Hall C. S Lindzey G Cambell J. B. - Teorie osobowosci

Naszym nauczycielom i przyjaciołom Gordonowi W. Allportowi Henry'emu A. Murrayowi Edwardowi C. Tolmanowi

Teorie

osobowości Wydanie nowe

Calviri S. Hall Gardner Lindzey John B. Campbell

W Y D A W N I C T W O W A R S Z A W A

N A U K O W E 2 0 0 6

PWN

Z oryginału: Theories of Personality, Fourth Edition Ali Rights Reserved. Authorised translation from the English language edition published by: John Wiley and Sons, Inc. New York-Chichester-Weinheim-Brisbane-Singapore-Toronto Copyright © 1957, 1970, 1978, 1998 by John Wiley and Sons, Inc. Przetłumaczyli: Joanna KOWALCZEWSKA (rozdz. 1, 3, 11) Józef RADZICKI (przedmowy do wyd. 1., 2, 3., rozdz. 2, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 12, 13, 14, 15) Michał ZAGRODZKI (przedmowa, rozdz. 2, 8, 9, 10, 12, 13)

Redaktor naukowy Teresa SZUSTROWA Projekt graficzny okładki i stron tytułowych Karolina Lifklema W projekcie okładki wykorzystano zdjęcie rzeźby Igora Mitoraja Redaktor Małgorzata Kasprzewska Redaktor techniczny Teresi

Biblioteka

DSWE

we Wrocławiu 159.9

;

300-036051-00-0

i

mmmmi ^

© Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2004

ISBN 83-01-14678-8

Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel. 022 69 54 321; faks 022 69 54 031 e-mail: [email protected]; www.pwn.pl

Spis treści

Przedmowa Przedmowa do wydania trzeciego

15 17

Przedmowa do wydania drugiego Przedmowa do wydania pierwszego

19 21

Rozdział 1 Istotne cechy teorii osobowości

25

Teorie uwypuklające psychodynamikę

49

Rozdział Z Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda

52

Teoria osobowości a historia psychologii Co to jest osobowość? Co to jest teoria? Teoria osobowości Teoria osobowości a inne teorie psychologiczne Porównanie teorii osobowości Cechy formalne Cechy merytoryczne

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Struktura osobowości Id Ego Superego

26 31 33 37 39 40 41 42

.

53 53 56 56 57 58

6

Spis treści

Dynamika osobowości Popęd Rozdzielanie i wykorzystywanie energii psychicznej Lęk Rozwój osobowości Identyfikacja Przemieszczenie Mechanizmy obronne ego Stadia rozwoju Charakterystyczne badania i metody badawcze Credo naukowe Freuda Swobodne skojarzenia i analiza snów Studiowanie przypadków Autoanaliza Freuda Aktualne badania Podprogowe pobudzenie psychodynamiczne Nowy Nurt 3 Obecny status i ocena

Rozdział 3 Analityczna teoria Carla Junga

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Struktura osobowości Ego Nieświadomość osobowa Nieświadomość zbiorowa Jaźń Postawy Funkcje

Wzajemne oddziaływanie poszczególnych systemów osobowości

Dynamika osobowości Energia psychiczna Zasada ekwiwalencji Zasada entropii Wykorzystanie energii Rozwój osobowości Przyczynowość a teleologizm Synchroniczność Dziedziczność Stadia rozwoju Rozwój a regresja Proces indywiduacji Funkcja transcendentna Sublimacja i wypieranie Symbolizacja Charakterystyczne badania i metody badawcze .

59 59 63 66 67 67 68 70 • 72 76 78 80 82 85 85 86 89 • • 91

96

97 98 101 101 102 102 107 108 108 111

113 113 115 116 117 117 118 118 119 119 121 122 122 122 123 124

7 Spis treści

Badania eksperymentalne nad kompleksami Studia przypadków Badania porównawcze nad mitologią, religią i okultyzmem Sny Aktualne badania Typologia Junga . Wskaźnik Typów Myers-Briggs Obecny status i ocena

Rozdział 4 Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan

Wprowadzenie i kontekst Alfred Adler Fikcja jako cel Dążenie do wyższości Poczucie niższości i kompensacja Zainteresowanie społeczne Styl życia Twórcza jaźń Nerwica Charakterystyczne badania i metody badawcze Kolejność urodzeń a osobowość Wczesne wspomnienia Doświadczenia z okresu dzieciństwa Aktualne badania Zainteresowanie społeczne Erich Fromm Karett Horney Horney a Freud Lęk podstawowy Potrzeby neurotyczne Trzy rozwiązania Alienacja Harry Stack Sullivan Struktura osobowości Dynamizmy Personifikacje . . Procesy poznawcze Dynamika osobowości Napięcie Transformacje energii Rozwój osobowości Stadia rozwoju Wyznaczniki rozwoju Charakterystyczne badania i metody badawcze Wywiad Badania nad schizofrenią

125 125 . 126 127

129 129 131 134

138

139 140 • • 143 144 145 146 147 149 150 151 151 152 153 153 154 154 160 161 162 163 164 165 166 169 170 171 172 173 173 174 174 175 177 178 179 180

8

Spis treści

Obecny status i ocena

180

Rozdział 3 Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

184

ęHtr

Wprowadzenie i kontekst Psychologia ego Anna Freud Relacje z obiektami Heinz Kohut Zbliżenie między psychoanalizą a psychologią George Klein Robert White Erik H. Erikson Życiorys autora Psychospołeczna teoria rozwoju I. Podstawowa ufność a podstawowa nieufność II. Autonomia a wstyd i niepewność III. Inicjatywa a poczucie winy IV. Pracowitość a poczucie niższości V Tożsamość a pomieszanie tożsamości VI. Bliskość a izolacja VII. Produktywność a stagnacja VIII. Integralność a rozpacz Nowa koncepcja ego Charakterystyczne badania i metody badawcze Historie przypadków Sytuacje zabawowe Badania antropologiczne Psychohistoria Aktualne badania Stan tożsamości Inne stadia Status międzykulturowy Obecny status i ocena

185 186 187 190 192 193 195 197 200 200 204 207 208 209 209 210 212 213 214 214 216 216 216 220 220 223 • 223 224 225 226

Teorie uwypuklające strukturę osobowości

229

Rozdział § Personologia Henry'ego Murraya

231

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Struktura osobowości Definicja osobowości Przebiegi i serie

232 233 237 237 238

9 Spis treści

Programy serii i rozkłady czasowe Zdolności i osiągnięcia Systemy osobowości Dynamika osobowości Potrzeba Presja Redukcja napięcia Temat Integrat potrzeby Temat jednostkowy Procesy panujące Schemat wektor-wartość Rozwój osobowości Kompleksy niemowlęce Czynniki genetyczne i dojrzewanie Uczenie się Determinanty społeczno-kulturowe Niepowtarzalność Procesy nieświadome Proces socjalizacji Charakterystyczne badania i metody badawcze Intensywne badania małej liczby osób normalnych Rada diagnostyczna Narzędzia do pomiaru osobowości Reprezentatywne badania Aktualne badania McClelland i motywy społeczne Interakcjonizm „Gdzie jest Osoba?" Psychobiografia Obecny status i ocena

••

239 239 240 242 242 248 249 249 250 251 251 251 253 253 256 256 257 257 258 258 259 259 260 261 262 264 • • • 264 266 267 268 269

Rozdział i Gordon Allport a jednostka Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Struktura i dynamika osobowości . Osobowość, charakter i temperament Cecha Zamiary Proprium Autonomia funkcjonalna Jedność osobowości Rozwój osobowości Niemowlę Przekształcenie niemowlęcia Dorosły

273 274 274 278 279 280 284 285 286 289 290 • • 290 291 292

10

Spis treści

Charakterystyczne badania i metody badawcze Idiograficzny a nomotetyczny sposób podejścia Bezpośredni i pośredni pomiar osobowości Badania nad zachowaniem ekspresyjnym Listy od Jenny Aktualne badania Interakcjonizm a powrót do sporu „osoba czy sytuacja" Podejście idiograficzne i podejście idiotetyczne Powrót do Allporta Obecny status i ocena

Rozdział 8 Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

Wprowadzenie i kontekst Analiza czynnikowa Życiorys autora Natura osobowości - struktura cech Cechy Cechy zdolnościowe i temperamentalne Równanie specyfikacyjne Cechy dynamiczne Cattell a Freud Rozwój osobowości Analiza wpływu dziedziczności i środowiska Uczenie się Integracja dojrzewania i uczenia się Kontekst społeczny Charakterystyczne badania i metody badawcze Badanie jednej osoby z zastosowaniem analizy czynnikowej Systemowy model osobowości VIDAS Aktualne badania Wielka Piątka czynników osobowości Genetyka zachowania Ewolucyjna teoria osobowości Obecny status i ocena

Rozdział 9 Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Opis temperamentu Ekstrawersja i neurotyzm Psychotyzm Modele wyjaśniające przyczyny Eysenck (1957) Eysenck (1967)

: . .

. . 293 294 295 297 300 302 302 304 306 309

313

314 314 316 319 1 320 321 327 328 . 334 336 337 . 337 339 339 341 342 344 346 346 349 353 357

361

362 365 367 367 371 373 .373 376

11 Spis treści Charakterystyczne badania i metody badawcze

379

Aktualne badania Gray

384

Zuckerman

386

Obecny status i ocena

387

Teorie uwypuklające spostrzeganą rzeczywistość

384

389

Rozdział 1 0 Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego Wprowadzenie i kontekst Kurt Lewin Struktura osobowości Przestrzeń życiowa Zróżnicowanie Powiązania między regionami Liczba regionów Osoba w środowisku Dynamika osobowości Energia Napięcie Potrzeba Napięcie a działanie ruchowe Wartościowość Siła, czyli wektor Przemieszczanie Rozwój osobowości George Kelly Życiorys autora Podstawy teorii Kelly'ego Alternatywizm konstruktywny Człowiek-uczony Skupienie się na interpretatorze Motywacja Bycie sobą Konstrukty osobiste Skale Podstawowe założenie i wynikające z niego tezy Kontinuum świadomości poznawczej Konstrukty ulegające zmianie Charakterystyczne badania i metody badawcze Aktualne badania Obecny status i ocena

391 392 392 393 394 395 397 398 399 400 400 • 401 401 401 402 402 403 404 405 405 407 407 408 409 410 411 . . . 411 412 413 418 419 420 422 423

12

Spis treści

Rozdział 11 Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa

427

Teorie uwypuklające zjawisko uczenia się

479

Rozdział 1 2 Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera

481

Wprowadzenie i kontekst Kurt Goldstein Struktura organizmu Dynamika organizmu Wyrównywanie Samorealizacja „Dochodzenie do porozumienia" ze środowiskiem Rozwój organizmu Abraham Maslow Założenia dotyczące ludzkiej natury Hierarchia potrzeb Syndromy Osoby samorealizujące się Carl Rogers Życiorys autora Struktura osobowości Organizm Pojęcie Ja Organizm a Ja: zgodność i niezgodność . . Dynamika osobowości Rozwój osobowości Charakterystyczne badania i metody badawcze Badania jakościowe Analiza treści Skale ocen Badania z zastosowaniem techniki Q Badania eksperymentalne nad pojęciem Ja Inne podejścia empiryczne Aktualne badania Teoria dysonansu poznawczego Teoria rozbieżności różnych aspektów Ja Dynamiczne pojęcie Ja Obecny status i ocena

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Ogólne założenia

428 430 431 432 433 433 434 435 436 437 439 444 444 446 448 1 451 451 453 453 454 456 460 461 461 463 464 468 469 469 470 472 474 474

482 482 487

13 Spis treści Prawa rządzące zachowaniem Analiza funkcjonalna

487 489

Struktura osobowości Dynamika osobowości Rozwój osobowości Warunkowanie klasyczne

493 494 496 496

Warunkowanie sprawcze

497

500

Rozkłady wzmocnień Zachowanie przesądne Wzmocnienie wtórne Generalizacja i różnicowanie bodźców Zachowanie społeczne Zachowanie anormalne

501 . 502 503 505 507

Charakterystyczne badania i metody badawcze

510

Aktualne badania Obecny status i ocena

514 515

-J

. .

'

522

Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera Wprowadzenie i kontekst

523

Życiorysy autorów

526

Eksperyment przykładowy Struktura osobowości Dynamika osobowości Rozwój osobowości

529 535 535 536

Wyposażenie wrodzone Proces uczenia się Popęd wtórny a proces uczenia się Wyższe procesy psychiczne Kontekst społeczny Krytyczne stadia rozwoju Zastosowania modelu Procesy nieświadome Konflikt Jak człowiek uczy się nerwicy Psychoterapia Charakterystyczne badania i metody badawcze Aktualne badania Wolpe Seligman Obecny status i ocena

536 537 538 540 541 542 545 545 547 550 553 554 556 556 561 568

v

Rozdział 1 4 Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

Wprowadzenie i kontekst Albert Bandura

572 573 573

14

Spis treści

Życiorys autora Zmiana koncepcji wzmocnienia Zasady uczenia się obserwacyjnego Procesy uwagi Procesy przechowywania Procesy wytwarzania Procesy motywacyjne Determinizm wzajemny System Ja . Samoobserwacja Proces oceniania Reakcja na siebie samego Zastosowanie do terapii Poczucie skuteczności własnej Charakterystyczne badania i metody badawcze Walter Mischel Poznawcze zmienne osobowe Paradoks spójności i prototypy poznawcze Teoria poznawczo-afektywnego systemu osobowości Obecny status i ocena

574 576 577 578 579 579 579 581 583 584 585 585 587 588 593 596 598 600 602 605

Perspektywy i wnioski

609

Rozdział 1 5 Teoria osobowości w perspektywie

610

Bibliografia

630

Spis ilustracji

678

Porównanie teorii osobowości Nieco refleksji nad współczesną teorią osobowości Synteza teorii czy wielość teorii

Indeks osób

611 621 627

. 679

Przedmowa

Pierwsze wydanie książki Halla i Lindzeya (1957) wytyczyło obszar psychologii osobowości, dało początek tuzinom podręczników teorii osobowości, przyczyniło się do powstania setek kursów w college'ach i na uniwersytetach, a mimo to pozostało pozycją klasyczną choć miało dwa wznowienia ze zmianami. Jej trzecie wydanie (1978) ma już ponad 20 lat; materiał zawarty w tym wydaniu nadal zachowuje swą aktualność, jest jednak przedawniony pod dwoma zasadniczymi względami. Po pierwsze, wśród przedstawionych teorii nie ma wielu tych, którym współcześnie przypisuje się duże znaczenie. Po drugie, w tekście ze zrozumiałych względów nie zostały przytoczone badania przeprowadzone w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Wydanie czwarte książki Halla i Lindzeya przygotowano z zamiarem uzupełnienia braków wynikłych z upływu czasu. Podkreślić jednak należy, że niniejsze, czwarte wydanie nie narusza tych wszystkich właściwości podręcznika Halla i Lindzeya, którym zawdzięcza on swe trwałe miejsce w literaturze. Znaczy to, że zawiera ona zwięzłe, zdyscyplinowane i życzliwe omówienie najważniejszych teorii osobowości. Nauczyciele i studenci, którzy z zadowoleniem przyjmą takie ujęcie, to odbiorcy, dla których książka ta jest przeznaczona. Potrzeba włączenia nowego materiału wraz z nieuniknioną szczupłością miejsca zmusiły nas do podjęcia trudnych decyzji, które teorie uwzględnić w książce. Niechętnie usunęliśmy rozdziały poświęcone teorii Sheldona, teoriom egzystencjalnym oraz koncepcjom Wschodu, mimo że wciąż wzbudzają one zainteresowanie. Pominęliśmy także rozdział na temat modeli organicystycznych, jednak część materiału dotyczącego Kurta Goldsteina i Abrahama Masłowa została włączona do rozdziału o teorii Carla Rogersa. Podobnie, pominęliśmy rozdział poświęcony koncepcji Kurta Lewina, lecz część tego materiału została dodana do nowego rozdziału omawiającego teorię George'a Kelly'ego. Wprowadziliśmy również nowe rozdziały na temat teorii Hansa Eysencka, która w trzecim wydaniu została wspomniana w rozdziale dotyczącym Raymonda Cattella, oraz teorii Alberta Bandury, która poprzednio znalazła się w rozdziale poświęconym teoriom bodźca-reakcji. Zmiany te, a także modyfikacje wprowadzone do rozdziałów przeniesionych z trzeciego wydania, mają na celu stworzenie tekstu przedstawiającego czytelnikowi te teorie, które mają najbardziej bezpośredni związek z bieżącymi pracami prowadzonymi w dziedzinie psychologii osobowości oraz w obszarach pokrewnych. Niniejsze wydanie okaże się znajome dla czytelników, którzy czytali poprzednie wydania książki Halla i Lindzeya. Nadal każde stanowisko teoretyczne przedstawiamy w jak najbardziej pozytywny sposób, w znacznej mierze zachowaliśmy

16

Przedmowa

też strukturę poszczególnych rozdziałów. Dodaliśmy rozbudowany spis treści, by ułatwić orientację w zawartości tomu, każdy rozdział poprzedziliśmy także krótkim streszczeniem. Starając się jeszcze bardziej pomóc czytelnikowi w zrozumieniu poszczególnych teorii i wzajemnych powiązań między nimi, podzieliliśmy je na cztery grupy. W ich skład wchodzą różni teoretycy, lecz łączy ich nacisk położony na psychodynamikę, strukturę osobowości, spostrzeganą rzeczywistość bądź uczenie się. Czytelnik zechce mieć na uwadze kilka aspektów ogólnych. Po pierwsze, nadal zachowujemy ujęcie „według teoretyków", a nie według „badań" ani „tematów". Cechą charakterystyczną modeli osobowości jest uwzględnianie i zachowywanie fundamentalnej całości osoby, o czym piszemy w rozdziale 1. Teksty osnute wokół kategorii zachowań albo jednostek strukturalnych bądź dynamicznych w nieunikniony sposób naruszają tę całość. Po drugie, kładziemy nacisk na wzajemne przełożenia między wytworami różnych teorii. Na przykład zarówno Freud, jak i Rogers przedstawili model oparty na konfliktach, aczkolwiek modele tych autorów różnią się zasadniczo w swych założeniach i w funkcjonowaniu. Cattell również uwzględnił konflikt, lecz starał się ująć go ilościowo. Freud, Kelly i Rogers kładli nacisk na lęk, lecz czynili to w zupełnie odmienny sposób. Bandura podkreślał znaczenie samoskuteczności, co z kolei brzmi jak dążenie do wyższości u Adlera, motywacja efektywności u White'a oraz zasada mistrzostwa i kompetencji u Allporta. Dynamika Ja u Karen Horney w wyraźny sposób poprzedziła bardzo wpływowe sformułowania użyte w następnym pokoleniu przez Carla Rogersa. I tak dalej. Przełożenia takie są ciekawe same w sobie. Pokazują one przy tym, że między poszczególnymi teoriami istnieją związki. W konsekwencji okazuje się, że pojęcie osobowości jest pełne treści. Na koniec wyrażamy przekonanie, iż ważną rzeczą jest pokazanie powiązań między teoriami osobowości a aktualnymi badaniami. Teorie te mają wartość heurystyczną. Naszym całkiem jawnym zamiarem jest wykazanie, że te modele osobowości nie są niezgrabnymi przedpotopowymi tworami. Stanowią one raczej źródło hipotez i łącznik z wieloma pracami publikowanymi w naszych współczesnych czasopismach. Mamy nadzieję, że nasze omówienia tych teorii przekonają czytelnika o ich empirycznej i praktycznej przydatności. Gardner Lindzey John B. Campbell

Przedmowa do wydania trzeciego

Niniejsze wydanie Teorii osobowości zawiera wiele nowych elementów. Najważniejsza nowość polega na dodaniu dwóch nowych rozdziałów, z których jeden poświęcony jest współczesnej teorii psychoanalitycznej, a drugi psychologii Wschodu. Pierwszy opisuje niektóre zmiany, jakie zaszły w teorii psychoanalitycznej i związanych z nią badaniach od czasu śmierci jej twórcy Sigmunda Freuda. Szczególną uwagę poświęcono w tym rozdziale doniosłemu wkładowi, jaki wniósł w tę teorię Erik H. Erikson. Ze względu na coraz większe zainteresowanie myślą Wschodu, uznaliśmy, że przedstawienie ogólnego zarysu teorii osobowości powstałej na Wschodzie oraz jej wpływu na psychologię zachodnią będzie stosowne i na czasie. Mieliśmy to szczęście, że udało się nam nakłonić Daniela Golemana, autorytet w dziedzinie psychologii Wschodu, by napisał dla nas ten rozdział. Inną nowością jest zmiana kolejności rozdziałów. Teorie o orientacji klinicznej zgrupowano w pierwszej połowie książki, a teorie reprezentujące bardziej eksperymentalne i ilościowe podejście w drugiej. Rozdziały, które występowały w drugim wydaniu tej książki, zostały w mniejszym lub większym stopniu zmodyfikowane, rozszerzone lub skondensowane. W każdym z nich staraliśmy się omówić wszystkie główne prace teoretyczne i badawcze opublikowane od czasu ukazania się drugiego wydania. Nasi wydawcy dołożyli wszelkich starań, abyśmy otrzymali atrakcyjnie zaprojektowaną książkę, z wyraźnie wyodrębnionymi nagłówkami rozdziałów i podrozdziałów, ułatwiającymi lekturę. W wydaniu tym po raz pierwszy zamieszczono fotografie wybitnych teoretyków. Wiele osób udzieliło nam znacznej pomocy. Erik Erikson przeczytał część rozdziału 3. poświęconą jego poglądom i wysunął liczne sugestie pomocne w jej udoskonaleniu. Medard Boss dostarczył nam informacji dotyczących jego prac od 1970 r., a Jason Aronson i Paul J. Stern udostępnili nam rękopisy angielskich przekładów dwóch nowych książek Bossa. Raymond B. Cattell i Burrhus F. Skinner podali nam, które ze swych ostatnich prac uważają za najważniejsze. John Loehlin i Janet T. Spence raz jeszcze oddali nam znaczne usługi, przeglądając rozdziały dotyczące odpowiednio teorii czynnikowej i teorii S-R. Jim Mazur wniósł podobny wkład w przygotowanie rozdziału poświęconego teorii wzmacniania sprawczego. William McGuire z Princeton University Press i Janet Dallet z C. G. Jung Clinic w Los Angeles pomogli w opracowaniu rozdziału o teorii Junga. Vernon J. Nordby przyczynił się do powstania nowego rozdziału dotyczącego współczes-

18

Przedmowa do wydania pierwszego

nej teorii psychoanalitycznej. Ruth Wylie dostarczyła nam nie opublikowane materiały do wykorzystania w rozdziale poświęconym Rogersowi. Rosemary Wellner służyła nam radą jako doświadczona redaktorka, Gen Carter pomógł nam bardzo w ostatecznym przygotowaniu znacznej części rękopisu. Gardnerowi Lindzeyowi ułatwiła pracę subwencja przyznana przez Center for Advanced Study in the Behavioral Sciences. Calvin S. Hall Gardner Lindzey

Przedmowa do wydania drugiego

W ciągu trzynastu lat, jakie minęły od ukazania się pierwszego wydania Teorii osobowości do chwili opublikowania niniejszego wydania, dokonało się w teorii osobowości wiele zmian. Śmierć uszczupliła zastęp wybitnych teoretyków; w latach tych zmarli: Angyal (1960), Jung (1961), Goldstein (1965) i Allport (1967). Niektóre teorie zostały w istotny sposób zmodyfikowane i rozwinięte przez swych twórców. Wszystkie teorie w mniejszym lub większym stopniu dostarczały inspiracji do dalszych badań empirycznych. Jeszcze ważniejsze jest to, że pojawiły się nowe koncepcje, które zasługują na uwagę. Rozpatrzymy te nowe koncepcje. Trudno było rozstrzygnąć, które z nowych teorii, jakie pojawiły się od 1957 r., należałoby tu omówić. Niewielu czytelników będzie zdecydowanie przeciwnych wyborom, jakich dokonaliśmy. Zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy Skinnera zgodzą się, że jego stanowisko (czy ośmielimy się nazwać je teorią?) wywarło poważny wpływ na psychologię amerykańską i nie powinno się go tu pominąć. Nie możemy też ignorować doniosłego wkładu Europy w teorię osobowości. Psychologia egzystencjalna w ostatnich latach uzyskała pokaźną liczbę zwolenników nie tylko w swych rodzinnych stronach, w Europie, lecz także w Stanach Zjednoczonych. Jest ona jednym z głównych nurtów rozwijającego się bujnie ruchu humanistycznego. Chociaż dokonany przez nas wybór nie może budzić znacznych zastrzeżeń, to jednak przewidujemy sprzeciwy z powodu pominięcia niektórych teorii, zwłaszcza teorii Piageta i teorii poznawczej. Obu poświęcilibyśmy wiele uwagi i obie zostałyby włączone do tego tomu, gdyby pozwoliła na to jego objętość. Ostateczna decyzja została oparta na kryterium ścisłego związku danej teorii z teorią osobowości. Stanowisko Skinnera i psychologia egzystencjalna spełniają, według nas, to kryterium nieco lepiej niż piagetowska teoria rozwoju i teoria poznawcza. Ograniczona objętość książki wymagała również pewnych skrótów. Głównym reprezentantem teorii czynnikowej jest obecnie Cattell. Eysenck, który w pierwszym wydaniu zajmował to miejsce wspólnie z Cattellem, w coraz większym stopniu skupia swe zainteresowania na teorii zachowania i z tego względu występuje zarówno w rozdziale poświęconym teorii czynnikowej (rozdz. 10.), jak i w rozdziale dotyczącym teorii bodźca-reakcji (rozdz. 11.). Teorię biospołeczną Murphy'ego usunęliśmy, choć niechętnie, z tego powodu, że jest to teoria eklektyczna i wobec tego jej główne idee są wystarczająco przedstawione w innych rozdziałach. Wszystkie pozostałe rozdziały zostały zaktualizowane. W niektórych (zwłaszcza poświęconych Allportowi, teorii czynnikowej, teorii S-R oraz Rogersowi) wprowadzono znaczne zmiany, w innych potrzebne były mniejsze modyfikacje.

20 Przedmowa do wydania pierwszego

Struktura rozdziałów nie została zmieniona. Wszystkie stanowiska zaprezentowano w pozytywnym świetle. Dołożyliśmy wszelkich starań, aby jasno i dokładnie przedstawić zasadnicze aspekty każdej teorii. Mieliśmy wielkie szczęście, że udało się nam nakłonić Burrhusa F. Skinnera i Medarda Bossa, których koncepcje zostały przedstawione w dwóch nowych rozdziałach (12. i 14.), aby przeczytali i skomentowali to, co napisaliśmy o ich poglądach. W przygotowaniu nowego rozdziału o skinnerowskiej teorii wzmocnienia sprawczego oraz w zmodyfikowaniu rozdziałów poświęconych teorii S-R i teoriom czynnikowym znacznie pomogli nam: Richard N. Wilton, Janet T. Spence i John C. Loehlin. Jesteśmy także wdzięczni G. Williamowi Domhoffowi, Kennethowi MacCorquodalle'owi i Josephowi B. Wheelwrightowi, którzy wnieśli istotny wkład w modyfikację tych rozdziałów. Florence Strong i Allen Stewart włożyli wiele pracy w korektę tekstu i sporządzenie indeksów. Calvin S. Hall Gardner Lindzey

Przedmowa do wydania pierwszego

Pomimo wzrostu zainteresowania psychologów teorią osobowości brak jest książki, w której student mógłby znaleźć przegląd istniejących teorii osobowości. Niniejszy tom ma na celu wypełnienie tej luki. Prezentuje on zwięzłe, ale jednak dość wyczerpujące charakterystyki głównych współczesnych teorii osobowości, napisane na poziomie trudności stosownym dla studentów wyższych uczelni. Książka daje studentowi szczegółowy przegląd teorii osobowości, a jednocześnie pozwala mu czytać oryginalne prace źródłowe z lepszym zrozumieniem i większą łatwością. Mamy nadzieję, że tom ten będzie pełnił w dziedzinie osobowości funkcję podobną do tej, jaką w dziedzinie uczenia się pełni książka Hilgarda Theories of learning. Jakie teorie powinny zostać włączone do tomu poświęconego teorii osobowości? Aczkolwiek niełatwo określić dokładnie, czym jest teoria osobowości, jeszcze trudniej ustalić, które z tych teorii są najważniejsze. Jak stwierdzamy w pierwszym rozdziale, jesteśmy gotowi uznać każdą ogólną teorię zachowania za teorię osobowości. Przy określaniu ważności teorii opieraliśmy się przede wszystkim na naszej ocenie wpływu, jaki dana teoria wywarła na badania i koncepcje psychologiczne. W tej złożonej ocenie uwzględniono także kwestię odmienności. Gdy dwie teorie (lub większa ich liczba) wydawały się nam bardzo podobne, wówczas albo omawialiśmy je w jednym rozdziale, albo wybieraliśmy jedną z tych teorii, by skoncentrować się na niej z pominięciem pozostałych. Jeśli przyjmie się te ogólne kryteria ważności i odmienności, to prawdopodobnie będzie mało zastrzeżeń wobec poszczególnych teorii, które zdecydowaliśmy się uwzględnić w niniejszej książce. Mniej jednomyślnie mogą być przyjęte nasze decyzje dotyczące pominięcia niektórych teorii. Wśród tych teorii godne uwagi są: teoria hormiczna McDougalla, teoria ról, teoria styczności Guthriego, behawioryzm celowościowy Tolmana oraz niektóre niedawno powstałe teorie, takie jak teorie Davida McClellanda, Juliana Rottera i George'a Kelly'ego. Początkowo planowaliśmy włączenie zarówno teorii hormicznej McDougalla, jak i teorii ról, lecz ograniczenia objętości zmusiły nas do zredukowania liczby rozdziałów, a te właśnie teorie ocenilibyśmy jako stosunkowo najmniej nieodzowne. Teorię hormiczną pominęliśmy, ponieważ jej wpływ jest nieco bardziej pośredni niż innych teorii. Aczkolwiek uważamy McDougalla za teoretyka o dużym znaczeniu, to jednak obecnie jego wpływ oddziałuje w dużej mierze za pośrednictwem bardziej nam współczesnych teoretyków, którzy zapożyczyli elementy jego teorii. Teoria ról jest, jak nam się zdaje, mniej usystematyzowana niż większość innych

22

Przedmowa do wydania pierwszego

teorii, które zdecydowaliśmy się włączyć do niniejszego tomu. Idea przewodnia tej teorii jest wprawdzie bardzo wartościowa i doniosła, lecz nie została jeszcze wyrażona w postaci sieci pojęć odnoszących się do ogółu zachowań ludzkich. Guthrie i Tolman zostali pominięci na rzecz teorii wzmocnienia, sformułowanej przez Hulla, po prostu dlatego, że ich teorie znalazły mniejsze zastosowanie w badaniach poza dziedziną uczenia się. Teorii McClellanda, Rottera i Kelly'ego nie włączono, ponieważ minęło zbyt mało czasu od chwili ich opublikowania, a także dlatego, że pod pewnymi względami przypominają one teorie lub kombinacje teorii, które omówiono w tej książce. Rozstrzygnąwszy, które teorie należy uwzględnić, staliśmy nadal wobec problemu, w jaki sposób można by je najlepiej ująć i przedstawić. Pewna stałość sposobu prezentacji wydawała się pożądana; jednocześnie chcieliśmy zachować integralność poszczególnych teorii. Przyjęty przez nas kompromis polegał na tym, że ustaliliśmy ogólne kategorie służące do opisu teorii, pozwalając sobie przy tym na dużą swobodę w obrębie tych kategorii, tak aby przedstawić każdą teorię w sposób, który wydawał się najbardziej naturalny. Nawet tych ogólnych kategorii nie trzymaliśmy się sztywno. W niektórych wypadkach trzeba było wprowadzić nowe kategorie w celu właściwego przedstawienia danej teorii, a w jednym czy dwóch wydawało się wskazane połączenie kategorii. Na ogół jednak każda teoria jest przedstawiona wstępnie w punkcie poświęconym ogólnej orientacji, który zawiera krótką biografię twórcy teorii, zarys głównych kierunków oddziaływających na tę teorię oraz podsumowanie jej charakterystycznych cech. Następnie czytelnik znajdzie punkt dotyczący struktury osobowości, w którym omówione są pojęcia mające reprezentować jej trwałe elementy. Kolejny punkt, zatytułowany „Dynamika osobowości", przedstawia motywacyjne lub dyspozycyjne pojęcia i zasady przyjęte przez danego teoretyka. Następny punkt, „Rozwój osobowości", ukazuje procesy rozwoju i zmian w ujęciu omawianej teorii. Po nim można znaleźć punkt zawierający opis charakterystycznych badań i metod badawczych, a na zakończenie punkt pod tytułem „Obecny status i ocena", który przedstawia pokrótce obecny stan teorii, jej główne osiągnięcia, a także najważniejsze zarzuty wysuwane przeciw niej. Na końcu każdego rozdziału znajduje się krótka lista zatytułowana „Źródła podstawowe", w której podano najważniejsze, oryginalne prace źródłowe dotyczące danej teorii, oraz obszerniejsza „Literatura cytowana", w której zestawiono wszystkie publikacje wymienione w tekście. Staraliśmy się przedstawić każdą teorię w pozytywnym świetle, omawiając obszernie te elementy teorii, które wydają się nam najbardziej użyteczne i przekonywające. Aczkolwiek zamieszczamy także krótką krytykę każdej teorii, to jednak ich ocena nie jest naszym podstawowym zadaniem. Staraliśmy się raczej przedstawiać je w kategoriach opisowych, ukazując, do czego są przydatne lub jakie perspektywy stwarzają dla tych, którzy je przyjmują. Długość rozdziału nie odzwierciedla naszej oceny względnej doniosłości danej teorii. Każda teoria została opisana na najmniejszej liczbie stron, jaka - naszym zdaniem - jest niezbędna dla dokładnego i wyczerpującego przedstawienia jej zasadniczych elementów. Czytelnik zauważy, że w niektórych rozdziałach informacje dotyczące teoretyka oraz procesu powstawania jego teorii są bardziej szczegółowe i osobiste niż w innych rozdziałach. Wynika to jedynie z dostępności informacji. Gdy wiedzieliśmy dużo o twórcy teorii, podawaliśmy tych informacji tyle, ile wydawało

Przedmowa do wydania pierwszego

23

się niezbędne, mimo że wskutek tego niektóre rozdziały przybrały charakter bardziej osobisty niż inne. Przygotowując tę książkę, zabiegaliśmy o bezcenną pomoc ze strony wielu uczelni i pomoc tę uzyskaliśmy. Z głęboką wdzięcznością i uznaniem wyrażamy podziękowanie za pomoc, z jaką przyszło nam wielu teoretyków, których prace przedstawiamy w tej publikacji. Ułatwili nam oni zrozumienie wielu zagadnień i wysunęli liczne sugestie, dotyczące zarówno formy, jak i treści, które pozwoliły znacznie ulepszyć nasz rękopis. Jeśli książka ta ma jakieś zalety, to zawdzięcza je w dużej mierze staranności i dokładności, z jaką każdy z wymienionych niżej teoretyków przeczytał i skrytykował rozdział poświęcony jego teorii: Gordon W Allport, Raymond B. Cattell, Neal E. Miller, Gardner Murphy, Henry A. Murray, Carl Rogers, Robert R. Sears i William Sheldon. Gordon Allport, oprócz pouczających komentarzy odnoszących się do rozdziału poświęconego jego teorii, dostarczył nam wnikliwych uwag krytycznych i twórczych sugestii dotyczących wszystkich pozostałych rozdziałów. Korzystał on także z wielu rozdziałów w prowadzonych przez siebie zajęciach ze studentami i zapoznał nas z ich uwagami i sugestiami. Jesteśmy wielce zobowiązani nie tylko tym studentom Harvardu i Radcliffe, lecz także wielu studentom Western Reserve University, którzy przeczytali i opatrzyli uwagami te rozdziały. Pragniemy również wyrazić wdzięczność osobom, z których każda przeczytała i udoskonaliła, dzięki swym sugestiom, jeden lub więcej rozdziałów niniejszej książki. Są to: John A. Atkinson, Raymond A. Bauer, Urie Bronfenbrenner, Arthur Combs, Anthony Davids, Frieda Fromm-Reichmann, Eugene L. Hartley, Ernest Hilgard, Robert R. Holt, Edward E. Jones, George S. Klein, Herbert McClosky, George Mandler, James G. March, A. H. Maslow, Theodore M. Newcomb, Helen S. Perry, Stewart E. Perry, M. Brewster Smith, Donald Snygg, S. S. Stevens, Patrick Suppes, John Thibaut, Edward C. Tolman oraz Otto A. Will, Jr. Jesteśmy zobowiązani Heinzowi i Rowenie Ansbacherom za dostarczenie nam korekty ich książki The indwidual psychology of Alfred Adler przed jej publikacją. Pomogło to nam bardzo w napisaniu części rozdziału poświęconej teorii osobowości Adlera. W ostatecznym przygotowaniu rękopisu otrzymaliśmy nieocenioną pomoc od Virginii Caldwell, Marguerity Dickey i Kennetha Wurtza. Ukończenie tej książki bardzo ułatwił półroczny urlop, który Calvinowi S. Hallowi został udzielony przez Western Reserve University, a Gardnerowi Lindzeyowi przez kolegium Center for Advanced Study in the Behavioral Sciences. Pisanie jej było także łatwiejsze dzięki zezwoleniu uzyskanemu przez Lindzeya na korzystanie z całego wyposażenia Dartmouth College Library w ciągu lata 1954 r. Calvin S. Hall Gardner Lindzey

Rozdział A

Istotne cechy teorii osobowości

.V ' . .

'

.

'

'

'

.

.

>

.

Teoria osobowości a historia psychologii

Teoria osobowości a inne teorie psychologiczne

Co to jest osobowość?

Porównanie teorii osobowości

Co to jest teoria?

Cechy formalne

Teoria osobowości •''••'..

•

.

•

Cechy merytoryczne •

• .

• ••

•

. .

. ./

. .

:

• •

. . .

26

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

W książce tej przedstawimy usystematyzowane streszczenia podstawowych teorii osobowości. Omówimy także badania związane z tymi teoriami oraz dokonamy ich ogólnej oceny. Jednakże na początku powinniśmy określić, co stanowi istotę teorii osobowości oraz czym różnią się poszczególne teorie między sobą. Następnie wskażemy miejsce, jakie zajmowały teorie osobowości w historii psychologii, i przedstawimy ich współczesne znaczenie. Rozdział ten rozpoczniemy od bardzo ogólnego i niezbyt formalnego zarysu dotyczącego roli teorii osobowości w rozwoju psychologii, następnie przejdziemy do rozważań na temat znaczenia pojęcia „osobowość" i pojęcia „teoria". Od tych rozważań łatwo już przejść do pytania: co stanowi teorię osobowości? Rozpatrzymy także krótko związek między teorią osobowości a innymi rodzajami teorii psychologicznych i przedstawimy pewną liczbę wymiarów służących do porównania różnych teorii osobowości. Można przyjąć, iż wymiary te odzwierciedlają podstawowe problemy teoretyczne odnoszące się do osobowości, same teorie zaś można potraktować jako przedstawienie naukowych poglądów, postaw lub wyobrażeń na temat ludzi, adresowane do osób, które chcą badać i rozumieć ludzkie zachowanie w sposób ogólny.

Teoria osobowości a historia psychologii Wyczerpujące omówienie rozwoju teorii osobowości musi oczywiście zaczynać się od koncepcji człowieka stworzonych przez wielkich filozofów klasycznych, takich jak Hipokrates, Platon i Arystoteles. Właściwe byłoby także przedstawienie poglądów dziesiątków myślicieli, na przykład Tomasza z Akwinu, Benthama, Comte'a, Hobbesa, Kierkegaarda, Locke'a, Nietzschego i Machiavellego, którzy żyli w minionych wiekach, a których poglądy odnajduje się we współczesnych teoriach. Jednakże nie mamy zamiaru przedstawiać takiej ogólnej rekonstrukcji. Cel nasz jest znacznie skromniejszy. Chcemy jedynie zastanowić się w sposób ogólny nad tym, jaką rolę odgrywała teoria osobowości w rozwoju psychologii w ciągu ostatniego stulecia. Zaczniemy od prześledzenia pięciu stosunkowo najnowszych źródeł wpływu na teorię osobowości. Wydaje się, iż naturę teorii osobowości w największym stopniu określiła tradycja obserwacji klinicznych, którą zapoczątkowali Charcot i Janet, a rozwijali Freud, Jung i McDougall. Za chwilę przyjrzymy się bliżej niektórym skutkom przyjęcia podejścia klinicznego. Drugim źródłem inspiracji była tradycja psychologii postaci i psychologia Williama Sterna. Teoretycy psychologii postaci kładli szczególny nacisk na całościowy charakter zachowania i byli przeświadczeni, iż fragmentaryczne badania nad elementami zachowania nigdy nie doprowadzą do wyjaśnienia zachowania człowieka. Ten punkt widzenia, jak zobaczymy, jest głęboko zakorzeniony w obecnej teorii osobowości. Ostatnio można także zauważyć wpływ psychologii eksperymentalnej, szczególnie zaś teorii uczenia się. Przejawia się on w większej trosce o staranne kontrolowanie badań eksperymentalnych, w większym zrozumieniu dla zasad konstruowania teorii i bardziej wnikliwym podejściu do problemu modyfikacji zachowań. Czwarte źródło inspiracji to tradycja psychometryczna, która koncentrowała się na pomiarze i badaniu różnic indywidualnych. Wpływy tej tradycji doprowadziły do zwiększę-

Teoria osobowości a historia psychologii

27

nia precyzji i wyrafinowania stosowanych skal i technik pomiaru różnych wymiarów zachowania oraz do powszechniejszego stosowania ilościowej analizy danych. I w końcu, zasadniczą rolę w próbach odkrycia i opisania cech osobowości odegrały genetyka i fizjologia. Wpływ tych nauk można zauważyć szczególnie w ostatnio powstałych modelach osobowości, takich jak model Eysencka (patrz rozdz. 9.) i u teoretyków modelu Wielkiej Piątki (patrz rozdz. 8.), ale widać go także wyraźnie we wczesnych pracach Freuda i w takich stwierdzeniach, jak to autorstwa Henry'ego Murraya, że: „Nie ma osobowości bez mózgu". Specyficzne tradycje, z których wywodzą się poszczególne teorie przedstawione w tej książce, będą krótko omówione w następnych rozdziałach. Ogólne omówienie rozwoju współczesnych teorii osobowości znaleźć można u Allporta (1937, 1961), Boringa (1950) oraz Sanforda (1963, 1985). Obecny stan teorii i badań nad osobowością podsumowany jest w wielu rozprawach ukazujących się począwszy od roku 1950 w „Annual Review of Psychology" (np. Buss,1991; Carson, 1989; Digman, 1990; Magnusson i Torestad, 1993; Pervin, 1985; Revelle, 1995; Rorer i Widiger, 1983; Wiggins i Pincus, 1992). Spotkać można także wiele wartościowych ogólnych opracowań z tego zakresu, w tym: McAdams (1994), Maddi (1996), Mischel (1993), Monte (1995), Pervin (1993, 1996), Peterson (1992) i Ryckman (1992). Przejdźmy teraz do specyficznych cech teorii osobowości. Aczkolwiek ta grupa teorii stanowi część psychologii, to jednak występują wyraźne różnice między teorią osobowości i badaniami w tej dziedzinie a innymi teoriami i badaniami psychologicznymi. Różnice te zaznaczają się szczególnie w początkowym stadium rozwoju teorii osobowości i istnieją pomimo występowania dużych różnic między poszczególnymi teoriami osobowości. Te uderzające różnice powodują, iż prawie każde stwierdzenie, które stosuje się w sposób dokładny do jednej teorii osobowości, będzie nieadekwatne do innych teorii. Jednakże większość teorii osobowości ma także pewne modalne właściwości czy też tendencje i na nich właśnie skoncentrujemy nasze rozważania. We wczesnym okresie rozwoju psychologia ogólna i teoria osobowości podlegały naturalnie podobnym wpływom, jednakże istniały między nimi również znaczące różnice. Nie można zaprzeczyć, iż poglądy Darwina wywarły silny wpływ zarówno na psychologię ogólną, jak i na teórię osobowości, podobnie jak dziewiętnastowieczna fizjologia. Niemniej jednak w ostatnich 75 latach tego wieku teoria osobowości i psychologia ogólna podlegały także wpływom zdecydowanie różnych czynników i orientacji. Wcześni badacze osobowości odwoływali się do takich nazwisk, jak Charcot, Freud, Janet, McDougall i Stern, natomiast w psychologii eksperymentalnej odwoływano się do Helmholtza, Pawłowa, Thorndike'a, Watsona i Wundta. Psychologia eksperymentalna czerpała inspiracje i wartości z nauk przyrodniczych, badaczom osobowości zaś bliższe były obserwacje kliniczne i własne twórcze interpretacje. Jedni przychylnie odnosili się do intuicji i wglądu, a lekceważyli dostojeństwo nauki ograniczającej wyobraźnię i mającej wąsko technicystyczne zastosowanie. Drudzy zaś zachwycili się dokładnością i precyzją planowanych badań i odnosili się z niesmakiem do nieumiarkowanego stosowania ocen klinicznych i interpretacji opierających się na wyobraźni. Te rozbieżności doprowadziły w końcu do tego, iż wczesna psychologia eksperymentalna miała niewiele do powiedzenia na temat problemów interesujących teoretyków osobowości, teoretycy osobowości zaś odnosili się z lekce-

28

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

ważeniem do problemów mających duże znaczenie dla badaczy zajmujących się psychologią eksperymentalną. W nowszych opracowaniach naukowych wskazuje się jednak, że prace Wundta mogą tu być pewnym wyjątkiem. Na przykład Stelmack i Stalikas (1991) pokazują, że typologia temperamentu Wundta, opierająca się na dwóch wymiarach, sile emocji i ich zmienności, odpowiada późniejszym opisom temperamentu Hansa Eysencka (patrz rozdz. 9.), opierającym się na dwu podstawowych wymiarach neurotyzmu i ekstrawesji. Jednak pomimo takich powiązań te „dwie dyscypliny psychologii naukowej" (Cronbach, 1957, 1975) zachowały swoją odrębność. Psychologia, jak wiadomo, rozwinęła się pod koniec XIX w. jako pochodna filozofii i fizjologii eksperymentalnej. Natomiast teoria osobowości zawdzięcza znacznie więcej medycynie i praktyce lekarskiej. Pierwsi tytani nauki w tej dziedzinie (Freud, Jung i McDougall) mieli nie tylko wykształcenie medyczne, lecz i praktykę psychoterapeutyczną. Ta historyczna więź między teorią osobowości a praktyką uwidacznia się w trakcie całego rozwoju psychologii i stanowi istotną różnicę między teoriami osobowości a innymi typami teorii psychologicznych. Z powyższych faktów wyprowadzić można dwa ogólne stwierdzenia dotyczące teorii osobowości. Po pierwsze, teorie osobowości zajmowały odrębne miejsce w rozwoju psychologii. Za swoich czasów teoretycy osobowości byli rewolucjonistami w dziedzinie medycyny i nauk eksperymentalnych. Występowali przeciwko typowym metodom i uznanym technikom badawczym, a przede wszystkim przeciwko uznawanym teoriom i ocenom. Fakt, iż teoria osobowości nigdy nie była silnie powiązana z głównym nurtem psychologii akademickiej, miał pewne ważne następstwa. Dzięki temu teoria osobowości uniknęła pułapki konwencjonalnego sposobu myślenia i przyjmowania z góry założeń dotyczących zachowań człowieka. Teoretycy osobowości, pozostając względnie niezależni od istniejących instytucji psychologicznych, mogli łatwiej kwestionować czy nawet odrzucać założenia powszechnie przyjmowane przez psychologów. Z drugiej strony jednak ta niezależność zwalniała ich od dyscypliny i odpowiedzialności, nieodłącznie związanych z budowaniem systematycznych, dobrze ustrukturalizowanych koncepcji przez uczonych akademickich. Po drugie, teorie osobowości były ukierunkowane funkcjonalnie. Koncentrowały się na problemach istotnych z punktu widzenia przystosowania organizmu i przetrwania jednostki. Podczas gdy psycholog eksperymentalny pochłonięty był takimi problemami, jak istnienie myślenia nieobrazowego, szybkość przebiegu impulsów nerwowych, szczegółowa treść świadomości czy lokalizacja funkcji psychicznych w mózgu, teoretyk osobowości zastanawiał się, dlaczego niektóre jednostki przejawiają szkodliwe neurotyczne symptomy mimo braku uszkodzeń organicznych, jaki jest wpływ urazów z okresu dzieciństwa na przystosowanie w życiu dorosłym, jakie warunki sprzyjają odzyskaniu zdrowia psychicznego i jakie główne motywy leżą u podstaw zachowania człowieka. We wczesnym okresie rozwoju psychologii jedynie teoretycy osobowości zajmowali się problemami, które dla przeciętnego człowieka stanowią istotę rzetelnej wiedzy psychologicznej. Kilka ostatnich ekscytujących odkryć w tej dziedzinie nadał ujawnia tę funkcjonalną orientację. Dobrym przykładem mogą być tu prace Davida Bussa (1991), który posługuje się metateorią ewolucyjną w celu ustalenia głównych ludzkich celów i wynikających z nich mechanizmów psychologicznych oraz różnic indywi-

Teoria osobowości a historia psychologii

29

dualnych dotyczących stosowanych przez ludzi strategii zachowań umożliwiaj ącvch osiąganie celów czy rozwiązywanie problemów adaptacyjnych. Czytelnik nie powinien interpretować powyższych stwierdzeń jako oskarżenia psychologii ogólnej, a pochwały teorii osobowości. Wciąż nie jest jasne, czy do sformułowania wszechstronnej i użytecznej teorii ludzkiego zachowania szybciej doprowadzą prace uczonych, którzy stawiali sobie ten cel bezpośrednio, czy też uczonych, którzy koncentrowali się na węższych problemach. Strategia rozwoju nauki nigdy nie daje się łatwo sprecyzować, a zdanie ogółu nie może być traktowane jako miarodajne rozstrzygnięcie, jakimi problemami należy się zająć. Innymi słowy: teoretycy osobowości faktycznie interesowali się problemami, które przeciętnemu obserwatorowi zachowania człowieka wydają się zasadnicze i ważne, jednakże dopiero w przyszłości okaże się, czy podjęcie takich tematów przyczyni się do rozwoju psychologii jako nauki. Jak już wspomnieliśmy, nie było to dziełem przypadku, że teorie osobowości miały szerszy zakres i były w większym stopniu ukierunkowane na praktykę niż koncepcje większości innych psychologów. Wielcy reprezentanci psychologii akademickiej w XIX w., tacy jak Wundt, Helmholtz, Ebbinghaus, Titchener i Kulpę, prowadzili prace w warunkach uniwersyteckich, w których wpływ zewnętrznego środowiska był bardzo mały. Mieli oni możność kierowania się własnymi zainteresowaniami intelektualnymi i w wyborze ważnych problemów prawie wcale nie podlegali naciskom opinii innych osób. Mogli więc ocenić, że istotne są właśnie te problemy, którymi się zajmują. Natomiast pierwsi teoretycy osobowości byli zarówno praktykami, jak i uczonymi. Stykali się z problemami codziennego życia, spotęgowanymi przez nerwicę lub jeszcze poważniejsze zaburzenia i było rzeczą oczywistą, iż musieli odwoływać się do twierdzeń teoretycznych, które dotyczyły tych właśnie problemów. Zbiór kategorii, które stosować mogły przeszkolone osoby badane w warunkach laboratoryjnych, był zbyt wąski dla terapeuty, codziennie obserwującego silne emocje, których treścią było szkodzenie bliźnim, ich okaleczanie czy nawet zabijanie. Silne nastawienie funkcjonalne cechujące teorie osobowości, ich zainteresowanie problemami istotnymi z punktu widzenia przetrwania organizmu, w sposób naturalny wynikało z warunków, w jakich teorie te się rozwijały. Teoretycy osobowości przywiązywali zazwyczaj decydujące znaczenie do procesów motywacyjnych. Podczas gdy wielu psychologów pomijało w swych badaniach motywację lub też starało się zminimalizować wpływ tych czynników, teoretycy osobowości upatrywali w zmiennych motywacyjnych klucz do zrozumienia ludzkiego zachowania. Freud i McDougall jako pierwsi zajęli się w sposób poważny procesami motywacyjnymi. McDougall, uzasadniając swe próby skonstruowania adekwatnej teorii zachowań społecznych (teorii będącej w większym stopniu teorią osobowości niż teorią zachowań społecznych), w ten sposób przedstawia szeroki rozdźwięk między życiem a teorią skonstruowaną przez psychologów laboratoryjnych: Dla nauk społecznych podstawowe znaczenie ma ten dział psychologii, który zajmuje się źródłem aktywności człowieka, impulsami i motywami, utrzymującymi psychiczną i fizyczną aktywność i regulującymi zachowanie; a ten dział psychologii pozostaje najbardziej zaniedbany i opóźniony ze wszystkich działów psychologii, wciąż królują w nim niejasność, brak precyzji i chaos (McDougall, 1908, s. 2 - 3 ) .

30

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

Tak więc zmienne, które dla psychologów eksperymentalnych stanowiły przeszkodę i zakłócały badania, stały się dla teoretyków osobowości przedmiotem głównego zainteresowania i intensywnych badań. Z zainteresowaniem zmiennymi motywacyjnymi i problemem funkcjonalności wiązało się przekonanie teoretyków osobowości, iż zrozumienie ludzkiego zachowania może wynikać z traktowania i badania człowieka w sposób całościowy. Większość psychologów osobowości utrzymywała, że człowieka powinno się badać jako całościowo funkcjonującą osobę w jej naturalnym środowisku. Argumentowali oni ze stanowczością, iż zachowanie powinno być badane w jego kontekście, a każdy pojedynczy akt zachowania powinien być badany i interpretowany w powiązaniu z pozostałymi zachowaniami jednostki. Ten punkt widzenia wynikał w sposób naturalny z praktyki klinicznej, gdzie do leczenia zgłaszała się osoba jako całość i gdzie trudno było ograniczyć się do badania jednego zmysłu lub jednego obszaru doświadczeń. Jeśli przyjmiemy, że celem większości uczonych zajmujących się teorią osobowości było badanie i ujmowanie jednostki jako niepodzielnej całości, łatwo jest zrozumieć, dlaczego uważa się, iżjedną z najbardziej specyficznych własności teorii osobowości jest to, że spełnia ona funkcję teorii integrującej. Podczas gdy generalnie psychologowie wykazują coraz większą specjalizację, narażając się na zarzut, iż wiedzą oni już prawie wszystko o prawie niczym, psychologowie osobowości wzięli częściową odpowiedzialność za zebranie i zintegrowanie różnorodnych odkryć dokonanych przez specjalistów. Eksperymentator wprawdzie wiedział wiele o zdolnościach motorycznych, o słyszeniu, widzeniu, spostrzeganiu, ale miał niewiele do powiedzenia na temat tego, w jaki sposób funkcje te wiążą się ze sobą. Psycholog osobowości zaś był w większym stopniu zainteresowany reorganizacją lub integracją faktów niż analizą czy fragmentarycznym badaniem zachowań. Z tego opisu wyłania się nieco romantyczne wyobrażenie teoretyka osobowości jako jednostki składającej w całość kawałki układanki, którą tworzą nie powiązane ze sobą wyniki oddzielnych badań z różnych specjalności psychologicznych. Należy jednak stwierdzić, że kilku autorów ubolewa nad tym, iż badacze osobowości nie stosują się do założeń teoretyków, ujmujących jednostki w sposób całościowy. Rae Carlson pisze: „Obecne zubożenie badań nad osobowością jest deprymujące, ponieważ pokazuje ono, że zaprzestano realizować cel jakim jest badanie osoby jako całości" [1971, s. 207; patrz replika Kenricka (1986)]. Podobne obawy wyrażają White (1981) i Sanford (1985). Co zatem w kategoriach ogólnych odróżniało teoretyków osobowości od tradycyjnych teoretyków psychologii? W swym podejściu byli oni bardziej spekulatywni i w mniejszym stopniu przywiązani do prowadzenia eksperymentów i stosowania pomiarów. Usztywniający wpływ pozytywizmu rozpowszechnił się wśród psychologów osobowości w znacznie mniejszym stopniu niż wśród psychologów eksperymentalnych. Teorie rozwijane przez nich miały charakter wielowymiarowy i były bardziej złożone, a przez to mniej jasne i precyzyjne niż teorie popularne w psychologii ogólnej. Wszystkie aspekty zachowania mające funkcjonalne znaczenie skłonni byli traktować jako dane miarodajne, poddawane obróbce teoretycznej. Większość psychologów eksperymentalnych natomiast koncentrowała swą uwagę na ograniczonym zakresie obserwacji i danych. Psychologowie osobo-

Co to jest osobowość?

31

wości utrzymywali, iż właściwe zrozumienie zachowań człowieka osiągnąć można jedynie badając je w szerszym kontekście, obejmującym całość aktywności jednostki. Dla teoretyków osobowości podstawowym problemem empirycznym i teoretycznym była motywacja, wyjaśnienie sił napędowych i pobudek zachowania, dla psychologów eksperymentalnych problem ten był jednym z wielu problemów i ujmowali go w kategoriach procesów fizjologicznych, odwołując się do niewielkiej liczby pojęć.

Co to jest osobowość? Niewiele słów w języku angielskim ma taki urok dla ogółu ludzi jak termin „osobowość". Chociaż słowo to używane jest w wielu różnych znaczeniach, większość tych popularnych znaczeń daje się zakwalifikować do dwóch grup. W pierwszym zastosowaniu termin „osobowość" oznacza umiejętność czy zręczność w kontaktach społecznych. Osobowość jednostki oceniana jest ze względu na jej zdolności wzbudzania pozytywnych reakcji u różnych osób w różnych okolicznościach. W tym sensie nauczyciel, który twierdzi, iż uczeń przejawia problemy osobowościowe, ma prawdopodobnie na myśli, iż jego umiejętności nawiązywania kontaktów społecznych są niezadowalające, tak że nie potrafi on być w dobrych stosunkach ze swymi kolegami i nauczycielami. W drugim zastosowaniu osobowość rozumiana jest jako najbardziej wyraźne i rzucające się w oczy wrażenie, jakie jednostka wywiera na innych ludziach. O jednostce mówi się wtedy, iż ma „osobowość agresywną", „uległą" czy „lękową". W każdym z tych wypadków obserwator wybiera tę cechę lub właściwość, która jest wysoce charakterystyczna dla jednostki i która prawdopodobnie stanowi ważną część ogólnego wrażenia, jakie jednostka wywiera na innych, a osobowość jednostld określana jest przez tę właściwość. Oczywiście w obu tych zastosowaniach terminu „osobowość" zawarty jest element oceny. Osobowość w powszechnym rozumieniu może być dobra lub zła. Choć już w codziennym zastosowaniu słowo „osobowość" ma bardzo różnorodne znaczenie, to liczba znaczeń, jakie psychologowie nadawali temu terminowi, jest jeszcze większa. Allport (1937) w swym obszernym przeglądzie literatury wyłonił prawie 50 różnych definicji, które zaliczył do kilku szerszych kategorii. Zajmiemy się tutaj tylko niektórymi z tych definicji. Na wstępie należy wyróżnić dwa typy definicji, które Allport określa jako biospołeczne i biofizyczne. Definicje biospoteczne są dość bliskie potocznemu rozumieniu terminu „osobowość" jako „społecznej wartości bodźcowej" jednostki. W tym ujęciu osobowość jednostki określona jest przez to, jak reagują na nią inni ludzie. Można nawet powiedzieć, iż jednostka ma jedynie taką osobowość, jaka przejawia się w reakcjach innych. Allport żywo oponuje przeciwko wnioskowi, iż osobowość zawiera się jedynie w „reakcjach innej osoby", i wskazuje, że powinno się stosować definicje biofizyczne, w których osobowość jest silnie osadzona w cechach lub właściwościach jednostki. Zgodnie z tymi definicjami osobowość ma zarówno aspekt organiczny, jak i aspekt postrzegany i może być odniesiona do specyficznych właściwości jednostki, poddających się obiektywnemu opisowi i pomiarowi.

32

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

Inny ważny typ definicji to definicja, którą można by określić jako definicję-worek albo definicję zbiorczą. Definicja ta ujmuje osobowość poprzez wyliczenie. W tym zastosowaniu termin „osobowość" zawiera wszystko, co da się powiedzieć o człowieku, a definiujący wylicza zazwyczaj pojęcia, które traktuje jako najistotniejsze w opisie jednostki, i twierdzi, iż z nich właśnie składa się osobowość. Inne definicje kładą zasadniczy nacisk na integrującą czy organizującą funkcję osobowości. Definicje te sugerują, iż osobowość jest organizacją czy strukturą nadawaną różnym odrębnym reakcjom jednostki, lub też zakładają, że strukturalizacja jest wynikiem działania osobowości jako aktywnej siły wewnętrznej. Osobowość jest tym, co nadaje porządek i spójność wszystkim rodzajom działań podejmowanych przez człowieka. Niektórzy teoretycy podkreślają udział osobowości w przystosowaniu jednostki. Osobowość określają zróżnicowane, lecz typowe działania podejmowane przez jednostkę w celu przystosowania się. W jeszcze innych definicjach osobowość odnoszona jest do niepowtarzalnych czy indywidualnych aspektów zachowania. Oznacza ona te właściwości jednostki, które odróżniają ją od innych osób. Niektórzy uczeni traktowali osobowość jako istotę kondycji ludzkiej. Ich definicje wskazują, iż osobowość odnosi się do tej części człowieka, która jest dla niego jako osoby najbardziej charakterystyczna, nie tylko z tego powodu, że odróżnia go od innych, ale - co ważniejsze - ponieważ część ta konstytuuje to, czym on rzeczywiście jest. Ten typ definicji ilustruje stwierdzenie Allporta, iż „osobowość to jest to, czym naprawdę jest człowiek". Należy to rozumieć tak, że na osobowość składa się to, co w ostatecznej analizie jest najbardziej charakterystyczne i co stanowi najgłębszą naturę człowieka. Moglibyśmy z pożytkiem spędzić znacznie więcej czasu na zajmowaniu się problemem definiowania osobowości. Jednakże w następnych rozdziałach czytelnik zetknie się z wieloma szczegółowymi definicjami w ich właściwym kontekście. Co więcej, jesteśmy przekonani, i i żadna konkretna definicja osobowości nie może być stosowana w sposób uniwersalny. Rozumiemy przez to po prostu, iż sposób definiowania osobowości uzależniony jest całkowicie od przyjętych założeń teoretycznych. Jeśli dana teoria silnie podkreśla niepowtarzalność zachowań oraz ich ustrukturalizowany, całościowy charakter, to jest rzeczą oczywistą, że definicja osobowości będzie kładła nacisk na niepowtarzalność i strukturalny charakter osobowości. Gdy ktoś przyjął lub stworzył jakąś teorię osobowości, to jego definicja osobowości będzie ściśle wynikać z tej teorii. W związku z tym przyjmujemy, iż osobowość określona jest przez specyficzne pojęcia empiryczne, które są częścią teorii osobowości stosowanej przez obserwatora. Na osobowość składa się pewien zbiór pojęć opisowych, które charakteryzują badaną osobę w kategoriach zmiennych lub wymiarów zajmujących centralną pozycję w obrębie zastosowanej teorii. Jeśli definicja ta wyda się czytelnikowi niezadowalająca, możemy pocieszyć go, iż na następnych stronach znajdzie wiele szczegółowych definicji osobowości. Jeżeli czytelnik przyjął już jakąś szczególną teorię, to żadnej z tych definicji nie uzna za swoją. Innymi słowy: stwierdziliśmy, że nie można zdefiniować osobowości, nie uzgodniwszy najpierw, w ramach jakiego systemu teoretycznego czy układu odniesienia rozpatrywać będziemy osobowość. Gdybyśmy mieli teraz przedstawić jedną konkretną definicję osobowości, musielibyśmy pośrednio rozstrzygnąć wiele problemów teoretycznych, które mamy zamiar zbadać.

Co to jest teoria?

33

Co to jest teoria? Podobnie jak każdy wie, z czego składa się osobowość, tak każdy wie, czym jest teoria! Najbardziej powszechne jest przekonanie, że teoria jest przeciwieństwem faktu. Teoria to jest nie udowodniona hipoteza lub spekulacja dotycząca rzeczywistości, co do której nie wiadomo jeszcze, czy jest prawdziwa. Kiedy teoria jest już potwierdzona, staje się faktem. Istnieje pewne podobieństwo między tym poglądem a znaczeniem terminu „teoria", jakiego chcemy tutaj bronić, albowiem zgadzamy się, iż nie jest rzeczą wiadomą, czy teoria jest prawdziwa. Jednakże pod innym względem nie zgadzamy się, ponieważ pogląd zdroworozsądkowy zakłada, że teoria może okazać się prawdziwa, czyli zgodna z faktami, jeśli uzyska się dane potwierdzające ją. Zgodnie z naszym poglądem teorie nigdy nie są prawdziwe ani fałszywe, aczkolwiek takie mogą być ich implikacje - wywodzące się z nich twierdzenia. Poniżej przedstawiamy podsumowanie dość powszechnych i klasycznych rozważań metodologów i logików zajmujących się nauką. Nie istnieje oczywiście powszechna zgodność co do tych problemów, niemniej jednak przedstawiony punkt widzenia nie jest oryginalny, lecz stanowi raczej wypadkową istniejących poglądów. Początkujący student może mieć nieco trudności w pełnym zrozumieniu niektórych idei. Możemy tylko uczciwie powiedzieć, że ich zrozumienie nie jest konieczne, aby przeczytać i zrozumieć pozostałe części tej książki. Z drugiej strony, jeśli czytelnik jest zainteresowany tą dziedziną, a jeszcze nie poznał jej głębiej, to byłoby lepiej, by zaznajomił się z odpowiednią literaturą (wstępną wiedzę psycholog może znaleźć w pracach Gholsona i Barkera, 1985; we wstępie do pracy Leaheya, 1991; w pracach Manicasa i Secorda, 1983; Rorera i Widigera, 1983; oraz w pracy The structure of scientific theories, 1977; ogólne podejścia czytelnik może znaleźć w pracach Bechtela, 1988; Eagle'a, 1984; Earmana, 1992; Kuhna, 1970; w Criticism and the growth of knowledge, 1970; oraz w pracy Poppera, 1962, 1992). Zacznijmy od rozważenia, czym jest teoria, a następnie przejdźmy do ważniejszego pytania: jakie są jej funkcje? Na wstępie należy powiedzieć, że teoria jest zbiorem założeń stworzonych przez teoretyka. Rozpatrując teorię jako zbiór założeń podkreślamy, iż teorie nie są „dane" lub przesądzone przez naturę lub jakikolwiek inny czynnik determinujący. Tak jak te same doznania lub obserwacje mogą stanowić dla poety lub pisarza bodziec do stworzenia dowolnego dzieła spośród możliwych niezliczonych i różnorodnych dzieł sztuki, tak też wyniki badań mogą być włączone do każdego z wielu odmiennych schematów teoretycznych. Teoretyk dokonuje wolnego i twórczego wyboru, decydując się na takie, a nie inne zinterpretowanie faktów, które są przedmiotem jego zainteresowań. Akt ten różni się od wyboru artysty tylko rodzajem faktów czy doświadczeń, na których się koncentruje, oraz tym, na jakich podstawach będzie się opierała ocena jego twórczych wysiłków. Podkreślamy tutaj, iż teorie budowane są w sposób twórczy i arbitralny, a z tego wynika, że możemy wprawdzie określić, w jaki sposób mogą być one oceniane, ale nie jesteśmy w stanie określić, w jaki sposób winno się je budować. Nie istnieje żaden przepis na stworzenie owocnej teorii, podobnie jak nie ma przepisu na stworzenie dzieła literackiego o trwałej wartości. Fakt, że teoria jest raczej pewnym formalnym wyborem, nie zaś czymś koniecznym lub wyznaczonym przez znane relacje empiryczne, wskazuje, iż kate-

34

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

gorie prawdy i fałszu są wobec niej nieadekwatne. Teoria może być tylko użyteczna lub nieużyteczna. Użyteczność teorii określa się, jak zobaczymy, przede wszystkim ze względu na to, w jakim stopniu umożliwia ona wywodzenie przewidywań czy hipotez dotyczących zjawisk, o których się wypowiada, hipotez, które są weryfikowalne (można sprawdzić, czy są one prawdziwe). Spróbujmy teraz określić bardziej szczegółowo, czym jest teoria. Z czego zatem składa się teoria w swej idealnej postaci? Powinna ona zawierać zbiór odpowiednich założeń powiązanych ze sobą w sposób systematyczny oraz zbiór definicji empirycznych. Założenia muszą być odpowiednie, to znaczy muszą się odnosić do faktów empirycznych, których dotyczy dana teoria. Jeśli jest to teoria słuchu, założenia muszą dotyczyć procesu słyszenia, jeśli jest to teoria spostrzegania, założenia muszą odnosić się do procesu spostrzegania. Zazwyczaj charakter tych założeń odzwierciedla indywidualne, odrębne właściwości danej teorii. Dobry teoretyk to ktoś, kto potrafi wykryć założenia użyteczne lub - inaczej - założenia o dużej wartości predyktywnej dotyczące zjawisk empirycznych w danej dziedzinie. Założenia te mogą być bardzo ogólne lub zupełnie szczegółowe, w zależności od charakteru teorii. Teoretyk zajmujący się zachowaniem może przyjąć, że wszelkie zachowanie jest motywowane, że zdarzenia mające miejsce we wczesnym okresie życia są najważniejszymi wyznacznikami zachowań w życiu dorosłego, że te same ogólne prawa rządzą zachowaniami różnych gatunków zwierząt. Założenia te mogą także przybierać różną formę, od precyzji twierdzeń matematycznych do stosunkowej nieścisłości większości przedstawionych powyżej przykładów. Założenia muszą być nie tylko jasno sformułowane. Założenia i inne elementy danej teorii powinny być ze sobą powiązane, a ich wzajemne relacje wyraźnie określone. Oznacza to, iż muszą istnieć reguły określające współzależność między założeniami a zawartymi w nich pojęciami. Te wewnętrzne relacje muszą być jasne, aby teoria była logicznie spójna i aby możliwe było wyprowadzenie z niej przewidywań. Brak takich jasno określonych reguł utrudnia lub nawet uniemożliwia wyłonienie empirycznych konsekwencji teorii. O zasadach tych mówi się czasami jako o syntaksie teorii, ze względu na ich podobieństwo do reguł gramatycznych. Można np. założyć, że wzrost lęku powoduje spadek poziomu wykonania zadań motorycznych. Dodatkowo można przyjąć, że wzrost samooceny prowadzi do polepszenia wykonywania zadań motorycznych. Jeśli nie wiedzielibyśmy nic poza tym, związek między tymi dwoma założeniami byłby niejasny. Abyśmy mogli sformułować jakiekolwiek przewidywania na temat tego, co może nastąpić w sytuacji, gdy obie te zmienne wchodzą w grę, musimy dowiedzieć się, jaka jest relacja między lękiem a samooceną. Właściwe sformułowanie założeń teoretycznych powinno umożliwić osobie, która stosuje daną teorię, wyraźne określenie relacji między tymi dwoma założeniami. Definicje empiryczne (definicje łączące) pozwalają na bardziej lub mniej precyzyjne powiązanie terminów lub pojęć teorii z danymi empirycznymi. Za pośrednictwem tych definicji teoria styka się w pewnych określonych punktach z rzeczywistością, z danymi obserwacyjnymi. Definicje te nazywa się często operacyjnymi, ponieważ podaje się w nich, jakie należy przeprowadzić operacje, aby można było zmierzyć określone zmienne lub pojęcia. Można śmiało powiedzieć, iż aby teoria mogła coś wnieść do jakiejś dyscypliny empirycznej, musi być przekładalna na język empiryczny. Z drugiej strony definicje empiryczne mogą mieć różny stopień

Co to jest teoria?

35

ogólności, od pełnej i dokładnej precyzji do stwierdzeń ogólnych, o charakterze jakościowym. Aczkolwiek w zasadzie lepsze są definicje bardziej precyzyjne, to jednak zbyt wczesny nacisk na całkowitą konkretność i precyzję może zniweczyć wiele owocnych pomysłów czy dróg badawczych. Wprawdzie zdefiniowanie inteligencji po prostu jako tego, „co mierzą testy inteligencji", lub sprowadzenie lęku jedynie do pewnych zmian fizjologicznych mierzonych za pomocą galwanometru jest, być może, ścisłe, ale nie wydaje się, aby któraś z tych definicji mogła się stać punktem wyjścia konstruktywnych przemyśleń lub badań. Właściwa postawa wobec definicji empirycznych zakłada, iż powinny być one w takim stopniu precyzyjne, w jakim umożliwiają to warunki istniejące w danej dziedzinie nauki. Dotychczas pokazaliśmy ogólnie, z czego składa się teoria. Kolejne pytanie to: jakie funkcje spełnia teoria? Pierwszą i najważniejszą funkcją teorii jest umożliwienie zebrania, czyli zaobserwowania, jeszcze nie zaobserwowanych relacji empirycznych. Teoria powinna prowadzić do systematycznego poszerzania wiedzy na temat interesujących nas zjawisk. Idealnym sposobem poszerzania wiedzy jest wyprowadzenie z teorii konkretnych zdań empirycznych (twierdzeń, hipotez, przewidywań) i poddawanie ich sprawdzianom empirycznym. W najbardziej ogólnym ujęciu istotą każdej nauki jest odkrywanie stałych relacji między zjawiskami lub zmiennymi. Funkcją teorii jest systematyczne wspomaganie tego procesu. Teoria może być zatem porównana do fabryki wytwarzającej odpowiednie zdania empiryczne, które mogą być następnie potwierdzone lub odrzucone na podstawie odpowiednio kontrolowanych danych empirycznych. Sprawdzianom empirycznym poddawane mogą być jedynie wnioski czy przewidywania wynikające z teorii. Natomiast sama teoria jest zbiorem przyjętych założeń, a o jej odrzuceniu lub akceptacji decyduje jej użyteczność, nie zaś jej prawdziwość czy fałszywość. W tym ujęciu na użyteczność teorii składają się: weryfikowalność i pojemność. Teoria jest weryfikowalna, jeżeli można z niej wyprowadzić przewidywania, które mogą zostać potwierdzone, gdy zbierze się odpowiednie dane. Pojemność teorii odnosi się do zakresu czy kompletności tych przewidywań. Możemy mieć do czynienia z teorią, której przewidywania wprawdzie często są potwierdzane, ale dotyczą tylko niewielu aspektów zjawisk będących przedmiotem zainteresowania. Dobra teoria powinna pozwalać na wyprowadzenie ścisłych przewidywań dotyczących całego zakresu zjawisk empirycznych, którymi ma się zajmować. Należy tu przeprowadzić istotne rozróżnienie między zdolnością teorii do stymulowania badań w sposób, który można określić jako systematyczny (bezpośredni), a stymulowaniem badań w sposób heurystyczny. Oczywiście w idealnym przypadku teoria umożliwia sformułowanie określonych testowalnych hipotez, które prowadzą z kolei do określonych badań empirycznych. Jednakże wiele teorii, np. teorie Freuda i Darwina, wywarło wielki wpływ na różne kierunki badań bez pośrednictwa jasno sformułowanych hipotez. Zdolność teorii do stymulowania badań poprzez sugerowanie pewnych pomysłów lub nawet przez wzbudzanie oporu lub niewiary można określić jako heurystyczny wpływ teorii. Oba rodzaje wpływu mają wielkie znaczenie. Druga funkcja teorii polega na umożliwianiu włączenia znanych już faktów empirycznych w spójny logicznie i stosunkowo prosty system. Teoria jest pewnym sposobem organizowania i integrowania wszelkich znanych danych dotyczących wybranego zespołu zjawisk. Dobra teoria zachowań psychotycznych powinna porządkować wszystko to, co jest wiadome na temat schizofrenii

36

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

i innych psychoz, tworząc zrozumiały i logiczny system. Zadowalająca teoria uczenia się musi w sposób spójny obejmować wszystkie odkrycia dotyczące procesu uczenia się. Teorie zawsze wyrastają z tego, co już zostało zaobserwowane i ogłoszone, i w tym sensie rozpoczynają się zawsze od fazy indukcyjnej. Są zatem w pewnym stopniu określane i sterowane przez już istniejącą wiedzę. Gdyby jednak teorie ograniczały się jedynie do uzgadniania i uporządkowania tego, co jest już znane, to pełniłyby tylko drugorzędną funkcję. W takim wypadku uzasadnione byłoby przeświadczenie zażartych badaczy, iż teorie są jedynie pianą słowną płynącą w ślad za eksperymentatorem, który wykonuje rzeczywistą pracę naukową. Empiryk, który utrzymuje, iż teorie wyjaśniają jedynie post factum to, co zostało już stwierdzone i ogłoszone przez badacza, nie zwraca uwagi na podstawową funkcję teorii, którą jest wskazywanie nowych, dotąd jeszcze nie zaobserwowanych relacji. Płodność teorii ocenia się przed ustaleniem faktów, a nie po ich ustaleniu. Kolejnym aspektem użyteczności teorii, po ustaleniu dwu najważniejszych (pojemności i weryfikowalności), jest prostota lub - inaczej - oszczędność teorii. Ta cecha teorii ważna jest tylko w sytuacji, gdy z dwóch teorii wynikają dokładnie takie same wnioski. Jeśli dwie teorie prowadzą do różnych przewidywań dotyczących tych samych zjawisk, to wybór między nimi zależy od weryfikacji tych przewidywań. Jedynie wtedy, gdy mamy do czynienia z tautologią - dwie teorie posługujące się różnymi kategoriami prowadzą do takich samych wniosków - ocena prostoty teorii staje się istotnym zagadnieniem. W nauce występuje niewiele przyldadów takiej sytuacji, a w psychologii - o ile nam wiadomo - sytuacja taka nie wystąpiła. Prostota, w przeciwieństwie do złożoności, jest więc raczej kwestią osobistych preferencji przy wyborze lub konstruowaniu teorii osobowości, a nie właściwością teorii, do której osiągnięcia koniecznie trzeba dążyć czy wysoko ją oceniać. Inną funkcją, jaką powinna pełnić teoria, jest zapobieganie zagubieniu obserwatora w skomplikowanych i złożonych zjawiskach rzeczywistości. Teoria jest jakby rodzajem przesłony czy końskich klapek, dzięki którym nie musimy zwracać uwagi na wszelkie aspekty badanego zjawiska. Nie przygotowanemu obserwatorowi wydaje się, iż każde złożone zachowanie może być analizowane i opisywane na różne sposoby - i tak jest rzeczywiście. Teoria umożliwia obserwatorowi rozpatrywanie danego zjawiska w oderwaniu od jego naturalnej złożoności w sposób systematyczny i efektywny. Możemy abstrahować i upraszczać, posługując się teorią lub bez niej, jednakże jeśli nie postępujemy zgodnie ze wskazówkami wyraźnie sformułowanej teorii, to zasady determinujące nasz ogląd rzeczy będą ukryte w nieświadomie przyjmowanych założeniach i postawach. Teoria wyszczególnia pewną ograniczoną liczbę bardziej lub mniej określonych wymiarów, zmiennych lub parametrów, które mają najistotniejsze znaczenie. Pozostałe wymiary czy aspekty sytuacji mogą być z punktu widzenia danego problemu w pewnym stopniu pominięte. W użytecznej teorii zawarte są dość wyraźne wskazówki dotyczące tego, jakich danych należy poszukiwać w odniesieniu do określonego problemu. W związku z tym można się spodziewać, iż naukowcy badający te same zjawiska empiryczne, lecz zajmujący skrajnie odmienne stanowiska teoretyczne będą mieli niewiele wspólnych obserwacji. W ostatnich latach coraz więcej psychologów przyjmuje poglądy teoretyczne i terminologię Thomasa Kuhna (1970), który w swej interesującej, lecz nieco

Teoria osobowości

37

uproszczonej monografii utrzymuje, iż rozwój nauki może być przedstawiony iako seria rewolucyjnych etapów. Każdy z tych etapów charakteryzuje się innym dominującym paradygmatem. Kuhn twierdzi, iż każda dziedzina nauki rozwija się w sposób nieokreślony i nieskoordynowany. Rozwijają się zasadniczo odmienne kierunki badawcze i poglądy teoretyczne, które bronią swej autonomii i przewagi, aż do momentu, gdy jakiś szczególny zbiór koncepcji przyjmie status paradygmatu. Kuhn wskazuje, iż paradygmaty te: [...] wyznaczały w swoim czasie uprawnione problemy i metody badawcze w danej dziedzinie dla kolejnych pokoleń uczonych. Nadawały się do tego celu, gdyż miały dwie istotne wspólne cechy. Reprezentowany w nich dorobek był dostatecznie oryginalny i atrakcyjny, aby odwrócić uwagę stałej grupy zwolenników danej teorii od konkurencyjnych sposobów uprawiania nauki. Równocześnie dorobek ten byl na tyle otwarty, że pozostawiał nowej szkole najrozmaitsze problemy do rozwiązania. [...] Z takimi tradycjami mamy na przykład do czynienia, kiedy historycy mówią o astronomii ptolemeuszowej (lub kopernikańskiej), dynamice arystotelesowskiej (czy newtonowskiej), optyce korpuskularnej (albo falowej) itd.* (s. 10; wyd. pol. 2001, s. 33-34).

Zastanówmy się zatem, jaki jest status paradygmatyczny teorii i badań z zakresu osobowości. Jeśli przyjąć terminologię Kuhna, wydaje się, że ta dziedzina nauki znajduje się w stadium preparadygmatycznym. To znaczy, iż żadna z licznych istniejących koncepcji, bardziej lub mniej usystematyzowanych, nie zajmuje pozycji dominującej. Nie ma takiej teorii, która służyłaby jako paradygmat porządkujący znane odkrycia i określający zakres problematyki badawczej. Żadna teoria nie stanowi „panującego systemu", z którym mogliby walczyć „buntownicy", ani nie wyznacza głównego kierunku przyszłych badań. Kilku teoretyków osobowości twierdzi, że ich teorie mogą pretendować do statusu paradygmatycznego w tej dziedzinie. W szczególności Eysenck uważa, że jego model wymiarów osobowości stanowi: „co najmniej zaczątek paradygmatu w dziedzinie osobowości" (1983, s. 369; patrz także 1991).

Teoria osobowości Ustaliliśmy, iż osobowość definiowana jest za pomocą specyficznych pojęć stosowanych w danej teorii, przyjętych jako te, które adekwatnie i w sposób pełny opisują czy wyjaśniają zachowania człowieka. Ustaliliśmy także, iż teoria składa się ze zbioru powiązanych ze sobą założeń dotyczących zjawisk empirycznych, którymi zajmuje się dana teoria, oraz z definicji empirycznych, które umożliwiają przejście od abstrakcyjnych koncepcji do obserwacji empirycznych. Teoria osobowości musi być zatem zbiorem założeń odnoszących się do zachowań człowieka, a także zawierać niezbędne definicje empiryczne. Teoria powinna być również stosunkowo ogólna: umożliwiać wyjaśnianie i wyprowadzanie przewidywań dotyczących szerokiego zakresu ludzkich zachowań; obejmować wszelkie aspekty zachowań, które mogą być uznane za ważne z punktu widzenia funkcjonowania jednostki. To, co dotychczas powiedzieliśmy na temat teorii osobowości, jest słuszne z formalnego punktu widzenia, jeśli jednak przyjrzymy się bliżej istniejącym teo* Przełożyli H. Ostromęcka, J. Nowotniak.

38

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

riom osobowości, stwierdzimy, że nie znajduje to potwierdzenia w praktyce. Nasze rozważania mogą służyć ustaleniu idealnych właściwości teorii, do których aspirują wszyscy teoretycy. Niemniej jednak obecnie istniejące teorie nie spełniają tych postulatów. Należałoby zatem powiedzieć, w jakich aspektach istniejące teorie odbiegają od ideału, zarówno jeśli chodzi o ich konstrukcję, jak i pełnione funkcje. Przede wszystkim, jak to dalej zobaczymy, w większości teorii brak jest explicite sformułowanych założeń i aksjomatów, a wykrycie ich jest zwykle bardzo utrudnione. Teorie osobowości przedstawiane są często w formie wielu żywych obrazów słownych działających przekonywająco nawet na opornego czytelnika, ale także służących do maskowania i ukrywania szczegółowych założeń będących podstawą danej teorii. Innymi słowy: większość teorii nie jest sformułowana w sposób bezpośredni i usystematyzowany, a wiele z nich - jak się wydaje - posługuje się bardziej siłą przekonywania niż jasnym wykładem. Powoduje to często pomieszanie tego, co jest dane lub jest założeniem, z tym, co jest stwierdzane empirycznie i jeszcze nie zweryfikowane. Jak już to poprzednio ustaliliśmy, jedynie wnioski czy przewidywania wywiedzione z danej teorii podlegają sprawdzeniu. Natomiast pozostała część teorii jest założona lub dana i nie należy jej oceniać według tego, czy jest potwierdzona, czy też nie, ale według tego, czy umożliwia ona generowanie weryfikowalnych przewidywań i hipotez. Ogólnie mówiąc, niedostatecznie ostro rozróżnia się samą teorię osobowości i jej implikacje. Nieuchronną konsekwencją braku jasnego sformułowania istoty założeń leżących u podstaw teorii jest występowanie poważnego zamętu w procesie wywodzenia z teorii zdań empirycznych. Możliwe jest bowiem wtedy wyprowadzenie z tej samej teorii sprzecznych ze sobą implikacji. Obecnie w większości teorii osobowości proces ten jest przypadkowy, niejasny i nieskuteczny. Wynika to nie tylko z braku jasnego sformułowania podstawowych założeń, lecz także z tego, iż większość teoretyków osobowości nastawiona jest raczej na stosowanie wyjaśnień post factum niż na formułowanie nowych hipotez dotyczących zachowania człowieka. Aczkolwiek teorie osobowości różnią się stopniem dokładności w formułowaniu definicji empirycznych, to jednak żadna z tych teorii nie osiągnęła wysokich standardów w kategoriach bezwzględnych. Powyższe stwierdzenia dotyczące formalnej oceny teorii osobowości mogą zniechęcić do prób formułowania takich teorii. Czyż nie lepiej byłoby teraz zapomnieć o teoriach i skoncentrować się na konstruowaniu narzędzi i na szczegółowych badaniach empirycznych? Stanowczo nie! Taka decyzja nie będzie bowiem rezygnacją z teorii „w ogóle", lecz doprowadzi do zastąpienia teorii sformułowanej explicite przez teorię „utajoną", sformułowaną implicite. Nie ma możliwości całkowitego zrezygnowania z teorii, gdy bowiem usiłujemy nie posługiwać się żadną teorią, w rzeczywistości stosujemy implicite własne, często niespójne założenia dotyczące zachowań człowieka i te właśnie nieokreślone założenia determinują, co i w jaki sposób będziemy badać. Na prowadzenie każdej obserwacji konkretnych zjawisk empirycznych zawsze wpływa jakaś „teoria" - na pewne rzeczy zwraca się szczególną uwagę, inne zaś się pomija - i jednym z celów stosowania teorii jest wyraźne określenie zasad tego procesu abstrahowania. Jeśli zrezygnujemy z próby określenia teoretycznych podstaw własnych działań, to tym samym wyeliminujemy możliwość udoskonalenia założeń determinujących prowadzone badania.

f | J

1 j j \ ;

i > ; \ ; '

Teoria osobowości a inne teorie psychologiczne

39

Chociaż teorie osobowości w niewielkim stopniu spełniają wymogi idealnej teorii, to jednak stanowią one poważny krok naprzód w porównaniu ze sposobem myślenia naiwnego obserwatora, który jest przekonany, iż spostrzega rzeczywistość w jedyny sposób, w jaki może być ona ujmowana. Aczkolwiek teorie osobowości nie opierają się na tak wyraźnie sformułowanych założeniach, jak można by sobie życzyć, samo istnienie tych teorii umożliwia dążenie do tego celu w sposób systematyczny. Oczywiste jest, że obecny poziom teorii osobowości jest znacznie wyższy niż 20 lat temu. Jeśli więc teorie osobowości nie umożliwiają w takim stopniu, jak byśmy sobie tego życzyli, prawidłowego wyprowadzania hipotez, to w czym mogą być one pomocne osobie, która je stosuje? Stanowią one co najmniej zespół postaw (założeń) dotyczących zachowania, które z grubsza precyzują, jakie kierunki badań należy uznać za istotne. Oprócz tego, że stymulują one ogólne kierunki badań, określają także parametry lub wymiary, które uznaje się za ważne w tych badaniach. Jeśli nawet teoria nie pozwala na wyprowadzenie precyzyjnych, sprawdzalnych przewidywań, to jednak ukierunkowuje zainteresowanie badaczy na określone obszary problemów oraz wskazuje, jakie zmienne mają najistotniejsze znaczenie w ich badaniu. Poza tym należy też wziąć pod uwagę wartość heurystyczną teorii. Teorie osobowości jako całość są bardzo stymulujące i - jak to później zobaczymy - pod ich wpływem przeprowadzono wiele badań, aczkolwiek tylko niektóre z nich były efektem formalnego procesu wyprowadzania hipotez z teorii. Innymi słowy: teorie te, pomimo braku formalnej elegancji, mają zdolność generowania idei, wzbudzania ciekawości, rodzą wątpliwości i pomysły, a efektem tego jest rozkwit badań.

Teoria osobowości a inne teorie psychologiczne Nasze dotychczasowe rozważania doprowadziły do wniosku, iż teoria osobowości powinna składać się ze zbioru założeń dotyczących zachowania człowieka oraz z zasad wiążących te założenia i definicje, tak by można je było odnosić do empirycznych, czyli obserwowalnych zjawisk. W tym miejscu można by zadać pytanie: czy definicja ta odróżnia teorię osobowości od innych teorii psychologicznych? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy zacząć od wyróżnienia dwóch typów teorii psychologicznych. Niektóre zajmują się wszelkimi zachowaniami mającymi istotne znaczenie dla przystosowania się organizmu człowieka. Inne teorie ograniczają się do zachowań przejawiających się w pewnych dokładnie określonych warunkach. Przedmiotem zainteresowań tych teorii są tylko niektóre wydzielone aspekty zachowania człowieka. Teorię, która próbuje zajmować się wszelkimi mającymi istotne znaczenie zjawiskami z dziedziny zachowań człowieka, można określić jako ogólną teorię zachowania, natomiast teorie, które koncentrują się jedynie na pewnej klasie zachowań, określane są jako teorie jednej dziedziny. Teorie osobowości należą oczywiście do pierwszej kategorii; są one ogólnymi teoriami zachowania. To odróżnia je od większości innych teorii psychologicznych. Teorie spostrzegania, słyszenia, pamięci, uczenia się motorycznego,

40

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

rozróżniania bodźców i wiele innych specyficznych teorii w psychologii są teoriami jednej dziedziny i różnią się od teorii osobowości swym zakresem czy pojemnością. Teorie te nie aspirują do tego, by być ogólnymi teoriami zachowania i zadowalają się tworzeniem pojęć i poglądów niezbędnych do opisywania i przewidywania ograniczonego zakresu zachowań. Teorie osobowości natomiast zajmują się najróżniejszymi zjawiskami, jeśli tylko mają one dla jednostki widoczne znaczenie funkcjonalne. Kwestii tej nie powinien przysłaniać fakt, że testy osobowości, przeznaczone do pomiaru różnych aspektów osobowości, używane są często w psychologii społecznej i w innych gałęziach psychologii. Lamiell zwraca uwagę, że istnieje różnica między psychologią osobowości, zajmującą się: „czasową i transsytuacyjną spójnością wewnątrz osób, tzn. na poziomie jednostki" (1981, s. 280) a psychologią różnic indywidualnych, która skupia się na porównaniach ludzi pod względem jakiejś określonej cechy. Teorie osobowości szukają wspólnych reguł czy kategorii dla szerokiego spektrum zachowań i procesów, zajmują się jednostką jako niepodzielną całością. Badania nad osobowością opierają się na ogólnej koncepcji jednostki jako funkcjonalnej całości i nie stosuje się w nich przyjmowanych ad hoc czy pojedynczych miar tendencji behawioralnych. Powstaje pytanie: czy istnieją ogólne teorie zachowania, które nie są po prostu teoriami osobowości? Jedna z możliwości jest taka, że niekiedy teoria uczenia się jest na tyle ogólna, iż ma charakter ogólnej teorii zachowania. Jak zobaczymy to w dalszych rozdziałach, niektórzy teoretycy próbowali uogólniać teorie uczenia się, tak iż stały się one podobne pod względem zakresu do innych ogólnych teorii zachowania. W takich wypadkach teoria uczenia się przestaje być wyłącznie teorią uczenia się i staje się teorią osobowości, czyli ogólną teorią zachowania. Takie uogólnione modele mają oczywiście odrębne cechy, związane ze źródłami, z których się wywodzą, ale pod względem ukierunkowania i właściwości logicznych nie różnią się od innych teorii osobowości. Postawienie na jednej płaszczyźnie teorii wywodzących się z laboratoriów, w których badano zachowania zwierząt, i teorii, które powstawały w gabinetach psychoterapeutów, może wydać się nieco sztuczne. Jeśli jednak rozpatrujemy teorie z punktu widzenia ich ogólnej struktury i stawianych sobie celów, a nie z punktu widzenia ich szczegółowych założeń dotyczących zachowania i źródeł, z których się wywodzą, to widać wyraźnie, iż wszystkie ogólne teorie zachowania są do siebie podobne. W takim ujęciu wszystkie ogólne teorie zachowania są teoriami osobowości i vice versa. W tej obszernej grupie teorii można dokonać wielu rozróżnień i w następnej części rozdziału zajmiemy się niektórymi właściwościami mogącymi służyć jako kategorie rozróżnienia czy porównywania teorii osobowości.

Porównanie teorii osobowości Początkującego studenta psychologii najbardziej uderza mnogość teorii osobowości. Jego zagubienie jeszcze się pogłębia, kiedy dowiaduje się, że niemożliwe jest określenie, która z tych teorii jest słuszna czy nawet, która jest najlepsza. Niepewność ta przypisywana jest zwykle temu, iż psychologia osobowości jest

Porównanie teorii osobowości

41

dziedziną młodą, a jej przedmiot jest bardzo skomplikowany. W tym miejscu studentowi doradza się, żeby zamiast zastanawiać się nad tym, czy kolejne teorie są słuszne, czy też nie, przyjął raczej perspektywę porównawczą. Dobrym uzasadnieniem dla takiego podejścia są poglądy George'a Kelly'ego, którego teoria przedstawiona jest w rozdziale 10. W swej teorii osobowości Kelly przyjmuje perspektywę filozoficzną, którą określa jako konstruktywistyczny alternatywizm. Mówiąc prosto, Kelly przyjmuje, że ludzie różnią się tym, w jaki sposób spostrzegają rzeczywistość, lub inaczej mówiąc, jak ją konstruują. Różni ludzie różnie konstruują rzeczywistość i dlatego też różnie na nią reagują. Żaden z tych alternatywnych sposobów konstruowania rzeczywistości nie jest poprawny czy niepoprawny każdy z nich ma po prostu inne implikacje. To samo podejście zastosowane do teorii osobowości może sugerować, że teorie te można potraktować jako alternatywne konstrukcje osobowości, przy czym żadna z nich nie jest w pełni słuszna czy błędna, każda z nich ma natomiast swoje mocne i słabe strony i każda kładzie nacisk na inne aspekty zachowania. Struktura tej książki jest pomyślana tak, aby ułatwić porównywanie teorii. Po pierwsze, teorie są podzielone na cztery rodziny, według wspólnych cech posiadanych przez teorie zaliczone do jednej rodziny. Teorie psychodynamiczne kładą nacisk na nieświadome motywy i wynikające z nich konflikty intrapsychiczne. Teorie strukturalne skupiają się na odmiennych tendencjach behawioralnych, cechujących jednostki. Teorie kładące nacisk na doświadczenie podkreślają znaczenie sposobu spostrzegania rzeczywistości przez jednostkę i doświadczania przez nią swego świata. Teorie uczenia się kładą nacisk na wyuczone podstawy zachowań, koncentrując się silniej na procesach uczenia się niż na zachowaniach będących ich rezultatem. Po drugie, pewne aspekty osobowości omawiane są przez różnych teoretyków. Na przykład takie pojęcia jak lęk, poczucie kompetencji, konflikty intrapsychiczne, stopień towarzyskości odgrywają istotną rolę w wielu teoriach osobowości z jakimi student spotka się w tej książce. Jest to z jednej strony pokrzepiające, ponieważ zajmowanie się tym samym aspektem osobowości przez różnych teoretyków osobowości wskazuje, że cecha ta ma rzeczywiście istotne znaczenie. Z drugiej strony jednak może to wprowadzać pewne zamieszanie, ponieważ różni teoretycy omawiając te aspekty posługują się terminologią specyficzną dla własnej teorii. Aby ułatwić studentowi dostrzeżenie tych zbieżności, omówienia teorii będą zawierać tłumaczenia pojęć stosowanych przez różne teorie. I w końcu, teorie osobowości można porównywać i rozróżniać na podstawie wielu różnych właściwości. W tym miejscu wskażemy jedynie na kilka z takich ważniejszych wymiarów. Cechy te dzielą się oczywiście na te, które wiążą się z formalną adekwatnością teorii, i te, które dotyczą specyficznej treści danej teorii.

Cechy formalne Cechy te określają, na ile adekwatnie rozwinięta i przedstawiona jest struktura teorii. Mają one wyraźnie charakter oceniający, ponieważ określają pewien idealny standard, i im bardziej teoria zbliża się do tego ideału, tym bardziej efektywnie można ją wykorzystywać.

42

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

Bardzo duże znaczenie ma tutaj kwestia jasności i ścisłości. Chodzi o to, czy założenia i pojęcia konstytuujące teorię są przedstawione jasno i wyraźnie. W skrajnym przypadku teoria może być sformułowana w postaci symboli matematycznych, z dokładnymi definicjami wszystkich pojęć (z wyjątkiem pojęć pierwotnych), tak że pozostawia minimum wątpliwości, jeśli posługuje się nią odpowiednio wykształcona osoba. W takim wypadku różne osoby wykorzystujące niezależnie daną teorię będą wyprowadzać z niej bardzo podobne wnioski i hipotezy. Na drugim krańcu znajdują się teorie przedstawione w postaci gąszczu tak barwnych i złożonych opisów, że tym, którzy posługują się takimi teoriami, bardzo trudno jest zorientować się, z czym właściwie się borykają. W takiej sytuacji mało prawdopodobne jest, by osoby posługujące się niezależnie daną teorią wyprowadziły z niej takie same przewidywania czy hipotezy. Jak przekonamy się o tym w dalszych rozdziałach, nie ma takiej teorii osobowości, która zbliżałaby się znacznie do ideału w postaci zapisu matematycznego; jednakże teorie, które stosują swobodne opisy werbalne, różnią się znacznie pod względem stopnia jasności sformułowań. Kolejne pytanie dotyczy tego, w jakim stopniu teoria powiązana jest ze zjawiskami empirycznymi. Chodzi tutaj o to, czy definicje mające przekładać terminy teoretyczne na operacje pomiarowe są przedstawione explicite i czy zalecenia wynikające z definicji dadzą się zastosować w praktyce. Jedni teoretycy podają definicje operacyjne każdego użytego terminu, określając dokładnie, jakie kroki należy poczynić w celu dokonania oszacowania lub pomiaru, podczas gdy inni teoretycy zdają się uważać, iż nazwa przypisana pojęciu jest już wystarczającą definicją operacyjną. Wydaje się, że w tym miejscu należałoby podkreślić jeszcze raz nasze przeświadczenie, iż wszelkie problemy związane z formalną adekwatnością teorii są mniej istotne niż pytanie, jakie badania empiryczne przeprowadzono pod wpływem danej teorii. Jeśli nawet teoria jest niejasna i źle skonstruowana, a jej syntaksa i definicje empiryczne są niezadowalające, to jednak jeśli miała ona stymulujący wpływ na znaczące dziedziny badań, stwierdzilibyśmy, iż przeszła ona rozstrzygający test. Zasadniczą zatem kwestią, bardziej istotną niż wszelkie kwestie dotyczące formalnej adekwatności teorii, jest to, czy teoria doprowadziła do ważnych i znaczących badań. Oczywiście ocena znaczenia i ważności badań nie jest sprawą jednoznaczną, trudno tu uzyskać zgodne opinie, ponieważ ocena ta jest w dużym stopniu uzależniona od stanowiska teoretycznego zajmowanego przez oceniającego. Poza tym nie zawsze można określić, jaki proces przyczynił się do przeprowadzenia określonych badań, stąd też ocena stymulującej roli danej teorii może być trudna. Mimo to istnieją jednak wyraźne i dostrzegalne różnice między poszczególnymi teoriami osobowości co do tego, w jakim stopniu zostały one przełożone na budzące ogólne zainteresowanie badania.

Cechy merytoryczne Wszystkie przedstawione powyżej formalne właściwości stanowią pewne standardy normatywne lub wartościujące, które mogą być stosowane przy ocenie i porównywaniu poszczególnych teorii. Natomiast właściwości, o których będziemy mówić w tym podrozdziale, nie mają takich oceniających implikacji. Są one

Porównanie teorii osobowości

43

neutralne ze względu na ocenę w kategoriach dobra i zła i odzwierciedlają jedynie szczegółowe założenia dotyczące zachowania, przyjęte przez daną teorię. Różnice między teoriami osobowości w zakresie ich treści odzwierciedlają oczywiście podstawowe problemy i pytania, jakie obecnie istnieją w tej dziedzinie wiedzy. Tak więc na następnych stronach nie tylko przedstawimy wymiary, które mogą służyć porównywaniu teorii osobowości, lecz także wskażemy podstawowe dylematy, jakie muszą rozstrzygać teoretycy osobowości. Tę część rozdziału moglibyśmy zatytułować „Problemy współczesnej teorii osobowości". Pytanie, czy zachowanie ludzkie ma charakter celowy, czyli teleologiczny, jest starsze niż historia psychologii. Niektórzy teoretycy osobowości tworzą model jednostki, w którym poszukiwanie i dążenie do celu stanowią podstawowe i centralne aspekty ludzkiego zachowania. Inni przeciwnie, zakładają, iż poszukiwanie i dążenie do celu nie stanowią ważnych aspektów zachowania i może być ono wyjaśnione bez specjalnego uwzględnienia tych jego aspektów. Uważają, iż subiektywne odczucie dążenia i poszukiwania jest epifenomenem, który towarzyszy zachowaniu, lecz nie odgrywa determinującej roli przy jego wzbudzaniu. Teorie, które minimalizują znaczenie celu lub teleologii, określane są ogólnie jako „mechanistyczne". Inny stary spór dotyczy względnego znaczenia świadomych i nieświadomych wyznaczników (determinantów) zachowania. Jeśli odwołamy się do kategorii archaicznych, spór ten dotyczy względnej racjonalności lub irracjonalności zachowania ludzkiego. Pojęcie „nieświadomość" zastosowane jest tutaj w odniesieniu do tych wyznaczników zachowania, których jednostka sobie nie uświadamia lub może je sobie uświadomić jedynie w specjalnych okolicznościach. Teorie osobowości można uszeregować od tych, które wyraźnie odrzucają jakiekolwiek rozważania o nieświadomych determinantach zachowania lub wręcz nie uznają ich istnienia, do tych, które uznają je za najważniejsze lub najsilniejsze wyznaczniki zachowania. Pośrednie stanowisko przyjmują teoretycy, którzy skłonni są uznać, iż czynniki nieświadome odgrywają decydującą rolę w zachowaniu osób z zaburzeniami lub chorych psychicznie, natomiast zachowaniem osób normalnych rządzą motywy świadome. Podstawowa różnica między teoriami osobowości wiąże się z tym, w jakim stopniu zwracają one szczególną uwagę na proces uczenia się lub modyfikację zachowania. Niektórzy teoretycy osobowości uważają, iż zrozumienie procesu uczenia się stanowi klucz do wyjaśnienia wszelkich zjawisk dotyczących zachowania, dla innych zaś uczenie się jest problemem ważnym, lecz mającym drugorzędne znaczenie. Aczkolwiek żaden teoretyk osobowości nie negowałby znaczenia uczenia się, to - jak się przekonamy - niektórzy skłonni są zajmować się raczej rezultatami, a nie samym procesem uczenia się. Występuje tu zatem różnica poglądów między tymi, którzy sugerują, iż należy zajmować się przede wszystkim procesem zmian, a tymi, którzy w większym stopniu interesują się stałymi strukturami lub nabytymi w danym czasie właściwościami osobowości. Problemem równie starym, jak rozważania na temat natury człowieka, jest pytanie o względną rolę czynników genetycznych, czyli dziedziczenia, w wyznaczaniu zachowania. Prawie nikt nie zaprzecza, iż czynniki dziedziczne mają pewien wpływ na zachowanie, jednakże wielu teoretyków zajmujących się osobowością podważa w sposób zdecydowany ich znaczenie, utrzymując, iż wszelkie podstawowe aspekty zachowań mogą być wyjaśnione bez odwoływania się do

44

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

biologii lub genetyki. W Ameryce, ogólnie rzecz biorąc, rola czynników genetycznych jest znacznie pomniejszana, dominuje podejście podkreślające znaczenie czynników środowiskowych. Jednakże różne stanowiska teoretyczne w różnym stopniu uwzględniają rolę czynników genetycznych. Poszczególne teorie nadają także różne znaczenie wczesnym, doświadczeniom rozwojowym. Niektóre teorie przypisują strategiczną i decydującą rolę zdarzeniom z okresu niemowlęcego i wczesnodziecięcego, uznając, iż ich waga jest nieporównywalnie większa od doświadczeń zdobytych w późniejszych okresach rozwojowych. Według niektórych teorii doświadczenia z najwcześniejszych lat rozwoju stanowią klucz do zrozumienia zachowań człowieka dorosłego, natomiast według innych zachowanie może być zrozumiane i wyjaśnione wyłącznie w kategoriach zdarzeń aktualnych. Z problemem tym wiąże się różnica poglądów na temat autonomii czy funkcjonalnej odrębności aktualnej struktury osobowości w stosunku do uprzednich doświadczeń jednostki. Część teoretyków uznaje, iż wyjaśnienie zachowań w kategoriach czynników jednoczesnych jest nie tylko możliwe, lecz stanowi także jedyne dające się obronić podejście do zrozumienia ludzkich zachowań. Inni twierdzą, iż racjonalne wyjaśnienie teraźniejszości musi co najmniej częściowo opierać się na znajomości zdarzeń przeszłych. Ci, którzy podkreślają konieczność wyjaśniania zachowań w kategoriach czynników występujących jednocześnie z zachowaniem, utrzymują oczywiście, iż struktura osobowości jest funkcjonalnie niezależna od wcześniejszych doświadczeń, natomiast ci, którzy podkreślają znaczenie przeszłości czy wczesnych doświadczeń, w mniejszym stopniu są przekonani o niezależności obecnej struktury od wpływów przeszłych wydarzeń. Powyższy problem wiąże się ściśle z kwestią ciągłości lub braku ciągłości zachowań w różnych stadiach rozwoju. Większość teorii podkreślających znaczenie procesu uczenia się lub doświadczeń z wczesnych etapów rozwoju, skłonna jest traktować jednostkę jako stale rozwijający się organizm. Struktura, którą można zaobserwować w danym momencie, jest w sposób przyczynowy powiązana z poprzednią strukturą i doświadczeniem. Inne teorie utrzymują, iż organizm przechodzi przez pewne stadia rozwojowe, które są względnie niezależne i funkcjonalnie odrębne od stadiów poprzednich. Ten punkt widzenia może prowadzić do stworzenia zupełnie odrębnych teorii zachowania dzieci i zachowania ludzi dorosłych. Zasadnicza różnica między teoriami osobowości wiąże się z tym, w jakim stopniu stosują się one do zasad holizmu. Chodzi tu o to, czy teoria uznaje za dopuszczalne posługiwanie się takim stopniem abstrakcji i analizy, że w danym czasie lub w pojedynczym badaniu uwzględnia się jedynie wyizolowaną część zachowania jednostki. Ci, którzy reprezentują holistyczny punkt widzenia, utrzymują, iż zachowanie może być wyjaśnione jedynie w swym kontekście. Pozytywne rezultaty daje, ich zdaniem, jedynie rozpatrywanie jednostki jako całości łącznie ze znaczącą częścią jej środowiska. Inne teorie przyjmują, iż sama natura nauki i badań naukowych narzuca konieczność analizy, a w związku z tym nie przejmują się specjalnie tym, iż fragmentaryczne badania mogą naruszać zasadę integralnego traktowania całego organizmu. Traktowanie jednostki i środowiska jako całości jest charakterystyczne dla dwóch odrębnych stanowisk teoretycznych. Pierwsze z nich można określić jako stanowisko organicystyczne (organismic position). Zgodnie z nim wszystkie

Porównanie teorii osobowości

45

czynności jednostki są wzajemnie powiązane, a każda czynność może być zrozumiana jedynie na tle innych działań jednostki. Stanowisko to nie tylko zakłada, iż zachowania są ze sobą powiązane i dlatego nie mogą być wyjaśnione i badane za pomocą analizy, lecz także kładzie nacisk na biologiczne podłoże zachowania. Zachowanie powinno być zatem rozpatrywane w kontekście innych zachowań jednostki, a także z punktu widzenia towarzyszących mu fizjologicznych i biolog i c z n y c h procesów. Wszelkie zachowania jednostki oraz jej funkcjonowanie biologiczne tworzą organiczną całość. Całości tej nie można zrozumieć, jeśli analizuje się jej oddzielne fragmenty. D r u g i e stanowisko holistyczne określane jest jako psychologia pola. Zakłada ono nierozdzielną jedność konkretnego aktu zachowania i jego kontekstu środow i s k o w e g o . Jeśli próbuje się zrozumieć dany przejaw zachowania bez szczegółowego określenia „pola", w którym zachowanie to zachodzi, to pomija się znaczną część bardzo istotnych czynników. Aczkolwiek zachowanie jest częściowo determinowane przez czynniki wewnętrzne, to jednak równie potężne siły oddziałują na jednostkę z zewnątrz. Te zewnętrzne siły można uchwycić jedynie wtedy, kiedy uwzględni się wszystkie znaczące elementy środowiska. Teoretycy podkreślający znaczenie „pola" mają wyraźną skłonność do minimalizowania znaczenia czynników dziedzicznych oraz wpływu doświadczeń z wczesnych okresów rozwojowych. Nie jest to wprawdzie logiczną koniecznością, ale w praktyce teoretycy, którzy kładą silny nacisk na kontekst środowiskowy, koncentrują się bardziej na teraźniejszości niż na przeszłości i są w większym stopniu zainteresowani tym, co się dzieje na zewnątrz, niż tym, co tkwi w jednostce. Z kwestią holizmu wiąże się problem niepowtarzalności czy indywidualności. Niektóre teorie silnie podkreślają, iż każda jednostka i każde działanie jest wyjątkowe i niepowtarzalne. Teorie te wskazują, iż zachowanie każdej jednostki ma odrębne istotne cechy, odróżniające je od zachowań wszystkich innych ludzi. Zazwyczaj ci, którzy przyjmują stanowisko holistyczne (nacisk na „pole" lub podejście „organicystyczne"), kładą również nacisk na niepowtarzalność. Wynika to w sposób naturalny z tego, iż jeśli rozszerzymy dostatecznie kontekst każdego aktu zachowania, to będzie ono miało tak wiele aspektów, że siłą rzeczy musi różnić się wyraźnie od wszelkich innych zachowań. Niektóre teorie przyjmują, iż każda jednostka jest jedyna w swoim rodzaju, ale sugerują, iż tę niepowtarzalność można wyjaśniać w kategoriach różnych kombinacji tych samych podstawowych zmiennych. Inne teorie utrzymują, iż porównywanie jednostek w kategoriach wspólnych lub uniwersalnych zmiennych jest zupełnie bezpłodne, ponieważ zniekształca i zafałszowuje niepowtarzalność jednostki. Teorie osobowości można uszeregować od tych, które nie zwracają szczególnej uwagi na kwestię niepowtarzalności, do tych, w których jest ona jednym z podstawowych założeń. Teorie takie przyjmują zazwyczaj istnienie pewnej hierarchii, począwszy od konkretnych zachowań, poprzez szersze kategorie tendencji behawioralnych, do ogólnych zasad zachowania się (np. Raymond Cattell i Hans Eysenck). Teorie te wskazują więc, że stopień niepowtarzalności czy ogólności zależy od przyjętego poziomu analizy. Rozstrzygnięcia teoretyczne dotyczące holizmu i niepowtarzalności ściśle wiążą się z wielkością elementów zachowania stosowanych w analizie osobowości. Ci uczeni, którzy częściowo lub całkowicie przyjmują stanowisko holistyczne, analizują zachowania jedynie w aspekcie całości jednostki, natomiast inni teoretycy osobowości stosują konstrukty o różnym stopniu szczegółowości

46

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

czy elementarności. Czasami określa się tę kwestię jako wybór między stosowaniem w badaniach nad zachowaniem podejścia molarnego (ogólnego) a stosowaniem podejścia molekularnego (szczegółowego). Na jednym krańcu tego kontinuum znajdują się ci teoretycy, którzy sądzą, iż zachowanie należy analizować w kategoriach odruchów lub specyficznych nawyków, na drugim zaś ci, którzy rozpatrują zachowanie na poziomie całej funkcjonującej jednostki. Ostatnie badania porównujące użyteczność stosowania szerokich i wąskich konstruktów osobowościowych i wskazujące na wagę „agregowania" pojedynczych obserwacji i tworzenia z nich skal pomogły w rozstrzygnięciu debaty między zwolennikami rozpatrywania zachowania jako determinowanego przez sytuację a tymi, którzy podkreślali znaczenie osobowościowych wyznaczników zachowania. Z rozróżnieniem tym wiąże się podział teorii na te, które zajmują się przede wszystkim treścią zachowań i ich opisem i te, które zajmują się przede wszystkim ogólnymi zasadami, prawami i analizą formalną. Chodzi tu głównie o to, czy teoretycy koncentrują się na konkretnych aspektach doświadczenia i zachowania, czy też zainteresowani są przede wszystkim prawami i regułami, które mogą mieć szeroki zakres generalizacji. Najczęściej im bardziej abstrakcyjna teoria, w tym mniejszym stopniu zajmuje się treścią lub konkretnymi właściwościami zachowań. Zauważmy jeszcze, że niektórzy teoretycy przywiązują duże znaczenie do środowiska psychologicznego, czyli subiektywnego układu odniesienia. Podkreślają oni, iż zjawiska świata fizycznego mogą wpływać na jednostki tylko wtedy, gdy są spostrzegane czy doświadczane. Zachowanie nie jest więc determinowane bezpośrednio przez obiektywną rzeczywistość, lecz przez rzeczywistość taką, jaka jest spostrzegana przez jednostkę, lub przez znaczenie, jakie jednostka nadaje rzeczywistości. Sposób zachowania jednostki jest zatem determinowany przez jej środowisko psychologiczne, a nie przez środowisko fizyczne. Odmienny pogląd reprezentują te stanowiska teoretyczne, które utrzymują, iż nie można budować wiarygodnej i pewnej teorii zachowania na podstawie niepewnych, subiektywnych wypowiedzi lub też na podstawie skomplikowanego wnioskowania niezbędnego do wyłonienia psychologicznego „znaczenia" zjawisk fizycznych. Teorie te głoszą, że większy postęp można uzyskać pomijając różnice indywidualne dotyczące sposobu spostrzegania tych samych obiektywnych zjawisk i koncentrując się na relacjach między zewnętrznymi, obserwowalnymi faktami. Kolejna różnica poglądów dzieląca teoretyków osobowości wiąże się z tym, czy należy wprowadzać do teorii pojęcie Ja (self-concept). Dla niektórych teoretyków najważniejszą, właściwą jedynie człowiekowi cechą jest zdolność autopercepcji czy samopoznania. Proces autopercepcji traktowany jest często jako klucz do zrozumienia wielu zagadkowych zachowań występujących u każdego człowieka. Inni natomiast nie posługują się tym pojęciem, uważając, iż obraz własnego Ja ma ogólnie niewielkie znaczenie. Na szczególną uwagę zasługuje jeden z aspektów pojęcia Ja, jakim jest poczucie własnej kompetencji. Niektórzy teoretycy utrzymują, że uzyskanie i podtrzymywanie poczucia mocy, kontroli czy osobistej kompetencji jest głównym motywem człowieka. Co więcej, stopień kompetencji, zarówno w sensie ogólnym, jak i w poszczególnych dziedzinach, jest głównym aspektem autodefinicji jednostki i poczucia własnej wartości. Inni teoretycy nie uznają poczucia kompetencji za odrębny motyw. Konstrukt ten opisywany jest za pomocą różnych ter-

Porównanie teorii osobowości

47

minów, ale w tych teoriach, które nim się posługują pełni on dla pojęcia Ja rolę zasady'organizującej. W ś r ó d teoretyków osobowości występują duże różnice poglądów na temat roli, jaką odgrywa w determinowaniu zachowań człowieka przynależność do grup społecznych. Niektóre teorie uznają, iż odgrywa ona zasadniczą rolę w kształtowaniu i sterowaniu zachowaniem; inne teorie kładą nacisk prawie w y ł ą c z n i e na te determinanty zachowania, które są niezależne od przynależności j e d n o s t k i do grup społecznych lub kulturowych. W zasadzie teoretycy reprezentujący ścisłe podejście organicystyczne mają tendencję do pomniejszania znaczenia przynależności do grup społecznych, natomiast zwolennicy psychologii pola lepiej rozumieją znaczenie socjokulturowych czy grupowych determinantów z a c h o w a n i a . Skrajnymi przykładami stanowiska podkreślającego znaczenie czynników socjokulturowych są poglądy niektórych antropologów lub socjologów, które określane są zazwyczaj jako przykłady determinizmu kulturowego. Pytanie o rolę czynników dziedzicznych i kulturowych wiąże się z bardziej ogólnym pytaniem: czy i w jakim stopniu teoretycy osobowości starają się powiązać swe teorie z teoriami i danymi empirycznymi z pokrewnych dyscyplin naukowych? Można by to nazwać problemem powiązań interdyscyplinarnych. Niektórzy teoretycy zadowalają się ujmowaniem zjawisk z dziedziny zachowań w kategoriach pojęć i danych psychologicznych i nie zwracają uwagi na to, co dzieje się w dyscyplinach pokrewnych. Inni sądzą, iż teoria psychologiczna powinna opierać się na twierdzeniach i odkryciach innych dyscyplin. Tych ostatnich można w uproszczeniu podzielić na dwie podstawowe grupy: szukających punktu odniesienia w naukach przyrodniczych (biologii, fizjologii, neurologii, genetyce) oraz odwołujących się do nauk społecznych (socjologii, antropologii, ekonomii, historii). Teorie osobowości różnią się istotnie pod względem liczby stosowanych pojęć dotyczących motywacji. Niektóre teorie posługują się jednym lub dwoma terminami określającymi motywy stanowiące podstawę wszelkich zachowań; inne utrzymują, iż liczba hipotetycznych motywów jest ogromna; dla jeszcze innych jest teoretycznie nieograniczona. Teorie różnią się także pod względem nacisku, jaki kładą na motywy pierwotne lub wrodzone w przeciwieństwie do motywów wtórnych (nabytych). Niektóre teorie szczegółowó przedstawiają proces powstawania motywów wtórnych, natomiast inne wykazują niewielkie zainteresowanie tym procesem. Kolejna różnica wiąże się z tym, czy i w jakim stopniu teorie te zajmują się podlegającymi ocenie, czyli normatywnymi aspektami zachowania. Niektóre teorie zawierają bogaty opis pozytywnych czy idealnych aspektów osobowości, inne zaś poprzestają na obiektywnym opisie faktów i nie próbują oceniać, co jest pozytywne, a co negatywne ani też co jest zgodne z normą, a co nie. Niektórzy teoretycy zajmują się cechami dojrzałej lub idealnej osoby, inni zaś są niechętnie nastawieni do traktowania jakiejś formy przystosowania jako lepszej czy wyższej od innych. Istnieją teorie, które wywodzą się z obserwacji zachowań anormalnych czy patologicznych i koncentrują się na ich opisie. Inne teorie nastawione są na to, co jest zgodne z normą lub lepsze od normy. Oczywiście teorie, które opierają się na obserwacjach pochodzących z klinik psychiatrycznych, poradni i ośrodków terapeutycznych, mają więcej do powiedzenia na temat zachowań dewiacyjnych lub

48

Rozdział 1. Istotne cechy teorii osobowości

patologicznych. Natomiast te teorie, które wywodzą się z badań nad dziećmi i studentami, opisują raczej zachowania osób mieszczących się w granicach normy. W tym miejscu kończymy naszą listę wymiarów, na których porównywaliśmy teorie osobowości. Mamy nadzieję, iż czytelnik będzie o nich pamiętał podczas lektury rozdziałów poświęconych poszczególnym teoriom, ponieważ dopiero wtedy przedstawione przez nas uwagi będą mogły być pełniej i lepiej zrozumiane. Stanie się wówczas jasne, iż najbardziej charakterystyczne cechy tych teorii wynikają z wyborów teoretycznych dotyczących tych kwestii, które przedstawiliśmy powyżej. W ostatnim rozdziale rozpatrzymy ponownie te wymiary czy problemy, odnosząc je do konkretnych teorii osobowości omówionych w kolejnych rozdziałach. Na tym zakończymy nasze wstępne rozważania i możemy już przejść do właściwego tematu tej książki - tj. do samych teorii osobowości. Jeśli z tego, co przedstawiliśmy dotychczas, czytelnik miałby zapamiętać tylko jedną myśl, to chcielibyśmy, aby było to po prostu wrażenie, iż teorie osobowości są próbami sformułowania czy przedstawienia znaczących aspektów zachowania człowieka, a ich płodność powinna być oceniana przede wszystkim na podstawie tego, czy stanowią one skuteczną zachętę do badań.

Teorie uwypuklające psychodynamikę

Teoretyków osobowości, których omawiamy w tej części, łączy zainteresowanie siłami dynamicznymi, wyznaczającymi nasze zachowanie, oraz strukturami obronnymi, jakie nieświadomie konstruujemy, by chroniły nas przed tymi siłami. Na pierwszym miejscu zajmujemy się tu, oczywiście, teorią Sigmunda Freuda. Freud stworzył pierwszą systematyczną teorię osobowości i pod wieloma względami wszyscy późniejsi teoretycy sformułowali swoje koncepcje w reakcji na tę teorię. Istotę teorii Freuda stanowił model motywacji oparty na konflikcie. Zgodnie z koncepcją tego autora, zachowaniem kierują nieświadome, biologicznie uwarunkowane pragnienia, które domagają się zaspokojenia. Gdy możliwość dawania wyrazu tym pragnieniom zostaje zablokowana przez ograniczenia natury moralnej, negocjujemy zachowania kompromisowe, które skupiają się na obiektach zastępczych bądź przedstawieniu symbolicznym oryginalnego obiektu pożądania. W miarę dojrzewania coraz lepiej potrafimy odraczać zaspokajanie pragnień do stosownego czasu i miejsca. Wciąż jednak nosimy w sobie nieświadomą pozostałość nie rozwiązanych konfliktów z dzieciństwa, które stanowią podstawę znacznej części naszego dorosłego zachowania. Jednym z głównych założeń Freuda było założenie determinizmu psychicznego, zgodnie z którym całe zachowanie ma jakąś przyczynę. W efekcie nasze zadanie jako psychologów polega na odkrywaniu głęboko ukrytych wyznaczników zachowania. Stojąc na stanowisku „psychologii głębi" Freud dokonał fascynującej analizy takich zjawisk codziennego życia, jak sny, żarty oraz przejęzyczenia. Inne założenia przyjęte przez Freuda w osobnych modelach rozwojowych dla mężczyzn i dla kobiet okazały się trudne do przyjęcia. W tym miejscu musimy czytelnika przestrzec - Freud stanowi dla nas pierwszy i pod wieloma względami najwyraźniejszy przykład tego, że konieczne jest określenie, jakie założenia przyjmuje twórca teorii. Gdy przyjmie się określone założenia, logikę samej teorii trudno jest podważyć. Na koniec dwie uwagi dotyczące Freuda. Po pierwsze, Freud był racjonalistą, a nie zwolennikiem niekontrolowanego wyrażania irracjonalnych pragnień. Pisał on: „Tam, gdzie było Id, będzie Ego" oraz: „Głos intelektu jest cichy, ale nie spocznie, póki nie zostanie wysłuchany". Po drugie, Freud uważał się za empiryka. Nie dziwi to, jeśli wziąć pod uwagę, że początkowo zajmował się anatomią oraz dziedziną, która dziś nazwalibyśmy neuro-

50

Teorie uwypuklające psychodynamikę

nauką, ale wydaje się paradoksalne. Teoria Freuda często jest odrzucana jako nienaukowa zgodnie z kryteriami, które przedstawiliśmy w rozdziale 1. Jakakolwiek teoria, która mówi o nieświadomych strukturach i siłach, musi okazać się trudna, jeśli nie niemożliwa, do sprawdzenia, zaś sprawdzalność przewidywań jest probierzem teorii naukowej. Istotnie, Freud prawdopodobnie bardziej zajmował się „postdykcją", czyli formułowaniem wyjaśnień po fakcie, aniżeli predykcją, czyli przewidywaniem. Czytelnik musi wyciągnąć własne wnioski na temat kalibru naukowego i wiarygodności teorii Freuda. Pozostałych pięciu głównych teoretyków, których omawiamy w tej części, ma wiele wspólnego z Freudem, różni się też jednak od niego w istotny sposób. Carla Junga Freud naznaczył na „następcę tronu", później jednak ich drogi rozeszły się. Jung nigdy nie był w stanie zaakceptować znaczenia, jakie Freud przypisywał seksualności jako motywowi i był zdania, że nieświadome wyznaczniki zachowania w znacznej mierze mają charakter odziedziczony po przodkach, nie zaś osobisty. Alfred Adler nigdy nie był tak blisko Freuda, ani pod względem osobistym, ani teoretycznym, jak Jung. Adler znacznie bardziej interesował się świadomymi wyznacznikami zachowania aniżeli Freud, a także podkreślał „zainteresowanie społeczne" jako podstawę zdrowego funkcjonowania. Karen Horney podważyła założenia i wnioski Freuda dotyczące rozwoju psychoseksualnego. Zaproponowała również przekonujący, choć niedoceniony model lęku podstawowego oraz Tabela X. Wielowymiarowe porównanie teorii psychodynamicznych Horney

Sullivan

Erikson

Freud

Jung

Adler

Celowość

D

D

D

D

D

D

Nieświadome determinanty

D

D

U

D

U

U

Proces uczenia się

U

D

D

U

U

U

Struktura osobowości

D

D

U

U

U

D

Porównywany parametr

Dziedziczność

D

D

D

N

N

U

Wczesny okres rozwoju

D

N

D

U

U

D

Ciągłość rozwoju Podejście organicystyczne

D U

N D

D U

U U

D U

D U

Pole Niepowtarzalność

N U

N U

D D

u u

D U

N U

Podejście molarne

U

U

U

u

U

U

Środowisko psychologiczne

D

D

U

u

D

D

Pojęcie Ja

D

D

D

D

D

D

Kompetencja

U

N

D

U

U

D

Przynależność do grupy

U

N

D

D

D

D

Oparcie w biologii

D

D

U

N

U

U

Oparcie w naukach społecznych

D

N

D

D

D

D

Wielość motywów

N

U

N

N

U

U

Osobowość idealna Zachowania anormalne

D D

D D

D D

D D

U D

D U

Objaśnienia: D - duży nacisk, U - umiarkowany, N - nie przywiązuje się istotnego znaczenia.

51 Teorie uwypuklające psychodynamikę

konfliktów między składnikami samowiedzy. Harry Stack Sułlivan kładł wielki nacisk na etapy rozwoju człowieka, a jego model zbudowany został w znacznej mierze na pojęciach energii i lęku. Mimo to Sullivana włączyliśmy do tej grupy teoretyków ze względu na kontekst interpersonalny, w jakim ujmuje on zachowanie jednostki. Erik Erikson zachował w znacznej mierze model Freuda, zreinterpretował jednak Freudowskie instynkty jako „fragmenty popędów", które zyskują znaczenie jedynie za sprawą sił kulturowych i praktyk wychowawczych. Erikson przekształcił Freudowskie etapy rozwoju psychoseksualnego w etapy rozwoju psychospołecznego oraz rozszerzył analizę rozwojową na całe życie. Mimo tych różnic wszyscy teoretycy przywiązują dużą wagę do konfliktu wewnątrzpsychicznego oraz do wywoływanego przezeń lęku. Jak pokazuje tabela 1., autorzy teorii psychodynamicznych na ogół kładą nacisk na celowość i nieświadome wyznaczniki zachowania. Zajmują się oni zarówno osobowością idealną, jak i zachowaniem patologicznym, a pewna postać pojęcia Ja odgrywa zasadniczą rolę w każdej z tych koncepcji. Zwróćmy jednak uwagę na różnice w znaczeniu, jakie przypisują oni przynależności do grupy oraz dziedziczności. Te podobieństwa i rozbieżności staną się jasne, gdy przejdziemy do samych teorii.

Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Struktura osobowości Id Ego Superego Dynamika osobowości Popęd Rozdzielanie i wykorzystywanie energii psychicznej Lęk Rozwój osobowości Identyfikacja

Przemieszczenie Mechanizmy obronne ego Stadia rozwoju Charakterystyczne badania i metody badawcze Credo naukowe Freuda Swobodne skojarzenia i analiza snów Studiowanie przypadków Autoanaliza Freuda Aktualne badania Podprogowe pobudzenie psychodynamiczne Nowy Nurt 3 Obecny status i ocena

Życiorys autora

53

Wprowadzenie i kontekst Gdy w połowie XIX w. w Niemczech psychologia przekształciła się w samodzielną dyscyplinę naukową, za swe zadanie uznała analizę świadomości normalnego, dorosłego człowieka. Uważano, że świadomość jest złożona z elementów strukturalnych związanych ściśle z procesami zachodzącymi w narządach zmysłowych. Na przykład wzrokowe wrażenia barw wiązano z fotochemicznymi zmianami w siatkówce oka, a tony - ze zjawiskami zachodzącymi w uchu wewnętrznym. Złożone doznania miały być rezultatem połączenia ze sobą wielu elementarnych wrażeń i uczuć. Zadanie psychologii polegało na wykrywaniu tych podstawowych elementów świadomości i ustalaniu, w jaki sposób łączą się one w związki. Psychologię nazywano często „chemią umysłu". Zastrzeżenia i zarzuty przeciw tego rodzaju psychologii wysuwano z wielu stron i z różnych powodów. Wśród oponentów byli ci, którzy przeciwstawiali się podkreślaniu wyłącznie roli struktury, dowodząc ze znacznym zaangażowaniem i pasją, że dla świadomego umysłu znamienne są jego aktywne procesy, a nie pasywne treści. Odbieranie wrażeń, a nie wrażenia, myślenie, a nie myśli, wyobrażanie sobie, a nie wyobrażenia - powinny, ich zdaniem, stanowić zasadniczy przedmiot dociekań psychologii jako nauki. Inni wysuwali zarzut, że świadomego doznania nie można rozłożyć na elementy nie niszcząc samej istoty tego doznania, a mianowicie jego całościowego charakteru. Treścią bezpośrednio dostępnej nam świadomości - twierdzili oni - są pewne układy czy konfiguracje, a nie powiązane ze sobą elementy. Inna, liczna i elokwentna grupa utrzymywała, że psychiki nie da się badać metodami naukowymi, ponieważ jest czymś zbyt intymnym i subiektywnym. Domagano się więc, aby psychologię definiować jako naukę o zachowaniu. Freud zaatakował tradycyjną psychologię świadomości z zupełnie innej strony. Porównał on psychikę do góry lodowej, której niewielka część wystająca ponad powierzchnię wody reprezentuje sferę świadomości, podczas gdy znacznie większa masa poniżej poziomu wody przedstawia sferę nieświadomości. W tej ogromnej dziedzinie nieświadomości ukryte są popędy, namiętności, wyparte myśli i uczucia - wielki podziemny świat niewidocznych sił witalnych, które wywierają potężny wpływ na świadome myśli i uczynki ludzi. Z tego punktu widzenia psychologia, która ogranicza się do analizy świadomości, jest ztfpełnie niewystarczająca, gdy chodzi o zrozumienie podstawowych motywów ludzkiego zachowania. Przez ponad czterdzieści lat Freud badał nieświadomość metodą swobodnych skojarzeń, rozwijając jednocześnie system poglądów, który powszechnie uznaje się za pierwszą wszechstronną teorię osobowości. Wyznaczył zarysy jej topografii, dotarł do źródeł zasilających strumień jej energii i wytyczył prawidłowy przebieg jej rozwoju. W wyniku tych niewiarygodnych dokonań Freud stał się jedną z najbardziej kontrowersyjnych i zarazem wpływowych postaci czasów nowożytnych. (Opis panujących przed Freudem poglądów na nieświadomość można znaleźć w pracy WTiyte'a, 1962).

Życiorys autora Sigmund Freud urodził się 6 maja 1856 r. na Morawach, a zmarł 23 września 1939 r. w Londynie. Jednakże przez blisko 80 lat mieszkał w Wiedniu i opuścił to miasto

54 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

dopiero wtedy, gdy hitlerowcy zajęli Austrię. Już jako młody chłopiec postanowił, że będzie uczonym. Dążąc do osiągnięcia tego celu, w 1873 r. wstąpił do Szkoły Medycznej Uniwersytetu Wiedeńskiego, którą ukończył 8 lat później. Freud nigdy nie zamierzał prowadzić praktyki lekarskiej, lecz niskie dochody z pracy naukowej, fakt, że jako Żyd miał ograniczone możliwości awansu na uczelni, oraz potrzeby powiększającej się rodziny zmusiły go do podjęcia prywatnej praktyki. Mimo to znajdował czas na badania i pisanie, a jego osiągnięcia w dziedzinie medycyny przyniosły mu opinię rzetelnego badacza. Zainteresowanie neurologią skłoniło Freuda do specjalizowania się w leczeniu zaburzeń nerwowych, pozostającym w tyle w okresie szybkich postępów, jakie poczyniły nauki medyczne w XIX w. Aby udoskonalić swe fachowe umiejętności, Freud przez rok studiował u słynnego francuskiego psychiatry Jeana Charcota, Sigmund Freud który leczył histerię metodą hipnozy. Aczkolwiek Freud próbował wykorzystywać hipnozę w leczeniu swych pacjentów, to jednak nie uważał jej za szczególnie skuteczną. Gdy więc dowiedział się o nowej metodzie opracowanej przez wiedeńskiego lekarza Josepha Breuera, polegającej na tym, że pacjent zostawał uwolniony od symptomów chorobowych dzięki mówieniu o nich, wypróbował ją i uznał za skuteczną. Breuer i Freud wspólnie opisali przypadki histerii, które udało się wyleczyć przy zastosowaniu tej metody (1895). Jednakże drogi obu tych uczonych wkrótce się rozeszły z powodu odmienności ich poglądów na rolę czynnika seksualnego w histerii. Freud uważał konflikty seksualne za przyczynę histerii, podczas gdy poglądy Breuera były bardziej konserwatywne (zob. omówienie historycznych uwarunkowań koncepcji Freuda w: Ellenberger, 1970). W tym okresie Freud wiele pracował sam, rozwijając idee, które miały stworzyć podwaliny teorii psychoanalitycznej: prace te doprowadziły do opublikowania jego pierwszego wielkiego dzieła Die Traumdeutung (1900; wyd. pol. Objaśnianie marzeń sennych, 1996). Wkrótce inne książki i artykuły upowszechniły jego poglądy wśród lekarzy i uczonych na całym świecie i po niedługim czasie Freud był już otoczony grupą uczniów z różnych krajów. Byli wśród nich: Ernest Jones z Anglii, Carl Jung z Zurychu, A. A. Brill z Nowego Jorku, Sandor Ferenczi z Budapesztu, Karl Abraham z Berlina i Alfred Adler z Wiednia. Później Jung i Adler wycofali się z tego kręgu i stworzyli konkurencyjne koncepcje. Z braku miejsca nie możemy opisać dokładniej nawet najważniejszych momentów życia osobistego i intelektualnego Freuda: wczesnego okresu, gdy był

Życiorys autora

55

studentem medycyny, a potem badaczem; decydującego wpływu wielkiego niemieckiego fizjologa Ernsta Briickego, który był jednym z najwybitniejszych profesorów w Szkole Medycznej Helmholtza i od którego Freud nauczył się uważać jednostkę za dynamiczny system podlegający prawom natury (Amaćher, 1965); jego małżeństwa z Marthą Bernays i trwającego przez całe życie gorącego uczucia do niej i do ich sześciorga dzieci, z których jedno, a mianowicie córka Anna, poszło w ślady ojca; inspirującego pobytu u Charcota w Paryżu; dociekliwej autoanalizy rozpoczętej w latach dziewięćdziesiątych XIX w. i kontynuowanej przez całe życie; nieudanej próby wyjaśnienia zjawisk psychicznych w kategoriach anatomii mózgu; lat izolacji od medycznego środowiska Wiednia; zaproszenia przez G. Stanleya Halla, wybitnego psychologa amerykańskiego i rektora Uniwersytetu Clarka, do wygłoszenia przemówienia na zjeździe zorganizowanym dla uczczenia rocznicy założenia tego uniwersytetu; powołania Międzynarodowego Towarzystwa Psychoanalitycznego i oderwania się tak wybitnych uczniów, jak Jung, Adler, Rank i Stekel; wpływu I wojny światowej na sposób myślenia Freuda i daleko idącej modyfikacji podstawowych zasad teorii psychoanalitycznej; zastosowania pojęć psychoanalitycznych we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej; cech osobistych Freuda i jego melodramatycznej ucieczki ze szponów hitlerowców. Na szczęście wszystkie szczegóły długiego życia Freuda zostały zbadane przez wybitnego psychoanalityka angielskiego Ernesta Jonesa i wspaniale opisane w 3-tomowej biografii (Jones, 1953, 1955, 1957). W czasach późniejszych ogólny, aczkolwiek napisany ze zrozumieniem życiorys Freuda wydał Peter Gay (1988).

Gabinet, w którym Freud przyjmował pacjentów

Szczupłość miejsca nie pozwala nam także podać zestawienia wszystkich opublikowanych prac Freuda. Poczynając od Die Traumdeutung w 1900 r., a kończąc na wydanej pośmiertnie w 1940 r. pracy Abnijl einer Psychoanalyse (wyd. pol. Zarys psychoanalizy, 2000), psychologiczne prace Freuda wypełniają 24 tomy kompletnego, wzorcowego wydania angielskiego (1953-1974)*. Czytelnikowi, który nie zna stworzonej przez Freuda teorii osobowości, można polecić * Dzieła Freuda w j. polskim wydaje od r. 1996 Wydawnictwo K. R. Do końca 2002 r. ukazało się sześć tomów (przyp. red. nauk.).

56 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

następujące jego książki: Die Traumdeutung (1900), Zur Psychopatologie des AUtagslebens (1901; wyd. pol. Psychopatologia życia codziennego, 2000), Vorlesungen zur Einfiihrung in die Psychoanalyse (1917; wyd. pol. Wstęp do psychoanalizy, 2002), Neue Folgę der Vorlesungen zur Einfiihrung in die Psychoanalyse (1933; wyd. pol. Wykłady ze wstępu do psychoanalizy. Nowy cykl, 1995), An autline of psychoanalysis (1940; wyd. pol. Zarys psychoanalizy, 2000). W zamieszczonym poniżej opisie koncepcji Freuda ograniczymy się do spraw dotyczących teorii osobowości, natomiast nie będziemy się zajmować psychoanalityczną teorią nerwicy (którą tak dobrze opisał Otto Fenichel, 1945), technikami psychoanalizy ani bardzo rozbudowanymi zastosowaniami psychologii freudowskiej w naukach społecznych (zob. Hall i Lindzey, 1968), sztuce i humanistyce. Nie uwzględnimy też ewolucji koncepcji Freuda w odniesieniu do podstawowych pojęć jego teorii osobowości; będziemy musieli zadowolić się przedstawieniem ostatecznego sposobu ujęcia przez Freuda tych pojęć, które będziemy tu omawiać. W rozdziale 5. omówimy niektóre uzupełnienia i modyfikacje klasycznej teorii Freuda, wprowadzone przez jego następców, natomiast odbiegające od niej znacznie teorie Junga i Adlera, którzy początkowo byli zwolennikami psychoanalizy, zostaną przedstawione w rozdziałach 3. i 4.

Struktura osobowości Osobowość składa się z trzech głównych systemów: id, ego i superego. Aczkolwiek każda z tych dziedzin osobowości ma własne funkcje, właściwości, komponenty, zasady działania, dynamizmy [nawykowe zachowania przynoszące, przynajmniej chwilowo, zadowolenie lub złagodzenie napięcia - przyp. tłum.] i mechanizmy, to jednak współdziałają one ze sobą tak ściśle, że rozdzielenie ich oddziaływań i określenie względnego wpływu każdego z nich na zachowanie ludzkie jest rzeczą trudną, jeśli nie niemożliwą. Zachowanie jest prawie zawsze wytworem interakcji tych trzech systemów; rzadko jeden system działa bez współudziału dwóch pozostałych. Id Wśród trzech systemów osobowości id jest systemem pierwotnym; jest ono jakby macicą (matrix), w której dochodzi do ukształtowania ego i superego. Id zawiera w sobie całe dziedziczne i wrodzone wyposażenie psychiczne, z popędami włącznie. Jest to zbiornik energii psychicznej, w którą zaopatruje pozostałe dwa systemy. Pozostaje ono w ścisłym związku z procesami fizjologicznymi, z których czerpie swą energię. Freud nazwał id „prawdziwą rzeczywistością psychiczną", ponieważ reprezentuje ono wewnętrzny świat subiektywnych doznań i nie posiada żadnej wiedzy o rzeczywistości obiektywnej. (Dokładniejsze omówienie id można znaleźć w pracy Schura, 1966). Id nie potrafi tolerować przyrostów energii, które są odczuwane jako przykre stany napięcia. Gdy więc poziom napięcia organizmu wzrasta, czy to w wyniku stymulacji zewnętrznej, czy też pod wpływem pobudzeń pochodzenia wewnętrznego, id działa w taki sposób, aby natychmiast rozładować to napięcie i przywro-

I I I | 1 1 | J 3 J | j \ j ; j j 1

Struktura osobowości

57

cić w organizmie przyjemny, tj. niski i staiy, poziom energii. Ta zasada redukcji n a p i ę c i a , zgodnie z którą działa i d , nosi nazwę zasady przyjemności. Aby id mogło osiągnąć swój cel - uniknąć przykrości i uzyskać przyjemność - ma do dyspozycji procesy określane jako czynność odruchowa i proces pierwotny Czynności odruchowe są wrodzonymi i automatycznymi reakcjami, takimi jak kichanie i mruganie; zwykle redukują one napięcie natychmiast. Organizm jest wyposażony w wiele takich odruchów, pozwalających mu uporać się ze stosunkowo prostymi formami pobudzenia. Proces pierwotny oparty jest na nieco bardziej złożonej reakcji psychicznej - usiłuje rozładować napięcie przez wytworzenie obrazu przedmiotu, który usunąłby to napięcie. Na przykład głodnemu człowiekowi proces pierwotny dostarcza wyobrażenia pokarmu. Takie halucynacyjne doznanie, w którym upragniony przedmiot pojawia się w postaci wyobrażenia, nosi nazwę spełnienia pragnień (wish-fulfillment). Najlepszym przykładem procesu pierwotnego u ludzi normalnych jest marzenie senne, które - zdaniem Freuda - zawsze stanowi spełnienie lub próbę spełnienia jakiegoś pragnienia. Omamy (czyli halucynacje) i wizje występujące u pacjentów cierpiących na psychozę są również przykładami procesu pierwotnego. Myślenie autystyczne, czy życzeniowe, jest silnie zabarwione działaniem procesu pierwotnego. Te wyobrażenia służące spełnieniu pragnień są jedyną rzeczywistością, jaką zna id. Oczywiście proces pierwotny sam przez się nie jest w stanie zredukować napięcia. Głodny człowiek nie może zjeść wyobrażenia pokarmu. W rezultacie rozwija się nowy proces psychiczny, zwany wtórnym, a kiedy to się stanie, wówczas zaczyna się kształtować struktura drugiego systemu osobowości, ego. Ego Ego tworzy się, ponieważ zaspokojenie potrzeb organizmu wymaga stosownych działań w obiektywnym, rzeczywistym świecie. Głodny człowiek musi szukać pożywienia, znaleźć je i zjeść, by usunąć napięcie spowodowane głodem. Oznacza to, że dana osoba musi nauczyć się odróżniać wyobrażenie pokarmu od rzeczywistego spostrzegania pokarmu, który istnieje realnie w świecie zewnętrznym. Po dokonaniu tego decydującego rozróżnienia konieczne jest przekształcenie wyobrażenia w spostrzeżenie, czego dokonuje się, wyszukując pokarm w otoczeniu. Innymi słowy: dana osoba porównuje wyobrażenie pokarmu z widokiem lub zapachem pożywienia odbieranym przez zmysły. Zasadnicza różnica między id i ego polega na tym, że id zna tylko subiektywną rzeczywistość umysłu, podczas gdy ego odróżnia to, co w umyśle, od tego, co w świecie zewnętrznym. Mówi się, że ego jest podporządkowane zasadzie rzeczywistości i działa za pośrednictwem procesu wtórnego. Zasada rzeczywistości ma na celu zapobiec rozładowaniu napięcia, dopóki nie zostanie znaleziony odpowiedni obiekt umożliwiający zaspokojenie potrzeby. Zasada rzeczywistości zawiesza czasowo zasadę przyjemności, aczkolwiek ta ostatnia zostaje w końcu zrealizowana, gdy zostanie znaleziony odpowiedni obiekt, dzięki któremu dojdzie do redukcji napięcia. Zasada rzeczywistości sprowadza się w gruncie rzeczy do pytania, czy dane doświadczenie jest prawdziwe, czy fałszywe - czy istnieje w świecie zewnętrznym, czy nie - podczas gdy z punktu widzenia zasady przyjemności ważne jest tylko to, czy dane doświadczenie jest przyjemne, czy przykre.

Ł

58

Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda

Dynamika osobowości

Proces wtórny polega na myśleniu realistycznym. Za pomocą tego procesu ego formułuje plan zaspokojenia potrzeby, a następnie sprawdza ten plan, zwykle przy użyciu jakiegoś rodzaju działania, aby przekonać się, czy przyniesie on pożądany skutek. Głodny człowiek myśli, gdzie mógłby znaleźć pokarm, a następnie idzie, by zajrzeć w to miejsce. Nazywa się to sprawdzaniem rzeczywistości (;reality testing). Aby skutecznie wykonywać swe zadania, ego sprawuje kontrolę nad wszystkimi funkcjami poznawczymi i intelektualnymi; te wyższe procesy psychiczne pozostają w służbie procesu wtórnego. Mówi się, że ego jest władzą wykonawczą osobowości, ponieważ decyduje o przystąpieniu do działania, o tym, na jakie elementy otoczenia należy reagować, które popędy zostaną zaspokojone i w jaki sposób. Przy wykonywaniu tych niezwykle ważnych kierowniczych funkcji ego musi starać się pogodzić często sprzeczne wymagania id, superego oraz zewnętrznego świata. Nie jest to łatwe zadanie i często stanowi wielkie obciążenie dla ego. Należy jednak pamiętać, że ego jest zorganizowaną częścią id, że powstaje po to, by ułatwiać osiąganie celów id i nie dopuszczać do ich udaremnienia, oraz że całą swą siłę czerpie ono z id. Ego nie ma istnienia odrębnego od id i nigdy nie staje się całkowicie od niego niezależne. Jego zasadnicza rola to godzenie popędowych wymagań organizmu z warunkami środowiskowymi, dostosowywanie jednych do drugich; jego nadrzędne cele to utrzymanie życia jednostki i zapewnienie reprodukcji gatunku.

trzej potępiane przez społeczeństwo, 2) przekonywanie ego, by zastępowało cele realistyczne celami moralnymi, 3) dążenie do doskonałości. Tak więc superego skłonne jest przeciwstawiać się zarówno id, jak i ego i dopasowywać otaczający świat do swych wyobrażeń. Jednakże podobnie jak id jest ono nieracjonalne, a podobnie jak ego usiłuje sprawować kontrolę nad popędami. W przeciwieństwie do ego superego nie ogranicza się do odłożenia na później zaspokojenia popędów, lecz stara się zablokować je na stałe. (Analizę historyczną pojęcia superego przedstawił Turiell, 1967). Na zakończenie tego krótkiego opisu trzech systemów osobowości trzeba podkreślić, że id, ego i superego nie należy uważać za trzech człowieczków, którzy kierują osobowością. Są to jedynie nazwy różnych procesów psychicznych, które podlegają różnym regułom systemowym. W zwykłych okolicznościach te różne reguły nie kolidują ze sobą, ani też nie zmierzają do sprzecznych celów. Przeciwnie, współdziałają one ze sobą jako zespół pozostający pod kierunkiem ego. Normalnie osobowość funkcjonuje jako całość, a nie jako trzy odrębne części. Najogólniej biorąc, można uważać id za biologiczny komponent osobowości, ego za komponent psychiczny, superego zaś za komponent społeczny.

Dynamika osobowości

Superego Trzecim systemem osobowości, który rozwija się jako ostatni, jest superego. Jest to wewnętrzna reprezentacja tradycyjnych wartości i ideałów społeczeństwa, przekazywanych dziecku w interpretacji rodziców i wpajanych mu za pomocą systemu nagród i kar. Superego jest „instancją moralną" osobowości; reprezentuje ideały, nie rzeczywistość, i dąży do doskonałości, a nie do przyjemności. Przede wszystldm stara się ono rozstrzygnąć czy coś jest słuszne, czy niesłuszne, aby mogło działać zgodnie z normami moralnymi uwierzytelnionymi przez przedstawicieli społeczeństwa. Superego - wewnętrzny arbiter osądzający z moralnego punktu widzenia postępowanie człowieka - kształtuje się pod wpływem nagród i kar stosowanych przez rodziców. Aby uzyskiwać nagrody i unikać kar, dziecko uczy się dostosowywać swe zachowanie do wytycznych ustalonych przez rodziców. Wszystko, co ich zdaniem jest niewłaściwe i za co karzą dziecko, zostaje włączone do jego sumienia, które stanowi jeden z dwóch systemów superego. Wszystko to, co aprobują i za co dziecko nagradzają, jest zwykle włączone do Ja idealnego, drugiego subsystemu superego. Mechanizm, za którego pośrednictwem następuje to włączęnie, nosi nazwę introjekcji. Dziecko przyswaja normy moralne rodziców, czyli dokonuje introjekcji tych norm. Sumienie karze człowieka, wywołując w nim poczucie winy, Ja idealne nagradza go, sprawiając, że czuje się dumny z siebie. Wraz z ukształtowaniem się superego samokontrola zajmuje miejsce kontroli sprawowanej przez rodziców. (Na pewne analogie tego procesu samooceniania się wskazujemy omawiając system Ja Bandury w rozdz. 14.). Główne funkcje superego to: 1) hamowanie impulsów id, zwłaszcza seksualnych lub agresywnych, ponieważ są to impulsy, których przejawianie jest najos-

59

| 1 ; \ i 1 | ? \ i ; j ; •: ; < 1 :

i !

Freud wychował się pod wpływem wysoce deterministycznej i pozytywistycznej filozofii XIX-wiecznej nauki i uważał organizm ludzki za złożony system energetyczny, który czerpie swą energię ze spożytego pokarmu i wydatkuje ją na tak różne cele, jak krążenie, oddychanie, wysiłek mięśniowy, spostrzeganie, myślenie i pamiętanie. Freud nie widział powodu, by zakładać, że energia zasilająca oddychanie lub trawienie różni się czymkolwiek - z wyjątkiem formy - od energii zasilającej myślenie i pamiętanie. Ostatecznie, jak silnie podkreślali XIX-wieczni fizycy, energię należy określać w kategoriach wykonywanej przez nią pracy. Jeśli praca ta polega na aktywności psychicznej, takiej jak myślenie, to - zdaniem Freuda całkowicie uzasadnione jest nazwanie tej formy energii energią psychiczną. Zgodnie z zasadą zachowania energii, energia może przechodzić z jednej postaci w drugą, lecz nigdy nie może zniknąć z całego, kosmicznego systemu; wynika z tego, że energia psychiczna może się przekształcić w energię fizjologiczną, i na odwrót. Punktem styczności czy też pomostem między energią organizmu a energią osobowości jest id i jego popędy.

Popęd Popęd definiuje się jako wrodzoną psychiczną reprezentację wewnętrznego, somatycznego źródła pobudzenia. Ta psychiczna reprezentacja zwana jest pragnieniem, a pobudzenie organiczne, z którego to pragnienie wynika, nosi nazwę potrzeby. Tak więc stan głodu można określić w kategoriach fizjologicznych jako stan niedożywienia tkanek organizmu, podczas gdy jego reprezentacją psychiczną jest pragnienie pokarmu. Pragnienie to działa jako motyw zachowania. Głodny człowiek szuka pokarmu. Popędy uważa się więc za napędowe czynniki osobo-

60

Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Fteuda

wości. Nie tylko aktywizują one zachowanie, lecz także wyznaczają jego kierunek. Inaczej mówiąc: popęd sprawuje wybiórczą kontrolę nad zachowaniem, zwiększając wrażliwość danej osoby na określone rodzaje bodźców. Głodny człowiek jest bardziej wrażliwy na bodźce pokarmowe, człowiek pobudzony seksualnie - na bodźce erotyczne. Nawiasem mówiąc, można zaobserwować, że organizm mogą także aktywizować bodźce ze świata zewnętrznego. Freud sądził jednak, że te środowiskowe źródła pobudzenia odgrywają w dynamice osobowości mniejszą rolę niż wrodzone popędy. Na ogół bodźce zewnętrzne stawiają jednostce mniej wymagań, a konieczne formy przystosowania są mniej złożone niż w wypadku potrzeb. Zawsze można uciec od bodźca zewnętrznego, ale nie można uciec od potrzeby. Aczkolwiek Freud zepchnął bodźce środowiskowe na pozycję drugorzędną, to jednak nie przeczył, że w pewnych warunkach mogą one mieć doniosłe znaczenie. Na przykład zbyt silne bodźce w pierwszych latach życia, gdy niedojrzałe ego nie jest zdolne do wiązania dużych ilości wolnej energii (napięcia), mogą mieć szkodliwy wpływ na osobowość, o czym przekonamy się przy omawianiu freudowskiej teorii lęku. Popęd jest to określona ilość energii psychicznej lub - według słów Freuda „wielkość wymogu pracy, jaki stawiają życiu psychicznemu"* (1905a, s. 168; wyd. pol. 1999, s. 61). Wszystkie popędy razem wzięte stanowią ogólną sumę energii psychicznej, będącej do dyspozycji osobowości. Jak już wspomnieliśmy, id jest zbiornikiem tej energii, a zarazem siedliskiem instynktów. Id można uważać za generator energii psychicznej, niezbędnej dla różnorodnych operacji osobowości. Energia ta czerpana jest oczywiście z metabolicznych procesów organizmu. Popęd ma cztery charakterystyczne cechy: źródło, cel, przedmiot i siłę. Źródło zostało już zdefiniowane jako pewien stan organizmu, czyli potrzeba. Celem jest usunięcie pobudzenia organizmu. Na przykład celem popędu głodu jest usunięcie niedoboru pokarmu, co realizuje się oczywiście przez jedzenie. Całą aktywność, która zachodzi między pojawieniem się pragnienia i jego spełnieniem, określa się łącznie jako przedmiot (obiekt) popędu. Innymi słowy: termin „przedmiot" odnosi się nie tylko do tej rzeczy czy stanu, które zaspokoją potrzebę, lecz obejmuje także całe zachowanie zmierzające do uzyskania tej niezbędnej rzeczy lub stanu. Gdy na przykład człowiek jest głodny, wówczas zwykle musi wykonać wiele działań, zanim osiągnie ostateczny cel - jedzenie. Siła popędu to jego intensywność, o której decyduje natężenie potrzeby. W miarę powiększania się niedoboru pokarmu wzrasta odpowiednio siła popędu, aż do punktu, w którym pojawia się osłabienie fizyczne. Rozpatrzmy teraz pokrótce niektóre implikacje takiego ujęcia popędu. Po pierwsze, model zaproponowany przez Freuda jest modelem redukcji napięcia. Aktywność człowieka jest wynikiem działania wewnętrznych czynników pobudzających i zanika, gdy tylko odpowiednie działanie zlikwiduje lub zmniejszy pobudzenie. Oznacza to, iż cel popędu ma w istocie charakter regresywny, ponieważ przywraca on daną osobę do uprzedniego stanu, takiego, jaki istniał przed pojawieniem się tego popędu. Ten stan uprzedni, do którego powraca osobowość, jest stanem względnego spokoju. Popęd określa się także jako konserwatywny lub zachowawczy, ponieważ jego celem jest zachowanie równowagi organizmu przez * Przełożył R. Reszke.

Dynamika osobowości

61

usuwanie zaburzających ją pobudzeń. Możemy więc przedstawić popęd jako proces który powtarza się tyle razy, ile razy występuje cykl zdarzeń rozpoczynający się pobudzeniem, a kończący się uspokojeniem. Ten aspekt popędu Freud nazwał przymusem powtarzania. Osobowość zmuszona jest powtarzać ciągle od nowa ten nieunikniony cykl od pobudzenia do spokoju. (Terminu „przymus powtarzania" używa się także dla określenia utrzymującego się uporczywie zachowania, które występuje wtedy, gdy środki zastosowane w celu zaspokojenia potrzeby nie są całkiem odpowiednie. Dziecko może ssać uporczywie swój kciuk, gdy jest głodne.). Według freudowskiej teorii popędów źródło i cel danego popędu pozostają niezmienne przez całe życie, jeśli źródło nie zostanie zmienione lub wyeliminowane wskutek fizycznego dojrzewania. Nowe popędy mogą pojawiać się w miarę rozwijania się nowych potrzeb organizmu. W przeciwieństwie do tej stałości źródła i celu, obiekt popędu, czyli środki, za których pomocą dana osoba stara się zaspokoić potrzebę, może się zmieniać i istotnie zmienia się znacznie w ciągu życia tej osoby. Taka zmienność w wyborze obiektu popędu możliwa jest dzięki temu, że energia psychiczna może zostać przemieszczona; oznacza to, że może być ona wydatkowana w różny sposób. Jeśli więc jakiś obiekt jest niedostępny, czy to wskutek swej nieobecności, czy też w wyniku barier istniejących w osobowości, wówczas energia może zostać ulokowana w innym obiekcie. Jeśli ten obiekt okaże się także niedostępny, może nastąpić kolejne przemieszczenie itd., dopóki nie zostanie znaleziony obiekt dostępny. Innymi słowy: obiekty mogą być zastępowane innymi, czego nie można powiedzieć ani o źródle, ani o celu popędu. Gdy energia popędu jest bardziej lub mniej trwale ulokowana w obiekcie zastępczym, czyli takim, który nie jest obiektem pierwotnym i wrodzonym, wynikające stąd zachowanie określa się jako pochodną popędu. Jeśli więc u niemowlęcia pierwszym wybranym obiektem seksualnym jest manipulowanie swymi narządami płciowymi, lecz zostało ono zmuszone do zrezygnowania z tej przyjemności na rzecz bardziej niewinnych form stymulacji swego ciała, takich jak ssanie kciuka czy bawienie się palcami nóg, to te zastępcze czynności są pochodnymi popędu seksualnego. W wypadku substytucji (zastąpienia obiektu) cel popędu seksualnego nie zmienia się ani trochę - nadal dąży się do celu w postaci zaspokojenia seksualnego. Przemieszczenie energii z jednego obiektu na inny jest najważniejszą cechą dynamiki osobowości. Wyjaśnia ono niewątpliwą plastyczność natury ludzkiej i znaczną zmienność ludzkiego zachowania. Niemal wszystkie zainteresowania osoby dorosłej, jej upodobania, gusty, nawyki i postawy reprezentują przemieszczenia energii z pierwotnych wyborów obiektu popędu. Są one prawie wszystkie pochodnymi popędów. Swą teorię motywacji Freud mocno oparł na założeniu, że popędy są dla zachowania ludzkiego jedynymi źródłami energii. Dużo więcej o przemieszczeniu powiemy jeszcze w dalszych częściach niniejszego rozdziału. Liczba i rodzaj popędów. Freud nie próbował sporządzić listy popędów, ponieważ uważał, że wiedza o stanach organizmu, od których uzależnione są popędy, jest zbyt szczupła. Identyfikacja potrzeb organizmu jest zadaniem dla fizjologa, nie dla psychologa. Aczkolwiek Freud nie starał się ustalić liczby popędów, to jednak zakładał, że wszystkie je można podzielić na dwie ogólne kategorie: popędy życia i popędy śmierci.

62 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

Popędy życia służą przetrwaniu jednostki i rozmnażaniu gatunku. Głód, pragnienie i seks należą do właśnie tej kategorii. Forma energii, za której pośrednictwem popędy życia wykonują swe funkcje, nosi nazwę libido. Spośród popędów życia Freud poświęcił najwięcej uwagi popędowi seksualnemu, a we wczesnym okresie psychoanalizy prawie wszystkie uczynki jednostki przypisywano temu wszechobecnemu popędowi (Freud, 1905a). W rzeczywistości istnieje nie jeden, lecz wiele popędów seksualnych. Oznacza to, że jest wiele odrębnych potrzeb organicznych, które dają początek pragnieniom erotycznym. Każde z tych pragnień ma swe źródło w innej okolicy ciała - okolice te określa się jako strefy erogenne. Strefa erogenna jest to część skóry lub błony śluzowej niezwykle wrażliwa na podrażnienia; poddanie jej pewnym manipulacjom powoduje usunięcie tego podrażnienia i wywołuje przyjemne odczucia. Jedną taką strefę stanowią wargi i jama ustna, drugą - okolice odbytu, trzecią zaś - narządy płciowe. Ssanie dostarcza przyjemności oralnej, wydalanie - przyjemności analnej, a masowanie czy pocieranie - przyjemności genitalnej. W dzieciństwie poszczególne popędy seksualne są względnie niezależne od siebie, jednakże w okresie dojrzewania zwykle łączą się i wspólnie służą jednemu celowi - rozmnażaniu. Popędy śmierci - jak niekiedy określał je Freud - popędy destrukcyjne, działają w sposób znacznie mniej rzucający się w oczy niż popędy życia i dlatego mało o nich wiadomo, z tym wyjątkiem, że nieuchronnie wykonują swe zadanie. Każdy w końcu umrze, a ten fakt skłonił Freuda do sformułowania słynnego stwierdzenia, że „celem każdego życia jest śmierć"* (1920a, s. 38; wyd. pol. 2000, s. 35). Freud zakładał, że w człowieku istnieje - oczywiście zwykle nieświadome - pragnienie śmierci. Nie starał się on zidentyfikować somatycznych źródeł popędów śmierci, aczkolwiek można by domniemywać, że biorą one swój początek z katabolicznych, czyli rozpadowych, procesów organizmu. Nie dał również nazwy tej formie energii, za której pośrednictwem popędy śmierci wykonują swą pracę. Przyjęte przez Freuda założenie o istnieniu pragnienia śmierci oparte jest na sformułowanej przez Fechnera zasadzie stałości. Zasada ta głosi, że wszelkie procesy życiowe wykazują tendencję do powrotu do stabilności świata nieorganicznego. W swej pracy Jenseits des Lustprinzips (1920a; wyd. pol. Poza zasadą przyjemności, 2000) Freud podaje następujące argumenty przemawiające za jego koncepcją pragnienia śmierci. Materia ożywiona rozwinęła się dzięki oddziaływaniu sił kosmicznych na materię nieorganiczną. Zmiany te były początkowo bardzo nietrwałe i materia szybko powracała do swego pierwotnego, nieorganicznego stanu. Stopniowo dzięki ewolucji długość życia wzrastała, lecz te niestabilne, ożywione formy zawsze w końcu wracały do stabilności materii nieożywionej. Wraz z ukształtowaniem się mechanizmów reprodukcji żywe istoty uzyskały zdolność odtwarzania swego gatunku i nie musiały już być uzależnione od stwarzania ich ze świata nieorganicznego. Jednakże, nawet mimo tego postępu, poszczególne osobniki danego gatunku nieuchronnie podlegały zasadzie stałości, ponieważ była to zasada rządząca ich istnieniem, odkąd zostały obdarzone życiem. Życie - stwierdził Freud - jest jedynie okrężną drogą do śmierci. Materia organiczna, wytrącona ze stabilnego istnienia, stara się powrócić do stanu spokoju. Pragnienie śmierci u istoty ludzkiej jest psychologiczną reprezentacją zasady stałości. * Przełożył J. Prokopiuk.

Dynamika osobowości

63

Ważną pochodną popędów śmierci jest popęd agresji. Agresywność jest autodestrukcją zwróconą na zewnątrz, przeciw obiektom zastępczym. Człowiek walczy z ludźmi, burzy i niszczy dlatego, że jego pragnienie śmierci jest zablokowane przez siły popędów życia oraz inne przeszkody w osobowości, które przeciwstawiają się popędom śmierci. Trzeba było dopiero Wielkiej Wojny 1914-1918, by przekonać Freuda, że agresja jest motywem równie potężnym jak seks. (Pogląd, że to Wielka Wojna pobudziła zainteresowanie Freuda agresją, omawia Stepansky, 1977). Popędy życia i śmierci oraz ich pochodne mogą się stapiać ze sobą, neutralizować lub zastępować wzajemnie. Na przykład jedzenie reprezentuje połączenie głodu i destrukcyjności, którą zaspokaja gryzienie, żucie i połykanie pokarmu. Miłość, pochodna popędu seksualnego, może zneutralizować nienawiść, pochodną popędu śmierci. Miłość może też zająć miejsce nienawiści, a nienawiść - miłości. Ponieważ w popędach zawarta jest cała energia, za której pośrednictwem trzy systemy osobowości wykonują swe funkcje, zapoznajmy się teraz ze sposobami, jakimi id, ego i superego uzyskują kontrolę nad energią psychiczną i wykorzystują ją. Rozdzielanie i wykorzystywanie energii psychicznej Dynamika osobowości to sposób rozdzielania i wykorzystywania energii psychicznej przez id, ego i superego. Ponieważ ilość dostępnej energii jest ograniczona, istnieje rywalizacja o nią między tymi trzema systemami. Jeden z systemów uzyskuje kontrolę nad dostępną energią kosztem dwóch pozostałych systemów. Gdy jeden system staje się silniejszy, dwa pozostałe muszą stać się słabsze, jeśli nowa energia nie dopłynie do ogólnego systemu. Początkowo id dysponuje całą energią i wykorzystuje ją na czynności odruchowe oraz spełnienie pragnień za pomocą procesu pierwotnego. Obie te aktywności służą bezpośrednio zasadzie przyjemności, zgodnie z którą działa id. Zainwestowanie energii w działanie lub wyobrażenie, które zaspokoi pewien popęd, nazywa się wyborem obiektu popędu lub kateksją obiektu. Energia id jest w stanie bardzo płynnym, co oznacza, że łatwo może zostać przerzucona z jednego działania czy wyobrażenia na inne działanie czy wyobrażenie. Ta łatwość przemieszczania energii popędowej wynika z niezdolności id do dokonywania dokładnych rozróżnień między obiektami. Różne obiekty są traktowane tak, jak gdyby były takie same. Na przykład głodne niemowlę połyka prawie wszystko, co może pochwycić i włożyć do ust. Ponieważ ego nie ma własnego źródła energii, musi czerpać ją z id. To przekazanie energii z id procesom składającym się na ego dokonuje się dzięki mechanizmowi znanemu jako identyfikacja. Jest to jedno z najważniejszych pojęć w psychologii Freuda i jedno z najtrudniejszych do zrozumienia. Pamiętamy z poprzednich rozważań, że id nie odróżnia subiektywnych wyobrażeń od obiektywnej rzeczywistości. Gdy id dokonuje kateksji wyobrażenia pewnego obiektu, jest to tym samym, co kateksja samego obiektu. Ponieważ jednak wyobrażenie nie może zaspokoić potrzeby, przeto dana osoba zostaje zmuszona do rozróżnienia świata psychiki i świata zewnętrznego. Musi nauczyć się odróżniać wspomnienie czy wyobrażenie obiektu nieobecnego od wrażenia zmysłowego czy spostrzeżenia obiektu, który jest obecny. Następnie w celu zaspokojenia potrzeby osoba ta musi nauczyć się dosto-

64 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

sowywać za pomocą procesu wtórnego to, co istnieje w jej psychice, do jakiegoś odpowiednika w świecie zewnętrznym. Takie dostosowywanie reprezentacji psychicznej do rzeczywistości fizycznej, tego, co istnieje w umyśle, do tego, co istnieje w świecie zewnętrznym, określa się jako identyfikację. Ponieważ dla id nie ma żadnej różnicy między rozmaitymi treściami psychiki, czy to będą spostrzeżenia, obrazy pamięciowe, myśli czy halucynacje, przeto kateksja realistycznego spostrzeżenia może tworzyć się równie łatwo, jak kateksja spełniającego pragnienia obrazu pamięciowego. W ten sposób energia z czysto subiektywnych procesów psychicznych id zostaje przekazana obiektywnym, logicznym, ideacyjnym (ideational) procesom ego. W obu wypadkach wykorzystuje się tę energię do celów ściśle psychicznych, lecz w wypadku id nie czyni się żadnej różnicy między psychicznym symbolem a fizycznym desygnatem, podczas gdy w wypadku ego dokonuje się takiego rozróżnienia. Ego stara się o to, żeby symbol dokładnie reprezentował desygnat. Innymi słowy: identyfikacja umożliwia zastąpienie procesu pierwotnego procesem wtórnym. Ponieważ proces wtórny skuteczniej redukuje napięcia, tworzy się coraz więcej kateksji ego. Stopniowo bardziej efektywne ego zdobywa niemal monopolistyczną władzę nad magazynem energii psychicznej. Monopol ten jest jednak tylko względny, jeśli bowiem ego nie zdoła zaspokoić popędów, id odzyskuje swą siłę. Gdy tylko ego przechwyci wystarczającą ilość energii, może użyć jej do innych celów niż zaspokajanie popędów za pośrednictwem procesu wtórnego. Część energii zużywana jest na podnoszenie na wyższy poziom rozwoju różnych procesów psychicznych, takich jak spostrzeganie, zapamiętywanie, ocenianie, rozróżnianie, abstrahowanie, uogólnianie i rozumienie. Część energii ego musi zużyć na powstrzymywanie id od impulsywnego i irracjonalnego działania. Te siły hamujące noszą nazwę antykateksji, w przeciwieństwie do sił napędowych, czyli kateksji. Jeśli id staje się zbyt zagrażające, ego organizuje przeciw niemu obronę. Te mechanizmy obronne (omówimy je w ostatnim podrozdziale) mogą także służyć uporaniu się z naciskami superego na ego. Dla utrzymania tych mechanizmów niezbędna jest oczywiście energia. Energia ego może być również zużytkowana na kształtowanie nowych kateksji obiektów, dzięki czemu w obrębie ego tworzy się cała sieć pochodnych zainteresowań, postaw i preferencji. Te kateksje ego mogą nie zaspokajać bezpośrednio podstawowych potrzeb organizmu, lecz są połączone asocjacyjnymi więzami z obiektami, które je zaspokajają. Na przykład energia popędu głodu może rozprzestrzeniać się, obejmując takie kateksje, jak zamiłowanie do kolekcjonowania przepisów kulinarnych, do odwiedzania nietypowych restauracji i zbierania chińskiej porcelany. Takie rozrzutne lokalizowanie kateksji w kierunkach tylko luźno związanych z pierwotnym obiektem popędu jest możliwe dzięki bardziej efektywnemu wykonywaniu przez ego jego podstawowej funkcji, polegającej na zaspokajaniu popędów. Ego dysponuje nadwyżką energii, którą może wykorzystać do innych celów. Ego, jako władza wykonawcza organizacji, jaką jest osobowość, zużywa także energię na integrowanie wszystkich trzech systemów. Celem tej integracyjnej funkcji ego jest zapewnienie wewnętrznej harmonii w obrębie osobowości, tak by kontakty ego z otoczeniem mogły przebiegać płynnie i efektywnie. Mechanizm identyfikacji pozwala także na zaopatrzenie w energię systemu superego. Proces ten jest również skomplikowany, a przebiega w następujący sposób. Do pierwszych kateksji niemowlęcia należą kateksje dotyczące jego rodziców.

Dynamika osobowości

65

Kateksje te rozwijają się wcześnie i zostają bardzo mocno ugruntowane, ponieważ niemowlę, jeśli chodzi o zaspokojenie jego potrzeb, jest całkowicie zależne od swych rodziców (lub osób zastępujących rodziców). Rodzice pełnią także funkcje wychowawcze: uczą dziecko kodeksu moralnego oraz tradycyjnych wartości i ideałów społeczeństwa, w którym wzrasta. Dokonują tego, nagradzając dziecko, gdy postępuje ono właściwie, a karząc je, gdy postępuje niewłaściwie. Nagroda jest czymś, co redukuje napięcie lub zapowiada jego redukcję. Cukierek, uśmiech lub miłe słowo mogą być skutecznymi nagrodami. Kara jest czymś, co zwiększa napięcie. Może to być ldaps, spojrzenie pełne dezaprobaty lub odmówienie jakiejś przyjemności, W ten sposób dziecko uczy się identyfikować, tj. dostosowywać swoje zachowanie do sankcji i zakazów stosowanych przez rodziców. Dziecko przyswaja sobie imperatywy moralne swych rodziców dzięki swym pierwotnym kateksjom skierowanym na nich jako na tych, którzy zaspokajają jego potrzeby. Dokonuje kateksji ich ideałów i stają się one jego Ja idealnym; dokonuje kateksji ich zakazów i stają się one jego sumieniem. Tak więc superego uzyskuje dostęp do zasobów energii w id dzięki identyfikacji dziecka z rodzicami. Praca wykonywana przez superego często, chociaż nie zawsze, polega na bezpośrednim przeciwstawianiu się impulsom id. Dzieje się tak, ponieważ kodeks moralny reprezentuje dążenie społeczeństwa do kontrolowania, a nawet do hamowania przejawów pierwotnych popędów, zwłaszcza takich, jak seks i agresja. Być dobrym - zwykle oznacza to, że jest się posłusznym i nie mówi się ani nie robi „brzydkich" rzeczy. Być złym - to być nieposłusznym, buntowniczym i lubieżnym. Człowiek cnotliwy hamuje swe impulsy, człowiek grzeszny - folguje im. Jednakże superego może czasem zostać „przekupione" przez id. Zdarza się to na przykład wtedy, gdy ktoś w napadzie moralistycznego zapału podejmuje agresywne działania przeciw osobom uznanym za niegodziwe i grzeszne. Przejawy agresji w takich wypadkach skryte są pod płaszczykiem świętego oburzenia. Gdy energia dostarczana przez popędy zostanie już przekazana do ego i superego za pomocą mechanizmu identyfikacji, staje się wówczas możliwa złożona gra sił napędowych i hamujących. Jak pamiętamy, id dysponuje jedynie siłami napędowymi, czyli kateksjami, podczas gdy energia ego i superego jest używana zarówno po to, by ułatwić, jak i po to, by udaremnić osiągnięcie celów popędów. Ego musi kontrolować zarówno id, jak i superego, jeśli ma mądrze kierować osobowością, poza tym jednak musi mu pozostać dość energii, by mogło angażować się w niezbędne interakcje ze światem zewnętrznym. Jeśli id utrzyma kontrolę nad dużą częścią energii, to zachowanie danej osoby będzie zwykle miało impulsywny i prymitywny charakter. Z drugiej strony, jeśli superego uzyska kontrolę nad zbyt wielką ilością energii, to funkcjonowanie osobowości będzie zdominowane przez względy moralistyczne, zamiast realistycznych. Antykateksje sumienia mogą spętać ego więzami moralnymi, uniemożliwiając jakiekolwiek działania, podczas gdy kateksje Ja idealnego mogą ustanawiać dla ego tak wysokie standardy, że dana osoba jest narażona na ciągłe frustracje i w końcu może się w niej wytworzyć przygnębiające poczucie niepowodzenia. Często zdarzają się nagłe i niespodziewane przepływy energii z jednego systemu do drugiego i od kateksji do antykateksji, zwłaszcza w ciągu początkowych dwudziestu lat życia, zanim dystrybucja energii nie ustabilizuje się w mniejszym lub większym stopniu. Te nagłe przepływy energii utrzymują osobowość w stanie dynamicznej płynności. Freud oceniał pesymistycznie szanse psychologii na to, że

66 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

kiedykolwiek stanie się ona nauką naprawdę ścisłą, ponieważ - jak wskazywał 4 nawet bardzo mała zmiana w rozdziale energii może przeważyć szalę na korzyść danej formy zachowania, zamiast formy wręcz przeciwnej (Freud, 1920b). Któż potrafi powiedzieć, czy człowiek stojący na parapecie okna na dziesiątym piętrze skoczy, czy nie lub czy piłkarz pod bramką przeciwnika poda piłkę koledze z drużyny, czy też strzeli gola? | W ostatecznym rozrachunku dynamika osobowości polega na wzajemnej grze sił napędowych, kateksji, oraz sił hamujących, antykateksji. Wszelkie konflikty w obrębie osobowości można sprowadzić do konfrontacji tych dwóch rodzajów sił. Każde długotrwałe napięcie jest spowodowane przeciwdziałaniem sile napędowej przez siłę hamującą. Czy jest to antykateksja ego przeciwstawiona kateksji J id, czy też antykateksja superego przeciwstawiona kateksji ego, to wyniki dotyczący napięcia będzie taki sam. Jak zwykł mawiać Freud, psychoanaliza jest „dynamiczną [koncepcją], szukającą źródeł życia psychicznego w interakcji sił, j które się wzajemnie pobudzają lub hamują" (1910b, s. 213).

Lęk Dynamiką osobowości rządzi w dużej mierze konieczność zaspokojenia potrzeb ; przez kontakt z obiektami w świecie zewnętrznym. Otaczające środowisko dostar- i cza głodnemu organizmowi pokarmu, a spragnionemu - wody. Oprócz swej roli jako źródła zaopatrzenia świat zewnętrzny pełni także inną funkcję w kształtowaniu losów danej osobowości. Środowisko zawiera obszary niebezpieczne i niepewne; może ono zarówno zaspokajać, jak i zagrażać. Środowisko ma zdolność wywoływania bólu i zwiększania napięcia, a także dostarczania przyjemności i zmniejszania napięcia - może i zaburzać, i uspokajać. Jeśli jednostce zagraża z zewnątrz ból i uszkodzenie ciała i nie jest ona przygotowana do przeciwstawienia się tym zagrożeniom, to zwykle reaguje na nie lękiem. Człowiek zagrożony jest zwykle człowiekiem wylęknionym. Ego, przytłoczone zbyt silną stymulacją, nad którą nie potrafi zapanować, zostaje napełnione lękiem. Freud wyróżniał trzy typy lęku: lęk realistyczny, lęk neurotyczny oraz lęk moralny, czyli poczucie winy (1926b). Podstawowym typem jest lęk realistyczny, czyli obawa przed rzeczywistymi niebezpieczeństwami grożącymi w świecie zewnętrznym; z tego typu lęku wywodzą się dwa pozostałe typy. Lęk neurotyczny jest to obawa, że popędy wymkną się spod kontroli i spowodują, iż dana osoba zrobi coś, za co zostanie ukarana. Lęk neurotyczny jest nie tyle obawą przed samymi popędami, ile obawą przed karą, jaką zapewne pociągnie za sobą zaspokojenie tych popędów. Lęk neurotyczny ma swą podstawę w rzeczywistości, ponieważ świat - reprezentowany przez rodziców i inne autorytety - istotnie karze dziecko za impulsywne działanie. Lęk moralny jest to obawa przed własnym sumieniem. Ludzie o dobrze rozwiniętym superego czują się zwykle winni, gdy robią lub tylko myślą o zrobieniu czegoś sprzecznego z kodeksem moralnym, zgodnie z którym zostali wychowani. Mówi się, że ludzie tacy czują się obezwładnieni przez sumienie. Lęk moralny ma również podstawę realistyczną; dana osoba była bowiem karana w przeszłości za naruszenie kodeksu moralnego i może być ukarana ponownie. Funkcja lęku polega na ostrzeganiu danej osoby przed nadciągającym niebezpieczeństwem; jest to sygnał dla ego, że jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie kroki,

Rozwój osobowości

67

to niebezpieczeństwo może wzrosnąć tak, iż ego zostanie pokonane. Lęk jest stanem napięcia; jest to popęd, podobnie jak głód czy seks, nie jest jednak spowodowany przez stan tkanek organizmu - początkowo ma przyczyny zewnętrzne. Wzbudzony lęk motywuje daną osobę do zrobienia czegoś: może ona uciec z zagrożonego obszaru, pohamować niebezpieczne impulsy lub posłuchać głosu sumienia. Lęk, z którym nie można skutecznie się uporać, określa się jako traumatyczny. Sprowadza on daną osobę do stanu niemowlęcej bezradności. W istocie prototypem wszelkich późniejszych lęków jest uraz spowodowany urodzeniem się (birth trauma). Noworodek jest bombardowany bodźcami ze świata, do którego nie jest przygotowany i do którego nie potrafi się przystosować. Niemowlę potrzebuje bezpiecznego środowiska dopóty, dopóki jego ego nie będzie miało sposobności rozwinąć się do tego stopnia, że potrafi również poradzić sobie z silnymi bodźcami z otoczenia. Gdy ego nie umie uporać się z lękiem metodami racjonalnymi, musi uciekać się do sposobów nierealistycznych. Są to mechanizmy obronne ego, które omówimy w następnym podrozdziale.

Rozwój osobowości Freud był prawdopodobnie wśród psychologów pierwszym teoretykiem, który kładł nacisk na rozwojowe aspekty osobowości; w szczególności podkreślał decydujące znaczenie, jakie dla ukształtowania podstawowej struktury charakteru danej osoby mają pierwsze lata jej życia - niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo. Freud był przekonany, że osobowość jest dość dobrze ukształtowana pod koniec piątego roku życia i że późniejszy rozwój polega przede wszystkim na dalszym cyzelowaniu tej podstawowej struktury. Doszedł on do tego wniosku na podstawie swych doświadczeń z pacjentami poddawanymi psychoanalizie. Ich poszukiwania prowadziły nieuchronnie do doświadczeń wczesnego dzieciństwa, które wydawały się decydujące dla rozwoju nerwicy w późniejszym okresie życia. Freud był przekonany, że „dziecko jest ojcem człowieka". W zestawieniu z tą silną skłonnością do genetycznych wyjaśnień zachowania osób dorosłych interesujący jest fakt, że Freud rzadko badał małe dzieci w sposób bezpośredni. Wolał on na podstawie wspomnień osób dorosłych rekonstruować dawne dzieje ich życia. Rozwój osobowości jest reakcją na napięcia, pochodzące z czterech głównych źródeł, którymi są: 1) procesy rozwoju fizjologicznego, 2) frustracje, 3) konflikty, 4) zagrożenia. Wzrost napięć pochodzących z tych źródeł powoduje, że dana osoba musi uczyć się nowych metod redukcji napięcia. Takie uczenie się nazywamy rozwojem osobowości. (Freudowska teoria uczenia się została jasno przedstawiona w pracy Hilgarda i Bowera, 1975). Dwie metody, za których pomocą jednostka uczy się pozbywać frustracji, konfliktów i lęków, to identyfikacja i przemieszczenie.

Identyfikacja Pojęcie to wprowadziliśmy w poprzednim podrozdziale, aby łatwiej wyjaśnić proces kształtowania ego i superego. W niniejszym kontekście identyfikację można

68 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

określić jako metodę, za której pomocą dana osoba przejmuje cechy innej osoby i czyni je integralną częścią własnej osobowości. Człowiek uczy się redukować napięcie, kształtując swe zachowanie według zachowania kogoś innego. Freud wolał termin identyfikacja od bardziej znanego terminu naśladowanie. Uważał, że naśladowanie oznacza jakieś powierzchowne i krótkotrwałe kopiowanie czyjegoś zachowania, podczas gdy jemu było potrzebne słowo, które przekazywałoby ideę mniej lub bardziej trwałego włączenia w osobowość. Za swe wzory (czy modele) wybieramy tych, którzy zdają się zaspokajać swe potrzeby z większym powodzeniem niż my. Dziecko identyfikuje się ze swymi rodzicami, ponieważ wydają mu się wszechmocni, przynajmniej w latach wczesnego dzieciństwa. W miarę jak dzieci rosną, znajdują sobie do identyfikowania inne osoby, których dokonania są bardziej dostosowane do ich aktualnych pragnień. Każdy okres życia ma własne, charakterystyczne „postacie do identyfikowania się" (identification figures). Nie trzeba mówić, że identyfikacja przeważnie zachodzi nieświadomie, a nie - jak mogłoby się wydawać - ze świadomą intencją. To położenie nacisku na nieświadome modelowanie odróżnia Freudowską identyfikację od uczenia się przez obserwację u Bandury. Nie jest konieczne, aby z daną osobą identyfikować się pod każdym względem. Zwykle wybiera się i przyswaja tylko te cechy, co do których jest się przekonanym, że pomogą w osiągnięciu upragnionego celu. Proces identyfikacji polega w znacznej mierze na próbach i błędach, ponieważ zwykle nie ma się całkowitej pewności, jakie cechy danej osoby zapewniają jej sukcesy. Ostatecznym sprawdzianem jest to, czy identyfikacja pomaga zredukować napięcie; jeśli tak, to dana cecha zostaje przyswojona, jeśli nie - zostaje odrzucona. Można identyfikować się nie tylko z innymi ludźmi, lecz także ze zwierzętami, urojonymi postaciami, instytucjami, ideami abstrakcyjnymi oraz przedmiotami nieożywionymi. Identyfikacja jest także metodą pozwalającą odzyskać stracony obiekt. Dzięki identyfikacji z ukochaną osobą, która zmarła lub z którą zostaliśmy rozłączeni, następuje reinkarnacja utraconej osoby w postaci przyswojenia sobie jakiejś cechy jej osobowości. Dzieci, które zostały odrzucone przez swych rodziców, często wytwarzają silne identyfikacje z nimi w nadziei odzyskania ich miłości. Można także identyfikować się z jakąś osobą ze strachu. Dziecko identyfikuje się z zakazami rodziców w celu uniknięcia kary. Ten rodzaj identyfikacji jest podstawą ukształtowania superego. Ostateczna struktura osobowości stanowi nagromadzenie licznych identyfikacji dokonanych w różnych okresach życia jednostki, aczkolwiek ojciec i matka są prawdopodobnie najważniejszymi „postaciami do identyfikacji" w życiu każdego.

Przemieszczenie Gdy zewnętrzne lub wewnętrzne bariery (antykateksje) uczyniły pierwotnie wybrany obiekt popędu niedostępnym, wówczas tworzy się nowa kateksja, jeżeli nie doszło do silnego wyparcia. Jeśli ta nowa kateksja zostanie także zablokowana, następuje drugie przemieszczenie itd., dopóki nie zostanie znaleziony jakiś obiekt, który pozwoli nieco złagodzić nagromadzone napięcie. Obiekt ten jest następnie przedmiotem kateksji, dopóki nie utraci zdolności redukowania napięcia, a wów-

Rozwój osobowości

69

czas rozpoczyna się następne poszukiwanie odpowiedniego obiektu. W ciągu całej tej serii przemieszczeń, które w tak znacznej mierze składają się na rozwój osobowości, źródło i cel popędu pozostają bez zmiany; zmienia się tylko jego obiekt. Obiekt zastępczy rzadko (lub nigdy) jest tak zadowalający, czyli redukujący napięcie, jak obiekt pierwotny, a im bardziej niepodobny jest obiekt zastępczy do obiektu pierwotnego, w tym mniejszym stopniu zostanie zredukowane napięcie. W rezultacie licznych przemieszczeń gromadzi się pula nie rozładowanego napięcia która działa jako siła trwale motywująca zachowanie. Dana osoba ciągle poszukuje nowych i lepszych sposobów redukowania napięcia. Tłumaczy to zmienność i różnorodność zachowania, a także nieustanną ludzką aktywność. Z drugiej strony osobowość z wiekiem istotnie się stabilizuje, w mniejszym lub więk s z y m stopniu, w wyniku kompromisów zawieranych między natarczywymi siłami popędów a oporami ego i superego. Jak napisaliśmy w innym miejscu: Zainteresowania, związki uczuciowe i wszelkie inne formy nabytych motywów trwają, ponieważ są w pewnej mierze nie tylko zadowalające, ale i frustrujące. Utrzymują się, ponieważ nie dostarczają całkowitego zaspokojenia [...]. Każdy kompromis jest jednocześnie wyrzeczeniem się czegoś. Człowiek rezygnuje z czegoś, czego naprawdę pragnie, lecz nie może mieć, i akceptuje coś drugiego lub trzeciego z kolei, co jest dla niego dostępne (Hall, 1954, s. 104).

Freud (1930) stwierdził, że rozwój cywilizacji stał się możliwy dzięki hamowaniu pierwotnych wyborów obiektów i skierowaniu energii popędowej ku celom społecznie akceptowanym i kulturowo twórczym. Przemieszczenie, które prowadzi do osiągnięć wyższych pod względem kulturalnym, nazywa się sublimacją. W związku z tym Freud (191 Oa) wypowiedział pogląd, że zainteresowanie Leonarda da Vinci malowaniem obrazów Matki Boskiej było wysublimowanym wyrazem jego tęsknoty za bliskim kontaktem ze swą matką, z którą został rozdzielony w młodym wieku. Ponieważ sublimacja, podobnie jak wszelkie inne przemieszczenia, nie przynosi całkowitego zaspokojenia, przeto zawsze pozostaje pewne napięcie. Napięcie to może wyładować się w postaci nerwowości lub podniecenia ruchowego, stanów, które - według Freuda - są ceną, jaką ludzie płacą za swą cywilizację (1908). O kierunku przemieszczenia decydują dwa czynniki. Są to: 1) podobieństwo obiektu zastępczego do obiektu pierwotnego, 2) sankcje i zakazy stosowane przez społeczeństwo. Czynnik podobieństwa odpowiada w istocie temu, w jakim stopniu dwa obiekty są utożsamiane (identyfikowane) w umyśle danej osoby. Leonardo da Vinci malował Madonny, a nie wieśniaczki czy arystokratki, ponieważ wyobrażał sobie swoją matkę jako bardziej podobną do Madonny niż do jakiegokolwiek innego typu kobiety. Społeczeństwo za pośrednictwem rodziców i innych osób mających autorytet zezwala na pewne przemieszczenia, a zakazuje innych. Dziecko uczy się, że wolno ssać lizak, a nie wolno ssać palca. Zdolność tworzenia kateksji obiektów zastępczych jest najpotężniejszym mechanizmem rozwoju osobowości. Ukształtowanie się złożonej sieci zainteresowań, wartości, postaw i więzi uczuciowych, które charakteryzują osobowość dorosłej istoty ludzkiej, jest możliwe dzięki przemieszczeniu. Gdyby energia psychiczna nie mogła być rozdzielana i przemieszczana, to nie byłoby żadnego rozwoju osobowości. Człowiek byłby tylko mechanicznym robotem, wykonującym pod wpływem popędów niezmienne układy czynności.

70 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

Mechanizmy obronne ego Pod naciskiem zbyt silnego lęku ego musi niekiedy stosować niezwykłe środki w celu zmniejszenia tego nacisku. Środki te nazywają się mechanizmami obronnymi. Główne mechanizmy obronne to wyparcie, projekcja, reakcja upozorowana, fiksacja i regresja (Anna Freud, 1946). Wszystkie mechanizmy obronne mają dwie cechy wspólne: 1) negują rzeczywistość, fałszują ją lub zniekształcają, 2) działają bez udziału świadomości, tale że dana osoba nie zdaje sobie sprawy z tego, co się dzieje. Wyparcie. Jest to jedno z najwcześniejszych pojęć psychoanalizy. Zanim Freud doszedł do swego ostatecznego sformułowania teorii osobowości w kategoriach id, ego i superego, dzielił psychikę na trzy obszary: świadomość, przedświadomość i nieświadomość. Przedświadomość składała się z materiału psychicznego, który mógł stać się świadomy w razie powstania takiej potrzeby. Natomiast materiał zawarty w nieświadomości Freud uważał za względnie niedostępny dla świadomej refleksji; materiał ten określał jako będący w stanie wyparcia. Gdy Freud dokonał rewizji swej teorii osobowości, zachował pojęcie wyparcia jako jednego z mechanizmów obronnych ego. (Gili, 1963, wskazuje, iż Freud odrzucił topografię psychiki sformułowaną w kategoriach świadomości, przedświadomości i nieświadomości na rzecz koncepcji strukturalnej, dzielącej psychikę na id, ego i superego, ponieważ wypieranie nie może zachodzić w tym samym systemie, w którym znajduje się to, co wyparte. Freud uznał wypieranie za funkcję ego, a wyparty materiał zlokalizował w id; zob. także: Arlow i Brenner, 1964). Mówi się, że wyparcie następuje wtedy, gdy wybór obiektu, który wywołuje nadmierny niepokój, zostaje usunięty ze świadomości przez antykateksję. Na przykład niepokojące wspomnienie może być niedopuszczane do świadomości lub ktoś może nie widzieć czegoś, co jest doskonale widoczne, ponieważ spostrzeżenie tej rzeczy zostało wyparte. Wyparcie może nawet przeszkadzać w normalnym funkcjonowaniu organizmu. Impotencja seksualna może być spowodowana obawą przed impulsami seksualnymi, artretyzm zaś może być następstwem wypartych uczuć wrogości. Wyparte emocje mogą przedrzeć się przez przeciwstawiające się im antykateksje lub mogą się wyrazić w postaci przemieszczenia. Jeśli przemieszczenie ma skutecznie zapobiegać ponownemu pojawieniu się lęku, to musi być ukryte w jakiejś dogodnej symbolicznej postaci. Syn, który wyparł swe wrogie uczucia względem ojca, może wyrażać je przeciw symbolom autorytetu. Wyparcie raz ukształtowane jest trudne do usunięcia. Dana osoba musi upewnić się, że niebezpieczeństwo przestało istnieć, lecz nie może uzyskać tej pewności, dopóki nie zostanie usunięte wyparcie, co pozwoliłoby jej dokonać sprawdzenia rzeczywistości. Jest to błędne koło. Dlatego właśnie dorośli noszą w sobie mnóstwo dziecięcych obaw; nigdy nie mieli oni sposobności, by odkryć, że obawy te nie mają żadnej rzeczywistej podstawy. Zwróćmy tu uwagę na podobieństwo do stanowiska behawiorystycznego, zgodnie z którym irracjonalny strach utrzymuje się, ponieważ pozwala człowiekowi unikać sytuacji, w których strach mógłby zostać stłumiony (zob. rozdz. 12.). Projekcja. Zwykle ego łatwiej potrafi się uporać z lękiem rzeczywistym niż z lękiem neurotycznym lub moralnym. Jeśli więc za źródło lęku można uznać świat zewnętrzny, a nie własne prymitywne impulsy czy grożące wyrzuty sumie-

Rozwój osobowości

71

nia to jednostce zwykle uda się w większym stopniu złagodzić stan lękowy. Mechanizm, za którego pomocą lęk neurotyczny lub lęk moralny zostaje przekształcony w obiektywny strach, nosi nazwę projekcji. Nie jest trudno dokonać takiego przekształcenia, ponieważ pierwotnym źródłem lęku, zarówno neurotycznego, jak i moralnego, jest strach przed karą wymierzoną przez jakiś czynnik zewnętrzny. W wypadku projekcji mówi się po prostu: „Ona mnie nienawidzi", zamiast: „Ja jej nienawidzę" lub: „On mnie prześladuje", zamiast: „Sumienie mnie gryzie". Projekcja często służy dwóm celom. Redukuje lęk, zastępując większe niebezpieczeństwo mniejszym, oraz umożliwia osobie dokonującej projekcji wyrażenie swych impulsów pod maską obrony przed wrogami. Reakcja upozorowana. Ten mechanizm obronny polega na zastąpieniu w świadomości wzbudzającego lęk impulsu czy uczucia przez jego przeciwieństwo. Na przykład nienawiść zostaje zastąpiona przez miłość. Pierwotny impuls utrzymuje się nadal, lecz przysłania go czy maskuje taki, który nie powoduje lęku. Często powstaje pytanie: jak można odróżnić reakcję upozorowaną od prawdziwych przejawów jakiegoś impulsu czy uczucia? W jaki sposób „miłość upozorowaną" odróżnić od miłości prawdziwej? Zwykle formację reaktywną charakteryzuje przesadna demonstracyjność - np. dana osoba zbyt silnie protestuje - oraz kompulsywność. Zazwyczaj skrajne formy zachowania wskazują na reakcję upozorowaną. Niekiedy reakcja upozorowana potrafi zaspokoić pierwotny impuls, przed którym człowiek się broni - np. gdy matka przytłacza dziecko swym uczuciem i opiekuńczością. Fiksacja i regresja. W trakcie normalnego rozwoju osobowość - o czym przekonamy się w następnym podrozdziale - przechodzi przez wiele dość dobrze wyodrębnionych stadiów, aż w końcu osiąga dojrzałość. Jednakże każdy nowy krok wiąże się z pewną frustracją i lękiem, a jeśli staną się one zbyt silne, to normalny rozwój może zostać czasowo lub trwale zahamowany. Innymi słowy: dana osoba może zafiksować się na jednym z wcześniejszych stadiów rozwoju, ponieważ uczynienie następnego kroku napełnia ją lękiem. Przykładem mechanizmu fiksacji może być nadmiernie zależne dziecko, któremu lęk nie pozwala nauczyć się, jak stać się niezależnym. Bardzo zbliżonym typem mechanizmu obronnego jest regresja. W tym wypadku dana osoba, pod wpływem traumatycznych doświadczeń, cofa się do wcześniejszego stadium rozwoju. Na przykład dziecko przestraszone pierwszym dniem w szkole może przejawiać zachowanie infantylne, takie jak płacz, ssanie palca, czepianie się sukni nauczycielki czy chowanie się w kącie. Młoda mężatka, która ma kłopoty ze swym mężem, może powrócić do bezpiecznego domu swych rodziców, a mężczyzna usunięty z pracy może szukać pociechy w piciu. Droga regresji jest zwylde zdeterminowana przez wcześniejsze fiksacje danej osoby. Innymi słowy: ludzie cofają się zwykle do tego stadium, na którym poprzednio byli zafiksowani. Jeśli byli nadmiernie zależni jako dzieci, to prawdopodobnie ponownie staną się zbyt zależni, gdy ich lęk wzrośnie do poziomu niemożliwego do zniesienia. Fiksacja i regresja są zwykle stanami względnymi - rzadko obejmują całość osobowości człowieka. Zazwyczaj występują infantylizmy, czyli niedojrzałe formy zachowania, oraz predyspozycje do przejawiania dziecinnego sposobu postępowania w wypadku pokrzyżowania planów. Fiksacje i regresje są odpowiedzialne za nierównomierny przebieg rozwoju osobowości.

72 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

Stadia rozwoju W ciągu początkowych pięciu lat życia dziecko przechodzi przez kilka dynamicznie zróżnicowanych stadiów, po czym przez okres pięciu lub sześciu lat - okres latencji - dynamika staje się mniej lub bardziej ustabilizowana. Z nadejściem wieku dojrzewania dynamika rozwoju ponownie się wzmaga, a następnie stopniowo maleje, w miarę jak dorastający chłopiec czy dziewczyna wkraczają w wiek dojrzały. Według Freuda kilka początkowych lat życia ma decydujące znaczenie dla ukształtowania osobowości. Każde stadium rozwoju w początkowych pięciu latach życia jest określone w kategoriach sposobu reagowania pewnej strefy ciała. W pierwszym stadium, które trwa mniej więcej rok, głównym obszarem dynamicznej aktywności są usta. Po tym oralnym stadium następuje rozwój kateksji i antykateksji związanych z funkcjami wydalania, zwany stadium analnym. Trwa ono przez drugi rok życia, a po nim następuje stadium falliczne, w którym narządy płciowe stają się głównymi strefami erogennymi. Stadia te - oralne, analne i falliczne - zwane są stadiami pregenitalnymi. Następnie dziecko wkracza w długotrwały okres latencji, z dynamicznego punktu widzenia określany jako „spokojne lata". W ciągu tego okresu impulsy są zwykle utrzymywane w stanie wyparcia. Dynamiczne ożywienie okresu dorastania reaktywuje impulsy pregenitalne; jeśli zostaną one odpowiednio przemieszczone i wysublimowane przez ego, to dana osoba wkracza w ostatnie stadium dojrzałości, stadium genitalne. Freudowski model rozwoju osobowości opiera się na założeniu o seksualności dziecięcej. Znaczy to, że stadia rozwojowe tworzą tu normatywny ciąg zróżnicowanych sposobów zaspokajania popędu płciowego i że za pojawianie się kolejnych stref erogennych i związane z nimi kolejne stadia odpowiedzialne jest dojrzewanie fizyczne. Stadia te określane są mianem „psychoseksualnych", ponieważ to popęd seksualny jest motorem kształtowania się cech psychicznych. Freud często jest pod tym względem źle rozumiany. Używając terminu „seksualność", nie miał on na myśli wyłącznie seksualności genitalnej; to raczej wszystkie siły seksualne, które są motorem stadiów rozwojowych, odzwierciedlają różne rodzaje przyjemności cielesnych. Umiejscowienie przyjemności cielesnych zmienia się, w miarę jak dojrzewanie kształtuje normatywny ciąg stref erogenicznych, z których każdej odpowiada odmienny zbiór charakterystycznych działań i przedmiotów. Ten dialog między tym, co fizyczne, a tym, co psychiczne, prowadzony jest nadal w tym sensie, że wiele cech charakteru związanych z konkretnym stadium stanowi przekształconą postać działań fizycznych charakterystycznych dla tego konkretnego stadium. Na przykład niemowlę, które w stadium oralnym dosłownie próbuje wszystko połknąć, może stać się łatwowiernym dorosłym, który w przenośni „połyka" to, co mówią inni ludzie. Albo też dziecko, które agresywnie gryzie, może zostać dorosłym, który zachowuje się uszczypliwie albo ma zjadliwe poczucie humoru. Przykłady te mogą wydawać się skrajne, zwróćmy jednak uwagę, że sam proces fiksacji jest bardzo racjonalny. Istotnie, pojęcie kontynuacji bądź powrotu do ukształtowanych sposobów zachowania stanowi samą istotę ujmowania zachowania i osobowości w kategoriach teorii uczenia się (zob. rozdz. 12., 13. i 14.). Po tym wprowadzeniu przechodzimy teraz do omówienia samych stadiów.

: ;

:

j 1 | | | \

f i i

< \

Stadium oralne. Zasadniczym źródłem przyjemności uzyskanej za pośrednictwem ust jest jedzenie. Jedzenie wiąże się ze stymulacją dotykową warg i jamy ustnej

|

Rozwój osobowości

73

oraz połykaniem pokarmu lub - jeśli jest on niesmaczny - wypluwaniem go. Później, gdy dziecko ma już zęby, zaczyna gryźć i żuć. Te dwa rodzaje aktywności oralnej, pobieranie pokarmu i gryzienie, są prototypami wielu rozwijających się później cech charakteru. Przyjemność czerpana z inkorporacji oralnej może zostać przemieszczona na inne rodzaje inkorporacji, takie jak przyswajanie wiedzy lub zdobywanie majątku. Na przykład osoba łatwowierna to taka, która jest zafiksowana na poziomie osobowości odpowiadającym inkorporacji oralnej; osoba taka „przełknie" prawie wszystko, co jej się powie. Gryzienie, czyli agresywność oralna też może zostać przemieszczone i przejawiać się w postaci sarkazmu czy kłótliwości. Z tych prototypowych sposobów funkcjonowania oralnego, dzięki przemieszczeniom i sublimacjom różnego rodzaju oraz mechanizmom obronnym chroniącym przed pierwotnymi impulsami oralnymi, rozwija się obszerna sieć zainteresowań, postaw i cech charakteru. Ponadto w okresie tym powstają uczucia zależności, ponieważ stadium oralne przypada w czasie, gdy niemowlę jest prawie zupełnie uzależnione od swej matki, która je karmi, pielęgnuje, kołysze i chroni od wszelkich przykrości. Te uczucia zależności utrzymują się zwykle przez całe życie, pomimo późniejszego rozwoju ego, i wykazują skłonność do ujawniania się, gdy tylko dana osoba odczuwa lęk lub niepewność. Freud był przekonany, że najbardziej skrajnym symptomem zależności jest pragnienie powrotu do macicy. Stadium analne. Resztki pozostałe po strawieniu pokarmu gromadzą się w dolnym odcinku przewodu pokarmowego i zostają odruchowo wydalone, gdy parcie na zwieracze odbytu osiągnie określony poziom. Wydalanie kału usuwa źródło przykrego napięcia i przynosi uczucie ulgi. Gdy rozpoczyna się trening czystości, zwykle w drugim roku życia, dziecko ma swe pierwsze decydujące doświadczenie z zewnętrzną regulacją impulsu popędowego. Musi ono nauczyć się odkładać na później przyjemność, jaką daje usunięcie napięć analnych. W zależności od stosowanej przez matkę metody treningu czystości i jej uczuć w odniesieniu do defekacji, następstwa tego treningu mogą mieć daleko sięgający wpływ na kształtowanie się specyficznych cech i wartości. Jeśli matka jest w swych metodach bardzo rygorystyczna i surowa, to dziecko może powstrzymywać się od wypróżnienia i stać się skłonne do zaparć. Jeśli ten sposób reagowania zgeneralizuje się na inne rodzaje zachowań, to u dziecka ukształtuje się tzw. charakter retencyjny cechujący się silną skłonnością do zatrzymywania, zarówno swych myśli, jak i rzeczy. Stanie się ono uparte i skąpe. Dziecko gnębione środkami represji może wyrażać swój gniew, wydalając kał w najbardziej nieodpowiednich momentach. Jest to prototyp wszelkiego rodzaju cech ekspulsywnych - okrucieństwa, złośliwego upodobania do niszczenia, wybuchów złego humoru, bałaganiarstwa itp. Z drugiej strony, jeśli matka usilnie prosi swe dziecko, żeby się wypróżniło, chwali je przesadnie, gdy to czyni, to dziecko przyswoi sobie pogląd, że czynność wytwarzania kału jest niezwykle ważna. Pogląd taki może być podstawą twórczości i produktywności. Według Freuda w stadium analnym kształtują się również podstawy innych niezliczonych cech charakteru. Stadium falliczne. W tym stadium rozwoju osobowości najważniejszą rolę zaczynają odgrywać seksualne i agresywne uczucia związane z funkcjonowaniem zewnętrznych narządów płciowych. Przyjemności masturbacji oraz towarzyszące

74 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

czynnościom autoerotycznym dziecka fantazje stwarzają warunki do pojawienia się kompleksu Edypa. Freud uważał odkrycie kompleksu Edypa za jedno ze swych największych osiągnięć. Kompleks ten otrzymał nazwę od imienia króla Teb, który zabił swojego ojca i ożenił się ze swą matką. Kompleks Edypa można zdefiniować krótko - jako składający się z kateksji seksualnej wobec jednego z rodziców odmiennej płci oraz kateksji wrogiej wobec jednego z rodziców tej samej płci. Chłopiec chce posiąść swą matkę i usunąć swego ojca, dziewczynka chce posiąść swego ojca i usunąć swą matkę. Uczucia te przejawiają się w fantazjach dziecka w trakcie masturbacji oraz w podejmowaniu na przemian pełnych czułości i buntowniczych działań wobec rodziców. Kompleks Edypa wywiera silny wpływ na zachowanie dziecka w wieku od 3 do 5 lat; chociaż później zostaje zmodyfikowany i wyparty, pozostaje jednak istotną siłą w osobowości przez całe życie. Na przykład postawy wobec płci odmiennej i wobec ludzi mających władzę są w dużej mierze uwarunkowane przez kompleks Edypa. Historia i losy kompleksu Edypa są inne u mężczyzn, a inne u kobiet. Początkowo małe dzieci obojga płci kochają matkę, gdyż zaspokaja ich potrzeby i odczuwają gniew w stosunku do ojca, ponieważ uważają, że rywalizuje z nimi 0 miłość matki. Uczucia te utrzymują się długo u chłopców, natomiast u dziewczynek zmieniają się. Rozpatrzmy najpierw sekwencję zdarzeń typowych dla rozwoju kompleksu Edypa u chłopców. Kazirodcze pożądanie swej matki przez chłopca oraz jego rosnąca uraza i wrogość wobec ojca wikłają go w konflikt z rodzicami, a zwłaszcza z ojcem. Chłopiec wyobraża sobie, że dominujący nad nim rywal zamierza go skrzywdzić, a obawy te mogą istotnie znajdować potwierdzenie w groźbach rozgniewanego i skłonnego do stosowania kar ojca. Obawy chłopca dotyczące tego, co może mu zrobić ojciec, koncentrują się na uszkodzeniu narządów płciowych, ponieważ są one źródłem jego lubieżnych uczuć. Chłopiec obawia się, że zazdrosny ojciec pozbawi go tych „przestępczych" narządów. Obawa przed kastracją, czyli lęk kastracyjny (jak nazwał go Freud), powoduje wyparcie seksualnego pożądania matki i wrogości wobec ojca, a także przyczynia się do identyfikacji chłopca z ojcem. Dzięki identyfikowaniu się z ojcem chłopiec uzyskuje także pewne zastępcze zaspokojenie swych seksualnych impulsów odnoszących się do matki. Jednocześnie jego niebezpieczne, erotyczne uczucie do matki przekształca się w nieszkodliwe, łagodne przywiązanie do niej. W końcu wyparcie kompleksu Edypa powoduje ostateczne ukształtowanie się superego. Według Freuda superego jest dziedzicem męskiego kompleksu Edypa. Jest ono osłoną przeciw kazirodztwu i agresji. Sekwencje zdarzeń składających się na rozwój kompleksu Edypa u dziewcząt 1 jego rozwiązanie są bardziej skomplikowane. Przede wszystkim dziewczynka zmienia swój pierwotny obiekt miłości, matkę, na nowy obiekt - ojca. Przyczyną tego jest reakcja rozczarowania występująca u dziewczynki, gdy odkryje ona, że chłopiec ma wystający narząd płciowy, członek, podczas gdy ona ma tylko zagłębienie. To traumatyczne odkrycie pociąga za sobą kilka ważnych następstw. Po pierwsze, dziewczynka przypisuje matce odpowiedzialność za swoją „kastrację", co osłabia kateksję dotyczącą matki. Po drugie, dziewczynka przenosi swą miłość na ojca, ponieważ ma on ten cenny narząd, który ona pragnie mieć z nim wspólnie. Jednakże jej miłość do ojca, a także do innych mężczyzn, jest pomieszana z uczuciem zawiści, ponieważ mają oni coś, czego jej brakuje. Zazdrość

Rozwój osobowości

75

o członek jest żeńskim odpowiednikiem lęku kastracyjnego u chłopców i wspólnie określa się je jako kompleks kastracyjny. Dziewczynka wyobraża sobie, że straciła coś cennego, podczas gdy chłopiec boi się, że to straci. W pewnym stopniu ten brak członka zostaje skompensowany, gdy kobieta ma dziecko, zwłaszcza jeśli jest to chłopiec. U dziewczynki kompleks kastracyjny zapoczątkowuje kompleks Edypa, osłabiając jej kateksję do matki i wytwarzając kateksję do ojca. W przeciwieństwie do chłopięcego kompleksu Edypa (kompleks ten zostaje wyparty lub w inny sposób zmieniony przez lęk kastracyjny), kompleks Edypa u dziewczynki zwykle utrzymuje się, aczkolwiek podlega pewnej modyfikacji z powodu realistycznych barier, które powstrzymują ją od zaspokojenia swego pożądania seksualnego dotyczącego ojca. Jednakże kompleks ten nie zostaje u niej wyparty tak silnie jak u chłopca. Te różnice w charakterze kompleksu Edypa i kompleksu kastracyjnego są podstawą wielu różnic psychologicznych między płciami. Zaproponowane przez Freuda pojęcie zazdrości o członek spotkało się z licznymi atakami i w kolejnych rozdziałach prześledzimy wiele wypowiedzi osób sprzeciwiających się mu. Główny zarzut stawiany Freudowi był taki, że pomieszał on oczekiwania kulturowe z koniecznością biologiczną. Ostatecznie Freud pisał jednak: „anatomiczna różnica [płciowa] musi wszakże nieść ze sobą następstwa psychiczne"* (1933, s. 124, wyd. pol. 1995, s. 143). Aby wszakże oddać sprawiedliwość Freudowi, powinniśmy zauważyć, iż jego zdaniem różnice anatomiczne mają aż za wiele wyznaczników (czyli są wytworem wielu rozmaitych sił). W tym samym wykładzie, z którego pochodzi poprzedni cytat, Freud pisał, co następuje: Nie możemy przy tym zapominać o wpływie czynników społecznych, które poniekąd narzucają kobiecie pasywne zachowanie. [...] Weźmy na przykład świadczące o męskiej niesprawiedliwości twierdzenie, że zazdrość i zawiść pełnią o wiele większą rolę w życiu psychicznym kobiet niż mężczyzn. Nie oznacza to, że owe cechy u mężczyzn w ogóle nie występują, nie oznacza to również, że u kobiet nie mają one innych źródeł niż zazdrość o penisa, my jednak jesteśmy skłonni twierdzić, że owa większa rola zazdrości i zawiści w życiu psychicznym kobiet wiąże się właśnie z tym czynnikiem. [...] Twierdzenia te według nas nie oddają pełnej prawdy - pod tym względem mają średnią wartość; przy czym nie zawsze łatwo rozróżnić, co w owych cechach szczególnych należałoby przypisać wpływowi funkcji seksualnej, co zaś wychowaniu społecznemu. [...] Uwarunkowania wyboru obiektu u kobiet są dość często zmienione nie do poznania przez stosunki społeczne [...] Proszę jednak nie zapominać, że kobietę opisaliśmy tu jedynie o tyle, o ile jej istota jest określona przez funkcję seksualną. Wpływ tej funkcji sięga naturalnie bardzo daleko, nie zapominamy jednak o fakcie, że indywidualna kobieta jest niezależnie od tego istotą ludzką- (1933, s. 116-135, wyd. pol. 1995, s. 133-152).

Mimo tych skrupulatnych zastrzeżeń oczywiste jest, że wniosek Freuda, iż dziewczyna ma trzy możliwości rozwoju, a mianowicie zahamowanie seksualne lub nerwicę, kompleks męskości albo „normalną kobiecość" (tzn. narcyzm, próżność, wstyd bądź skromność, małe poczucie sprawiedliwości, słabsze zainteresowania społeczne i mniejszą zdolność sublimowania popędów) nie brzmi, jak sam on to określił, „życzliwie". * Przełożył P. Dybel.

76 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

Freud zakładał, że każdy człowiek z natury jest biseksualny; każda płeć odczuwa pociąg nie tylko do osób płci odmiennej, lecz także do osób tej samej płci. Jest to konstytucjonalne podłoże homoseksualizmu, aczkolwiek u większości ludzi impulsy homoseksualne pozostają utajone. Ten biseksualizm czyni kompleks Edypa bardziej złożonym, gdyż jest przyczyną kateksji seksualnych dotyczących jednego z rodziców tej samej płci. Freud twierdził więc, że uczucia chłopca wobec ojca i dziewczynki wobec matki mają charakter ambiwalentny, a nie jednoznaczny. To założenie Freuda dotyczące biseksualizmu znalazło potwierdzenie w badaniach nad gruczołami wydzielania wewnętrznego; badania te wykazały w sposób raczej przekonywający, że u obu płci obecne są hormony płciowe zarówno żeńskie, jak i męskie. Pojawienie się oraz rozwój kompleksu Edypa i kompleksu kastracyjnego są najważniejszymi wydarzeniami stadium fallicznego, pozostawiającymi mnóstwo śladów w osobowości. Stadium genitalne. Kateksje stadiów pregenitalnych mają charakter narcystyczny. Oznacza to, że jednostka uzyskuje gratyfikacje przez manipulowanie swym własnym ciałem i stymulowanie go, a inni ludzie są przedmiotem kateksji jedynie dlatego, że pomagają dostarczyć dziecku dodatkowych form przyjemności cielesnej. W okresie dojrzewania ta miłość do siebie (czyli narcyzm) zostaje w pewnej mierze skierowana w inną stronę, dzięki czemu dochodzi do prawdziwych wyborów obiektu. Dorastający chłopiec czy dziewczynka zaczynają kochać innych z motywów altruistycznych, a nie po prostu z powodów samolubnych czy narcystycznych. Zaczynają występować takie zjawiska i procesy, jak pociąg seksualny, socjalizacja, działalność grupowa, planowanie wyboru zawodu oraz przygotowanie do małżeństwa i utrzymywania rodziny. Pod koniec okresu dojrzewania te „uspołecznione", altruistyczne kateksje zostają dość dobrze ustabilizowane w postaci nawykowych przemieszczeń, sublimacji i identyfikacji. Jednostka przekształca się z szukającego przyjemności, narcystycznego niemowlęcia w ukierunkowaną na rzeczywistość, uspołecznioną osobę dorosłą. Nie należy jednak sądzić, że impulsy pregenitalne zostają zastąpione przez genitalne. W rzeczywistości kateksje stadiów oralnego, analnego i fallicznego zostają stopione i zsyntetyzowane z impulsami genitalnymi. Podstawową funkcją biologiczną stadium genitalnego jest reprodukcja; aspekty psychologiczne pomagają osiągnąć ten cel, zapewniając pewien stopień stabilności i bezpieczeństwa. Chociaż Freud wyróżnił cztery stadia rozwoju osobowości, to jednak nie zakładał on istnienia jakichś ostrych przedziałów czy gwałtownych zmian przy przechodzeniu z jednego stadium do drugiego. W ostatecznej organizacji osobowości reprezentowane są wszystkie cztery stadia.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Dane empiryczne, na których Freud oparł swe teorie, składały się głównie z wypowiedzi i ekspresyjnych zachowań pacjentów poddawanych terapii psychologicznej. Aczkolwiek Freud w czasie studiów zapoznał się ze ścisłymi metodami XIX-

Charakterystyczne badania i metody badawcze

77

-wiecznej nauki, a zanim skierował swe zainteresowania ku psychologii, zdobył sobie solidną reputację jako badacz w dziedzinie medycyny, to jednak w swych badaniach nad psychiką ludzką nie posługiwał się metodą eksperymentalną ani technikami obserwacji kontrolowanej. Freud nie należał do ruchu psychologii eksperymentalnej, który Fechner zapoczątkował w 1860 r., a Wundt w ciągu następnych dwóch dziesięcioleci przekształcił w naukę. Oczywiście Freud znał ten ruch, a filozofia Fechnera wywarła na niego wpływ, nie był jednak psychologiem eksperymentalnym. Freud nie przeprowadzał kontrolowanych eksperymentów psychologicznych, nie gromadził danych i nie dokonywał ich analizy ilościowej, jak to czynili inni XIX-wieczni psychologowie. Próżno byłoby szukać tabeli czy wykresu w jego obszernych dziełach. Freud nie posługiwał się też nigdy testem diagnostycznym ani żadną inną obiektywną metodą badania osobowości. Jego teoria rodziła się w trakcie słuchania relacji osób o zaburzonej osobowości na temat faktów i fantazji. Stosunek Freuda do eksperymentalnego sprawdzania własnych twierdzeń obrazuje pewna anegdota z końcowego okresu jego życia. W roku 1934 Saul Rosenzweig przesłał Freudowi wyniki pewnych eksperymentów, które zdawały się potwierdzać psychoanalityczną teorię wyparcia (np. Rosenzweig, 1933). Freud odpowiedział mu „uprzejmie, lecz nieco szorstko, że wprawdzie uważa tego rodzaju eksperymentowanie za ciekawe, to jednak widzi w nim niewielką wartość, «ponieważ bogactwo niezawodnych obserwacji», na których opierają się twierdzenia psychoanalityczne, «sprawia, iż nie poddają się one weryfikacji eksperymentalnej. Nie przynosi ono jednak żadnej szkody»". (Gay, 1988, s. 523n, podkreślenie cytującego). Gay dodaje, że Freud od czasu do czasu przytaczał dane eksperymentalne na poparcie swojego stanowiska, jednak na ogół uważał, że jego sesje analityczne stanowią „wystarczający dowód jego twierdzeń". Gay konkluduje, że podejście takie „było co najmniej błędem taktycznym". Wielu krytyków gani go uważając, że postawa taka to coś znacznie więcej aniżeli błąd taktyczny; jest ona antynaukowa i wyklucza przyjęcie teorii Freuda do panteonu teorii naukowych. Jednakże poważnym błędem byłoby stwierdzenie, że wypowiedzi ludzi poddawanych terapii były jedynym tworzywem, z którego Freud formował swe teorie. Z pewnością równie ważna jak te surowe dane była rygorystycznie krytyczna postawa, jaką Freud przyjmował analizując swobodne skojarzenia swych pacjentów. Dzisiaj powiedzielibyśmy, że analizował swój surowy materiał przy użyciu metody wewnętrznej spójności. Wnioski wyciągane na podstawie jednej części materiału sprawdzał zestawiając je z danymi zawartymi w innych częściach, dzięki czemu ostateczne konkluzje dotyczące danego przypadku były oparte na mocno splecionej sieci faktów i wniosków. Freud w swej pracy postępował niemal w taki sam sposób, jak detektyw zbierający materiał dowodowy lub prawnik reasumujący sprawę sądowi przysięgłych. Wszystko musiało się dokładnie zgadzać ze sobą, zanim Freud uznał, że znalazł właściwą interpretację. Należy ponadto pamiętać, że materiał dotyczący jednego przypadku, zbierany przez pięć godzin tygodniowo w ciągu dwóch lub trzech lat, był ogromny i że Freud miał wiele sposobności do wielokrotnego sprawdzenia swych przypuszczeń, zanim zdecydował się na ostateczną interpretację. Zupełnie inaczej jest w typowym eksperymencie psychologicznym przeprowadzanym w kontrolowanych warunkach, w którym osobę badaną obserwuje się lub testuje przeciętnie tylko przez jedną lub dwie

78 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

godziny. Z pewnością dwa z najważniejszych przyczynków Freuda do strategii badawczej to intensywne studiowanie pojedynczego przypadku oraz zastosowanie metody spójności wewnętrznej do sprawdzania hipotez. Wielokrotnie Freud był zmuszony dokonywać rewizji swoich teorii, ponieważ nie można było za ich pomocą w zadowalający sposób wyjaśnić odkryć naukowych. Freud niechętnie odrzucał raz sformułowane w systematyczny sposób stanowisko teoretyczne, lecz historia psychoanalitycznej teorii osobowości od jej początków w latach dziewięćdziesiątych XIX w. do późnych lat dwudziestych XX w. wykazuje zupełnie przekonywająco, że o poglądach Freuda decydowała ostatecznie waga materiału dowodowego - jaką on sam mu przypisywał. Aczkolwiek jego bliscy współpracownicy mogli mieć pewien wpływ na kształtowanie jego idei, to jednak zdaje się nie ulegać wątpliwości, że ostatecznym sprawdzianem trafności jego teorii był dla Freuda przede wszystkim własny samokrytycyzm i gotowość do kierowania się nowym materiałem dowodowym. Nawałnica pełnych oburzenia napaści na psychoanalizę, która rozpętała się zaraz po ogłoszeniu przez Freuda teorii dotyczącej seksualnej etiologii histerii, napaści trwających przez resztę jego życia, nie wywarła wpływu na jego idee. Przez całe życie zaledwie kilka razy odpowiedział swoim krytykom. Również niezadowolenie niektórych najbliższych współpracowników nie skłoniło Freuda do modyfikacji własnej teorii. Wydaje się, iż był on obdarzony wielką niezależnością intelektualną, która jest bez wątpienia jednym ze wstępnych warunków wielkości.

Credo naukowe Freuda Poglądy Freuda dotyczące sposobu rozwijania nauki zostały przedstawione zwięźle w jednej z jego rzadkich wypowiedzi na ten temat. Pisze on: Często słyszy się pogląd, iż nauka powinna być budowana na jasnych i dokładnie zdefiniowanych pojęciach podstawowych. W rzeczywistości żadna nauka - nawet najbardziej ścisła - nie zaczyna od talach definicji. Właściwy początek działalności naukowej polega raczej na opisie zjawisk, a następnie na ich grupowaniu, porządkowaniu i ustalaniu powiązań między nimi. Już podczas opisu nie można uniknąć zastosowania do danego w doświadczeniu materiału pewnych abstrakcyjnych idei, które skądś bierzemy (z pewnością nie tylko z tego nowego doświadczenia). Jeszcze bardziej niezbędne są takie idee późniejsze pojęcia podstawowe nauki - przy dalszej obróbce tworzywa. Przede wszystkim muszą one zawierać w sobie pewien stopień nieokreśloności; o jasnym określeniu ich treści nie może być mowy. Jak długo znajdują się one w tym stanie, zastanawiamy się nad ich znaczeniem przez powoływanie się na dany w doświadczeniu materiał, z którego zdają się być zaczerpnięte; w rzeczywistości jednak to materiał ten jest im podporządkowany. Pojęcia te zatem - ściśle biorąc - mają charakter konwencji, przy czym wszystko sprowadza się do tego, że nie są one wybierane arbitralnie, lecz określane przez istotne związki z materiałem empirycznym. Związki te są jak gdyby domniemywane, zanim jeszcze możemy je poznać lub wykazać. Dopiero po gruntownym zbadaniu określonej dziedziny zjawisk możemy także ściślej ująć jej naukowe pojęcia podstawowe, a następnie tak je modyfikować, żeby można ich było używać w szerokim zakresie i uwolnić od sprzeczności. Wtedy też jest czas po temu, aby zamknąć je w definicjach. Upieranie się przy definicjach nie sprzyja jednak postępowi nauki. Świetnym tego przykładem jest

Charakterystyczne badania i metody badawcze

79

fizyka, w której „pojęcia podstawowe", wyłożone w definicjach również podlegają ciągłej zmianie treściowej* (Freud, 1915, s. 117; wyd. pol. 2002, s. 239-240).

Freud świadomie przedkładał więc bardziej otwarty, nieformalny indukcyjny typ teorii, pozostającej w dość ścisłym związku z materiałem empirycznym, na którym się opiera, nad bardziej formalny, dedukcyjny typ teorii, wychodzącej ze ściśle zdefiniowanych pojęć oraz starannie sformułowanych twierdzeń i wniosków, z których wyprowadza się sprawdzalne hipotezy, po czym hipotezy te się weryfikuje. Ponadto, jak wynika z powyższego cytatu, Freud w pełni zdawał sobie sprawę z doniosłości „przygotowania umysłowego" uczonego, które umożliwia mu maksymalne wykorzystanie danych empirycznych. Te „abstrakcyjne pojęcia" mogą pochodzić z rozmaitych źródeł, w wypadku Freuda - z szerokiego oczytania w literaturze klasycznej i innej, z jego hobby, którym była archeologia, z jego obserwacji jako ojca sześciorga dzieci, z codziennych doświadczeń wszelkiego rodzaju, a najczęściej zapewne z jego trwającego przez całe życie nawyku autoanalizy. Istnieje pewien spór na temat tego, czy Freud był zwolennikiem redukcjonizmu i determinizmu biologicznego. Sulloway (1979) twierdzi, że teoria Freuda stanowiła kontynuację rewolucyjnego dzieła Karola Darwina na temat ewolucji i doboru naturalnego. Sulloway nazwał Freuda „kryptobiologiem", którego teorie psychoanalityczne zakorzenione są w biologicznych założeniach i koncepcjach. Przyjmując taki punkt widzenia, można powiedzieć, że dzieło Freuda opiera się na ewolucji, a samego Freuda najlepiej określa wyrażenie, które Sulloway umieścił w tytule swej książki - „biolog psychiki". Według gromadzonych przez Sullowaya argumentów znaczna część tych wpływów wynikała ze związków Freuda z Wilhelmem Fliessem i jego biologią seksualną. Istotnie, Sulloway twierdzi, że psychoanaliza w wielkiej mierze była przekształceniem koncepcji Fliessa. Erudycja Sullowaya wywiera wrażenie, lecz jego intelektualną rekonstrukcję Freuda w przekonujący sposób podważył Robinson (1993). Parisi (1987, 1988; zob. też: Silverstein, 1985, 1988, 1989) w inny sposób zakwestionował wizerunek Freuda jako redukcjonisty i zwolennika determinizmu biologicznego. Parisi twierdził, że podjęta przez Freuda próba skonstruowania teorii psychiki opartej na naukach przyrodniczych, zwłaszcza w Projekcie psychologii naukowej, zakończyła się niepowodzeniem. Freud jednak mylił się w sposób inspirujący i jego niepowodzenie pomaga nam zrozumieć „uwarunkowania pojęciowe" rozważań teoretycznych na temat zachowania ludzkiego, do których poznania Freud doszedł. Parisi pisze: Współczesna neuronauka zakłada, że wyjaśnianie życia psychicznego, jeśli ma mieć jakąś wartość, będzie musiało być zgodne z neurofizjologią. Freud twierdził coś wręcz przeciwnego: Jeśli mamy stworzyć psychologię jako naukę przyrodniczą, będzie ona musiała być zgodna z doświadczeniem. [...] Wiedział on, jaka powinna być nauka przyrodnicza [...], z dużą wnikliwością jednak uświadamiał sobie również, jaka jest natura zjawisk, które go interesowały. [...] Freud doszedł do wniosku, że nie można mieć nadziei na dotarcie wstecz bądź w dół do biologicznych korzeni tych zjawisk. [...] zjawisk psychicznych nie da się sprowadzić do zjawisk biologicznych (1987, s. 237). * Przełożył K. Rak.

80 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

Freud utrzymywał, że „idee mają charakter przyczynowy", a „objawy sprowadzają się do idei" (Parisi, 1987, s. 238). W podobny sposób, według Parisiego, Freud odrzucał teorię Darwina, tak jak ją rozumiał, ponieważ nie sądził, by biologia zapewniała podstawowy poziom wyjaśniania; przeciwnie, uważał, że ani biologia ani psychologia nie mają charakteru podstawowego. Argumentacja ta wprowadza zamieszanie. W istocie Parisi doszedł do wniosku, że Freud oparł się pokusie, by ograniczyć swoją teorię psychiki do neurologii bądź do doboru naturalnego, ponieważ ograniczenie takie wypaczałoby samo zjawisko życia psychicznego. Zdaniem Parisiego pójście w kierunku wyznaczonym przez Freuda okazałoby się dla nas korzystne. Przejdźmy teraz do rozpatrzenia niektórych stosowanych przez Freuda specjalnych technik zbierania danych. Były one stosowane oczywiście w sytuacjach terapeutycznych, gdyż właśnie w tych sytuacjach Freud zbierał swe dane. Swobodne skojarzenia i analiza snów Po krótkim okresie wypróbowywania metody hipnozy (1887-1889), bardzo wówczas modnej, szczególnie we Francji, Freud zapoznał się z nową techniką, którą jego kolega i przyjaciel, dr Josef Breuer, zastosował z powodzeniem w leczeniu przypadku histerii. Metoda ta, którą Breuer określił jako katharsis lub „leczenie mówieniem", polegała na opisaniu przez pacjenta szczegółów pierwszego pojawienia się każdego z symptomów, po czym symptomy znikały. Wychodząc od tej metody, Freud stopniowo rozwinął własną, jedyną w swoim rodzaju metodę swobodnych skojarzeń, którą Ernest Jones nazwał „jednym z dwóch wielkich dzieł naukowego życia Freuda" (drugim była autoanaliza Freuda). W zasadzie metoda swobodnych skojarzeń wymaga, aby pacjent mówił wszystko, co pojawia się w świadomości, bez względu na to, jak śmiesznie lub niestosownie mogłoby to brzmieć. W przeciwieństwie do metody katartycznej metoda swobodnych skojarzeń nie ogranicza się do kwestii pojawienia się symptomów; pozwala ona - a nawet wymaga - aby pacjenci mówili wszystko, co im przychodzi na myśl, bez zahamowań i bez prób sformułowania logicznej, zorganizowanej, sensownej wypowiedzi. Rola terapeuty jest w dużym stopniu bierna. Siedzi on i słucha, od czasu do czasu pobudza pacjenta do mówienia, zadając pytania, gdy potok słów pacjenta słabnie, lecz nie przerywa mu, gdy mówi. Aby zminimalizować wpływ zewnętrznych zakłóceń, pacjent zwykle spoczywa wygodnie na leżance w cichym pokoju. Freud stwierdził, że w takich warunkach pacjent w końcu zaczyna wspominać przeżycia z wczesnego dzieciństwa. Wspomnienia te dały Freudowi pierwszy rzeczywisty wgląd w kształtowanie się struktury osobowości i jej późniejszy rozwój. Tę metodę rekonstruowania przeszłości na podstawie aktualnych wypowiedzi można przeciwstawić metodzie polegającej na obserwowaniu rozwoju osobowości od niemowlęctwa do wieku dojrzałego. Najbardziej chyba oryginalnym odkryciem Freuda dotyczącym tych swobodnych „wędrówek" skojarzeń jego pacjentów było stwierdzenie, że każda wypowiedź wiąże się w pewien sensowny, dynamiczny sposób z wypowiedzią poprzednią, dzięki czemu istnieje nieprzerwany łańcuch skojarzeń, od pierwszego do ostatniego. Wszystko, co mówi pacjent, jest bez wyjątku związane z tym, co powiedział uprzed-

Cheirakterystyczne badania i metody badawcze

81

nio Mogą występować liczne omówienia i blokady słowne, lecz w końcu historia nsvchiki danej osoby i aktualny sposób jej zorganizowania zostaną odsłonięte słuchaczowi podążającemu za łańcuchem skojarzeń przez ten słowny labirynt. Analiza snów nie jest metodą odrębną od metody swobodnych skojarzeń; jest ona naturalną konsekwencją polecenia wydawanego pacjentom, aby mówili o wszystkim co przyjdzie im na myśl. Pierwsi pacjenci Freuda spontanicznie odtwarzali swe sny, a następnie zaczynali podawać nasuwające się w związku z nimi swobodne skojarzenia. Freud wkrótce zdał sobie sprawę z tego, że te opisy snów i towarzyszące im swobodne skojarzenia są szczególnie bogatym źródłem informacji o dynamice osobowości człowieka. W wyniku tego odkrycia, które sprawdził na swych własnych snach, sformułował słynną teorię głoszącą, że marzenie senne jest wyrazem najbardziej pierwotnych funkcji i treści psychiki ludzkiej (1900). Podstawowy proces wytwarzania marzenia sennego Freud nazwał procesem pierwotnym. Jak wspominaliśmy, proces pierwotny zmierza do spełnienia pragnienia lub rozładowania napięcia przez wywołanie obrazu upragnionego celu. Ponieważ obrona nie jest tak czujna podczas snu, łatwiej jest uzyskać kompromisowy wyraz nieświadomego pragnienia. Kompromis ten przyjmuje postać marzenia sennego. Marzenia senne pełnią więc dwojaką funkcję. Po pierwsze, odgrywają rolę „strażnika snu" dla śniącego, maskując jego pragnienia, których traumatyczna treść w przeciwnym wypadku zmusiłaby go do obudzenia się. Po drugie, otwierają one analitykowi „wspaniałą drogę do nieświadomości". Misja analityka polega na odwracaniu działania marzeń sennych oraz procesów tworzenia symboli, które przekształciły „utajoną treść" w widoczną na powierzchni „treść jawną", doznania śniącego. Spośród tych dwóch narzędzi lepiej znana jest interpretacja symboli, być może wskutek seksualnego charakteru wielu powszechnych symboli. Na przykład Freud pisał: Wszystkie długie przedmioty - laski, pnie, parasole [...] przedstawiają członek męski [...] Puszki, pudełka, szkatułki, szafy, piece odpowiadają ciału kobiecemu, odpowiadają mu jednak również jaskinie, statki, wszelkiego rodzaju naczynia. Pokoje we śnie to też najczęściej symbole kobiece [...]. W marzeniu sennym mężczyzn często spotykamy krawat jako symbol penisa [...] Statek powietrzny to senny symbol członka męskiego, który pojawił się całkiem niedawno - to, że jest on wykorzystywany w tej funkcji uzasadnia zarówno jego związek z fruwaniem, jak też, niekiedy, jego kształt* (1900, s. 354-357; wyd. pol. 1996, s. 303-306).

Freud pokazał jednak dość wyraźnie względną wagę tych dwóch technik: [...] pragnę jednak wyraźnie przestrzec przed przecenianiem znaczenia symboli dla objaśniania marzeń sennych, przed - na przykład - ograniczaniem pracy wykładania snu do tłumaczenia symboli i przed rezygnowaniem z techniki polegającej na interpretowaniu skojarzeń śniącego. Obie te techniki objaśniania marzeń sennych muszą się nawzajem uzupełniać; z praktycznego a także teoretycznego punktu widzenia pierwszeństwo należy przyznać [...] wypowiedziom śniącego* (1900, s. 3 5 9 - 3 6 0 ; wyd. pol. 1996, s. 308).

Polecając swym pacjentom podawać swobodne skojarzenia wiążące się z ich snami, Freud mógł docierać do najbardziej niedostępnych obszarów ludzkiej psychiki i odkrywać podłoże osobowości. * Przełożył R. Reszke.

82 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

Studiowanie przypadków Olbrzymi surowy materiał, z którego Freud uformował swą teorię osobowości, nigdy nie zostanie poznany. Nieliczne historie przypadków, które Freud wybrał do opublikowania, reprezentują jedynie nieskończenie mały ułamek wszystkich leczonych przez niego przypadków. Etyka zawodowa powstrzymywała w pewnym stopniu Freuda od przedstawiania tych przypadków światu, ponieważ zawsze istniało niebezpieczeństwo zidentyfikowania jego pacjentów przez ciekawą publiczność. Poza historiami przypadków w pracy Studien liber Hysterie (1895 - Badania nad histerią), które opisał razem z Breuerem, zanim jeszcze teoria psychoanalityczna przyjęła konkretny kształt w umyśle Freuda, opublikował on tylko sześć opisów przypadków. Jeden z nich, zwany przypadkiem Schrebera (1911), nie dotyczył pacjenta Freuda. Freud oparł swą analizę na autobiograficznym opisie przypadku paranoi, podanym przez sędziego Daniela Schrebera. Drugie studium przypadku dotyczyło fobii u pięcioletniego chłopca, Małego Hansa (1909a), leczonego przez ojca, który sam był lekarzem, pod kierunkiem Freuda i zgodnie z jego wskazówkami. W pozostałych czterech przypadkach terapeutą był Freud. Są one znane jako „Dora" (1905b), „Człowiek-Szczur" (1909b), „Człowiek-Wilk" (1918) oraz przypadek homoseksualizmu u kobiety (1920b)*. Każdy z tych przypadków został przedstawiony, aby uwypuklić charakterystyczne elementy jednej lub wielu teoretycznych koncepcji Freuda. Przypadek „Dory" został - według słów Freuda - opublikowany w celu pokazania, jak analiza snów umożliwia ujawnienie ukrytych i wypartych treści psychiki ludzkiej, oraz wykazania, że objawy histeryczne są motywowane przez impuls seksualny. Po dość długim opisie czynników środowiskowych i aktualnego obrazu klinicznego Freud przedstawia szczegółową analizę dwóch snów Dory. Materiał ten, który składa się głównie ze swobodnych skojarzeń Dory przytoczonych w dosłownym brzmieniu, oraz z interpretacji Freuda, daje niezwykle jasne i dokładne wyobrażenie o sposobie interpretowania snów. Ta historia przypadku, podobnie jak inne, pozwala nam się przekonać, w jaki sposób Freud z pogmatwanych nici wypowiedzi cierpiącej osoby odtwarzał wzorzystą tkaninę jej osobowości, a także dostarcza nam próbek niezwykłego talentu Freuda do spostrzegania związków między pozornie nie związanymi ze sobą wypowiedziami. Opierając się na założeniu, że wszystko, co dana osoba mówi lub czyni, ma jakieś znaczenie i pasuje do ogólnego obrazu organizacji osobowości, Freud był czujnym obserwatorem; najbardziej banalną wypowiedź lub czynność dokładnie analizował w poszukiwaniu głębszego znaczenia. Freud nie uważał swego talentu obserwacyjnego za coś niezwykłego, o czym świadczy następujący cytat: Gdy postawiłem przed sobą zadanie polegające na wydobywaniu na światło tego, co ludzie ukrywają w sobie, nie zniewalającą mocą hipnozy, lecz przez obserwowanie tego, co mówią i co ukazują, uważałem to zadanie za trudniejsze, niż jest ono w rzeczywistości. Ten, kto ma oczy do patrzenia i uszy do słuchania, może przekonać się, że żaden śmiertelnik nie potrafi utrzymać sekretu. Jeśli jego wargi milczą, to mówią * Pięć spośród wymienionych studiów przypadku przełożono na język polski i opublikowano w Dziełach Freuda (t. 2., Charakter a erotyka, 1966; t. 6., Dwie nerwice dziecięce, 2000, Wydawnictwo K.R. - przyp. red. nauk.).

Charakterystyczne badania i metody badawcze

83

koniuszki jego palców; zdrada sączy się ze wszystkich jego porów. I dlatego zadanie polegające na uświadomieniu sobie najbardziej ukrytych zakątków psychiki jest zadaniem, które jest zupełnie możliwe do zrealizowania (Freud 1905b, s. 77-78).

Niepospolitą zdolność Freuda do wyciągania doniosłych wniosków na podstawie banalnego zachowania przedstawia z najlepszej strony jego prawdopodobnie najbardziej popularne dzieło - Zur Psychopathologie des Alltagslebens (1901). Książka ta jest pełna przykładów ukazujących dynamiczne znaczenie zwykłych przejęzyczeń, błędów pamięci, przypadków i pomyłek różnego rodzaju. Freud sformułował swoją teorię seksualizmu dziecięcego na podstawie wspomnień osób dorosłych. Przypadek Małego Hansa dostarczył Freudowi pierwszej sposobności, by zweryfikować swą teorię na podstawie obserwacji dokonanych na małym dziecku. Hans obawiał się, że zostałby pogryziony przez konia, gdyby odważył się wyjść na ulicę. Dzięki starannym notatkom prowadzonym przez ojca chłopca, z których wiele przytoczono dosłownie w opublikowanej relacji, Freud potrafił wykazać, że ta fobia była przejawem dwóch najważniejszych kompleksów seksualnych wczesnego dzieciństwa: kompleksu Edypa i kompleksu kastracyjnego. Przypadek Małego Hansa stanowi egzemplifikację i potwierdzenie teorii seksualizmu dziecięcego, wysuniętej przez Freuda w 1905 r. (Przekonującą reinterpretację przypadku Małego Hansa w kategoriach warunkowania przedstawił Brown, 1965). W przypadku „Człowieka-Szczura", który cierpiał na przerażającą obsesję, że zarówno jego dziewczyna, jak i ojciec zostaną ukarani przez przymocowanie do ich pośladków naczyń pełnych drapieżnych gryzoni, Freud zrekonstruował dynamikę i związki myślowe występujące u pacjentów z nerwicą natręctw. Aczkolwiek opis tego przypadku jest jedynie fragmentaryczny, to jednak ukazuje on jasno, jak Freud podchodził do rozwiązywania pozornych sprzeczności, zniekształceń i absurdów w chaotycznych dygresjach chorej osobowości, i jak łączył je w spójną logicznie strukturę. Relacjonując ten przypadek, Freud pisze, że oparł się na notatkach sporządzonych nie w trakcie posiedzenia analitycznego, lecz wieczorem tego samego dnia, w którym odbywało się to posiedzenie. Freud był przeciwny robieniu przez terapeutę jakichkolwiek notatek w czasie posiedzenia terapeutycznego, ponieważ sądził, że czynność ta, rozpraszając uwagę terapeuty, zakłócałaby przebieg terapii. Freud był przekonany, że terapeuta zapamięta ważny materiał, a zapomni nieistotne szczegóły. Przeprowadzona przez Freuda analiza przypadku Schrebera była oparta na sporządzonym przez samego Schrebera opisie jego paranoi. Posłużenie się tą autobiograficzną książką Freud uzasadniał tym, że paranoja jest chorobą tego rodzaju, iż zapisana historia przypadku jest równie zadowalająca jak osobiste zapoznanie się z tym przypadkiem. Charakterystycznym objawem paranoi jest zawiły system urojeń zbudowany przez pacjenta. Urojenia Schrebera polegały na tym, iż był on przekonany, że jest Odkupicielem i że przekształca się w kobietę. W skomplikowanej analizie tych urojeń Freud wykazał, że są one ze sobą związane i że siłą napędową ich obu, a także innych aspektów tego przypadku, jest utajona forma homoseksualizmu. W tym studium przypadku Freud wysunął swą słynną hipotezę o istnieniu związku przyczynowego między homoseksualizmem a paranoją. Analiza przypadku Schrebera stanowi doskonały przykład skłonności Freuda do wysnuwania z masy szczegółowych faktów daleko sięgających uogólnień.

84 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

„Człowiek-Wilk" jest opisem nerwicy dziecięcej, która została ujawniona w trakcie psychoanalizy młodego człowieka, przy czym Freud wykazał istnienie dynamicznego związku między tą nerwicą a obecnym stanem pacjenta. Freud stwierdził, że analiza przeżycia, które miało miejsce przed piętnastu laty, ma zarówno zalety, jak i wady w porównaniu z analizą zdarzenia wkrótce po jego zajściu. Główną wadą jest nierzetelność pamięci w odniesieniu do wczesnych doświadczeń. Z drugiej strony, jeśli próbuje się poddawać psychoanalizie bardzo małe dzieci, występuje trudność polegająca na tym, że nie potrafią one wyrażać słownie swych przeżyć. „Człowiek-Wilk" jest dorosłym odpowiednikiem Małego Hansa, a Freud wykazał, że oba sposoby podejścia - rekonstrukcyjne i genetyczne - stanowią wartościowe źródła materiału empirycznego dla teorii psychoanalitycznych. Głównym elementem tego opisu przypadku jest przydługa analiza snu o wilkach, który pacjent zapamiętał ze swego wczesnego dzieciństwa i który został zinterpretowany jako spowodowany przez reakcję dziecka na scenę pierwotną - tym terminem Freud określał obserwowany przez dziecko (w rzeczywistości lub w fantazji) stosunek seksualny między rodzicami. (Omówienie tego przypadku można znaleźć w: Wolfman: with the case of wolf-man by Sigmund Freud, 1971). Ostatni przypadek opisany przez Freuda dotyczył pacjentki, z której leczenia musiał on zrezygnować, ponieważ jej opór przeciw zrezygnowaniu ze swego homoseksualizmu był tak silny, że poczynienie jakichkolwiek postępów nie było możliwe. Niemniej jednak, jak wynika z opublikowanej historii przypadku, Freud potrafił dojść do pełnego zrozumienia genezy i rozwoju homoseksualizmu. Homoseksualizm u obu płci jest wynikiem działania dwóch podstawowych czynników, którymi są: wrodzony biseksualizm wszelkich żywych istot oraz odwrotność kompleksu Edypa. Zamiast kochać ojca i identyfikować się z matką, kobieta ta identyfikowała się z ojcem, a obiektem kateksji uczyniła matkę. W przypadku homoseksualizmu u mężczyzn występuje identyfikacja z matką i miłość do ojca. Opis tego przypadku zawiera także niektóre poglądy Freuda na samobójstwo, ponieważ pacjentka ta zgłosiła się do Freuda przede wszystkim z powodu podjętej próby samobójstwa. Nie można stwierdzić z całą pewnością, czy historie przypadków wybrane przez Freuda do opublikowania stanowiły rzeczywiście empiryczne źródło teorii, które ilustrują, czy też były jedynie dogodnymi, właściwie dobranymi przykładami ilustrującymi sformułowania teoretyczne, jakie już wcześniej ukształtowały się w umyśle Freuda. W gruncie rzeczy nie ma istotnego znaczenia, czy na przykład przypadek Schrebera był tym, który ujawnił Freudowi dynamikę paranoi, czy też dokonał on tego fundamentalnego odkrycia na podstawie uprzednich przypadków i jedynie zastosował je do tego szczególnego przypadku. W każdym razie sześć opublikowanych studiów przypadku ukazuje nam rodzaj materiałów zbieranych przez Freuda, stosowane przez niego techniki oraz jego sposób myślenia. Powinien je przeczytać każdy, kto chce zapoznać się bliżej z surowym materiałem, na którym pracował Freud. Nie należy mylić tych historii przypadków ze stosowaniem teorii psychoanalitycznej w celu lepszego zrozumienia literatury i sztuki oraz w celu krytyki instytucji społecznych. Freud nie dowiedział się o sublimacji ze swych studiów nad życiem Leonarda da Vinci ani nie odkrył kompleksu Edypa, czytając Sofoklesa, Szekspira czy Dostojewskiego. Nie zgłębił też podstawowego irracjonalizmu myślę-

Aktualne badania

85

nia ludzkiego w drodze obserwacji religijnego czy politycznego zachowania człowieka. Interpretacja dzieł literackich lub analiza jakiejś instytucji społecznej przy wykorzystaniu odkryć teorii psychoanalitycznej mogły przyczynić się do potwierdzenia użyteczności tych odkryć lub nawet do zweryfikowania ich autentyczności i uniwersalności, lecz utwory literackie i artystyczne oraz instytucje społeczne same w sobie nie stanowią części danych empirycznych Freuda.

Autoanaliza Freuda Materiał wydobyty z własnej nieświadomości stanowił dla Freuda ważne źródło danych empirycznych. Jak pisze Ernest Jones (1953), Freud rozpoczął swą autoanalizę w lecie 1897 r. od analizy jednego ze swych snów. Dzięki tym wnikliwym dociekaniom potwierdził, ku swemu zadowoleniu, teorię snów oraz teorię seksualizmu dziecięcego. Odnalazł on w swej osobowości te konflikty, sprzeczności i irracjonalności, które obserwował u swych pacjentów, a doświadczenie to, bardziej chyba niż cokolwiek innego, przekonało go o zasadniczej słuszności własnych poglądów. W istocie Freud niechętnie uznawał słuszność jakiejkolwiek hipotezy, dopóki nie sprawdził jej na sobie samym. Kontynuował swą autoanalizę przez całe życie, rezerwując na tę czynność ostatnie pół godziny każdego dnia.

Aktualne badania Nie ulega wątpliwości, że teoria psychoanalityczna Freuda ma ogromną wartość intelektualną i bardzo szeroki zakres oddziaływania heurystycznego. Nie jest natomiast bynajmniej jasne, że teoria ta istnieje w postaci pozwalającej na formułowanie przewidywań i weryfikację eksperymentalną. Konflikt, obrona, seksualność, agresja oraz „psychopatologia życia codziennego" to zagadnienia, które wydają się być ważne w życiu każdego z nas. Czy jednak to poczucie ważności można w jakikolwiek sposób potwierdzić eksperymentalnie? Czy siły i ich przeciwieństwa, które z definicji istnieją poza świadomością, dadzą się mierzyć, a motywy i zależności, które istnieją w stanie motywowanej niepamięci, podlegają regule falsyfikacji? Krótko mówiąc, do jakiego stopnia Freudowska teoria jest sprawdzalna? Griinbaum (1984, 1986, 1993) twierdzi, że niektóre hipotezy Freuda można obalić, lecz że dane kliniczne nie są prawomocnymi danymi naukowymi przy sprawdzaniu tych hipotez. W konsekwencji istnieje mało danych potwierdzających hipotezy psychoanalityczne. Westen (1990) jest wszakże zdania, że Grunbaum „zdecydowanie nie docenia" danych eksperymentalnych przemawiających za twierdzeniami psychoanalizy (zob. obszerną odpowiedź Grunbauma w: Robinson, 1993, oraz w: Sachs, 1989). Przyjrzyjmy się niektórym danym eksperymentalnym. Próby poddania testom laboratoryjnym hipotez sformułowanych na podstawie teorii psychoanalitycznej prowadzone są w rzeczywistości od wielu lat. Wspomnieliśmy już na przykład wczesne prace Rosenzweiga. Przeglądu tych wczesnych badań dokonali Sears (1943, 1944), Hilgard (1952) i Blum (1953). Przeglądy te jednak mają wartość przede wszystkim historyczną, ponieważ znacz-

86

Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmimda Freuda

ną część wczesnych badań prowadzono z zastosowaniem niewłaściwej metodologii i bez dostatecznego zrozumienia teorii psychoanalitycznej (Horwitz 1963). Kline (1972) stwierdził, że: „zbyt wiele tego, co wyraźnie Freudowskie, zyskało potwierdzenie, by można było odrzucić całą teorię psychoanalityczną" (s. 350). Hans Eysenck, nieprzejednany przeciwnik psychoanalizy, we współpracy z Glennem Wilsonem powtórnie przeanalizowali dane, na których Kline oparł swój wniosek, i stwierdzili, że: „nie ma w ogóle żadnych dowodów potwierdzających teorię psychoanalityczną" (1974, s. 385). Fisher i Greenberg (1977), przeciwnie, są zdania, że dowody, mówiąc ogólnie, przemawiają za Freudem. Doroczny przegląd zatytułowany „Psychoanalysis and contemporary science" wydawany przez Holta i Peterfreunda ukazuje się od 1972 r. Zamiast starać się przedstawić tu wszystkie eksperymentalne badania, jakie przeprowadzono w ostatnich latach dla zweryfikowania twierdzeń psychoanalitycznych, skupimy się na jednym programie badawczym, który przyciągnął najwięcej uwagi.

Podprogowe pobudzenie psychodynamiczne Nieżyjący już Lloyd Silverman (np. 1966, 1976, 1982, 1983; Silverman, Lachman i Milich, 1982; Weinberger i Silverman, 1987) opracował program badawczy mający na celu sprawdzenie hipotez sformułowanych na podstawie ogólnej koncepcji Freuda, zgodnie z którą zachowania patologiczne bądź odbiegające od normy można nasilić, potęgując konflikty dotyczące nieświadomych pragnień seksualnych i agresywnych, albo też zmniejszyć, ograniczając te konflikty. Trudność w takich badaniach stanowi oczywiście stworzenie metody dostępu do materiału konfliktowego na poziomie nieświadomości. Jak zobaczymy, Silverman opracował w tym celu metodę, którą nazwał podprogowym pobudzeniem psychodynamicznym. Zanim przejdziemy do samych badań, celowe będzie kilka słów podstawowego wprowadzenia Silverman (1976) rozpoczyna od zwrócenia uwagi na rozróżnienie między twierdzeniami klinicznymi a metapsychologicznymi w psychoanalizie. Twierdzenia kliniczne to twierdzenia oparte na danych empirycznych, np. na zachowaniu pacjentów podczas sesji analitycznej. Twierdzenia kliniczne mogą być albo dynamiczne, odnoszące się do motywacji leżącej u podłoża zachowania, albo też genetyczne, odnoszące się do początków tego zachowania we wczesnych doświadczeniach człowieka. Jako przykład twierdzenia dynamicznego Silverman podaje psychoanalityczne twierdzenie, że wiele depresji wiąże się z nieświadomym, konfliktowym, wrogim pragnieniem dotyczącym kogoś, kto sprawił zawód osobie będącej w depresji, a depresja jest skutkiem obronnego skierowania tej wrogości na samego siebie. Podobnie twierdzeniem genetycznym jest twierdzenie, że ludzie, którzy doświadczyli utraty osoby znaczącej, skłonni są reagować depresją na następne sytuacje przynoszące im zawód. Zwróćmy uwagę, że twierdzenia kliniczne opierają się wyłącznie na zaobserwowanej kowariancji zachowań. Twierdzenia metapsychologiczne natomiast, przeciwnie, „wykraczają poza dane empiryczne, czy to odnosząc pragnienia do «instynktów» bądź instynktownych popędów», czy też usiłując określić w «języku energii» w jaki sposób motywy wpływają na zachowanie" (s. 622). Silverman utrzymywał, że twierdzenia kii-

Aktualne badania

87

niczne stanowią sam rdzeń psychoanalizy, lecz że większość krytyków teorii psychoanalitycznej skupia się na twierdzeniach metapsychologicznych. Program badawczy Silvermana został zaprojektowany w celu zastosowania tej „należytej kontroli badawczej", jaka cechuje metodę eksperymentalną, wobec centralnych twierdzeń klinicznych teorii psychoanalitycznej. Metoda stymulacji podprogowej polega na pokazywaniu człowiekowi obrazka albo wydrukowanego zdania przez tak krótki czas, że nie jest on w stanie go rozpoznać. Tak szybkiej ekspozycji (0,004 s) dokonuje się za pomocą urządzenia zwanego tachistoskopem. W licznych badaniach wyraźnie wykazano, że choć człowiek nie uświadamia sobie, co pokazano mu za pomocą tachistoskopu, to pokazany mu materiał może wywierać wpływ na jego uczucia i zachowanie w dający się wykazać sposób. Jako przykład zastosowania tej metody omówimy eksperymenty nad ludźmi cierpiącymi na depresję. Zgodnie z teorią psychoanalityczną depresja powstaje przez skierowanie nieświadomych uczuć agresywnych, żywionych wobec innych, do wewnątrz, na własne Ja. Jeśli hipoteza ta jest prawdziwa, to osoba z depresją powinna odczuwać jeszcze większą depresję, gdy nieświadome uczucia agresywne zostaną u niej uaktywnione. Aby wzbudzić w osobach z depresją takie uczucia, pokazywano im obrazek o agresywnej treści, np. wściekłego mężczyznę ze sztyletem, oraz napis, np. „Ludożerca je człowieka". Przypomnijmy, że poszczególne bodźce eksponowano badanym jedynie przez 0,004 s. Przed i po prezentacji bodźców badani oceniali swoje uczucia. Tym samym osobom badanym w czasie innej sesji eksperymentalnej pokazywano metodą stymulacji podprogowej obrazek obojętny, np. człowieka czytającego gazetę, oraz napis, np. „Ludzie spacerują", i proszono ich o ocenę własnych uczuć przed i po prezentacji. Silverman (1976) pisze: „Podprogowa prezentacja treści przeznaczonych do wzbudzania uczuć agresywnych wywołała nasilenie uczuć depresyjnych, których nie stwierdzono po podprogowej prezentacji treści obojętnych" (s. 627). Aby wykazać, że skutek oddziaływania tego materiału był specyficzny dla treści agresywnych, jak tego wymaga teoria psychoanalityczna, i nie mógł zostać wywołany przez materiał emocjonalny innego rodzaju, grupa Silvermana przeprowadziła następujący eksperyment. Pacjentom depresyjnym pokazywano metodą podprogową raz obrazek o treści agresywnej, a kiedy indziej obrazek człowieka oddającego stolec. Spodziewano się, że ten ostatni obrazek wywoła konfliktowe pragnienia analne, które zgodnie z teorią Freudowską związane są z jąkaniem. U osób cierpiących na depresję następowało nasilenie depresji po prezentacji obrazka agresywnego, zaś po prezentacji obrazka analnego - nie. Zjawisko przeciwne wykazano w grupie osób jąkających się. Jąkały się one bardziej po pokazaniu im metodą podprogową obrazka analnego, natomiast po pokazaniu obrazka agresywnego - nie. Silverman wykazał również, że objawy patologiczne można zmniejszyć, ograniczając pragnienia konfliktowe. W tych eksperymentach badano pacjentów schizofrenicznych. Pokazywano im za pomocą tachistoskopu wydrukowany napis „Mama i ja stanowimy jedno". Ten przekaz podprogowy spowodował u nich zmniejszenie objawów patologicznych, inne zaś przekazy kontrolne - nie. Dlaczego przekaz wspominający mamę miał tak dobroczynny wpływ? Z trzech powodów. Po pierwsze, jedność z matką oddala nieświadome wrogie uczucia wobec niej. Po drugie, fantazjowanie o jedności z matką nasuwa myśli o nieprzerwanej

88 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

opiece macierzyńskiej z jej strony. Po trzecie wreszcie, fantazjowanie takie zmniejsza lęk wynikający z oddzielenia od matki. I przeciwnie, gdy schizofrenikom pokazywano przekazy o treści wyrażającej wrogość wobec matki bądź strach przed jej utratą, ich objawy patologiczne nasilały się. Czytelnik jest być może ciekaw, co by się stało, gdyby przekazy przeznaczone do wzbudzania nieświadomych uczuć pokazywano w warunkach normalnych, czyli tak, by osoba badana mogła dobrze rozpoznać przekaz i zrozumieć go. Otóż przekazy spostrzegane świadomie nie wywierają żadnego wpływu na objawy pacjentów. Najwyraźniej nieświadome pragnienia można pobudzić tylko za pomocą czegoś, czego człowiek sobie nie uświadamia. Zjawisko podprogowej stymulacji psychodynamicznej wykazano również w grupach niepatologicznych. Geisler (1986) prezentowała studentkom bodźce mające nasilać konflikt Edypa („Kochający tata jest nie w porządku"), zmniejszać konflikt Edypa („Kochający tata jest w porządku") albo bodźce obojętne („Ludzie spacerują"). Stwierdziła ona, że bodźce mające nasilać ten konflikt istotnie wywierały wpływ na pamiętanie prezentowanego później materiału obojętnego (w przeciwieństwie do materiału o treści seksualnej). Zjawisko to wystąpiło tylko u tych badanych, które miały skłonność do przeżywania konfliktu Edypa i stosowania wyparcia (zob. podobne badania nad studentkami college'u cierpiącymi na depresję: Dauber, 1984). W badaniu przeprowadzonym na studentach płci męskiej Silverman, Ross, Adler i Lustig (Silverman i in., 1978) prezentowali badanym bodźce mające nasilać konflikt Edypa („Bijący tata jest nie w porządku"), zmniejszać konflikt Edypa („Bijący tata jest w porządku") albo bodźce obojętne („Ludzie spacerują"). Notowano wyniki osiągane przez badanych w grze polegającej na rzucaniu strzałkami do celu przed i po tachistoskopowej prezentacji bodźców. Zgodnie z przewidywaniami te dwa bodźce eksperymentalne wywierały silny wpływ w przeciwnych kierunkach. Bodziec mówiący, że tata jest „nie w porządku", powodował pogorszenie wyników w rzucaniu strzałkami, natomiast bodziec mówiący, że tata jest „w porządku" wywoływał poprawę tych wyników. Efekt był taki sam, niezależnie od tego, czy wyniki uzyskane po prezentacji bodźca porównywano z wynikami uzyskanymi przed jego prezentacją w tej samej grupie, czy też z wynikami uzyskanymi po prezentacji bodźca obojętnego. W następnym badaniu Silverman wraz ze współpracownikami (np. Silverman i Weinberger, 1985) skupili się na możliwościach wywoływania korzystnego efektu terapeutycznego przez bodziec „Mama i ja stanowimy jedno" w rozmaitych sytuacjach. Silverman uważa, że ten symbiotyczny bodziec pełni rolę „wszechobecnego czynnika terapeutycznego" (np. Silverman, 1978). W badaniu tym Silverman kontrolował różne elementy procedury eksperymentalnej. Na przykład badania często powtarzano i prowadzono je metodą „podwójnie ślepą" (tj. tak, że ani badany, ani eksperymentator nie wiedzieli, do której grupy badany należy). Kolejność prezentacji bodźców kontrolnych i eksperymentalnych równoważono i starannie zabezpieczano się przed możliwością dokładnego przekazania przez badanych treści prezentowanych im bodźców innym osobom. Mimo przedsięwzięcia przez badaczy tych środków, wobec relacjonowanych badań szereg zastrzeżeń wysunęli Balay i Shevrin (1988). Omówili oni krytycznie zagadnienia psychofizyczne i dotyczące pomiaru wskazane przez poprzednich recenzentów. Wyrazili ponadto opinię, że w programie badawczym Silvermana rzadko otrzymywano powtórnie rzeczywiście takie same wyniki, ponieważ bada-

Aktualne badania

89

cze stosowali różne miary albo miary efektu w różnych badaniach. W dodatku autorzy ci wykazali, że zmiana, którą odnotowano w wielu badaniach, była artefaktem statystycznym. Mianowicie u badanych, którym prezentowano bodziec Mama i ja stanowimy jedno", w rzeczywistości nie nastąpiło zmniejszenie patologii - to u badanych, którym prezentowano bodźce obojętne, doszło do nasilenia patologii. Wywołuje to złudzenie, że potwierdził się przewidywany wpływ bodźca eksperymentalnego, gdy tymczasem w rzeczywistości to, co zaobserwowano, jest nieprzewidzianym i sprzecznym z intuicją negatywnym wpływem bodźca obojętnego. (Zwróćmy uwagę, że nie było tak w eksperymencie Silvermana i in. [1978] z rzucaniem strzałek, w którym bodźce mówiące, że tata jest „nie w porządku" i „w porządku" wywierały wpływ na badanych w przewidywanym kierunku we wszystkich trzech opisanych badaniach). Wreszcie Balay i Shevrin postawili pod znakiem zapytania interpretację wyników uzyskanych przez Silvermana. Jakie jest w rzeczywistości oddziaływanie bodźców podprogowych? W jaki sposób aktywizują one nieświadome pozostałości konfliktów z dzieciństwa? Krótko mówiąc, Balay i Shevrin zwrócili uwagę na „brak mocnych podstaw teoretycznych i empirycznych" programu badawczego Silvermana (1988, s. 173, zob. odpowiedź Weinbergera, 1989, oraz replikę Balay'a i Shevrina, 1989; zob. też ogólną krytykę nieświadomego przetwarzania informacji w: Holender, 1986). W omówionych tu badaniach, tak jak w większości prób znalezienia eksperymentalnego potwierdzenia psychoanalizy, sprawy dalekie są od jasności. Hardaway (1990, s. 190) na podstawie metaanalizy 64 badań stwierdził „umiarkowany i wiarygodny wpływ leczący bodźca «Mama i ja stanowimy jedno», który można uogólnić na rozmaite laboratoria i populacje osób badanych. Głosy krytyczne, stwierdzające, że w literaturze tej brakuje dobrze zaplanowanych badań, są wyraźnie skutkiem niepełnego i obciążonego dobierania prób". Mimo tych kontrowersji, metoda podprogowego pobudzenia psychodynamicznego Silvermana przynosi bardzo przekonujące eksperymentalne potwierdzenie teorii psychoanalizy Freuda.

Nowy Nurt 3 Badania eksperymentalne nad wyparciem mają w psychologii długą historię (np. D'Zurilla, 1965). Prace takie prowadzone są nadal, lecz w ostatnich latach w większości skupiają się one na poziomach świadomości i przetwarzaniu informacji w ogóle, nie zaś na Freudowskich twierdzeniach dotyczących motywowanej obrony (Kihlstrom, 1990; Westen, 1990). Studia poświęcone poznawaniu rozpoczęły się pod koniec lat czterdziestych XX w. wraz z tzw. Nowym Nurtem w badaniach nad spostrzeganiem (zob. Bruner, 1973; Dixon, 1971), który zajmował się wpływem motywów, obrony i oczekiwań na procesy spostrzegania i ich skutki. Prace te pozostawały w znacznej mierze nie powiązane z resztą psychologii - mimo wysiłków Erdelyi'ego (1974) i innych - póki Shevrin i Dickman (1980) nie wysunęli argumetu, że nieświadomość jest „koniecznym założeniem" praktycznie w całej psychologicznej teorii i badaniach. Późniejsze prace nad nieświadomością, choć wyraźnie mieszczące się w tradycji freudowskiej, rozwijały się w obrębie psychologii poznawczej, skupiającej się na wybiórczym przetwarzaniu informacji, i ten obszar badań zyskał sobie miano „nieświadomości poznawczej". Jak się wyraził Kihlstrom (1990,

90 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

s. 447): „badania nad spostrzeganiem podprogowym, motywowanym zapominaniem itp., w niewielkim stopniu przynoszą potwierdzenie Freudowskiej koncepcji nieświadomego życia psychicznego, ponieważ twierdzenia, które sprawdzano, rzadko należą wyłącznie do teorii Freuda [...] np. twierdzenie, że treści nieświadomości są treściami seksualnymi i agresywnymi oraz że procesy nieświadome mają charakter pierwotny i irracjonalny". W tych badaniach nad poznawaniem nieświadomość opisywana jest w katagoriach subtelnych stanów emocjonalnych, „wiedzy proceduralnej" o tym, jak wykonuje się działania, rutynowego zachowania, które zachodzi bez angażowania naszej uwagi oraz wzajemnego wpływu na siebie stanów umysłu i przedmiotów, z których nie wszystkie muszą być w pełni reprezentowane w świadomości, aby mogły wywierać swój wpływ. Cykl artykułów opublikowanych w czasopiśmie „American Psychologist" z czerwca 1992 r. zawiera dobre podsumowanie tej nowej fali badań nad nieświadomością (zob. wprowadzenie Loftus i Klinger, 1992; zob. też Epstein, 1994 oraz specjalne wydanie „Journal of Personality" z grudnia 1994 r. poświęcone „psychodynamice i poznaniu społecznemu"). Artykuły te koncentrowały się nie na pytaniu, czy nieświadomość istnieje, lecz na pytaniu, jak „bystra" (tzn. złożona i elastyczna) lub „tępa" jest nieświadomość. Bruner (1992) opisał obecne w pierwotnym Nowym Nurcie „konstruktywistyczne ujęcie spostrzegania". Jego przesłanie było takie, że spostrzeganie nie ma charakteru obojętnego, lecz pozostaje pod wpływem innych, równoczesnych procesów psychicznych. Nie skupiano się na nieświadomości ani na Freudzie, lecz po prostu na tym, jak pewne przedmioty stają się „bardziej fenomenologicznie wyraziste" niż inne. Badacze Nowego Nurtu podzielili się następnie na tych, którzy interesowali się poznaniem, oraz tych, którzy interesowali się obroną ego oraz procesami psychodynamicznymi. Bruner twierdzi, że nieświadomość jest „nie bardzo" bystra i że przedświadome spostrzeżeniowe przetwarzanie informacji zachodzi tylko w takim stopniu, w jakim jest konieczne. Główną siłą napędową Nowego Nurtu 2, który pojawił się w latach siedemdziesiątych XX w., był Erdelyi. Ta druga fala stawiała sobie za cel stworzenie powiązań między Freudem a powstającą psychologią poznawczą. W przeciwieństwie do napierającego zewsząd kognitywizmu, Erdelyi (1992) twierdził, że zjawiska nieświadome nie są proste ani „tępe". Aczkolwiek wykazano laboratoryjnie, że nieświadome spostrzeganie jest „ograniczone pod względem zakresu semantycznego, nie wynika stąd, że nieświadome treści pamięciowe [...] nie są wystarczająco złożone i wpływowe. Patogenetyczne treści pamięciowe oraz nieprzystosowawcze nawyki, którymi zajmuje się psychoanaliza, wiążą się nie z chwilowymi bodźcami czy treściami odbieranymi z pominięciem uwagi, lecz z wysoce złożonymi strukturami pamięci deklaratywnej i proceduralnej, które są niedostępne świadomości badanego" (s. 786). A zatem kwestia eksperymentalnych uwarunkowań złożoności nieświadomych procesów i treści, którymi można manipulować, nadal sprawia, że badania laboratoryjne akceptujemy w ograniczonym zakresie. Zamianę tę spowodował Greenwald swoją sugestią, że „trzeci Nowy Nurt jest w najlepsze w toku" (1992, s. 766). Stwierdził on, że bez wątpienia ludzie od czasu do czasu spostrzegają coś, nie uświadamiając sobie tego, lecz nie są to procesy bardzo skomplikowane. W przeciwieństwie do złożonych sposobów obrony i przekształceń, jakie postulował Freud, nieświadomość poznawcza Greenwalda jest „nieszczególnie bystra". Greenwald zgromadził dane świadczące o spo-

Obecny status i ocena

91

strzeganiu bez udziału uwagi i o poznaniu nie zaprotokołowanym słownie (zob. na ten temat inspirujący artykuł Nisbetta i Wilsona, 1977). Greenwald umieszcza te procesy w modelu poznania mającym postać sieci neuronalnej (czyli koneksjonistycznym albo równoległego przetwarzania rozłożonego). Kihlstrom (Kihlstrom, Barnhardt i Tataryn, 1992) trafnie podsumował tę zamianę oraz rozróżnienie między badaniami nad nieświadomością poznawczą a Freudowską teorią nieświadomości dynamicznej: [...] psychologiczna nieświadomość udokumentowana przez dzisiejszą psychologię naukową jest zupełnie czym innym niż to, co Sigmund Freud i jego koledzy psychoanalitycy mieli na myśli w Wiedniu końca XIX w. Ich nieświadomość była gorąca i wilgotna; pałała żądzą i gniewem; była pełna złudzeń, pierwotna i irracjonalna. Nieświadomość współczesnej psychologii jest łaskawsza i delikatniejsza niż tamta, bardziej związana z rzeczywistością i racjonalna, nawet jeśli nie jest zupełnie zimna i sucha (s. 789).

A zatem Freudowską sesję terapeutyczną i laboratorium eksperymentalne oddzielają od siebie odmienne uwarunkowania koncepcyjne i proceduralne.

Obecny status i ocena Żadna inna teoria psychologiczna nie została poddana tak wnikliwej, a często ostrej krytyce jak psychoanaliza. Z każdej strony i pod każdym możliwym względem Freud i jego teoria byli atakowani, lżeni, wyśmiewani i spotwarzani. Jedynym porównywalnym przypadkiem w nowoczesnej nauce, w którym zarówno teoria, jak i jej twórca byli tak zajadle lżeni i poniżani, był przypadek Karola Darwina, którego teoria ewolucji wstrząsnęła wiktoriańską Anglią. Główne wykroczenia Freuda polegały na przypisywaniu lubieżnych i destrukcyjnych pragnień niemowlętom, a kazirodczych i perwersyjnych impulsów wszystkim ludziom, oraz na wyjaśnianiu zachowania człowieka w kategoriach motywacji seksualnej. „Przyzwoitych" ludzi doprowadzał do szału pogląd Freuda na człowieka, nazywali go więc rozpustnikiem i zboczeńcem. Freuda krytykowano również na gruncie moralnym za intelektualne tchórzostwo. Pierwotnie, w latach dziewięćdziesiątych Freud uważał, że histeria jest wynikiem wypartych wspomnień o wykorzystaniu seksualnym w dzieciństwie. Dwudziestego pierwszego kwietnia 1896 r. wygłosił on wykład tej treści w Towarzystwie Psychiatrycznym i Neurologicznym w Wiedniu. Dwudziestego pierwszego września 1897 r. pisał jednak do swego powiernika Wilhelma Fliessa, że nie wierzy już we własną „teorię uwiedzenia". Sądził on teraz, że opowieści jego pacjentów o uwiedzeniu były wytworami ich własnych fantastycznych pragnień kontaktów seksualnych. Była to chwila przełomowa w rozwoju Freudowskich teorii, nastąpiło bowiem wówczas przeniesienie podstawy objawów z działań ludzi dorosłych w świecie rzeczywistym na wewnątrzpsychiczne pragnienia seksualne dzieci. Freudowska teoria seksualizmu dziecięcego była bezpośrednim następstwem tej przemiany. Masson w książce The assault on truth (Atak na prawdę) (1984) zarzucił Freudowi, że jego pierwotny pogląd był w rzeczywistości słuszny, że Freud sam wiedział wówczas, iż jest on słuszny, i że odrzucenie przezeń tego poglądu było

92 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

aktem tchórzostwa spowodowanym przez to, iż nie mógł znieść publicznej pogardy, jaką pociągało za sobą jego głoszenie. Spowodowało to dwojakie konsekwencje - teoria Freuda opierała się na fałszywych podstawach, a późniejsi analitycy zostali wprowadzeni w błąd i mogli lekceważyć rzeczywistość oraz bardzo poważne następstwa powszechnego wykorzystywania seksualnego dzieci. W dodatku, oczywiście, Masson oskarża Freuda o to, że był kłamcą i tchórzem. Są to zarzuty co najmniej prowokacyjne i Freud znalazł gorliwych obrońców (np. Robinson, 1993). Najważniejsze jest jednak, by zdawać sobie sprawę, że korzyści intelektualne z idei Freuda są niezależne od źródeł tych ostatnich i od kolei życia ich autora. Historia myśli jest fascynująca, zasadniczą sprawą jest jednak moc teorii. Na tej właśnie płaszczyźnie, pojęciowej integralności modelu, najostrzejsze i najświeższe zarzuty wobec Freuda wysuwa Frederick Crews. Crews twierdzi, że „nie można powiedzieć dosłownie nic korzystnego, ani z naukowego, ani z terapeutycznego punktu widzenia, o całym systemie Freudowskim, ani też o którymkolwiek z wchodzących w jego skład dogmatów" (1996, s. 63). Ten artykuł z 1996 r. stanowi wprowadzenie do „werdyktu" Crewsa, zgodnie z którym Freud wyczarował „gmatwaninę pseudowyjaśniających ąuasi-bytów" (s. 64), zgłębianie swobodnych skojarzeń jest zabawną, lecz kosztowną rozrywką salonową (s. 66), a całe to przedsięwzięcie najlepiej uznać za pseudonaukę (zob. jeden z punktów widzenia na serię wcześniejszych komentarzy Crewsa w: Begley, 1994). Z innego punktu widzenia teorię Freuda krytykuje się jako zbyt ściśle związaną z mechanistycznymi i deterministycznymi poglądami dziewiętnastowiecznej nauki, a więc niedostatecznie humanistyczną. Wielu uważa dzisiaj, że teoria ta maluje zbyt ponury obraz natury ludzkiej. Feministki, np. de Beauvoir (1953), Friedan (1963), Greer (1971) i Millett (1970), energicznie atakują rozważania Freuda na temat psychiki kobiet, a zwłaszcza koncepcję zazdrości o członek, aczkolwiek jedna z wybitnych przedstawicielek ruchu kobiet (Mitchell 1975) wystąpiła w obronie Freuda (zob. ocenę feministycznej krytyki i feministycznej obrony Freuda w: Robinson, 1987). Nie mamy zamiaru dokonać przeglądu zarzutów, jakie wysunięto przeciw psychoanalizie. Duża ich część to niewiele więcej niż przejawy furii ludzi wyprowadzonych z równowagi. Mnóstwo zarzutów przestało być aktualnych w wyniku późniejszego rozwoju koncepcji Freuda (zob. omówienie najnowszych zjawisk w psychoanalizie, przedstawione w rozdz. 5.). I wreszcie znaczna część zarzutów jak można obecnie stwierdzić - oparta była na błędnych i zniekształconych interpretacjach psychoanalizy. Ponadto dokonanie zadowalającego przeglądu zarzutów przeciw psychoanalizie wymagałoby napisania książki co najmniej tak obszernej jak niniejsza. Omówimy natomiast kilka typów zarzutów wysuwanych wielokrotnie i nadal szeroko dyskutowanych. Jeden rodzaj zarzutów głosi, że procedury empiryczne, za których pomocą Freud weryfikował swe hipotezy, mają poważne wady. Wskazuje się, że przeprowadzał on swe obserwacje w warunkach nie kontrolowanych. Freud przyznawał, że podczas posiedzenia terapeutycznego nie rejestrował dokładnie tego, co pacjent powiedział i zrobił, lecz w pracy swej opierał się na notatkach sporządzonych kilka godzin później. Nie można stwierdzić, jak wiernie notatki te oddawały rzeczywiste wydarzenia, lecz sądząc z eksperymentów nad wiarygodnością zeznań świadków nie jest wykluczone, że do notatek tych wkradły się różne zniekształcenia i opuszczenia. Założenie Freuda, zgodnie z którym ważny materiał

Obecny status i ocena

93

zostanie zapamiętany, a zapomniane zostaną nieistotne szczegóły, nigdy nie zostało udowodnione i wydaje się mało prawdopodobne. Krytycy metod Freuda zarzucali mu także, iż przyjmował za dobrą monetę wypowiedzi pacjenta, nie starając się potwierdzić ich za pomocą jakichś danych zewnętrznych. Ich zdaniem powinien on zbierać materiały w postaci informacji od krewnych i znajomych, dokumentów, danych testowych i informacji medycznych. Jednakże Freud utrzymywał, że dla zrozumienia zachowania ludzkiego ważna jest dokładna znajomość nieświadomości, a znajomość tę można uzyskać jedynie ze swobodnych skojarzeń i analizy snów. Następnie, dysponując notatkami, których niekompletność jest pewna, a niedokładność bardziej niż prawdopodobna, Freud przystępował do wyciągania wniosków i dochodzenia do konkluzji w drodze rozumowania, które rzadko przedstawiał w sposób wyraźny i jasny. To, co znajdujemy w pismach Freuda, jest przeważnie końcowym wynikiem jego pracy myślowej - konkluzjami bez pierwotnych danych, na których je oparto, bez opisu jego metod analizy oraz bez jakiejkolwiek systematycznej prezentacji (ilościowej czy jakościowej) jego stwierdzeń empirycznych. Od czytelnika wymaga się, aby przyjmował „na wiarę" trafność jego indukcyjnych i dedukcyjnych operacji. W rezultacie praktycznie niemożliwe jest powtórzenie któregokolwiek z badań Freuda, jeśli chce się mieć pewność, że postępuje się zgodnie z pierwotnym planem badawczym. Może to ułatwić wyjaśnienie, dlaczego inni badacze dochodzili do zupełnie odmiennych wniosków i dlaczego jest tak wiele interpretacji na pozór tego samego zjawiska. Freud unikał wszelkiej kwantyfikacji swych danych empirycznych, co uniemożliwia określenie statystycznej istotności i rzetelności jego obserwacji. W ilu przypadkach stwierdził on związek między paranoją a homoseksualizmem, między histerią a fiksacją na stadium oralnym, między pragnieniem a fobią, między sceną pierwotną a brakiem stabilności w wieku dojrzałym? Ile zbadał przypadków danego typu, z jakich środowisk i warstw społecznych pochodziły te przypadki? Jakie miary i kryteria stosował, przypisując dany przypadek do określonej kategorii klinicznej? Czy kiedykolwiek sprawdzał swe interpretacje porównując je z interpretacjami innego kompetentnego psychoanalityka w celu ustalenia rzetelności swych ocen? Te pytania i wiele innych o podobnym charakterze nie dają spokoju psychologowi preferującemu podejście ilościowe. Niechęć Freuda do przestrzegania umownych zasad w pełni naukowego opisu danych otwiera drogę wielu wątpliwościom dotyczącym naukowego statusu psychoanalizy (Psychoanalisis scientific method and philosophy, 1960). Czy Freud nie dopatrywał się w swych przypadkach tego, co chciał w nich znaleźć? Czy przy wyciąganiu wniosków nie kierował się bardziej swymi inklinacjami niż materiałem, którym dysponował? Czy nie dokonywał selekcji tylko tych danych, które były zgodne z jego hipotezami, pomijając przypadki negatywne? Czy swobodne skojarzenia jego pacjentów były naprawdę swobodne, czy też mówili oni to, co Freud chciał usłyszeć? Czy Freud nie oparł złożonej teorii osobowości, odnoszącej się rzekomo do wszystkich ludzi, na wnioskach wyciąganych na podstawie wypowiedzi słownych stosunkowo niewielkiej liczby atypowych pacjentów? Ile solidnego materiału dowodowego miał w rzeczywistości Freud na poparcie swych tak elokwentnych spekulacji? Jakie stosował zabezpieczenie przeciw podstępnemu wpływowi nastawienia? Pytania tego rodzaju podały w wątpliwość trafność teorii psychoanalitycznej.

94 Rozdział 2. Klasyczna teoria psychoanalityczna Sigmunda Freuda Dynamika osobowości 59

Lawrence Kubie, wybitny psychoanalityk, w następujący sposób podsumował słabe strony psychoanalizy jako nauki podstawowej: Ogólnie biorąc, można je [te słabe strony] zrekapitulować, stwierdzając, że zasadniczy schemat procesu analizy ma istotną wartość naukową, lecz do podstawowych problemów naukowych, które pozostają do rozwiązania, należą: trudności związane z rejestrowaniem i odtwarzaniem pierwotnych obserwacji, wynikająca stąd trudność wyprowadzenia podstawowej struktury pojęciowej, trudności związane z jednakowym uwzględnieniem w analizie obu kierunków wzajemnego związku - od nieświadomości do świadomości i od świadomości do nieświadomości, trudność ilościowego oceniania mnóstwa zmiennych i wreszcie trudność określenia, co zwiększa, a co zmniejsza ścisłość jej [psychoanalizy - przyp. tłum.] hipotez i trafność jej przewidywań (1953, s. 143-144).

Z drugiej strony Paul Meehl stwierdził dobitnie, że „gdy będziemy dysponowali adekwatnymi testami, spora część teorii psychoanalitycznej uniknie obalenia" (1978, s. 831). Wysuwa się też zarzuty pod adresem samej teorii psychoanalitycznej, stwierdzając w rezultacie, że teoria ta jest „niedobra", ponieważ wiele jej komponentów nie ma i nie może mieć empirycznych konsekwencji. Na przykład z twierdzenia o istnieniu pragnienia śmierci nie można wyprowadzić żadnych sprawdzalnych empirycznie hipotez. W tej sytuacji pragnienie śmierci „pozostaje pogrążone w mroku metafizycznym" i nie ma żadnego znaczenia dla nauki. Aczkolwiek można stosować pojęcie pragnienia śmierci do „wyjaśnienia" niektórych zjawisk, takich jak samobójstwa lub wypadki, to jednak takie wyjaśnienia po fakcie znaczą bardzo niewiele. Przypomina to stawianie na konia po rozstrzygnięciu biegu. Dobrą teorią jest taka teoria, która pozwala przewidzieć z góry to, co się zdarzy. Niektórzy ludzie mogą czerpać satysfakcję z zestawiania i organizowania mnóstwa pozornie nie powiązanych danych pod jednym nagłówkiem - „pragnienie śmierci", lecz tego rodzaju upodobania świadczą jedynie o zainteresowaniach osoby systematyzującej, a nie o prawdziwości nagłówka. Stosowane w ten sposób pojęcie „pragnienie śmierci" jest jedynie hasłem. Teoria Freudowska nie dostarcza zbioru reguł, które by określały zależności między zjawiskami i pozwalały sformułować dokładne oczekiwania dotyczące tego, co się stanie, jeśli zajdą pewne zdarzenia. Jaki jest w istocie charakter związku między traumatycznymi doświadczeniami, poczuciem winy, wyparciem, tworzeniem symboli i marzeniami sennymi? Co wiąże kształtowanie superego z kompleksem Edypa? Brak dotąd odpowiedzi na te i tysiące innych pytań dotyczących zawikłanej sieci pojęć i założeń, jaką wyczarował Freud. Teoria ta zachowuje milczenie w odniesieniu do zawiłego problemu, jak mierzyć ilościowo wzajemną grę kateksji i antykateksji. W istocie nie zawiera ona żadnych szczegółowych wskazówek, jak należałoby oceniać, choćby w sposób najbardziej przybliżony, różnice ilościowe. Jak intensywne musi być doznanie, aby było ono traumatyczne? Jak słabe musi być ego, by zostało pokonane przez impuls popędowy? W jaki sposób współdziałają ze sobą te różne ilościowo zmienne, by przynieść dany rezultat? A jednak w ostatecznym rozrachunku wszystko zależy właśnie od takich szczegółowych sformułowań. Bez nich nie można wyprowadzić żadnych praw. Jeśli teorię psychoanalityczną uzna się winną przynajmniej dwóch poważnych uchybień, po pierwsze - że jest „niedobrą" teorią, a po drugie - że nie została

Obecny status i ocena

95

uzasadniona za pomocą porządnych pod względem naukowym procedur (a ponadto jeśli się pamięta o tym, że można by przytoczyć wiele innych zarzutów), to powstaje pytanie, dlaczego teoria ta jest traktowana przez kogoś poważnie i dlaczego nie została dawno zapomniana. Jak mamy wytłumaczyć jej dominującą i wpływową pozycję w dzisiejszym świecie? Rzecz w tym, że wszystkie teorie zachowania są dość marnymi teoriami i wszystkie pozostawiają wiele do życzenia, jeśli chodzi o ich naukową weryfikację. Psychologia ma jeszcze przed sobą długą drogę, którą musi przejść, zanim będzie można ją nazwać nauką ścisłą. Dlatego też psycholog w wyborze teorii, którą zamierza się kierować, musi brać pod uwagę względy inne niż poprawność formalna i jakość materiału dowodowego. Co ma do zaoferowania teoria psychoanalityczna? Niektórym ludziom podoba się obrazowy język, którym posługuje się Freud, przedstawiając swe idee. Pociąga ich umiejętność, z jaką posługuje się on aluzjami literackimi i mitologicznymi dla poparcia dość zawiłych i niejasnych koncepcji, oraz jego talent do takiego formułowania zdań, porównań czy przenośni, które pozwala wyjaśnić czytelnikowi jakąś kwestię. Jego pisma odznaczają się budzącymi podziw zaletami literackimi, rzadko spotykanymi w dziełach naukowców. Równie fascynujące jak styl są jego idee. Wielu ludzi uważa koncepcje Freuda za ekscytujące i sensacyjne. Oczywiście seks jest atrakcyjnym tematem i ma zdolność wzbudzania emocji nawet wtedy, gdy omawia się go w pracach naukowych. Agresja i destrukcyjność są prawie tak samo interesujące jak seks. (Istotnie, opery mydlane, programy dyskusyjne i programy prezentowane w godzinach największej oglądalności w telewizji stanowią dobitne świadectwo powszechnej obecności problematyki seksu i agresji w naszym społeczeństwie). Naturalne jest więc to, że pisma Freuda przyciągają czytelników. Piękny literacki styl i pasjonująca tematyka nie są jednak głównymi powodami wielkiego poważania, jakim darzy się Freuda. Dzieje się tak, ponieważ jego idee są inspirujące, ponieważ jego koncepcja jednostki jest zarówno pełna rozmachu, jak i głęboka, ponieważ jego teoria ma zastosowanie w naszych czasach. Freud nie był może rygorystycznym naukowcem ani pierwszorzędnym teoretykiem, lecz był cierpliwym, drobiazgowym, bystrym obserwatorem oraz wytrwałym, zdyscyplinowanym, śmiałym, oryginalnym myślicielem. Ponad wszystkie zalety jego teorii wybija się jedna - stara się ona przedstawiać ludzi z krwi i kości, żyjących po części w świecie realnym, a po części w świecie marzeń i fantazji, pełnych konfliktów i wewnętrznych sprzeczności, a jednak zdolnych do racjonalnego myślenia i działania, motywowanych przez siły mało im znane i przez aspiracje wykraczające poza ich możliwości, ludzi na zmianę tępych i bystrych, sfrustrowanych i zadowolonych, pełnych nadziei i rozpaczających, samolubnych i altruistycznych; krótko mówiąc: skomplikowane istoty ludzkie. Wiele osób uważa, że taki obraz jednostki odznacza się głęboką trafnością.

Rozdział

Analityczna teoria Carla Junga

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Struktura osobowości Ego Nieświadomość osobowa Nieświadomość zbiorowa Jaźń Postawy Funkcje Wzajemne oddziaływanie poszczególnych systemów osobowości Dynamika osobowości Energia psychiczna Zasada ekwiwalencji Zasada entropii Wykorzystanie energii Rozwój osobowości Przyczynowość a teleologizm Synchroniczność

Dziedziczność Stadia rozwoju Rozwój a regresja Proces indywiduacji Funkcja transcendentna Sublimacja i wypieranie Symbolizacja Charakterystyczne badania i metody badawcze Badania eksperymentalne nad kompleksami Studia przypadków Badania porównawcze nad mitologią, religią i okultyzmem Sny Aktualne badania Typologia Junga Wskaźnik Typów Myers-Briggs Obecny status i ocena

Wprowadzenie i kontekst

97

Wprowadzenie i kontekst Carl Jung zetknął się z pracą Freuda Die Traumdeutung wkrótce po jej opublikowaniu w 1900 r. Był wtedy młodym psychiatrą praktykującym w Zurychu. Idee Freuda wywarły na nim ogromne wrażenie. Zaczął je stosować i weryfikować w swej praktyce, a kopie własnych prac, które w zasadzie potwierdzały freudowski punkt widzenia, wysłał Freudowi. W roku 1906 rozpoczęła się między Jungiem a Freudem systematyczna korespondencja, a w następnym roku Jung odwiedził Freuda w Wiedniu. Rozmawiali tam 13 godzin bez przerwy. Freud postanowił, że Jung będzie jego następcą, a w liście do Junga określił go jako „następcę tronu". Jung został pierwszym przewodniczącym powołanego w 1910 r. Międzynarodowego Towarzystwa Psychoanalitycznego. Stanowisko to piastował do 1914 r. W roku 1909 Freud i Jung odbyli wspólną podróż do Uniwersytetu Clarka w Worcester, w stanie Massachusetts. Obaj byli tam zaproszeni w celu wygłoszenia cyklu wykładów z okazji dwudziestej rocznicy założenia tego uniwersytetu. Jednakże już 3 lata później stosunki między Freudem i Jungiem ochłodziły się, aż w końcu doszło do tego, iż na początku 1913 r. przerwali osobistą korespondencję, a parę miesięcy później ustała ich korespondencja zawodowa. W kwietniu 1914 r. Jung zrezygnował z funkcji przewodniczącego Towarzystwa Psychoanalitycznego, a w sierpniu 1914 r. zrezygnował z członkostwa. Nastąpiło więc zupełne zerwanie kontaktów. Freud i Jung nie spotkali się już nigdy. Kilka przedstawionych poniżej cytatów z listów, które pisali do siebie Freud i Jung odsłania przebieg fascynującej relacji między tymi dwoma ludźmi o silnych osobowościach (wszystkie cytaty pochodzą z pracy The Freud/Jung letters..., 1974). Po ich pierwszym spotkaniu, 7 kwietnia 1907 r. Freud napisał: „że Pan natchnął mnie ufnością w przyszłość, tak że zdaję sobie teraz sprawę, że podobnie jak inni nie jestem niezastąpiony i że teraz, kiedy Pana poznałem, wiem, że nie mógłbym spotkać nikogo lepszego niż Pan, kto mógłby kontynuować i dokończyć moje dzieło" (s. 27). Jednakże dalej w tym samym liście Freud porusza kwestię dzielących ich różnic w odniesieniu do seksualności, które mogłyby istotnie przyczynić się do rozłamu między nimi: „Doceniam pobudki Pańskich starań, aby uczynić kwaśne jabłko nieco słodszym, ale nie przypuszczam, aby się to Panu udało. Jeśli nawet określimy nieśw. jako «psychoidałną», to nadal pozostanie ona nieśw. i nawet jeśli nie będziemy posługiwać się nazwą «libido» dla siły popędowej w rozszerzonej koncepcji seksualności, to nadal pozostanie ono libidem. [...] Oczekuje się od nas ni mniej ni więcej tylko tego, abyśmy się wyrzekli naszej wiary w popęd seksualny. Jedyną odpowiedzią jest otwarte wyrażanie tego poglądu" (s. 29). Pięć lat później, po powrocie z wykładów wygłaszanych w Nowym Jorku, Jung napisał do Freuda: „Stwierdziłem, że moja wersja [psychoanalizy] przekonała wielu ludzi, którzy do tej pory byli zniechęceni kwestią seksualności w nerwicy" (11 listopada 1912; s. 515). Freud odpowiedział: „Witam Pana po Pańskim powrocie z Ameryki już nie tale serdecznie jak w ostatnim czasie w Norymberdze - skutecznie odzwyczaił mnie Pan od tego nawyku. [...] Pańskie modyfikacje znacznie zmniejszyły opór, ale nie radziłbym Panu przypisywać sobie tu zasługi, ponieważ, jak Pan wie, im bardziej się Pan oddali od tego co jest nowe w [psychoanalizie], tym pewniejszy będzie aplauz i z tym mniejszym oporem Pan się spotka" (s. 324).

98

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Koniec wojny był już blisko. Osiemnastego grudnia Jung napisał: Czy mógłbym Panu powiedzieć kilka szczerych słów? [...] Jestem na tyle obiektywny, aby przejrzeć Pańskie małe sztuczki [...] Widzi Pan, mój drogi profesorze, dopóki wciska mi Pan te bzdury, mam gdzieś moje symptomatyczne zachowania: wydają się one niczym w porównaniu z ogromna belką w oku mego brata Freuda. Absolutnie nie jestem neurotyczny. [...] sam Pan wie, do czego może dojść pacjent stosujący autoanalizę: na pewno nie wyjdzie w ten sposób z nerwicy - podobnie jak Pan. Jeśli kiedyś uwolni się Pan całkowicie od swych kompleksów i przestanie Pan odgrywać rolę ojca swoich synów i zamiast stale celować w ich słabe miejsca dobrze przyjrzy się Pan swoim własnym aby je zmienić, wtedy i ja się poprawię. [...] Niewątpliwie będzie Pan oburzony tym szczególnym dowodem przyjaźni, ale zarazem może to Panu dobrze zrobić. Z serdecznymi pozdrowieniami [!!] (s. 534-535).

Trzeciego stycznia 1912 r. Freud odpowiedział: „żaden z nas nie musi się wstydzić swej odrobiny neurotyczności. Ale ten, kto zachowując się nienormalnie, głośno krzyczy, że jest całkowicie normalny, daje podstawy do podejrzenia, że brak mu wglądu w swą chorobę. Proponuję zatem abyśmy całkowicie zerwali nasz osobisty stosunek. Nic na tym nie tracę, ponieważ mój emocjonalny związek z Panem już od dawna był bardzo wątły - jako uporczywy efekt rozczarowań z przeszłości [...] niech się Pan czuje całkowicie wolny i oszczędzi mi swoich domniemanych oznak «przyjaźni»" (s. 539). Jak Jung odpowiedział trzy dni później „«Reszta jest milczeniem»". Informacje na temat stosunków między Jungiem a Freudem zawarte są w wielu źródłach. Pisał o tym zarówno sam Freud (1914), jak i Jung (1961), a także biograf Freuda, Ernest Jones (1955) i inni autorzy (Weigert, 1942; Dry, 1961; Kerr, 1993). W czwartym tomie Collected works (Dzieła zebrane) Junga znajdują się artykuły z okresu, kiedy pozostawał jeszcze pod wpływem Freuda, a także artykuły późniejsze, w których poddaje krytyce freudowską psychoanalizę. Dwa inne artykuły dotyczące Freuda zamieszczone są w tomie piętnastym. Powody zerwania stosunków, początkowo bliskich i zażyłych, były złożone i „z góry przesądzone", a wiązały się z konfliktem natury zarówno osobistej, jak i intelektualnej. Jednakże jedną z ważniejszych przyczyn było odrzucenie przez Junga panseksualizmu Freuda. „Bezpośrednią przyczyną było to, iż Freud [...] utożsamiał psychoanalizę jako metodę ze swą teorią seksu, a moim zdaniem teoria ta była nie do przyjęcia" (osobista informacja od Junga, 1954). Po zerwaniu z Freudem Jung zajął się rozwijaniem własnej teorii psychoanalizy i własnych metod psychoterapii. Stały się one znane pod nazwą psychologii analitycznej. Jung sformułował podstawowe założenia tej teorii przed poznaniem Freuda, a pracował nad nimi przez cały okres ich współpracy (Jung, 1913).

Życiorys autora Zanim przystąpimy do omówienia poglądów Junga, spróbujmy przyjrzeć się pewnym aspektom jego biografii. Carl Gustav Jung urodził się 26 czerwca 1875 n w Szwajcarii w miejscowości Kesswyl, położonej nad Jeziorem Bodeńskim w kantonie Thurgau. Wychował się w Bazylei. Jego ojciec był pastorem Szwajcarskiego

Życiorys autora

99

Kościoła Protestanckiego. Jung wstąpił na uniwersytet w Bazylei z zamiarem studiowania filologii klasycznej i archeologii- Przypuszczalnie jednak pod wpływem przeżytego snu zainteresował się naukami przyrodniczymi i stąd, przez przypadek, studiami medycznymi. Po uzyskaniu tytułu doktora nauk medycznych na uniwersytecie w Bazylei zaczął pracować jako asystent w Szpitalu Psychiatrycznym Burghólzli w Zurychu oraz w tamtejszej klinice psychiatrycznej i w ten sposób rozpoczęła się jego kariera psychiatry. Był asystentem, a późnej współpracownikiem Eugena Bleulera - sławnego psychiatry, który wprowadził pojęcie schizofrenii a także studiował przez krótki czas w Paryżu z Pierre'em Janetem, ulubieńcem i następcą Charcota. W roku 1909 zrezygnował z pracy w szpitalu, a w 1913 r. ze stanowiska wykładowcy psychiatrii na uniwersytecie w Zurychu i cały czas poświęcił na praktykę prywatną, studia, badania, podróże i pisanie. Przez wiele lat prowadził semina- Carl G Jun§ rium dla studentów mówiących po angielsku; po wycofaniu się Junga z czynnego nauczania powstał w Zurychu instytut jego imienia. W roku 1944 na uniwersytecie w Bazylei stworzono - specjalnie dla Junga - katedrę psychologii medycznej, jednakże po roku zły stan zdrowia zmusił go do rezygnacji z tego stanowiska. Zmarł w Zurychu 6 czerwca 1961 r. w wieku 85 lat. Do tej pory nie opublikowano jeszcze pełnej biografii Junga porównywalnej z biografią Freuda, pióra Ernesta Jonesa. W tym samym roku, w którym umarł, ukazała się jego autobiografia zatytułowana Memories, dreams, reflections (1961 - Wspomnienia, sny, myśli; wyd. pol. 1999). Została ona napisana częściowo przez samego Junga, a częściowo nagrana i zredagowana przez jego zaufaną sekretarkę Anielę Jaffe i uzupełniona materiałami z wykładów Junga. Książka ta to przede wszystkim autobiografia duchowa, jednak zawiera także wiele informacji o zewnętrznych wydarzeniach z życia Junga. Nastrój tej książki określa jej pierwsze zdanie: „Moje życie jest opowieścią o samorealizacji nieświadomości". Dane biograficzne dotyczące Junga znaleźć można u takich autorów, jak: Frieda Fordham (1953), Bennet (1961), Dry (1961), Jaffe (1971, 1979), D. S. Wehr (1987), G. Wehr, (1971), von Franz (1975), Hannah (1976), Stern (1976) i van der Post (1975). Niestety, żadna z tych książek nie jest pełną biografią Junga. Przez 60 lat z wielką energią i niezwykłą siłą woli zajmował się badaniem rozległych i głęboko ukrytych procesów zachodzących w osobowości człowieka. Jego pisma liczą wiele tomów, a zasięg jego oddziaływania trudno jest ustalić.

100

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Znają go nie tylko psychologowie i psychiatrzy, ale wykształceni ludzie zajmujący f się różnymi dziedzinami życia. Nadano mu wiele odznaczeń, m.in. honorowe doktoraty Uniwersytetów Harvarda i Oksfordzkiego. Często prowadził wykłady i w Stanach Zjednoczonych i ma tam wielu zwolenników, uczniów i wielbicieli. Całość pism Junga zebrana jest w 20-tomowej edycji w języku angielskim (Jung, 1953-1978)*. Poza wspomnianymi wcześniej listami Freuda i Junga wydano rów- nież dwa tomy listów Junga (1973b, 1975)**. Wydania książkowego doczekały się też wywiady i spotkania z Jungiem (McGuire, 1977). Teoria Junga określana jest jako teoria psychoanalityczna ze względu na szczególną rolę, jaką przypisuje ona procesom nieświadomym. Jednakże teoria ta różni się w kilku zasadniczych aspektach od teorii Freuda. Wydaje się, iż tym, co stanowi najistotniejszą i zarazem wyróżniającą cechę jungowskiej koncepcji człowieka, jest fakt, że w sposobie rozumienia człowieka łączy ona myślenie teleologiczne i przyczynowe. Zgodnie z tą koncepcją zachowanie człowieka jest wyznaczane nie tylko przez jego indywidualną historię i historię całej ludzkości (przyczynowość), lecz także przez jego cele i aspiracje (teleologia). Aktualne zachowanie jest determinowane zarówno przez przeszłość - jako to, co dane jak i przez przyszłość - jako to, co potencjalne. Jungowska koncepcja osobowości ma zarazem charakter prospektywny i retrospektywny: prospektywny - ponieważ odwołuje się do przyszłego kierunku rozwoju jednostki, retrospektywny - ponieważ bierze pod uwagę przeszłość. Parafrazując Junga - „życie jednostki określają zarówno cele, jak i przyczyny". Nacisk na rolę przeznaczenia czy celowości w rozwoju człowieka stanowi istotną różnicę między Jungiem a Freudem. Według Freuda istnieje jedynie ciągłe powtarzanie się działań instynktownych, którego kres : stanowi dopiero śmierć. Według Junga istnieje ciągły, często twórczy, rozwój, dążenie do całości i pełni psychicznej oraz pragnienie odrodzenia. Teoria Junga kładzie także silny nacisk na filogenetyczne i wspólne dla całego rodzaju ludzkiego źródła osobowości, i tym różni się od wszystkich innych kon- : cepcji osobowości. Według Junga osobowość konkretnej jednostki jest efektem historii jej przodków, zawiera w sobie ich dziedzictwo. Współcześni ludzie w swej dzisiejszej postaci są uformowani przez zbiorowe doświadczenia minionych pokoleń, doświadczenia sięgające daleko w przeszłość aż do nieznanych i niejasnych początków ludzkości. Podstawy osobowości są archaiczne, prymitywne, wrodzo- ; ne, nieświadome i prawdopodobnie uniwersalne. Freud kładzie nacisk na okres wczesnego dzieciństwa jako ten, w którym kształtuje się osobowość, natomiast Jung podkreśla, iż źródłem osobowości są doświadczenia całego gatunku ludzkiego. Ludzie rodzą się z wieloma predyspozycjami, które przekazują im ich przodkowie. Predyspozycje te ukierunkowują postępowanie i w pewnym stopniu określają to, co ludzie sobie uświadamiają, oraz to, na co są uwrażliwieni w świecie . własnych doświadczeń. Innymi słowy: istnieje osobowość zbiorowa, uformowana przez doświadczenie naszych przodków. Dociera ona w sposób wybiórczy do świata naszych aktualnych doświadczeń, a doświadczenia te ją modyfikują i przetwarzają. Osobowość jednostki jest wypadkową wzajemnego oddziaływania sił wewnętrznych i zewnętrznych. * Dzieła C. G Junga w języku polskim wydają od 1997 r. Wydawnictwo Wrota i Wydawnictwo K.R. Do końca 2002 r. ukazało się pięć tomów (przyp. red. nauk.). ** Wybór listów Junga ukazał się nakładem Wydawnictwa Wrota w 1996 r. (O istocie psychiczności. Listy 1906-1961) (przyp. red. nauk.).

Struktura osobowości

101

Jung, w znacznie większym stopniu niż inni psychologowie, badał wnikliwie historię człowieka, czerpiąc z niej wiedzę pozwalającą zrozumieć genezę i ewolucję osobowości. W tym celu studiował mitologię, religię, starożytne symbole i rytuały, zwyczaje i wierzenia ludów pierwotnych, a także sny, wizje, symptomy nerwicowe oraz halucynacje i omamy psychotyków. Współcześni psychologowie nie dorównują mu zapewne pod względem wykształcenia, erudycji, rozległości wiedzy i głębi rozumienia. Próbując ustalić, pod jakimi wpływami kształtował się światopogląd Junga, Dry (1961) wskazuje na niektóre osiągnięcia XIX-wiecznej filozofii i nauki. Wymienia on przede wszystkim filozofów, szczególnie Schopenhauera, von Hartmanna i Nietzschego oraz ich koncepcje nieświadomości, przeciwstawnych sił dążących do jedności oraz koncepcję woli i intuicji, zastępujących myślenie w procesie pojmowania rzeczywistości. Następnie Dry wskazuje na: rozwijającą się psychiatrię niemiecką i francuską [...]; odkrycia naukowe innych dziedzin nauki, szczególnie biologii, szeroko uznawaną teorię ewolucji [...]; zastosowanie koncepcji ewolucji do nauki o człowieku, w tym do badania organizacji społecznych i religii, oraz kontrowersję między rzecznikami koncepcji jedności psychicznej i rzecznikami koncepcji rozprzestrzeniania się kultur, która to kontrowersja ujawniła się przy próbach wyjaśniania podobieństw między różnymi społeczeństwami [...]; pobudzające wyobraźnię odkrycia archeologiczne oraz wielką literacką, historyczną i teologiczną tradycję niemiecką z jej silnym zabarwieniem romantycznym (s. 19-20).

Dry przypuszcza, iż na Junga wywarła wpływ również atmosfera neutralnej i spokojnej Szwajcarii, sprzyjająca życiu intelektualnemu i samotności. Przejdźmy teraz do charakterystyki teorii Junga. Najbardziej systematyczny wykład jego teorii znajduje się w pierwszej części Collected works w tomach 7., 8. i 9.*; także w innych licznych pracach Junga znajdują się sformułowania teoretyczne.

Struktura osobowości Na całość osobowości lub psychiki, według określenia używanego przez Junga, składają się liczne zróżnicowane, lecz współdziałające ze sobą struktury. Podstawowe struktury to ego, nieświadomość osobowa i jej kompleksy, nieświadomość zbiorowa i jej archetypy, persona, anima i animus oraz cień. Oprócz tych wzajemnie powiązanych struktur Jung wyróżnia także postawy introwersji i ekstrawersji oraz funkcje: myślenie, uczucie (feeling), doznawanie (sensing) i intuicję. Istnieje także jaźń (self), która stanowi centrum całej osobowości.

Ego Ego - to świadoma psychika. Składa się ono z uświadomionych spostrzeżeń, wspomnień, myśli i uczuć. Jest odpowiedzialne za poczucie tożsamości oraz ciągłości i jednostka traktuje je jako centrum własnej świadomości. * Niektóre teksty zamieszczone w tych tomach dostępne są w języku polskim. Informacje na ten temat można znaleźć w: C. G. Jung Dzieła, t. 5, 2002, Wydawnictwo K.R. (przyp. red. nauk).

102

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Nieświadomość osobowa Nieświadomość osobowa jest obszarem położonym blisko ego. Składa się ona z tych doświadczeń jednostki, które były początkowo świadome, lecz zostały wyparte, stłumione, zapomniane lub zlekceważone, oraz z doznań, które były zbyt słabe, by wywrzeć świadome wrażenie. Podobnie jak we freudowskiej koncepcji przedświadomości, treści nieświadomości osobowej są dostępne świadomości. Między nieświadomością osobową a ego istnieje dwustronna komunikacja. Kompleksy. Kompleks jest ustrukturalizowaną konstelacją uczuć, myśli, spostrzeżeń i wspomnień, istniejącą w nieświadomości osobowej. Ma on jądro, które działa jak magnes, przyciągając do siebie różnorakie doświadczenia (Jung, 1934). Dla przykładu rozpatrzmy kompleks matki (Jung, 1954a). Jądro tego kompleksu wywodzi się częściowo z doświadczeń, jakie zgromadził cały gatunek ludzki, obcując ze swymi matkami, a częściowo z własnych doświadczeń dziecka pochodzących z kontaktu z matką. Pojęcia, uczucia i wspomnienia dotyczące matki wiążą się z jądrem i tworzą strukturę określaną przez Junga jako kompleks. Im większą siłą dysponuje jądro kompleksu, tym więcej wiąże z sobą doświadczeń. 0 ludziach, których osobowość zdominowana jest przez ich matki, można zatem powiedzieć, iż mają silny kompleks matki. Myśli, uczucia i działania takich ludzi wyznaczane są przez obraz matki. Bardzo duże znaczenie przywiązują oni do tego, co matka mówi i czuje, a obraz jej ma najważniejszą pozycję w świadomości. Kompleks może działać jak autonomiczna osobowość, mająca własne życie psychiczne 1 własną energię. Może on przejąć kontrolę nad całą osobowością i wykorzystywać psychikę dla własnych celów. Przykładem może być tu Tołstoj, owładnięty ideą ubóstwa i prostego życia, oraz Napoleon, zdominowany przez żądzę władzy. Samo jądro kompleksu i niektóre skojarzone z nim elementy są w zasadzie nieświadome, lecz każde z tych skojarzeń może zostać uświadomione i często też tak się dzieje.

Nieświadomość zbiorowa Pojęcie nieświadomości zbiorowej czy ogólnoludzkiej jest najbardziej oryginalne i zarazem najbardziej kontrowersyjne w teorii Junga. Struktura ta ma największą moc i siłę oddziaływania, a w przypadkach zaburzeń psychicznych góruje nad ego i nieświadomością osobową (Jung, 1936, 1943, 1945). Nieświadomość zbiorowa jest magazynem, w którym zgromadzone są ukryte ślady pamięciowe będące spuścizną przeszłych doświadczeń naszych przodków. Te przeszłe doświadczenia obejmują nie tylko historię ludzkości jako gatunku, lecz sięgają aż do dziedzictwa praczłowieczego i zwierzęcego. Nieświadomość zbiorowa jest psychicznym produktem ewolucyjnego rozwoju człowieka, powstałym pod wpływem powtarzających się przez wiele pokoleń doświadczeń. Nie jest ona powiązana z niczym osobistym w życiu jednostki, ma charakter uniwersalny. Jest mniej więcej taka sama u wszystkich ludzi. Jung uważa, iż uniwersalność nieświadomości zbiorowej związana jest z tym, że struktura mózgu podobna jest u wszystkich ras ludzkich. To podobieństwo struktur mózgowych wynika zaś ze wspólnej ewolucji.

Struktura osobowości

103

Wspomnienia czy reprezentacje nieświadomości zbiorowej nie są wrodzone same przez się; natomiast dziedziczymy pewną możliwość ożywienia doświadczeń przeszłych pokoleń. Reprezentacje te mają charakter predyspozycji powodujących, iż reagujemy na świat w sposób selektywny. Predyspozycje te rzutowane są na świat zewnętrzny. Na przykład każde dziecko rodzi się z predyspozycjami do spostrzegania swej matki i reagowania na nią, ponieważ zawsze ludzie mieli matki. Zdobywana przez dziecko wiedza o matce wypełnia wrodzony potencjalny schemat, który został wbudowany w ludzki umysł przez doświadczenia całego gatunku. Jako analogia może tu posłużyć trójwymiarowe spostrzeganie świata zewnętrznego. Zdolność ta jest wrodzona, lecz rozwija się dzięki doświadczeniu i ćwiczeniu. Podobnie ludzie rodzą się już z wieloma predyspozycjami do myślenia, odczuwania i spostrzegania zgodnego z pewnymi określonymi schematami, które aktualizują się w indywidualnym doświadczeniu. Nasze predyspozycje do lęku przed ciemnością czy wężami wynikają prawdopodobnie z tego, iż nasi prehistoryczni przodkowie spotykali się z różnymi niebezpieczeństwami kryjącymi się w ciemnościach i padali ofiarą jadowitych węży. Te ukryte lękowe predyspozycje mogą nigdy nie dojść do głosu, jeśli nie zostaną wzmocnione przez aktualne doświadczenie. Niemniej jednak istnieją i powodują, iż jednostka jest bardziej podatna na związane z nimi doświadczenia. Podobnie możemy zauważyć, iż niektóre pojęcia ogólne, takie jak na przykład pojęcie Najwyższego Bóstwa, tworzone są przez ludzi z dużą łatwością. Dzieje się tak, ponieważ określona dyspozycja została „wdrukowana" w umysł ludzki i nawet słabe wzmocnienie uzyskane w toku indywidualnego rozwoju może sprawić, że idea ta pojawi się w świadomości i będzie wpływać na zachowanie. Te potencjalne reprezentacje czy wyobrażenia opierają się na wrodzonych strukturach i śladach pamięciowych powstałych w mózgu pod wpływem skumulowanych doświadczeń gatunku ludzkiego. Jak utrzymuje Jung, jeśli chcielibyśmy zanegować dziedziczny charakter tych pierwotnych reprezentacji, musielibyśmy zarazem zanegować dziedziczność jako mechanizm ewolucji mózgu. Nieświadomość zbiorowa stanowi wrodzone, wspólne gatunkowi ludzkiemu podłoże całej struktury osobowości. Na tym podłożu formuje się ego, nieświadomość osobowa i wszystkie inne struktury rozwijające się w toku indywidualnego rozwoju. Już od samego początku życia nieświadomość zbiorowa ukierunkowuje zachowanie i to, czego jednostka uczy się w trakcie swego rozwoju, pozostaje pod jej istotnym wpływem. „Kształt świata, w którym rodzi się jednostka, jest jej już od urodzenia dany w postaci jego potencjalnego wyobrażenia" (Jung, 1945, s. 188). Potencjalne wyobrażenie aktualizuje się jako konkretne spostrzeżenie lub pojęcie poprzez utożsamienie z tymi przedmiotami świata, które odpowiadają danemu wyobrażeniu. Nieświadomość zbiorowa w dużej mierze kształtuje nasze doświadczenie, jednakże nie determinuje go całkowicie, gdyż w takim wypadku nie istniałyby ani różnorodność, ani rozwój. Te dwa nieświadome obszary psychiki, nieświadomość osobowa i nieświadomość zbiorowa, mogą dawać ludziom ogromne korzyści. „Nieświadomość ma możliwości, które są niedostępne świadomej sferze psychiki, ponieważ w jej dyspozycji pozostają wszystkie treści podprogowe, wszystko to, co zostało zapomniane lub niedostrzeżone, a także mądrość i doświadczenie niezliczonych stuleci, sformułowane w postaci konstrukcji archetypalnych" (Jung, 1943, s. 114). Z drugiej strony nieświadomość kryje w sobie także poważne niebezpieczeństwa,

104

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

albowiem wtedy, gdy ego ignoruje mądrość nieświadomości, może ona zakłócać racjonalne procesy świadome poprzez opanowanie ich i przekształcenie w formy zaburzone. Pominięte i zignorowane przez świadomość procesy nieświadome znajdują swój irracjonalny wyraz w symptomach, fobiach, omamach itp.

J }

Archetypy. Strukturalne składniki nieświadomości zbiorowej określane są j różnymi terminami, takimi jak archetypy, dominanty, wyobrażenia pierwotne, imago, wyobrażenia mitologiczne i wzorce zachowania (Jung, 1943). Archetyp jest uniwersalną formą pojęciową (ideą) zawierającą spory ładunek emocjonalny. 1 Taka forma pojęciowa tworzy wyobrażenia lub wizje, które w zwykłym życiu odpowiadają pewnym aspektom spostrzeganej sytuacji. Archetyp matki, na przykład, tworzy pewne wyobrażenie postaci matki, które jest następnie utożsamiane z rzeczywistą matką. Innymi słowy: dziecko dziedziczy ukształtowany uprzednio ogólny obraz matki, który w pewnym stopniu określa, w jaki sposób dziecko będzie spostrzegało własną matkę. Na tworzenie przez dziecko obrazu matki wpływają także rzeczywiste cechy jego własnej matki oraz doświadczenia, jakie wynosi ono z kontaktu z nią. Doświadczenia dziecka są zatem determino- ' wane zarówno przez wewnętrzne predyspozycje do spostrzegania świata w okreś- ; lony sposób, jak i przez świat rzeczywisty. Oba te czynniki są w zasadzie ze sobą zgodne, ponieważ sam archetyp jest wytworem doświadczeń zebranych przez ludzkość w kontakcie ze światem zewnętrznym. Istota tych doświadczeń jest zaś wspólna wszystkim ludziom, niezależna od epoki czy miejsca ich życia. Oznacza •> to, iż istota macierzyństwa - to, co matki czynią - jest prawie niezmienna historycznie, a więc dziedziczony przez dziecko archetyp matki odpowiada obrazowi rzeczywistej matki, z którą dziecko ma do czynienia. W jaki sposób tworzy się archetyp? Jego źródłem są utrwalone w psychice zapisy powtarzających się przez wiele pokoleń doświadczeń. Na przykład niezliczone pokolenia codziennie obserwowały drogę przebywaną przez słońce z jednej strony horyzontu na drugą. Wielokrotne powtarzanie się tego wywierającego silne wrażenie zjawiska zostało prawdopodobnie utrwalone w nieświadomości zbiorowej w postaci archetypu boga-słońca. Słońce to ciało niebieskie o wielkiej sile i mocy dawania światła i życia, ciało, które zostało przez ludzi zdeifikowane i któremu oddawano cześć boską. Wiele pojęć i wyobrażeń Najwyższego Bóstwa wywodzi się właśnie z archetypu słońca. Podobnie ludzie niezliczoną ilość razy doświadczali działania gwałtownych sił przyrody, takich jak trzęsienia ziemi, powodzie, huragany, pioruny, pożary lasów itp. Doświadczenia te doprowadziły do powstania archetypu energii skłonności do fascynacji mocą, pragnienia wytwarzania energii i panowania nad nią. Archetyp ten znajduje wyraz w zachwycie, jaki wzbudzają w dzieciach petardy i sztuczne ognie, w upodobaniu młodych ludzi do szybkich samochodów czy w obsesyjnym dążeniu dorosłych do wyzwolenia energii ukrytej w atomach. Archetyp ten popycha ludzkość do odkrywania coraz to nowych źródeł energii. Silny wpływ archetypu energii przejawia się w obecnych czasach, określanych jako wiek energii. Można zatem powiedzieć, iż archetypy działają jak silnie naładowane autonomiczne źródła energii, które skłaniają każde pokolenie do powtarzania i rozwijania stale tych samych doświadczeń. Berger (1977) wysunął przypuszczenie, iż archetypy u ludzi są odpowiednikami sensorycznych detektorów, odkrytych u niższych gatunków zwierząt.

Struktura osobowości

105

W nieświadomości zbiorowej poszczególne archetypy nie zawsze są od siebie izolowane, lecz przenikają się i łączą ze sobą. Na przykład archetyp bohatera i archetyp starego mędrca mogą „zlewać się", tworząc wyobrażenie „króla mędrca" - osoby, która ma posłuch i jest otaczana czcią, ponieważ jest zarazem bohaterskim wodzem i przenikliwym mędrcem. Czasami dochodzi do fuzji archetypu demona i archetypu bohatera i w efekcie powstaje wyobrażenie demonicznego przywódcy, jak to się prawdopodobnie stało w wypadku Hitlera. Wspomnieliśmy poprzednio, iż jądro kompleksu może stanowić archetyp, który „przyciąga" do siebie określone doświadczenia. Archetypy mogą zatem przenikać do świadomości za pośrednictwem skojarzonych z nimi doświadczeń. Mity, sny, wizje, rytuały, objawy neurotyczne i psychotyczne oraz dzieła sztuki zawierają wiele treści archetypowych i stanowią zarazem najlepsze źródło wiedzy o archetypach. Jung i jego współpracownicy włożyli mnóstwo wysiłku w zbadanie wyobrażeń archetypowych ujawniających się w religii, mitologii i w snach. Jungowskie pojęcie archetypu nie jest obce psychologii. Wspominaliśmy wcześniej o jego związkach z genetyką zachowań i podejściem ewolucjonistycznym, przedstawionymi w rozdziale 8. Poza tym zwróćmy uwagę na pojęcie „przygotowawczej" reakcji czy nastawienia. Według tego podejścia, skojarzenia wytwarzające się w procesie uczenia się nie są z konieczności arbitralne; zwierzęta mają raczej pewne predyspozycje do kojarzenia pewnych konsekwencji z określonymi klasami bodźców. Garcia i Koelling (1966) stwierdzili na przykład, że szczury były gotowe do kojarzenia choroby z sygnałami smaku, ale ból kojarzyły raczej z bodźcami świetlnymi i dźwiękowymi. Takie powiązania mają znaczenie w środowisku naturalnym szczurów i dlatego ich kojarzenie jest korzystne ewolucyjnie. Seligman (1971) zaproponował teorię „przygotowania do powstawania fobii", zgodnie z którą ludzie mają predyspozycje do szybkiego uczenia się reakcji strachu na te bodźce, które były groźne dla naszych przodków. Takie wcześniejsze zaprogramowanie ma wartość ewolucyjną z punktu widzenia zdolności przeżycia i w swej warstwie pojęciowej jest podobne do jungowskiego wyjaśnienia archetypów. W nieświadomości zbiorowej, jak twierdzi Jung, istnieje wiele różnych archetypów. Między innymi poznane zostały archetypy narodzin, odrodzenia, śmierci, mocy, magii, jedności, archetyp bohatera, dziecka, Boga, demona, starego mędrca, Matki Ziemi i zwierzęcia. Wszystkie archetypy można uważać za autonomiczne systemy dynamiczne, które mogą się stać stosunkowo niezależne od całej osobowości. Jednakże niektóre z nich wyodrębnione są w takim stopniu, iż należy je traktować jako systemy wchodzące w skład osobowości. Są to persona, anima i animus oraz cień. Persona. Persona jest maską, jaką przyjmuje jednostka w odpowiedzi na konieczność dostosowania się do obyczajów i tradycji społecznych i w odpowiedzi na wymogi stawiane jednostce przez jej własne potrzeby archetypowe (Jung, 1945). Persona jest rolą przypisaną jednostce przez społeczeństwo, rolą, jaką ma ona zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami - odegrać w życiu. Przyjęcie maski ma na celu wywarcie na innych określonego wrażenia. Ukrywa ona często, choć nie zawsze, prawdziwą naturę jednostki. Persona jest tym obliczem, które jednostka wystawia światu na pokaz, czy też odzwierciedleniem opinii, jaką ma o jednostce społeczeństwo. Jest więc osobowością publiczną w odróżnieniu od osobowości prywatnej, która kryje się za fasadą społeczną.

106

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Jeśli ego identyfikuje się z personą, jak to się często zdarza, to jednostka znacznie lepiej uświadamia sobie rolę, jajką odgrywa, niż swe autentyczne odczucia („przerost persony"). Wyobcowuje się ona od samej siebie, a jej osobowość staje się jednostajna, bezbarwna, dwuwymiarowa. Jednostka taka staje się zatem jedynie imitacją człowieka, odzwierciedleniem społeczeństwa, a nie autonomiczną istotą ludzką. Persona wyłania się z archetypu, który - jak wszystkie archetypy powstał w wyniku doświadczeń człowieka jako gatunku. W tym wypadku doświadczenia te obejmują całą historię kontaktów społecznych człowieka jako zwierzęcia społecznego, w których przyjmowanie roli społecznej często okazywało się pożyteczne dla ludzi. (Persona pod pewnymi względami przypomina Freudowskie superego). Anima i animus. Pogląd, iż człowiek jest w istocie rzeczy biseksualny, jest dobrze znany i powszechnie akceptowany. Z punktu widzenia fizjologicznego mężczyźni, podobnie jak kobiety, wydzielają zarówno męskie, jak i żeńskie hormony płciowe. Z psychologicznego punktu widzenia zarówno męskie, jak i żeńskie cechy usposobienia spotyka się u obu płci. Występowanie homoseksualizmu przyczyniło się również do sformułowania koncepcji biseksualności człowieka. Jung utrzymuje, iż kobiecy aspekt osobowości mężczyzny i męski aspekt osobowości kobiety mają charakter archetypowy. Archetyp kobiety u mężczyzny określa on terminem anima, a archetyp męski u kobiety terminem animus (Jung, 1945, 1954b). Archetypy te powstały w wyniku skumulowania doświadczeń całego gatunku ludzkiego polegających na obcowaniu z przedstawicielami płci odmiennej, co nie wyklucza faktu, iż mogą być one uwarunkowane przez chromosomy i gruczoły płciowe. Innymi słowy: mężczyzna obcujący przez tyle wieków z kobietami uległ feminizacji, kobieta zaś - maskulinizacji. Archetypy te są odpowiedzialne nie tylko za to, iż każda z płci przejawia cechy płci odmiennej. Funkcjonują one także jako zbiorowe wyobrażenia kobiety lub mężczyzny, przyczyniające się do zrozumienia osób płci odmiennej i wpływające na sposób reagowania na nie. Mężczyzna pojmuje naturę kobiety dzięki swej animie, kobieta zaś zdolna jest rozumieć naturę męską dzięki animusowi. Gdy jednak wyobrażenia archetypowe rzutowane są na partnera i nie bierze się pod uwagę jego rzeczywistych właściwości, anima i animus mogą powodować nieporozumienia i niesnaski. Jeśli na przykład mężczyzna utożsamia swoje idealne wyobrażenie kobiety z rzeczywistą, żywą kobietą i niedostatecznie zdaje sobie sprawę z różnicy między jej obrazem idealnym a obrazem rzeczywistym, to może go spotkać gorzkie rozczarowanie, gdy uświadomi sobie, iż te dwa obrazy nie są identyczne. Aby jednostka była w miarę dobrze przystosowana, musi dojść do kompromisu między tym, co dyktuje nieświadomość zbiorowa, a wymogami rzeczywistości zewnętrznej. Cień. Na archetyp cienia składają się zwierzęce popędy, które w procesie ewolucji człowiek odziedziczył po niższych gatunkach (Jung, 1948a). Stanowi on zatem uosobienie zwierzęcej strony natury ludzkiej. Archetyp cienia obejmuje pojęcie grzechu pierworodnego, a kiedy rzutowany jest na świat zewnętrzny, przybiera postać szatana lub wroga. Archetyp cienia odpowiedzialny jest także za pojawianie się w naszej świadomości i w zachowaniu nieprzyjemnych i społecznie nie akceptowanych myśli,

Struktura osobowości

107

uczuć i działań. Przed oglądem publicznym ukrywa je persona lub są wypierane do nieświadomości osobowej. „Ciemna" strona osobowości, której źródła wywodzą się z nieświadomości zbiorowej, przenika zatem do ego, a także wypełnia w dużym stopniu treści nieświadomości osobowej. Cień wraz ze swymi żywotnymi i gwałtownymi zwierzęcymi instynktami nadaje osobowości pełnokrwisty, trójwymiarowy charakter. Dzięki niemu jednostka jest pełniejsza, bardziej kompletna. (Czytelnik zapewne zauważył podobieństwo między cieniem a Freudowskim pojęciem id).

Jaźń W swych wcześniejszych pracach Jung określał jaźń jako całość procesów psychicznych lub całą osobowość. Jednakże w swych badaniach nad archetypami odkrył archetyp reprezentujący ludzkie dążenie do jedności (Wilhelm i Jung, 1931). Archetyp ten wyrażają liczne symbole, głównym zaś symbolem jedności jest mandola, czyli koło magiczne (Jung,1955a). W swej książce Psychologie und alchemie (1944 -Psychologia a alchemia, wyd. pol. 1999) Jung przedstawia psychologię jedności i pełni, której centralne miejsce zajmuje symbol mandali. Głównym pojęciem psychologii pełni i jedności jest pojęcie jaźni. Jaźń stanowi centrum osobowości, wokół którego koncentrują się inne systemy. Jaźń scala te systemy i zapewnia osobowości jedność, równowagę i stabilność. Jeśli wyobrazimy sobie świadomą osobowość z jej centrum, czyli ego, jako przeciwstawną nieświadomości i dołączymy do tego obrazu proces asymilacji treści nieświadomych, to możemy uważać tę asymilację za rodzaj zbliżenia między świadomością i nieświadomością. Centrum osobowości nie będzie się już wtedy pokrywało z ego, lecz będzie zajmowało pewien punkt pomiędzy świadomością a nieświadomością. Będzie to punkt nowej równowagi, nowego ześrodkowania całej osobowości, jej rzeczywiste centrum, które ze względu na swą ogniskową pozycję między świadomością a nieświadomością, zapewnia osobowości nowe, bardziej trwałe podwaliny (Jung, 1945, s. 219).

Jaźń jest celem, do którego ludzie stale dążą, lecz rzadko udaje się im go osiągnąć. Jak wszystkie archetypy, motywuje ona ludzkie zachowanie i sprawia, iż jednostka dąży do osiągnięcia pełni i jedności, szukając jej najczęściej w religii. Prawdziwe doświadczenie religijne najbardziej zbliża nas do urzeczywistnienia jaźni, a postacie Chrystusa i Buddy są najbardziej rozwiniętymi wyobrażeniami archetypu jaźni, jakie można znaleźć we współczesnym świecie. Zapewne nie przypadkiem Jung odkrył pojęcie jaźni przy okazji swych studiów nad religiami Wschodu, w których dążenie do pełni i jedności ze wszechświatem jest znacznie silniej rozwinięte niż w religiach zachodnich i urzeczywistniane jest za pomocą różnych praktyk rytualnych, takich jak joga. Zanim jaźń będzie się mogła rozwinąć, inne elementy osobowości powinny być w pełni rozwinięte i zróżnicowane. Dlatego też archetyp jaźni ujawnia się zwykle dopiero wtedy, gdy człowiek osiągnie wiek średni. W tym czasie jednostka zaczyna podejmować poważne wysiłki, by centrum swej osobowości przesunąć z rejonu świadomego ego do obszaru leżącego pomiędzy świadomością a nieświadomością. Ten pośredni obszar - to właśnie obszar jaźni.

108

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Pojęcie jaźni jest zapewne największym odkryciem psychologicznym Junga i największym osiągnięciem w jego badaniach nad archetypami.

Postawy Co kieruje funkcjonowaniem ego? Jung przyjął, iż specyficzne nastawienia i procesy ego można wyjaśnić za pomocą pojęć postaw i funkcji ego. Wyróżnia on dwie zasadnicze postawy lub nastawienia osobowości - postawę ekstrawersji i postawę introwersji. Postawa ekstrawertywna ukierunkowuje aktywność jednostki na obiektywny świat zewnętrzny, postawa introwertywna zaś na subiektywny świat wewnętrzny (1921). Należy zwrócić uwagę, że Jung nie używa tych terminów w znaczeniu potocznym: odnoszą się one do nastawienia na zewnątrz lub do wewnątrz, a nie do wysokiej lub niskiej towarzyskości. Osobowość każdej jednostki zawiera obie te sprzeczne postawy, jednakże zazwyczaj jedna z nich ma charakter dominujący i jest uświadamiana, podczas gdy druga jest stłumiona i nieświadoma. Jeśli ego w swych relacjach ze światem nastawione jest ekstrawertywnie, to nieświadomość osobowa będzie miała nastawienie introwertywne. Co ciekawe, do wyróżnienia tych dwóch postaw doprowadziła Junga próba rozstrzygnięcia między dwoma różnymi wyjaśnieniami powstawania symptomów neurotycznych, przedstawionymi przez Freuda i Adlera (Jung, 1917). Freud kładł nacisk na relacje neurotyka z innymi ludźmi i obiektami. Adler natomiast, jak zobaczymy w rozdziale 4., zajmował się subiektywnym poczuciem niższości jednostki i próbami skompensowania go. Jung posłużył się terminem „ekstrawersja", określając w ten sposób specyficzną dla Freuda zewnętrzną orientację, a terminem „introwersja" określił wewnętrzną orientację Adlera. Sam Jung był zdecydowanie introwertykiem, co niewątpliwie przyczyniało się do jego konfliktów z Freudem.

Funkcje Oprócz różnic związanych z ogólną orientacją, wyrażających się w zróżnicowanych postawach, Jung wprowadził pojęcie dwóch par funkcji, odpowiedzialnych za zróżnicowanie strategii stosowanych przez ludzi w celu zdobywania i przetwarzania informacji (obecnie nazwalibyśmy takie tendencje stylami poznawczymi). Istnieją cztery podstawowe funkcje psychologiczne: myślenie, uczucie, doznanie i intuicja. Myślenie ma charakter pojęciowy i intelektualny. Ma pomóc człowiekowi w zrozumieniu świata i siebie samego. Uczucie jest funkcją wartościującą, nadaje ono rzeczom wartość pozytywną lub negatywną dla podmiotu. Dostarcza subiektywnych odczuć przyjemności, bólu, złości, strachu, smutku, radości i miłości. Doznanie jest percepcją rzeczywistości. Dzięki niemu odbierane są konkretne fakty i tworzy się reprezentacja świata. Intuicja jest również percepcją, lecz percepcją za pośrednictwem procesów nieświadomych, obejmującą treści podprogowe. Osoba kierująca się intuicją w swym poszukiwaniu istoty rzeczy wykracza poza fakty, uczucia i pojęcia. Poniższy przykład wyjaśni, być może, charakter tych czterech funkcji. Przypuśćmy, że ktoś stoi nad brzegiem Wielkiego Kanionu rzeki Kolorado. Jeśli u tej

Struktura osobowości

109

osoby dominuje funkcja uczuciowa, będzie ona doświadczać poczucia grozy, majestatu, zapierającego dech w piersiach piękna. Jeśli przeważać będzie funkcja doznania, będzie spostrzegać Kanion tak, jak byłby przedstawiony na fotografii. Jeśli ego jest pod kontrolą funkcji myślenia, będzie próbować zrozumieć Kanion w kategoriach teorii geologicznych. W wypadku dominacji funkcji intuicyjnej obserwator odbierałby Wielki Kanion jako tajemnicę natury, mającą głęboki sens i znaczenie odczuwane w doświadczeniu mistycznym. Istnieją zatem dokładnie cztery funkcje psychologiczne. „Ustaliłem to stwierdza Jung - w sposób czysto empiryczny": Jednakże, jak wynika z przedstawionych dalej rozważań, te cztery funkcje łącznie tworzą pewną całość. Doznanie pozwala nam ustalić, co się w danej chwili dzieje, myślenie umożliwia zrozumienie tych zjawisk, uczucie wskazuje, jaką mają one dla nas wartość, a intuicja wskazuje, skąd mogą się one wywodzić i dokąd mogą doprowadzić. Dzięki temu możemy orientować się w otaczającym nas świecie tak precyzyjnie, jakbyśmy ustalali położenie geograficzne za pomocą długości i szerokości (1931b, s. 540-541).

Myślenie i uczucie określane są jako funkcje racjonalne, ponieważ posługują się rozumowaniem, ocenianiem, abstrahowaniem i generalizowaniem. Umożliwiają one człowiekowi doszukanie się pewnego porządku i ładu we wszechświecie. Doznanie i intuicja uważane są za funkcje irracjonalne, albowiem opierają się na percepcji tego, co konkretne, jednostkowe i akcydentalne. Każdy człowiek wyposażony jest we wszystkie cztery funkcje, jednak nie są one rozwinięte w jednakowym stopniu. Zazwyczaj jedna z nich jest zróżnicowana w wyższym stopniu niż pozostałe i w świadomości odgrywa rolę dominującą. Funkcję tę określa się jako funkcję wyższą (główną). Najmniej zróżnicowana czy rozwinięta funkcja określona jest mianem funkcji niższej. Jest ona stłumiona i nieświadoma, przejawia się w snach i fantazjach. Funkcja niższa jest zawsze drugim elementem pary, do której należy funkcja wyższa. Jeśli na przykład funkcją wyższą jest myślenie, to funkcją niższą musi być uczucie (wartościowanie). Im bardziej dana funkcja dominuje w świadomym funkcjonowaniu, tym bardziej funkcja niższa zanurzona jest w nieświadomości. Według Junga funkcją wyższą jest w istocie rzeczy ta, która jest najbardziej rozwinięta. Nie jest dla niego jasne na czym opiera się taka dominacja funkcji, przypuszcza jednakże, że ludzie mogą posiadać wrodzone tendencje do przyjmowania określonej postawy lub rozwijania danej funkcji. Niezależnie jednak jakie są tego źródła, rodzice powinni uwzględniać te tendencje i nie próbować zmieniać dzieci w takie, jakimi nie są. Świadome funkcjonowanie każdej osoby będzie więc sterowane przez jedną z dwóch postaw oraz jedną z czterech funkcji, co daje w rezultacie taksonomię ośmiu typów. Introwersja lub ekstrawersja jako dominujące postawy mogą łączyć się z myśleniem, uczuciem, doznawaniem lub intuicją jako funkcją wyższą, dając w ten sposób introwertywny typ myślowy, ekstrawertywny typ uczuciowy i tak dalej. Jung zdawał sobie w pełni sprawę, że mogą być różne stopnie przewagi postaw i funkcji w zależności od tego, w jakim stopniu dominują one w świadomości, ale sądził, że takie czyste typy mogą służyć jako przykłady. Wyjaśniał na przykład różnice między sobą a Freudem, wskazując, że Freud należał do ekstrawertywnego typu myślowego, podczas gdy on sam był introwertywnym typem intuicyjnym.

110

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

W swojej pracy Psychological types (1921 - Typy psychologiczne; wyd. pol. 1997) Jung poświęcił wiele miejsca opisom ośmiu możliwych typów. Rozważmy dla przykładu dwa z nich (patrz Hall i Nordby, 1973). Prototypowym ekstrawertywnym typem myślowym jest naukowiec zajmujący się wyjaśnianiem zjawisk przyrodniczych za pomocą ogólnych zasad, praw natury i wzorów. Ludzie tacy wypierają swą stronę uczuciową, mogą więc robić wrażenie zdystansowanych, chłodnych, mających poczucie wyższości samotników. Introwertywny typ uczuciowy występuje znacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn. Osoby takie ukrywają swoje uczucia i charakteryzowane są często jako zdystansowane, zagadkowe, lub melancholijne. Często robią wrażenie osób posiadających tajemniczą moc lub charyzmę. Ich uczucia są bardzo silne i mogą im się zdarzać emocjonalne wybuchy. Odnosi się do nich przysłowie „cicha woda brzegi rwie". Funkcjonowanie osobowości staje się jeszcze bardziej skomplikowane przez fakt, że jedna z funkcji nie należąca do pary funkcji wyższej i funkcji niższej pełni rolę funkcji pomocniczej wobec funkcji wyższej (patrz s. 405-407 w: Jung, 1921). Jeśli na przykład myślenie lub uczucie jest funkcją wyższą, to funkcją pomocniczą musi być doznawanie (percepcja) lub intuicja. Układ ten staje się sensowny, zważywszy, że funkcje irracjonalne odpowiedzialne są za percepcję lub przyswajanie informacji, natomiast funkcje racjonalne kontrolują wydawanie sądów lub przetwarzanie informacji. Ego musi posiadać jakąś strategię zarówno postrzegania, jak i oceniania świata, tak więc na jego świadome funkcjonowanie wpływ musi mieć zarówno funkcja racjonalna, jak i irracjonalna. Decydujący wpływ na ukierunkowanie świadomości ma funkcja wyższa, a funkcja pomocnicza pełni rolę wspomagającą, a nie antagonistyczną. Takie połączenia umożliwiły Jungowi bardziej szczegółowy opis typów osobowości. Rozróżniał on na przykład myślenie „praktyczne", które występuje, gdy funkcją pomocniczą jest doznawanie, oraz myślenie „spekulatywne", gdy pomocniczą funkcją jest intuicja. Podsumujmy teraz opisową całość Jungowskiej kombinacji postaw i funkcji. Ego może być zdominowane przez ekstrawersję lub introwersję. Im ta dominacja jest silniejsza, tym większy jest stopień pogrążenia drugiej z postaw w nieświadomości. Ukierunkowanie świadomości będzie związane z funkcja wyższą, a druga funkcja z tej pary będzie ukryta w nieświadomości jako funkcja niższa. Z pozostałej pary funkcji jedna będzie służyć jako pomocnicza dla funkcji wyższej, a druga jako pomocnicza dla funkcji niższej. Jeśli na przykład ktoś jest introwertywnym typem myślowym, a funkcją pomocniczą jest u niego doznawanie (percepcja), to funkcją niższą musi być u niego uczucie, a pomocniczą dla funkcji niższej - intuicja. Istnieją dwie możliwości jeśli chodzi o dominującą postawę, cztery możliwości dla funkcji wyższej i dwie możliwości dla funkcji pomocniczej wobec funkcji wyższej (ponieważ funkcja pomocnicza musi należeć do tej pary, do której nie należy funkcja wyższa). W rezultacie mamy szesnaście różnych typów czy orientacji. Jung przyjmował, że zarówno w przypadku postaw, jak i funkcji występuje gradacja, lecz te czyste typy mogą stanowić użyteczne ramy dla ujęcia kwestii różnic indywidualnych. Jeśli te cztery funkcje umieścilibyśmy na obwodzie koła, w jednakowej odległości jedna od drugiej, to środek koła przedstawiałby syntezę czterech w pełni zróżnicowanych funkcji. W tej sytuacji nie istniałyby ani funkcje wyższe i niższe, ani funkcje pomocnicze. Wszystkie funkcje odgrywałyby w osobowości tak samo ważną rolę. Synteza taka może dojść do skutku tylko wtedy, gdy jaźń

Struktura osobowości

111

zostanie w pełni urzeczywistniona. Ponieważ jednak pełne urzeczywistnienie jaźni jest niemożliwe, synteza wszystkich czterech funkcji stanowi jedynie idealny cel rozwoju osobowości. Wzajemne oddziaływanie

poszczególnych systemów osobowości Różne systemy, postawy i funkcje, które składają się na całą osobowość, mogą oddziaływać na siebie w trojaki sposób. Jeden system może kompensować słabości innego systemu, może przeciwstawiać się innemu systemowi lub też dwa lub więcej systemów może się połączyć, tworząc syntezę. Kompensację można zilustrować na przykładzie wzajemnych relacji między postawami ekstrawersji i introwersji. Jeśli na poziomie świadomego ego postawą dominującą jest postawa ekstrawersji, to na poziomie nieświadomości kompensowana jest ona przez rozwinięcie stłumionej postawy introwersji. Kompensacja polega na tym, iż jeśli postawa ekstrawertywna zostanie w jakiś sposób zablokowana, to do głosu dochodzi nieświadoma postawa introwertywna i opanowuje osobowość. Zazwyczaj po okresie silnych zachowań ekstrawertywnych następuje okres zachowań introwertywnych. Kompensacja przejawia się także w marzeniach sennych. U osoby, u której przeważa ekstrawersja, mają one charakter introwertywny, i odwrotnie - u osoby o przewadze introwersji sny mają przeważnie charakter ekstrawertywny. Zasadzie kompensacji podlegają także funkcje psychiczne. Człowiek, u którego na poziomie świadomym dominują myślenie i uczucie, na poziomie nieświadomym będzie typem intuicyjnym i doznaniowym. Podobnie ego i anima u mężczyzny oraz ego i animus u kobiety pozostają ze sobą w relacji kompensacyjnej. Ego u normalnego mężczyzny jest męskie, a anima kobieca, natomiast ego kobiety jest kobiece, podczas gdy jej animus jest męski. Zazwyczaj wszystkie treści świadomości kompensowane są przez treści nieświadomości. Zasada kompensacji zapewnia pewien rodzaj równowagi psychicznej między przeciwstawnymi czynnikami i zapobiega neurotycznemu niezrównoważeniu osobowości. Praktycznie wszyscy teoretycy osobowości zakładają, iż w osobowości występują różne sprzeczne tendencje, które mogą być ze sobą w konflikcie. Jung nie jest w tym wypadku wyjątkiem. Sądzi on, iż psychologiczna teoria osobowości musi się opierać na zasadzie sprzeczności czy konfliktu, ponieważ samą istotą życia jest napięcie wytwarzane przez pozostające ze sobą w konflikcie elementy. Bez napięcia nie byłoby energii, a tym samym osobowości. Przeciwieństwa i konflikty istnieją w obrębie całej osobowości. Występują one między ego a cieniem, między ego a nieświadomością osobową, między personą a animą lub animusem, między personą a nieświadomością osobową, między nieświadomością zbiorową a ego i między nieświadomością zbiorową a personą. Introwersja przeciwstawia się ekstrawersji, myślenie - uczuciom, a doznanie - intuicji. Ego przypomina piłkę odbijaną między zewnętrznymi wymaganiami społecznymi a wewnętrznymi żądaniami nieświadomości zbiorowej. W wyniku tych zmagań powstaje persona, czyli maska. Następnie zaś persona podlega atakom ze strony innych archetypów nieświadomości zbiorowej. Anima, kobieca strona mężczyzny, atakuje jego męską naturę, a animus kpi sobie z kobiecości kobiety. Wzajemne przeciwstawianie się

112

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

racjonalnych i irracjonalnych sił psychicznych nigdy nie ustaje, albowiem konflikty są wszechobecnymi zjawiskami życia. Czy osobowość zawsze musi dzielić się na części będące ze sobą w konflikcie? Jung sądzi, że nie. Przeciwieństwa psychiczne nie tylko są w opozycji, lecz także przyciągają się wzajemnie. Analogią może tu być małżeństwo, które bezustannie się kłóci, a jednocześnie jest ze sobą silnie związane właśnie przez te różnice, które wywołują nieporozumienia. Jedność przeciwieństw dokonuje się za pośrednictwem funkcji transcendentnej (patrz niżej). Funkcja ta odpowiada za syntezę przeciwieństw psychicznych i powoduje utworzenie się zintegrowanej osobowości. Centrum tak zintegrowanej osobowości stanowi jaźń. Przykład wzajemnego oddziaływania systemów osobowości. Aby zilustrować te oddziaływania, przedstawimy relacje, jakie zachodzą między animą a innymi systemami osobowości. Jung twierdzi, iż: „cała natura mężczyzny zakłada z góry obecność kobiety [...] od samego początku jego system nastawiony jest na kobietę" (1945, s. 188). Niemowlę płci męskiej, wyposażone w archetyp kobiety, w sposób instynktowny przywiązuje się do pierwszej kobiety, z którą ma do czynienia, czyli zazwyczaj do swej matki. Jednakże kiedy dziecko dorasta, ta więź z matką zaczyna je ograniczać i frustrować, a niekiedy staje się dla niego nawet niebezpieczna. Z tego powodu kompleks matki, który powstał w ego, wypierany jest do nieświadomości osobowej. W tym samym okresie rozwoju kobiece cechy i postawy wszczepione w ego przez animę również zostają wyparte, ponieważ stają się one niezgodne z rolą mężczyzny, której odgrywania wymaga społeczeństwo. Innymi słowy: wrodzone cechy kobiece są wypierane przez przeciwstawne siły persony i innych archetypów. Uczucia dziecka do matki i kobieca strona jego natury w efekcie obu tych aktów w y p a r c i a zostają przemieszczone z ego do nieświadomości osobowej. Tak więc sposób, w jaki mężczyzna spostrzega kobiety, i jego uczucia wobec nich uwarunkowane są zarówno przez nieświadomość osobową, jak i nieświadomość zbiorową. W efekcie zmian archetypu matki i archetypu kobiety (animy) ego staje przed zadaniem integracji polegającym na tym, by mężczyzna odnalazł kobietę, która podobna jest do imago matki i zarazem spełnia potrzeby, jakie narzuca mu jego anima. Jeśli wybierze on kobietę, która różni się od jednego lub obu tych nieświadomych wzorów, naraża się na poważne problemy, ponieważ jego świadome pozytywne uczucia wobec niej będą zakłócone przez nieświadome uczucia negatywne. W efekcie będzie czuł się rozczarowany i zacznie oskarżać ją o różne wymyślone wady i błędy, nie uświadamiając sobie rzeczywistej przyczyny swego niezadowolenia. Jeśli natomiast funkcja transcendentna nie będzie zakłócona, doprowadzi do scalenia wszystkich tych sprzecznych impulsów i mężczyźnie uda się wybrać partnerkę, z którą będzie szczęśliwy. W podejmowaniu wszystkich ważnych życiowo decyzji, jeśli mają być one trafne, muszą być uwzględniane zarówno czynniki świadome, jak i nieświadome. Jung twierdzi, że nieprzystosowanie i niemożność bycia szczęśliwym są w dużym stopniu spowodowane przez jednostronny rozwój osobowości, który pomija ważne nieświadome aspekty ludzkiej natury. Te pominięte aspekty powodują zaburzenia osobowości i irracjonalne zachowanie. Osobowość w ujęciu Junga jest strukturą niezwykle skomplikowaną. Nie tylko zawiera wiele różnych składników - na przykład liczba potencjalnych arche-

Struktura osobowości 101

typów i kompleksów jest ogromna - lecz także interakcje między poszczególnymi składnikami osobowości są zawiłe i skomplikowane. Nikt inny nie przedstawił równie bogatej i złożonej teorii struktury osobowości.

Dynamika osobowości Jung przedstawia psychikę (osobowość) jako częściowo zamknięty układ energetyczny. Układ ten uważa za niecałkowicie zamknięty ze względu na fakt, że musi on pobierać energię ze źródeł zewnętrznych (na przykład przez przyjmowanie pokarmu) i że energia wydatkowana jest na zewnątrz (na przykład przez wykonywanie pracy fizycznej). Również zewnętrzna stymulacja może powodować zmiany w wydatkowaniu energii wewnątrz systemu. Zdarza się to na przykład wtedy, gdy nagła zmiana w świecie zewnętrznym zmienia kierunek naszej uwagi i percepcji. Osobowość nie może zatem, podlegając wpływom i modyfikacjom ze strony źródeł zewnętrznych, osiągnąć stanu doskonałej stabilizacji, jaką mogłaby osiągnąć, gdyby była układem całkowicie zamkniętym. Osobowość może jedynie osiągnąć stan względnej stabilizacji.

Energia psychiczna Energia, która odpowiada za funkcjonowanie osobowości, określana jest mianem energii psychicznej (Jung, 1948b). Jest ona przejawem energii życiowej, tzn. energii organizmu jako systemu biologicznego. Energia psychiczna pochodzi z tych samych źródeł co cała energia życiowa, tj. z procesów metabolicznych zachodzących w organizmie. Energię życiową określa Jung jako libido, ale terminu tego używa także zamiennie z terminem „energia psychiczna". Jung nie zajmuje określonego stanowiska wobec relacji między energią psychiczną a energią życiową, ale sądzi on, że można przyjąć hipotezę, iż zachodzi między nimi pewien rodzaj wzajemnego oddziaływania. Energia psychiczna jest konstruktem hipotetycznym, a nie jakąś konkretną substancją czy zjawiskiem. W związku z tym nie może być ani odczuwana, ani mierzona. Energia psychiczna znajduje konkretny wyraz w postaci rzeczywistych lub potencjalnych sił. Przykładami rzeczywistych sił w osobowości są życzenia, chęci, uczucia, uwaga, dążenia; przykładami sił potencjalnych są dyspozycje, zdolności, tendencje, skłonności i postawy. Wartości psychiczne. Ilość energii psychicznej zawartej w danym elemencie osobowości określana jest jako wartość tego elementu. Wartość jest miarą natężenia (siły). Jeśli jakiemuś pojęciu lub uczuciu przypisujemy wysoką wartość, oznacza to, iż ma ono znaczną moc wzbudzania i ukierunkowywania zachowania. Osoba, która wysoko ceni prawdę, będzie skłonna włożyć wiele energii w jej poszukiwanie. Ktoś, kto przypisuje dużą wartość władzy, będzie miał silną motywację do jej zdobywania. I odwrotnie, jeśli coś ma małą wartość, to związana jest z tym również niewielka ilość energii.

114

Struktura osobowości 101

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Nie można określić wartości absolutnej jakiegoś pojęcia czy uczucia, ale można ustalić ich wartość względną. Jedną z prostych, ale niezbyt dokładnych metod ustalania wartości względnej jest pytanie danej osoby o jej preferencje (czy woli jakąś rzecz od innej). Uzyskany w ten sposób porządek preferencji danej osoby stanowi przybliżoną miarę względnej siły jej wartości. Można również stworzyć sytuację eksperymentalną i sprawdzić, na przykład, w oczekiwaniu jakich nagród osoba badana będzie skłonna więcej pracować. Dość dokładny obraz wartości można uzyskać, obserwując przez dłuższy czas zachowania danej osoby. Jeśli ktoś spędza więcej czasu na czytaniu niż na grze w karty, to można stąd wnosić, iż czytanie ma dla niego większą wartość niż gra.

kolejno czyta się osobie badanej. Osoba badana ma odpowiadać pierwszym słowem, jakie jej przyjdzie do głowy. Jeśli odpowiedź na dane słowo zajmuje komuś szczególnie dużo czasu, wskazuje to, iż jest ono w pewien sposób powiązane z jakimś kompleksem. Wskaźnikami kompleksu są także brak odpowiedzi oraz powtarzanie w odpowiedzi słowa-bodźca. Inną miarą siły kompleksu jest siła reakcji emocjonalnej na daną sytuację. Szybsze bicie serca, głębszy oddech i odpłynięcie krwi z twarzy - wskazują na pobudzenie silnego kompleksu. Dość dokładną ocenę siły kompleksów danej osoby może dać łączne zastosowanie pomiarów fizjologicznych, takich jak mierzenie pulsu, oddychania, zmian przewodnictwa elektrycznego skóry, oraz testu skojarzeń słownych.

Sita organizująca kompleksu. Wartości świadome można określić na podstawie takich obserwacji i pomiarów, o jakich mówiliśmy powyżej, jednakże w odniesieniu do wartości nieświadomych metody te nie są zbyt użyteczne. Wartości nieświadome muszą być ustalane poprzez ocenę „siły organizującej, jaką ma element stanowiący jądro kompleksu". Siła organizująca kompleksu określona jest przez liczbę różnych grup elementów, które powiązane są z jądrem kompleksu. Jeśli ktoś ma silny kompleks patriotyczny, to jądro tego kompleksu - czyli miłość do własnego kraju - będzie wytwarzało wokół siebie konstelację różnych doświadczeń. Jedna taka konstelacja może składać się z reprezentacji ważnych wydarzeń z historii własnego narodu, druga zaś z pozytywnych postaw wobec przywódców i bohaterów narodowych. Osoba nastawiona bardzo patriotycznie ma skłonność do dopasowywania wszelkich nowych doświadczeń do jednej z konstelacji związanych z patriotyzmem. W jaki sposób można określać siłę organizującą kompleksu? Jung przedstawia trzy metody: 1) bezpośrednią obserwację połączoną z wnioskowaniem analitycznym, 2) wskaźniki (symptomy) kompleksu, 3) siłę ekspresji emocjonalnej. Obserwacja i wnioskowanie umożliwiają ocenę liczby elementów powiązanych z jądrem kompleksu. Osoba mająca silny kompleks matki skłonna będzie przy każdej okazji mówić o swojej matce lub na tematy z nią związane, niezależnie od tego, czy to jest na miejscu czy nie. Osoba taka preferuje filmy i opowieści, w których matki odgrywają ważne role, przywiązuje dużą wagę do Dnia Matki i pamięta o niej także przy innych okazjach. Naśladuje również swą matkę przez przyjmowanie jej gustów i zainteresowań, jest przywiązana do jej przyjaciół i znajomych. Bardziej lubi kobiety starsze od siebie niż rówieśniczki. Kompleks nie zawsze dochodzi do głosu jawnie. Przejawia się często w snach lub w formach zamaskowanych i czasami potrzebne są pewne pośrednie dowody, które umożliwiłyby stwierdzenie doniosłości doświadczenia leżącego u podstaw tych przejawów. To właśnie mamy na myśli, mówiąc o wnioskowaniu analitycznym. Wskaźnikami (symptomami) kompleksu są wszelkie zakłócenia zachowania, które wskazują na istnienie kompleksu. Może to być przejęzyczenie, na przykład mężczyzna zamierzając powiedzieć „żona", mówi „matka". Na istnienie kompleksu może także wskazywać zablokowanie pamięci, na przykład niemożność przypomnienia sobie imienia przyjaciółki, ponieważ przypomina ono imię matki lub coś, co jej dotyczy. Kompleksy ujawniają się także w teście skojarzeń słownych. Jung odkrył istnienie kompleksów w 1903 r., podczas eksperymentów, w których używał testu skojarzeń słownych (Jung, 1973a). Test ten, obecnie szeroko stosowany w badaniu osobowości, składa się ze standardowej listy słów, które

Zasada ekwiwalencji Według Junga dynamika procesów psychicznych opiera się na dwóch podstawowych zasadach - zasadzie ekwiwalencji (zachowania) energii i zasadzie entropii (Jung, 1948b). Zasada ekwiwalencji oznacza, że wtedy, gdy energia zostanie wydatkowana na wywołanie pewnych efektów, to ta sama ilość energii pojawi się w jakiejś innej części systemu. Osoby, które uczyły się fizyki, rozpoznają w tej zasadzie pierwsze prawo termodynamiki lub zasadę zachowania energii. Zasada ta w odniesieniu do funkcjonowania psychiki głosi: Jeśli jakaś wartość znika lub zostaje osłabiona, to suma energii, jaka się z nią wiązała, nie zniknie z psychiki, lecz ponownie pojawi się w powiązaniu z inną wartością. Zmniejszenie siły jednej wartości oznacza niewątpliwie zwiększenie siły innej wartości. Jeśli na przykład dziecko zaczyna mniej cenić własną rodzinę, to zwykle wzrasta jego zainteresowanie innymi ludźmi i innymi sprawami. Jeśli ktoś traci zainteresowanie jakimś hobby, to zwykle znajduje sobie w zamian inne. Kiedy pewna wartość zostaje wyparta, to związana z nią energia może przejawiać się w snach i fantazjach. Może również stać się tak, że energia, którą traci dana wartość, zostaje rozdzielona między kilka innych wartości. Z punktu widzenia funkcjonowania całej osobowości zasada ekwiwalencji oznacza, iż energia usunięta z jednej struktury, na przykład ego, zostaje przeniesiona do innej struktury, na przykład do persony. Jeśli coraz więcej wartości zostaje wypartych do ciemnej strony osobowości, jaką jest cień, to staje się on coraz silniejszy i potężniejszy, kosztem innych struktur osobowości. Jeśli ego jest osłabione przez utratę energii, to energia ta zostaje przeniesiona do nieświadomości. Dynamiczny aspekt osobowości polega na stałym przepływie energii między jej różnymi strukturami. Zasada zachowania energii nie może być oczywiście stosowana w sposób ścisły do psychiki, która jest systemem jedynie częściowo zamkniętym. Energia dopływa do psychiki z zewnątrz i jest przez nią na zewnątrz wydatkowana, a ilość pobieranej i wydatkowanej energii może się w znacznym stopniu zmieniać. Wzrost lub spadek siły jakiejś wartości może zatem wynikać nie tylko z przeniesienia energii z jednej części systemu do innej, lecz także z dopływu energii ze źródeł zewnętrznych lub z jej wydatkowania na zewnątrz (poprzez wysiłek fizyczny). Po zjedzeniu posiłku lub po odpoczynku ożywiamy się fizycznie i psychicznie, a po dłuższej pracy czujemy się zmęczeni. Jung i inni psychologowie zajmujący się

JL

117 Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

dynamiką psychiki interesowali się zarówno wymianą energii między psychiką i organizmem a światem zewnętrznym, jak i wewnątrzpsychicznym przepływem energii. Zasada entropii Zasada entropii, czy drugie prawo termodynamiki, głosi w istocie, że jeśli dwa ciała o różnej temperaturze pozostają ze sobą w kontakcie, to ciepło będzie przepływać od ciała cieplejszego do zimniejszego. Podobnie woda zawsze będzie przepływać z wyższego poziomu na niższy. Działanie zasady entropii powoduje w rezultacie wyrównanie energii. Przedmiot cieplejszy traci swą energię termiczną na rzecz zimniejszego, aż do momentu, w którym oba obiekty będą miały taką samą temperaturę. W tym momencie wymiana energii ustaje, a te dwa obiekty pozostają w równowadze termicznej. Zasada entropii zastosowana przez Junga do opisu dynamiki osobowości oznacza, iż dystrybucja energii psychicznej zmierza do osiągnięcia równowagi. W najprostszym przypadku polega to na tym, iż jeśli dwie wartości (natężenia energii) nie są równe, to energia będzie przepływała od wartości większej do wartości mniejszej, aż do momentu osiągnięcia równowagi. Ponieważ jednak psychika nie jest systemem zamkniętym, równowaga może być zakłócona przez odpływ lub dopływ energii z zewnątrz systemu. Jak widać zatem, stała równowaga sił nigdy nie może być przez osobowość osiągnięta. Jednakże pełna równowaga jest stanem idealnym, do którego zawsze zmierza wymiana energetyczna. Takim właśnie idealnym stanem, w którym całość energii jest równo rozdzielona między różne, w pełni rozwinięte struktury psychiczne, jest jaźń. Twierdząc, iż celem rozwoju psychicznego jest samourzeczywistnienie, Jung miał na myśli między innymi to, iż dynamika osobowości przybliża się do stanu doskonałej równowagi sił. Podstawową regułą rządzącą wymianą energii między poszczególnymi systemami osobowości jest zasada przepływu energii z systemu o wysokim potencjale do systemu o niskim potencjale energii. Działanie tej zasady powoduje, iż system słaby dąży do podwyższenia swej pozycji kosztem systemu silnego, co powoduje wzrost napięcia w osobowości. Jeśli na przykład ego znacznie dominuje nad nieświadomością, to wywołuje to poważne napięcie w osobowości, ponieważ część energii będzie usiłowała przemieścić się ze struktury świadomej do nieświadomości. Podobnie energia powiązana z postawą wyższą, dominującą (ekstrawersją lub introwersją) ma tendencję do przemieszczania się w kierunku postawy niższej. Osoba, u której nadmiernie rozwinęła się postawa ekstrawertywna, odczuwa napięcie skłaniające ją do rozwinięcia stłumionych introwertywnych aspektów swej natury. Według Junga jednostronny rozwój osobowości zawsze powoduje konflikty, napięcia i przeciążenia, natomiast równomierny rozwój wszystkich aspektów osobowości jest źródłem harmonii, odprężenia i zadowolenia. Wzbudzenie energii wymaga różnicy potencjałów między poszczególnymi składnikami systemu. W stanie idealnej równowagi energia nie powstaje. Jeśli wszystkie składniki systemu osiągają pełną równowagę, czyli zupełną entropię, system przestaje funkcjonować i zatrzymuje się wszelki ruch. Żywy organizm nie

Struktura osobowości 101

może zatem osiągnąć stanu pełnej entropii. Mamy tu do czynienie z niezwykłym paradoksem. Podobnie jak w przypadku Freudowskiego „instynktu śmierci", określającego ludzkie pragnienie powrotu do stanu nieorganicznego, tak i Jungowski cel rozwoju, jakim jest dążenie do osiągnięcia jaźni, pociąga za sobą ostateczny zanik osobowości.

Wykorzystanie energii Cała energia psychiczna, jaką dysponuje osobowość, wykorzystywana jest w dwóch zasadniczych celach. Część energii wydatkowana jest na wykonywanie pracy niezbędnej do utrzymania się przy życiu i zachowania gatunku. Służą temu wrodzone funkcje popędowe, takie jak głód i seks. Działają one zgodnie z naturalnymi prawami biologicznymi. Energia, która stanowi nadwyżkę w stosunku do energii niezbędnej dla funkcji popędowych, może być spożytkowana na aktywność kulturalną i duchową. Według Junga aktywność duchowa stanowi wyraz wyżej rozwiniętych celów życia. W im większym stopniu zaspokojone są biologiczne potrzeby człowieka, tym więcej energii może on poświęcić na zainteresowania kulturalne. Co więcej, ponieważ wraz z wiekiem organizm ma coraz mniej potrzeb energetycznych, w starszym wieku można wydatkować więcej energii na aktywność psychiczną.

Rozwój osobowości Najbardziej znamienną cechą Jungowskiej teorii osobowości, poza koncepcją nieświadomości zbiorowej z jej archetypami, jest podkreślenie zjawiska stałego postępu w rozwoju osobowości. Jung sądził, iż człowiek stale się rozwija i doskonali lub przynajmniej dokonuje pewnych wysiłków w tym kierunku. Rozwój ten polega na przechodzeniu od mniej doskonałych stadiów rozwojowych do stadiów coraz bardziej doskonałych. Jung sądził również, iż ludzkość jako gatunek stale rozwija coraz bardziej złożone formy egzystencji. Jaki jest zatem cel rozwoju? Do czego dążą jednostki i cały gatunek ludzki? Ostateczny cel określony jest jako samourzeczywistnienie. Jest to najdoskonalsze, najpełniejsze zróżnicowanie, a zarazem najbardziej harmonijne połączenie wszystkich aspektów osobowości człowieka. W procesie samourzeczywistnienia powstaje nowe centrum psychiki - jaźń, która zastępuje stare centrum, jakim było ego. Wszelka ewolucja przejawiająca się w rozwoju psychicznym - od pierwszego prymitywnego organizmu do pojawienia się człowieka - jest wielką manifestacją rozwoju i doskonalenia. Rozwój nie kończy się wraz z pojawieniem się człowieka. Podobnie jak człowiek znajduje się na wyższym stadium rozwojowym w stosunku do innych gatunków zwierząt - tak człowiek cywilizowany reprezentuje doskonalszy etap rozwoju w porównaniu z człowiekiem pierwotnym. Człowiek cywilizowany ma przed sobą nadal długą drogę, zanim uda mu się osiągnąć ostateczny cel swego ewolucyjnego rozwoju. Przyszłość człowieka stanowiła dla Junga niezwykle interesujący i porywający problem, któremu poświęcał wiele miejsca w swoich pracach.

118

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Rozwój osobowości

Przyczynowość a teleologizm

i

Pogląd, iż ludzkim przeznaczeniem kieruje i rządzi pewien cel, ma charakter wyjaśnienia teleologicznego czy finalistycznego. Polega ono na interpretowaniu zdarzeń teraźniejszych w kategoriach przyszłości. Pojmując osobowość w sposób teleologiczny, odwołujemy się do tego, dokąd osobowość zmierza, a nie do tego, gdzie w danym momencie się znajduje. Zdarzenia teraźniejsze możemy także wyjaśniać odwołując się do przeszłości. Zasada przyczynowości głosi, iż zdarzęnia teraźniejsze są skutkiem poprzedzających je warunków zwanych ich przyczynami. Stosując tę zasadę w odniesieniu do osobowości, wyjaśniamy aktualne zachowanie jednostki, odwołując się do jej przeszłych doświadczeń. Jung utrzymuje, iż pełne zrozumienie osobowości możliwe jest jedynie przy przyjęciu obu sposobów wyjaśniania - teleologicznego i przyczynowego. Teraźniejszość jest zdeterminowana nie tylko przez przeszłość (przyczynowość), lecz także przez przyszłość (teleologizm). Psychologowie, dążąc do zrozumienia osobowości, winni mieć janusowe oblicze. Powinni przyglądać się jednocześnie przeszłości i przyszłości jednostki. Połączenie obu tych punktów widzenia daje pełny obraz osobowości jednostki. Jung twierdzi, iż przyczynowość i teleologizm są jedynie sposobami myślenia przyjętymi arbitralnie przez naukowców w celu porządkowania i rozumienia zjawisk przyrodniczych. Ani przyczynowość, ani teleologizm jako takie nie występują w przyrodzie. Jung podkreśla, iż przyjęcie wyłącznie przyczynowego sposobu myślenia prowadzi w efekcie do zwątpienia i braku nadziei, ponieważ z przyczynowego punktu widzenia jesteśmy więźniami swej przeszłości. Jeśli przeszłość determinuje teraźniejszość, to nie możemy zmienić tego, co już zostało określone. Natomiast postawa finalistyczna daje nam poczucie nadziei i sensu życia (por. Franki, 1959, który podpisuje się pod zdaniem wyrażonym przez Nitzsche'go: „Ten kto ma po co żyć może znieść prawie wszystko").

| ? j ! 1 1 • 1 ,, i I "

Synchroniczność

|

J ; { ; ; } *

W późnym okresie swego życia Jung (1952a) wprowadził do swej teorii zasadę, która nie ma charakteru ani przyczynowego, ani teleologicznego. Nazwał ją zasadą synchroniczności. Zasadę tę stosuje się do zdarzeń, które współwystępują w tym samym czasie, ale żadne z nich nie jest przyczyną drugiego; jeśli na przykład jakaś myśl zgodna jest z obiektywnym wydarzeniem. Prawie każdy doświadczył takiej koincydencji, na przykład pomyślał o jakiejś osobie, a ona akurat się pojawiła, śnił o chorobie lub śmierci przyjaciela czy krewnego, a później dowiedział się, iż wypadek ten miał miejsce akurat w tym samym czasie co jego sen. Przedstawiając działanie zasady synchroniczności, Jung odwołuje się do bogatej literatury na temat telepatii, jasnowidzenia i innych zjawisk paranormalnych. Sądzi on, że wielu z tych zjawisk nie można wyjaśnić działaniem przypadkowego zbiegu okoliczności. Jung sugeruje, iż we wszechświecie, poza porządkiem przyczynowym, istnieje również inny porządek zjawisk. Zjawiska synchroniczne właściwe są naturze archetypów. Archetyp ma charakter psychoidalny, tzn. zarówno psychiczny, jak i fizykalny. W związku z tym archetyp może wprowadzić do świadomości wyobrażenie zdarzenia fizycznego, chociaż w rze- | i

119

czywistości zdarzenie to nie jest bezpośrednio spostrzegane. Archetyp nie jest przyczyną, nie powoduje żadnego z tych zdarzeń (wyobrażenia i rzeczywistego zdarzenia); ma natomiast właściwości umożliwiające ich synchroniczne wystąpienie. Zasada synchroniczności lepiej wyjaśnia zbieżność zjawiska psychicznego (myśli) i materialnego niż koncepcja zakładająca, iż myśl powoduje zmaterializowanie się przedmiotu myśli. [Interesujące przedstawienie zasady synchroniczności można znaleźć w książce Anieli Jaffe From the life and work of C. G. Jung (1971 - O życiu i pracy Junga. Zobacz także: Progoff, 1973)].

Dziedziczność W psychologii Junga dziedziczność odgrywa ważną rolę. Dziedziczeniu podlegają przede wszystkim popędy biologiczne, których celem jest samozachowanie jednostki i reprodukcja. Popędy te stanowią animalną stronę natury ludzkiej i są ogniwem łączącym człowieka ze zwierzęcą przeszłością jego gatunku. Popęd jest wewnętrznym impulsem skłaniającym do działania w określony sposób w odpowiedzi na wystąpienie pewnego szczególnego stanu organizmu. Na przykład głód wywołuje aktywność polegającą na poszukiwaniu jedzenia i na jedzeniu. Poglądy Junga na popędy nie różnią się od stanowiska współczesnej biologii (Jung, 1929, 1948c). Jednakże twierdzenie Junga, iż dziedziczeniu podlegają nie tylko popędy, lecz także „doświadczenia" gatunku, odbiega znacznie od poglądów współczesnych biologów. Doświadczenia gatunku - lub mówiąc precyzyjniej: możliwość przeżywania tego samego typu doświadczeń co nasi przodkowie - są wrodzone w formie archetypów. Jak to przedstawiliśmy uprzednio, archetyp jest pamięcią gatunku, która stała się częścią ogółu tego, co jest dziedziczone przez człowieka dzięki temu, iż doświadczenia będące jej źródłem były często i powszechnie powtarzane przez wiele pokoleń. Przyjmując koncepcję dziedziczności kulturowej, Jung stawia się w jednym szeregu z teorią Lamarcka, głoszącą, iż charakter jest nabywany przez dziedziczenie. Trafność tej doktryny kwestionowana jest przez większość współczesnych genetyków. Jednakże, jak wskazują Hall i Nordby (1973), archetypy nie muszą być rozumiane w kategoriach Lamarcka, jako powstałe w drodze dziedziczenia nabytych cech. Na przykład ludzie pierwotni, którzy z powodu jakichś mutacji genetycznych posiadali predyspozycję do strachu przed wężami czy ciemnością, mogli mieć większą szansę przeżycia. To z kolei zwiększało ich szanse reprodukcyjne i prowadziło do utrwalenia się tej predyspozycji jako cechy gatunkowej. Także inne treści nieświadomości zbiorowej mogły ukształtować się w podobny sposób, w wyniku procesu naturalnej selekcji.

Stadia rozwoju Jung nie opisuje szczegółowo, jak to zrobił Freud, kolejnych stadiów rozwoju osobowości, przez które przechodzi jednostka od dzieciństwa do wieku dojrzałego. Opisuje jednak cztery ogólne stadia rozwoju. Nie przedstawimy ostatniego stadium, wieku starczego, ponieważ Jung uważał, że ten okres życia, kiedy stary człowiek stopniowo pogrąża się w nieświadomości, jest stosunkowo mało istotny.

Struktura osobowości 101

121 Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Dzieciństwo. Życie dziecka zdeterminowane jest przez aktywność instynktową, niezbędną do przetrwania. Zachowaniem dziecka kierują także oczekiwania rodziców. Problemy emocjonalne dzieci przeważnie odzwierciedlają „zaburzający wpływ domu" (1928, s. 54). W przeciwieństwie do Freuda, Jung nie podkreślał determinującego wpływu dzieciństwa na późniejsze zachowania. Wczesna dorosłość. Dojrzewanie jest dla osobowości okresem „psychicznych narodzin". Pojawia się seksualność. Dziecko zaczyna się także odróżniać od swoich rodziców. Nastolatek musi nauczyć się konfrontacji ze światem i przygotować się do życia. W okresie poszukiwania partnera i zdobywania zawodu przeważa postawa ekstrawersji, a życie psychiczne zdominowane jest przez świadomość (por. w rozdziale 4. omówienie trzech zadań życiowych wyróżnionych przez Adlera oraz przedstawione w rozdziale 5. podstawowe kryzysy według Eriksona: tożsamość a pomieszanie tożsamości oraz bliskość a izolacja). Dorastający musi uporać się z problemami własnej seksualności, a także siły czy niepewności. Wiek średni. Pod koniec trzydziestki większość ludzi uporała się już z problemami wczesnej młodości, żeniąc się i zdobywając stabilizacje zawodową. W tym okresie pojawia się zupełnie inny problem - potrzeba sensu życia. Ludzie muszą znaleźć cel życia i uzasadnienie dla niego. Według Junga zmieniają swą postawę z ekstrawertywnej na introwertywną i zmierzają w kierunku samourzeczywistnienia. W tym okresie występuje „kryzys wieku średniego". Młodzieńcze zainteresowania i dążenia tracą swoją wartość, a zastępują je nowe zainteresowania o charakterze raczej kulturowym niż biologicznym. Osoba w średnim wieku staje się bardziej introwertywną i mniej impulsywna. Mądrość i rozwaga zajmują miejsce fizycznej i psychicznej energii. Wartości ulegają sublimacji i znajdują swój wyraz w zainteresowaniach społecznych, religijnych, obywatelskich i filozoficznych. Jednostka staje się bardziej uduchowiona. Przemiana ta jest rozstrzygającym wydarzeniem w życiu jednostki. Jest ona także niezwykle ryzykowna, jeśli bowiem przemieszczenie energii nie będzie pomyślne, może dojść do poważnych zaburzeń osobowości. Mogą one powstać na przykład wtedy, gdy wartości kulturowe i duchowe nie przejmą całej energii zaangażowanej uprzednio w dążenia popędowe. Występuje wtedy nadmiar wolnej energii, który zakłóca równowagę psychiczną. Jung zajmował się - osiągając wielokrotnie dobre rezultaty - terapią ludzi w średnim wieku, którym nie udało się znaleźć zadowalającego ujścia dla energii psychicznej (Jung, 193la). Mogło być to związane z tym, że sam przeszedł swój „jałowy okres", w okolicach swych czterdziestych urodzin, w latach 1913-1917. Było to po jego zerwaniu z Freudem. Według jego własnej relacji, zrezygnował wtedy z wykładania na uniwersytecie i zatopił się w swej nieświadomości osobowej i zbiorowej. Niektórzy badacze (np.: Jaffe, 1971; van der Post, 1975) sugerują, że ten burzliwy okres był rodzajem kontrolowanej podróży, mającej na celu samopoznanie (por. autoanaliza Freuda). Inni (np. Ellenberger, 1970a; Stern, 1976) dowodzą, że Jung w tym okresie nie był w stanie pełnej kontroli i był bliski psychotycznego załamania. Niezależnie od tego, jak naprawdę było, wyszedł on z tego okresu wzbogacony o ważne odkrycia dotyczące natury i sposobu działania nieświadomości. W odróżnieniu od Freuda, potrzeba sensu życia była dla Junga ważnym pojęciem. Freud (1927) dowodził, że wiara w Boga stanowi złudzenie, jest przekonaniem

wynikającym z życzeniowego myślenia i ma infantylny charakter oraz pełni funkcję obronną, umożliwiając „tolerowanie własnej bezradności". Jung miał na tę kwestię zupełnie inny pogląd, oparty na użyteczności wiary, a nie na dowodzie. Pisał: Ponieważ nie można odkryć boskiego tronu w niebiosach za pomocą radioteleskopu [...] ludzie przyjmują, że takie idee są „nieprawdziwe". [...] Współczesny człowiek może twierdzić, że potrafi się bez nich obejść i może podtrzymywać swój pogląd, upierając się, że nie ma żadnych dowodów naukowych na prawdziwość tych idei. Ale [...] dlaczego mamy zawracać sobie głowę dowodami? Nawet jeśli nie wiemy dlaczego potrzebujemy soli w naszym pożywieniu, możemy mimo to odnosić korzyść z jej spożywania. [...] Dlaczego zatem mamy rezygnować z poglądów, które okazują się pomocne w chwili kryzysu i które mogą nadać sens naszemu życiu? [...] Człowiek bezwzględnie potrzebuje ogólnych idei i przekonań, które nadadzą sens jego życiu i pozwolą mu znaleźć swoje miejsce we wszechświecie (1964, s. 87-88).

Rozwój a regresja Zmiany osobowości mogą mieć zarówno charakter rozwoju wzbogacającego osobowość, jak i regresji, cofania się w rozwoju. Rozwój - według Junga - polega na tym, iż świadome ego w sposób zadowalający przystosowuje się zarówno do wymogów środowiska zewnętrznego, jak i do potrzeb wypływających z nieświadomości. Jeśli rozwój przebiega prawidłowo, przeciwstawne siły zostają scalone i procesy psychiczne są zharmonizowane i skoordynowane. Jeśli ten zmierzający do doskonalenia osobowości rozwój napotka przeszkody, libido nie jest w stanie zaangażować się w wartości ekstrawertywne, ukierunkowane na środowisko zewnętrzne. W rezultacie libido ulega regresji, cofnięciu się do nieświadomości i angażuje się w wartości introwertywne. Obiektywne wartości ego przekształcają się w wartości subiektywne. Regresja jest zatem przeciwieństwem rozwoju wzbogacającego osobowość. Jung sądzi jednak, iż regresywne przemieszczenie energii niekoniecznie musi mieć stały negatywny wpływ na przystosowanie. Regresja może czasami dopomóc ego w przezwyciężeniu przeszkód i umożliwić dalszy rozwój osobowości. Libido, cofając się do nieświadomości, może czerpać wiedzę i mądrość zdobyte w przeszłości - zarówno indywidualnej (zawarte w nieświadomości osobowej), jak i gatunkowej (magazynowane w nieświadomości zbiorowej). Wiedza ta, zwykle przez ego pomijana lub wypierana, odkryta w nieświadomości dzięki regresji, może umożliwić jednostce przezwyciężenie przeszkód i dalszy rozwój. Ludzie powinni zwracać szczególną uwagę na swoje sny, w nich bowiem przejawiają się ważne treści nieświadome. Jung traktuje sny jako drogowskazy wskazujące drogę rozwoju potencjalnych możliwości jednostki. Współzależność między progresją a regresją ilustruje taki oto typowy przykład. Młody człowiek, który uniezależnił się od swoich rodziców, spotyka na swej drodze przeszkody nie do przezwyciężenia. Liczy na radę i zachętę ze strony rodziców. W rzeczywistości może on nie powracać do rodziców w sensie dosłownym, lecz jego libido ulega regresji i w nieświadomości ożywają istniejące tam wyobrażenia rodziców. Wyobrażenia te mogą mu dostarczyć wiedzy i zachęty, których potrzebuje, by przezwyciężyć napotkane przeszkody.

122

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Proces indywiduacji Teoria Junga opiera się na założeniu, iż celem czy kierunkiem rozwoju osobowości jest jej stabilna jedność. Ludzie rodząc się stanowią niezróżnicowaną całość, która właśnie podlega rozwojowi. Ostatecznym celem rozwoju jest samourzeczywistnienie. Aby cel ten osiągnąć, poszczególne struktury osobowości muszą się w pełni zróżnicować i rozwinąć. Jeśli jakaś część osobowości zostaje w rozwoju pominięta lub rozwija się słabiej, to zaczyna działać jako źródło oporu, usiłując przechwytywać energię od bardziej rozwiniętych struktur. Jeśli w osobowości powstanie zbyt wiele źródeł oporu i konfliktów, jednostka staje się neurotyczna. Sytuacja taka powstaje wtedy, gdy archetypy nie mogą być wyrażone za pośrednictwem świadomego ego lub kiedy persona staje się tak rozbudowana i silna, iż tłumi całą pozostałą część osobowości. Podobnie mężczyzna, który nie pozwala sobie na zaspokojenie kobiecych impulsów swej animy, i kobieta, która tłumi swe męskie skłonności, narażają się na kłopoty i konflikty. Stłumione impulsy animy czy animusa wyrażają się bowiem wtedy w sposób irracjonalny. Aby osobowość była zdrowa i zintegrowana, każdy jej system musi się w pełni zróżnicować, rozwinąć i znaleźć swój wyraz. Rozwój i zróżnicowanie poszczególnych struktur odbywają się w drodze procesu określanego jako proces indywiduacji (Jung, 1939, 1950).

Funkcja transcendentna Funkcja transcendentna odpowiada za ponowną integrację struktur, które w procesie indywiduacji zostały zróżnicowane (Jung, 1916b). Funkcja ta umożliwia zjednoczenie wszystkich przeciwstawnych dążeń poszczególnych struktur i osiągnięcie przez osobowość idealnego celu, jakim jest doskonała pełna „jedność" (selfhood). Umożliwia ujawnienie istotnej natury jednostki i „urzeczywistnienie tej osobowości, która pierwotnie zawarta była w plazmie zarodkowej embrionu, we wszelkich jej aspektach; ustanowienie i rozwinięcie pierwotnej potencjalnej całości" (Jung, 1943, s. 108). Mimo że inne siły osobowości, szczególnie zaś wypieranie, mogą się przeciwstawiać funkcji transcendentnej, to zawsze jednak przejawia się dążenie do rozwoju jedności i całości osobowości. Jeśli dążenie to nie może być realizowane na poziomie świadomości, wyraża się ono w sposób nieświadomy poprzez sny, mity lub inne wyobrażenia symboliczne. Jednym z tych symboli, pojawiających się zwykle w mitach, snach, architekturze, religii i sztuce, jest symbol mandali. Słowo mandala oznacza w sanskrycie koło. Jung przeprowadził wyczerpujące studium mandali jako idealnego symbolu pełnej jedności i całości, występującego zarówno w religiach Wschodu, jak i Zachodu.

Sublimacja i wypieranie Energia psychiczna może przemieszczać się od jednego procesu psychicznego zachodzącego w danym systemie do innego procesu w tym samym lub innym systemie. Przemieszczenia takie dokonują się zgodnie z podstawowymi zasadami dynamiki psychicznej - zasadą ekwiwalencji i zasadą entropii. Jeśli przemieszczenie energii podporządkowane jest procesowi indywiduacji i funkcji transcendent-

Rozwój osobowości

123

n ej,

t° określa się je mianem sublimacji. Sublimacja oznacza przemieszczenie energii od bardziej prymitywnych, instynktownych i mniej zróżnicowanych procesów do procesów bardziej zróżnicowanych, o charakterze kulturowym i duchowym- Jeśli na przykład energia zostanie wycofana z popędu seksualnego i zaangażuje się w wartości religijne, to mówimy o jej sublimacji. W tej sytuacji forma, w jakiej wyraża się energia, zmienia się - zamiast w aktywności seksualnej wyraża się w aktywności religijnej. O wyparciu mówimy wtedy, gdy energia nie może zostać wyładowana ani za pośrednictwem popędów, ani poprzez sublimację. Zgodnie z zasadą zachowania energii wyparta energia nie może po prostu zniknąć, musi zostać gdzieś przeniesiona. Zostaje ona ulokowana w nieświadomości. Ten dopływ energii do treści nieświadomych może spowodować, iż nieświadomość uzyska „wyższy potencjał" niż świadome ego. Jeśli do tego dojdzie, to energia - zgodnie z zasadą entropii będzie przenikać z nieświadomości do ego i zakłócać procesy racjonalne. Innymi słowy: treści nieświadome o wysokim ładunku energetycznym będą usiłowały przedrzeć się do świadomości, a jeśli do tego dojdzie, jednostka będzie zachowywać się w sposób irracjonalny i impulsywny. Sublimacja i wyparcie są przeciwstawne. Sublimacja ma charakter progresywny, wyparcie zaś regresywny. Sublimacja sprawia, że psychika rozwija się, wyparcie powoduje, że cofa się ona w rozwoju. Sublimacja służy poszerzaniu pola racjonalności, wyparcie - irracjonalności. Sublimacja integruje osobowość, wyparcie dezintegruje. Ponieważ jednak wyparcie ma charakter regresywny, może pomóc jednostce znaleźć w nieświadomości rozwiązanie własnych problemów i dzięki temu umożliwić jej dalszy rozwój.

Symbolizacja Według Junga symbole pełnią dwie zasadnicze funkcje. Z jednej strony wyrażają dążenie do zaspokojenia zablokowanych impulsów popędowych; z drugiej wyrażają treści archetypowe. Taniec jako dziedzina sztuki stanowi przykład symbolicznego zaspokajania stłumionego popędu seksualnego. Jednakże symboliczne wyrażenie aktywności popędowej nigdy nie jest w pełni satysfakcjonujące, ponieważ rzeczywisty obiekt, który mógłby zaspokoić popęd, nie może być osiągnięty. Tym samym energia libido nie może być w pełni rozładowana poprzez symbolizację. Taniec nie jest w stanie zastąpić bezpośredniej ekspresji seksualnej, stąd też stale trwa poszukiwanie bardziej adekwatnej symbolizacji nie zaspokojonych popędów. Jung sądzi, iż odkrywanie symboli, które rozładowują więcej energii i lepiej redukują napięcie, umożliwia rozwój cywilizacji i osiąganie coraz wyższego poziomu kultury. Jednak symbol blokuje możliwość bezpośredniego rozładowania impulsu, ponieważ energia, znajdując ujście w symbolizacji, nie może być wykorzystana do bezpośredniej aktywności popędowej. Jeśli ktoś tańczy, to nie wyładowuje bezpośrednio swej energii seksualnej. Z tego punktu widzenia symbolizacja polega na tym samym co sublimacja, w obu wypadkach mamy do czynienia z przemieszczeniem energii libido. W psychologii Junga bardzo istotne znaczenie ma symboliczna reprezentacja przyszłego kierunku rozwoju osobowości, szczególnie zaś dążenie do

124

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

całości i jedności. Koncepcja ta stanowi oryginalny przyczynek do teorii symboli. Jung stale powracał do rozważań nad symbolizmem, a jego najważniejsze książki poświęcone są temu tematowi. Istota Jungowskiej teorii symboli zawiera się w poniższym cytacie: „Symbol nie jest znakiem kryjącym coś, co jest wszystkim wiadome i znane. Nie takie jest jego znaczenie; lecz przeciwnie, symbol wyraża dążenie do wyjaśnienia za pomocą analogii czegoś, co należy jeszcze do sfery niewiadomego, lub czegoś, co ma dopiero nastąpić" (Jung, 1916a, s. 287). Symbole są reprezentacjami psychicznymi. Wyrażają one nie tylko wiedzę ludzką, zgromadzoną w toku doświadczeń całego gatunku i samej jednostki, lecz także przyszłe etapy rozwoju ludzkości, które znacznie wyprzedzają etap już osiągnięty. Symbole wyrażają przeznaczenie jednostki, najwyższy poziom ewolucji jej psychiki. Wiedza zawarta w symbolach nie jest ludziom dostępna bezpośrednio; informacja, jaką niesie symbol, musi być odszyfrowana. Symbol można rozpatrywać w dwu aspektach. Z jednej strony ma on charakter retrospektywny i sterowany jest przez popędy; z drugiej strony ma naturę prospektywną i sterowany jest przez ostateczne cele ludzkości. Jeśli rozpatrujemy symbol w aspekcie retrospektywnym, to ujawniamy jego popędowe podłoże, jeśli zaś zwrócimy uwagę na prospektywny charakter symbolu, to odsłaniają się nam takie dążenia ludzkości, jak dążenie do pełni, odrodzenia, harmonii, oczyszczenia. Analiza retrospektywna ma charakter przyczynowy i redukcyjny, analiza prospektywna ma charakter teleologiczny, finalistyczny. Do pełnego wyjaśnienia symbolu niezbędne są oba typy analizy. Jung sądzi, że dotychczas przeważał pogląd, iż symbol jest jedynie wytworem zablokowanych dążeń popędowych, a prospektywny aspekt symbolu był niedoceniany. Psychiczna siła symbolu jest zawsze większa niż siła przyczyny, która symbol wytwarza. Symbol powstaje dzięki działaniu dwóch sił: siły popychającej, dostarczanej przez energię popędową, i siły przyciągającej, wynikającej z celów transcendentnych. Żadna z tych sił sama nie byłaby w stanie wytworzyć symbolu. Dlatego też psychiczna siła symbolu, będąc łącznym produktem przyczynowych i finalistycznych wyznaczników, jest większa niż siła samego tylko czynnika przyczynowego.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Jung był nie tylko naukowcem, lecz i erudytą. Źródła, z jakich czerpał swą wiedzę, były niezwykle bogate i różnorodne: analizował starożytne mity i współczesne baśnie, odwoływał się do faktów z życia ludzi pierwotnych i żyjących w nowoczesnej cywilizacji; posługiwał się wiedzą o religiach świata Wschodu i Zachodu; studiował alchemię, astrologię, telepatię i zjawiska jasnowidzenia, analizował marzenia senne i wizje doświadczane przez zwykłych ludzi; czerpał dane z antropologii, historii, literatury i sztuki; prowadził także badania kliniczne i eksperymentalne. W dziesiątkach artykułów i książek przytaczał dane, na których oparte są jego teorie. Jung twierdził, iż bardziej interesuje go odkrywanie faktów niż formułowanie teorii. „Nie posługuję się żadnym systemem, mówię o faktach" (osobista informacja udzielona autorom, 1954).

Charakterystyczne badania i metody badawcze

125

Ze względu na to, iż nie jesteśmy w stanie dokonać przeglądu całego ogromnego materiału empirycznego, który Jung przedstawił w licznych publikacjach, ograniczymy się do zaprezentowania jedynie drobnej części jego badań. Badania eksperymentalne nad kompleksami W pierwszych badaniach, które zwróciły uwagę psychologów, Jung posługiwał się testem skojarzeń słownych w połączeniu z fizjologicznymi pomiarami emocji (Jung, 1973a). Test ten składa się ze standardowej listy słów, czytanych kolejno osobie badanej, której zadaniem jest odpowiadanie na każde słowo pierwszym słowem, które jej przychodzi do głowy. Czas odpowiedzi na każde słowo mierzony jest stoperem. W eksperymentach prowadzonych przez Junga zmiany w oddychaniu mierzono za pomocą pneumografu przymocowanego do klatki piersiowej osoby badanej, a zmiany w przewodnictwie elektrycznym skóry za pomocą psychogalwanometru, którego elektrody były przymocowane do dłoni. Ponieważ wiadomo, iż emocje mają wpływ na oddychanie i oporność skóry, te dwa pomiary miały dostarczać dodatkowych informacji o reakcjach emocjonalnych pojawiających się przy poszczególnych słowach z listy. Jung stosował te pomiary w celu odkrywania kompleksów u pacjentów. Długi okres opóźnienia reakcji na słowo bodźcowe, w połączeniu ze zmianami w oddychaniu i w oporności skóry, wskazywał na to, iż słowo to aktywizuje jakiś kompleks. Jeżeli na przykład po słowie „matka" czyjś oddech staje się nieregularny i na skutek pocenia się dłoni spada opór elektryczny skóry, a reakcja na to słowo jest opóźniona ponad normę, to zjawiska te wskazują na istnienie kompleksu matki. Jeśli osoba badana podobnie reaguje na inne słowa wiążące się ze słowem „matka", to fakty te udowadniają istnienie tego kompleksu. Inne wskaźniki sugerujące, że słowo bodźcowe skojarzone jest z kompleksem, to: powtarzanie lub niedosłyszenie słowa, ruchy ciała, podawanie w odpowiedzi rymów, jąkanie się, złożone odpowiedzi lub niemożność znalezienia odpowiedzi. Test skojarzeń słownych Junga był pod wieloma względami pierwszym przykładem typowego testu klinicznego. Miał on wiele cech charakteryzujących powszechnie stosowane testy „projekcyjne", takich jak standardowy zestaw materiału bodźcowego, na który badany reaguje w taki sposób, jaki mu się wydaje odpowiedni, typowe reakcje na poszczególne słowa dla różnych grup osób i czas przeznaczony na omówienie z osobą badaną tych słów bodźcowych, które wywołały nietypowe reakcje.

Studia przypadków W poprzednim rozdziale wspomnieliśmy, iż Freud opublikował sześć obszernych studiów przypadków. W każdym z tych studiów przedstawił opis dynamiki szczególnych stanów patologicznych, na przykład: Dora i histeria, Schreber i paranoja. Jung natomiast nie przedstawił żadnego studium przypadku, które można by porównać ze studiami Freuda, z wyjątkiem kilku krótkich studiów opublikowanych przed zerwaniem z Freudem. W Symbols of transformation (1952b - Symbole przemiany; wyd. pol. 1998) Jung przedstawił analizę fantazji młodej Amerykanki, którą znał jedynie z artykułu szwajcarskiego psychologa Theodore'a

126

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Flournoya. Nie jest to w ścisłym znaczeniu studium przypadku, nie jest nim też analiza długiej serii snów przeprowadzona w Psychologie und Alchemie (1944 Psychologia a alchemia) ani analiza serii obrazów pewnego pacjenta, przedstawiona w pracy A Study in a process of individuation (1950 - Studium procesu indywiduacji; wyd. pol. w: C. G. Jung Mandala. Symbolika człowieka doskonałego, 1993). W powyższych analizach Jung posługiwał się metodą porównawczą, a w celu zobrazowania archetypowego podłoża snów i fantazji odwoływał się do historii, mitów, religii i etymologii. Jung po zerwaniu z Freudem posługiwał się metodą porównawczą i w ten sposób uzyskiwał podstawowe dane i potwierdzenie dla swych koncepcji. Takie hermetyczne pozycje, jak Psychologie und Alchemie (1944), Alchemical studies (1942-1957 - Studia alchemiczne), Aion (1951; wyd. pol. 1997) czy Mysterium coniunctionis (1955b; wyd. pol. 2002) mogą być trudne w odbiorze. Natomiast łatwy do przyswojenia przykład zastosowania metody porównawczej można znaleźć w artykule Flying saucers: a modern myth of things seen in the sky (1958 - Latające talerze: Nowoczesny mit. O rzeczach, widywanych na niebie; wyd. pol. 1982). Artykuł ten napisał Jung w późnym okresie życia.

Badania porównawcze nad mitologią, religią i okultyzmem Jung poświęcił wiele uwagi badaniom nad mitologią, religią, alchemią i astrologią, skąd czerpał potwierdzenie swej koncepcji archetypów, którą trudno byłoby potwierdzić jedynie na podstawie źródeł współczesnych. Poszukiwania te zaprowadziły Junga w rejony znane tylko nielicznym psychologom, zdobył rozległą wiedzę w tak tajemniczych dziedzinach, jak religia hindu, taoizm, joga, konfucjanizm, obrzędy chrześcijańskie, astrologia, badania metapsychiczne, mentalność ludzi pierwotnych i alchemia. W Psychologie und Alchemie (1944) Jung w sposób niezwykle obrazowy stara się udokumentować istnienie archetypów gatunkowych. Sądzi, iż bogata symbolika alchemii wyraża wiele, a może nawet wszystkie archetypy ludzkie. W pracy tej analizuje on długą serię snów pewnej osoby (która nie była jego pacjentem), porównując je z symbolami alchemicznymi, i dochodzi do wniosku, że mają one te same podstawowe cechy. Jest to majstersztyk analizy symbolicznej, który należy przeczytać w całości, by móc go docenić. Poniżej przedstawimy jedynie kilka przykładów, aby dać czytelnikowi pewne pojęcie o metodzie Junga. Materiał kliniczny stanowi ponad tysiąc snów i wizji młodego mężczyzny. W pierwszej połowie książki Jung zajmuje się interpretacją wybranych snów i wizji. Druga część to pełen erudycji opis z dziedziny alchemii i analiza jej związku z symboliką religijną. W jednym ze snów ludzie spacerują wokół czworokątnego skweru, poruszając się w lewą stronę. Śniący nie znajduje się w środku, lecz stoi z boku. Mówią oni, że małpa musi być przemieniona (s. 119). Czworokąt jest tu symbolem pracy alchemika, która polega na rozłożeniu chaotycznej materii pierwotnej na cztery elementy, co umożliwi ich przetworzenie w doskonalszą i wyższą jedność. Doskonała jedność symbolizowana jest przez koło lub mandalę, która w tym śnie pokazana jest jako spacer wokół skweru. Małpa oznacza w alchemii tajemniczą substancję przetwarzającą, która zamienia substancje nieszlachetne na złoto. Tak

Charakterystyczne badania i metody badawcze

127

więc sen ten wskazuje, iż ego pacjenta musi usunąć się z centrum jego świadomości, tak by stłumione prymitywne dążenia mogły zostać przetransformowane. Pacjent może osiągnąć wewnętrzną harmonię jedynie poprzez zintegrowanie wszystkich elementów swej osobowości, podobnie jak alchemik może osiągnąć swój cel (cel, którego nigdy nie osiągnął) tylko przez właściwe zmieszanie podstawowych elementów. W innym śnie przed śniącym stoi na stole filiżanka napełniona galaretowatą substancją (s. 168). Filiżanka odpowiada tu używanemu w alchemii aparatowi do destylacji, a jej zawartość - amorficznej substancji, którą alchemicy spodziewali się przekształcić w lapis, czyli kamień filozoficzny. Symbole alchemiczne z tego snu wskazują, że śniący spodziewa się lub usiłuje dokonać pozytywnej przemiany samego siebie. Sen o wodzie symbolizuje ożywczą moc alchemicznej aquavitae, sen o znalezieniu niebieskiego kwiatu symbolizuje miejsce narodzin filius philosophorum (występującej w alchemii postaci hermafrodyty), a sen, w którym śniący rzuca na ziemię złote monety, wyraża jego lekceważenie wobec ideałów alchemicznych. Kiedy pacjent rysuje koło - Jung dostrzega tu związek z kołem alchemicznym, oznaczającym proces cyrkulacji zachodzący w retorcie alchemicznej, który miał doprowadzić do przemiany substancji. W podobny sposób interpretuje Jung diament występujący w jednym ze snów pacjenta jako poszukiwany przez alchemików lapis, a jajko - jako chaotyczną materię pierwotną, od której alchemik zaczynał swe doświadczenia. Jung wykazuje, iż we wszystkich snach z tej serii występują silne paralele między symbolami, za których pomocą pacjent wyraża swe problemy i cele, a symbolami stworzonymi przez średniowiecznych alchemików w celu przedstawienia swych zabiegów. Zastanawiające jest, iż w snach tych zobrazowane są, mniej lub bardziej dokładnie, istotne aspekty alchemii. Jung jest w stanie wykazać nawet identyczność przedmiotów ukazujących się w snach z przedmiotami na ilustracjach znajdujących się w starych tekstach alchemicznych. Wyciąga stąd wniosek, iż dynamika osobowości średniowiecznego alchemika, odzwierciedlająca się w jego badaniach, jest dokładnie taka sama jak dynamika osobowości pacjenta. Ta ścisła odpowiedniość wyobrażeń stanowi dowód istnienia uniwersalnych archetypów. Ponadto Jung, prowadząc badania antropologiczne w Afryce i w innych częściach świata, stwierdził, iż te same archetypy pojawiają się w mitach ludów pierwotnych. Archetypy przejawiają się także w religii i w sztuce, zarówno współczesnej, jak i prymitywnej. „Mimo że indywidualne formy przeżycia charakteryzują się nieprzewidywalną różnorodnością, to jednak - jak pokazuje symbolika alchemiczna krążą one wokół pewnych ośrodkowych typów, które występują powszechnie. Są to właśnie owe praobrazy, z których wyznania czerpią swe prawdy absolutne". (Jung, 1944, s. 463; wyd. pol. 1999, s. 540).

Sny Jung, podobnie jak Freud, przywiązywał dużą wagę do marzeń sennych. Uważał, że treść snów wiąże się zarówno z przyszłością, jak i z przeszłością, że pełnią one funkcję kompensowania tych aspektów osobowości, które pomijane są w życiu na jawie. Na przykład w marzeniach sennych mężczyzny, który lekceważy swą animę, pojawiać się będą postacie ją obrazujące. Jung dzieli sny na sny „duże",

128

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

w których występuje dużo treści archetypowych, oraz sny „małe", których treść wiąże się w większym stopniu z aktywnością świadomą. Metoda amplifikacji. Metodę tę Jung stosował w celu wyjaśnienia niektórych elementów marzeń sennych o potencjalnie bogatym znaczeniu symbolicznym. Jest ona przeciwieństwem metody wolnych skojarzeń. Polega na tym, że osoba badana podaje liniową serię reakcji werbalnych na dany element snu, który jest jedynie punktem wyjścia kolejnych skojarzeń. Skojarzenia te zwykle dość daleko odbiegają od początkowego elementu. W wypadku metody amplifikacji osoba badana musi się zatrzymać przy danym elemencie snu i podawać liczne skojarzę^ nia wiążące się z nim. Reakcje werbalne badanego tworzą wokół danego elementu snu konstelację skojarzeń i określają wielostronne znaczenie, jakie ma on dla osoby, która śniła ten sen. Jung zakłada, iż prawdziwy symbol ma zwykle wielorakie znaczenie i nigdy nie jest w pełni poznawalny. Analitycy mogą jedynie pomagać w wyjaśnieniu danego elementu swoją wiedzą na ten temat. W celu rozszerzenia znaczeń symbolicznego elementu mogą oni odwoływać się do starożytnych przekazów, mitologii, baśni, tekstów religijnych, etnologii i etymologii. W pismach Junga można spotkać wiele przykładów metody amplifikacji, na przykład symboliczne znaczenie ryby (1951) i drzewa (1954c). Metoda serii snózo. Freud, jak pamiętamy, analizował sny w ten sposób, iż pacjent podawał wolne skojarzenia nasuwające się mu przy każdym kolejnym składniku snu. Następnie, analizując te skojarzenia oraz samą treść snu, Freud dochodził do interpretacji jego znaczenia. Jung nie dezawuował tego podejścia, lecz sam rozwinął inną metodę. Zamiast pojedynczego snu poddawał interpretacji całą serię snów danej osoby. W tym wypadku nie chodzi jednak o izolowane sny, lecz o całe s e r i e związanych ze sobą marzeń sennych, których znaczenie z wolna samo się objawia w miarę, jak rozwija się ów ciąg. A zatem to właśnie seria jest kontekstem stworzonym przez samego śniącego. Znajdujemy się więc w sytuacji, jak gdyby zadano nam nie j e d e n tekst, lecz wiele tekstów, które wszechstronnie nawzajem oświetlają nie znane nam terminy, tak że wystarczy po prostu sama lektura tych tekstów, by wyjaśnić wszelkie problemy związane z ich znaczeniem. [...] objaśnienie każdego pojedynczego fragmentu zasadza się niewątpliwie na domniemaniu; ale w miarę, jak rozwija się cała seria, otrzymujemy wszelkie środki niezbędne do skorygowania błędów, jakie ewentualnie popełniliśmy w trakcie objaśniania wcześniejszych fragmentów (1944, s. 12; wyd. pol. 1999, s. 59).

Metoda ta, w psychologii określana jako metoda wewnętrznej zgodności, jest powszechnie stosowana w odniesieniu do snów, opowiadań i fantazji. Sposób, w jaki Jung stosował tę metodę do analizy długiej serii snów, jest dobrze przedstawiony w jego książce Psychologie und Alchemie (1944). Metoda aktywnej wyobraźni. Metoda ta polega na tym, że osoba badana koncentruje się na jakimś znamiennym, lecz niezrozumiałym wyobrażeniu sennym lub na jakimś spontanicznym wyobrażeniu wzrokowym i obserwuje, co się dzieje z tym wyobrażeniem. Należy zawiesić krytycyzm i tendencję do oceniania, a to, co się dzieje, powinno być obserwowane i notowane w sposób absolutnie obiek-

Aktualne badania

129

tvwnv. Jeśli ściśle przestrzega się tych warunków, wyobrażenie przechodzi zazwyczaj serię zmian, które ujawniają wiele nieświadomych treści. Poniżej przytaczamy przykład zaczerpnięty z artykułu Junga i Kerenyi Essays on a science of mythology (1949): Widziałem białego ptaka z rozpostartymi skrzydłami. Usiadł na kobiecie, ubranej na niebiesko, która siedziała tam jak antyczny posąg. Ptak usadowił się na ręce, w której trzymała ona ziarno pszenicy. Ptak pochwycił je w dziób i odleciał do nieba (s. 229).

Nasuwające się wyobrażenia mogą być też, jak wskazuje Jung, przedstawiane za pomocą rysunków, obrazów lub rzeźb. W powyższym przykładzie opisowi werbalnemu towarzyszył rysunek. Kobieta przedstawiona na nim miała duże piersi, co - zdaniem Junga - sugerowało, że wyobrażenie to przedstawiało postać matki. (Reprodukcje fascynującej serii 24 rysunków narysowanych w trakcie analizy przez pewną kobietę zamieszczone są w pracy Junga, 1959). Zazwyczaj fantazje wytworzone przez aktywną wyobraźnię mają bardziej wyrazistą postać niż nocne sny, ponieważ odbierane są przez świadomość w trakcie czuwania, a nie snu.

Aktualne badania Teoria Junga nie stała się podstawą dla wielu badań empirycznych, co spowodowane było w dużej mierze trudnością operacjonalizacji stosowanych przez niego konstruktów. W dwóch dziedzinach jednakże przeprowadzono szereg godnych uwagi badań. Typologia Junga Jung nie zamierzał tworzyć formalnej typologii, pozwalającej na ustalanie różnic indywidualnych. Zajmował się natomiast opisem procesów poznawczych czy potencjalnych tendencji, które posiada i powinna rozwijać każda jednostka. Niemniej jednak jego typologia dała asumpt do przeprowadzenia interesujących badań nad różnicami indywidualnymi. Szczególnie godne uwagi są badania Helson i badania Carlson. Helson (1973) zajmowała się dynamiką i strukturą osobowości. Rozważała ona związek między ego a nieświadomością, ujawniający się u autorek powieści fantastycznych w postaci stylu pisania cechującego się heroizmem (tj. podkreślaniem osiągnięć, asertywności, zamierzonej agresywności) lub czułością (tj. koncentrowaniem się na relacjach międzyludzkich i czułych uczuciach). Badaczka ta stwierdziła, że autorki powieści fantastycznych mają skłonność do introwersji, posługują się intuicją oraz uczuciem, i wyciągnęła stąd wniosek, że heroiczny styl odzwierciedla „«głos» funkcji intuicji, a styl czuły - funkcji uczuciowej" (s. 510). W innych badaniach Helson (1978) analizowała treść zainteresowań, potrzeb i ról wyrażonych w 79 artykułach napisanych przez krytyków zajmujących się literaturą dla dzieci. W wyniku przeprowadzonej analizy skupień Helson ustaliła, że istnieją cztery skupienia krytyków, ujawniających w swym podejściu: wyjaśnianie, wyrażanie uznania, kwestionowanie i przestrzeganie standardów.

130

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Czteropolowa klasyfikacja artykułów, powstała w wyniku skrzyżowania wysokich i niskich wartości dwu pierwszych czynników, odpowiadała czterem funkcjom wyróżnionym przez Junga. Artykuły, które miały wysoką wartość pod względem wyjaśniania i niską pod względem wyrażania uznania odpowiadają jungowskiej funkcji myślenia, natomiast artykuły mające odpowiednio niską-wysoką wartość dla tych czynników odzwierciedlają kierowanie się uczuciami. I podobnie, artykuły o niskiej wartości dla obu czynników wskazują na doznawanie (percepcję), a artykuły o wysokiej-wysokiej wartości wskazują na intuicyjne podejście do krytyki. Kolejna praca Helson (1982) przedstawiła cztery „style przetwarzania informacji" zbieżne z czterema funkcjami Junga. Autorka zajmowała się nadal wpływem różnic typologicznych na styl uprawianej krytyki i dowodziła, że charakter uwag krytycznych pozostaje pod wpływem wyższej i pomocniczej funkcji krytyka. Zajmowała się także kwestią poszerzania się świadomości, do której dochodzi zdaniem Junga w trakcie procesu indywiduacji i posłużyła się tu przykładem krytyka I. A. Richardsa, który w trakcie swojej kariery zawodowej posługiwał się kolejno myśleniem, doznawaniem, intuicją i w końcu uczuciem. Na koniec Helson wysuwa dalsze wskazówki co do: „pożytków prowadzenia badań i dociekań z wykorzystaniem eleganckiej teorii Junga" (s. 416). Carlson i Levy (1973) zastosowali Wskaźnik Typów Myers-Briggs (MBTI Myers-Briggs Type Indicator; patrz następny podrozdział) w celu zaklasyfikowania badanych do podstawowych typów psychologicznych, wyróżnionych przez Junga. Następnie potwierdzili oni szereg przewidywań wywiedzionych z Jungówskich opisów cech charakteryzujących te typy. Okazało się na przykład, że osoby należące do introwertywnego typu myślowego miały znacznie lepszą pamięć krótkoterminową jeśli chodzi o emocjonalnie neutralne cyfry, natomiast osoby należące do ekstrawertywnego typu uczuciowego miały dokładniejszą pamięć rozpoznaniową wyrazów twarzy o ładunku emocjonalnym i lepszą pamięć imion. Podobnie, osoby należące do ekstrawertywnego typu intuicyjnego były nadreprezentowane wśród wolontariuszy pomocy społecznej w porównaniu z odpowiednią próbą osób nie będących wolontariuszami. W swej kolejnej pracy Carlson badała różnice zapamiętywania znaczących doświadczeń osobistych, związane ze zróżnicowaniem typologicznym. W tym badaniu także posłużyła się MBTI w celu ustalenia przynależności do określonego typu. W jednym z eksperymentów proszono badanych, aby opisali swoje najbardziej wyraziste przeżycia związane z siedmioma emocjami. Sędziowie znający teorię typów Junga oceniali, czy zbiór przedstawianych im wspomnień pochodzi od osoby należącej do introwertywnego typu myślowego, czy też od ekstrawertyka z dominującą funkcją uczuciową. Przewidywania sędziów były trafne w przypadku 13 z 15 osób. Okazało się także, że w odniesieniu do takich emocji, jak radość, podniecenie i wstyd ekstrawertycy mieli znacznie więcej wspomnień „społecznych", natomiast introwertycy znacznie więcej wspomnień „indywidualnych". Podobnie, wspomnienia dotyczące tych emocji były znacznie żywsze u osób należących do typu uczuciowego niż u osób należących do typu myślowego. Carlson stwierdziła także, że osoby o typie intuicyjnym w REP teście Georga Kelly'ego (patrz rozdz. 10.) tworzyły częściej interpersonalne konstrukty o charaktei/e indukcyjnym (w przeciwstawieniu do konstruktów konkretnych). Osoby o tj,pic intuicyjnym podczas inicjowania hipotetycznej relacji wygłaszały więcej uv. ag o charakterze „udzielania się", natomiast osoby o typie doznaniowym opisywały

I .? J | j j ? J i ! 1 * • . -

;

• £ f

*

Ł

Aktualne badania

131

siebie samych w sposób bardziej konkretny. Badaczka ta wyciągnęła wniosek, że •wyniki jej badań potwierdzają: „dwa główne założenia teorii typów Junga - tendencję do udzielania się społecznego ekstrawertyków [...] i «emocjonalny» charakter sądów uczuciowych" (s. 807). Ogólnie biorąc, wyniki: „dały jednoznaczne potwierdzenie hipotez wywiedzionych z Jungowskiej teorii typów" (s. 809). Wskaźnik Typów Myers-Briggs Jak wspominaliśmy wcześniej, Jung opisywał postawy i funkcje nie po to, aby stworzyć typologię, lecz aby ukazać możliwości, jakie w różnym stopniu tkwią w każdym człowieku. Wszystkie te możliwości muszą rozwinąć się w procesie dążenia do samourzeczywistnienia. Model ten jednakże sugeruje pewną typologię i podejmowano kilka prób skonstruowania testów typu „papier i ołówek", w celu diagnozowania ludzi zgodnie z tą typologią (Keirsey i Bates, 1978; Wheelwright, Wheelwright i Buehler, 1964). Najbardziej znanym narzędziem diagnozy opartym na teorii Junga jest Wskaźnik Typów Myers-Briggs (Myers-Briggs Type Indicator - MBTI; Myers i McCaulley, 1985; Myers i Myers, 1980). Narzędzie to pozwala zdiagnozować 16 typów w ramach Jungowskiego rozróżnienia ekstrawersji - introwersji (E-I), myślenia - uczucia (M-U) i doznawania - intuicji (D-N) oraz wprowadzonego przez Isabel Myers rozróżnienia oceniania i percepcji (O-P). Rozróżnienie O-P określa czy orientacja jednostki wobec świata zewnętrznego wiąże się z jedną z funkcji z pary racjonalnej (ocenianie), czy też z jedną z funkcji irracjonalnych (percepcja). U ekstrawertyków dominuje orientacja zewnętrzna, tak więc wynik na wymiarze O-P określa, do której z dwu par funkcji należy funkcja wyższa. Na przykład funkcją wyższą u osoby, która w tym teście została zakwalifikowana do typu EDMO jest myślenie, ponieważ z pary funkcji racjonalnych przedkłada ona myślenie nad uczucia, a symbol O wskazuje, że para funkcji racjonalnych ma u tej osoby dominującą pozycję. U introwertyków przeważa orientacja wewnętrzna, a więc wynik na wymiarze O-P określa u nich funkcję pomocniczą. U osoby, która została zaklasyfikowana jako IDMO funkcją wyższą jest doznawanie (D), ponieważ z pary funkcji irracjonalnych przedkłada ona doznawanie nad intuicję, a symbol O wskazuje, że para funkcji racjonalnych lub oceniających zawiera raczej funkcję pomocniczą. Poza tym preferencje dotyczące rozróżnienia O-P są wskaźnikiem konstelacji preferowanych postaw i zachowań, tak jak E-I, M-U i D-N. W podręczniku do MBTI Manuał podane są następujące dane dotyczące częstości poszczególnych preferencji w zakresie postaw i funkcji w Stanach Zjednoczonych: około 75% populacji przedkłada E i D; około 55-60% preferuje O; około 60% mężczyzn preferuje M, a około 65% kobiet preferuje U. W tabeli 3.1 przedstawione są ogólne charakterystyki szesnastu możliwych typów. Introwertycy (I) ogólnie cechują się głęboką koncentracją oraz tym, że wolą wewnętrzny świat idei. Ekstrawertyków (E) charakteryzuje szerokość zainteresowań oraz to, że czują się bardziej swojsko w zewnętrznym świecie ludzi i przedmiotów. Osoby, które preferują doznawanie (D) trzymają się faktów, a osoby preferujące intuicję (N) potrafią dostrzegać możliwości i związki. Osoby preferujące myślenie (M) akcentują logikę i bezosobową analizę, natomiast osoby preferujące uczucie (U) wnoszą ciepło i sympatię oraz opierają swoje sądy na oso-

132

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

Tabela 3.1. Szesnaście typów Typy intuicyjne

Typy doznaniowe

IDMO

IDUO

INUO

EMMO

Poważni, spokojni, ją sukcesy dzięki koncentracji i sumienności. Praktyczni, dobrze zorganizowani, rzeczowi, logiczni, realistyczni, można na nich polegać. Pilnują, aby wszystko było dobrze zorganizowane. Przyjmują na siebie odpowiedzialność. Decydują sami co powinno być zrealizowane i działają w tym kierunku bez względu na protesty i przeszkody.

Spokojni, przyjacielscy, odpowiedzialni i sumienni. Pracują ofiarnie aby wykonać swoje obowiązki. Wnoszą równowagę do każdego przedsięwzięcia czy grupy. Skrupulatni, staranni, dokładni. Ich zainteresowania zazwyczaj nie mają charakteru technicznego. Potrafią być cierpliwi jeśli chodzi o niezbędne detale. Lojalni, liczący się z innymi, spostrzegawczy, interesują się tym, jak czują się inni ludzie.

Odnoszą sukcesy dzięki wytrwałości, oryginalności i pragnieniu robienia tego, co jest potrzebne lub wymagane. W swoją pracę wkładają wiele starań. Silni bez okazywania tego, sumienni, troszczą się o innych. Są szanowani za swoje niewzruszone zasady. Często są naśladowani i szanowani za swoje jasne poglądy na to, jak najlepiej służyć wspólnemu dobru.

Mają zwykle oryginalne pomysły i wielki zapał do własnych idei i celów. W dziedzinach, do któiych mają przekonanie, mają wspaniałą zdolność organizowania pracy i doprowadzania jej do końca z pomocą innych lub samemu. Sceptyczni, kiytyczni, niezależni, zdeterminowani, czasami uparci. Muszą nauczyć się ustępować w mniej ważnych kwestiach, aby wygiywać w ważniejszych.

IDMP

IDUP

INUP

INMP

Chłodni obserwatorzy spokojni, powściągliwi obserwujący i analizujący życie z bezstronną ciekawością i nieoczekiwanymi przebłyskami oryginalnego humoru. Interesujący się zwykle przyczynami i skutkami, jak i dlaczego działają urządzenia mechaniczne, a także porządkowaniem faktów zgodnie z regułami logicznymi.

Nieśmiali, w spokojny sposób przyjacielscy, wrażliwi, uprzejmi, skromni w osądzie swych zdolności. Unikają różnicy zdań, nie zmuszają innych do podzielania ich przekonań i wartości. Zwykle nie zależy im na przewodzeniu, często są natomiast lojalnymi poplecznikami. Często nie przejmują się wykonywaniem zadań, ponieważ cieszą się chwilą obecną i nie chcą jej psuć nadmiernym pośpiechem czy wysiłkiem.

Pełni entuzjazmu i wierni, ale rzadko mówią o tym, jeśli kogoś dobrze nie znają. Obchodzi ich uczenie się, idee, język i ich własne niezależne przedsięwzięcia. Mają skłonność do podejmowania się zbyt wielu rzeczy, a potem jakoś to wykonują. Przyjacielscy, ale często zbyt pochłonięci tym co robią, aby okazać się towarzyskimi. Niezbyt interesuje ich kwestia posiadania i fizyczne otoczenie.

Spokojni i powściągliwi. Szczególnie lubią zajmować się kwestiami teoretycznymi i nauką. Lubią rozwiązywać problemy w drodze logicznego rozumowania i analizy. Zazwyczaj interesują się przede wszystkim ideami, niezbyt lubią spotkania towarzyskie czy pogawędki. Powinni mieć taki zawód, w którym, mogliby zajmować się jakąś bardzo interesującą kwestią i gdzie to ich zainteresowanie byłoby użyteczne.

bistych wartościach. I w końcu osoby, których orientacja wobec świata zewnętrznego opiera się na ocenianiu (O) są dobrze zorganizowane, a osoby, które preferują percepcję (P) cechują się zdolnością przystosowania i spontanicznością. Teoria typologiczna, na której opiera się MBTI przyjmuje założenie Junga, że ludzie rodzą się z predyspozycjami do rozwijania określonego typu. W konsekwencji tych wrodzonych skłonności rozwijają oni swe preferowane i pomocnicze funkcje, a pozostałe funkcje w pierwszej połowie życia nie zostają rozwinięte i zróżnicowane. W środkowym okresie życia można jednak zacząć zdobywać większą kontrolę nad pozostałymi dwiema funkcjami i te mniej rozwinięte procesy mogą dotrzeć do świadomości i być wykorzystywane jako pomoc dla procesów bardziej rozwiniętych. Jednak badania i zastosowania MBTI koncentrują się przede wszystkim na diagnozowaniu typów. Podręcznik do MBTI i pokrewne publikacje zawierają duży zasób informacji na temat zastosowania danych o typologii w poradnictwie, edukacji i w środo-

Aktualne badania

133

Tabela 3.1. c.d. Typy intuicyjne

Typy doznaniowe

EDMP

EDUP

ENUP

ENMP

Dobrzy w rozwiązywaniu kłopotliwych problemów. Nie martwią się, cieszą się tym, co się pojawia. Lubią mieć do czynienia z mechanicznymi przedmiotami i ze sportem, z przyjaciółmi u boku. Łatwo się przystosowują, są tolerancyjni, wyznają przeważnie konserwatywne wartości. Nie lubią długich wyjaśnień. Najlepiej radzą sobie z konkretnymi przedmiotami, takimi które można obrabiać, dotykać, rozmontowywać czy składać.

Otwarci, opanowani, akceptujący, przyjacielscy, wszystko lubią i dzięki temu dla innych też wszystko jest bardziej zabawne. Lubią sport i lubią jak się coś dzieje. Wiedzą co się dzieje i włączają się z zapałem Łatwiej im zapamiętywać fakty niż rozumieć teorie. Najlepiej sobie radzą w sytuacjach, które wymagają zdrowego rozsądku i umiejętności praktycznych, zarówno jeżeli chodzi o ludzi, jak i przedmioty.

Podchodzą do życia z entuzjazmem o ciepłym zabarwieniu, są pełni animuszu, pomysłowi, z wyobraźnią. Zdolni są zrobić prawie wszystko, co ich interesuje. Szybko znajdują rozwiązanie dla każdej trudności, pomagają innym w rozwiązywaniu ich problemów. Polegają często na swej zdolności improwizacji zamiast najpierw się przygotować. Zawsze potrafią odpowiednio uzasadnić to, czego chcą.

Szybcy, pomysłowi, mają zdolności w wielu kierunkach. Inspirują towarzystwo, gotowi do działania i otwarci. Dla zabawy mogą przedstawiać argumenty za obiema stronami jakiejś kwestii. Pomysłowi i zaradni w rozwiązywaniu nowych i ambitnych problemów, ale mogą lekceważyć rutynowe zadania. Skłonni zmieniać jedne zainteresowania na inne. Zręcznie znajdują logiczne uzasadnienia dla tego, czego chcą.

EDUO

ENUO

ENMO

Serdeczni, gadatliwi, popularni, sumienni, potrafią znakomicie współpracować, aktywni członkowie różnych komitetów. Potrzebują harmonii i mogą być dobrzy w jej tworzeniu. Zawsze starają się robić coś miłego dla innych. Najlepiej pracują, kiedy są zachęcani i chwaleni. Najbardziej interesują się tym, co ma bezpośredni i widoczny wpływ na życie ludzi.

Żywo reagujący i odpowiedzialni. Zazwyczaj naprawdę obchodzi ich to, co myślą lub czego chcą inni ludzie i starają się rozwiązywać sprawy z należytym poszanowaniem uczuć innej osoby. Z łatwością i taktownie potrafią przedstawiać swoje propozycje czy kierować dyskusją grupową. Towarzyscy, popularni, sympatyczni. Żywo reagują na pochwały i krytykę.

Serdeczni, szczerzy, stanowczy, przewodzą w działaniach. Zwykle są dobrzy we wszystkim, co wymaga rozumowania i inteligentnego wypowiadania się, jak na przykład publiczne przemawianie. Są zwykle dobrze poinformowani i lubią powiększać swój zasób wiedzy. Wydają się czasami bardziej pewni i godni zaufania niż uzasadniają to ich doświadczenia w danej dziedzinie.

E k s t r a w edmo e Praktyczni, realistyczni, r rzeczowi, mają głowę do t y interesów lub mechaniki. Nie interesują się tym, co c nie wydaje im się przydaty ne, ale ldedy to konieczne, potrafią się dostosować. Lubią organizować i prowadzić działalność. Mogą być dobrymi kierownikami, szczególnie jeśli będą pamiętać o tym, aby zwracać uwagę na uczucia i poglądy innych.

Źródło: Myers i McCaulley, 1985.

wisku pracy. J. G. Carlson (1985), Carlyn (1977), Murray (1990) oraz Thompson i Borrello (1986) udowodnili, że MBTI jest rzetelnym i trafnym narzędziem [patrz także: wymiana poglądów między J. G. Carlson (1989a, 1989b) a Healy (1989a, 1989b)]. Pozostaje jednak pytanie, czy MBTI stanowi pomocne narzędzie dla eksperymentalnej weryfikacji założeń teoretycznych Junga. Coraz większa liczba badaczy wykazuje, że skale MBTI są użyteczne w warunkach eksperymentalnych. Omawiane wcześniej badania Carlson należą z pewnością do tej grupy. Hicks (1985) posłużył się wynikami MBTI w badaniach nad „podstawowym błędem atrybucji". Ten błąd poznawczy polega między innymi na powszechnej tendencji obserwatorów do wnioskowania, iż autor eseju wierzy w to co napisał, nawet wtedy, gdy obserwator wie, że piszący został poinstruowany, iż ma popierać określony pogląd. Hicks przewidywał, że najmniej skłonne do popełniania podstawowego błędu atrybucji będą osoby należące do typu intuicyjnego, dzięki swej zdolności wyobrażania sobie siebie samych w hipotetycz-

134

Obecny status i ocena

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

nych sytuacjach, oraz osoby o typie myślowym, które są najlepsze w obiektywnej, bezosobowej analizie. Założenie to zastało potwierdzone dzięki stwierdzeniu, że osoby należące do typu intuicyjno-myślowego były najmniej ze wszystkich typów skłonne do popełniania błędu polegającego na zakładaniu, że autorzy wierzyli w to, co napisali, kiedy były dowody wskazujące, że było odwrotnie. Również Ward i Loftus (1985) stwierdzili, że w zadaniach polegających na składaniu zeznań przez naocznych świadków osoby należące do introwertywnego typu intuicyjnego lepiej przypominały sobie niż osoby należące do ekstrawertywnego typu doznaniowego, kiedy pytania były zgodne z tym, co osoby te rzeczywiście widziały. Kiedy jednak zadawano im wprowadzające w błąd pytanie dotyczące znaku „stop", którego nie było, osoby należące do introwertywnego typu intuicyjnego popełniały znacznie więcej błędów w przypominaniu niż ekstrawertywne typy doznaniowe. Ogólnie, osoby o typie introwertywnym i osoby o typie intuicyjnym, czy to odrębnym czy też w połączeniu, były bardziej skłonne akceptować zarówno prawdziwe, jak i błędne informacje. W pierwszym przypadku dawało to większą dokładność przypominania, w drugim - mniejszą. Inne badania wskazują, że wyniki na skalach MBTI traktowane jako zmienne ciągłe mają większą wartość predyktywną niż typologie o charakterze „albo-albo". Na przykład Cann i Donderi (1986) stwierdzili, że wyniki dotyczące intuicji korelują z odsetkiem snów o charakterze archetypalnym (r=0,37), a wyniki dotyczące introwersji korelują z częstością zapamiętanych snów pospolitych (r=0,39). Biorąc to wszystko pod uwagę, test MBTI stanowi obiecujące narzędzie pomiaru jungowskich orientacji i stanowi inspirację do badań eksperymentalnych.

135

wykładów zatytułowany „Psychologia a religia" (1938). Jung był ostro potępiany za udzielenie poparcia nazizmowi (Feldman, 1945), chociaż on sam i jego następcy gwałtownie zaprzeczali temu oskarżeniu, twierdząc, iż został on fałszywie zrozumiany (Harms, 1946; „Saturday Review", 1949; Jaffe, 1971; Cohen, 1975). Poglądy Junga atakowane były przez psychoanalityków ze szkoły Freuda oraz przez samego Freuda. Ernest Jones (1959) wyraził opinię, iż po okresie „doniosłych badań w zakresie skojarzeń i dementia praecox Jung popadł w pseudofilozoficzne rozważania i już nigdy się od nich nie wyzwolił" (s. 165). Angielski psychoanalityk E. Glover (1950) przeprowadził najbardziej wszechstronną krytykę psychologii analitycznej. Wyśmiewa on koncepcję archetypów jako metafizyczną i nie do udowodnienia. Według niego archetypy dają się w pełni wyjaśnić w kategoriach doświadczenia, a założenie o ich gatunkowym dziedziczeniu jest absurdalne. Twierdzi także, iż Jung nie miał żadnych koncepcji, które wyjaśniałyby rozwój psychiczny. Jednakże podstawowy zarzut, jaki stawia Glover Jungowi, i to zarzut wielokrotnie powtarzany, dotyczy tego, iż teoria Junga stanowi powrót do przestarzałej - zdaniem Glovera - psychologii świadomości. Oskarża on Junga o to, iż zerwał z freudowską koncepcją nieświadomości i zastąpił ją koncepcją świadomego ego. Nie wydaje się, by Glover był bezstronny i obiektywny w swej ocenie psychologii Junga. (Inne porównania poglądów Freuda i Junga znaleźć można u Graya, 1949, oraz Drya 1961). Selesnick (1963) twierdzi, iż Jung podczas swej współpracy z Freudem wywarł znaczący wpływ na sposób myślenia Freuda. Jaki wpływ wywarła teoria Junga na rozwój psychologii jako nauki? Bezpośredni wpływ był bardzo mały, ograniczał się jedynie do testu skojarzeń słownych i koncepcji intro- i ekstrawersji. Test skojarzeń słownych nie był oryginalnym tworem Junga. Uważa się, że był on pomysłem Galtona, a Wundt zastosował go w psychologii eksperymentalnej. Tak więc, kiedy Jung w 1909 r. na Uniwersytecie Clarka prowadził wykład na temat metody skojarzeń słownych, nie była ona już obca słuchającym go psychologom. Metoda, którą posługiwał się Jung w swych badaniach nad skojarzeniami słownymi, miała charakter eksperymentalny i ilościowy, a taka właśnie metodologia musiała zdobyć sobie uznanie wśród psychologów, którzy szczycili się tym, iż uprawiają naukę. Wielu autorów zajmujących się psychologią kliniczną i technikami projekcyjnymi omawia w swych pracach zastosowanie testu skojarzeń słownych (Bell, 1948; Levy, 1952; Rotter, 1951; Anastasi, 1988). Trudniej natomiast wyjaśnić, dlaczego tak znaczne zainteresowanie wśród psychologów wzbudziła typologia Junga. Powstało wiele testów mierzących introwersję - ekstrawersję, a literatura dotycząca tego tematu jest obszerna. Eysenck (patrz rozdz. 9.) ustalił, iż wymiar introwersji - ekstrawersji jest jednym z trzech podstawowych wymiarów osobowości, obok neurotyzmu i psychotyzmu. Inne badania nad typologią Junga, zostały przeprowadzone przez Gorlowa, Simonsona i Kraussa (1966) oraz przez Balia (1967). Gray i Wheelwright (1964) oraz Myers i Briggs (1962) skonstruowali testy oceniające cztery funkcje psychologiczne: myślenie, uczucie, doznanie i intuicję, a także postawy ekstrawersji i introwersji. Psychologia analityczna nie została poddana przez psychologów tak gruntownej ocenie, jak psychoanaliza Freuda. Standardowe podręczniki historii psychologii również nie poświęcają jej wiele miejsca. W podręczniku Boringa History of experimental psychology (Historia psychologii eksperymentalnej) Freud

Obecny status i ocena Psychologia Junga ma na całym świecie wielu zagorzałych rzeczników i wielbicieli. Wielu z nich to praktykujący psychoanalitycy, którzy przyjęli podstawowe założenia Junga dotyczące osobowości i stosują jego metody psychoterapii. Wśród zwolenników teorii Junga są również teoretycy, którzy rozwijają jego idee. Wymienić tu można Gerharda Adlera (1948), Michaela Fordhama (1947), Esther Harding (1947), Ericha Neumanna (1954, 1955), Herberta Reada (1945), Jolandę Jacobi (1959) i Francesa Wickesa (1950). Jung miał także wpływowych rzeczników wśród laików, takich jak Paul Mellon, który jest przewodniczącym Fundacji Bollingen (nazwanej tak od wiejskiej rezydencji Junga). Fundacja ta finansuje publikację książek Junga za pośrednictwem Princeton University Press. Jak dotąd najbardziej ambitnym przedsięwzięciem Fundacji Bollingen jest przetłumaczenie na angielski dzieł zebranych Junga pod redakcją Reada, Fordhama i Adlera. Poza tym w wielu miastach utworzone zostały Instytuty Jungowskie, które szerzą jego idee. Idee Junga wywierają silny wpływ nie tylko na psychologów i psychiatrów. Historyk Arnold Toynbee przyznaje, iż jest wdzięczny Jungowi za odkrycie „nowego wymiaru życia". Wielbicielami Junga są: pisarz Philip Wylie, pisarz i krytyk Lewis Mumford i antropolog Paul Radin. Swój podziw dla Junga wyrażał również Herman Hesse (Serrano, 1966). Zapewne największy wpływ wywarł Jung na współczesną myśl religijną. Na zaproszenie Uniwersytetu Yale wygłosił cykl

1

136

Rozdział 3. Analityczna teoria Carla Junga

omawiany jest na sześciu stronach, a Jung w czterech wierszach. Peters w swojej poprawionej i skróconej wersji History of psychology Bretta przedstawia w spo-" sób dość wyczerpujący poglądy Freuda, a poglądom Junga i Adlera poświęca po jednej stronie. Stwierdza on, iż późniejsze poglądy Junga są tak tajemnicze i niezgłębione, iż nie sposób ich zreferować. Z nielicznymi wyjątkami (Watson i Evans, 1991, przeznaczają 20 stron na omówienie teorii Junga) nadal typowe omówienia wyglądają tak jak praca Leaheya (1992), który Freudowi poświęcił cały rozdział, a o Jungu wspomina jedynie mimochodem. Dlaczego psychologia analityczna Junga cieszyła się tak małą popularnością wśród psychologów, skoro Jung zdobył tak wielkie uznanie i szacunek na całym świecie? Wydaje się, iż główny powód tkwi w tym, iż teoria Junga oparta jest na źródłach klinicznych oraz historycznych i mitologicznych, a nie na badaniach eksperymentalnych. Nie przemawiała ona do schematycznie myślących zwolenników eksperymentowania w większym stopniu niż freudyzm. W rzeczywistości Jung cieszył się jeszcze mniejszym uznaniem niż Freud, ponieważ w jego pracach znajduje się wiele rozważań o okultyzmie, mistycyzmie i religii, co zniechęcało licznych psychologów. Taka krytyka doprowadzała Junga do wściekłości. Utrzymywał on, że jego zainteresowanie naukami okultystycznymi, alchemią i astrologią, a także religią nie oznacza w żadnym wypadku, iż akceptuje on głoszone przez nie wierzenia. Badał je i pisał o nich w swoich pracach, ponieważ potwierdzały jego teorię. Jung nie rozstrzyga tego czy Bóg istnieje, czy też nie, lecz jest niezaprzeczalnym faktem, iż większość ludzi wierzy w Boga, podobnie jak faktem jest to, iż woda płynie z góry na dół. „Bóg jest oczywistym faktem psychicznym, a nie fizycznym, tzn. jest faktem, który można stwierdzić psychicznie, a nie fizycznie" (1952c, s. 464). Poza tym Jung uznawał istnienie wrodzonych cech osobowości i przyjmował teleologiczny punkt widzenia, a poglądy te uważano za przestarzałe. Wielu psychologów sądziło, iż styl, w jakim Jung przedstawia swe idee, jest zaskakujący, niejasny, chaotyczny i nieporządny. (Wskazówki co do sposobu odczytywania Junga znaleźć można w: A primer of Jungian psychology - Podręcznik psychologii Junga, Hall i Nordby, 1973). Dlatego też, jak się wydaje, teorie Junga wzbudziły bardzo małe zainteresowanie psychologów, a w jeszcze mniejszym stopniu inspirowały badania. Do zlekceważenia systemu Junga przez psychologię przyczynił się również fakt, iż Jung uważany jest za psychoanalityka. Jeśli myśli się o psychoanalizie, to myśli się przede wszystkim o Freudzie, a dopiero potem o Adlerze i Jungu. Olimpijska postać Freuda w psychoanalizie odwraca uwagę od innych luminarzy w tej dziedzinie. Aczkolwiek bezpośredni wpływ Junga na psychologię był niewielki, wydaje się, że niektóre ostatnie osiągnięcia psychologii zawdzięczają Jungowi znacznie więcej, niż się uważa. Wpływy pośrednie są trudne do ustalenia, ponieważ rozpowszechniające się poglądy mogą powstawać zarówno pod wpływem idei jednego człowieka, jak i bardziej lub mniej spontanicznie w umysłach kilku ludzi jednocześnie, w związku z panującą atmosferą umysłową. Nie da się zaprzeczyć, iż obecnie wiele idei Junga znajduje się w powszechnym obiegu, niezależnie od tego, czy on sam jest za to odpowiedzialny, czy nie. Weźmy na przykład koncepcję samorealizacji. Takie same lub podobne idee znaleźć można w pracach Goldsteina, Rogersa, Allporta i Masłowa, jeśli wymienimy jedynie psychologów, których poglądy przedstawione są w tej książce. Żaden z tych autorów nie przyznaje Jungowi autorstwa pojęcia samorealizacji. Nie oznacza to jednak, iż Jung nie

Obecny status i ocena

137

oddziaływał na nich, bezpośrednio czy pośrednio. Być może zapożyczyli oni to jęcie nieświadomie od Junga lub od innych osób, które były pod jego wpływem. Podobnie jest w wypadku pojęcia rozwoju jako przechodzenia od stanu globalnego poprzez zróżnicowanie, do integracji. Koncepcję taką znaleźć można zarówno u Junga, jak i u Murphy'ego (1947). Czy Jung miał wpływ na Murphy'ego (odwrotny kierunek wpływu jest niemożliwy, ponieważ poglądy Junga zostały ogłoszone przed poglądami Murphy'ego), czy może na kogoś trzeciego, kto z kolei oddziaływał na Murphy'ego, czy też nie ma między ich poglądami żadnego związku poza tym, iż obaj żyli w tym samym czasie i w tej samej cywilizacji zachodniej? Nie ma żadnych dowodów, które mogłyby rozstrzygnąć tę kwestię. Czy optymizm cechujący wiele ostatnio powstałych koncepcji, na przykład RogerSa i Allporta, odzwierciedla poglądy Junga czy też ducha naszych czasów? Czy nacisk, jaki Jung kładł na zachowania ukierunkowane na cel, stał się punktem wyjścia innych koncepcji celowego zachowania, czy też celowość jako pojęcie teoretyczne stało się modne w obecnych czasach w odpowiedzi na mechanicyzm nauki dziewiętnastowiecznej? Pytania te są bardzo trudne i nie możemy dać na nie jednoznacznej odpowiedzi. Aby teoria Junga mogła zostać zaakceptowana przez nastawionych naukowo psychologów, należałoby wynikające z niej hipotezy poddać weryfikacji eksperymentalnej. Nie mamy tu na myśli badań typu klinicznego (Adler, 1949; Fordham, 1949; Hawkey, 1947; Kirsch, 1949) ani też badań typologicznych (jak na przykład badania Eysencka, Graya i Wheelwrighta oraz Myers-Briggs), lecz badania o charakterze eksperymentalnym, jakie przedstawione są w pracach Basha (1952), Melhado (1964), Meiera (1965) i Dalletta (1973). Koncepcje Junga znalazłyby zapewne większe uznanie wśród psychologów, gdyby przeprowadzono więcej takich badań, ponieważ psycholodzy wyżej cenią teorie, z których można wyprowadzać weryfikowalne hipotezy i które inspirują badania. Sformułowanie założeń empirycznych wynikających z zawiłej teorii Junga będzie wymagać niemałej pomysłowości. Na zakończenie należy powiedzieć, iż teoria osobowości Junga przedstawiona w jego licznych pracach i zastosowana w wyjaśnianiu wielu różnych zjawisk psychologicznych, stanowi jedno z najważniejszych osiągnięć współczesnej myśli humanistycznej. Oryginalność i śmiałość myśli Junga ma niewiele sobie równych w historii nowoczesnej nauki. Nikt inny, poza Freudem, nie dokonał takiego przewrotu pojęciowego w sposobie rozumienia „duszy ludzkiej", jak to by określił Jung.

Rozdział

Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan

"

Wprowadzenie i kontekst

Lęk podstawowy

Alfred Adler

Potrzeby neurotyczne

Fikcja jako cel

Trzy rozwiązania

Dążenie do wyższości

Alienacja

Poczucie niższości i kompensacja

Harry Stack Sulłivan

Zainteresowanie społeczne

Struktura osobowości Dynamizmy Personifikacje Procesy poznawcze

Styl życia Twórcza jaźń Nerwica Charakterystyczne badania i metody badawcze Kolejność urodzeń a osobowość Wczesne wspomnienia Doświadczenia z okresu dzieciństwa Aktualne badania Zainteresowanie społeczne Erich Fromm Karen

Homey

Horney a Freud •••••IBMSI^

Dynamika osobowości Napięcie Transformacje energii Rozwój osobowości Stadia rozwoju Wyznaczniki rozwoju Charakterystyczne badania i metody badawcze Wywiad Badania nad schizofrenią Obecny status i ocena

.. u;

Wprowadzenie i kontekst

139

Wprowadzenie i kontekst psychoanalityczne teorie osobowości sformułowane przez Freuda i Junga ukształtowały się w tym samym pozytywistycznym klimacie, co XIX-wieczna fizyka i biologia. Jednostkę uważano przede wszystkim za skomplikowany system energetyczny, który utrzymuje swe istnienie dzięki interakcjom ze światem zewnętrznym. Ostatecznym celem tych interakcji jest przetrwanie jednostki, ekspansja gatunku i nieustanny rozwój ewolucyjny. Różne procesy psychologiczne, które składają się na osobowość, służą tym właśnie celom. Według doktryny ewolucyjnej niektóre osobowości są lepiej niż inne przystosowane do wypełniania tych zadań. W rezultacie pojęcie zmienności oraz rozróżnienia między przystosowaniem i nieprzystosowaniem silnie wpłynęły na sposób myślenia wczesnych psychoanalityków. Nawet psychologia akademicka znalazła się w orbicie darwinizmu i zaczęła intensywnie zajmować się mierzeniem różnic indywidualnych pod względem zdolności oraz wartością przystosowawczą czy funkcjonalną procesów psychologicznych. W tym samym czasie zaczęły formować się inne kierunki intelektualne, znacznie odbiegające od czysto biofizycznej koncepcji człowieka. Pod koniec XIX w. socjologia i antropologia stały się samodzielnymi dyscyplinami naukowymi, a ich rozwój w obecnym stuleciu był niezwykle szybki. Podczas gdy socjologowie badający ludzi żyjących w warunkach rozwiniętej cywilizacji stwierdzili, że są oni wytworami klasy, kasty, instytucji i sposobów bytowania, antropologowie wyprawiali się w odległe rejony świata, gdzie znaleźli dowody, że istoty ludzkie są niemal nieskończenie plastyczne i podatne na wpływ środowiska. Według tych nowych nauk społecznych jednostka jest głównie tworem społeczeństwa, w którym żyje. Osobowość człowieka jest ukształtowana w większym stopniu przez warunki społeczne niż przez czynniki biologiczne. Stopniowo te rozwijające się doktryny społeczne i kulturowe przenikały do psychologii i psychoanalizy, podkopując natywistyczne i fizykalistyczne podstawy tych nauk. Wielu uprzednich zwolenników Freuda, którzy poczuli się zawiedzeni tym, co uznali za jego krótkowzroczność w stosunku do społecznych uwarunkowań osobowości, odeszło od klasycznej psychoanalizy i zaczęło przekształcać teorię psychoanalityczną w kierunku zgodnym z nową orientacją, jaka rozwinęła się w ramach nauk społecznych. Wśród tych, którzy włączyli w teorię psychoanalityczną XX-wieczną orientację psychologii społecznej, były cztery osoby, których idee stanowią treść niniejszego rozdziału - Alfred Adler, Karen Horney, Erich Fromm i Harry Stack Sullivan. Spośród nich Alfreda Adlera można uważać za pioniera tej „nowej psychospołecznej orientacji", ponieważ już w 1911 r. zerwał z Freudem z powodu odmiennych poglądów na zagadnienie seksualności i przystąpił do rozwijania teorii, w której dwoma głównymi filarami pojęciowymi stały się zainteresowanie społeczne i dążenie do wyższości. Taki autorytet, jak Fromm przyznaje, że Adler był pierwszym psychoanalitykiem, który kładł nacisk na społeczną w zasadzie naturę człowieka. Później Horney i Fromm wystąpili ostro przeciw silnemu uwypuklaniu roli popędów w psychoanalizie, podkreślając doniosłe znaczenie zmiennych psychospołecznych dla teorii osobowości. I wreszcie Harry Stack Sullivan w swej teorii relacji interpersonalnych dokonał konsolidacji stanowiska, jakie reprezentuje teoria osobowości oparta na procesach społecznych. Aczkolwiek każda z tych teorii ma własne odrębne założenia i pojęcia, to

1 4 0 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

jednak istnieją między nimi liczne analogie, na które wskazywali różni autorzy (James, 1947; Munroe, 1955; Ansbacher i Ansbacher w The individual psychology of Alfred Adler, 1956). W tym rozdziale zajmiemy się przede wszystkim teoriami Adlera, Horney i Sullivana, a to ze względu na klarowność ich systemów pojęciowych i później szy wpływ na tę dziedzinę. Z wymienionych wcześniej czterech teoretyków Sullivan był najbardziej niezależny od dominujących doktryn psychoanalitycznych; aczkolwiek początkowo posługiwał się freudowską aparaturą pojęciową, w swych późniejszych pracach rozwinął system teoretyczny, który różnił się znacznie od freudowskiego. Sullivan był pod silnym wpływem antropologii i psychologii społecznej. Z drugiej strony sposób myślenia zarówno Horney, jak i Fromma mieścił się z powodzeniem w ramach psychoanalizy; u Adlera, chociaż był on odstępcą od szkoły freudowskiej, przez całe życie widoczne były jego wczesne związki z Freudem. Fromma i Horney określa się zwykle jako rewizjonistów lub neofreudystów, aczkolwiek Fromm sprzeciwiał się tym etykietkom. Żadne z nich nie podjęło próby stworzenia nowej teorii osobowości, uważali raczej, że ich rola polega na odnowieniu i szczegółowym opracowaniu starej teorii. Sullivan był w znacznie większym stopniu nowatorem. Był on wysoce oryginalnym myślicielem, który przyciągnął dużą grupę oddanych uczniów i stworzył to, co niekiedy określa się jako nową szkołę psychiatrii.

Alfred Adler Alfred Adler urodził się w 1870 r. w Wiedniu w rodzinie należącej do klasy średniej, a zmarł w 1937 r. w Aberdeen w Szkocji, gdzie przybył w celu prowadzenia wykładów. Ukończył studia medyczne w 1895 r. na uniwersytecie w Wiedniu. Początkowo specjalizował się w oftalmologii, a następnie, po pewnym okresie praktykowania w zakresie medycyny ogólnej, został psychiatrą. Był jednym z członków założycieli Wiedeńskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego, a później jego przewodniczącym. Wkrótce jednak Adler zaczął rozwijać idee, które odbiegały od koncepcji Freuda oraz od przekonań innych członków Towarzystwa; gdy różnice te stały się drastyczne, poproszono go, by przedstawił swe poglądy Towarzystwu. Adler uczynił to w 1911 r. i w wyniku gwałtownej krytyki oraz oskarżeń kierowanych przeciw jego stanowisku przez innych członków Towarzystwa zrezygnował z funkcji przewodniczącego, a kilka miesięcy później zerwał ostatecznie swe powiązania z psychoanalizą freudowską (Colby, 1951; Jones, 1955; The individual psychology..., 1956; Superiority and social interest by Alfred Adler, 1964). Później Adler utworzył własną grupę; reprezentowany przez nią kierunek, który nazwano psychologią indywidualną, zyskał zwolenników na całym świecie. W czasie I wojny światowej Adler służył jako lekarz w armii austriackiej, a po wojnie zainteresował się poradnictwem dziecięcym i założył pierwsze poradnie tego typu powiązane z wiedeńskim systemem szkolnym. Z jego inicjatywy powstała w Wiedniu szkoła eksperymentalna, w której wcielał w życie swoje teorie kształcenia (Furtmiiller, 1964). W roku 1935 Adler osiedlił się w Stanach Zjednoczonych, gdzie nadal prowadził praktykę psychiatryczną i pełnił funkcję profesora psychologii lekarskiej

Alfred Adler

141

Wyższej Szkole Medycznej na Long Island (Long Island College of Medicin e ). Adler był płodnym pisarzem i niestrudzonym wykładowcą. W ciągu swego żvcia opublikował setki książek i artykułów. The practice and theory of individual psychology (1927 - Praktyka i teoria psychologii indywidualnej) jest prawdopodobnie najlepszym wprowadzeniem do jego teorii osobowości. W bardziej skrótowej formie poglądy Adlera zostały przedstawione w Psychologies of 1930 (1930 - Psychologia roku 1930) oraz w „International Journal of Individual Psychology" (1935). Heinz i Rowena Ansbacherowie zredagowali i opatrzyli komentarzami dwa tomy zawierające obszerny wybór prac Adlera (The individualpsychology..., 1956; Superiority..., 1964). Te dwa tomy są najlepszym źródłem informacji o psychologii indywidualnej Adlera. Tom z 1964 r. zawiera szkic biograficzny autorstwa Carla Furtmullera. Heinz Ansbacher (1977) napisał rozdział o psychologii Alfred Adler indywidualnej, a Henri Ellenberger (1970b) przedstawił obszerne omówienie życia i myśli Adlera. Ponadto opublikowano cztery książki poświęcone biografii Adlera (Bottome, 1939; Orgler, 1963; Sperber, 1974; Hoffman, 1994). Historia życia Adlera stanowi dobry przykład dążenia do przezwyciężenia poczucia niższości, które stało się głównym tematem w jego teorii. Jako chłopiec był wątły, niezdarny i nieatrakcyjny, a początkowo był także słabym uczniem. Kilka razy został potrącony przez powozy, chorował na krzywicę i zapalenie płuc. Ta ostatnia choroba sprawiła, że lekarz powiedział ojcu Adlera: „Twój chłopiec jest zgubiony" - wydarzenie, które Adler uznał za źródło swojego postanowienia, by zostać lekarzem (Orgler, 1963, s. 16). Adler zdawał sobie sprawę z tego, że jego własny sukces w kompensowaniu tych słabości posłużył za model dla jego teorii osobowości. Znajduje to odzwierciedlenie w jego stwierdzeniu: „Ci, którym jest znane dzieło mojego życia, dostrzegają wyraźnie zgodność, jaka istnieje między faktami z mojego dzieciństwa i wyrażanymi przeze mnie poglądami" (Bottome, 1939, s. 9). W wyraźnym przeciwieństwie do głównego założenia Freuda, iż zachowanie człowieka jest motywowane przez wrodzone popędy, oraz podstawowego aksjomatu Junga, iż postępowaniem ludzkim rządzą wrodzone archetypy, Adler przyjął, że ludźmi kierują przede wszystkim motywy społeczne. Według Adlera ludzie są z natury istotami społecznymi. Wchodzą oni w różnego rodzaju związki z innymi ludźmi, angażują się w czynności społeczne polegające na współdziałaniu, przedkładają dobro społeczne nad egoistyczny interes i przyjmują styl życia w

1 4 2 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

0 dominującej orientacji społecznej. Adler nie twierdził, że uspołecznienie człowieka następuje wyłącznie pod wpływem procesów społecznych. Zainteresowanie społeczne jest wrodzone, aczkolwiek rozwijające się specyficzne typy powiązań z ludźmi i instytucjami społecznymi są zdeterminowane przez naturę społeczeństwa, w którym dana osoba się urodziła. W pewnym więc sensie Adler zajmuje stanowisko równie biologiczne, jak Freud i Jung. Wszyscy trzej zakładają, że człowiek ma wrodzoną naturę, która kształtuje jego osobowość. Freud kładł nacisk na seks, Jung na podstawowe struktury myślowe, Adler zaś na zainteresowanie społeczne. To podkreślenie roli społecznych wyznaczników zachowania, która została przeoczona lub zminimalizowana przez Freuda, jest prawdopodobnie największym wkładem Adlera w teorię psychologiczną. Zwrócił on uwagę psychologów na doniosłe znaczenie zmiennych społecznych i przyczynił się do rozwoju psychologii społecznej, w czasie gdy ta gałąź psychologii potrzebowała zachęty i poparcia, zwłaszcza ze strony psychoanalizy. Trudno byłoby przecenić tę różnicę między Adlerem i Freudem. Adler napisał, że: „decydująca, zasadnicza różnica między psychoanalizą a psychologią indywidualną [...] jest taka, że Freud wychodzi z założenia, iż człowiek z natury chce tylko zaspokoić swoje popędy - zasada przyjemności - a zatem, z punktu widzenia kultury, trzeba go uznać za zupełnie złego [...] (w przeciwieństwie do Freuda, Adler był przekonany, że) nieuniknionym przeznaczeniem rodzaju ludzkiego jest zainteresowanie społeczne" (Superiority..., 1964, s. 210-211). Freud ze swej strony rozpoznał i odrzucił ten ruch w stronę kulturowych determinantów osobowości. W znakomitym, charakterystycznym dla siebie fragmencie, wymierzonym w Adlera i Junga, Freud (1914, s. 62) napisał: „Prawda jest taka, że ludzie ci wyłowili tylko parę kulturowych tonów składowych z symfonii życia i raz jeszcze nie usłyszeli potężnej i pierwotnej melodii instynktów". Drugim znacznym wkładem, jaki wniósł Adler do teorii osobowości, jest jego koncepcja twórczej jaźni. W odróżnieniu od Freudowskiego ego, które składa się z wielu procesów psychicznych służących celom wrodzonych popędów, Adlerowska jaźń jest wysoce upersonalizowanym, subiektywnym systemem, który interpretuje doświadczenia organizmu i nadaje im sens. Co więcej, jaźń poszukuje doświadczeń, które pomogłyby w zrealizowaniu specyficznego stylu życia danej osoby; jeżeli tych doświadczeń nie można znaleźć w świecie zewnętrznym, jaźń próbuje stworzyć je. Ta koncepcja twórczej jaźni była czymś nowym dla teorii psychoanalitycznej i przyczyniła się do skompensowania nadmiernego „obiektywizmu" klasycznej psychoanalizy, która w swych wyjaśnieniach dynamiki osobowości opierała się prawie wyłącznie na biologicznych potrzebach i zewnętrznych bodźcach. Jak się przekonamy w dalszych rozdziałach, pojęcie jaźni odegrało wielką rolę we współczesnych teoriach osobowości. Wkład Adlera w ten nowy trend, uznający jaźń za ważną przyczynę zachowania, jest bardzo istotny. Trzecią cechą psychologii Adlera, odróżniającą ją od klasycznej psychoanalizy, jest nacisk na swoistość, niepowtarzalność osobowości. Według Adlera każda osoba jest jedyną w swoim rodzaju konfiguracją motywów, cech, zainteresowań 1 wartości, każda czynność wykonywana przez nią nosi znamię jej własnego, charakterystycznego dla niej stylu życia. Pod tym względem Adler kontynuował tradycję Williama Jamesa i Williama Sterna. W swej teorii osobowości Adler zmniejszył do minimum znaczenie popędu seksualnego, który we wczesnych koncepcjach Freuda odgrywał niemal monopo-

Fikcja jako cel

143

listyczną rolę w dynamice zachowania. Do tego monologu seksu Adler dodał inne ważne głosy. Ludzie są przede wszystkim istotami społecznymi, a nie seksualnymi. Są motywowani przez zainteresowanie społeczne, a nie seksualne. Ich słabe strony nie ograniczają się do sfery seksualnej, lecz mogą dotyczyć wszelkich aspektów egzystencji, zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Dążą do ukształtowania swego własnego, odrębnego stylu życia, w którym popęd seksualny odgrywa pomniejszą rolę. W istocie sposób, w jaki dana osoba zaspokaja swe potrzeby seksualne, jest zdeterminowany przez jej styl życia, a nie odwrotnie. Zdetronizowanie seksu przez Adlera powitało z ulgą wielu ludzi znużonych monotonnym panseksualizmem Freuda. Na koniec, Adler uznał świadomość za centrum osobowości, co czyni go pionierem tego kierunku psychologii, który podkreśla rolę ego. Ludzie są istotami świadomymi; zwykle zdają sobie sprawę z motywów swego zachowania. Są świadomi swych słabych stron, celów, do których dążą, oraz własnego ja. Są zdolni do planowania swych działań i kierowania nimi z pełną świadomością ich znaczenia dla własnej samorealizacji. Jest to całkowite przeciwieństwo teorii Freuda, która w zasadzie zredukowała rolę świadomości niemal do zera - uznając ją jedynie za pianę unoszącą się na ogromnym morzu nieświadomości. Alfred Adler, podobnie jak inni teoretycy osobowości, którzy mieli zasadnicze przygotowanie w dziedzinie medycyny i którzy praktykowali psychiatrię, początkowo zajmował się psychopatologią. Opracował teorię nerwicy, a dopiero później, w latach dwudziestych XX w., rozszerzył jej zakres tak, aby objęła również osobowość normalną (The individual psychology..., 1956). Teoria osobowości Adlera jest niezwykle „oszczędna", tzn. cała jej struktura teoretyczna opiera się na kilku podstawowych pojęciach. Dzięki temu poglądy Adlera można dość łatwo przedstawić w skrócie w kilku ogólnych punktach. Są to: 1) fikcja jako cel, 2) dążenie do wyższości, 3) poczucie niższości i kompensacja, 4) zainteresowanie społeczne, 5) styl życia, 6) twórcza jaźń.

Fikcja jako cel Wkrótce po usunięciu się z kręgu osób otaczających Freuda Adler dostał się pod wpływ filozoficznych idei Hansa Vaihingera, którego książka The psychology of „as if" (Psychologia „jak gdyby", ang. tłum. 1925) ukazała się w 1911 r. Vaihinger wysunął ciekawą i intrygującą koncepcję, że ludzie kierują się w życiu wieloma czysto fikcyjnymi ideami, które nie mają odpowiednika w rzeczywistości. Fikcje te, np.: „wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi sobie", „uczciwość jest najlepszą polityką", „cel uświęca środki", pozwalają ludziom radzić sobie skuteczniej z rzeczywistością. Są to pomocnicze konstrukty czy założenia, a nie hipotezy, które mogą być sprawdzone i potwierdzone. Można je odrzucić, gdy przestają być użyteczne. Adler przyjął tę filozoficzną doktrynę pozytywizmu idealistycznego i przystosował ją do własnej koncepcji. Freud, jak pamiętamy, kładł silny nacisk na czynniki konstytucyjne i doświadczenia z wczesnego dzieciństwa jako wyznaczniki osobowości. Adler odkrył w pracy Vaihingera możliwości odrzucenia tego sztywnego determinizmu historycznego; znalazł w niej ideę, że ludzie są w większym

1 4 4 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

stopniu motywowani przez swoje oczekiwania niż przez swe doświadczenia z przeszłości. Cele te nie istnieją w przyszłości jako część jakiegoś teleologicznego planu - ani Vaihinger, ani Adler nie wierzyli w los czy w przeznaczenie - istnieją natomiast tu i teraz, subiektywnie (w psychice), jako dążenia czy ideały, które wpływają na aktualne zachowanie. Jeśli np. dana osoba wierzy, że istnieje niebo dla cnotliwych i piekło dla grzeszników, to wiara ta będzie wywierać znaczny wpływ na jej zachowanie. Zdaniem Adlera cele fikcyjne stanowią subiektywną przyczynę tego, co zachodzi w psychice. Jak to ujął: „Najważniejszym pytaniem zdrowego i chorego umysłu nie jest: skąd?, lecz: dokąd?" (The individual psychology..., 1956, s. 91). Podobnie jak Jung, Adler utożsamiał teorię Freuda z zasadą przyczynowości, a własną teorię - z zasadą finalizmu. Psychologia indywidualna opowiada się bezwzględnie za nieodzownością finalizmu dla zrozumienia wszelkich zjawisk psychicznych. Przyczyny, władze, instynkty, popędy itd. nie mogą służyć jako zasady wyjaśniające. Jedynie ostateczny cel może wyjaśnić zachowanie człowieka. Doświadczenia, urazy, mechanizmy rozwoju seksualnego nie mogą dostarczyć wyjaśnienia, natomiast może go dostarczyć perspektywa, w której są one rozpatrywane, indywidualny sposób patrzenia na nie, który podporządkowuje całe życie ostatecznemu celowi (Adler, 1930, s. 400).

Ten ostateczny cel może być fikcją, tj. ideałem, który jest niemożliwy do zrealizowania, niemniej jednak jest bardzo realnym bodźcem ludzkich dążeń i ostatecznym wyjaśnieniem postępowania człowieka. Adler był jednak przekonany, że człowiek normalny potrafi w razie konieczności uwolnić się od wpływu tych fikcji i stawić czoło rzeczywistości, podczas gdy neurotyk nie jest zdolny tego uczynić.

Dążenie do wyższości Jaki jest ostateczny cel, do którego dążą wszyscy ludzie i który zapewnia spójność i jedność osobowości? Mniej więcej w 1908 r. Adler doszedł do wniosku, że agresja odgrywa ważniejszą rolę niż seksualność. Nieco później miejsce agresywnych impulsów zajęła „wola mocy". Adler utożsamiał moc z męskością, a słabość z kobiecością. W tym stadium rozwoju swych koncepcji (około 1910) sformułował ideę „męskiego protestu" - pewnej formy hiperkompensacji, do której uciekają się zarówno mężczyźni, jak i kobiety, gdy czują się niezadowoleni z siebie i gorsi od innych. Później Adler odrzucił „wolę mocy" na rzecz „dążenia do wyższości", przy którym już pozostał. Tak więc były trzy stadia w ewolucji jego poglądów na ostateczny cel człowieka: być agresywnym, być silnym, być wyższym. Adler stwierdza bardzo wyraźnie, że wyższość nie oznacza społecznych wyróżnień, przywództwa ani wybitnej pozycji w społeczeństwie. Przez wyższość rozumie coś bardzo zbliżonego do Jungowskiej koncepcji jaźni czy Goldsteinowskiej zasady samorealizacji. Jest to dążenie do pełni doskonałej. Jest to „wielki pęd ku górze": Zaczynam w każdym zjawisku psychicznym wyraźnie dostrzegać dążenie do wyższości. Przebiega ono równolegle do rozwoju fizycznego i jest nieodłączną koniecznością samego życia. Stanowi ono podstawę wszelkich rozwiązań problemów życiowych

Poczucie niższości i kompensacja

145

i przejawia się w naszym sposobie radzenia sobie z tymi problemami. Kieruje ono wszystkimi naszymi działaniami. Dążą one do osiągnięć, bezpieczeństwa, wzrostu, czy to w dobrym, czy złym kierunku. Ten pęd od minusa do plusa nigdy się nie kończy. To ciśnienie od dołu do góry nigdy nie ustaje. Wszelkie podstawowe zasady, wyśnione przez wszystkich naszych filozofów i psychologów - zasada samozachowania, zasada przyjemności, zasada równoważenia - są jedynie mglistymi odbiciami, próbami wyrażenia tego wielkiego pędu ku górze (Adler, 1930, s. 398).

Skąd bierze się to dążenie do wyższości czy doskonałości? Adler stwierdza, że jest ono wrodzone. Nie tylko stanowi część życia, w gruncie rzeczy jest samym życiem. Od urodzenia do śmierci, dążenie do wyższości powoduje przechodzenie danej osoby z jednego stadium rozwoju do następnego, wyższego stadium. Jest to główna zasada rządząca dynamiką osobowości. Nie ma odrębnych popędów, ponieważ każdy popęd czerpie swą siłę z tego dążenia do pełni. Adler przyznaje, że dążenie do wyższości może przejawiać się na tysiąc różnych sposobów, i że każdy człowiek ma własny, określony sposób, w jaki osiąga doskonałość lub próbuje ją osiągnąć. Na przykład neurotyk dąży do zdobycia uznania, do władzy i wywyższenia się - innymi słowy: do egoistycznych czy samolubnych celów podczas gdy osoba normalna dąży do celów, które mają przede wszystkim charakter społeczny. W jaki właściwie sposób kształtują się u danej jednostki takie, a nie inne formy dążenia do wyższości? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy omówić Adlerowską koncepcję poczucia niższości.

Poczucie niższości i kompensacja Adler w bardzo wczesnym okresie swej kariery, kiedy jeszcze interesował się medycyną ogólną, wysunął koncepcję słabości narządów i hiperkompensacji. W tym czasie interesowało go znalezienie odpowiedzi na odwieczne pytanie, dlaczego u ludzi zostaje dotknięta chorobą taka, a nie inna część ciała. U jednej osoby rozwija się choroba serca, u drugiej choroba płuc, a u trzeciej artretyzm. Adler sugerował, że przyczyną umiejscowienia danego schorzenia jest podstawowa słabość czy niższa wartość pewnego narządu, dziedziczna bądź wynikająca z jakichś anomalii rozwojowych. Następnie stwierdził, że osoba cierpiąca na upośledzenie jakiegoś narządu często stara się skompensować tę słabość, wzmacniając dany narząd przez intensywne ćwiczenie. Najsłynniejszego przykładu kompensacji słabości narządu dostarcza życie Demostenesa, który jako dziecko jąkał się, a stal się jednym z największych mówców świata. Z czasów bliższych nam można przytoczyć przykład Teodora Roosevelta, który w młodości był wątły, a dzięki systematycznym ćwiczeniom wyrósł na silnego fizycznie mężczyznę. Wkrótce po opublikowaniu swej monografii na temat niższej wartości narządów Adler rozszerzył swą koncepcję tak, że objęła ona wszelkie uczucia niższości, zarówno te, które biorą początek w rzeczywistej słabości czy upośledzeniu fizycznym, jak i te, które wynikają z subiektywnie odczuwanego braku zdolności psychicznych lub społecznych. W tym czasie Adler stawiał znak równości między niższością a niemęskością czy kobiecością, których kompensacja została nazwana „męskim protestem". Później jednak podporządkował tę kon-

1 4 6 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

cepcję bardziej ogólnej, zgodnie z którą uczucia niższości wynikają z poczucia ułomności czy niedoskonałości w jakiejkolwiek sferze życia. Na przykład dziecko jest motywowane przez swe poczucie niższości, by dążyć do wyższego poziomu rozwoju. Gdy osiągnie ten poziom, znowu zaczyna odczuwać niższość i ruch ku górze zostaje wznowiony. Adler podkreślał, że uczucia niższości nie są oznaką anormalności; są źródłem wszelkiej poprawy ludzkiego losu. Oczywiście uczucia niższości mogą się nasilić pod wpływem szczególnych okoliczności, takich jak rozpieszczanie dziecka lub odrzucenie go. Mogą wtedy wystąpić pewne nienormalne objawy, takie jak ukształtowanie się kompleksu niższości lub kompensacyjnego kompleksu wyższości. Jednakże w normalnych warunkach poczucie niższości czy niedoskonałości jest wielką siłą napędową ludzkości. Innymi słowy: ludzie są „popychani" przez potrzebę przezwyciężenia swej niższości i „pociągani" przez pragnienie wyższości. Adler nie był rzecznikiem hedonizmu. Aczkolwiek uważał, że uczucia niższości są przykre, to jednak nie sądził, iż uwolnienie się od nich musi być przyjemne. Celem życia była dla niego doskonałość, a nie przyjemność.

Zainteresowanie społeczne Adler we wczesnym okresie działalności teoretycznej, gdy wskazywał na agresywną, żądną władzy naturę ludzi i głosił ideę „męskiego protestu" jako hiperkompensacji kobiecej słabości, był ostro krytykowany za uwypuklanie roli egoistycznych popędów i ignorowanie motywów społecznych. Dążenie do wyższości zabrzmiało jak okrzyk wojenny nietzscheańskiego nadczłowieka, dobrze pasujący do darwinowskiego hasła o przetrwaniu najlepiej przystosowanych. Adler, który był rzecznikiem sprawiedliwości społecznej i zwolennikiem socjaldemokracji, wzbogacił swą koncepcję człowieka o czynnik zainteresowania społecznego (1939). Aczkolwiek zainteresowanie społeczne obejmuje takie sprawy, jak kooperacja, stosunki interpersonalne i społeczne, identyfikacja z grupą, empatia itd., to jednak jest pojęciem znacznie szerszym. W gruncie rzeczy zainteresowanie społeczne polega na tym, że jednostka pomaga społeczeństwu osiągnąć cel w postaci stworzenia społeczeństwa doskonałego. „Zainteresowanie społeczne jest prawdziwą i nieuniknioną kompensacją za wszelkie naturalne słabości indywidualnych istot ludzkich" (Adler, 1929b, s. 31). Człowiek wchodzi w związki społeczne od pierwszego dnia swego życia. Kooperacja przejawia się już w relacji między niemowlęciem a matką, i odtąd jednostka jest nieustannie włączana w sieć związków interpersonalnych, które kształtują osobowość i dostarczają konkretnego ujścia dążeniu do wyższości. Dążenie do wyższości zostaje poddane procesowi socjalizacji: ideał społeczeństwa doskonałego zajmuje miejsce czysto osobistej ambicji i egoistycznego zysku. Pracując dla wspólnego dobra, ludzie kompensują swe indywidualne słabości. Adler był przekonany, że zainteresowanie społeczne jest wrodzone, że ludzie są istotami społecznymi z natury, a nie z nawyku. Jednakże ta wrodzona predyspozycja, podobnie jak każde inne naturalne uzdolnienie, nie ujawnia się samorzutnie; aby przyniosła owoce, konieczne jest ukierunkowanie i ćwiczenie. Ponieważ Adler był przekonany o korzyściach płynących z edukacji, przeto poświęcił

Styl życia

147

wiele czasu na zakładanie poradni dziecięcych, podnoszenie poziomu pracy pedagogicznej szkół oraz szerzenie w społeczeństwie wiedzy na temat właściwych metod wychowywania dzieci. Interesujące jest śledzenie w pracach Adlera radykalnej, choć stopniowo zachodzącej, zmiany w jego koncepcji człowieka - od wczesnego okresu jego kariery zawodowej, gdy był związany z Freudem, do lat późniejszych, gdy już osiągnął międzynarodową sławę. Według młodego Adlera ludzi popycha do działania nienasycona żądza władzy i dominacji, mających skompensować głęboko ukryte poczucie niższości. Według starszego Adlera ludzie są motywowani przez wrodzone zainteresowanie społeczne, które skłania ich do podporządkowania osobistej korzyści dobru społecznemu. Obraz doskonałej osoby żyjącej w doskonałym społeczeństwie wyeliminował wcześniejszy obraz silnej, agresywnej osoby, dominującej nad społeczeństwem i eksploatującej je. Zainteresowanie społeczne zajęło miejsce samolubnej interesowności.

Styl życia Styl życia to główne hasło teorii osobowości sformułowanej przez Adlera. Jest ono tematem powtarzającym się we wszystkich późniejszych pracach tego autora (np. 1929a, 1931) i najbardziej charakterystycznym aspektem jego psychologii. Styl życia jest tą zasadą systemową, zgodnie z którą funkcjonuje osobowość danej jednostki; jest całością, która rządzi częściami. Styl życia jest główną idiograficzną zasadą Adlera; jest zasadą, która wyjaśnia swoistość i niepowtarzalność danej osoby. Każdy ma jakiś styl życia, lecz nie ma dwóch ludzi, którzy ukształtowaliby taki sam styl. Jakie jest dokładne znaczenie tego pojęcia? Na pytanie to niełatwo odpowiedzieć, ponieważ Adler miał na ten temat bardzo wiele do powiedzenia; w dodatku jego wypowiedzi zawarte w różnych pracach różniły się między sobą, a niekiedy były ze sobą sprzeczne. Ponadto trudno oddzielić styl życia od innego adlerowskiego pojęcia, a mianowicie twórczej jaźni. Każdy człowiek ma ten sam cel w życiu, lecz1 istnieją niezliczone sposoby osiągnięcia tego celu. Jeden stara się rozwijać swój intelekt, podczas gdy drugi skierowuje wszystkie swe wysiłki na uzyskanie doskonałej sprawności mięśni. Inny styl życia ma intelektualista, a inny sportowiec. Intelektualista czyta, studiuje, myśli, prowadzi bardziej siedzący i bardziej samotniczy tryb życia niż osoba aktywna. Intelektualista organizuje szczegółowo swe życie, codzienne czynności domowe, rozrywki, rozkład dnia, stosunki z rodziną, przyjaciółmi i znajomymi, spotkania towarzyskie, zgodnie ze swym celem - uzyskaniem wyższości intelektualnej. We wszystkim, co czyni, kieruje się tym ostatecznym celem. Całe zachowanie danej osoby wynika z jej stylu życia. Spostrzega ona, uczy się i przyswaja to, co pasuje do jej stylu życia, a ignoruje wszystko inne. Styl życia decyduje o tym, w jaki sposób dana osoba radzi sobie z trzema „problemami życiowymi" wieku dojrzałego: relacjami społecznymi, zawodem oraz miłością i małżeństwem. Wstępne wersje tych problemów w okresie dzieciństwa koncentrują się na przyjaźniach, szkole i płci odmiennej. Gdy jednostka próbując uporać się z tymi zadaniami kieruje się zainteresowaniem społecznym, wówczas

1 4 8 Rozdział 4 . Teorie psychospołeczne: Adler, F r o m m , H o r n e y i Sullivan A k t u a l n e b a d a n i a 1 5 3

znajduje się po „użytecznej stronie życia". Jeżeli osobista wyższość zajmuje jako' cel miejsce zainteresowania społecznego, wówczas dana osoba dystansuje się od zadań życiowych i zajmuje „bezużyteczną" stronę życia (zob. rys. 4.1). Ansbacher i Ansbacher (w wydanym w 1964 r. zbiorze Superiority...) ukazują analogię między Adlerowską koncepcją życia ludzkiego jako ruchu a fizyczną analizą ruchu w kategoriach kierunku i szybkości. Zachowanie ludzkie występuje w przestrzeni społecznej, a jego kierunek wynika ze stopnia zainteresowania społecznego. Podobnie „szybkościowy" czy energetyczny komponent życia ludzkiego można opisać w kategoriach stopnia aktywności danej jednostki. Adler był przekonany, że: „istoty ludzkiej nie można sklasyfikować czy zaliczyć do określonego typu [...] każdą jednostkę trzeba badać w świetle jej własnego, specyficznego rozwoju" Strona zwykle użyteczna: norma

Strona zwykle bezużyteczna: wszelkie niepowodzenia Cel: osobista wyższość

Rysunek 4.1.

Użyteczna i bezużyteczna strona życia. (Źródło: Ansbacher, 1977, s. 61)

Twórcza jaźń

149

(Superiority..., 1964, s. 68). Niemniej jednak, „tylko dla celów nauczania", Adler opisał cztery różne style życia, przy czym każdy z nich został przedstawiony w kategoriach stopnia zainteresowania społecznego i aktywności. Typ „rządzący" reprezentuje wysoki stopień aktywności, lecz niski zainteresowania społecznego. Tacy ludzie próbują uporać się z problemami życiowymi przez zapanowanie nad nimi. Xvp „otrzymujący", który jest „z pewnością najczęstszy", oczekuje, że dostanie wszystko, czego potrzebuje. Typ „unikający" usiłuje uniknąć porażki w pokonywaniu życiowych problemów, unikając samych tych problemów. Zarówno typ drugi, jak i trzeci przejawiają niski stopień zainteresowania społecznego i niski stopień aktywności. Czwarty typ Adlera, „społecznie użyteczny", wykazuje aktywność w służbie na rzecz innych. Tacy ludzie podejmują zadania życiowe i starają się je rozwiązywać w sposób zgodny z potrzebami innych osób. Arthur Ashe mógłby służyć jako przykład tego pozytywnego stylu życia. Zwróćmy uwagę na interesującą zgodność między tymi typami, a głównymi typami ludzi zaproponowanymi przez innych teoretyków. Na przykład typy: rządzący, otrzymujący i unikający są w przybliżeniu analogiczne do opisanych przez Karen Horney strategii występowania przeciw innym, dążenia ku innym i odsuwania się od innych. Styl życia kształtuje się w bardzo wczesnym okresie dzieciństwa, do czwartego lub piątego roku życia, a później doświadczenia są przyswajane i wykorzystywane stosownie do tego jedynego w swoim rodzaju stylu życia. Postawy, uczucia, spostrzeżenia zostają utrwalone i zautomatyzowane we wczesnym okresie i jest praktycznie niemożliwe, aby później styl życia się zmienił. Dana osoba może uczyć się nowych sposobów wyrażania swego specyficznego stylu życia, lecz są to jedynie konkretne i szczególne przejawy tego samego zasadniczego stylu, jaki ukształtował się we wczesnym dzieciństwie. Jakie czynniki determinują styl życia jednostki? W swych wczesnych pracach Adler twierdził, że jest on zdeterminowany głównie przez specyficzne poczucie niższości (rzeczywistej czy urojonej) występujące u danej osoby. Styl życia stanowi kompensację określonego rodzaju niższości. Jeśli dziecko jest słabe fizycznie, to jego styl życia będzie polegał na robieniu tego, co uczyni je fizycznie silnym. Dziecko mało zdolne będzie dążyć do wyższości intelektualnej. „Zdobywczy" styl życia Napoleona był zdeterminowany przez jego słabą budowę fizyczną, a namiętna żądza władzy nad światem u Hitlera" wynikała z jego impotencji seksualnej. To proste wyjaśnienie postępowania ludzkiego, mimo że przekonało tak wielu czytelników dzieł Adlera i było szeroko stosowane w analizie charakteru w latach dwudziestych i trzydziestych XX w., nie zadowoliło samego Adlera. Było zbyt proste i zbyt mechanistyczne. Szukał więc zasady bardziej dynamicznej i znalazł twórczą jaźń.

Twórcza jaźń Koncepcja ta jest najwyższym osiągnięciem Adlera jako teoretyka osobowości. Gdy odkrył on twórczą siłę jaźni, podporządkował jej wszystkie inne pojęcia, w niej znalazł poszukiwaną główną sprężynę, kamień filozoficzny, eliksir życia, pierwszą przyczynę wszystkiego, co ludzkie. Zintegrowana, spójna, twórcza jaźń jest suwerenem w strukturze osobowości.

150

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan

Twórcza siła jaźni, podobnie jak wszystkie pierwsze przyczyny, jest bardzo trudna do opisania. Możemy obserwować jej skutki, lecz nie możemy zaobserwować jej samej. Jest to coś, co pośredniczy między bodźcami oddziaływającymi na daną osobę a jej reakcjami na te bodźce. Podstawowe twierdzenie doktryny twórczej jaźni głosi, iż ludzie sami kształtują swą osobowość. Budują ją z dwóch surowców - dziedziczności i doświadczenia. Dziedziczność wyposaża go [człowieka] jedynie w pewne zdolności. Środowisko dostarcza mu tylko pewnych wrażeń. Te zdolności i wrażenia oraz sposób, w jaki ich „doświadcza" - tzn. dokonywana przez niego interpretacja tych doświadczeń - są jakby cegiełkami, czyli, innymi słowy, składają się na jego postawę wobec życia, która determinuje stosunek do świata zewnętrznego (Adler, 1935, s. 5).

Twórcza jaźń jest fermentem, oddziaływającym na fakty realnego świata i przekształcającym je w osobowość, która jest subiektywna, dynamiczna, zintegrowana, indywidualna i odznacza się specyficznym, jedynym w swoim rodzaju stylem. Twórcza jaźń nadaje sens życiu, stwarza cel, a także środki do osiągnięcia tego celu. Twórcza jaźń jest aktywną zasadą życia ludzkiego, nieco podobną do starszego pojęcia - duszy. Rekapitulując można powiedzieć, że Adler stworzył humanistyczną teorię osobowości, stanowiącą antytezę Freudowskiej koncepcji człowieka. Przypisując ludziom altruizm, humanitaryzm, współdziałanie, twórczość, niepowtarzalność i świadomość, Adler przywrócił im poczucie godności i wartości, które psychoanaliza znacznie nadwerężyła. Zamiast ponurego materialistycznego obrazu, który oburzył i zraził wielu ludzi, Adler zaproponował taki portret człowieka, który był bardziej zadowalający, bardziej obiecujący i znacznie bardziej pochlebny dla ludzi. Adlerowski pogląd na naturę osobowości był zgodny z popularnym przekonaniem, że ludzie mogą być panami, a nie ofiarami swego losu.

Charakterystyczne badania i metody badawcze

151

Zwróćmy uwagę na podobieństwo między tym fragmentem, a słynnym skrótowym opisem terapii psychoanalitycznej, który podał Freud: „Gdzie było Id, tam będzie Ego". Neurotyk nabywa symptomy jako ochronę przed przytłaczającym poczuciem n i ż s z o ś c i , którego tak rozpaczliwie usiłuje uniknąć. To nieustanne poszukiwanie o c h r o n y swego Ja przed poczuciem niższości staje się błędnym kołem, ponieważ brak zainteresowania społecznego, który doprowadził do powstania problemu, uniem o ż l i w i a także jego rozwiązanie. (Jak zobaczymy w dalszej części niniejszego rozdziału, dylemat ten jest bardzo podobny do błędnego koła braku poczucia bezpiec z e ń s t w a i alienacji, które tak elokwentnie opisała Karen Horney). Niezdolność n e u r o t y k a do uporania się z problemami życia skłania go do tworzenia „zabezpieczeń". Te „zabezpieczenia" są analogiczne do freudowskich mechanizmów obronnych, lecz służą do chronienia neurotyka przed niską samooceną wynikającą z poczucia niższości i niepowodzeń w rozwiązywaniu problemów życiowych, a nie przed lękiem generowanym przez konflikt między instynktownymi popędami i zakazami moralnymi. Adler opisał trzy ogólne kategorie „zabezpieczeń". Usprawiedliwienia odnoszą się do wszystkich prób uniknięcia potępienia za niepowodzenia w życiu. Agresja to obwinianie siebie lub innych za porażki. Dystansowanie się obejmuje zwlekanie, uskarżanie się na bezradność i próby unikania problemów. Te „zabezpieczenia" mają bardzo poznawcze i współczesne zabarwienie. Ponadto zwróćmy uwagę na ich podobieństwo do specyficznych mechanizmów obronnych opisanych przez Annę Freud (zob. rozdz. 5.) i do opisanych przez Karen Horney strategii dążenia ku innym, występowania przeciw innym i odsuwania się od innych (zob. w dalszej części tego rozdziału).

Charakterystyczne badania i metody badawcze Nerwica Opierając się na tych zasadach, Adler przedstawił bardzo interesujący opis nerwicy. Pomimo dzielących ich różnic, Adler zgadzał się z Freudem, że symptomy nerwicowe można wyjaśnić, i że mają one w zasadzie charakter obronny. W przeciwieństwie do osoby zdrowej, neurotyk sztywno dąży do nadkompensacji postrzeganych u siebie słabości. Jego wielce ambitne cele koncentrują się na samowywyższeniu i interesie osobistym, a nie społecznym. Adler przedstawił analogię między neurotykiem a przestępcą, który skonstruował sobie alibi: Nerwica, ogólnie biorąc, jest manewrem maskującym. Podłożem tej choroby jest patologicznie ambitne dążenie pacjenta, aby uważać się za coś nadzwyczajnego [...] Symptomy są wielką kupą śmieci, którą pacjent wykorzystuje do tego, by się ukryć. Fikcyjna wyższość pacjenta datuje się od czasu, kiedy był rozpieszczany [...] Podczas gdy my widzimy wyraźnie, co on robi, on nieświadomie zajmuje się piętrzeniem przeszkód; jak wytrawny przestępca stara się zapewnić sobie alibi [...] Zawsze kończy się to tym samym: „Czego to bym nie dokonał, gdyby mi nie przeszkodziły symptomy". Naszym zadaniem jest ująć w słowa to, co było w nim niezwerbalizowane (Superiority..., 1964, s. 198-199).

Swe empiryczne obserwacje Adler prowadził głównie w sytuacji terapeutycznej; polegały one przeważnie na rekonstruowaniu przeszłości na podstawie wspomnień pacjenta i na interpretowaniu jego obecnego zachowania na podstawie sprawozdań słownych. Obserwacje te w wielkiej mierze Skupiały się na tym, co Adler nazwał „trzema wrotami wejściowymi do życia psychicznego": na kolejności urodzeń, wczesnych wspomnieniach i marzeniach sennych. Możemy tu podać jedynie kilka przykładów działalności badawczej Adlera.

Kolejność urodzeń a osobowość Adler, który interesował się społecznymi wyznacznikami osobowości, zauważył, że osobowości najstarszego, średniego i najmłodszego dziecka w rodzinie są zwykle zupełnie inne (1931, s. 144-154). Różnice te przypisał odmiennym doświadczeniom, jakie ma każde dziecko jako członek grupy społecznej. Dziecku pierworodnemu, czyli najstarszemu, poświęca się bardzo wiele uwagi, dopóki nie urodzi się drugie dziecko; wówczas pierwsze zostaje nagle „zdetronizowane", usunięte z uprzywilejowanej pozycji i musi dzielić się uczuciami swych rodziców z nowo narodzonym bratem lub siostrą. Doświadczenie to może uwarun-

152

Aktualne badania

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan

kować najstarsze dziecko w różny sposób - może ono nienawidzić ludzi, bronić się przed nagłymi odmianami losu i cierpieć z powodu braku poczucia bezpieczeństwa. Najstarsze dzieci mogą także zainteresować się przeszłością, kiedy byty w centrum uwagi. Adler zauważył, że neurotycy, przestępcy, pijacy i zboczeńcy często byli dziećmi pierworodnymi. Jeśli jednak rodzice mądrze radzą sobie z tą sytuacją, przygotowując najstarsze dziecko na pojawienie się rywala, wówczas jest bardziej prawdopodobne, że wyrośnie z niego człowiek odpowiedzialny i opiekuńczy. Drugie dziecko, czyli średnie, charakteryzuje ambicja. Nieustannie próbuje ono przewyższyć starszego brata czy siostrę. Jest także skłonne do buntu i zawiści, lecz ogólnie biorąc jest lepiej przystosowane zarówno od starszego, jak i od młodszego dziecka w rodzinie. Najmłodsze dziecko jest tzw. dzieckiem zepsutym. Prawdopodobieństwo, że stanie się ono dzieckiem trudnym i neurotyczną, źle przystosowaną osobą dorosłą, jest jednak nieco mniejsze niż w wypadku dziecka najstarszego. Aczkolwiek wczesne badania mające na celu sprawdzenie Adlerowskiej teorii kolejności urodzeń nie przyniosły jej wyraźnego poparcia (Jones, 1931), to jednak bardziej wyrafinowana praca Schachtera (1959) potwierdziła przekonywająco tezę Adlera i zapoczątkowała ogromną liczbę badań poświęconych temu tematowi. Wiele badań nad kolejnością urodzeń przeprowadzono w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. (bibliografie można znaleźć w pracach: Forer, 1977; Vockell, Felker i Miley, 1973), aczkolwiek przegląd dokonany przez Schoolera wykazał: „ogólny brak spójnych wyników" (1972, s. 174; zob. także Forer, 1976). Później kolejność urodzeń włączono jako element specyficznego środowiska (nonshared environment), które odgrywa taką ważną rolę w modelach osobowości opartych na genetyce zachowania (zob. rozdz. 8.; Hoffman, 1991; Plomin i Daniels, 1987).

Wczesne wspomnienia Adler sądził, że najwcześniejsze wspomnienia, jakie może przytoczyć dana osoba, stanowią ważny klucz do zrozumienia jej podstawowego stylu życia (1931). Na przykład pewna dziewczyna rozpoczęła opisywanie swych najwcześniejszych wspomnień od słów: „Kiedy miałam trzy lata, mój ojciec..." Wskazuje to, że bardziej interesuje się ona swym ojcem niż matką. Następnie zaczęła opowiadać, że ojciec przyprowadził do domu parę kucyków dla jej starszej siostry i dla niej, i że starsza siostra prowadziła swego kucyka na postronku ulicą, a ją kucyk wciągnął w błoto. Taki jest los młodszego dziecka - przegrywać w rywalizacji ze starszym, a to motywowało ją do podejmowania prób przewyższenia „mistrzyni". Styl życia tej dziewczyny charakteryzuje popychająca ją do działania ambicja, pragnienie, by być pierwszą, głębokie poczucie braku bezpieczeństwa i rozczarowania oraz silne przeczucie porażki. Pewien młody człowiek, który był poddawany terapii z powodu silnych ataków lęku, przypominał sobie następującą scenę z wczesnego okresu swego życia. „Gdy miałem około czterech lat, siedziałem przy oknie i przyglądałem się robotnikom, którzy budowali dom po przeciwnej stronie ulicy, podczas gdy moja matka robiła pończochy na drutach". Wspomnienie to wskazuje, że ów młody człowiek był rozpieszczany jako dziecko, ponieważ w jego pamięci zachowała się troskliwa matka. To, że przyglądał się pracującym ludziom, sugeruje, że jego styl życia jest raczej stylem obserwatora niż uczestnika. Potwierdza to fakt, że każda próba

153

^brania sobie zawodu powodowała wystąpienie lęku. Adler zasugerował mu, by wziął pod uwagę taki zawód, w którym mogłoby być wykorzystane jego upodobanie do patrzenia i obserwowania. Pacjent poszedł za radą Adlera i osiągnął sukces jako kupiec zajmujący się handlem dziełami sztuki. Adler posługiwał się tą metodą zarówno w stosunku do jednostek, jak i do grup, stwierdzając, że jest to łatwy i ekonomiczny sposób badania osobowości. Wczesne wspomnienia wykorzystuje się obecnie jako technikę projekcyjną (Mosak, 1958; Mayman, 1968; Bruhn, 1984, 1985). Ponadto opracowano kilka narzędzi badawczych do oceny wczesnych wspomnień (Altman i Rule, 1980; Kihlstrom i Harackiewicz, 1982). Być może najbardziej interesującym współczesnym sposobem wykorzystania wczesnych wspomnień jest włączenie ich do nowej fali badań poznawczych (np. Kihlstrom i Harackiewicz, 1982; Bruhn, 1990; Strauman, 1990). W szczególności pojęcie inteligencji społecznej (Cantor i Kihlstrom, 1985,1987,1989) obejmuje kategorie wiedzy deklaratywnej-semantycznej, wiedzy deklaratywnej-epizodycznej, oraz wiedzy proceduralnej. Pamięć autobiograficzna, pozostająca w ścisłym związku z wczesnymi wspomnieniami, którym Adler przypisywał tak duże znaczenie, jest jednym z komponentów tych epizodów, które składają się na naszą wiedzę deklaratywno-epizodyczną.

Doświadczenia z okresu dzieciństwa Adler interesował się szczególnie tymi rodzajami wczesnych oddziaływań, które predysponują dziecko do niewłaściwego stylu życia. Wykrył on trzy ważne czynniki, które występują u dzieci następujących kategorii: 1) dzieci z różnymi słabościami i dolegliwościami, 2) dzieci „zepsutych" (rozpieszczonych), 3) dzieci zaniedbanych. Dzieci ze słabościami fizycznymi lub psychicznymi dźwigają ciężkie brzemię i często czują się niezdolne do sprostania zadaniom stawianym przez życie. Oczekują niepowodzeń i często rzeczywiście ich doznają. Jeśli jednak mają pełnych zrozumienia, dodających im odwagi rodziców, to mogą skompensować swe ułomności i przekształcić swą słabość w siłę. Wielu wybitnych ludzi rozpoczynało życie z jakąś organiczną słabością, którą skompensowali. Wielokrotnie Adler wypowiadał się ostro przeciw rozpieszczaniu, które uważał za największą krzywdę, jaką można wyrządzić dziecku. U rozpieszczanych dzieci nie rozwijają się uczucia społeczne; wyrastają one na despotów oczekujących, że społeczeństwo dostosuje się do ich skoncentrowanych na własnej osobie pragnień. Adler uważał ich za potencjalnie najbardziej niebezpieczną kategorię społeczną. Zaniedbywanie dziecka ma także niekorzystne następstwa. Ci, którzy byli źle traktowani w dzieciństwie, jako dorośli stają się wrogami społeczeństwa. Ich styl życia jest podporządkowany potrzebie odwetu. Te trzy czynniki - słabość organiczna, rozpieszczanie i odrzucenie kształtują błędne koncepcje świata i prowadzą do patologicznego stylu życia.

Aktualne badania Wspomnieliśmy już o współczesnych badaniach nad kolejnością urodzeń i wczesnymi wspomnieniami. Ponadto prowadzone są badania nad pomiarem i korelatami zainteresowania społecznego.

Aktualne badania 153

155 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan

Zainteresowanie społeczne

i

Opracowano dwa narzędzia do pomiaru zainteresowania społecznego: Skalę Zainteresowania Społecznego (SIS - Social Interest Scalę, Crandall, 1975), oraz Wskaźnik Zainteresowania Społecznego (Sil - Social Interest Index, Greever Tseng i Friedland, 1973). SIS dostarcza ogólnej miary zainteresowania społecznego, a Sil zawiera oddzielne podskale dla przyjaźni, miłości, pracy oraz własnej ważności. Crandall (np. 1980, 1981, 1984) przedstawia wiele różnych danych zebranych w celu ustalenia trafności SIS. Na przykład wyniki SIS korelują z samoopisowymi miarami przystosowania i dobrego samopoczucia (Crandall, 1980), a osoby z wysokimi wynikami w tej skali są bardziej chętne do współpracy i mniej nieprzyjazne niż osoby z niskimi wynikami (Crandall, 1981). Podobnego poparcia dla Sil dostarczyły badania, które wykazały, że jednostki o wyższych wskaźnikach zainteresowania społecznego mają więcej bliskich przyjaciół (Watkins i Hector, 1990), i że występują przewidywane korelacje między tymi wskaźnikami a innymi cechami osobowości (Mozdzierz i Semyck, 1980). Trzeba zwrócić uwagę na dwa problemy, jakie występują w tych badaniach. Po pierwsze, wyniki uzyskane za pomocą tych dwóch miar wykazują jedynie słabj związek między sobą. Leak, Miller, Perry i Williams (1985) sugerują, że SIS i Sil mają tylko około 10% wspólnej wariancji. Może tak być dlatego, że zainteresowanie społeczne jest „ogromnie heterogenicznym konstruktem", lub może to odzwierciedlać zasadnicze problemy z pomiarem. Po drugie, uzyskane korelacje z zachowaniami kryterialnymi są zwykle niskie. Miary zainteresowania społecznego nie mają mocy prognostycznej odpowiadającej znaczeniu, jakie w teorii Adlera przypisuje się zainteresowaniu społecznemu.

Erich Fromm •

Erich Fromm urodził się w 1900 r. we Frankfurcie w Niemczech. Studiował psychologię i socjologię na uniwersytetach w Heidelbergu, Frankfurcie i Monachium. Po uzyskaniu w Heidelbergu w 1922 r. stopnia doktora filozofii uczył się psychoanalizy w Monachium i w sławnym Berlińskim Instytucie Psychoanalitycznym. W roku 1933 przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie podjął pracę jako wykładowca w Chicagowskim Instytucie Psychoanalitycznym, a następnie rozpoczął prywalną praktykę w Nowym Jorku. Wykładał na wielu uniwersytetach i w wielu instytutach w Stanach Zjednoczonych i w Meksyku. W roku 1976 przeniósł się do Szwajcarii, gdzie zmarł w 1980 r. W pracach Evansa (1966) i Hausdorffa (1972) można zapoznać się ze szczegółami dotyczącymi osobistego i intelektualnego rozwoju Fromma. Jego książki zyskały sobie duże uznanie nie tylko specjalistów w dziedzinie psychologii, socjologii, filozofii i religii, lecz także ogółu czytelników. Fromm był pod silnym wpływem dzieł Karola Marksa, a zwłaszcza jego wczesnej pracy Rękopisy ekonomiczne i filozoficzne, która powstała w 1844 r. Pracę lę. w angielskim tłumaczeniu T. B. Bottomore'a, Fromm dołączył do swej książki Marx's concept of man (1961 - Marksowska koncepcja człowieka). W pracy Beyond the chains of illusion (1962; wyd. pol. Zerwać okowy iluzji..., 2000) Fromm porównuje idee Freuda i Marksa, zwracając uwagę na niezgodności i podejmując

I J « | | f | I

\ '

nróbę syntezy. Fromm uważa Marksa za myśliciela głębszego od Freuda i posługuje się psychoanalizą głównie w celu wypełnienia luk w dziele Marksa. Fromm (1959) jest autorem wysoce krytycznej, a nawet polemicznej analizy osobowości Freuda i jego wpływu na psychologię, natomiast w innej swej pracy (1961) chwali bez zastrzeżeń Marksa. Aczkolwiek Fromma można by trafnie nazwać marksistowskim teoretykiem osobowości, on sam woli nazywać siebie humanistą dialektycznym. W pracach Fromma znajduje odbicie jego rozległa wiedza z zakresu historii, socjologii, literatury i filozofii. Można powiedzieć, że liczne jego książki (np. 1950, 1951, 1956, 1970, 1973, 1976) miały większy wypływ na czytelników nie mających specjalistycznego przygotowania, niż na psychologów akademickich. Podstawowym wątkiem we wszystkich pracach Fromma jest idea, że czło- Erich Fromm wiek czuje się samotny i wyobcowany, ponieważ zerwał powiązania łączące go z przyrodą i z innymi ludźmi. Ten stan izolacji nie występuje u żadnego innego gatunku zwierząt; jest on specyficzną cechą sytuacji człowieka. Na przykład dziecko uwalnia się od pierwotnych więzi łączących je z rodzicami, w wyniku czego czuje się samotne i bezradne. Niewolnik w końcu uzyskał wolność, by znaleźć się bez żadnego oparcia w dojmująco obcym świecie. Jako niewolnik należał do kogoś i miał poczucie więzi ze światem i z innymi ludźmi, mimo że nie był wolny. W książce Escape from freedom (1941; wyd. pol. Ucieczka od wolności, 2001) Fromm rozwija tezę, że w miarę jak ludzie z upływem stuleci uzyskiwali więcej wolności, czuli się także coraz bardziej osamotnieni. Wolność staje się stanem negatywnym, od którego starają się uciec. Jakie jest rozwiązanie tego dylematu? Człowiek może przyjąć zdrową strategię polegającą na jednoczeniu się z innymi ludźmi w duchu miłości i wspólnej pracy. Niezdrowy wybór polega na tym, że dana osoba usiłuje „uciec od wolności". Może próbować to uczynić w trojaki sposób. Pierwszy sposób to ucieczka poprzez autorytaryzm, czy to przez masochistyczną uległość wobec osób mających władzę, czy też przez sadystyczne usiłowanie, by stać się kimś dysponującym potężną władzą. Drugi sposób to ucieczka poprzez destruktywność, próba ucieczki od bezsilności przez niszczenie tych czynników i instytucji społecznych, które wywołują poczucie bezradności i izolacji. Im bardziej sfrustrowane jest pragnienie rozwoju u danej osoby, tym bardziej stanie się ona destrukcyjna. Analiza ta jest zgodna z coraz większym rozpowszechnieniem bezsensownej przemocy wśród członków tych klas naszego społeczeństwa, które są w niekorzystnej sytuacji. Trzeci sposób to ucieczka przez automatyczny konformizm, w przypadku

156

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan

którego dana osoba rezygnuje z własnej osobowości przyjmując „pseudo-jaźń"^ opartą na oczekiwaniach innych. Zwróćmy uwagę, jak podobny jest ten mechanizm do procesów opisanych przez Karen Horney i Carla Rogersa (zob. rozdz. ] 11.), jak również do „inflacji persony" (inflation of the persona), o którym pisał i Carl Jung (zob. rozdz. 3.). W przypadku zdrowej strategii ludzie korzystają /y .; swej wolności w celu ukształtowania lepszego społeczeństwa. W przypadku doko- 'i nania niezdrowego wyboru nakładają sobie nowe więzy. \ Ucieczka od wolności, która została napisana w cieniu hitlerowskiej dyktatu- i ry, wykazuje, iż ta forma totalitaryzmu była dla ludzi atrakcyjna, ponieważ ofero- • wała im znów poczucie bezpieczeństwa. Jak jednak wykazuje Fromm w nasięp- "I nych książkach (1947, 1955, 1964), każda forma społeczeństwa, jaką stwor?} | [ człowiek, czy to będzie feudalizm, kapitalizm, faszyzm, socjalizm czy komuni/.m. • j stanowi próbę rozwiązania tej podstawowej sprzeczności, w jaką uwikłani są J ludzie. Sprzeczność ta polega na tym, że człowiek jest zarówno włączony do natury, jak i oddzielony od niej, że jest zarówno zwierzęciem, jak i istotą ludzką. Jako 1 zwierzę ma pewne potrzeby fizjologiczne, które muszą być zaspokojone. Jako isto- 1 ta ludzka ma samoświadomość, rozum i wyobraźnię. Doznania specyficznie ludz- ? kie to uczucia czułości, miłości i współczucia; postawy zainteresowania, odpowie- * dzialności, tożsamości, prawości, wrażliwości, transcendencji i wolności; wartości ] i normy (1968). Oba te aspekty osoby, będącej zarówno zwierzęciem, jak i czło- ; wiekiem, stanowią podstawowe warunki egzystencji ludzkiej. „Zrozumienie psy- ) chiki człowieka musi się opierać na analizie jego potrzeb, wynikających z warunków jego egzystencji"* (1955, s. 25; wyd. pol. 1996, s. 39). Ą Jest pięć specyficznych potrzeb, wynikających z warunków egzystencji ludz- s kiej: potrzeba powiązań, potrzeba transcendencji, potrzeba zakorzenienia, potrzeba • tożsamości oraz potrzeba systemu orientacji. Potrzeba powiązań, zwana także sys- | ternem przywiązania w Revolution of hope (1968; wyd. pol. Rewolucja nadziei, \ 2000), wynika z prostego faktu, że ludzie, stając się ludźmi zerwali pierwotny związek łączący zwierzę z naturą. „Zwierzę zostało wyposażone przez naturę do radzenia sobie z tymi właśnie warunkami, jakie napotyka"* (1955, s. 23; wyd. pol. 1996, s. 36-37), lecz ludzie, mający zdolność rozumowania i wyobrażania sobie, utracili ten bliski związek z naturą. Zamiast tych instynktownych więzi z naturą, jakie występują u zwierząt, ludzie muszą stworzyć własne związki, przy czym najbardziej zadowalające są takie, które opierają się na miłości twórczej. Miłość twórcza wiąże się zawsze z wzajemną opieką i troską, odpowiedzialnością, szacunkiem i zrozumieniem. Potrzeba transcendencji oznacza, że człowiek pragnie więzi wykraczających poza zwierzęcą naturę, pragnie stać się osobą twórczą, zamiast pozostawać stworzeniem. Jeśli realizacja tych twórczych dążeń jest niemożliwa, człowiek staje się jednostką destrukcyjną. Fromm wskazuje, że miłość i nienawiść nie są popędami całkowicie przeciwstawnymi - obie są odpowiedziami na ludzką potrzebę wzniesienia się ponad swą zwierzęcą naturę. Zwierzęta nie potrafią ani kochać, ani nienawidzić, natomiast ludzie potrafią i jedno, i drugie. Ludzie pragną naturalnej przynależności, poczucia zakorzenienia, chcą być integralną częścią świata, czuć, że należą do niego. Jako dzieci są związani w ten sposób ze swymi matkami, jeśli jednak związek taki utrzymuje się po przeminię* Przełożyła A. Tanalska-Dulęba.

Erich Eromm ciu

157

okresu dzieciństwa, uważa się go za anormalną fiksację. Najbardziej zadowalające i najzdrowsze „zakorzenienie" uzyskuje człowiek dzięki poczuciu wewnętrznego pokrewieństwa z innymi mężczyznami i kobietami. Jednakże człowiek chce mieć także poczucie osobistej tożsamości, chce być jednostką jedyną w swoim rodzaju, niepowtarzalną. Jeśli nie potrafi osiągnąć tego celu indywidualnym wysiłkiem twórczym, może uzyskać pewną wyróżniającą go cechę przez utożsamienie się z inną osobą lub grupą. Niewolnik identyfikuje się z panem, obywatel z krajem, pracownik z przedsiębiorstwem. W takim wypadku poczucie tożsamości wynika z przynależności do kogoś lub czegoś, a nie z bycia kimś. Ludzie muszą mieć także pewien system orientacji, stały i spójny sposób postrzegania i rozumienia świata. System orientacji, jaki tworzą, może być przede wszystkim racjonalny lub przede wszystkim irracjonalny lub też składać się z obu elementów. Na koniec Fromm (1973) wprowadził szóstą podstawową potrzebę: potrzebę pobudzenia i stymulacji. Opisując tę potrzebę odróżnił bodźce proste od bodźców aktywujących. Bodźce proste wywołują automatyczną, niemal odruchową reakcję, i najlepiej rozpatrywać je w kategoriach popędów; na przykład kiedy jesteśmy głodni, jemy. Bodźce proste często wywołują w nas znudzenie. Bodźce aktywujące, przeciwnie, pociągają za sobą dążenie do celu. Bodźce aktywujące u Fromma wydają się bardzo podobne do dążeń propriacyjnych u Allporta (zob. rozdz. 7.) oraz metapotrzeb u Masłowa (zob. rozdz. 11.). Według Fromma potrzeby te są czysto ludzkie i czysto obiektywne. Nie stwierdza się ich u zwierząt ani też nie wydedukowano ich na podstawie wypowiedzi ludzi o swych pragnieniach. Dążenia te nie są także wytworem społeczeństwa zostały raczej osadzone w naturze ludzkiej przez ewolucję. Na czym więc polega wpływ społeczeństwa na egzystencję ludzką? Fromm jest przekonany, że specyficzne przejawy tych potrzeb, rzeczywiste sposoby realizowania możliwości człowieka są zdeterminowane przez „...ustrój społeczny, w jakim człowiek żyje"* (1955, s. 14; wyd. pol. 1996, s. 29). Osobowość człowieka rozwija się stosownie do warunków, jakie stwarza mu określone społeczeństwo. Na przykład w społeczeństwie kapitalistycznym człowiek może uzyskać poczucie osobistej tożsamości, bogacąc się, lub może ukształtować poczucie zakorzenienia, stając się pewnym, zaufanym pracownikiem wielkiego przedsiębiorstwa. Inaczej mówiąc: przystosowanie danej jednostki do społeczeństwa stanowi zwykle kompromis między potrzebami wewnętrznymi a wymaganiami zewnętrznymi. Dana osoba rozwija w sobie charakter społeczny stosownie do wymagań społeczeństwa. Fromm zidentyfikował i opisał pięć typów charakteru społecznego, które występują we współczesnym społeczeństwie: receptywny, eksploatatorski, gromadzący, handlowy i produktywny. Typy te reprezentują różne sposoby odnoszenia się ludzi do świata i do siebie nawzajem. Tylko ostatni z tych typów Fromm uważa za „zdrowy" i wyrażający to, co Marks nazwał „swobodną, świadomą działalnością". Każda jednostka jest mieszaniną tych pięciu typów czy nastawień do świata, aczkolwiek jedno lub dwa z tych nastawień mogą występować wyraźniej niż inne. Tak więc dana jednostka może należeć do typu produktywno-gromadzącego lub nieproduktywno-gromadzącego. W pierwszym wypadku byłaby to osoba gromadząca ziemię lub pieniądze po to, aby być bardziej produktywną, * Przełożyła A. Tanalska-Dulęba.

1 5 8 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153 w drugim - osoba g r o m a d z ą c a tylko dla gromadzenia, bez żadnej korzyści
Później Fromm (1964) opisał szóstą parę typów charakteru, a mianowicie typ nekrofiliczny, dla którego pociągająca jest śmierć, oraz typ biofiliczny, który, jest zakochany w życiu. Fromm podkreśla, że to, co można by uważać za analogię między tą koncepcją a instynktami życia i śmierci u Freuda, w rzeczywistości nie jest analogią. Według Freuda zarówno instynkt życia, jak i śmierci są nieodłącznymi elementami biologii człowieka, podczas gdy dla Fromma życie jest jedynym pierwotnym potencjałem. Śmierć jest tylko czymś wtórnym i pojawia się na scenie dopiero wtedy, gdy siły życiowe poniosą porażkę. W swojej ostatniej książce Fromm (1976) dodał rozróżnienie między dwiema orientacjami życiowymi - nastawieniem na „mieć" i nastawieniem na „być". Nastawienie na „mieć" odzwierciedla rywalizacyjne zainteresowanie danej osoby posiadaniem i konsumowaniem dóbr. Społeczeństwa o wysokim poziomie rozwoju technicznego sprzyjają wytwarzaniu się takiego nastawienia. Nastawienie na „być" oznacza koncentrację na tym, kim się jest, a nie na tym, co się ma, a także na współuczestniczeniu, a nie na rywalizacji. Taka orientacja życiowa kształtuje się tylko wtedy, kiedy zachęca do tego społeczeństwo. Z punktu widzenia właściwego funkcjonowania określonego społeczeństwa jest absolutnie niezbędne, aby charakter dziecka był kształtowany zgodnie z potrzebami tego społeczeństwa. Zadaniem rodziców i systemu oświaty jest sprawić, by dziecko chciało postępować w taki sposób, w jaki powinno postępować, aby dany system ekonomiczny, polityczny i społeczny został utrzymany. Tak więc w systemie kapitalistycznym trzeba ludziom wpoić pragnienie oszczędzania, aby zapewnić kapitał rozwijającej się gospodarce. Społeczeństwo, które rozwinęło system kredytowy, musi dbać o to, żeby ludzie odczuwali wewnętrzny przymus terminowego spłacania swych zobowiązań. Fromm podaje liczne przykłady typów charakteru, które kształtują się w demokratycznym społeczeństwie kapitalistycznym (1947). Nakładając na ludzi wymagania sprzeczne z ich naturą, społeczeństwo wypacza ich i frustruje. Alienuje ludzi z ich „ludzkiej sytuacji" i uniemożliwia im stworzenie podstawowych warunków egzystencji. Na przykład, według Fromma, zarówno kapitalizm, jak i komunizm starają się uczynić z jednostki robota, płatnego niewolnika, zupełne zero i często udaje się im doprowadzić człowieka do choroby psychicznej, postępowania antyspołecznego lub czynów autodestrukcyjnych. Fromm nie waha się napiętnować całego społeczeństwa jako chorego, gdy nie zaspokaja ono podstawowych potrzeb ludzkich (1955). Fromm wskazuje także, że wtedy, gdy społeczeństwo zmienia się pod jakimś ważnym względem, jak przekształcenie się feudalizmu w kapitalizm lub zastąpienie pracy indywidualnych rzemieślników przez system fabryczny, zmiana taka zwylde powoduje zaburzenia w charakterze społecznym ludzi. Stara struktura charakteru nie pasuje do nowego społeczeństwa, co wzmaga poczucie alienacji i rozpaczy u danej osoby. Jest ona odcięta od tradycyjnych więzi i dopóki nie wytworzy nowych stosunków przynależności i nowych powiązań, czuje się zagubiona. Podczas takich okresów przejściowych człowiek łatwo staje się ofiarą wszelkiego rodzaju cudownych, uniwersalnych środków zaradczych, które oferują ucieczkę od samotności. (Jak opisano w następnym rozdziale, Erik Erikson przedstawił analogiczną analizę negatywnych konsekwencji, jakie występują wtedy, gdy dana

Erich Romm

159

osoba musi starać się funkcjonować w społeczeństwie kładącym nacisk na wartości niezgodne z orientacją, którą ta osoba przyswoiła sobie w wyniku socjalizacji). Problem związków człowieka ze społeczeństwem Fromm uważa za bardzo ważny i powraca do niego wielokrotnie. Jest całkowicie przekonany o słuszności następujących twierdzeń: 1) ludzie mają podstawową, wrodzoną naturę; 2) społeczeństwo jest stworzone przez ludzi w celu urzeczywistnienia tej podstawowej natury; 3) żadne utworzone dotychczas społeczeństwo nie zaspokaja podstawowych potrzeb egzystencji ludzkiej; 4) możliwe jest stworzenie takiego społeczeństwa. Za jakim rodzajem społeczeństwa opowiada się Fromm? Jest to społeczeństwo: [...] w którym ludzie odnoszą się do siebie z miłością, w którym są silniej zakorzenieni w więzach braterstwa i solidarności [...]; społeczeństwo, które daje człowiekowi możliwość panowania nad przyrodą poprzez twórczość, a nie przez zniszczenie, w którym każdy zyskuje poczucie siebie doświadczając siebie jako podmiotu raczej własnych umiejętności niż w przystosowaniu do innych, w którym człowiek nie musi zniekształcać rzeczywistości ani oddawać czci idolom, by odnaleźć układ orientacji i cel dążeń* (1955, s. 362; wyd. pol. 1996, s. 354-355).

Fromm zasugerował nawet nazwę tego doskonałego społeczeństwa: Humanistyczny Socjalizm Wspólnoty (Humanistic Communitarian Socialism). W takim społeczeństwie każdy miałby jednakowe możliwości, by stać się w pełni człowiekiem. Nie byłoby samotności, uczuć izolacji ani rozpaczy. Ludzie znaleźliby dla siebie nowy dom, dostosowany do „sytuacji ludzkiej". Takie społeczeństwo osiągnęłoby cel postawiony przez Marksa - przekształcenie alienacji człowieka w systemie własności prywatnej w możliwość samorealizacji jako społeczna, aktywna twórczo istota ludzka w socjalizmie. Fromm rozwinął ten projekt idealnego społeczeństwa, wyjaśniając szczegółowo, w jaki sposób można dokonać humanizacji naszego obecnego, stechnicyzowanego społeczeństwa (1968). Poglądy Fromma ostro skrytykował Schaar (1961). Aczkolwiek poglądy Fromma były wynikiem jego obserwacji dokonywanych w trakcie indywidualnej terapii oraz jego rozległych lektur z zakresu historii, ekonomii, socjologii, filozofii i literatury pięknej, to jednak przeprowadził on także jedno zakrojone na dużą skalę badanie empiryczne. W roku 1957 Fromm rozpoczął badania psychospołeczne pewnej meksykańskiej wioski w celu sprawdzenia swej teorii charakteru społecznego. Przygotował meksykańskich ankieterów do posługiwania się pogłębionym kwestionariuszem, za pomocą którego można było mierzyć ważne zmienne motywacyjne i charakterologiczne. Jako uzupełnienie tego kwestionariusza zastosowano Test Rorschacha, ujawniający głębiej wyparte postawy, uczucia i motywy. W roku 1963 zakończono zbieranie danych, a w 1970 opublikowano wyniki tych badań (Fromm i Maccoby, 1970). Zidentyfikowano trzy główne typy charakteru społecznego: produktywno-gromadzący, produktywno-eksploatatorski i nieproduktywno-receptywny. Do typu produktywno-gromadząeego należeli właściciele ziemscy, do typu produktywno-eksploatatorskiego kupcy, a do typu nieproduktywno-receptywnego ubodzy robotnicy. Ponieważ osoby o podobnych strukturach charakteru zwykle żenią się między sobą, przeto te trzy typy reprezentują dość sztywną strukturę klasową wioski. * Przełożyła A. Tanalska-Dulęba.

160

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Eromm, Horney i Sullivan

Zanim do wioski tej dotarty wpływy techniki i industrializacji, były w niej, tylko dwie główne klasy: właściciele ziemscy i chłopi. Typ produktywno-eksplocl. tatorski istniał tylko jako typ dewiacyjny, odbiegający od normy. Jednakże właśnie przedstawiciele tego typu zainicjowali udostępnianie owoców techniki mieszkańcom wsi, stając się przez to symbolami postępu i przywódcami tej społeczności To oni dostarczali towarów przemysłowych, a także taniej rozrywki w postaci filmów, radia i telewizji. W rezultacie ubodzy chłopi zostali oderwani od swych tra-, dycyjnych wartości kulturowych, nie zyskując w zamian wielu materialnych' korzyści, jakie oferuje rozwinięte technicznie społeczeństwo. To, co zyskali, bilo tandetą w porównaniu z tym, co mieli uprzednio: filmy zajęły miejsce festynów, radio zastąpiło miejscowe kapele, gotowe ubrania wyparły ręcznie tkaną odzież, a produkowane masowo artykuły gospodarstwa domowego i meble wyeliminowały podobne wyroby wytwarzane ręcznie. Głównym celem tych badań było jednak zilustrowanie tezy Fromma, że charakter (osobowość) wpływa na strukturę 1 społeczną i zmiany społeczne, a także sam jest przez nie kształtowany.

Karen Horney Karen Horney urodziła się 16 września 1885 r. w Hamburgu, a zmarła w grudniu 1952 r. w Nowym Jorku. Studia medyczne ukończyła na Uniwersytecie Berlińskim, a w latach 1918-1932 była związana z Berlińskim Instytutem Psychoanalitycznym. Została poddana psychoanalizie przez Karla Abrahama i Hansa Sachsa, którzy w ówczesnej Europie zaliczali się do najwybitniejszych specjalistów w dziedzinie psychoanalizy dydaktycznej. Na zaproszenie Franza Alexandra przybyła do Stanów Zjednoczonych i przez dwa lata pełniła funkcję wicedyrektora Chicagowskiego Instytutu Psychoanalitycznego. W roku 1934 przeniosła sigj do Nowego Jorku, gdzie praktykowałaj psychoanalizę i wykładała w Nowojoiskim Instytucie Psychoanalitycznymi! Gdy Karen Horney rozczarowała się :d(f ortodoksyjnej psychoanalizy, wraz z innymi osobami o podobnych poglądach założyła Towarzystwo Rozwoju Psychoanalizy (Association for the Advancement of Psychoanalysis) oraz Ameivkański Instytut Psychoanalizy (American Institute of Psychoanalysis). Była ona dziekanem tego Instytutu aż do śmierci. Historia działalności zawodou ej Horney została przedstawiona szczegółowo w kilku pracach (Rubins, 1978 Quinn, 1987; Sayers, 1991), a ponadto wydano część jej dzienników (Horney, Karen Horney

Karen Horney

161

1980). W publikacjach tych poświęcono także wiele uwagi ważnym wydarzeniom w bogatym życiu osobistym Horney, z uwzględnieniem jej relacji z ojcem i matką, bratem, mężem Oskarem, Erichem Frommem oraz z własnymi dziećmi, jak również jej problemom emocjonalnym i jej zmaganiom ze zdominowaną przez mężczyzn psychoanalityczną ortodoksją.

Horney a Freud W latach poprzedzających rok 1930 i następujących po nim Horney opublikowała szereg artykułów, w których krytykowała Freuda i proponowała własną kobiecą psychologię. Była to kontynuacja tych zarzutów wobec ortodoksyjnej psychoanalizy, które doprowadziły do przeniesienia Horney na niższe stanowisko w Nowojorskim Instytucie Psychoanalitycznym, a następnie do jej rezygnacji z pracy w tym Instytucie. Horney była jednak przekonana, że jej idee mieszczą się w ramach psychologii freudowskiej i nie stanowią całkowicie nowego podejścia do rozumienia osobowości. Pisała ona, że: „od czasu fundamentalnych odkryć Freuda na terenie psychologii i psychiatrii nie dokonano niczego ważnego"* (1939, s. 18; wyd. po. 2001, s. 19). Horney dążyła do wyeliminowania błędów zawartych w koncepcjach Freuda (które - jej zdaniem - miały swe źródło w jego mechanistycznej, biologicznej orientacji) po to, aby psychoanaliza mogła zrealizować w pełni swe możliwości jako nauka o ludziach. •„[...] krótko mówiąc, jestem przekonana, że psychoanaliza powinna wyjść poza dotychczasowe granice, sugerujące że jest ona psychologią popędów i psychologią genetyczną"* (1939, s. 8; wyd. pol. 2001, s. 14). W ślad za Adlerem, Horney także była przekonana, że przypisywanie przez Freuda zbyt małego znaczenia wzajemnym relacjom między ludźmi doprowadziło go do błędnego położenia zbyt dużego nacisku na motywację seksualną i konflikt. Charakterystyczną dla Freuda koncentrację na popędach Horney przekształciła w koncentrację na kulturze. Ludzie internalizują negatywne stereotypy kulturowe w postaci lęku podstawowego i konfliktów wewnętrznych, takich że jednostka z problemem emocjonalnym jest „pasierbem naszej kultury". Według Horney obawy dotyczące bezpieczeństwa oraz intrapsychiczrfej i interpersonalnej alienacji stanowią główne siły motywujące osobowości. Obawy te mogą sprawić, że zbudujemy strukturę ochronną, usiłując zapewnić sobie fałszywe z konieczności poczucie bezpieczeństwa. W rezultacie: „w centrum zaburzeń psychicznych znajdują się nieświadome dążenia, jakie ludzie rozwijają w sobie, próbując, na przekór własnym lękom, bezradności i osamotnieniu, okiełznać życie. Określam je mianem «dążeń neurotycznych»"** (1942, s. 40; wyd. pol. 2000, s. 33). Horney zdecydowanie przeciwstawia się koncepcji Freuda, zgodnie z którą „zazdrość o członek" (penis envy) jest czynnikiem wpływającym w decydujący sposób na psychikę kobiet. Jak pamiętamy, Freud twierdził, że specyficzne postawy i uczucia kobiet oraz ich najgłębsze konflikty wynikają z ich poczucia niższości pod względem genitalnym i z ich zazdrości w stosunku do mężczyzn. Horney sądziła, że podstawowe cechy psychiki kobiecej to brak pewności siebie i przy* Przełożył K. Mudyń. ** Przełożył A. Gomola.

162

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan

r

wiązywanie nadmiernej wagi do miłości, co ma bardzo niewiele wspólnego z anatomią żeńskich narządów płciowych. Poglądy Horney na psychikę kobiet zostały zebrane i opublikowane dopiero po jej śmierci (1967). Co się tyczy kompleksu Edypa, Horney sądzi, że nie jest to konflikt o charakterze seksualno-agresywnym między dzieckiem a jego rodzicami, lecz lęk spo-. wodowany istotnymi zaburzeniami stosunków dziecka z jego matką i ojcem, np., odrzuceniem, nadmierną opiekuńczością lub karaniem. Agresja nie jest wrodzona, jak twierdzi Freud, lecz jest środkiem, za którego pomocą ludzie usiłują chronić swe poczucie bezpieczeństwa. Narcyzm nie jest w rzeczywistości miłością do samego siebie, lecz wywyższaniem i przecenianiem siebie, wynikającym z braku poczucia bezpieczeństwa. Horney atakuje także pojęcia wprowadzone przez Freuda, jak przymus powtarzania, id, ego i superego, lęk oraz masochizm (1939), Jeśli chodzi o stronę pozytywną, to Horney akceptowała następujące doktryny Freuda: determinizmu psychicznego, motywacji nieświadomej oraz emocjonalnych, nieracjonalnych motywów.

Lęk podstawowy Według Horney dzieci z natury doświadczają lęku, bezradności, poczucia zagrożenia - w sposób bardzo podobny do tego, jaki opisał Adler przedstawiając poczucie niższości jako doświadczenie charakterystyczne dla okresu dzieciństwa. U dzieci, którym brak pełnego miłości pokierowania, pomagającego im nauczyć się radzić sobie z zagrożeniami ze strony natury i społeczeństwa, może rozwinąć • się lęk podstawowy (basie anxiety), który jest najważniejszym pojęciem teore- " tycznym w koncepcji Horney. Lęk podstawowy to: [...] uczucie doznawane przez dziecko, iż jest ono osamotnione i bezradne w potencjalnie wrogim świecie. Szeroki zakres niekorzystnych czynników może spowodować u dziecka brak poczucia bezpieczeństwa: bezpośrednia lub pośrednia dominacja, obojętność, niekonsekwentne postępowanie, brak poszanowania jego indywidualnych potrzeb, brak rzeczywistego pokierowania nim, poniżające je postawy, okazywanie mu zbyt wiele podziwu lub jego brak, brak wiarygodnej serdeczności, zmuszanie go do stawania po czyjejś stronie w sporach między rodzicami, zbyt wiele lub za mało obo,wiązków, nadmierna opiekuńczość, izolowanie od innych dzieci, niesprawiedliwość, dyskryminacja, niedotrzymywanie przyrzeczeń, wroga atmosfera itd., itd. (1945, s. 41).

Wszystkie te niekorzystne czynniki Horney określiła mianem zło podstawowe (basie evil). Czytelnik powinien zwrócić uwagę na jeszcze jedną analogię podobieństwo między tym pojęciem a warunkami, które według Erika Eriksona przyczyniają się do ukształtowania poczucia podstawowej nieufności (zob. rozdz. 5.). Ogólnie biorąc, Horney sugerowała, że wszystko, co zaburza poczucie bezpieczeństwa dziecka w relacjach z jego rodzicami, wywołuje lęk podstawowy. Zło podstawowe, którego doświadcza dziecko, w naturalny sposób wywołuje urazę, czyli wrogość podstawową (basie hostility). To z kolei powoduje wystąpienie u dziecka dylematu czy konfliktu, ponieważ wyrażając tę wrogość ryzykowałoby, że zostanie ukarane i pozbawione miłości rodzicielskiej. Ten konflikt między urazą i potrzebą miłości zastępuje freudowski konflikt między impulsem popędowym

Potrzeby neurotyczne

163

a zinternalizowanym zakazem. Dylemat ten i wynikające z niego poczucie alienacji są bardzo podobne do dynamiki opisanej później przez Carla Rogersa (zob. rozdz. 11.)- Dzieci radzą sobie ze swą wrogością wypierając ją. Horney (1937, s. 86; wyd. pol. 2002, s. 77) wysunęła sugestię, że wyparcie może być skutkiem zastosowania trzech różnych strategii: „Muszę wypierać swoją wrogość, bo was potrzebuję". „Muszę wypierać swoją wrogość, bo się was boję". „Muszę wypierać swoją wrogość, bo boję się utracić waszą miłość"*.

Niezależnie od swej przyczyny, wyparcie zaostrza konflikt, prowadzi bowiem do błędnego koła: lęk wytwarza nadmierną potrzebę uczucia. Kiedy potrzeby te nie są zaspokojone, dziecko czuje się odrzucone, a wtedy lęk i wrogość nasilają się. Ponieważ ta nowa wrogość też musi zostać wyparta, aby uchronić chociaż takie poczucie bezpieczeństwa, jakie ma dziecko, lęk wzrasta, a potrzeba wyparcia prowadzi do większej wrogości. Wtedy cykl ten zaczyna się od nowa. Dziecko, a później nękany problemami dorosły, są uwięzieni w kręgu nasilającego się cierpienia i nieproduktywnego zachowania. Dziecko, pozbawione poczucia bezpieczeństwa i pełne lęku, rozwija różne strategie, za pomocą których walczy ze swymi uczuciami izolacji i bezradności (1937). Może stać się wrogie i starać się zemścić na tych, którzy je odtrącili lub źle traktują. Może też stać się zbyt uległe, aby odzyskać miłość, którą - jak czuje utraciło. Może wytworzyć sobie nierealistyczny, wyidealizowany obraz samego siebie, aby skompensować swe poczucie niższości (1950). Dziecko może próbować kupić czyjąś miłość lub za pomocą gróźb zmusić innych, by je lubili. Może się pogrążać w roztkliwianiu się nad samym sobą, aby wzbudzić ludzkie współczucie. Jeśli dziecko nie potrafi zapewnić sobie miłości, może starać się uzyskać władzę nad innymi. W ten sposób kompensuje swoje poczucie bezradności, znajduje ujście dla wrogości. Może być skłonne do wykorzystywania innych albo do rywalizacji, w której zwycięstwo jest znacznie ważniejsze niż rzeczywiste osiągnięcia. Może też slderować swą agresję do wewnątrz i pomniejszać własną wartość.

Potrzeby neurotyczne Każda z tych strategii może stać się mniej lub bardziej trwałym składnikiem osobowości. Innymi słowy - dana strategia może przybrać charakter popędu czy potrzeby w dynamice osobowości. Horney przedstawia listę dziesięciu potrzeb**, których się nabywa w wyniku prób znalezienia rozwiązania problemu zaburzonych stosunków z ludźmi (1942). Potrzeby te Horney nazywa „neurotycznymi", ponieważ są to irracjonalne rozwiązania tego problemu. 1.

Neurotyczna potrzeba miłości i aprobaty. Potrzebę tę charakteryzuje niewybiórcze pragnienie podobania się innym i spełniania ich oczekiwań. Jednostka zabiega o dobrą opinię innych i jest niezwykle wrażliwa na wszelkie oznaki odtrącania czy nieprzychylności.

* Przełożyła H. Grzegołowska. ** Polskie nazwy potrzeb za: K. Horney, Autoanaliza, tłum. A. Gomola, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2000, s. 46-51 (przyp. red. nauk.).

164

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

2. Neurotyczna potrzeba posiadania „partnera", który zatroszczy się o nasze życie. Osoba mająca taką potrzebę jest pasożytem. Przypisuje nadmierną wartość miłości i obawia się bardzo, że zostanie porzucona i osamotniona. 3. Neurotyczna potrzeba ograniczania swoich potrzeb i oczekiwań. Człowiek odczuwający taką potrzebę jest niewymagający, zadowala się małym, woli pozostać na uboczu i nade wszystko ceni skromność. 4. Neurotyczna potrzeba władzy. Potrzeba ta wyraża się w pożądaniu władzy dla niej samej, w zasadniczym braku szacunku dla innych oraz w bezkrytycznej gloryfikacji siły i pogardzie dla słabości. Jednostka, która obaw ia się sprawować władzę otwarcie, może starać się kierować innymi, wykorzystując ich dzięki swej wyższości intelektualnej. Inną odmianą tego popędu władzy jest potrzeba wiary we wszechmoc woli, przekonanie, że można dokonać wszystkiego po prostu przez posłużenie się siłą woli. 5. Neurotyczna potrzeba wykorzystywania otoczenia w każdy możliwy sposób. 6. Neurotyczna potrzeba prestiżu i uznania społecznego. O samoocenie osoby z taką potrzebą decyduje to, jak duże uznanie okazują jej inni. 7. Neurotyczna potrzeba bycia podziwianym. Jednostka odczuwająca taką potrzebę ma wyolbrzymiony obraz własnej osoby i pragnie być podziw iana za to, co sobie przypisuje, a nie za to, czym naprawdę jest. 8. Neurotyczna chęć osiągnięcia sukcesu w życiu. Człowiek mający taką ambicję chce być rzeczywiście najlepszy i dąży do coraz większych osiągnięć w wyniku podstawowego braku poczucia bezpieczeństwa. 9. Neurotyczna potrzeba samowystarczalności i niezależności. Rozczarowawszy się w swych próbach nawiązania ciepłych, satysfakcjonujący cli stosunków z ludźmi, jednostka odsuwa się od innych i nie chce wiązać się z nikim ani z niczym. Staje się „samotnikiem". 10. Neurotyczna potrzeba doskonałości i odporności na wszelkie ataki. Obawiając się popełnienia błędów i spotkania się z krytyką, osoba odczuwająca taką potrzebę stara się być niedostępna i nieomylna. Nieustannie poszukuje w sobie skaz, aby można je było zamaskować, zanim staną się widoczne dla innych. Powyższe potrzeby stanowią źródła wewnętrznych konfliktów. Na przykład neurotyczna potrzeba miłości jest nienasycona: im więcej neurotyk (lub neurntyczka) otrzymuje, tym więcej chce. W rezultacie nigdy nie jest zadowolony. Podobnie neurotyczna potrzeba niezależności nigdy nie może być zaspokojona w pełni, ponieważ inna część osobowości neurotyka pragnie, by był on kocha in i podziwiany. Dążenie do perfekcji jest od początku przegraną sprawą. Wszyslkic te potrzeby są nierealistyczne.

Trzy rozwiązania W późniejszej publikacji Horney (1945) przeprowadza klasyfikację tych dziesięciu potrzeb, dzieląc je na trzy kategorie: 1) dążenie ku ludziom, np. potrzeba miłości, 2) odsuwanie się od ludzi, np. potrzeba niezależności, 3) występowanie

'j 1 | ! ' \ !

Alienacja

165

przeciw ludziom, np. potrzeba władzy. Dążenie ku ludziom, czasami zwane uległością, lub rozwiązaniem polegającym na samozaprzeczaniu, stanowi próbę uporania się z brakiem poczucia bezpieczeństwa za pomocą rozumowania: „Jeżeli mnie kochasz, nie skrzywdzisz". Odsuwanie się od ludzi, określane jako wycofanie lub rozwiązanie polegające na rezygnacji, jest reprezentowane przez dziecko, które usiłuje rozwiązać swój konflikt braku poczucia bezpieczeństwa mówiąc: jeżeli się wycofam, nic mi nie może sprawić przykrości"*. Występowanie przeciw ludziom, określane jako agresja lub rozwiązanie ekspansywne, to przypadek dziecka, które mówi: „Jeżeli będę miał władzę, nikt nie może mnie skrzywdzić"* (Horney, 1937, s. 96-99; wyd. pol. 2002, s. 85-88). Każdy z tych „neurotycznych trendów" kładzie nadmierny nacisk na jeden z elementów lęku podstawowego: bezradność w dążeniu ku ludziom, izolację w odsuwaniu się od ludzi, oraz wrogość w występowaniu przeciw ludziom. Każda z tych kategorii reprezentuje pewne podstawowe nastawienie czy orientację w stosunku do innych i siebie samego. Istnienie tych odmiennych orientacji stanowi, według Horney, podłoże wewnętrznego konfliktu. Zasadnicza różnica między konfliktem normalnym a neurotycznym jest różnicą o charakterze ilościowym: [...] dla normalnej osoby różnica między dwoma sprzecznymi dążeniami jest znacznie mniejsza niż dla neurotyka** (1945, s. 31; wyd. pol. 2000, s. 32). Innymi słowy: każdy ma konflikty, lecz u niektórych ludzi, głównie z powodu ich wczesnego doświadczania odrzucenia, zaniedbywania, nadmiernej opiekuńczości i innych rodzajów niefortunnych oddziaływań rodzicielskich, występują one w ostrzejszej postaci. Podczas gdy osoba normalna może rozwiązywać te konflikty przez zintegrowanie tych trzech orientacji, ponieważ nie wykluczają się one wzajemnie, osoba neurotyczna ze względu na cechujący ją silniejszy lęk podstawowy musi stosować rozwiązania irracjonalne i sztuczne. Świadomie uznaje ona tylko jedną z tych tendencji, a neguje czy wypiera pozostałe. Horney zgadzała się z Adlerem, że neurotyk nie jest elastyczny.

Alienacja W swych ostatnich książkach, Horney (1945, 1950) zwróciła szczególną uwagę na alternatywną strategię radzenia sobie stosowaną przez neurotyka: neurotyk może obronnie odwrócić się od swego Ja realnego ku jakiejś wyidealizowanej alternatywie. W tym procesie Horney kładzie nacisk na alienację, jako na konsekwencję usiłowań dziecka zmierzających do uporania się z lękiem podstawowym. Lęk i wrogość doprowadzają dziecko do uznania swego „Ja realnego" za nieodpowiednie, bezwartościowe, takie, którego nie można kochać. Wskutek tak negatywnego obrazu Ja pojawia się „Ja pogardzane". Dziecko reaguje obronnie na ten pogardliwy opis swego Ja, tworząc wyidealizowany obraz osoby, którą powinno być. To „Ja idealne" istnieje w powiązaniu z szeregiem surowych oczekiwań wobec siebie, stwarzających to, co Horney określiła jako „tyranię powinności" i „poszukiwanie sławy". Neurotyk dąży do uzyskania poczucia własnej wartości, którego mu brak, starając się dorównać nierealistycznej wersji osoby, * Przełożyła H. Grzegołowska. ** Przełożył A. Gomola.

166

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan

jaką „powinien" być. Tu także występują uderzające analogie ze sztywnymi celami fikcyjnymi neurotyka, opisanymi uprzednio przez Adlera, oraz z typowym dla osoby nieprzystosowanej uzależnianiem poczucia własnej wartości od spełnienia pewnych warunków, o czym pisał później Carl Rogers. Oprócz tych podstawowych strategii, Horney (1945, rozdz. 8.) opisała szereg dodatkowych sposobów podejścia do konfliktu neurotycznego. Tak więc neurotycy mogą obronnie wytwarzać „ślepe plamki" czy „segmenty" (compartments), kiedy wolą nie widzieć rozbieżności między swoim zachowaniem a swoim Ja idealnym. Mogą też uciekać się do „racjonalizacji", „cynizmu", lub „nadmiernej samokontroli". Wszystkie te nieświadome sposoby postępowania służą jako pseudorozwiązania konfliktu podstawowego neurotyka. Jako ostateczną strategię, neurotyk może też podjąć próbę uporania się z konfliktami wewnętrznymi przez ich eksternalizację. Znaczy to, że neurotyk może mieć: „skłonność do doświadczania wewnętrznych procesów w taki sposób, jakby odbywały się na zewnątrz danej osoby, i do zrzucania odpowiedzialności za trudności, jakie ona napotyka, na czynniki zewnętrzne"* (1945, s. 116; wyd. pol. 2000, s. 121). Osoba taka zdaje się mówić: „Nie chcę wjko rzystywać innych ludzi, to oni chcą wykorzystywać mnie". Rozwiązanie to stwarza konflikty między daną osobą a światem zewnętrznym. Wszystkie te konflikty są możliwe do uniknięcia lub można je łatwiej rozwiązać, jeśli dziecko wychowuje się w domu, w którym znajduje poczucie bezpieczeństwa, zaufanie, miłość, szacunek, tolerancję i serdeczność. Oznacza to, że Horney - w przeciwieństwie do Freuda i Junga - nie sądzi, iż konflikt jest wbudowany w naturę ludzką i z tego powodu nieunikniony. Konflikt wynika z warunków społecznych. „Jak się wydaje, nerwica może się rozwinąć wtedy, gdy człowiek szczególnie silnie przeżył trudności zdeterminoweane kulturowo, zwykle na skutek przykrych doświadczeń dziecięcych"** (1937, s. 290; wyd. pol. 2002, s. 239).

Harry Stack Sullivan Harry Stack Sullivan był twórcą nowego stanowiska teoretycznego, znanego jako interpersonalna teoria psychiatrii. Jej podstawowe z punktu widzenia teorii osot bowości twierdzenie głosi, że osobowość jest: „względnie trwałym układem powtarzających się sytuacji interpersonalnych, charakterystycznych dla życia danego człowieka" (1953, s. 111). Osobowość jest bytem hipotetycznym, którego nie można oddzielić od sytuacji interpersonalnych, a zachowanie interpersonalne to wszystko, co możemy obserwować jako osobowość. Sullivan jest więc przekonany, że nie należy mówić o jednostce jako o przedmiocie badań, ponieważ jednostka nie istnieje i nie może istnieć w oderwaniu od swych stosunków z innymi ludźmi. Niemowlę od pierwszego dnia życia jest częścią sytuacji interpersonalnej, a przez resztę życia pozostaje członkiem „pola społecznego". Nawet pustelnik; który wyrzekł się społeczeństwa, zabiera ze sobą do puszczy wspomnienia o swych dawnych osobistych związkach, nadal wpływających na jego sposób my- 1 ślenia i postępowania. * Przełożył A. Gomola. ** Przełożyła H. Grzegołowska.

Harry Stack Sullivan

167

Aczkolwiek Sullivan nie neguje doniosłej roli dziedziczności i dojrzewania kształtowaniu organizmu, to jednak sądzi, że to, co specyficznie ludzkie, jest wytworem interakcji społecznych. Ponadto doświadczenia interpersonalne danej osoby mogą modyfikować i istotnie modyfikują jej czysto fizjologiczne funkcje, wskutek czego nawet organizm traci swój status bytu biologicznego i staje się organizmem społecznym z własnym „uspołecznionym" sposobem oddychania, trawienia, wydalania, krążenia itd. ' Według Sułlivana psychiatria jako nauka jest spokrewniona z psychologią społeczną, a jego teoria osobowości nosi znamię jego silnej preferencji do psychospołecznych pojęć i zmiennych. Pisze on: w

Wydaje mi się, że psychiatria ogólna obejmuje niemal ten sam obszar, którym zajmuje się psychologia społeczna, ponieważ naukową psychiatrię należy zdefiniować jako naukę o stosunkach interpersonalnych, a to w końcu wymaga posługiwania się tym rodzajem pojęciowego układu odniesienia, który obecnie nazywamy teorią pola. Zgodnie z tym stanowiskiem przyjmuje się, że osobowość jest czymś hipotetycznym. Tym, co możemy badać, jest układ procesów charakteryzujących interakcję (wielu) osobowości w określonych powtarzających się sytuacjach, czyli polach, które „obejmują" także obserwatora (1950, s. 92).

Harry Stack Sullivan urodził się na farmie w pobliżu Norwich (stan Nowy Jork) 21 lutego 1892 r., a zmarł 14 stycznia 1949 r. w Paryżu, w drodze do domu z zebrania zarządu Światowej Federacji Zdrowia Psychicznego (World Federation for Mental Health) w Amsterdamie. Studia medyczne ukończył w 1917 r. w Chicagowskiej Wyższej Szkole Medycyny i Chirurgii (Chicago College of Medicine and Surgery) i służył w wojsku w czasie I wojny światowej. Po wojnie był urzędnikiem do spraw medycznych w Federalnej Komisji Kształcenia Zawodowego (Federal Board for Vocational Education), a następnie pracował jako urzędnik w Publicznej Służbie Zdrowia (Public Health Service). W roku 1922 Sullivan podjął pracę w Szpitalu św. Elżbiety (Saint Elizabeth's Hospital) w Waszyngtonie, gdzie znalazł się pod wpływem Williama Alansona White'a, czołowej postaci amerykańskiej neuropsychiatrii. Od roku 1923 do wczesnych lat trzydziestych był związany ze Szkołą Medyczną Uniwersytetu Stanu Maryland (Medical School of University of Maryland) i ze Szpitalem Shepparda i Enocha Pratta (Sheppard and Enoch Pratt Hospital) w Towson w stanie Maryland. Właśnie w tym okresie swego życia Sullivan prowadził badania nad schizofrenią, które ustaliły jego reputację jako klinicysty. Następnie wyjechał do Nowego Jorku, gdzie przy Park Avenue otworzył gabinet, z wyraźnie określonym celem badania procesu tworzenia się i ustępowania obsesji u pacjentów. W tym czasie rozpoczął formalny trening psychoanalityczny u Clary Thompson, uczennicy Sandora Ferencziego. Nie było to pierwsze zetknięcie się Sullivana z psychoanalizą, gdyż jeszcze w czasie swych studiów medycznych odbył około 75 godzin psychoanalizy. W roku 1933 został prezesem Fundacji Williama Alansona White'a (William Alanson White Foundation) i pracował w tej instytucji aż do 1943 r. Przyczynił się do założenia w 1936 r. Waszyngtońskiej Szkoły Psychiatrii (Washington School of Psychiatry) i został jej dyrektorem; była to instytucja kształcąca personel dla tej fundacji. W roku 1938 zaczęło się ukazywać czasopismo „Psychiatry", które propagowało teorię Sullivana

168

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Eromm, Horney i Sullivan

dotyczącą stosunków interpersonalnych; Sullivan był jego współwydawcą,; a następnie wydawcą i funkcję tę pełnił do końca swego życia. W latach 1940-1941 Sullivan był konsultantem Systemu Selekcji do Służby Wojskowej (Selective Service Sys- i tem). W roku 1948 brał udział w przygo- a towaniu prowadzonych przez UNESCO badań nad napięciami (UNESCO Tensions Project); celem tych badań było studiowanie napięć utrudniających porozumienie między narodami. W tym sa- • mym roku został także mianowany członkiem międzynarodowego komiletu przygotowującego Międzynarodowy Kongres Zdrowia Psychicznego. Sullivan byl poważnym działaczem w dziedzinie nauki, wybitnym rzecznikiem psychiatrii, dyrektorem ważnej uczelni szkolącej Harry s. Sullivan psychiatrów, niepospolitym terapeula śmiałym teoretykiem i twórczym uc/onym. Jego żywa osobowość i oryginalny sposób myślenia przyciągały wielu ludzi, którzy stali się jego uczniami, studentami, współpracownikami i przyjaciółmi. Oprócz Williama Alansona White'a istotny wpływ na rozwój intelektualin Sullivana wywarli Freud, Adolph Meyer a także chicagowska szkoła socjologiczna, do której należeli: George Herbert Mead, W. I. Thomas, Edward Sapir, Robert E. Park, E. W. Burgess, Charles E. Merriam, William Healy oraz Harold Lasswell. Sullivan uważał swe idee za szczególnie bliskie poglądom Edwarda Sapira, który był jednym z pierwszych rzeczników bliższej współpracy takich nauk, jak antropologia, socjologia i psychoanaliza. Sullivan zaczął formułować swą teorię stosunków interpersonalnych w 1929 r., a ukończył to dzieło w połowie lat trzydziestych. Za życia Sullivan opublikował tylko jedną książkę, w której przedstawił s\\ ą teorię (1947). Prowadził jednak szczegółowe notatki, a wiele jego wykładów dla studentów Waszyngtońskiej Szkoły Psychiatrii zostało zarejestrowanych na taśmie magnetofonowej. Te notatki i nagrania zostały przekazane Psychiatryczne] Fundacji Williama Alansona White'a. Opublikowano pięć książek opartych na materiałach Sullivana; pierwsze trzy opatrzyły wstępami i objaśnieniami Helen Swick Perry i Mary Gavell, ostatnie dwie - sama Helen Perry. The interpersonul theory of psychiatry (1953 - Interpersonalna teoria psychiatrii) zawiera przede wszystkim cykl wykładów wygłoszonych przez Sullivana zimą 1946-1947 i stanowi najbardziej kompletny opis jego teorii stosunków interpersonalnych. The psychiatrie intewiew (1954 - Wywiad psychiatryczny) jest oparty na dwóch cyklach wykładów, które Sullivan wygłosił w 1944 i 1945 r., a Clinical studies in psychiatry (1956 - Badania kliniczne w psychiatrii) opracowano na podstawie wykładów wygłoszonych w 1943 r. Artykuły Sullivana na temat schizofrenii, których większość powstała w czasach, gdy był związany ze Szpitalem Shepparda

1

Struktura osobowości

169

i Enocha Pratta, zostały zebrane i opublikowane pod tytułem Schizophrenia as Humań process (1962 - Schizofrenia jako proces ludzki). Ostatnim opublikowanym tomem jest The fusion of psychiatry and social science (1964 - Połączenie się psychiatrii i nauk społecznych). Pierwszy i ostatni z tych pięciu tomów są najważniejsze dla poznania psychospołecznej teorii osobowości Sullivana. Patrick Mullahy, filozof i uczeń Sullivana, wydał pod swą redakcją kilka książek poświęconych teorii stosunków interpersonalnych. Jedna z nich A study of interpersonal relations (1949 - Studium stosunków interpersonalnych) zawiera wiele artykułów napisanych przez ludzi związanych z Waszyngtońską Szkołą psychiatrii oraz Instytutem Williama Alansona White'a (William Alanson White Institute) w Nowym Jorku. Wszystkie te artykuły, łącznie z trzema artykułami Sullivana, były pierwotnie drukowane w „Psychiatry". Inna książka, zatytułowana The contributions of Harry Stack Sullivan (1952 - Wkład Harry'ego Stacka Sullivana), zawiera referaty, które na sympozjum poświęconym pamięci Sullivana wygłosili przedstawiciele różnych dyscyplin, m.in. psychiatrii, psychologii i socjologii. W książce tej zamieszczono także zwięzły opis teorii interpersonalnej (pióra Mullahy'ego) oraz kompletną bibliografię pism Sullivana do 1951 r. Streszczenia poglądów Sullivana znajdują się także w trzech innych książkach Mullahy'ego (1948,1970,1973). Teorię interpersonalną Sullivana omawia obszernie Dorothy Blitsten (1953), a jego życie i działalność Chapman (1976) i Perry (1982). a

Struktura osobowości Sullivan podkreślał wielokrotnie, że osobowość jest bytem czysto hipotetycznym, „iluzją", której nie można obserwować ani badać w oderwaniu od sytuacji interpersonalnych. Jednostką badania jest tu sytuacja interpersonalna, a nie osoba. Osobowość zorganizowana jest ze zdarzeń interpersonalnych, a nie intrapsychicznych. Osobowość przejawia się tylko wtedy, gdy dana osoba zachowuje się w jakiś sposób w stosunku do jednej lub wielu innych osób. Ludzie ci nie muszą być obecni; w istocie mogą być nawet postaciami lirojonymi czy nieistniejącymi. Dana osoba może wchodzić w jakąś relację z bohaterem ludowym, takim jak Robin Hood, z postacią fikcyjną, taką jak Anna Karenina, ze swymi przodkami lub z nie narodzonymi jeszcze potomkami. „Psychiatria jest to badanie zjawisk, jakie zachodzą w sytuacjach interpersonalnych w konfiguracjach złożonych z dwóch lub więcej osób, z których wszystkie prócz jednej mogą być mniej lub bardziej urojone" (1964, s. 33). Spostrzeganie, zapamiętywanie, myślenie, wyobrażenie i wszystkie inne procesy psychiczne mają charakter interpersonalny. Nawet marzenia senne są interpersonalne, ponieważ zwykle odzwierciedlają stosunki śniącego z innymi ludźmi. Chociaż Sullivan przyznaje osobowości jedynie status bytu hipotetycznego, niemniej jednak stwierdza, że stanowi ona dynamiczny ośrodek różnych procesów, które zachodzą w wielu polach interpersonalnych. Co więcej, nadaje on realny status niektórym z tych procesów przez ich zidentyfikowanie i nazwanie, a także przez określenie niektórych ich właściwości. Najważniejsze z nich to dynamizmy, personifikacje i procesy poznawcze.

1 7 0 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

Dynamizmy Dynamizm jest najmniejszą jednostką, jaką można się posługiwać w badaniu jednostki. Definiuje się go jako: „względnie trwały wzorzec transformacji energii, który wielokrotnie cechuje dany organizm w jego trwaniu w postaci żywego organizmu" (Sullivan 1953, s. 103). Transformacją energii jest wszelka forma zachowania. Zachowanie to może być zewnętrzne i jawne, jak mówienie, lub wewnętrzne i ukryte, jak myślenie lub fantazjowanie. Ponieważ dynamizm jest takim wzorcem zachowań, który trwa i powtarza się, przeto jest on mniej więcej tym samym, co nawyk. Definicję wzorca Sullivan sformułował raczej dziwnie; mówi, że jest to: „otoczka nieistotnych różnic szczegółowych" (1953, s. 104). Oznacza to, że nową cechę można dodać do wzorca, nie zmieniając go, jeśli nie różni się ona w sposób istotny od innych treści tej otoczki. Jeśli różni się istotnie, to zmienia dany wzorzec w nowy wzorzec. Na przykład dwa jabłka mogą mieć wygląd zupełnie różny, a jednak są identyfikowane jako jabłka, ponieważ różnice te nie są ważne; natomiast jabłko i banan różnią się istotnymi cechami, a więc tworzą dwa różne wzorce. Dynamizmami o charakterze wyraźnie ludzkim są te dynamizmy, które charakteryzują stosunki interpersonalne danej osoby. Na przykład ktoś może zachowywać się w sposób nawykowo wrogi wobec pewnej osoby lub grupy osób, co jest przejawem dynamizmu wrogości. Mężczyzna skłonny do nawiązywania intymnych stosunków z różnymi kobietami przejawia dynamizm pożądliwości. U dziecka, które obawia się obcych, występuje dynamizm strachu. Każda nawykowa reakcja wobec jednej osoby lub większej liczby osób, czy to w postaci uczucia, postawy, czy zewnętrznego działania, stanowi dynamizm. Wszyscy ludzie mają te same dynamizmy, lecz sposoby przejawiania się danego dynamizmu są różne, w zależności od sytuacji i doświadczeń życiowych jednostki. Dynamizm zwykle posługuje się określoną strefą ciała - taką jak usta, ręce, odbyt czy narządy płciowe - za której pośrednictwem wchodzi w interakcje z otoczeniem. Strefa zawiera aparat efektorowy służący do wykonywania działania oraz aparat łączący, zwany eduktorem, w ośrodkowym układzie nerwowym, który łączy mechanizm receptorowy z mechanizmem efektorowym. Gdy np. brodawka piersi zostaje włożona w usta niemowlęcia, pobudza ona wrażliwą błonę śluzową warg, która wysyła impulsy drogami nerwowymi do narządów ruchowych ust, co powoduje ruchy ssania. Większość dynamizmów służy zaspokojeniu podstawowych potrzeb organizmu. Istnieje jednak ważny dynamizm, który rozwija się w wyniku lęku. Nazywa się on dynamizmem jaźni lub systemem jaźni. System jaźni. Lęk jest wytworem stosunków interpersonalnych; początkowo przenosi się z matki na niemowlę, a w późniejszym życiu jest wywoływany przez zagrożenie bezpieczeństwa danej osoby. Aby uniknąć rzeczywistego lub potencjalnego lęku albo zmniejszyć go do minimum, ludzie stosują różne rodzaje środków ochronnych i sposobów kontrolowania swego zachowania. Na przykład dziecko uczy się, że może uniknąć kary, gdy zastosuje się do życzeń rodziców. Te środki ochronne tworzą system jaźni, który sankcjonuje pewne formy zachowania („dobre Ja"), zabrania innych form („złe Ja") i nie dopuszcza do świadomości jeszcze innych form, które są zbyt obce i odrażające, żeby je choćby brać pod

Struktura osobowości

171

uwagę (»J a to-nie-Ja"; not-me self). Dzięki tym procesom system jaźni pełni dla świadomości rolę filtra. Sullivan posługiwał się terminem selektywna uwaga dla określenia nieświadomej odmowy zwracania uwagi na wywołujące lęk zdarzenia i uczucia. Proces ten cechuje wyraźne podobieństwo do mechanizmów obronnych opisanych przez Freuda (zob. rozdz. 2.), a także do modelu obrony Ja, który przedstawił Carl Rogers (zob. rozdz. 11.). System jaźni jako strażnik bezpieczeństwa danej osoby ma tendencje do izolowania się od reszty osobowości i eliminuje informacje niezgodne z jego aktualną organizacją, wskutek czego nie odnosi korzyści z doświadczenia. Ponieważ jaźń broni daną osobę przed lękiem, przeto darzy się ją wielkim szacunkiem i chroni przed krytyką. Gdy wzrasta złożoność i niezależność systemu jaźni, chroni on daną osobę przed dokonywaniem obiektywnych ocen własnego zachowania i zaciera oczywiste różnice między tym, czym dana osoba jest rzeczywiście, a tym, czym jest według systemu jaźni. Zauważmy, jak podobne są te mechanizmy do przedstawionych wcześniej w tym rozdziale strategii opisanych przez Horney. Ogólnie biorąc, im więcej ludzie mają doświadczeń z lękiem, tym bardziej „przerośnięty" i bardziej odizolowany od reszty osobowości staje się system jaźni. Aczkolwiek system jaźni służy użytecznemu celowi - redukcji lęku, to jednak koliduje on ze zdolnością człowieka do konstruktywnego współżycia z innymi ludźmi. Sullivan jest przekonany, że system jaźni jest wytworem irracjonalnych aspektów społeczeństwa. Stwierdzenie to oznacza, że lęk u małego dziecka wynika z powodów, które nie istniałyby w bardziej racjonalnym społeczeństwie; zmusza je, by uciekało się do nienaturalnych i nierealistycznych sposobów radzenia sobie ze swym lękiem. Aczkolwiek Sullivan uważa, że wytworzenie systemu jaźni jest absolutnie niezbędne dla uniknięcia lęku w społeczeństwie współczesnym, a może i w każdym rodzaju społeczeństwa, jaki ludzie potrafią stworzyć, to jednak zdaje on sobie także sprawę z tego, że system jaźni, jaki znamy obecnie, jest „zasadniczą przeszkodą na drodze do pożądanych zmian w osobowości" (1953, s. 109). Być może nieco żartem napisał on: „Jaźń jest treścią świadomości zawsze wtedy, gdy dana osoba jest całkowicie zadowolona z szacunku, jakim darzy samą siebie, z prestiżu, jakim cieszy się wśród swych znajomych, oraz z poważania i uległości, jakie oni jej okazują" (1964, s. 217). *

Personifikacje Personifikacja jest wyobrażeniem, jakie dana jednostka ma o sobie lub o kimś innym. Jest to zespół uczuć, postaw i przekonań, których źródłem są doświadczenia związane z zaspokajaniem potrzeb i z lękiem. Na przykład niemowlę tworzy personifikację dobrej matki w wyniku tego, że matka je karmi i opiekuje się nim. Każda relacja interpersonalna przynosząca zadowolenie zwykle przyczynia się do wytworzenia pozytywnego obrazu osoby, dzięki której osiąga się to zadowolenie. Z drugiej strony personifikacja złej matki kształtuje się u niemowlęcia pod wpływem takich doświadczeń z nią, które wzbudzają lęk. Ta „przykra" matka zostaje upersonifikowana jako zła matka. W końcu te dwie personifikacje matki, a także wszelkie inne, jakie mogły się ukształtować (np. matka uwodzicielska czy matka nadmiernie opiekuńcza), łączą się, tworząc personifikację złożoną.

1 7 2 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

Te wyobrażenia, tkwiące w naszych umysłach, rzadko są dokładnymi podobiznami ludzi, do których się odnoszą. Są one wytwarzane przede wszystkim w celu radzenia sobie z ludźmi w dość specyficznych sytuacjach interpersonalnych, lecz raz ukształtowane zwykle utrzymują się i wpływają na nasze postawy wobec innych ludzi. Tak więc osoba, która personifikuje sobie swego ojca jako nikczemnego i despotycznego mężczyznę, może dokonać projekcji tej personifi, kacji na innych starszych mężczyzn, np. nauczycieli, policjantów i pracodawców. W rezultacie coś, co we wczesnym okresie życia służy redukowaniu lęku, w póź: niejszym życiu może zakłócać stosunki interpersonalne. Te naładowane lękiem wyobrażenia zniekształcają pojęcia danej osoby o ludziach ważnych dla niej w obecnej chwili. Personifikacje siebie samego, takie jak „dobre Ja" i „złe Ja", podlegają tym samym prawom co personifikacje innych osób. Personifikacja w postaci „dobrego Ja" jest wynikiem doświadczeń interpersonalnych o charakterze nagradzającym, personifikacja w formie „złego Ja" wywodzi się z sytuacji wzbudzających lęk. Podobnie jak personifikacje innych ludzi, także personifikacje samego siebie przeszkadzają w obiektywnej ocenie własnej osoby. Personifikacje wspólne dla wielu ludzi noszą nazwę stereotypów. Są to przekonania zweryfikowane przez konsensus, czyli powszechnie akceptowane przez członków danego społeczeństwa i przekazywane z pokolenia na pokolenie. Przykłady stereotypów rozpowszechnionych w naszej kulturze to roztargniony profesor, nie przestrzegający konwenansów artysta i praktyczny człowiek interesu.

Procesy poznawcze Szczególnym wkładem Sullivana, jeśli chodzi o miejsce procesów poznawczych w strukturze osobowości, jest jego trójdzielna klasyfikacja doświadczeń. Jego zdaniem są trzy rodzaje doświadczeń: prototaktyczne, parataktyczne i syntaktyczne. Doświadczenia prototaktyczne: „można uważać za nieciągły szereg chwilowych stanów zdolnego do odczuwania organizmu" (1953, s. 29). Ten typ doświadczenia podobny jest do tego, co James nazwał „strumieniem świadomości", prostych wrażeń, obrazów i uczuć przepływających przez umysł czującej istoty. Nie muszą one wiązać się ze sobą ani mieć znaczenia dla osoby doznającej. Prototaktyczny typ doświadczenia występuje w najczystszej postaci w pierwszych miesiącach życia i stanowi niezbędny warunek wstępny pojawienia się dwóch pozostałych typów. Parataktyczny typ myślenia polega na dostrzeganiu związków przyczynowych między zdarzeniami, które występują w mniej więcej tym samym czasie, lecz nie są logicznie ze sobą związane. Wybitny pisarz austriacki, Franz Kafka, przedstawia w jednym ze swych krótkich opowiadań interesujący przypadek myślenia parataktycznego. Pies, który mieszkał w budzie otoczonej wysokim płotem, pewnego dnia oddawał właśnie mocz, gdy ktoś wrzucił przez płot kość. Pies pomyślał: „Moje siusianie sprawiło, że pojawiła się ta kość". Od tego czasu zawsze, gdy chciał coś zjeść, podnosił nogę. Sullivan sądzi, że znaczna część naszego myślenia nie wznosi się ponad poziom parataksji i że dostrzegamy związki przyczynowe między doświadczeniami, które nie mają ze sobą nic wspólnego. Na przykład wszelkie przesądy są przykładami myślenia parataktycznego. Myślenie takie ma wiele wspólnego z procesem, który Skinner nazwał „zachowaniem przesądnym" (zob. rozdz. 12.).

Dynamika osobowości

173

Trzecim i najwyższym typem myślenia jest myślenie syntaktyczne, które polega na potwierdzonej przez konsensus aktywności symbolicznej, głównie o charakterze werbalnym. Symbolem potwierdzonym przez konsensus jest taki symbol, który został uzgodniony przez grupę ludzi jako mający określone znaczenie. Najlepszymi przykładami takich symboli są słowa i liczby. Syntaktyczny typ myślenia umożliwia logiczne uporządkowanie doświadczeń i pozwala ludziom porozumiewać się między sobą. Sullivan kładzie także nacisk na doniosłą rolę, jaką w funkcjonowaniu poznawczym odgrywa przewidywanie. „Człowiek, osoba, żyje swą przeszłością, teraźniejszością i najbliższą przyszłością, a wszystkie są niewątpliwie potrzebne do wyjaśnienia jego myślenia i działania" (1950, s. 84). Przewidywanie oparte jest na pamięci przeszłości i interpretacji teraźniejszości. Aczkolwiek dynamizmy, personifikacje i procesy poznawcze nie wyczerpują listy składników osobowości, to jednak są one najważniejszymi charakterystycznymi elementami strukturalnymi systemu Sullivana.

Dynamika osobowości Sullivan, podobnie jak wielu innych teoretyków osobowości, ujmuje osobowość jako system energetyczny, którego zasadnicze działanie polega na czynnościach redukujących napięcie. Sullivan stwierdza, że nie ma żadnej potrzeby dodawania określenia „psychiczny" do terminów „energia" czy „napięcie", ponieważ używa ich w tym samym sensie, w jakim są one stosowane w fizyce. Napięcie Sullivan przyjmuje za punkt wyjścia znaną koncepcję organizmu jako systemu napięć, który teoretycznie może wahać się między absolutnym odprężeniem, czyli euforią, jak woli to nazywać Sullivan, a absolutnym napięciem, którego przykładem jest skrajne przerażenie. Są dwa główne źródłar napięcia: 1) potrzeby organizmu, 2) lęk. Potrzeby są związane z fizjochemicznymi wymaganiami życia; są to takie stany, jak brak pokarmu, wody czy tlenu, które wywołują brak równowagi w gospodarce organizmu. Potrzeby mogą mieć charakter ogólny, jak głód, lub wiązać się w sposób bardziej specyficzny z pewną strefą ciała, jak potrzeba ssania u niemowlęcia. Potrzeby układają się w porządku hierarchicznym, przy czym te, które znajdują się na niższych szczeblach hierarchii, muszą być zaspokojone, zanim będzie można uczynić zadość potrzebom znajdującym się na wyższych szczeblach. Rezultatem redukcji potrzeby jest doznanie zadowolenia: „Napięcia można uważać za potrzeby określonych transformacji energii, które zlikwidują dane napięcie często z towarzyszącą temu zmianą stanu «psychicznego», zmianą świadomości; do określenia tej zmiany możemy się posłużyć ogólnym terminem zadowolenie" (Sullivan, 1950, s. 85). Typowym następstwem długotrwałego niezaspokojenia potrzeb jest apatia, która powoduje ogólne obniżenie napięć. Lęk jest odczuciem napięcia, które wynika z rzeczywistego lub wyobrażonego zagrożenia bezpieczeństwa danej osoby. W dużym stopniu zmniejsza on efektyw-

1 7 4 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

ność zaspokajania jej potrzeb, zaburza stosunki interpersonalne i powoduje zakłócenie procesów myślenia. Intensywność lęku zależy od powagi zagrożenia i od skuteczności operacji ochronnych, którymi dysponuje dana osoba. Silny lęk jest podobny do ciosu w głowę - nie przekazuje on danej osobie żadnych informacji, lecz powoduje poważne zaburzenia, a nawet amnezję. Słabsze formy lęku mogą dostarczać informacji. Co więcej, Sullivan sądzi, że lęk jest pierwszym w życiu doniosłym oddziaływaniem wychowawczym. Lęk jest przekazywany niemowlęciu przez „osobę matkującą", która sama przejawia lęk w swych spojrzeniach, tonie głosu i ogólnym zachowaniu. Sullivan przyznaje, że nie wie, w jaki sposób odbywa się to przekazywanie, aczkolwiek prawdopodobnie dochodzi ono do skutku dzięki jakiemuś rodzajowi procesu empatycznego, którego charakter nie jest jasny. Ten lęk przekazywany przez matkę powoduje, że inne obiekty w bliskim otoczeniu zostają również „naładowane" lękiem wskutek działania parataktycznej formy kojarzenia doświadczeń sąsiadujących ze sobą w czasie. Na przykład sutek matki zmienia się w „zły" sutek, który wywołuje u niemowlęcia reakcję unikania. Niemowlę uczy się unikać czynności i obiektów, które wzmagają lęk. Gdy niemowlę nie może uniknąć lęku, wykazuje skłonność do zasypiania. Ten dynamizm „sennego zobojętnienia" (somnolent detachment), jak nazywa go Sullivan, stanowi odpowiednik apatii, która jest dynamizmem wzbudzanym przez nie zaspokojone potrzeby. W gruncie rzeczy tych dwóch dynamizmów nie można rozróżnić w sposób obiektywny. Sullivan stwierdza, że jednym z wielkich zadań stojących przed psychologią jest wykrycie podstawowych źródeł lęku w stosunkach interpersonalnych, a nie podejmowanie prób uporania się z symptomami wywoływanymi przez lęk.

Transformacje energii Energia podlega transformacji przy wykonywaniu pracy. Pracą mogą być czynności zewnętrzne, angażujące mięśnie prążkowane ciała, lub czynności umysłowe, takie jak spostrzeganie, zapamiętywanie i myślenie. Celem tych zewnętrznych lub wewnętrznych czynności jest redukcja napięcia. Są one w wielkiej mierze uwarunkowane przez społeczeństwo, w którym wychowywana jest dana osoba. „Badając swoją przeszłość, każdy może odkryć, że systemy napięć i transformacje energii, które składają się na jego życie, są w naprawdę zadziwiającym stopniu określone przez sposób wychowania go do życia w danym społeczeństwie" (Sullivan, 1950, s. 83). Sullivan nie uznaje poglądu, że popędy są ważnymi źródłami motywacji ludzkiej, ani nie akceptuje Freudowskiej teorii libido. Jednostka uczy się zachowywać w określony sposób w wyniku interakcji z ludźmi, a nie dlatego, że wyposażona jest w wewnętrzne imperatywy skłaniające ją do pewnego rodzaju działań.

Rozwój osobowości Sullivan włożył wiele pracy w ustalenie sekwencji sytuacji interpersonalnych, z jakimi jednostka ma do czynienia od niemowlęctwa do wieku dojrzałego, oraz w określenie, jak sytuacje te przyczyniają się do kształtowania osobowości. Bar-

Rozwój osobowości

175

dziej niż jakikolwiek inny teoretyk osobowości, może z wyjątkiem Freuda i Eriksona, Sullivan rozpatrywał osobowość z perspektywy określonych stadiów rozwojowych. Gdy jednak Freud utrzymywał, że rozwój polega głównie na ewolucji Dopędu seksualnego, Sullivan argumentował przekonywająco za bardziej psychospołecznym ujęciem rozwoju osobowości, które w należytym stopniu uwzględniałoby specyficzne efekty oddziaływania relacji międzyludzkich. Aczkolwiek Sullivan nie zaprzeczał, że czynniki biologiczne warunkują rozwój osobowości, to jednak społeczne wyznaczniki rozwoju psychicznego uważał za ważniejsze. Co więcej, reprezentował on stanowisko, zgodnie z którym te oddziaływania społeczne są niekiedy sprzeczne z biologicznymi potrzebami danej jednostki i wpływają niekorzystnie na jej osobowość. Sullivan nie wahał się zwrócić uwagi na szkodliwe wpływy społeczeństwa; w istocie był on ostrym, wnikliwym krytykiem współczesnego społeczeństwa.

Stadia rozwoju Sullivan wyróżnia sześć stadiów rozwoju osobowości poprzedzających ostatnie stadium, jakim jest wiek dojrzały. Stadia te są typowe dla kultury zachodnioeuropejskiej i mogą być odmienne w innych społeczeństwach. Są to: 1) niemowlęctwo, 2) dzieciństwo, 3) wiek młodociany, 4) okres poprzedzający dorastanie, 5) okres wczesnego dorastania, 6) okres późnego dorastania. Okres niemowlęctwa trwa od urodzenia do pojawienia się mowy artykułowanej. Jest to okres, w którym strefa oralna jest strefą najważniejszych interakcji między dzieckiem a jego środowiskiem. Karmienie dostarcza dziecku pierwszych doświadczeń interpersonalnych. Elementem otoczenia szczególnie wyróżniającym się w tym okresie jest ten obiekt, który dostarcza pokarmu głodnemu niemowlęciu, a więc sutek matczynej piersi lub smoczek butelki. Niemowlę tworzy różne koncepcje sutka lub smoczka w zależności od tego, jakiego rodzaju doświadczenia ma z nimi. Są to: 1) sutek (smoczek) dobry, który stanowi sygnał karmienia i sygnał, że zbliża się zadowolenie, 2) sutek (smoczek) dobry, lecz nie dający zadowolenia, ponieważ niemowlę nie jest głodne, 3) sutek (smoczek) niedobry, ponieważ nie daje mleka i stanowi sygnał do odrzucenia go, a następnie poszukiwania innego sutka (smoczka), 4) sutek (smoczek) zły matki pełnej lęku, wywołujący reakcję unikania. Inne charakterystyczne cechy stadium niemowlęctwa to: 1) pojawienie się dynamizmów apatii i „sennego zobojętnienia"; 2) przejście od typu poznania prototaktycznego do parataktycznego; 3) ukształtowanie się takich personifikacji, jak matka zła, pełna lęku, odrzucająca, frustrująca, matka dobra, spokojna, akceptująca i dostarczająca zadowolenia; 4) organizowanie doświadczeń dzięki uczeniu się i pojawieniu się zaczątków systemu jaźni, 5) różnicowanie własnego ciała, dzięki czemu niemowlę uczy się redukować swe napięcia niezależnie od osoby opiekującej się nim, np. przez ssanie palca; 6) uczenie się koordynacji wzrokowo-ruchowej („oko-ręka"), manualno-oralnej („ręka-usta") i słuchowo-wokalnej („ucho-głos"). Przejście od niemowlęctwa do dzieciństwa jest możliwe dzięki uczeniu się języka oraz organizowaniu doświadczeń w formie syntaktycznej. Dzieciństwo obejmuje okres od pojawienia się mowy artykułowanej do wystąpienia potrzeby

1 7 6 Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

towarzyszy zabaw. Rozwój języka umożliwia między innymi połączenie różnych personifikacji, np. dobrej i złej matki, oraz zintegrowanie systemu jaźni w bardziej spójną strukturę. System jaźni zaczyna kształtować pojęcie płci: mały chłopczyk identyfikuje się z określoną przez społeczeństwo rolą męską, mała dziewczynka - z rolą kobiecą. Rozwój zdolności operowania symbolami umożliwia dziecku zabawę w „dorosłego" - Sullivan nazywa te „działania na niby" dramatyzacjami - oraz zajmowanie się czynnościami zarówno zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi, mającymi uchronić je przed karą i lękiem, które to czynności Sullivan nazywa zaabsorbowaniami. Dramatycznym zjawiskiem w dzieciństwie jest szkodliwa transformacja, poczucie, że żyje się wśród nieprzyjaciół. Poczucie to, jeśli stanie się dostatecznie silne, nie pozwala dziecku reagować pozytywnie na czułość i serdeczność okazywane mu przez innych ludzi. Szkodliwa transformacja zaburza stosunki interpersonalne dziecka i powoduje jego izolowanie się. W rezultacie stwierdza ono: „Kiedyś wszystko wyglądało ślicznie, lecz to było wtedy, kiedy jeszcze nie musiałem mieć do czynienia z ludźmi". Szkodliwa transformacja jest spowodowana przez bolesne i wzbudzające lęk doświadczenia z ludźmi; może ona spowodować regresję do mniej zagrażającego okresu niemowlęctwa. W okresie dzieciństwa występuje sublimacja, którą Sullivan definiuje jako: „nieświadome zastąpienie wzorca zachowania, który wywołuje lęk lub koliduje z systemem jaźni, bardziej akceptowanym społecznie wzorcem czynności zadowalającym te części systemu motywacyjnego, które powodowały kłopoty" (1953, s. 193). Nadmiar napięcia, który nie rozładowuje się w wyniku sublimacji, znajduje ujście w czynnościach symbolicznych, np. w marzeniach sennych. Stadium określane jako wiek młodociany obejmuje większość lat, w których dziecko uczęszcza do szkoły podstawowej. Jest to okres przeznaczony na uspołecznienie, nabywanie doświadczeń z zakresu społecznego podporządkowania się autorytetom spoza rodziny, przyswajanie umiejętności rywalizacji i współpracy, na uczenie się, co oznacza ostracyzm, upokorzenie i poczucie przynależności do grupy. Młodociany uczy się nie zwracać uwagi na okoliczności zewnętrzne, które go nie interesują, kierować swym zachowaniem za pośrednictwem wewnętrznych środków kontroli, kształtować swe postawy zgodnie ze stereotypami, rozwijać nowe i bardziej efektywne formy sublimacji oraz lepiej odróżniać rzeczywistość od fantazji. Wielkim wydarzeniem tego okresu jest pojawienie się orientacji życiowej: Jednostka ma ukształtowaną orientację życiową w takim stopniu, w jakim sformułowała dane następujących typów lub łatwo można ją doprowadzić do ich sformułowania (czyli ma wgląd w te dane): tendencje integrujące (potrzeby), które zwykle charakteryzują jej stosunki interpersonalne; okoliczności umożliwiające zaspokojenie tych potrzeb i względnie wolne od lęku wyładowanie; mniej lub bardziej odległe cele, dla których przybliżenia zrezygnuje z nadarzających się okazji osiągnięcia zadowolenia lub podniesienia swego prestiżu (Sullivan, 1953, s. 243).

Dla stosunkowo krótkiego okresu poprzedzającego dorastanie (preadolescencji) charakterystyczna jest potrzeba bliskiego związku z rówieśnikami tej samej płci, z przyjacielem, do którego można mieć zaufanie i z którym można współpracować przy wykonywaniu zadań czy rozwiązywaniu problemów życiowych. Jest to niezwykle ważny okres, ponieważ oznacza on początek prawdziwie

Rozwój osobowości

177

ludzkich związków z innymi ludźmi. W okresach wcześniejszych sytuację interpersonalną charakteryzuje zależność dziecka od osoby starszej. W okresie preadolescencji dziecko zaczyna kształtować rówieśnicze związki, w których między partnerami istnieje równość i wzajemność. Bez takiego bliskiego towarzysza dziecko w stadium rozwoju staje się ofiarą rozpaczliwej samotności. W okresie wczesnego dorastania głównym problemem jest ukształtowanie wzorca aktywności heteroseksualnej. Zmian fizjologicznych związanych z pokwitaniem młodzież doświadcza w postaci uczuć pożądania; z uczuć tych wytwarza się dynamizm pożądania (lust dynamism), który zaczyna odgrywać ważną rolę vv osobowości. Dynamizm ten angażuje przede wszystkim sferę genitalną, lecz również inne sfery interakcji, takie jak usta i ręce, biorą udział w zachowaniu seksualnym. Potrzeba erotyczna jest oddzielona od potrzeby bliskości (need for intirnacy). Potrzeba erotyczna obiera za swój obiekt osobę odmiennej płci. Jeśli obie te potrzeby nie zostaną rozdzielone, młody chłopak czy dziewczyna przejawia skłonności homoseksualne, zamiast heteroseksualnych. Sullivan wskazuje, że źródłem wielu konfliktów wieku dorastania są przeciwstawne potrzeby gratyfikacji seksualnej, bezpieczeństwa i bliskości. Okres wczesnego dorastania trwa dopóty, dopóki dana osoba nie znajdzie stałego wzorca zachowań, który zaspokaja jej popędy genitalne. Według Sullivana: „Okres późnego dorastania trwa od ukształtowania się wzorca preferowanej aktywności genitalnej, przez niezliczone posunięcia edukacyjne i edukcyjne [edukcja oznacza u Sullivana procesy ośrodkowe, pośredniczące między funkcjami receptorów i efektorów - przyp. tłum.], do ustalenia w pełni ludzkiego, czyli dojrzałego, repertuaru stosunków interpersonalnych, na jakie pozwalają dostępne możliwości, osobiste i kulturowe" (Sullivan, 1953, s. 297). Innymi słowy: okres późnego dojrzewania stanowi trwające dość długo wprowadzenie w przywileje, odpowiedzialność, satysfakcje i obowiązki życia społecznego i obywatelskiego. Stopniowo kształtuje się ta w pełni rozwinięta postać stosunków interpersonalnych, a także wzrasta doświadczenie w posługiwaniu się syntaktycznym sposobem myślenia, co pozwala na rozszerzenie zakresu operacji symbolicznych. System jaźni stabilizuje się, człowiek uczy się skuteczniejszych sposobów sublimacji napięć, a także zostają ukształtowane silniejsze środki chroniące przed lękiem. Gdy dana jednostka przeszła te wszystkie etapy i osiągnęła ostatnie stadium rozwoju, a mianowicie wiek dojrzały, wówczas zostanie przekształcona, w dużej mierze dzięki swym stosunkom interpersonalnym, z organizmu zwierzęcego w osobę ludzką. Nie jest już zwierzęciem jedynie osłoniętym otoczką cywilizacji i człowieczeństwa, lecz zwierzęciem, które zostało tak radykalnie przemienione, że przestało być zwierzęciem i stało się istotą ludzką lub - jeśli ktoś woli - zwierzęciem ludzkim.

Wyznaczniki rozwoju Aczkolwiek Sullivan zdecydowanie odrzuca każdą bezwzględnie sformułowaną doktrynę popędów wrodzonych, to jednak uznaje on doniosłą rolę dziedziczności, jeśli chodzi o wyposażenie jednostki w pewne uzdolnienia, wśród których podstawowe znaczenie mają uzdolnienia do odbierania i przetwarzania doznań czy doświadczeń. Przyjmuje on także zasadę, że ćwiczenie nie może być skuteczne,

178

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan Aktualne badania 153

dopóki dojrzewanie nie zapewni podstaw strukturalnych. Tak więc dziecko ni e . może nauczyć się chodzić, dopóki jego mięśnie i układ kostny nie osiągną takiego poziomu rozwoju, że utrzymają je w pozycji wyprostowanej. Dziedziczność i dojrzewanie dostarczają biologicznego podłoża rozwoju osobowości, tj. uzdolnień, predyspozycji i skłonności. Kultura oddziałuje poprzez system stosunków interpersonalnych prowadząc do ukształtowania się zdolności i do rzeczywistych dokonań (transformacji energii), dzięki którym dana osoba osiąga cel w postaci redukcji napięcia i zaspokojenia potrzeby. Pierwszym kształcącym („edukacyjnym") wpływem jest wpływ lęku, który zmusza młody organizm do odróżniania wzrostu napięcia od jego spadku i do ukierunkowania swej aktywności, tak by osiągnąć redukcję napięcia. Drugą wielką siłą kształcącą są próby i sukcesy. Jak wykazało wielu psychologów, sukces powoduje zwykle utrwalenie czynności, która doprowadziła do gratyfikacji. Sukces można utożsamić z uzyskaniem nagrody - uśmiechu matki lub pochwały ojca, a niepowodzenie z karą - surowym spojrzeniem matki lub naganą udzieloną przez ojca. Można także uczyć się przez naśladownictwo lub przez wnioskowanie. Sullivan nie przyjmuje poglądu, że osobowość zostaje ukształtowana we wczesnym okresie życia. Może ona zmieniać się w każdym czasie, kiedy powstają nowe sytuacje interpersonalne, ponieważ organizm ludzki jest niezwykle plastyczny i giętki. Aczkolwiek dominują siły pchające do przodu, takie jak uczenie się i rozwój, to jednak może wystąpić, i rzeczywiście występuje, regresja, gdy ból, lęk i niepowodzenie staną się nie do wytrzymania.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Harry Stack Sullivan, podobnie jak inni psychiatrzy, zdobywał swą empiryczną wiedzę o osobowości dzięki pracy z pacjentami cierpiącymi na różnego rodzaju zaburzenia osobowości, lecz głównie ze schizofrenikami i z osobami cierpiącymi na nerwicę natręctw. Jako młody psychiatra Sullivan odkrył, że metoda swobodnych skojarzeń nie daje zadowalających rezultatów w odniesieniu do schizofreników, ponieważ wzbudza zbyt dużo lęku. Próbował innych metod, lecz okazało się, że one również wywoływały lęk, który zakłócał proces komunikowania się pacjenta z terapeutą. W rezultacie Sullivan zainteresował się badaniami czynników, które utrudniają bądź ułatwiają komunikowanie się dwojga ludzi. Na podstawie tych badań stwierdził, że psychiatra nie jest bynajmniej tylko obserwatorem; jest on także ważnym uczestnikiem sytuacji interpersonalnej. Psychiatra ma własne obawy, np. dotyczące jego kwalifikacji zawodowych, i problemy osobiste, z którymi musi się uporać. W wyniku tego odkrycia Sullivan rozwinął swą koncepcję terapeuty jako obserwatora uczestniczącego (participant obsewer): Teoria stosunków interpersonalnych kładzie duży nacisk na metodę obserwacji uczestniczącej, a do danych uzyskanych innymi metodami przywiązuje co najwyżej drugorzędne znaczenie. To z kolei implikuje, iż fundamentalne znaczenie ma biegłe opanowanie wywiadu psychiatrycznego, prowadzonego twarzą w twarz, czyli osoba z osobą (1950, s. 122).

Charakterystyczne badania i metody badawcze

179

Wywiad wywiadem psychiatrycznym Sullivan nazywa tego rodzaju sytuację interpersonalną, typu „twarzą w twarz", która zachodzi między pacjentem a terapeutą. Może być tylko jeden wywiad lub wiele wywiadów rozłożonych w długim czasie. Suilivan definiuje wywiad jako: „system lub wiele systemów procesów interpersonalnych wynikających z obserwacji uczestniczącej, w której prowadzący wywiad wyciąga pewne wnioski o rozmówcy" (1954, s. 128). Opis sposobu prowadzenia wywiadu i wyciągania wniosków o pacjencie stanowi treść książki Sullivana The psychiatrie intewiew (1954 - Wywiad psychiatryczny). Sullivan dzieli wywiad na cztery fazy: 1) formalny początek, 2) rekonesans, 3) szczegółowe badanie, 4) zakończenie. Wywiad jest przede wszystkim komunikowaniem się dwóch osób za pomocą głosu. Głównym źródłem informacji dla prowadzącego wywiad jest nie tylko to, co dana osoba mówi, lecz także to, w jaki sposób mówi - intonacje, tempo wypowiedzi oraz inne ekspresyjne zachowania. Prowadzący wywiad powinien być wrażliwy na subtelne zmiany w sposobie mówienia pacjenta (np. zmiany natężenia głosu), ponieważ te oznaki często dostarczają ważnych informacji 0 istotnych problemach pacjenta i o zmianach jego postawy wobec terapeuty. W fazie określonej jako „formalny początek" powinno się unikać zadawania zbyt wielu pytań, lecz utrzymywać postawę spokojnej obserwacji. Osoba przeprowadzająca wywiad powinna starać się ustalić przyczynę zgłoszenia się pacjenta 1 dowiedzieć się czegoś o naturze jego problemów. W stadium rekonesansu chodzi przede wszystkim o ustalenie, kim właściwie jest pacjent. Prowadzący wywiad dokonuje tego przez intensywne wypytywanie pacjenta o jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Te fakty dotyczące życia pacjenta należą do kategorii danych personalnych czy informacji biograficznych. Sullivan nie jest zwolennikiem sztywnej, ustrukturalizowanej formy prowadzenia wywiadu, w której trzeba się trzymać ustalonej listy pytań. Z drugiej strony podkreśla, że prowadzący wywiad nie powinien pozwolić pacjentowi mówić o rzeczach nieistotnych czy banalnych. Pacjent powinien zrozumieć, że wywiad jest sprawą poważną, i że nie ma w nim miejsca na głupstwa. Prowadzący wywiad nie powinien też notować wypowiedzi pacjenta w żadnej fazie terapii, ponieważ notowanie zbyt odwraca uwagę i często hamuje proces komunikowania się. . Do zakończenia pierwszych dwóch stadiów wywiadu psychiatra powinien sformułować wstępne hipotezy dotyczące problemów pacjenta i ich genezy. W okresie szczegółowego wypytywania psychiatra stara się ustalić, która z kilku hipotez jest właściwa. Czyni to, słuchając i zadając pytania. Sullivan wskazuje wiele obszarów, które należy spenetrować - takich jak trening czystości, postawa wobec ciała, nawyki związane z jedzeniem, ambicja, aktywność seksualna - lecz i tu nie narzuca żadnego formalnego planu, którego należałoby się sztywno trzymać. Dopóki wszystko przebiega gładko, dopóty jest mało prawdopodobne, by prowadzący wywiad mógł dowiedzieć się czegoś o związanych z tym problemach, z których najpoważniejszym jest wpływ postaw psychiatry na zdolność pacjenta do komunikowania się. Gdy jednak proces komunikowania pogarsza się, prowadzący wywiad zmuszony jest postawić sobie pytanie: „Co takiego powiedziałem lub zrobiłem, co spowodowało, że pacjent się boi?". Zawsze istnieje pewien stopień wzajemności między stronami - Sullivan określa go jako wzajemną emocję -

180

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Eromm, Horney i Sullivan

i każda z nich nieustannie odzwierciedla uczucia drugiej. Obowiązkiem terapeuty jest poznawanie i kontrolowanie własnych postaw, w celu zapewnienia możliwie najlepszego komunikowania się. Innymi słowy: nie powinien on nigdy zapominać o swej roli specjalisty od obserwacji uczestniczącej. Po zakończeniu serii wywiadów prowadzący formułuje ostatecznie to, czego się dowiedział, zalecając pacjentowi pewien sposób postępowania oraz podając mu ocenę prawdopodobnego wpływu tego zalecenia na jego życie. Badania nad schizofrenią Najważniejszy wkład badawczy Sullivana w dziedzinie psychopatologii stanowią artykuły poświęcone etiologii, dynamice i leczeniu schizofrenii. Badania te, przeprowadzone w większości w okresie jego współpracy ze Szpitalem Shepparda i Enocha Pratta w stanie Maryland, zostały opublikowane w czasopismach psychiatrycznych w latach 1924-1931. Ujawniają one wielki talent Sullivana do nawiązywania kontaktu z psychotykami i do rozumienia ich psychiki. Wysoce rozwiniętą cechą osobowości Sullivana była empatia, którą doskonale wykorzystywał w badaniu i leczeniu ofiar schizofrenii. Według Sullivana pacjenci cierpiący na tę chorobę nie są beznadziejnymi przypadkami, skazanymi na zamknięcie w zakładach psychiatrycznych; można ich skutecznie leczyć, jeśli psychiatra potrafi być cierpliwy, rozumiejący i uważny. W okresie swej współpracy ze Szpitalem Shepparda i Enocha Pratta Sullivan zorganizował specjalny oddział dla pacjentów. Był to apartament złożony z dwóch sypialni i saloniku, przeznaczony dla sześciu schizofreników (mężczyzn). Oddział ten był izolowany od reszty szpitala, a jego personel składał się z sześciu pielęgniarzy starannie dobranych i wyszkolonych przez Sullivana. Wprowadził on zwyczaj polegający na tym, że podczas przeprowadzania wywiadu z pacjentem w pokoju obecny był również pielęgniarz, ponieważ stwierdził, iż wpływało to uspokajająco na pacjenta. Na oddział ten nie miały wstępu pielęgniarki ani w ogóle żadne kobiety. Sullivan był przekonany o skuteczności „homogenicznego" oddziału, złożonego z pacjentów tej samej płci, w tym samym przedziale wieku i z tymi samymi zaburzeniami psychicznymi. Rola Sullivana jako psychiatry społecznego odzwierciedla się też wyraźnie w niektórych jego przedsięwzięciach badawczych. Z Charlesem S. Johnsonem przeprowadził badania nad Murzynami z Południa, a z E. Franklinem Frazierem nad Murzynami zamieszkałymi w Waszyngtonie (Sullivan, 1964). W czasie II wojny światowej zajmował się opracowywaniem procedur selekcji poborowych, sposobów kształtowania morale i metod efektywnego kierowania. Wspomnieliśmy już o jego dużym zainteresowaniu pracą na rzecz świata wolnego od napięć i konfliktów.

Obecny status i ocena Cztery teorie zaprezentowane w tym rozdziale mają ze sobą wiele wspólnego, ponieważ wszystkie kładą nacisk na wpływ, jaki zmienne społeczne wywierają na

Obecny status i ocena

181

kształtowanie osobowości. Wszystkie te teorie, w ten czy inny sposób, stanowią reakcję na stanowisko Freuda podkreślające rolę popędów; jednakże każdy z przedstawionych tu teoretyków przyznaje, iż zawdzięcza wiele inspirującym ideom Freuda. Wszyscy oparli się na Freudzie i dołożyli swe własne cegiełki do jego imponującej budowli. Wyposażyli osobowość w wymiary społeczne, równie ważne (jeśli nie ważniejsze), jak wymiary biologiczne, uwzględnione przez Freuda i Junga. Ponadto teorie te pomogły psychologii znaleźć miejsce wśród nauk społecznych. Chociaż teorie te dotyczą tej samej sfery zagadnień, każda z nich kładzie nacisk na nieco inne wiązki zmiennych społecznych. Erich Fromm najwięcej uwagi poświęca opisywaniu sposobu, w jaki struktura danego społeczeństwa i działające w nim siły kształtują jego członków, tak że ich charakter społeczny jest dostosowany do powszechnych wartości i potrzeb tego społeczeństwa. Karen Horney, aczkolwiek uznaje wpływ kontekstu społecznego, w którym dana osoba żyje, koncentruje się bardziej na tych intymnych czynnikach kształtujących osobowość, które działają w środowisku rodzinnym. Pod tym względem teoria stosunków interpersonalnych Sullivana przypomina bardziej poglądy Horney niż Fromma. Według Sullivana najważniejsze znaczenie mają stosunki międzyludzkie w okresie niemowlęctwa, dzieciństwa i wieku dorastania, a najbardziej wymownie i przekonywająco opisuje on więź między „osobą matkującą" a niemowlęciem. Adler natomiast analizuje całe społeczeństwo, wypatrując czynników istotnych dla osobowości i znajdując je wszędzie. Aczkolwiek wszystkie cztery teorie zdecydowanie przeciwstawiają się Freudowskiej doktrynie popędów oraz założeniu o niezmienności natury ludzkiej, to jednak żadna z nich nie akceptuje stanowiska radykalnie środowiskowego, zgodnie z którym osobowość danej jednostki jest wytworem jedynie warunków istniejących w tym społeczeństwie, w którym jednostka ta przyszła na świat. Każda teoria, na swój sposób, przyznaje, że istnieje coś takiego, jak natura ludzka, którą niemowlę przynosi ze sobą, głównie w postaci dość ogólnych predyspozycji czy potencjalnych uzdolnień, a nie specyficznych potrzeb czy cech. Te zgeneralizowane potencjalne uzdolnienia, których przykładem może być „zainteresowanie społeczne" u Adlera i „potrzeba transcendencji" u Fromma, realizują się w konkretnej postaci dzięki formalnym i nieformalnym instytucjom kształcącym danego społeczeństwa. Teorie te są zgodne co do tego, iż w idealnych warunkach jednostka i społeczeństwo są wzajemnie od siebie uzależnione: jednostka przyczynia się do osiągnięcia celów społeczeństwa, które z kolei pomaga jednostce osiągnąć jej cele. Krótko mówiąc, stanowisko reprezentowane przez tych czterech teoretyków nie jest ani wyłącznie społeczne czy socjocentryczne, ani wyłącznie psychologiczne czy psychocentryczne; ma ono rzeczywiście charakter psychospołeczny. Ponadto każda z omawianych tu teorii stwierdza nie tylko to, że natura ludzka jest plastyczna i podatna na kształtowanie, lecz także to, że społeczeństwo jest również plastyczne i podatne na oddziaływania. Jeśli określone społeczeństwo nie spełnia wymagań natury ludzkiej, to ludzie mogą to społeczeństwo przekształcić. Innymi słowy: ludzie tworzą takie społeczeństwo, jakie uważają za przynoszące im najwięcej korzyści. Oczywiście w trakcie tworzenia społeczeństwa popełnia się błędy, a gdy błędy te skrystalizują się w postaci instytucji społecznych i zwyczajów, może być trudno je zmienić. Jednakże wszyscy ci teoretycy zapatrywali się optymistycznie na możliwość zmian społecznych i każdy z nich

182

Rozdział 4. Teorie psychospołeczne: Adler, Fromm, Horney i Sullivan

na swój sposób starał się wprowadzić fundamentalne zmiany w strukturze społeczeństwa. Adler popierał socjaldemokrację, zabiegał o lepsze szkoły, zakładał ośrodki poradnictwa dziecięcego, domagał się zmiany sposobu traktowania przestępców a także wygłaszał wiele odczytów poświęconych problemom społecznym i sposobom ich rozwiązywania. Fromm i Horney w swych dziełach i wykładach wskazywali drogę do lepszego społeczeństwa. Dotyczy to zwłaszcza Fromma, który wymienił niektóre z podstawowych reform, jakie trzeba przeprowadzić, aby osiągnąć zdrowe społeczeństwo. Sullivan w ostatnim okresie swego życia był czynnie zaangażowany w działalność zmierzającą do ulepszenia społeczeństwa poprzez współpracę międzynarodową. Wszyscy czworo w swej pracy zawodowej I jako psychoterapeuci mieli rozległe doświadczenia z ofiarami niedoskonałego • porządku społecznego; dlatego też, występując w roli krytyków i reformatorów, mogli opierać się na osobistej wiedzy i doświadczeniu. Inne założenie przyjmowane przez te wszystkie teorie głosi, że łęk jest produktem społecznym. Ludzie nie są z natury „istotami lękającymi się". Czynią ich takimi warunki, w jakich żyją, widmo bezrobocia, nietolerancja i niesprawiedliwość, groźba wojny, wrogo nastawieni rodzice. Usuńmy te warunki, powiadają nasi teoretycy, a wyschną źródła, z których sączy się lęk. Ludzie nie są też z natury destruktywni, jak sądził Freud. Mogą oni stać się destruktywni, gdy ich pod- 1 stawowe potrzeby są sfrustrowane, lecz nawet w warunkach frustracji można przyjąć inny sposób postępowania, taki jak uległość lub wycofanie się. Wszystkie teorie, z wyjątkiem teorii Sullivana, kładą także nacisk na koncepcję jedynej w swoim rodzaju, niepowtarzalnej jednostki oraz na koncepcję „twórczego Ja". Wbrew podejmowanym przez społeczeństwo próbom zuniformizowania ludzi, każdy potrafi zachować pewien stopień twórczej indywidualności. Właśnie dzięki swym twórczym zdolnościom człowiek może dokonywać zmian w społeczeństwie. Ludzie tworzą różne rodzaje społeczeństw w różnych częściach globu i w różnych okresach historii, ponieważ są różni. Ludzi cechuje nie tylko twórczość, lecz także samoświadomość. Wiedzą, czego chcą, i dążą świadomie do osiągnięcia swych celów. W przedstawionych tu teoriach psychospołecznych nie przywiązuje się dużej wagi do idei nieświadomej motywacji. Rekapitulując, można stwierdzić, że teorie opracowane przez Adlera, Fromma, Horney i Sullivana rozszerzyły horyzonty freudowskiej psychologii, wprow adzając do niej społeczne wyznaczniki osobowości. Wielu krytyków podważa jednak oryginalność tych psychospołecznych teorii. Twierdzą oni, że teorie le rozwijają tylko jeden aspekt klasycznej psychoanalizy, a mianowicie ego i jego mechanizmy obronne. Freud zdawał sobie jasno sprawę z tego, że cechy osobowości często reprezentują nawykowe mechanizmy obronne danej osoby, c/yli strategie chroniące przez wewnętrznymi i zewnętrznymi zagrożeniami ego. Potrzeby, tendencje, style, orientacje, personifikacje, dynamizmy itd., które występują w teoriach omawianych w tym rozdziale, są uwzględnione w teorii Freuda jako mechanizmy obronne. Nie dodano zatem - jak konkludują ci krytycy - nic nowego do tego, co jest u Freuda, wiele zaś odjęto. Redukując osobowość do tylko jednego systemu, a mianowicie ego, teorie psychospołeczne odcinają osobowość od istotnych motywów zachowania ludzkiego, motywów, które mają głębokie źródła w ewolucji istot ludzkich jako gatunku. Podkreślając społeczny charakter osobowości ludzkiej, odrywają człowieka od jego wielkiego biologicznego dziedzictwa.

Obecny status i ocena

183

przeciw koncepcji człowieka, jaką rozwinęli Adler, Fromm i Karen Horney, ^yysuwa się niekiedy zarzut (nie odnosi się on do teorii Sullivana), że jest ona zbyt lukrowana i idealistyczna. W świecie udręczonym dwiema wielkimi wojnami nie wspominając już o wielu innych formach przemocy i irracjonalności przejawianych przez ludzi, obraz jednostki racjonalnej, świadomej i uspołecznionej jest uderzająco nietrafny. Można oczywiście obwiniać społeczeństwo, a nie ludzi za ten pożałowania godny stan rzeczy i to właśnie czynią ci teoretycy. Z drugiej strony mówią oni, lub przynajmniej dają do zrozumienia, że racjonalni ludzie stworzyli tego rodzaju porządki społeczne, które są odpowiedzialne za irracjonalność i nieszczęście ludzi. Jest to wielkim paradoksem tych teorii. Jeśli ludzi cechuje taka samoświadomość, jeśli są tak racjonalni i tak uspołecznieni, to dlaczego tworzą tak wiele niedoskonałych systemów społecznych? Filozof Isaac Franek (1966) wykazał, że koncepcja człowieka, zaprezentowana przez Fromma oraz innych przedstawicieli psychologii społecznej i psychologii humanistycznej, jest w mniejszym stopniu produktem badań, a w większym wynika z przyjętych przez nich koncepcji normatywnych. Są oni moralistami, a nie naukowcami. Franek podkreśla, że ludzkie skłonności, cechy są etycznie neutralne, a zatem z twierdzeń opisowych odnoszących się do ludzi nie można wydedukować zaleceń etycznych. Trudno jednak byłoby znaleźć teoretyka osobowości poczynając od Freuda, a kończąc na Frommie - który nie formułowałby w sposób bezpośredni lub pośredni moralistycznych i etycznych sądów dotyczących szkodliwych oddziaływań środowiska społecznego na ludzi. Wielu z nich zalecało także środki zaradcze. „Obserwatorzy uczestniczący" zwykle nie pozostają neutralni, nawet jeśli są naukowcami. Innym zarzutem, mniej druzgocącym, mającym jednak większe znaczenie dla psychologów, w odróżnieniu od psychoanalityków, jest to, że omówione tu teorie psychospołeczne nie określają dokładnie, jakimi sposobami społeczeństwo kształtuje swych członków. W jaki sposób następuje uspołecznienie jednostki? Jak uczy się ona być członkiem społeczeństwa? To wyraźne zlekceważenie procesu uczenia się w teoriach, które w swych próbach wyjaśnienia sposobu kształtowania osobowości opierają się tak mocno na pojęciu uczenia się, uznaje się za poważne zaniedbanie. Czy wystarczy po prostu być wystawionym na działanie warunków istniejących w danym społeczeństwie, aby warunki te wpłynęły na osobowość? Czy istnieje mechaniczne „wtłaczanie" aprobowanego społecznie zachowania i równie mechaniczne eliminowanie zachowania społecznie potępianego? Czy też człowiek reaguje ze zrozumieniem i w sposób przewidujący na środowisko społeczne, wybierając te elementy, które - jego zdaniem - przyczynią się do lepszej organizacji osobowości, a odrzucając inne elementy, które uważa za niezgodne ze swą autoorganizacją? Teorie te przeważnie zachowują milczenie co do natury procesu uczenia się. Aczkolwiek w porównaniu z niektórymi innymi teoriami omawiane tu teorie psychospołeczne nie zainspirowały wielu badań, to jednak przyczyniły się one do stworzenia klimatu intelektualnego, w którym badania z zakresu psychologii społecznej mogły się pomyślnie rozwijać. Rozwój psychologii społecznej nie jest wyłącznie dziełem Adlera, Fromma, Karen Horney i Sullivana, lecz ich wpływ był znaczny. Wszyscy w niemałym stopniu przyczynili się do ukształtowania obrazu ludzi jako istot społecznych. Na tym polega ich wielkie znaczenie dla współczesnej nauki.

Rozdział

Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

Wprowadzenie i kontekst Psychologia ego Anna Freud Relacje z obiektami Heinz Kohut

V. Tożsamość a pomieszanie tożsamości VI. Bliskość a izolacja VII. Produktywność a stagnacja VIII. Integralność a rozpacz Nowa koncepcja ego

Zbliżenie między psychoanalizą a psychologią Charakterystyczne badania i metody badawcze George Klein Robert White Historie przypadków Sytuacje zabawowe Erik H. Erikson Badania antropologiczne Życiorys autora Psychohistoria Psychospołeczna teoria rozwoju Aktualne badania I. Podstawowa ufność a podstawowa Stan tożsamości nieufność Inne stadia II. Autonomia a wstyd i niepewność Status międzykulturowy III. Inicjatywa a poczucie winy IV. Pracowitość a poczucie niższości Obecny status i ocena . r>

Wprowadzenie i kontekst

185

Wprowadzenie i kontekst Co się działo po śmierci Freuda (zmarł w 1939 r.) ze sformułowaną przez niego teorią osobowości? W niniejszym rozdziale postaramy się odpowiedzieć na to pytanie. Zanim jednak przystąpimy do omawiania tego zagadnienia, chcielibyśmy zwrócić uwagę na fakt, że z teorią psychoanalityczną działo się wiele różnych rzeczy jeszcze za życia Freuda. Aby się o tym przekonać, wystarczy porównać pracę yorlesungen zur Einfuhrung in die Psychoanalyse, opublikowaną w latach 1916-1917 (wyd. pol. Wstęp do psychoanalizy, 2002), z Neue Folgę der yorlesungen zur Einfuhrung in die Psychoanalyse (Wykłady ze wstępu do psychoanalizy), który został wydany w 1933 r. (wyd. pol. 1995). W roku 1916 nie było id, ego ani superego. Nie było też popędu śmierci ani jego pochodnych, agresji i autodestrukcji. W roku 1916 lęk był skutkiem wyparcia; w 1933 był on jego przyczyną. Przed 1933 r. Freud rozwinął nową teorię żeńskiej odmiany kompleksu Edypa. Błędem jednak byłoby wyciągnięcie z tych porównań wniosku, że za życia Freuda teoria psychoanalityczna była ciągle modyfikowana. Wiele pierwotnych pojęć zostało takich samych. Dla stylu pracy Freuda charakterystyczne było raczej ciągłe dopracowywanie i rozszerzanie podstawowych idei, a nie ich radykalne rewidowanie. Niektórzy sądzą, że Freud z wiekiem stał się bardziej skłonny do spekulatywnych rozważań, i że jego spekulacje na temat genezy, struktury i dynamiki psychiki - co Freud nazywał „metapsychologią" - znacznie odbiegały od jego teoretycznych sformułowań, ściśle związanych z danymi uzyskanymi za pomocą bezpośredniej obserwacji klinicznej pacjentów. Inni wskazują jednak, że zalążki jego metapsychologii były już obecne w Project for a scientific psychology (1895 Projekt psychologii naukowej) oraz w rozdziale 7. pracy Uber der Traum (1901; wyd. pol. Marzenia senne, 2000), i że zawsze był zainteresowany dojściem do ogólnej teorii psychiki czy osobowości, a nie tylko opracowaniem teorii nerwicy. Chociaż Freuda otaczało wielu wybitnych mężczyzn i kobiet, to jednak przez całe życie był on głównym budowniczym teorii psychoanalitycznej. On kładł jej podwaliny, kierował jej rozwojem i przyjmował wyłączną odpowiedzialność za jej główne modyfikacje. Freud był otwarty na idee wysuwane przez innych przedstawicieli ruchu psychoanalitycznego i często wyrażał im swą wdzięczność za nowe koncepcje, lecz był nieugięty, gdy chodziło o zachowanie teoretycznych filarów, na których opierała się psychoanaliza. Każdego, kto próbował podkopać te filary lub zastąpić je innymi, uznawał za odstępcę. Było więc nieuniknione, że wielu psychoanalityków, a wśród nich tak wybitni, jak Adler, Jung, Rank, Reich, odeszło od doktryny Freuda i rozwinęło własne teorie. Błędem jednak byłoby twierdzenie, wysuwane przez niektórych autorów, że Freud był despotyczny lub że okazywał osobistą niechęć czy wrogość wobec tych, którzy odeszli. Na przykład korespondencja między Freudem a Jungiem (The Freud/Jung letters..., 1974) wykazuje, że Freud starał się bardzo usilnie, lecz w sposób łagodny i uprzejmy, przekonać Junga o niesłuszności jego poglądów. (Nawiasem mówiąc, dobrze się stało, iż Freudowi nie udało się przekonać Junga). Ostatecznie teoria jest duchowym dziecięciem jednej osoby; nie może być poczęta przez komitet. Po śmierci Freuda w 1939 r. jego następcy stanęli wobec trudnego zadania: jakie decyzje podjąć w sprawie przyszłego rozwoju teorii psychoanalitycznej? Wielu wybrało kierunek polegający na rozwijaniu różnych aspektów systemu Fre-

186

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

uda, na wyraźniejszym formułowaniu niektórych jego twierdzeń, precyzowaniudefinicji niektórych podstawowych pojęć, rozszerzaniu zakresu zjawisk objętych interpretacjami psychoanalitycznymi oraz na stosowaniu, poza wywiadem psy: choanalitycznym, także innych metod obserwacyjnych w celu weryfikowania twierdzeń wyprowadzonych z teorii Freuda. Dokonano także zmian w terapii psy. choanalitycznej, lecz ten aspekt psychoanalizy wykracza poza tematykę niniejszej książki. W większości publikacji psychoanalitycznych, zarówno dawniejszych, jdk i obecnych, pierwsza część artykułu czy pierwszy rozdział książki są poświęcone temu, co Freud miał do powiedzenia na rozpatrywany temat. Następnie autor przystępuje do rozwinięcia tego tematu i przedstawia nowe dane lub nowe argumenty. Pisma Freuda stanowią podstawowy autorytet, a cytaty z nich są rozsiane po całym artykule lub książce w celu uzasadnienia twierdzeń autora. Jednakże mimo tak silnego przywiązania do idei Freuda jego następców i zwolenników ich zrozumiałej skłonności do traktowania jego ogromnej spuścizny jako św iętych ksiąg - można wykryć w literaturze psychoanalitycznej pewne nowe kierunki, jakie pojawiły się w niej od czasu śmierci Freuda. Omówimy tu niektóre z nich. Zwróćmy także uwagę na coraz większe zbliżenie między psychologią a psy choanalizą. Nie jest tajemnicą, że przed II wojną światową większość psychologów odnosiła się wrogo do idei Freuda, lecz z powodów, które zostaną omówii me w tym rozdziale, wrogość ta stale się zmniejsza, aczkolwiek jeszcze całkowicie nie zniknęła. Nie tylko idee Freuda przeniknęły do psychologii, lecz także psychologowie wnieśli teoretyczny i empiryczny wkład do psychoanalizy. W niniejszym rozdziale skoncentrujemy się przede wszystkim na pracach Erika Eriksona, które zapewne lepiej niż prace jakiegokolwiek innego współczesnego autora pozwolą nam przekonać się, w jaki sposób klasyczna psychoanaliza została rozwinięta, rozszerzona i zastosowana. Obszerna twórczość Eriksona przyczyniła się do wzniesienia pomostu między psychologią a psychoanalizą.

Psychologia ego Najważniejszym chyba wydarzeniem, do jakiego doszło w teorii psychoanalitycznej od czasu śmierci Freuda, było pojawienie się nowej teorii ego, zwanej niekiedy psychologią ego. Aczkolwiek Freud uważał ego za władzę wykonawczą całej osobowości, przynajmniej w odniesieniu do osoby zdrowej psychicznie, to jednak nigdy nie przyznał mu autonomicznej pozycji, zawsze pozostawało ono podporządkowane pragnieniom id. W swej ostatniej pracy na temat teorii psychoanalitycznej Freud (1940; wyd. pol. 2000) powtórzył to, co powiedział już tyle razy przedtem: „Ta najstarsza część aparatu psychicznego [id] pozostaje przez całe życie częścią najważniejszą"* (s. 14; wyd. pol. 2000, s. 100-101). Id i jego popędy wyrażają: „właściwy cel życiowy jednostki". Poglądy Freuda na relację między ego a id nie pozostawiają żadnych wątpliwości: dominującym partnerem jest id. * Przełożył J. Prokopiuk.

Psychologia ego

187

Anna Freud yj przeciwieństwie do stanowiska Freuda, niektórzy teoretycy psychoanalizy większą rolę w osobowości przypisują ego. Pierwszym z tych teoretyków była córka Freuda, Anna. Życie Anny Freud i jej jedyna w swoim rodzaju pozycja w psychoanalizie były tematem prac wielu autorów (np. Coles, 1992; Dyer, 1983; Roazen, 1968, 1969, 1971; Sayers, 1991; Young-Bruehl, 1988), a jej publikacje zostały zebrane w ośmiu tomach, wydanych przez International Universities Press. Losy Anny Freud z konieczności były mocno splecione z losami jej ojca. Na przykład Anna urodziła się w 1895 r., roku zakończenia publikacji Studies on histeria (Badania nad histerią, których Sigmund Freud był współautorem), oraz roku, w którym Freud napisał swój Project for a scientific psychology (Projekt psychologii naukowej). Później, Anna była gotowa do podjęcia własnej praktyki psychoanalitycznej w 1923 r., roku, w którym jej ojciec opublikował The ego and the id (Ego i id). Był to jednak również rok, w którym Sigmund Freud przeszedł pierwszą operację raka jamy ustnej, i w ciągu pozostałych 16 lat jego życia Anna w coraz większym stopniu pełniła funkcje pielęgniarki, sekretarki i towarzyszki swego ojca. Pozycja, jaką w psychoanalizie zajmowała Anna Freud, była źródłem wielu fascynujących niespodzianek. Na przykład jest godne uwagi, że prowadzone przez Sigmunda Freuda poszukiwanie intelektualnego następcy, które przyniosło tak gorzką porażkę w przypadku współpracowników takich jak Carl Jung, ostatecznie powiodło się z jego własną córką. Sigmund Freud w celach szkoleniowych przeprowadził psychoanalizę Anny, a w końcu stała się ona opiekunką intelektualną swego ojca, ale jej własne prace wykazały, w jaki sposób jego model można z pożytkiem rozszerzyć. Ponadto to właśnie Anna rzeczywiście badała dzieci i okresy dzieciństwa, których dotyczyły skomplikowane interpretacje budowane przez Sigmunda Freuda na podstawie klinicznych opisów wspomnień jego dorosłych pacjentów. Praca ta przekonała Annę Freud, że techniki analityczne, które zaproponował jej ojciec, trzeba zmodyfikować, żeby można je było stosować do analizy dzieci. Na przykład swobodne skojarzenia byty mało przydatne w przypadku małych dzieci, a przeniesienie stało się znacznie bardziej złożonym zjawiskiem. Jednakże chyba najważniejsza modyfikacja, jaką wprowadziła Anna Freud, miała charakter zarówno teoretyczny, jak i techniczny. Jej praca w Anglii z dziećmi poszkodowanymi wskutek traumatycznych wydarzeń II wojny światowej przekonała ją, że wyłączne koncentrowanie się na konflikcie intrapsychicznym jest w odniesieniu do dzieci niewystarczające, bowiem przeszła i aktualna rzeczywistość zewnętrzna dziecka może w dużej mierze wpływać na jego zachowanie i zaburzenia. Anna Freud i jej współpracownicy założyli dla tych dzieci terapeutyczne ośrodki stałego pobytu (np. Hampstead Nurseries i Bulldogs Bank). Niektóre z jej interpretacji zachowania tych dzieci stanowią jaskrawe przeciwieństwo interpretacji podawanych przez jej ojca. Na przykład grupa dzieci ewakuowanych z hitlerowskiego obozu koncentracyjnego przejawiała później strach przed dużymi ciężarówkami; Anna Freud interpretowała tę fobię w kategoriach podobieństwa między tymi pojazdami i ciężarówkami widywanymi uprzednio w obozie koncentracyjnym. To proste wnioskowanie dostarcza godnej uwagi alternatywy dla przedstawionej przez jej ojca interpretacji fobii koni (jaka wystąpiła u Małego Hansa) w kategoriach kompleksu Edypa. Anna Freud jest najbardziej znana ze swych prac nad ego i mechanizmami obronnymi ego, opisanymi w jej klasycznej książce The ego and the mechanisms

188

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

of defense (wyd. pol. Ego i mechanizmy obronne, 1997), którą opublikowała' w 1936 r. W przeciwieństwie do późniejszych psychologów ego, ukształtowała, ona to pojęcie w sposób zgodny z ortodoksyjnym stanowiskiem analitycznym, dotyczącym wzajemnych relacji między id, ego i superego. Znaczy to, że rolą ego, jest negocjowanie zaspokojenia impulsów popędowych przy jednoczesnym • uwzględnieniu zinternalizowanych ograniczeń natury moralnej, aczkolwiek ma ono nieco większą autonomię, niż sugerował Sigmund Freud. Anna Freud przedstawiła systematyczne omówienie strategii obronnych, do których może się uciekać ego, rozszerzając listę zaproponowaną przez jej ojca w taki sposób, że objęła ona dziesięć następujących mechanizmów obronnych: regresję, wyparcie, formację reaktywną (reaction formation; określa się ją także jako reakcję upozorowaną), izolację, anulowanie (undoing), projekcję, introjekcję, zwrócenie się przeciw sobie, odwrócenie (reversal) i sublimację. Drugim poważnym wkładem Anny Freud w teorię było rozszerzenie pojęcia rozwoju dziecka tak, by objęło sekwencje dojrzewania wykraczające poza wyrażanie impulsów seksualnych i agresywnych oraz obronę przed tymi impulsami. Sekwencje te, które określiła ona jako linie rozwojowe, polegają na przechodzeniu od irracjonalnej zależności od ograniczeń zewnętrznych do bardziej racjonalnego panowania nad ludźmi, sytuacjami i impulsami. Tak więc linie rozwojowe opisują stopniowe uzyskiwanie przez dziecko dominacji ego i dostarczają podstaw dla teorii stadiów Erika Eriksona, opisanej w dalszej części tego rozdziału. Dla przykładu rozpatrzymy linię rozwojową od egocentryczności do koleżeńskości. Według Anny Freud, dziecko ma początkowo nastawienie samolubne, przy którym inne dzieci są spostrzegane tylko jako rywale. Następnie inne dzieci są spostrzegane jako pozbawione życia zabawki. Stopniowo dziecko zaczyna dostrzegać w innych dzieciach potencjalnych pomocników i partnerów, których pomoc może być użyteczna w radzeniu sobie z określonymi zadaniami. W końcu dziecko może uznać inne dzieci za jednostki same w sobie i za pełnoprawne obiekty różnych emocji i interakcji. Inne ważne linie rozwojowe określają stopniowe przechodzenie od zależności do emocjonalnej samodzielności, od ssania piersi do racjonalnego odżywiania się, od moczenia się i brudzenia do kontroli pęcherza i jelit, od nieodpowiedzialności do odpowiedzialności w obchodzeniu się ze swoim ciałem i od zabawy do pracy (A. Freud, 1965). W późniejszym okresie swej kariery naukowej zaproponowała ona dodatkowe linie rozwojowe przebiegające od fizycznych do psychicznych dróg wyładowania, od obiektów ożywionych do nieożywionych i od nieodpowiedzialności do poczucia winy (A. Freud, 1973). Poniższy fragment świadczy o tym, jak duże znaczenie Anna Freud przypisywała liniom rozwojowym: Przy całkowitym zrównoważeniu w czasie i harmonii między różnymi liniami, rezultatem niezawodnie będzie całkowicie harmonijna, dobrze zrównoważona osobowość [...] Istotnie, postęp po każdej linii podlega wpływom z trzech stron: różnorodność wrodzonych danych, dostarczających surowca, który ulega zróżnicowaniu na id i ego; warunki i oddziaływanie środowiskowe, które aż nazbyt często różnią się znacznie od tego, co jest właściwe i korzystne dla normalnego rozwoju; interakcje między siłami wewnętrznymi i zewnętrznymi, które stanowią indywidualne doświadczenie każdego dziecka [...] właśnie tę różnorodność postępu po tych liniach, tzn. porażki i sukcesy rozwojowe, można uważać za odpowiedzialną za niezliczone warianty ludzkich charakterów i osobowości (A. Freud, 1973, s. 69).

Psychologia ego

189

pomimo tych modyfikacji Anna Freud uważała swoje sformułowania za zgodne z podejściem Sigmunda Freuda, który kładł duży nacisk na rolę impulsów popęjowych. Przeciwnie, nowa teoria ego, którą zaproponował Heinz Hartmann (1958, ^964), nie tylko obejmuje takie tematy, jak rozwój zasady rzeczywistości w dzieciństwie, integrujące czy syntetyzujące funkcje ego, podporządkowane ego procesy spostrzegania, pamiętania, myślenia i działania oraz mechanizmy obrony ego, lecz także - co ważniejsze - wysuwa koncepcję autonomii ego. Rozważania nad autonomicznymi funkcjami ego zaczynają się zwykle od zacytowania jednego z ostatnich artykułów Freuda, w którym napisał on: „Pamiętamy jednak, że id i ego są pierwotnie tym samym, i nie jest to jeszcze mistyczne przecenianie dziedziczności, jeśli uznajemy za wiarygodne, że w nie istniejącym jeszcze ego już jest ustalone, jakie kierunki rozwoju, tendencje i reakcje mają się w nim później ujawnić"* (1937, s. 343-344; wyd. pol. 2000, s. 178). Opierając się na powyższym cytacie, Hartmann wysuwa twierdzenie, że we wczesnym okresie życia istnieje faza niezróżnicowania, w ciągu której kształtują się zarówno id, jak i ego. Ego nie wyłania się z wrodzonego id, lecz każdy system bierze początek we wrodzonych predyspozycjach i każdy ma własny, niezależny bieg rozwoju. Ponadto twierdzi on, że procesy ego są zasilane przez zneutralizowane energie seksualne i agresywne. Cele tych procesów ego mogą być niezależne od celów czysto popędowych. Tak więc ego i popędy rozwijają się i funkcjonują w sposób niezależny i wzajemnie się uzupełniający. Jak popędy mają podstawy biologiczne, tak samo istnieją także „wrodzone narządy ego", które pozwalają jednostce przystosować się do środowiska. Adaptacja jest procesem wzajemnym, który powoduje zarówno zmianę w jaźni (zmianę „autoplastyczną"), jak i zmianę w świecie (zmianę „alloplastyczną"). Czytelnik powinien zwrócić uwagę na podobieństwo między tym modelem a wprowadzonym przez Piageta rozróżnieniem między akomodacją i asymilacją, jak również pojęciem wzajemnego determinizmu u Bandury (zob. rozdz. 14.). Jak wskazuje Westen (1990), Hartmann był w dużej mierze psychologiem poznawczym. Mechanizmy obrony ego nie muszą mieć patologicznego czy negatywnego charakteru; mogą one służyć zdrowym celom, przyczyniając się do kształtowania osobowości. Hartmann jest przekonany, że mechanizm obronny może uniezależnić się od swego źródła (zwalczania popędów) i być pomocny w przystosowaniu oraz organizowaniu. Zwolennicy teorii ego twierdzą także, iż w ego istnieje sfera wolna od konfliktów. Oznacza to, że niektóre procesy ego nie są w konflikcie z id, superego czy też ze światem zewnętrznym. Takie procesy ego mogą oczywiście być niezgodne ze sobą nawzajem, wskutek czego dana osoba musi rozstrzygnąć, który z kilku możliwych sposobów rozwiązania problemu lub osiągnięcia przystosowania jest najlepszy. Równolegle z pojawieniem się koncepcji autonomii ego, wzrosło zainteresowanie przystosowawczymi funkcjami ego, czyli innymi niż mechanizmy obronne sposobami, jakimi ego radzi sobie z rzeczywistością czy też z tym, co Freud nazwał „sprawdzaniem rzeczywistości". Aby zapewnić skuteczne przystosowanie się do świata, ego dysponuje procesami poznawczymi: spostrzeganiem, pamięcią, myśleniem. Jednym z następstw takiego położenia nacisku na procesy poznawcze ego było zbliżenie psychoanalizy do psychologii, trend, który zostanie omówiony * S. Freud, Analiza skończona i nieskończona, w: Poza zasadą przyjemności, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.

190

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

w dalszej części rozdziału. Wybitnymi przedstawicielami tego kierunku są Rapa.; port (1960), Gili (1959) i Klein (1970). Ogólne omówienie psychologii ego można znaleźć w pracy: Blanek i Blanek (1974, 1979). Ta tendencja do traktowania ego jako niezależnego systemu, który powstaje jednocześnie z id i jest wyposażony w autonomiczne funkcje i źródła energii, njL. uniknęła krytyki ze strony psychoanalityków. Na przykład S. Nacht (1952) ubolewa nad tą nową „psychologią ego", którą uważa za jałową i wsteczną. Psycholon Robert R. Holt (1965), dokonawszy krytycznej oceny przedstawionej w pracach Hartmanna i Rapaporta koncepcji autonomii ego, dochodzi do wniosku, że nie zajmie ona ważnego miejsca w myśli psychoanalitycznej. Holt pisze: „Należałob\ raczej zatroszczyć się przede wszystkim o opisanie względnej roli popędu zewnętrznych bodźców i nacisków oraz różnych struktur wewnętrznych w determinowaniu zachowania, a także złożonej interakcji między nimi" (s. 157). Można by wskazać, że jest to właśnie to, co Freud mówił i robił przez całe swoje życie. J Omówiona tu pokrótce nowa teoria ego zyskała sobie wielu zwolenników wśród psychologów, ponieważ koncentruje się ona na tradycyjnym przedmiocie psychologii; - percepcji, pamięci, uczeniu się i myśleniu. Jest ona atrakcyjna także dlatego, że kładzie nacisk na procesy i zachowania charakterystyczne dla osoby normalnej, a nie na dewiacyjne procesy i zachowania populacji pacjentów. Ponadto teoria ego pośv. ięca więcej uwagi racjonalnym, świadomym, konstruktywnym aspektom osobowości ludzkiej, odmiennie niż klasyczna psychoanaliza, która zajmuje się przede wszystkim tym, co nieświadome i irracjonalne. I wreszcie teorię ego uważa się za bardziej „humanistyczną" niż ortodoksyjna teoria psychoanalityczna.

Relacje z obiektami Podobna grupa teoretyków, którzy wprowadzili jeszcze bardziej radykalne modyfikacje do ortodoksyjnej psychoanalizy, kładzie nacisk na rolę relacji z obiektami (object relations) w kształtowaniu i funkcjonowaniu osobowości. Według Westena (1990, s. 26) pojawienie się tego punktu widzenia stanowi: „niewątpliwie najważniejsze wydarzenie w psychoanalizie od czasów Freuda". Ta koncentracja na relacjach z obiektami i na pojęciu jaźni skłoniła Eagle'a (1984, s. 3) do sformułowania opinii, że: „Niektóre twierdzenia, które niegdyś uważano za naprawdę podstawowe twierdzenia psychoanalizy, zostały w znacznym stopniu przeformułowane" (zob. także Cashdan, 1988). Freud wysunął twierdzenie, że „wybór" obiektu występuje wtedy, gdy ludzie „dokonują kateksji" obiektów, czyli inwestują energię popędową w obiekty, które mogą posłużyć do zaspokojenia pragnień popędowych. Eagle (1984, s. 10) opisuje teorię popędów Freuda jak następuje: Obiekty i relacje z obiektami są ważne przede wszystkim jako środki i narzędzia do wyładowywania libidinalnych i agresywnych popędów. Pod tym względem te pierwsze w gruncie rzeczy mają status wtórnych i pochodnych [...] nie nabylibyśmy ani zainteresowania obiektami, ani relacji z obiektami, ani funkcji ego polegających na badaniu rzeczywistości, gdyby obiekty nie były niezbędne do zaspokajania popędów i gdyby było możliwe bezpośrednie zaspokajanie [...] jesteśmy zmuszeni do utrzymywania kontaktów z obiektami. Jednakże [...] nasze zainteresowanie obiektami i nasze rela-

Relacje z obiektami

191

cje z nimi nadal są bezpośrednio lub pośrednio związane z ich stosowaniem i przydatnością do zaspokajania popędów.

przeciwnie, według zwolenników teorii relacji z obiektami, obiekty są zinterreprezentacjami realnych ludzi, a nie: „jedynie ujściem (ujściami) dla wyładowania popędu. Związki z obiektami są pierwotne, a nie pochodne czy wtórne względem wyładowania popędów, zaś ich funkcja polega na tym, aby nadać jaźni strukturę" (McAdams, 1994, s. 96). W rezultacie przedstawiciele teorii relacji z obiektami kładą nacisk na nabywanie i doniosłe znaczenie reprezentacji siebie samego i innych. W procesie tym dochodzi do zmiany głównego przedmiotu zainteresowania - od freudowskiego prymatu wyładowania popędu do prymatu związków interpersonalnych. Na przykład W. R. D. Fairbairn uważał, że ludzie są zainteresowani przede wszystkim szukaniem obiektów, a nie szukaniem przyjemności. Według niego: można powiedzieć, że psychologia sprowadza się do badania relacji jednostki, podczas gdy psychopatologię można, w podobnych kategoriach, określić w sposób bardziej szczegółowy jako sprowadzającą się do badania relacji ego z jego zinternalizowanymi obiektami" (1952, s. 60). Fairbairn wiele postulatów Freuda zinterpretował w kategoriach czynności ego polegających na szukaniu obiektów (Eagle, 1984). Na przykład wyparcie oddziałuje na odszczepione struktury ego i zinternalizowane obiekty, które są nie do zniesienia, a nie na impulsy popędowe. Stadia psychoseksualne nie umożliwiają wyładowania rodziny impulsów libidinalnych, lecz odzwierciedlają techniki przyjmowane przez ego w celu regulowania relacji z obiektami. Agresja jest reakcją na deprywację i frustrację, a nie wrodzonym popędem. Ego ma swoje własne, dynamiczne cele, a konflikt odzwierciedla rozszczepienia w ego, a nie sprzeczności między id i ego. Ponadto ego istnieje już w momencie urodzenia, ma własną dynamiczną strukturę i jest źródłem własnej energii. W istocie istnieje tylko ego; nie ma id. Główne funkcje ego to szukanie i ustanawianie relacji z obiektami w świecie zewnętrznym. Krótko mówiąc Fairbairn wysunął koncepcję, zgodnie z którą rozwój i zachowanie jednostki odzwierciedlają relacje ego z zewnętrznymi i zinternalizowanymi obiektami. Najważniejszą sprawą w rozwoju osobowości nie jest kształtowanie i zmiana sposobów wyładowania impulsów popędowych, lecz przechodzenie od niemowlęcej zależności i pierwotnej identyfikacji z obiektami do stanu odróżniania swego Ja od obiektów. Pierwsza jest relacja niemowlęcia z matką, a następnie z ojcem, rówieśnikami i partnerami (partnerkami). Tak więc teorie relacji z obiektami są zainteresowane przede wszystkim relacjami interpersonalnymi. Frustracje i utraty, które nieuchronnie zdarzają się w relacjach z tymi różnymi obiektami, zostawiają po sobie zinternalizowane reprezentacje utraconych obiektów. Te zinternalizowane wyobrażenia żyją w nieświadomości. Łączą się one ze sobą tworząc jaźń jednostki, ścierają się ze sobą i dostarczają podstawy dla późniejszych relacji interpersonalnych. Freud sam wprowadził ten model relacji z obiektami w swych rozważaniach nad żałobą, melancholią i kompleksem Edypa, lecz rzecznicy teorii relacji z obiektami utrzymują, że internalizacja utraconych obiektów jest znacznie bardziej powszechnym zjawiskiem. Niezgodności między tymi zinternalizowanymi obiektami mogą prowadzić do rozszczepień w obrębie ego, a wyobrażone obiekty wewnętrzne mogą kolidować z kształtowaniem dojrzałych relacji interpersonalnych. nalizowanymi

192

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

Wielu innych autorów wniosło poważny wkład do rozwoju teorii relacji'z obiektami (np. Bowlby, 1969, 1973; Guntrip, 1971; Kernberg, 1976). Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje Margaret Mahler (np. 1968; Mahler, Pine i Bergman, 1975). Mahler opisała sześć stadiów, przez które przechodzą dzieci w procesie rozwoju od stanu nierozróżniania między „Ja" i „nie-Ja" do stanu sepa- • racji i indywiduacji, w którym rozpoznają własną tożsamość cielesną i psychiczną. Inni badacze przeprowadzili bardzo interesujące badania empiryczne nad relacja-' mi z obiektami (np. Blatt i Lerner, 1983; wprowadzenie do tej problemaKki można znaleźć w pracy: Westen, 1990). Heinz Kohut Najbardziej wpływowym z przedstawicieli teorii relacji z obiektami jest Heinz Kohut (1966, 1971, 1977, 1984), który opracował także najbardziej klarowny model Ja i jego roli w patologii. W istocie Kohut wprowadził pojęcie Ja na miejsce konfliktu jako główny czynnik w osobowości i psychopatologii. W procesie tym nawiązał także najwyraźniej do tradycyjnych teoretyków osobowości. Jak się przekonamy w dalszej części tego rozdziału, Kohut przyjął pogląd Erika Eriksona, że rodzina i społeczeństwo, z którymi jednostki mają do czynienia dzisiaj, różnią się znacznie od tych, których doświadczali pacjenci Freuda. Rodziny w czasach Freuda okazywały się zagrażające z powodu nadmiernej bliskości i zażyłości. Przeciwnie, obecnie rodziny są zagrażające ponieważ są zbyt chłodne i niezaangażowane. Rodzice są zbyt obcy emocjonalnie i zbyt zaabsorbowani własnymi narcystycznymi potrzebami. W rezultacie okazują się niezadowałającymi modelami zdrowej osobowości i satysfakcjonujących relacji interpersonalnych. Otrzymywanie empatycznych reakcji od osób znaczących jest tak ważne dla zdrowia osobowości, jak obecność tlenu dla zdrowia ciała. Według analizy Kohuta, nasze najgłębsze obawy są odzwierciedleniem nie lęku kastracyjnego czy konfliktowych impulsów id, lecz możliwości utraty obiektów miłości. Przedstawiony przez Kohuta model osobowości wywodzi się z jego prób zrozumienia ludzi z „narcystycznym zaburzeniem osobowości". Ludzie tacy przejawiają zaburzenia samokontroli i samooceny, a Kohut przypisywał ich patologię traumatycznemu uszkodzeniu poczucia Ja. Model Ja zaproponowany przez Koli Lita jest dwubiegunowy, a te dwa bieguny to ambicje dotyczące władzy i sukcesu, oraz idealizowane cele i wartości. Oba te bieguny są połączone „łukiem napięcia" złożonym z podstawowych talentów i umiejętności danej jednostki. To dwubiegunowe Ja rozwija się, kiedy dziecko wchodzi w interakcje z obiektami własnymi (self-objects), czyli ludźmi, którzy są tak ważni, że przyłączamy ich jako C2ęść nas samych. Ta asymilacja do Ja następuje dzięki procesowi przeobrażającej internalizacji (transmuting internalization), w którym dziecko przyswaja sobie te cechy obiektów własnych, które postrzega jako pożądane. Pierwotnym „obiektem własnym" w dwóch początkowych latach życia jest zwykle matka. Służy ona jako obiekt własny odzwierciedlający, gdy empatycznie potwierdza i podziwia siłę, zdrowie, wielkość i wyjątkowość dziecka. Ta afirmacja działań i siły dziecka przyczynią się do ukształtowania bieguna ambicji dwubiegunowego Ja. Później matka i/lub ojciec służą jako idealizujące obiekty własne, które są modelem doskonałości, władzy, siły, spokoju i opieki. Te więzi emocjonalne („przywiązania") poma-

f | | ^ | \ J | " ? 1 |

§

' " -

Zbliżenie między psychoanalizą a psychologią

193

ea ją

w utworzeniu tego bieguna Ja, który określa się jako biegun idealizowanych celów i wartości. Zwróćmy uwagę na to, że kluczową kwestią w trakcie tego procesu nie jest zaspokajanie popędów, lecz obecność lub brak empatycznych i nacechowanych miłością relacji. Zdrowe odzwierciedlanie i idealizowanie umożliwiają rozwój idealnego typu osobowości - osoby z autonomicznym Ja. Ludzi takich charakteryzuje zdrowy poziom samooceny i wzajemnie satysfakcjonujące relacje interpersonalne. Poddanie dzieci oddziaływaniu nieodpowiednich obiektów własnych powoduje, że będą one miały niespójne, jałowe, lub okaleczone Ja. Kohut (Kohut j Wolf, 1978) opisał cztery prototypowe przypadki takiego niepowodzenia. „Ja zbyt mało stymulowane" to osoba nieczuła i jałowa, która może zajmować się poszukiwaniem wrażeń i przepuszczaniem majątku. Syndrom ten rozwija się wtedy, gdy obiekty własne z reguły nie zapewniają odzwierciedlania ani idealizowania. „Ja rozpadającemu się" brak poczucia bezpieczeństwa, jest słabe i ma niską samoocenę. Ten typ Ja rozwija się wtedy, gdy obiekty własne są dla dziecka źródłem upokorzeń i urazów narcystycznych. „Ja nadmiernie stymulowane" wytwarza nierealistyczne fantazje wielkościowe wskutek tego, że obiekty własne były zbyt pobłażliwe w swym odzwierciedlaniu. Ludzie tacy unikają sytuacji, w których mogliby być ośrodkiem uwagi. Na koniec ludzie, u których rozwinęło się „Ja przeciążone", postrzegają świat jako miejsce wrogie i niebezpieczne. Postawa taka jest odbiciem wpływu obiektów własnych, które zawiodły w swej idealizującej roli, jako modele siły i spokoju. Dla Kohuta głównym celem rozwojowym i terapeutycznym było zastąpienie „Ja rozbitego" „Ja spójnym", w przeciwieństwie do celu Freuda, polegającego na tym, żeby ego zastąpiło id. Prócz tego, to ambicje, ideały i samoocena są w naszym życiu głównymi siłami motywacyjnymi. Stanowisko to jest dość odległe od klasycznej psychoanalizy Sigmunda Freuda. Zgodnie z tym, co opisał Westen (1990), główne obszary kontrowersji istnieją między klasyczną psychoanalizą a teoretykami relacji z obiektami Ja. Po pierwsze, zwolennicy teorii relacji z obiektami w dużym stopniu odrzucili model instynktowego popędu. Ludzi uważa się tu za poszukujących obiektów, a nie za poszukujących przyjemności. Po drugie, związek między Ja a freudowskim strukturalnym modelem id, ego i superego nie jest bynajmniej jasny. Po trzecie, spójność Ja jest sprżeczna z podstawowymi psychoanalitycznymi pojęciami konfliktu i kompromisu; trudności w relacjach z obiektami niełatwo jest sprowadzić do konfliktów między seksualnymi lub agresywnymi pragnieniami i zakazami superego.

Zbliżenie między psychoanalizą a psychologią Zarówno psychoanaliza, jak i psychologia wywodzą się z dziewiętnastowiecznej nauki, lecz przez wiele lat pozostawały niezależne od siebie ze względu na odmienność swych zainteresowań. We wczesnym okresie rozwoju psychologia zajmowała się badaniem elementów i procesów świadomości. Wrażenia, spostrzeganie, pamięć i myślenie - oto najważniejsze interesujące ją tematy. Psychoanaliza natomiast była psychologią nieświadomości; obszar jej zainteresowań obejmował motywacje, emocje, konflikty, symptomy neurotyczne, marzenia senne

194

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

i cechy charakteru. Ponadto psychologia rozwijała się w środowisku akademickim i w laboratoriach, podczas gdy psychoanaliza - w środowisku klinicznym-* dlatego też przedstawiciele obu tych dyscyplin mało kontaktowali się ze sobą. '• Stopniowo jednak luka między tymi dwiema dyscyplinami zaczęła się zmniejszać, a po II wojnie światowej wzajemne przenikanie się psychoanalizy i psychologii przybrało jeszcze szybsze tempo. Psychologia freudowska stanowi obecnie jeden z dominujących kierunków w psychologii akademickiej. Shakow i Rapaport (1964) oraz Hall i Lindzey (1968) omawiają przyczyny, dla których psychologia i psychoanaliza zbliżyły się do siebie. Z jednej strony psychoanaliza którą Freud zawsze uważał za gałąź psychologii, wykazała większe zainteresowanie zachowaniem „normalnym", co doprowadziło w końcu do stworzenia psy., chologii ego. Tytuł książki złożonej z esejów napisanych dla uczczenia ojca p» chologii ego, Heinza Hartmanna, świadczy o tym, jak bardzo psychoanaliza się „spsychologizowała". Brzmi on: Psychoanalysis - a generał psychology (19h6; Psychoanaliza - psychologia ogólna). Nazywanie psychoanalizy „psychologią ogólną" wykracza już poza stanowisko Freuda, który uważał ją za część, a nij całość psychologii. Psychologia ze swej strony zaczęła się interesować motywacją i osobowością. ; a psychologia kliniczna rozwinęła się ogromnie w czasie II wojny światowej i po • niej. Psychologowie znaleźli w psychoanalizie wiele rzeczy istotnych dla swych nowych zainteresowań. Już przed wojną pojedynczy psychologowie, tacy jak Kurt Lewin i Henry Murray, przeprowadzili badania empiryczne związane z psychoanalizą i po części przez nią inspirowane. Pod koniec lat trzydziestych XX w. prace ' podejmowane przez takich psychologów, jak Neal Miller, Hobart Mowrer i Robert Sears, a mające doprowadzić do zbliżenia między teorią wzmocnienia sformułowaną przez Hulla i niektórymi aspektami psychoanalizy, sprawiły, że więcej eksperymentalistów zapoznało się z Freudowskimi koncepcjami osobowości. Rozpatrując teoretyczną stronę zagadnienia, David Rapaport (1959, 1960) nakreślił teoretyczny model psychoanalizy ukazujący jej ścisłe powiązanie z wieloma tradycyjnymi pojęciami psychologicznymi. W istocie Rapaport był jedną z kluczowych postaci tego ruchu, który prowadził do coraz większego zbliżenia między psychoanalizą a psychologią. Klein, Erikson i inni przyznawali, że Rapaport wywarł wielki wpływ na ich sposób myślenia. Sympozja, w których brali udział zarówno psychologowie, jak i psychoanalitycy zainteresowani rozpatrywaniem wzajemnych związków między tymi dwiema dziedzinami, również przyczyniały się do likwidowania luki we wzajemnych kontaktach i wymianie informacji (Frenkel-Brunswik i in., 1954; Psychoanalysis as science, 1952; Conceptual and methodological problems in psychoanalysis, 1959). Z pewnością jednym z najważniejszych czynników, zapewniających zacieśnienie się związków między psychologią a psychoanalizą, było umożliwienie psychologom uzyskania specjalistycznego przygotowania w zakresie psychoanalizy pod kierunkiem wykwalifikowanych psychoanalityków. W latach po II wojnie światowej psychoanalityczne instytuty i placówki, takie jak Klinika Menningera (Menninger Clinic) w Topeka (stan Kansas) oraz Ośrodek Austena Riggsa (Austen Riggs Center) w Stockbridge (stan Massachusetts), zaczęły przyjmować na przeszkolenie, po dodatkowej selekcji, psychologów mających stopień doktora. Uprzednio trening psychoanalityczny, przynajmniej w Stanach Zjednoczonych, był dostępny jedynie dla osób mających stopień naukowy w zakresie medycyny.

Zbliżenie między psychoanalizą a psychologią

195

Takie zmonopolizowanie psychoanalizy przez profesję medyczną zakrawało na ironię, zważywszy że sam Freud (1926) był bardzo przeciwny temu, aby psychoanaliza stała się wyłącznie specjalnością medyczną, i zdecydowanie opowiadał się za polityką otwartych drzwi w szkoleniu psychoanalityków. Wielu z pierwszych psychoanalityków nie było lekarzami. Psychologowie, którzy przeszli szkolenie psychoanalityczne, wracali następnie na uniwersytety, gdzie potrafili lepiej, z większym zrozumieniem zapoznać swych studentów z psychoanalizą. Podejmowali oni także programy badawcze o orientacji psychoanalitycznej. Nie należy również pomijać roli, jaką w Stanach Zjednoczonych odegrał Narodowy Instytut Zdrowia Psychicznego (National Institute of Mental Health) przy Departamencie Zdrowia, Oświaty i Opieki Społecznej. Instytut ten przeznaczał duże sumy pieniędzy na szkolenia i badania w zakresie psychologii o orientacji psychoanalitycznej. Jest wątpliwe, czy bez tego finansowego poparcia poczyniono by tak duże postępy na drodze do zjednoczenia obu tych dziedzin.

George Klein George Klein jest jednym z psychologów, którzy w latach powojennych tradycyjne wykształcenie psychologiczne połączyli z treningiem psychoanalitycznym. Psychologowie ci wnieśli do psychoanalizy takie wartości, jak umiejętność eksperymentowania laboratoryjnego i kwantyfikacji, poszanowanie dla zasad budowania teorii, dobrze ugruntowana wiedza o procesach poznawczych. Z drugiej strony psychoanaliza dała im tego rodzaju orientację teoretyczną i wgląd w człowieka, jakich brak było w przyswojonej przez nich na studiach wiedzy. To, że psychoanalizy nie uważa się już za coś obcego akademickiej psychologii, jest w dużej mierze efektem pionierskich wysiłków tych psychologów. Klein ukończył podyplomowe studia psychologiczne na Uniwersytecie Kolumbijskim, gdzie prowadził badania nad zachowaniem zwierząt i percepcją u ludzi, a więc w dwóch bardzo poważnych działach psychologii. Po zwolnieniu z Wojsk Lotniczych w 1946 r. udał się do Kliniki Menningera, jednego z niewielu miejsc w Stanach Zjednoczonych, gdzie psychologowie mogli przejść psychoanalitycznie ukierunkowany trening w zakresie psychologii klinicznej. Klein, podobnie jak wielu innych psychologów w tym okresie, poddał się psychoanalizie, a później uzyska! stopień naukowy w Nowojorskim Instytucie Psychoanalitycznym. Nadal jednak uważał się przede wszystkim za psychologa. Jako profesor psychologii i jeden z założycieli Ośrodka Badań nad Zdrowiem Psychicznym (Research Center for Mental Health) na Uniwersytecie Nowojorskim, Klein we współpracy z innymi psychologami i studentami studiów podyplomowych zrealizował obszerny program badawczy o tematyce silnie związanej z koncepcjami psychoanalitycznymi. W roku 1959 zainicjował wydawanie serii monografii „Psychological Issues" („Zagadnienia Psychologiczne"), stwarzając w ten sposób forum, na którym można było przedstawiać wyniki badań i problemy teoretyczne dotyczące psychoanalizy. Klein w wieloraki sposób przyczynił się do połączenia psychologii i psychoanalizy. Po pierwsze, on i jego współpracownicy wykazali, że hipotezy wyprowadzone przy użyciu metody klinicznej można sprawdzać w laboratorium w ściśle kontrolowanych warunkach. Po drugie, wraz ze swymi współpracownikami

196

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

umożliwił zainteresowanym psychoanalizą kandydatom do uzyskania stopnia doktora kontynuowanie studiów w środowisku nastawionym na prowadzenie badań;' Po trzecie, dzięki temu, że sam był znanym i szanowanym reprezentantem tradycyjnej psychologii, jego prace przyczyniły się do osłabienia wrogości, jaką wielu; psychologów odczuwało wobec psychoanalizy, uważanej przez nich za „niena-ukową". Po czwarte, wniósł znaczny wkład do teorii psychoanalitycznej - wkład,który także pomógł uczynić tę teorię łatwiejszą do przyjęcia przez psychologów. Jak powiedzieliśmy wcześniej, Klein był tylko jednym z wielu psychologów,'! którzy przyczynili się do przełamania barier między psychologią a psychoanalizą, j W innym rozdziale mówimy o Henrym Murrayu i jego licznych wybitnych 1 uczniach na Uniwersytecie Haryarda - stanowili oni silny, być może najsilniejszy ! czynnik, jeśli chodzi o wprowadzenie psychoanalizy w główny nurt psychologii j akademickiej. Murray miał jednak wykształcenie medyczne i był psychoanality-' \ kiem, a nie w tradycyjny sposób wykształconym psychologiem. Ponadto stworzył j, on teorię osobowości, która była jego własną, oryginalną teorią, chociaż ukształtowaną pod silnym wpływem psychoanalizy. Z drugiej strony, Klein i wielu i podobnych mu pozostało psychologami, pomimo odbycia treningu psychoanali- i tycznego. Nie tylko pracowali nad tym, by uczynić psychoanalizę bard/kj naukową, lecz także przyczynili się do udoskonalenia i zmodyfikowania klasycznej psychoanalizy. Nie interesowali się natomiast formułowaniem nowej teorii. Aczkolwiek działalność badawcza Kleina obejmowała wiele dziedzin, to jed- i nak prawdopodobnie najlepiej znane są jego badania nad różnymi sposobami I postrzegania danej sytuacji, pamiętania dawnych zdarzeń czy rozwiązywaniu jakichś problemów. „Ośrodkiem naszego zainteresowania jest osoba spostrzegająca oraz to, jak organizuje ona doznanie w swój własny sposób" (Klein, 1970, s. 142). J W serii badań nad percepcją Klein stwierdził, że niektórzy ludzie stosują stratę- ^ gię „wyrównywania" swych spostrzeżeń, podczas gdy inni posługują się strategią „wyostrzania" spostrzeżeń. Osoby „wyrównujące", w porównaniu z osobami „wyostrzającymi", osiągały np. gorsze wyniki w zadaniu polegającym na ocenie rozmiarów kwadratów, których wielkość stopniowo wzrastała. Osoby „wyrównujące" skłonne były podawać tę samą ocenę wielkości zarówno w odniesieniu do dużych, jak i do małych kwadratów. Nie zauważały one różnicy. Osoby „wyostrzające" zmieniały swe oceny, dzięki czemu były one znacznie dokładniejsze. Strategie te Klein nazywał poznawczymi środkami kontroli lub postawami. W następnych eksperymentach stwierdzono, że ludzie zachowują się w sposób konsekwentny w różnych typach zadań. Ludzie, którzy przy ocenianiu wielkości byli osobami „wyrównującymi', słabiej wykrywali twarze ukryte w obrazku, ponieważ gorzej zdawali sobie sprawę z małych różnic w rysunku niż osoby „wyostrzające". Ta indywidualna konsekwencja w stosowaniu określonej strategii nosi nazwę stylu poznawczego. Zidentyfikowa- . no także wiele innych strategii poznawczych (Gardner i in., 1959). Według Kleina potrzeby, motywy, popędy i emocje nie są jedynymi procesami, które ukierunkowują i regulują zachowanie. W istocie nie są one, być może, nawet najważniejsze. Sposób zorganizowania struktury poznawczej danej osoby - na przykład czy jest ona osobą „wyrównującą", czy „wyostrzającą" - także ukierunkowuje i reguluje zachowanie, a zatem pomaga określić jego skuteczność w przystosowaniu się do świata. Aczkolwiek Klein przyznawał, że jego badania nad procesami poznawczy mi były inspirowane przez teorię ego, której twórcą był Hartmann i inni psychoanali-

Zbliżenie między psychoanalizą a psychologią

197

tvcV> t° jednak można wykazać, że badania te są bardziej zgodne z tradycjami psychologii akademickiej niż z tradycjami psychoanalizy. Mogłyby zostać zaplanowane i przeprowadzone bez odwoływania się do psychoanalitycznej teorii ego. Psychologowie wyćwiczeni w psychoanalizie nie tylko przeprowadzali badania laboratoryjne w celu weryfikowania freudowskich hipotez, lecz zajmowali się także analizowaniem i przeformułowywaniem teorii psychoanalitycznej. Na przykład George Klein poświęcił ostatnie lata swego życia na oddzielenie tego, co nazywał teorią kliniczną psychoanalizy, od jej metapsychologii (Klein, 1976; także: Psychology versus metapsychology..., 1976). Termin „metapsychologia" odnosi się do rozważań dotyczących struktury, dynamiki, genezy i rozwoju osobowości. Metapsychologia Freuda - głosi Klein - oparta jest na przyrodniczej koncepcji człowieka. Traktuje ona jednostkę jako system biologiczny (tj. organizm) złożony ze struktur (id, ego i superego), naładowanych siłami popędowymi. Siły te w różnych strukturach wchodzą w konflikt ze sobą (kateksja przeciw antykateksji), co prowadzi do nagromadzenia się napięć. Celem organizmu jest rozładowanie tych napięć i powrót do stanu spoczynku. W dążeniu do osiągnięcia tego celu siły popędowe podlegają różnego rodzaju przemianom, takim jak wyparcie, przemieszczenie, projekcja i formacja reaktywna. Metapsychologia ta jest według Kleina - nieosobowa i mechanistyczna. Kliniczna teoria Freuda, zgodnie z określeniem Kleina, jest teorią osoby, a nie teorią organizmu. Jest ona personalistyczna i humanistyczna. Dąży do zrozumienia problemów konkretnej jednostki i do wyjaśnienia jej doznań i zachowania w kategoriach jej celów, zamiarów i nastawień. Poszukuje raczej powodów niż przyczyn. Klein sądzi, że obie te teorie, kliniczną i psychologiczną, należy wyraźnie od siebie odróżnić (czego - zdaniem tego autora - Freud nie uczynił), ponieważ reprezentują one zupełnie inne koncepcje jednostki: pierwsza - psychologiczną i humanistyczną, druga zaś - biologiczną i fizyczną. W istocie Klein odrzucił metapsychologię całkowicie, ponieważ z punktu widzenia psychologa nie służy ona żadnemu użytecznemu celowi, a może nawet być przeszkodą we właściwym zrozumieniu jednostki. Ponieważ Freud był wielokrotnie krytykowany przez psychologów z powodu depersonalizacji swego modelu, odrzucenie metapsychologii przez Kleina wyeliminowało z teorii psychoanalitycznej główną przeszkodę, utrudniającą zaakceptowanie tej teorii przez psychologów. Dążenie Kleina poparł Gili (1976), który stwierdził wyzywająco, iż „metapsychologia nie jest psychologią". Inni psychologowie, którzy przyczynili się do zreformowania teorii psychoanalitycznej, to Schafer (1976) i Holt (1976). Jednym z najbardziej wpływowych teoretyków w tej grupie był Robert White. Robert White White (1963) przyłączył się do psychologów ego wysuwając tezę, że ego nie tylko dysponuje własną specyficzną energią, lecz ponadto istnieją specyficzne dla ego rodzaje satysfakcji, niezależne od id czy też od gratyfikacji popędowych. Wśród tych autonomicznych rodzajów satysfakcji ego warto zwrócić uwagę na poczucie kompetencji, występujące u danej osoby przy wykonywaniu adaptacyjnych zadań. W artykule, który wywarł ogromny wpływ, White zdefiniował kompetencję jako: „zdolność organizmu do efektywnej interakcji ze swym środowiskiem" (1959,

198

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

s. 297). Następnie przytaczał argumenty na rzecz tezy, że motywacji do osiągnięcia : kompetencji nie można wyjaśnić w ramach tradycyjnych teorii popędu (np. Clarka ' Hulla) czy instynktu (np. Sigmunda Freuda). Klasyczne modele redukcji popędy J dobrze spełniają swoją rolę dla motywów przetrwania, takich jak głód i seks, nato- : miast nie wystarczają do wyjaśnienia skłonności do angażowania się w zachowanie! eksploracyjne, którą na początku lat pięćdziesiątych XX w. zaobserwowano u bar-1 dzo różnych organizmów. W przeciwieństwie do innych popędów, zachowanie eks- t ploracyjne niełatwo jest powiązać z jakąś organiczną potrzebą czy niedoborem, nie i prowadzi ono do specyficznej reakcji konsumacyjnej, i zdaje się pociągać za sobą » wzrost, a nie redukcję pobudzenia. W podobny sposób, argumentował White, pra». £ nienie kompetencji nie pasuje do ortodoksyjnych modeli popędu. * Motyw kompetencji nie pasuje też do klasycznego psychoanalitycznego mode- r lu motywacji popędowej. Koncepcje psychologii ego, takie jak „popęd do nabycia t biegłości" Hendricka, oraz autonomiczne funkcje, jakie według Hartmanna istnieją ; w „wolnej od konfliktu sferze ego", początkowo wydają się zgodne z motywem 1 kompetencji, lecz próba wyjaśnienia ich w kategoriach neutralizowanych energii : popędowych nie jest bardziej skuteczna niż podejmowane przez ortodoksyjnych behawiorystów próby uznania eksploracji za jeden z popędów pierwotnych. Tu także niezbędne założenia dotyczące źródła somatycznego i redukcji napięcia nie są ; zgodne z rzeczywistym charakterem tego zjawiska. Zamiast tego White proponuje odrębny motyw do stawania się kompetentnym, oparty na: „immanentnej potrzebie ' [organizmu] radzenia sobie ze środowiskiem" (1959, s. 318), i nazywa go motiwem efektywności. Motyw efektywności schodzi na drugi plan, gdy popędy, kto- -; rych zaspokojenie jest niezbędne do przetrwania, wymagają uwagi organizmu, lec7 ; „motyw efektywności jest stały w tym sensie, że regularnie zajmuje wolny czas czu- •* wania między epizodami kryzysu homeostatycznego" (1959, s. 321). Motyw ten jest dobrze widoczny u bawiących się dzieci. Zabawę dziecka | można uważać za: „przyjemne zadanie polegające na efektywnym zaznajamianiu ; się ze swym środowiskiem. Wiąże się to z odkrywaniem, jaki wpływ może mieć dziecko na środowisko, i jaki wpływ środowisko będzie miało na nie. W takiej • '' mierze, w jakiej te rezultaty są utrwalane dzięki uczeniu się, budują one cora/ ' większą kompetencję w radzeniu sobie ze środowiskiem. Zabawę dziecka mo/na więc uważać za poważną sprawę" (1959, s. 321). Najbardziej interesującym zastosowaniem modelu efektywności White'a jest : jego próba nowego ujęcia freudowskich stadiów rozwoju psychoseksualnego. White (1960) wysuwa dwa zarzuty przeciw modelowi Freuda. Po pierwsze, Freudowski , model libido nie wystarczy do wyjaśnienia emocjonalnego rozwoju dzieci. % Zauważmy, że White nie odrzuca tego modelu, lecz przekonuje, iż oprócz libido •. należy także uwzględnić wzrost poczucia kompetencji u dziecka. Znaczy to, że Idu- | czowe aspekty rozwoju można zrozumieć tylko z perspektywy zmian w rzeczywistej kompetencji dziecka i w subiektywnym poczuciu kompetencji, przy czym ten ostatni • termin pojmuje się jako: „skumulowany wytwór historii skutecznych i nieskutei nych działań danej jednostki" (1960, s. 103-104; por. historia wzmocnień u Skinnera, omówiona w rozdz. 12.). Po drugie, freudowskie prototypy rozwojowe (np. niemowlę przy piersi, dziecko w toalecie, dziecko w stadium fallicznym niepokojone genitalnymi impulsami wobec rodziców, oraz dojrzała osoba dorosła, zainteresowana stosunkami heteroseksualnymi), nawet jeśli przełoży się je na bardziej współczesne terminy interpersonalne, dostarczają niewłaściwych modeli rozwoju.

Zbliżenie między psychoanalizą a psychologią

199

Rozpatrzmy freudowskie stadium oralne. White zgadza się, że: „jeśli ktoś decyduje się użyć jednego modelu dla wszystkiego, co dzieje się w ciągu pierwszego roku życia, to model dziecka pobierającego pokarm jest oczywiście właściwym wyborem" (1960, s. 112). Jednakże ten jeden model nie może łatwo wyjaśnić innych zachowań, takich jak zabawa i rosnące zainteresowanie dziecka samodzielnym jedzeniem. Istotnie, większość rodziców doceni podany przez Gesella opis „niebezpiecznej podróży" łyżki, którą dziecko usiłuje poprowadzić od talerza do ust. Gdyby chodziło tylko o gratyfikację oralną, dzieci nie powinny próbować przeszkodzić rodzicom starającym się je nakarmić, ani dążyć do przejęcia z ich rąk tej czynności, jednakże dzieci próbują przejąć tę funkcję i najwyraźniej znajdują w tym wielką przyjemność. Zabawa i wzrost samodzielności są niewytłumaczalne z punktu widzenia koncepcji libido, lecz są całkowicie zgodne z modelem kompetencji, który kładzie nacisk na „wypłaty" (korzyści), jakie uzyskuje dziecko dzięld coraz bardziej efektywnym interakcjom ze środowiskiem. Reasumując, psychoseksualna wersja stadium oralnego stanowi: „pożałowania godną, nadmierną generalizację z bardzo zdrowego rdzenia" (1960, s. 113), i White proponuje żebyśmy stosowali oba uzupełniające się modele, model oralny i model kompetencji. Podobnie, White sugeruje, że negatywizm u dziecka (u „strasznego dwulatka") jest bardziej zrozumiały jako „immanentny kryzys rozwoju kompetencji społecznej", niż jako przemieszczenie z problemów napotykanych w treningu czystości. Dorośli często są pod wrażeniem usiłowań dzieci dwu- i trzyletnich, żeby robić różne rzeczy samodzielnie, nawet do tego stopnia, że wpadają w gniew, gdy dorosły pokazuje „właściwy sposób" robienia czegoś; lub pod wrażeniem dzieci, które nie podporządkowują się prośbom rodziców, żeby wzięły udział w jakimś wspólnym przedsięwzięciu. Według White'a takie próby osiągnięcia autonomii lepiej jest rozumieć jako przejawy motywacji do uzyskania kompetencji, niż jako pochodne treningu czystości. Zwróćmy uwagę na zgodność tej orientacji z nacisldem, jaki kładł Adler na coraz bardziej usilne próby dziecka skompensowania uczuć niższości (zob. rozdz. 4.). White chętnie uznaje „wyraźnie seksualne zabarwienie niektórych czynności i zainteresowań dziecka" w stadium, które Freud nazwał „fallicznym", lecz nie uważa seksualności za jedyny problem w tym stadium. Wiele spraw ma tu w zasadzie charakter aseksualny. Język, działanie, wyobraźnia i inicjatywa mają dla dziecka w tym stadium istotne znaczenie, a zainteresowania te najlepiej można zrozumieć w kategoriach dążenia dziecka do zwiększenia poczucia kompetencji. W istocie White jest bardziej zainteresowany kompetencją i jej problemami, niż Freudowskimi „popędami i ich problemami"! Ponadto prototyp freudowski reprezentuje sytuację beznadziejną dla dziecka, ponieważ rodzice nieuchronnie mają przewagę w konflikcie edypalnym, tak samo jak nieuchronnie triumfują w konflikcie dotyczącym treningu czystości. White odrzucił założenie Freuda, że okres latencji jest czasem spokoju seksualnego: „Chociaż raz możemy chyba powiedzieć, że Freud nie docenił znaczenia seksu" (1960, s. 127). Ponadto, dokonane przez Freuda połączenie sześciu do ośmiu lat życia dziecka w stosunkowo mało ważny okres utrudnia zrozumienie licznych ważnych wydarzeń. Wiele z tych wydarzeń, takich jak wymogi produktywności i relacji interpersonalnych, które towarzyszą rozpoczęciu formalnej nauki szkolnej, odzwierciedla wyłaniające się poczucie kompetencji dziecka i wpływa na to poczucie. Utrzymujące się pozostałości ze stadiów pregenitalnych

200

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

mogą zostać utrwalone lub zmienione przez wydarzenia zachodzące w tym ważnym okresie, które mają też duży wpływ na siłę „ego" w wieku dojrzały, m White formułuje swój wniosek z klasycznym niedomówieniem: „Sposób potraktowania okresu latencji przez Freuda nie należał do jego najbardziej udanych przedsięwzięć" (1960, s. 127). Teraz czytelnik prawdopodobnie potrafi już odgadnąć, jak White oceniał stadium genitalne. Według Freuda, działania i wybory obiektów w wieku dojrzałym są w dużej mierze nowymi sposobami wyrażania niemowlęcych konfliktów i popędów. White natomiast uważał problemy okresu dorastania i dorosłości za realne. Pogląd ten White przypisywał po części swemu „zawodowemu skrzywieniu": Moje życie zawodowe upływa wśród dorastającej młodzieży, która przeważnie nie jest przytłoczona swymi problemami seksualnymi ani relacjami społecznymi. Rozmawiamy wspólnie o ich planach studiowania, ich zdolnościach i ograniczeniach, ich borykaniu się z materiałami, których trzeba się nauczyć, i umiejętnościami, które należy przyswoić, a także o ich preferencjach zawodowych, planach kariery oraz niepokojach dotyczących nowoczesnego społeczeństwa jako sceny ich przyszłych przedsięwzięć. Innymi słowy, rozmawiamy przeważnie o ich kompetencji i nie wierzę, żeby interpretowanie tych problemów nazbyt jako przemieszczeń instynktowych popędów, mechanizmów obronnych czy relacji interpersonalnych sprzyjało ich zrozumieniu. Są one realne (1960, s. 134).

Ponadto White wziął poważnie powiedzenie Freuda, że dojrzała jednostka jest zdolna „kochać i pracować", lecz nie potrafił zrozumieć drugiej części tej wypowiedzi w kategoriach pierwszej: „Niestety, szczytowe podniecenie związane z orgazmem jest zupełnie złym modelem dla pracy" (1960, s. 135). Reasumując, White argumentuje przekonująco, że model libidinalny Freuda trzeba uzupełnić modelem kompetencji: „Powinniśmy starać się być tak przenikliwi w wykrywaniu problemów poczucia kompetencji, jak przenikliwy był Freud w odniesieniu do seksualności, agresji i obrony" (1960, s. 137). Niezależnie od intuicyjnej atrakcyjności modelu kompetencji White'a, zwróciliśmy uwagę na związki między tym modelem a innymi stanowiskami teoretycznymi. Z pojęciem kompetencji spotkamy się znowu, kiedy będziemy omawiać zasadę biegłości i kompetencji Gordona Allporta (zob. rozdz. 7.), a zwłaszcza wtedy, kiedy przedstawimy bardziej specyficzny dla sytuacji konstrukt Alberta Bandury, poczucie własnej skuteczności (zob. rozdz. 14.).

Erik H. Erikson

Życiorys autora Wybór Erika H. Eriksona jako centralnej postaci niniejszego rozdziału poświęconego współczesnej teorii psychoanalitycznej nie nasuwa żadnych wątpliwości. Nikt inny od czasu śmierci Sigmunda Freuda nie pracował tak sumiennie nad szczegółowym wykończeniem i rozbudową wzniesionego przez Freuda gmachu psychoanalizy i nad przeformułowaniem jej zasad w taki sposób, by umożliwiły

Erik H. Erikson

201

i współczesnego świata. Świat się zmienia i jeśli jakaś teoria n ie nadąża za tymi zmianami, to w końcu ulegnie stagnacji i stanie się n i e p r z y d a t n a . Wystarczy czytać pisma F r e u d a w porządku chronologicznym, aby przekonać się, jak modyfikował on swe poglądy, dotrzymując kroku zmieniającym się czasom. Po śmierci Freuda Erikson przyczynił się do realizacji tego zadania w stopniu większym niż jakakolwiek inna osoba omawiana w niniejszym rozdziale. Tchnął nowe życie w teorię psychoanalityczną. Dwa cytaty z pracy Childhood and society (1950, 1963; Dzieciństwo i społeczeństwo, 2000) pokazują jak przedstawiona przez Eriksona wersja psychoanalizy wykracza poza wersję Freuda. Pierwszy z tych fragmentów ujawnia, w jaki sposób Erikson zmodyfikował freudowską koncepcję popędu (instynktu): „ i n - Erik H. Erikson stynkty wrodzone» człowieka są fragmentami popędów. W okresie długiego dzieciństwa trzeba je złożyć w całość, nadać im znaczenie i uporządkować, używając metod wychowawczych i edukacyjnych, które różnią się między sobą w zależności od kultury i które określa tradycja"* (1963, s. 95; wyd. pol. 2000, s. 100). Innymi słowy, ludzie przychodzą na świat z: „minimalnym wyposażeniem w instynkty", a te instynkty są: „bardzo mobilne i nadzwyczaj plastyczne" (1963, s. 95-96, wyd. pol. 2000, s. 100). Drugi cytat ujawnia, jak duże zmiany zaszły zdaniem Eriksona w ciągu pięćdziesięciu lat między publikacją Die Traumdeutung (1900; Objaśnianie marzeń sennych, 1996 a ukazaniem się jego pracy Childhood and society (1950; wyd. pol. Dzieciństwo i społeczeństwo, 2000): zrozumienie

„Skoncentrowałem się na problemie tożsamości ego i na jego zakotwiczeniu w tożsamości kulturowej, ponieważ uważam ją za tę część ego, która pod koniec okresu dorastania integruje infantylne stany ego i neutralizuje autokrację infantylnego superego [...] pacjent dzisiejszy cierpi najbardziej na skutek problemu, w co powinien wierzyć i kim powinien - lub w istocie, mógłby - być lub stać się; podczas gdy pacjent wczesnej psychoanalizy cierpiał najbardziej wskutek zahamowań, które nie pozwalały mu być tym, za co i za kogo się uważał [...] Badanie tożsamości zatem staje się w naszych czasach równie strategiczne, jak w czasach Freuda było badanie seksualności [...] Wnioski Freuda dotyczące seksualnej etiologii neurotycznej części zaburzeń psychicznych są równie prawdziwe w odniesieniu do naszych pacjentów, jak były w odniesieniu do jego; z drugiej strony, brzemię utraty tożsamości, które wysuwa się * Przełożył P. Hejmej.

202

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna na pierwszy plan w naszych rozważaniach, prawdopodobnie ciążyło pacjentom Freuda tak samo, jak naszym, na co wskazywały reinterpretacje. Różne okresy (historii) pozwalają więc zobaczyć chwilowo wyolbrzymione różne aspekty nierozłącznych w zasadzie części osobowości (s. 279-283).

Niektórzy krytycy mogą twierdzić, że prace Eriksona odbiegają tak znacznie od litery i ducha psychoanalizy, że nie mieszczą się w ramach tradycji freudowskiej. Nie jest jednak naszym zadaniem dokonanie wyczerpującego porównania poglądów Eriksona z poglądami Freuda w celu ustalenia, czy jest on prawdziwym freudystą, czy też nie. Pytanie to jest w każdym razie mało istotne. Czytelnik, jeśli będzie sobie tego życzył, może znaleźć jedno z ujęć różnic między Eriksonem a Freudem w pracy Roazena (1976). Cokolwiek by mówili inni, Erikson uważa się za psychoanalityka freudowskiego. Trening w zakresie psychoanalizy odbył w samym jej centrum - w Wiedniu, gdzie poddał się psychoanalizie, którą przeprowadziła Anna Freud; przez długi czas był praktykującym psychoanalitykiem, członkiem oficjalnych organizacji psychoanalitycznych, a przez 35 lat zajmował się kształceniem psychoanalityków. Erikson był przekonany, że jego poglądy są zgodne z podstawową doktryną psychoanalizy sformułowaną przez Freuda. Gdyby Erikson musiał wybrać dla siebie jakieś określenie, prawdopodobnie wolałby, aby go nazywano postfreudystą. Niewątpliwie najistotniejsze osiągnięcia Eriksona to: 1) psychospołeczna teoria rozwoju, z której wyłania się rozszerzona koncepcja ego, 2) badania psychohistoryczne, które ilustrują jego teorię psychospołeczną na przykładzie biografii sławnych ludzi. Ważne jest, by czytelnik pamiętał, co oznacza przymiotnik „psychospołeczny", gdy używa się go w odniesieniu do rozwoju. Oznacza on zwłaszcza to, że stadia życia człowieka od urodzenia do śmierci są ukształtowane przez wpływy społeczne wchodzące w interakcję z fizycznie i psychologicznie dojrzewającym organizmem. Według słów Eriksona istnieje: „wzajemne dostosowanie jednostki i środowiska, tj. zdolności jednostki do utrzymywania stosunków z coraz bardziej rozszerzającą się przestrzenią życiową złożoną z ludzi i instytucji - z jednej strony, oraz gotowości tych ludzi i instytucji do włączenia jej w prowadzoną nieustannie działalność kulturową - z drugiej" (1975, s. 102). Erikson nie zmierza do tego, aby jego psychospołeczna teoria rozwoju zajęła miejsce psychoseksualnej teorii Freuda bądź teorii rozwoju poznawczego sformułowanej przez Piageta. Uznaje on, że tamte teorie dotyczą innych aspektów rozwoju. Ponadto należy zauważyć, że w odróżnieniu od teorii Freuda i Piageta, które nie obejmują wieku dojrzałego, podobnie jak interpersonalna teoria rozwoju sformułowana przez Sullivana (zob. rozdz. 4.), teoria Eriksona dotyczy całego okresu życia jednostki, ze starością włącznie. Trzeba też podkreślić, że system Eriksona, podobnie jak systemy Freuda, Piageta i Sullivana, jest teorią stadialną (stage theory), co oznacza, iż określa ona mniej lub bardziej dokładnie, w jakim wieku nowe formy zachowania pojawiają się w odpowiedzi na nowe oddziaływania społeczne oraz w wyniku zmian związanych z dojrzewaniem. Nie wszystkie teorie rozwoju muszą być teoriami stadialnymi. Na przykład teoria warunkowania sprawczego sformułowana przez Skinnera zakłada, że rozwój jest ciągły, a nie skokowy. Historia życia Eriksona, zdaniem jego samego, miała wyraźny wpływ na ukształtowanie się jego stanowiska teoretycznego. Niewątpliwie doświadczył on

Erik H. Erikson

203

wielu spośród tych konfliktów, kryzysów i pomieszań tożsamości, o których później p i s a ł w swych pracach. Jego życie i dzieło są tematem dwóch książek; autorem jednej z nich j e s t Robert Coles (1970), dawny współpracownik Eriksona i jego wielki w i e l b i c i e l , drugiej zaś Paul Roazen (1976), który jest bardziej krytyczny w swej a n a l i z i e . Erikson w niektórych pracach odwołuje się do historii własnego życia. Erikson urodził się 15 czerwca 1902 r. w Niemczech, we Frankfurcie nad Menem. Jego rodzice byli Duńczykami, przy czym matka pochodziła z rodziny żydowskiej. Rodzice Eriksona rozwiedli się przed jego urodzeniem, tak że Eryk nigdy nie poznał swego ojca. Jego matka wyszła za pediatrę z Karlsruhe, doktora H o m b u r g e r a , który adoptował Eryka i dał mu swoje nazwisko. Dopiero znacznie później, w 1939 r., gdy Eryk przyjął obywatelstwo amerykańskie, przybrał nazwisko, pod którym jest obecnie znany - Erik Homburger Erikson. Po ukończeniu gimnazjum Erikson nie mógł się zdecydować, co właściwie chciałby robić. Podobnie jak wielu młodych Niemców w tych czasach spędził rok, wędrując po Europie w poszukiwaniu inspiracji czy wskazówek, które pomogłyby mu rozstrzygnąć, kim powinien zostać. W końcu postanowił zająć się sztuką, do czego miał zdolności i inklinację. W tym momencie jego życia (miał wówczas 25 lat) zdarzyło się coś, co musiało zmienić je w sposób radykalny. Poproszono go, by podjął się nauczania w małej prywatnej szkole w Wiedniu. Szkołę tę założono po to, by dzieci mogły się kształcić w tym samym czasie, w którym je i (lub) ich rodziców poddawano psychoanalizie. Była to postępowa szkoła, w której nauczycielom i uczniom dawano całkowitą swobodę w kształtowaniu programu nauczania. Erikson tak zainteresował się kształceniem dzieci, że rozpoczął (i ukończył) studia w szkole przygotowującej nauczycieli do posługiwania się metodą Montessori. Metoda ta kładzie nacisk na rozwijanie inicjatywy dziecka przez zabawę i pracę. Doświadczenia te wywarły trwały wpływ na Eriksona. Jeszcze większy wpływ wywarł na niego nieunikniony kontakt z psychoanalizą. Zaznajomił się zę środowiskiem freudowskim, poddał się treningowi psychoanalitycznemu u Anny Freud i studiował psychoanalizę w Wiedeńskim Instytucie Psychoanalitycznym, który ukończył w 1933 r. Teraz znalazł już swoją tożsamość zawodową. W czasie gdy Erikson studiował psychoanalizę i uczył w szkole, ożenił się z Joan Sersom, urodzoną w Kanadzie tancerką, która pracowała jako nauczycielka w tej samej szkole co on. Postanowili przenieść się do Danii, kiedy jednak rozwiązanie to okazało się niezadowalające, wyjechali w 1933 r. do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiedlili się w Bostonie. Erikson został pierwszym psychoanalitykiem dziecięcym w tym mieście, objął stanowisko w Harwardzkiej Szkole Medycznej (Harvard Medical School), ponadto działał jako konsultant różnych instytucji. W czasie pobytu w Bostonie był współpracownikiem Henry'ego A. Murraya, prowadząc badania w Harwardzkiej Klinice Psychologicznej (Harvard Psychological Clinic). Po trzech latach spędzonych w Bostonie Erikson przyjął stanowisko w Instytucie Stosunków Międzyludzkich (Institute of Humań Relations) Uniwersytetu Yale, połączone z prowadzeniem wykładów w Szkole Medycznej. W roku 1938 zaproponowano mu, by obserwował dzieci indiańskie w rezerwacie Siuksów w Południowej Dakocie, a propozycja ta okazała się zbyt atrakcyjna, by mógł ją odrzucić. W roku 1939 udał się do Kalifornii, gdzie nawiązał współpracę z Instytutem Opieki nad Dzieckiem (Institute of Child Welfare) Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, gdzie prowadzono zakrojone na wielką

204

Psychospołeczna teoria rozwoju

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

skalę długoterminowe badania nad rozwojem dziecka. Powrócił również do swej pracy w charakterze psychoanalityka, a w. czasie urlopów obserwował Indian ze szczepu Yurok, zamieszkujących Północną Kalifornię. W ciągu tych lat pobytu w Kalifornii Erikson napisał pierwszą książkę Childhood and Society (Dzieciństwo i społeczeństwo), która ukazała się w 1950 r. (wydanie poprawione w 1963). Oddziaływanie tej książki było natychmiastowe i szerokie. Chociaż Erikson opublikował później siedem innych książek, to jednak Childhood and Society uważa się ogólnie za dzieło o największym znaczeniu, ponieważ podjęte w nim zostały te tematy, które miały pochłaniać Eriksona przez resztę życia. Po zrezygnowaniu ze swej pierwszej profesury na Uniwersytecie Kalifornijskim - w proteście przeciw specjalnej przysiędze lojalności, jakiej domagano się od pracowników dydaktycznych uczelni (a którą później uznano za niezgodną z konstytucją) - Erikson objął stanowisko w Ośrodku Austena Riggsa w Stockbridge (stan Massachusetts), przodującym centrum psychiatrii klinicznej. W roku 1960 został mianowany profesorem Uniwersytetu Harvarda, gdzie prowadzony przez niego kurs na temat cyklu życiowego zyskał wielką popularność wśród studentów. Erikson przeszedł na emeryturę w 1970 r. i zamieszkał w podmiejskiej dzielnicy San Francisco. Powrócił do Massachusetts w 1987 r., po założeniu w Cambridge Centrum Erika Eriksona (Erik Erikson Center). Zmarł 12 maja 1994 r. w Harwich, w stanie Massachusetts (zob. Hopkins, 1995). Przejdźmy teraz do omówienia teoretycznych sformułowań Eriksona.

(1968 - Tożsamość: młodość a kryzys) Erikson opisuje te stadia w kategoriach podstawowej jakości ego (ego ąuality), która wyłania się w czasie trwania każdego stadium. W Insight and Responsibility (1964 - Wgląd i odpowiedzialność) omawia cnoty (virtues), czyli silne strony ego, które pojawiają się w kolejnych stadiach. W późniejszej książce Toys and Reasons (1976 - Zabawki i racje) Erikson opisuje rytualizacje specyficzne dla każdego stadium. Przez rytualizację Erikson rozumie zabawowy, a jednak kulturowo ukształtowany sposób robienia czy doświadczania czegoś w codziennych wzajemnych kontaktach ludzi. Podstawowym celem tych rytualizacji jest przekształcanie dojrzewającej jednostki w efektywnego i bliskiego innym członka społeczeństwa. Niestety rytualizacje mogą stać się sztywne i wypaczone, przekształcając się w rytualizmy. Dokonane później przez Eriksona podsumowanie stadiów rozwoju zostało przedstawione w The life cycle completed, 1985 (Cykl życiowy dopełniony). Dwa wykresy z tej publikacji służą jako dobry skrótowy opis tych stadiów. Pierwszy z nich (zob. rys. 5.1) opisuje główne cechy charakterystyczne i konsekwencje każdego stadium. Czytelnik powinien zaglądać do tego wykresu, kiedy będzie czytać zamieszczone niżej opisy. Jądrem każdego stadium jest „kryzys podstawowy", reprezentujący wyzwanie dla rozwijającego się ego i będący wytworem kon-

/I

Stadia

Psychospołeczna teoria rozwoju Jak już wspomnieliśmy, według teorii Eriksona rozwój przebiega stadiami, których jest osiem. Pierwsze cztery stadia występują w niemowlęctwie i dzieciństwie, piąte stadium w okresie dojrzewania, a ostatnie trzy - w wieku dojrzałym ze starością włącznie. W swych pracach Erikson kładzie szczególny nacisk na okres dojrzewania, ponieważ wówczas dokonuje się przejście od dzieciństwa do wieku dojrzałego. To, co dzieje się w tym stadium, ma ogromne znaczenie dla osobowości człowieka dorosłego. Tożsamość, kryzysy tożsamości oraz pomieszanie tożsamości (identity confusion) to niewątpliwie najbardziej znane pojęcia wprowadzone przez Eriksona. Należy zwrócić uwagę na to, że kolejne stadia nie następują po sobie według jakiegoś ściśle określonego rozkładu czasowego. Erikson sądzi, że każde dziecko ma własny „rozkład", a zatem dokładne określanie czasu trwania każdego stadium byłoby mylące. Ponadto nie jest tak, że dane stadium mija bez śladu. Przeciwnie, każde stadium przyczynia się do ukształtowania całej osobowości. Według słów Eriksona: „wszystko, co się rozwija, ma podłoże, i z tego podłoża wyłaniają się poszczególne części, przy czym każda część ma swój czas szczególnej dominacji, dopóki nie wyłonią się wszystkie części, tworząc funkcjonalną całość (1968, s. 92). Jest to zasada epigenetyczna (termin zapożyczony z embriologii). Aby przedstawić tu osiem stadiów rozwoju psychospołecznego, zestawiliśmy materiał zaczerpnięty z czterech źródeł, jednocześnie parafrazując go nieco. W Childhood and Society (1950, 1963), a później w Identity. Youth and Crisis

205

Stadia psychoseksualne i sposoby funkcjonowania

1. Niemowlęctwo Oralno-oddechowe, sensoiyczno-kienestetyczne (inkorporacyjne sposoby funkcjonowania)

fi

D

C

E

F

G

H

Kryzysy psychospołeczne

Zasięg znaczących relacji

Podstawowe mocne strony

Główna patologia i podstawowe an Powiązane zasady Obowiązujące typatie Rytualizm porządku społecznego rytualizacje

Podstawowa ufność a podstawowa nieufność

Osoba macierzyńska

Nadzieja

Wycofanie

Porządek kosmiczny

Ubóstwienia

Idolizm

II. Wczesne dzieciństwo

Analno-cewkowe, mięśniowe (zatizymujące-wydalające)

Autonomia a wstyd i niepewność

Osoby rodzicielskie

Wola

Przymus

„Prawo i poiządek"

Rozsądzające Legalizm

III. Wiek zabawy

Infantyl no-gen italne, lokomocyjne (intaizyjne, inkluzywne)

Inicjatywa a poczucie winy

Rodzina podstawowa

Zdecydowanie

Zahamowanie

Prototypy idealne

Dramatyczne

Moializm

IV. Wiek szkolny „Latencja"

Pracowitość a poczucie niższości

„Sąsiedztwo", szkoła

Kompetencja

Bezczynność

Porządek technologiczny

Formalne (techniczne)

Formalizm

V. Okres dorastania

Pokwitanie

Tożsamość a pomieszanie tożsamości

Grupy rówieśnicze igiupyobce, modele przywództwa

Wierność

Odrzucenie

Światopogląd ideologiczny

Ideologiczne

Totalizm

VI. Wczesna dorosłość

Genitalność

Bliskość a izolacja

Miłość Partnerzy w przyjaźni, seksie, współzawodnictwie współdziałaniu

Ekskluzywność

Wzorce współdziałania i współzawodnictwa

Afiliacyjny

Elityzm

VII. Dorosłość

(Rozrodczość)

Produktywność a stagnacja

Dzielona praca i wspólne gospodarstwo domowe

Opiekuńczość

Odtrącenie

Prądy edukacji i tradycji

Generacyjne

Autoiyiaiyzm

VIII. Starość

(Geneializacja zmysłowych sposobów funkcjonowania)

Integralność a rozpacz

„Ludzkość", „Ludzie mojego rodzaju"

Mądrość

Pogarda

Mądrość

Filozoficzne

Dogmatyzm

Rysunek 5.1.

Podsumowanie ośmiu stadiów. (Źródło: Erikson, 1985, s. 3 2 - 3 3 )

206

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

taktu z jakimś nowym aspektem społeczeństwa. Na przykład pójście dziecka do szkoły w czasie trwania czwartego stadium sprawia, że musi ono stanąć wobec problemu „pracowitość a poczucie niższości", jak również wobec nowego kompleksu czynników społecznych. Tak więc stadia opisane przez Eriksona mają charakter psychospołeczny, w przeciwstawieniu do stadiów psychoseksualnych opisanych przez Freuda. Drugi wykres (zob. rys. 5.2) miał na celu przedstawienie ważnej, lecz często pomijanej kwestii, że kryzys podstawowy, który stanowi rdzeń każdego stadium, istnieje nie tylko w czasie trwania tego stadium. Każdy kryzys najwyraźniej występuje podczas określonego stadium, lecz ma swoje korzenie w poprzednich stadiach i konsekwencje w stadiach następnych. Na przykład tożsamość a pomieszanie tożsamości jest kryzysem definiującym w okresie dorastania, lecz kształtowanie tożsamości rozpoczyna się w pierwszych czterech stadiach, a poczucie tożsamości uzyskane w okresie dorastania wywiera swój wpływ i rozwija się nadal w ciągu trzech ostatnich stadiów. Z tego wynika, że „puste" kratki na rys. 5.2 wcale nie są puste, a uważać je za puste, to błędnie rozumieć naturę stadiów Eriksona. Rozpatrzmy teraz wszystkie stadia po kolei. Starość

VIII

Integralność a rozpacz, rozgoryczenie. Mądrość

Dorosłość

VII

Twórczość a stagnacja. Opiekuńczość

Wczesna

VI

Bliskość a izolacja.

dorosłość

Miłość Okres

V

Tożsamość

dorastania

a pomieszanie tożsamości. Wierność

Wiek szkolny

IV

Pracowitość a poczucie niższości. Kompetencja

Wiek zabawy

III

Inicjatywa a poczucie winy. Zdecydowanie

Wczesne

II

Autonomia a wstyd

dzieciństwo

i niepewność. Wola Niemowlęctwo

1 Podstawowa ufność a podstawowa nieufność. Nadzieja

Rysunek 5.2. Sekwencja ośmiu stadiów. (Źródło: Erikson, 1985, s. 56-57)

Psychospołeczna teoria rozwoju

207

I. Podstawowa ufność a podstawowa nieufność Najwcześniejsza podstawowa ufność zostaje ukształtowana w stadium oralno-sensorycznym, a niemowlę przejawia ją w ten sposób, że potrafi spokojnie, bez napięcia spać, przyjmować pokarm i wydalać. Każdego dnia, w miarę jak zwiększa się liczba godzin czuwania, niemowlę coraz lepiej zapoznaje się z różnymi doświadczeniami zmysłowymi, a tym znajomym doznaniom towarzyszy dobre samopoczucie. Niemowlę zaczyna rozpoznawać przyjemne sytuacje i ludzi, którzy są ich przyczyną. Dzięki takiemu bliskiemu zapoznaniu się z osobą matki, zażyłości z nią i zaufaniu do niej, niemowlę osiąga stan akceptacji, w którym osoba ta może być przez jakiś czas nieobecna. To osiągnięcie społeczne niemowlęcia, jedno z pierwszych w jego życiu, możliwe jest dzięki temu, że rozwija się w nim wewnętrzna pewność i ufność, którą matka odwzajemnia. Ustalone, powtarzające się codziennie w tych samych porach czynności, konsekwencja i ciągłość cechujące środowisko dziecka zapewniają najwcześniejszą podstawę poczucia tożsamości psychospołecznej. Dzięki ciągłości doświadczeń z dorosłymi niemowlę uczy się polegać na nich i ufać im; lecz chyba jeszcze ważniejsze jest to, że uczy się ono ufać sobie samemu. Taka pewność siebie musi wziąć górę nad negatywnym odpowiednikiem podstawowej ufności - mianowicie nad podstawową nieufnością, która w zasadzie jest niezbędna dla ludzkiego rozwoju. Właściwe proporcje ufności i nieufności powodują wystąpienie nadziei: „Nadzieja jest i najwcześniejszą, i najbardziej nieodzowną cnotą, nieodłączną od stanu pozostawania przy życiu" (Erikson, 1964, s. 115). Warunkiem ukształtowania się nadziei jest to, aby niemowlę od początku miało do czynienia z godnymi zaufania, macierzyńskimi rodzicami, którzy są wrażliwi na jego potrzeby i dostarczają mu takich, przynoszących zadowolenie doświadczeń, jak spokój, pokarm i ciepło. Wszystkie te potwierdzenia nadziei biorą początek w świecie matki i dziecka. Dzięki coraz większej liczbie doświadczeń, w których nadzieja niemowlęcia zostaje potwierdzona, otrzymuje ono inspirację dla nowych nadziei. Jednocześnie rozwija się zdolność odrzucania nie spełnionych nadziei i zdolność upatrywania nadziei w przyszłych celach i planach. Uczy się ono, które nadzieje mieszczą się w granicach możliwości, i stosownie do tego reguluje swe oczekiwania. W miarę jak dojrzewa, stwierdza, że nadzieje, które początkowo miały wyraźne pierwszeństwo, zostają zastąpione przez zbiór nadziei na wyższym poziomie, czyli bardziej zaawansowanych. Erikson stwierdza: „Nadzieja jest to trwałe przekonanie o możliwości spełnienia gorących pragnień, wbrew mrocznym impulsom i szalonym emocjom, które cechują początek egzystencji" (1964, s. 118). Dla tego pierwszego stadium życia, niemowlęctwa, charakterystyczna jest rytualizacja ubóstwienia. Przez ubóstwienie Erikson rozumie występujące u niemowlęcia poczucie wielbionej obecności matki - matki, która patrzy na nie, trzyma je na rękach, dotyka i uśmiecha się do niego, karmi je, wymawia jego imię i na różne inne sposoby „uznaje" je. Te powtarzające się interakcje mają charakter wysoce osobisty, a jednocześnie są kulturowo zrytualizowane. Uznanie niemowlęcia przez matkę oznacza afirmację, potwierdzenie jego samego i jego związku z matką. Brak uznania może spowodować w osobowości niemowlęcia wyobcowanie, poczucie oddzielenia i porzucenia. Każde z tych wczesnych stadiów wprowadza jakąś rytualizację, którą jest kontynuowana w dzieciństwie i przyczynia się do rytuałów przestrzeganych

208

Psychospołeczna teoria rozwoju

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

w społeczeństwie. Wypaczoną formą rytuału ubóstwienia występującą w wieku 1 dojrzałym jest bałwochwalczy kult bohaterów, czyli idolizm. :

II. Autonomia a wstyd i niepewność W ciągu drugiego stadium życia (stadium analno-mięśniowe w schemacie psychoseksualnym) dziecko uczy się, czego się oczekuje od niego, jakie są jego obowiązki, przywileje, ograniczenia. Dążenie dziecka do nowych i bardziej aktywnych doświadczeń nakłada na nie podwójne wymagania: konieczność samokontroli oraz konieczność zaakceptowania kontroli ze strony innych osób w środowisku. Dorośli w celu okiełznania samowoli dziecka będą wykorzystywać uniwersalną i specyficznie ludzką skłonność do doznawania wstydu; jednakże będą zachęcać dziecko do rozwijania poczucia autonomii, aby w końcu „stanęło na własnych nogach". Dorośli, którzy sprawują kontrolę nad dzieckiem, muszą także umieć dodać mu pewności siebie. Należy je zachęcać, aby wchodziło w sytuacje, które wymagają od niego swobodnego wyboru. Nadmierne zawstydzanie doprowadzi jedynie do tego, że dziecko przestanie odczuwać wstyd albo - usiłując rozwiązać problem w inny sposób - sianie się skryte, przebiegłe i fałszywe. Jest to stadium, które sprzyja rozwojowi swobodnej autoekspresji i zdolności okazywania miłości. Poczucie samokontroli zapewnia dziecku trwałe uczucie życzliwości i dumy; jednakże poczucie utraty samokontroli może być przyczyną trwałego uczucia wstydu i niepewności. Cnotą, która pojawia się w tym drugim stadium życia, jest wola. Są dwa źródła jej rozwoju: ćwiczenie się w uporze i przykłady silnej woli demonstrowane przez innych. Dziecko uczy się od siebie samego i od innych, czego się oczekuje i czego można oczekiwać. Wola jest niezbędna, aby dziecko mogło stopniowo zaakceptować prawa i konieczności. Elementy woli rozwijają się stopniowo dzięki doświadczeniom angażującym świadomość i uwagę, manipulację, werbalizację i lokomocję. Wola jest ciągle rozwijającą się zdolnością dokonywania swobodnych wyborów, podejmowania decyzji, ćwiczenia się w powściągliwości i wytrwałego działania. Rytualizację typową dla tego stadium Erikson nazywa rozsądzającą, ponieważ dziecko zaczyna oceniać siebie i innych oraz odróżniać dobro od zła. Rozwija się w nim poczucie, że pewne czyny i słowa są słuszne, a inne niewłaściwe, co przygotowuje do doznawania w następnym stadium poczucia winy. Dziecko uczy się także odróżniać ludzi „naszego pokroju" od innych, ocenianych jako odmienni; dlatego też inni ludzie, niepodobni do ludzi jego pokroju, muszą być automatycznie oceniani jako źli. Jest to ontogenetyczne podłoże występującego powszechnie na całym świecie wyobcowania, które sldoniło Eriksona do określenia ludzkości jako podzielonego gatunku (divided species). W innych pismach Erikson nazywa te podziały, stanowiące źródło uprzedzeń między ludźmi, pseudogatunkami. Ten występujący w dzieciństwie okres rytualizacji rozsądzającej jest w ramach cyklu życiowego źródłem rytuału sądowego, którego przykładami w wieku dojrzałym są procesy sądowe oraz procedury służące do ustalania winy lub niewinności. Wypaczonym rytualizmem wywodzącym się z tego stadium jest legalizm, który stanowi zwycięstwo litery prawa nad jego duchem, kary nad litością. Osoba legalistyczna czerpie satysfakcję z tego, że skazany został ukarany i upokorzony, niezależnie od tego, czy taka była intencja prawa.

209

III. Inicjatywa a poczucie winy Trzecie psychospołeczne stadium życia, odpowiadające genitalno-lokomocyjnemu stadium psychoseksualnemu, jest wiekiem inicjatywy, rozwoju umiejętności i odpowiedzialności. Dziecko w tym stadium jest znacznie bardziej rozwinięte i lepiej ^zorganizowane", zarówno fizycznie, jak i umysłowo. Inicjatywa w połączeniu z autonomią daje mu zdolność realizowania i planowania zadań oraz ustalania celów. Niebezpieczeństwem występującym w tym stadium jest poczucie winy, które może dręczyć dziecko z powodu zbyt gorliwego rozmyślania nad celami, z fantazjami genitalnymi włącznie, oraz z powodu stosowania agresywnych, manipulacyjnych środków do osiągnięcia tych celów. Dziecko w tym wieku jest chętne do nauki i uczy się dobrze; dąży ono do zwiększenia zakresu swych obowiązków i dokonań. Cnotą,, która wybija się na pierwszy plan w tym stadium rozwojowym, jest zdecydowanie (purpose). Podstawową czynnością dziecka w tym wieku jest zabawa, a zdecydowanie jest efektem jego zabaw, wypraw i przedsięwzięć badawczych, prób i porażek oraz eksperymentowania z zabawkami. Oprócz zabaw 0 charakterze głównie fizycznym, występują także zabawy umysłowe, w których dziecko przyjmuje w świecie fantazji rolę rodziców i innych dorosłych. Naśladując ich, dziecko uświadamia sobie w pewnym stopniu, jak to jest, gdy jest się kimś podobnym do nich. Zabawa dostarcza dziecku „zastępczej" rzeczywistości, dzięki niej uczy się ono, jakie jest przeznaczenie różnych rzeczy, jaki jest związek między światem wewnętrznym a zewnętrznym i jakie zastosowanie mają wspomnienia przeszłości w odniesieniu do przyszłych celów. Dlatego też pełna fantazji 1 nieskrępowana zabawa jest nieodzowna dla rozwoju dziecka. „Zdecydowanie jest więc odwagą rozpatrywania i osiągania cenionych celów, nie zahamowaną przez klęskę infantylnych fantazji, przez poczucie winy ani przez obezwładniający strach przed karą" (Erikson, 1964, s. 122). Dla zabawy tego wieku charakterystyczna jest rytualizacja dramatyczna. Dziecko aktywnie uczestniczy w odgrywaniu ról, przebierając się w różne stroje, naśladując dorosłych i udając wszelkiego rodzaju istoty - od psa do astronauty. To wczesne stadium rytualizacji przyczynia się do ukształtowania tego dramatycznego elementu, jaki przez resztę życia człowieka występuje w rytuałach (takich jak dramatyczne wydarzenia, które są swego rodzaju rytuałami). Wewnętrznym wyobcowaniem, które może uformować się w tym stadium dzieciństwa, jest poczucie winy. Negatywnym odpowiednikiem dramatycznej rytualizacji jest rytualizm zwany wcielaniem się, który występuje w ciągu całego życia. Człowiek dorosły odgrywa role, czyli postępuje w ten sposób, aby przekazać innym taki obraz siebie samego, który nie reprezentuje jego prawdziwej osobowości.

IV. Pracowitość a poczucie niższości W czwartym stadium procesu epigenetycznego (odpowiadającym okresowi latencji w schemacie Freuda) dziecko musi opanować swą wybujałą wyobraźnię i poddać się kształceniu formalnemu. Uczy się pracowitości i poznaje nagrody, jakie przynosi wytrwałość i pilność. Zainteresowanie zabawkami i zabawą stopniowo ustępuje miejsca zainteresowaniu sytuacjami związanymi z produkcją oraz

w 210

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

urządzeniami i narzędziami używanymi do pracy. W omawianym tu stadium występuje niebezpieczeństwo polegające na tym, że u dziecka może się rozwinąć poczucie niższości, jeśli jest ono niezdolne (lub jeśli ktoś sprawi, że uważa się za takie) do uporania się z zadaniami, które podejmuje samo lub które stawiają przed nim nauczyciele i rodzice. W stadium pracowitości kształtuje się cnota kompetencji. Cnoty poprzednich stadiów (nadzieja, wola i zdecydowanie) dawały dziecku pewien pogląd na przyszłe zadania, aczkolwiek pogląd ten nie był zbyt szczegółowy. Obecnie dziecko potrzebuje szczegółowego przeszkolenia w zakresie podstawowych metod, aby zaznajomić się ze sposobem życia w cywilizacji technicznej. Jest ono gotowe i chętne zarówno do nauki o narzędziach, maszynach i metodach przygotowujących do „dorosłej" pracy, jak i do posługiwania się nimi. Jest ważne, aby dziecko, gdy osiągnie wystarczający poziom inteligencji i zdolności do pracy, zabrało się do niej gorliwie; chodzi o to, by nie dopuścić do wytworzenia się poczucia niższości i do regresji ego. Praca w tym znaczeniu obejmuje wiele różnych form, takich jak uczęszczanie do szkoły, wykonywanie drobnych prac domowych, podejmowanie się różnych obowiązków, uczenie się muzyki, ćwiczenie umiejętności manualnych, uczestniczenie w grach wymagających sprawności fizycznej oraz uprawianie sportów. Ważne jest także to, że dziecko musi skierować swoją inteligencję i swoją kipiącą energię na jakieś określone przedsięwzięcie i w określonym kierunku. Poczucie kompetencji osiąga się przez gorliwą pracę i wykonywanie zadań, dzięki czemu w końcu dochodzi się do fachowości. Te podstawy kompetencji przygotowują dziecko do uzyskania w przyszłości poczucia fachowości, bez którego czułoby się ono kimś gorszym. Dziecko w tym wieku chętnie uczy się technik produkcyjnych. „Kompetencja jest więc swobodnym korzystaniem ze swej zręczności i inteligencji przy wykonywaniu zadań, nie zaburzonym przez infantylne poczucie niższości" (Erikson, 1964, s. 124). Wiek szkolny jest to stadium rytualizacji formalnej, w którym dziecko uczy się metodycznej pracy. Obserwowanie i uczenie się metod działania daje mu ogólne poczucie doskonałości rzemiosła i perfekcji. Cokolwiek dziecko robi - w szkole czy w domu - robi to we właściwy sposób. Wypaczonym rytualizmem w wieku dojrzałym jest formalizm, który polega na powtarzaniu bezsensownych formalności i pustych rytuałów. V. Tożsamość a pomieszanie tożsamości W okresie dorastania jednostka zaczyna mieć poczucie swej tożsamości, poczucie, że jest istotą ludzką jedyną w swoim rodzaju, a mimo to przygotowaną do pełnienia jakiejś sensownej roli w społeczeństwie - czy to roli wymagającej przede wszystkim przystosowania się, czy też roli polegającej na wprowadzaniu innowacji. Człowiek staje się świadomy swych specyficznych, indywidualnych cech, takich jak upodobania i antypatie, przewidywane przyszłe cele oraz siła i zdecydowanie, by pokierować swym własnym losem. Jest to okres w życiu, kiedy człowiek pragnie określić, czym jest obecnie i czym pragnie być w przyszłości. Jest to czas układania planów zawodowych. Czynnikiem wewnętrznym aktywizującym proces kształtowania tożsamości jest ego w swych aspektach świadomych i nieświadomych. W tym stadium ego

Psychospołeczna teoria rozwoju

211

ma zdolność selekcjonowania i integrowania talentów, uzdolnień i umiejętności w procesach identyfikacji z podobnie myślącymi ludźmi i adaptacji do środowiska społecznego oraz zdolność utrzymywania swych środków obrony przeciw zagrożeniom i lękowi, uczy się bowiem decydować, jakie impulsy, potrzeby i role są najbardziej potrzebne i efektywne. Wszystkie te cechy wyselekcjonowane przez ego są też przez nie łączone i integrowane, tworząc tożsamość psychospołeczną danej osoby. Ze względu na trudne przejście od dzieciństwa do wieku dojrzałego - z jednej strony - oraz dużą wrażliwość na zmiany o charakterze społecznym i historycznym - z drugiej - zdarza się często, że dorastający chłopak czy dziewczyna w tym stadium kształtowania się tożsamości cierpią bardziej niż kiedykolwiek przedtem czy potem wskutek pomieszania ról, czyli pomieszania tożsamości. Stan ten może spowodować, że będą się czuli izolowani, puści, niespokojni i niezdecydowani. Czują, że muszą podjąć ważne decyzje, lecz nie są w stanie tego uczynić. Mogą mieć poczucie, że społeczeństwo wywiera na nich nacisk, by podejmowali decyzje i właśnie dlatego stają się bardziej oporni. Są głęboko zainteresowani tym, co inni 0 nich sądzą, i często przejawiają ogromną nieśmiałość i zakłopotanie. W czasie pomieszania tożsamości dorastający chłopiec czy dziewczyna mogą mieć poczucie, że raczej cofają się, niż idą naprzód, i rzeczywiście okresowy powrót do dziecięcości wydaje się przyjemnym rozwiązaniem w porównaniu ze skomplikowanym zaangażowaniem, jakiego wymaga od nich społeczeństwo dorosłych. W fazie tego chaosu zachowanie dorastającego jest niekonsekwentne 1 nieprzewidywalne. W danym momencie cechuje go wewnętrzna rezerwa, niechęć do angażowania się wynikająca z obawy, że spotka go rozczarowanie, że zostanie odrzucony lub oszukany. W następnej chwili może chcieć być zwolennikiem, kochankiem lub uczniem bez względu na to, jakie mogą być następstwa takiego zaangażowania. Termin kryzys tożsamości odnosi się do konieczności uporania się z przejściowym niepowodzeniem w kształtowaniu stabilnej tożsamości, czyli z pomieszaniem ról. W gruncie rzeczy każde kolejne stadium: „jest potencjalnym kryzysem ze względu na radykalną zmianę perspektywy" (Erikson, 1968, s. 96). Jednakże kryzys tożsamości może wydawać się szczególnie niebezpieczny, ponieważ cała przyszłość danej jednostki, a także następnego pokolenia wydaje się od niego zależna. Szczególnie niepokojące jest również wytworzenie się negatywnej tożsamości, tj. poczucia posiadania wielu potencjalnie złych lub bezwartościowych cech. Najbardziej rozpowszechnionym sposobem radzenia sobie ze swoją negatywną tożsamością jest projekcja tych złych cech na innych: „To oni są źli, nie ja". Projekcja taka może być przyczyną wielu zjawisk z zakresu patologii społecznej, m.in. uprzedzeń, przestępstw i dyskryminacji różnych grup ludzi, lecz przyczynia się także w dużej mierze do gotowości dorastającego chłopca lub dziewczyny do zaangażowania ideologicznego. W okresie dorastania rozwija się cnota wierności. Aczkolwiek dorastający chłopiec czy dziewczyna są już seksualnie dojrzali i pod wieloma względami odpowiedzialni, to jednak nie są jeszcze dostatecznie przygotowani, aby stać się ojcem czy matką. Równowaga ego zostaje zagrożona przez trudną sytuację: z jednej strony oczekuje się od młodego człowieka, że przystosuje się do dorosłego sposobu życia, lecz z drugiej strony musi on sobie odmawiać swobody seksualnej, jaką ma osoba dorosła. Zachowanie jego wciąż się zmienia - od impulsywnych, bez-

212

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

myślnych, przypadkowych działań, do kompulsywnej powściągliwości. Jednakże w tym trudnym okresie dąży do poznania i zrozumienia siebie samego, a także stara się sformułować zbiór wartości. Ten wyłaniający się szczególny zbiór wartości jest tym, co Erikson nazywa wiernością: „Wierność jest zdolnością dotr/v mywania swobodnie przyjętych przez siebie zobowiązań, wbrew nieuniknionymsprzecznościom systemów wartości" (1964, s. 125). Wierność jest fundamentem, na którym budowane jest trwałe poczucie wartości. Przedmiot wierności uzyskuje się przez „zatwierdzenie" ideologii i prawd, a także przez afirmację towarzyszy. Ewolucja tożsamości oparta jest na nieodłącznej ludzkiej potrzebie odczuwania, że należy się do jakiegoś specyfu./ nego czy „szczególnego" rodzaju ludzi. Na przykład komuś może być potrzebna świadomość, że należy do jakiejś szczególnej grupy etnicznej czy religijnej i może uczestniczyć w jej obrzędach i zwyczajach, a także wyznawać jej ideologię; kios inny zaś woli uczestniczyć w ruchu, którego celem jest uzdrowienie lub zmiana ustroju społecznego. Tożsamość młodego człowieka decyduje o jego środowisku. W stadium dorastania występuje rytualizacja ideologiczna. Ideologia jest zespołem przekonań, który włącza rytualizacje z poprzednich stadiów w spójny zbiór idei i ideałów. Wyobcowaniem, które wynika z braku zintegrowanej ideologii, jest pomieszanie tożsamości. Możliwym wypaczeniem rytualizacji ideologicznej jest totalizm. Totalizm jest to fanatyczne i wyłączne zaabsorbowanie tym, co wydaje się bezsprzecznie słuszne czy idealne. VI. Bliskość a izolacja W tym stadium młodzi dorośli są gotowi i chętni do połączenia swej tożsamości z innymi. Poszukują oni bliskich związków, partnerstwa i afiliacji a także są przygotowani do ukształtowania w sobie siły potrzebnej do wywiązania się z tych zobowiązań, mimo poświęceń, jakich może to wymagać. Obecnie, po raz pierwszy w życiu, mogą rozwinąć prawdziwą seksualną genitalność we wzajemności z kochaną partnerką czy partnerem. Życie seksualne w poprzednich stadiach ograniczało się do poszukiwania tożsamości seksualnej i prób nawiązywania przelotnych intymnych związków. Aby genitalność miała trwałe znaczenie społeczne, potrzebny jest ktoś, kogo się kocha, z kim ma się stosunki seksualne i z kim można pozostawać w związku opartym na zaufaniu. Niebezpieczeństwem występującym w tym stadium jest izolacja, która jest unikaniem związków, spowodowanym niechęcią do nawiązania bliskiego stosunku. Przejściowe poczucie izolacji jest też niezbędnym warunkiem dokonywania wyboru, lecz oczywiście może również doprowadzić do poważnych problemów osobowościowych. W tym stadium rozwoju kształtuje się cnota miłości. Ta panująca nad całym światem miłość przejawia się w wielu postaciach we wszystkich wcześniejszych stadiach, poczynając od miłości niemowlęcia do matki, później jako „zadurzenia" wieku dorastania, aż wreszcie jako miłość, którą osoba dorosła okazuje, troszcząc się o innych. Aczkolwiek miłość przejawia się we wcześniejszych stadiach, to rozwój prawdziwej bliskości (intymności) następuje dopiero po zakończeniu okresu dorastania. Młodzi dorośli są teraz zdolni do zaangażowania się we wspólny związek, w którym swoje życie dzieli się z bliskim sobie partnerem. Erikson pisze:

Psychospołeczna teoria rozwoju

213

Miłość jest więe wzajemnym oddaniem się, nieustannie łagodzącym antagonizmy nieodłącznie towarzyszące wspólnemu działaniu" (1964, s. 129). Chociaż we wspólnym bliskim związku zostaje zachowana indywidualna tożsamość danej osoby, to jednak jej siła ego jest uzależniona od partnera, od tego, czy jest on przygotowany do uczestniczenia w wychowywaniu dzieci, do wnoszenia swego wkładu w gospodarkę i ideologię ich związku. Charakterystyczna dla tego stadium jest rytualizacja afiliacyjna, tj. wspólne d z i e l e n i e ze sobą pracy, przyjaźni i miłości. Odpowiadający jej rytualizm, a mian o w i c i e elityzm, wyraża się w tworzeniu ekskluzywnych grup, które są pewną formą zbiorowego narcyzmu.

VII- Produktywność a stagnacja S t a d i u m produktywności charakteryzuje zainteresowanie tym, co się tworzy potomstwem, produktami, ideami itd. - oraz formułowaniem i ogłaszaniem wskazówek i wytycznych dla nadchodzących pokoleń. Takie przekazywanie wartości społecznych jest nieodzowne zarówno dla psychoseksualnych, jak i dla psychospołecznych aspektów wzbogacenia osobowości. Gdy zdolność tworzenia jest słaba lub nie ma możności przejawienia się, następuje regres osobowości i pojawia się poczucie zubożenia i stagnacji. W stadium tym rozwija się cnota opiekuńczości. Opiekuńczość wyraża się troską o innych, pragnieniem, by opiekować się tymi, którzy tego potrzebują, i dzielić się z nimi swoją wiedzą oraz doświadczeniem. Pragnienie to realizuje się w wychowywaniu dzieci, nauczaniu, pokazywaniu i nadzorowaniu. Ludzie jako gatunek mają przyrodzoną potrzebę nauczania, potrzebę wspólną przedstawicielom wszelkich zawodów. Ludzie osiągają satysfakcję i poczucie samorealizacji, ucząc dzieci, dorosłych, pracowników, a nawet zwierzęta. Ta namiętność do nauczania pozwala przechowywać przez pokolenia fakty, prawdy i metody rozumowania. Opiekowanie się i nauczanie umożliwiają przetrwanie kultur, dzięki przekazywaniu ich zwyczajów, obrzędów i legend. Każda kultura zawdzięcza swój postęp tym, którzy tak troszczą się o innych, że §ami żyją przykładnie i uczą przykładnego życia. Nauczanie wpaja także ludziom poczucie, że są potrzebni innym, poczucie bardzo ważne, które chroni ich od zbytniego pochłonięcia i zaabsorbowania sobą samym. W ciągu życia człowiek gromadzi mnóstwo wiedzy i doświadczeń w takich dziedzinach, jak edukacja, miłość, praca zawodowa, filozofia i styl życia. Wszystkie te aspekty egzystencji muszą być zachowane i ochronione, ponieważ są to przeżycia, do których człowiek jest przywiązany. Doświadczenia te zostają zachowane dzięki wykroczeniu poza nie lub dzięki przekazaniu ich innym: „Opiekuńczość jest rozszerzającą się troską o to, co stworzyła miłość, konieczność lub przypadek; przezwycięża ona ambiwalencję związaną z nieodwracalnym obowiązkiem" (Erikson, 1964, s. 131).

Dla tego stadium charakterystyczna jest rytualizacja generacyjna. Jest to rytualizacja rodzicielstwa, wytwarzania, nauczania, uzdrawiania itd., czyli ról, w których dorosły przekazuje młodzieży idealne wartości. Wypaczenia rytualizacji generacyjnej przejawiają się w postaci rytualizmu zwanego autorytyzmem. Jest to przejęcie lub nadużycie władzy, niemożliwe do pogodzenia z opiekuńczością.

214

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

VIII. Integralność a rozpacz Ostatnie stadium epigenetycznego procesu rozwoju to stadium integralności. Naj lepiej można je określić jako stadium, które osiąga się po sprawowaniu opie nad rzeczami i ludźmi, wytworami i ideami oraz po przystosowaniu się do sukc sów i porażek życiowych. Dzięki takim dokonaniom jednostka może zbierać owoce pierwszych siedmiu stadiów życia i spostrzega, że jej życie ma pewien cel i sens w ramach ogólniejszego porządku. Aczkolwiek ten, kto osiągnął stan integralności, jest świadomy różnych stylów życia innych ludzi, to jednak z godnością zachowuje swój własny styl i chroni go przed potencjalnymi zagrożeniami. Ten styl życia i integracja kultury stają się więc „dziedzictwem duszy". Zasadniczym przeciwieństwem integralności jest rozpacz nad zmiennymi kolejami cyklu życiowego jednostki, nad warunkami społecznymi i historycznymi, nie mówiąc już o kruchości egzystencji w obliczu śmierci. Może to przyczj nit się do spotęgowania poczucia, że życie jest pozbawione sensu, że koniec jest bliski; nasila się strach przed śmiercią, a nawet pragnienie jej. Jest już zbyt mało czasu, by zawrócić i popróbować odmiennych stylów życia. Mądrość jest cnotą, która rozwija się z tego starcia między integralnością a rozpaczą w ostatnim stadium życia. W tym okresie cyklu życiowego aktywność fizyczna i psychiczna jednostki w czynnościach codziennych zostaje spowolniona. Prosta mądrość umożliwia utrzymywanie i przekazywanie integralności doświadczeń zebranych w minionych latach: „Mądrość jest to więc bezstronne zainteresowanie samym życiem, w obliczu samej śmierci" (Erikson, 1964, s. 133). To, że osoba w podeszłym wieku w mniejszym stopniu potrafi się przystosować do zmieniających się sytuacji, nie wyklucza pewnej żywości umysłu i ciekawości, które umożliwiają uzupełnianie doświadczeń gromadzonych latami w postaci wiedzy i ocen. Ludzie, którzy osiągnęli stadium mądrości, mogą zaprezentować młodszym generacjom styl życia charakteryzujący się poczuciem pełni i kompletności. To poczucie pełni może przeciwdziałać uczuciu rozpaczy i wstrętu oraz uczuciu, że jest się już „skończonym", mimo że życie obok toczy się dalej. Poczucie pełni łagodzi także uczucia bezradności i zależności, które mogą charakteryzować sam koniec życia. Rytualizację typową dla tego stadium można nazwać integralną. Znajduje ona odbicie w mądrości starców. Poszukując odpowiadającego jej rytualizmu, Erikson proponuje sapientyzm: „niemądre udawanie, że się jest mądrym".

Nowa koncepcja ego Jak pamiętamy, Freud uważał ego za władzę wykonawczą osobowości, władzę, której obowiązki polegają na zaspokajaniu impulsów id, radzeniu sobie ze społecznym i fizycznym wymaganiem świata zewnętrznego oraz na dążeniu do przestrzegania perfekcjonistycznych standardów superego. Nękane z trzech stron ego ucieka się do różnych mechanizmów obronnych, by uniknąć przytłoczenia. Tę koncepcję defensywnego ego, zapoczątkowaną przez Freuda i rozwiniętą przez Annę Freud (1946), zmodyfikowali Hartmann i inni, uwzględniając przystosowawcze i integracyjne funkcje ego.

Nowa koncepcja ego

215

Jak wynika z zamieszczonego wcześniej omówienia postulowanych przez griksona stadiów życia, wyposażył on ego w wiele cech znacznie wykraczających poza jakąkolwiek wcześniejszą psychoanalityczną koncepcję ego. Takie cechy, jak ufność i nadzieja, autonomia i wola, pracowitość i kompetencja, tożsamość i wierność, bliskość i miłość, twórczość i opiekuńczość czy wreszcie integralność, aczkolwiek uważane za cechy ludzkie, nie są zwykle omawiane w literaturze psychoanalitycznej. Jeśli nawet są, to rozważania te zwykle polegają na śledzeniu początków tych cech w okresie niemowlęctwa. Erikson wykpiwa ten wyłączny nacisk napoczątkologię (originology), jak to nazywa, czyli redukcjonizm, jak określili to inni. Erikson stwierdza, że zdaje sobie sprawę z „idealistycznych" konotacji takich słów, jak ufność, nadzieja, wierność, bliskość, integralność itd. Wybrał je, ponieważ oznaczają one w różnych językach uniwersalne wartości ludzkie, które zarówno w kulturach pierwotnych i starożytnych, jak i w życiu współczesnym łączą trzy sfery istotne dla siebie nawzajem: indywidualny cykl życiowy, następstwo pokoleń i zasadniczą strukturę społeczną. Tego rodzaju ego, jakie opisuje Erikson, można nazwać ego twórczym, aczkolwiek nie posługuje się on tym terminem. Potrafi ono znaleźć i istotnie znajduje twórcze rozwiązania nowych problemów, które stają przed nim w każdym stadium życia. Umie w każdym stadium wykorzystać połączenie wewnętrznej gotowości z zewnętrzną sposobnością i czyni to z energią, a nawet radością. Na niepowodzenia i przeszkody ego reaguje nie rezygnacją, lecz ponawianiem usiłowań. Wydaje się niezmiernie mocne i elastyczne. Erikson podkreśla, że młode ego wyposażone jest w zdolność samoodnowy i powrotu do sił. Co więcej, rozwija się świetnie w konfliktach i kryzysach. Może ono być, i zwykle jest, panem, a nie niewolnikiem id, świata zewnętrznego i superego. W istocie Erikson mówi bardzo niewiele o id i superego, o nieświadomej motywacji czy irracjonalnych strategiach. Jako praktykujący psychoanalityk Erikson oczywiście zdaje sobie sprawę również z nieodporności ego, z irracjonalnych mechanizmów obronnych, jakie stosuje, oraz z niszczących następstw urazów, lęku i poczucia winy. Jednakże widzi on też, że w większości przypadków ego pacjenta, z pewną pomocą ze strony psychoterapeuty, potrafi skutecznie uporać się ze swymi problemami. We wszystkich swych pracach Erikson poświęca wiele uwagi tej potencjalnej sile ego. Eriksonowska koncepcja ego ma silne zabarwienie społeczne i historyczne. Oprócz czynników genetycznych, fizjologicznych i anatomicznych, które mają swój udział w zdeterminowaniu natury ego danej jednostki, ważną rolę odgrywają także wpływy kulturowe i historyczne. To umieszczenie ego w kontekście kulturowym i historycznym - w przestrzenno-czasowym układzie odniesienia - jest jednym z najbardziej twórczych uzupełnień, jakie wniósł Erikson do teorii ego. Erikson zastanawiał się także nad wymiarami, jakie mogłaby przyjmować nowa tożsamość ego (1974). Sądzi on, że tożsamość musi być zakotwiczona w trzech aspektach rzeczywistości. Pierwszy z nich to faktualność: „uniwersum faktów, danych i technik, które mogą być zweryfikowane metodami obserwacyjnymi, a także metody pracy stosowane w danym czasie" (1974, s. 33). Drugi to poczucie rzeczywistości, które można także nazwać uniwersalnością, ponieważ łączy ono to, co praktyczne i konkretne, w wizjonerski obraz świata. Gandhi niewątpliwie miał takie poczucie rzeczywistości. Trzecim wymiarem jest realność: „nowy sposób odnoszenia się nawzajem w służbie wspólnych celów" (1974, s. 33).

216

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

Później jednak, zapewne żartem, Erikson dodaje czwarty wymiar: szczęście lub przypadek. Ta nowa tożsamość ego doprowadziłaby jednocześnie do ukształtowania się nowego obrazu świata, w którym szersze poczucie wspólnej tożsamości stopniowo przezwycięży podział ludzi na pseudogatunki, podział przyczyniający się do uprzedzeń, dyskryminacji, nienawiści, zbrodni, wojny, ubóstwa i zniewolę- j nia. Tylko czas rozstrzygnie, czy taki obraz świata jest osiągalny; jednakże Erikson mógłby powiedzieć, że bez takiej wizji nie może zaistnieć żadna nowa realność.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Obserwacje dotyczące pacjentów poddawanych terapii stanowią główne źródło danych dla twórców teorii psychoanalitycznych. Aczkolwiek Erikson przeważnie formułował swe twierdzenia na podstawie takich obserwacji, to jednak obserwował on także normalne dzieci i dorastającą młodzież w sytuacjach zabawowych, zrobił kilka wypadów na terytoria Indian i studiował życie postaci historycznych. Prawdopodobnie jest on najbardziej znany ze swych badań psychohistorycznych, a jego książki o Lutrze (1958) i Gandhim (1969) cieszą się dużą poczytnością. Historie przypadków Mimo że Erikson nie opublikował wielu studiów przypadków swych pacjentów, to jednak te nieliczne, które ukazały się w druku (1963), świadczą o rzadko spotykanej zdolności wglądu w dynamikę osobowości i o współczuciu dla ludzi wykazujących różne zaburzenia, a zwłaszcza dla cierpiących dzieci. Wyraźnie widoczny jest też jego wybitny talent do nawiązywania kontaktu z pacjentami, a nienaganny styl sprawia, że opublikowane przez Eriksona studia przypadków są zarówno pracami naukowymi, jak i wydarzeniami literackimi. Sytuacje zabawowe Przeprowadzając psychoterapię z dziećmi, Erikson - podobnie jak inni - zauważył, że dzieci bawiąc się zabawkami, często potrafią lepiej ujawnić swe problemy, niż mogłyby to uczynić za pomocą słów. Odkrycie to skłoniło go do opracowania standardowej sytuacji zabawowej, przy użyciu zabawek i klocków, którą posłużył się w nieklinicznych badaniach 150 chłopców i 150 dziewcząt w wieku od 10 do 12 lat: „Ustawiłem duży stół do zabawy, na chybił trafił wybrałem zabawki, a następnie poprosiłem chłopców i dziewczynki uczestniczące w badaniach, by pojedynczo wchodzili do pokoju i wyobrażali sobie, że stół to studio filmowe, a zabawki to aktorzy i ekipa. Następnie poprosiłem ich o zbudowanie na stole ekscytującej sceny z jakiegoś wymyślonego filmu"* (1963, s. 98; wyd. pol. 2000, s. 103). Potem proszono dziecko, aby opowiedziało historyjkę o scenie, którą ustawiło. Analizując różne związki między konfiguracjami zabawek a historią życia tych dzieci, Erikson był zdumiony wyraźnymi różnicami między sposobem wy* Przełożył P. Hejmej.

Charakterystyczne badania i metody badawcze

217

korzystania przestrzeni zabawy (miejsca na stole) w scenach konstruowanych przez chłopców i dziewczęta. Chłopcy na ogół wznosili wysokie budowle z klocków, natomiast dziewczęta zwykle wykorzystywały stół jako wnętrze domu, w którym umieszczały meble i ludzi. Rzadko używały klocków do konstruowana ścian czy budowli. Sceny ustawiane przez chłopców miały w sobie wiele dynamicznej akcji - pojazdy sunące ulicami, funkcjonariusze policji blokujący ruch pojazdów, zwierzęta, Indianie. Sceny dziewcząt były spokojniejsze, aczkolwiek spokój ten często bywał zakłócony wtargnięciem zwierzęcia, chłopca lub mężczyzny - nigdy dziewczynki czy kobiety. Dziewczęta nie starały się powstrzymać intruzów przez wznoszenie ścian czy zamykanie drzwi. Erikson zauważa, że: „Większość tych aktów najścia ma charakter raczej humorystyczny, zawiera element przyjemnej ekscytacji"* (1963, s. 105; wyd. pol. 2000, s. 109). Stwierdza on, że dziewczęta akcentują przestrzeń wewnętrzną, a chłopcy - przestrzeń zewnętrzną. Czytelnik powinien wziąć pod uwagę fakt, że kilka prób powtórzenia obserwacji Eriksona nad związanymi z płcią różnicami pod względem sposobu konstruowania zabawy okazało się w dużej mierze nieudanych (Caplan, 1979; Cramer i Hogan, 1975). Interpretując te różnice między płciami, Erikson skłonny jest kłaść nacisk na to, co nazywa „podstawowym planem ciała" - sugerując, że przynajmniej u tych dzieci, znajdujących się w okresie prepubertalnym, anatomiczna konfiguracja dojrzewających narządów płciowych wywiera silny wpływ na sposób wykorzystania w zabawie przestrzeni do konstruowania zewnętrznych lub wewnętrznych konfiguracji. Tematy przedstawione w tych konfiguracjach są oczywiście wynikiem silnego wpływu tradycyjnych ról związanych z płcią. Interpretacje te wydają się zgodne z powiedzeniem Freuda: „anatomia jest przeznaczeniem" implikującym, że różnice związane z płcią są wrodzone i odporne na zmianę. Różnice związane z płcią powstają po części jako wytwór zjawisk rozwojowych, które Erikson określa jako strefy psychoseksualne, sposoby funkcjonowania narządów oraz modalności społeczne. Chociaż ten fragment jego teorii jest mało znany, to jednak jest ważny, ponieważ stanowi „główne ogniwo" wiążące stadia psychoseksualne, na które kładł nacisk Freud, ze stadiami psychospołecznymi, dzięki którym Erikson stał się znany. Strefy odpowiadają strefom erogennym zidentyfikowanym przez Freuda. Każda z tych libidinalnych stref podczas swego stadium największej wrażliwości jest zdominowana przez pewien główny sposób funkcjonowania. Tak więc usta przede wszystkim wchłaniają, odbyt i cewka moczowa zarówno zatrzymują, jak i wydalają, prącie wciska się, a pochwa obejmuje. Każdy z tych fizycznych sposobów funkcjonowania daje początek analogicznej modalności interakcji społecznej. Na przykład w stadium oralno-sensorycznym są dwa inkorporacyjne sposoby funkcjonowania. Pierwszy, w którym niemowlę potrafi trzymać przedmioty w ustach, wytwarza modalność otrzymania. Drugi, w którym niemowlę potrafi używać swych nowo wyrżniętych zębów do wgryzania się w przedmioty, wytwarza modalność chwytania. Podobnie, zatrzymywanie i wydalanie - sposoby funkcjonowania w stadium analno-cewkowo-mięśniowym - ewoluują w zdolność i pragnienie utrzymywania i uwalniania się. Modalności te odnoszą się do przywiązań i zobowiązań, tak jak sposoby funkcjonowania odnoszą się do interakcji z przedmiotami. * Przełożył P. Hejmej.

218

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

Aż do tego momentu przebieg rozwoju u chłopców i u dziewcząt jest podob-1 ny. Jak jednak przedstawiono na rysunku 5.3, drogi rozwojowe chłopców:! i dziewcząt przez stadium infantylno-genitalne rozchodzą się z powodu różny< stref narządowych i fizycznych sposobów funkcjonowania. Intruzja (intrusion wciskanie się, wtargnięcie) u chłopca, kiedy jest wzmacniana przez kulturę, piu dysponuje go do działania w sensie inicjatywy i zdobywania, podczas gdy intruzja* u dziewczyny predysponuje ją do chwytania, za pomocą powabu i uroku. Jednakże w swej publikacji z 1975 r. Erikson dołożył wszelkich starań, by podkreślić. że obie płcie mają do dyspozycji obie modalności, tak, że stadium to jest zdominowane: „u obu płci przez kombinacje intruzywnych i inkluzywnych sposobi>w ~ funkcjonowania i modalności". Erikson nie zrezygnował całkowicie z pojęć zazdrości o członek u dziewcząt oraz lęku przed kastracją u chłopców w tym sladium, lecz w rozwoju kobiety przeniósł nacisk: „z wyłącznego poczucia utraij narządu zewnętrznego na kiełkujące poczucie witalnego potencjału wewnętrznego - a więc «przestrzeni wewnętrznej» - które nie jest bynajmniej sprzec/ne z pełną ekspresją energicznej intruzywności (intrusiveness - tendencja do wciskania się, narzucania, wtargnięcia) w lokomocji i w ogólnych wzorcach inicjałowy" (1975, s. 38). Genitalne sposoby funkcjonowania, które pojawiają się po pokwitaniu są z konieczności intruzywne u mężczyzn i inkluzywne u kobiet. Pod wpływem nacisków kulturowych te różne modalności mogą przyczynić się do wykorzystywania kobiety jako tej, która oczekuje i od której się oczekuje, że pozostanie zależna i będzie spełniać rolę polegającą na opiekowaniu się dziećmi. Analogiczny zbiór oddziaływań może doprowadzić chłopca do spełniania ról polegających na rywalizacji czy wykorzystywaniu. Erikson podkreślał, że takie skutki nie muszą wystąpić. Rysunek 5.3 przedstawia oryginalny schemat Eriksona, ilustrujący ten proces. Małe kółka wewnątrz dużych kół reprezentują trzy strefy narządowe: usta na górze, odbyt na dole, a genitalia z boku. Cyfry arabskie oznaczają sposoby funk cjonowania: 1 i 2 dotyczą dwóch inkorporacyjnych sposobów funkcjonowania, 3 - zatrzymywania, 4 - wydalania, 5 - intruzji, i znów 1 - inkluzji. Na koniec liczby rzymskie odnoszą się do stadiów: I i II do stadium oralno-sensorycznego, III do stadium analno-cewkowo-mięśniowego, IV do stadium infantylno-genitalno-lokomocyjnego, oraz V do zasadniczego stadium genitalnego. Normatywna sekwencja rozwojowa dotycząca chłopców przebiega po przekątnej od 1.1 do IV5. Normatywna sekwencja dla dziewcząt przebiega od 1.1 do III.3 i III.4, a następnie do IV.l i IV.2. W późniejszej pracy Erikson (1975) rozpatruje zarzuty, jakie przeciw tym interpretacjom wysunęły reprezentantki ruchu feministycznego. Wskazuje, że nigdy nie twierdził, iż podobieństwa czy różnice psychiczne między płciami są zdeterminowane jedynie przez fakty biologiczne. Biologia, aczkolwiek wyznacza granice możliwości życiowych, wchodzi w interakcje ze zmiennymi kulturowymi i psychologicznymi, dając w rezultacie określone zachowanie. Tak więc to, co mężczyźni i kobiety czynią ze swymi męskimi czy kobiecymi możliwościami, nie jest sztywno zdeterminowane przez ich anatomię i fizjologię, lecz zależne jest także od osobowości, ról społecznych i aspiracji. * Tak jest w oryginale; prawdopodobnie chodzi tu jednak o inkluzję - inclusion - włączanie, obejmowanie (przyp. tłum.).

Charakterystyczne badania i metody badawcze

F

I

@

i

IV

© © ©© ©© O

i

©

|

219

M

0

0

0

III 0

II

1

©

0

0

0

0

0

0

0

© 0

1

2

F

©©© IV

3 (a)

0

0

0

0

4

0

5 M

0

0

©

© © ©©

0

III

II

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

0

2

0

0

0

3

0

4

5

(b) Rysunek 5.3. Strefy, sposoby funkcjonowania i modalności jako czynniki w rozwoju (a) chłopców i (6) dziewcząt. (Źródło: Erikson, 1963, s. 89; por. wyd. pol. 2000, s. 93-94)

Rozwijając maksymę Freuda, Erikson (1975) pisze, że: „anatomia, historia i osobowość wspólnie stanowią nasze przeznaczenie". Uznaje on jednak odrębne prototypowe zainteresowania kobiet i mężczyzn. Nawiązując do swych rozważań nad strefami, sposobami funkcjonowania i modalnościami, sugeruje, że: „jak kontrola urodzeń sięga rdzenia kobiecości, tak implikacje kontroli zbrojeń sięgają rdzenia tożsamości męskiej, jaka wyłoniła się w wyniku ewolucji i historii" (1975, s. 245). Podobnie jak kontrola urodzeń umożliwia kobietom wybieranie ról innych niż macierzyństwo, tak kontrola zbrojeń pozwoliła mężczyznom wybierać role wykraczające poza te, które są określone wyobrażeniami o technice i podbojach.

220

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

Erikson nie przeprasza za swój postulat odrębnych modalności u mężczyzn i kobiet. Sprawiając niemal wrażenie zwolennika Junga w swych sugestiach, że ludzie jako gatunek potrzebują obu tych rodzajów możliwości, Erikson opisuje swoją wizję porządku świata, który może rozwinąć się tylko: „dzięki równemu zaangażowaniu kobiet i ich szczególnych sposobów doświadczania w ogólne planowanie i rządzenie, dotychczas zmonopolizowane przez mężczyzn" (1975, s. 247). W psychoanalizie dzieci sytuacje zabawowe spełniają mniej więcej tę samą rolę, co sny w psychoanalizie dorosłych. Aczkolwiek Erikson w swych pracach nie kładzie nacisku na marzenia senne, to jednak napisał jedną bardzo ważną pracę teoretyczną o snach (1954), wykorzystując jeden ze snów samego Freuda dla zilustrowania swych poglądów.

Badania antropologiczne Erikson jest jednym z niewielu psychoanalityków, którzy badali związek między sposobami wychowywania dzieci w pierwotnych grupach a cechami charakteru dorosłych. W roku 1937 Erikson, towarzysząc terenowemu przedstawicielowi Komisarza ds. Indian, udał się do Południowej Dakoty w celu ustalenia, dlaczego dzieci Siuksów są tak bardzo apatyczne. Wykrył on, że dzieci te były uwikłane w dylemat - usiłowały pogodzić wpojone im we wczesnym okresie życia tradycyjne wartości plemienne z wartościami białego człowieka, jakie wpajano w szkole prowadzonej przez Służbę ds. Indian (Indian Service). Nie umiejąc pogodzić tych wartości, wiele dzieci po prostu unikało tego problemu, wycofując się w stan apatii. Później Erikson udał się do Klamath River w Północnej Kalifornii, gdzie żyją Indianie z plemienia Yurok. Szczególnie interesowało go ustalenie związków między metodami wychowawczymi stosowanymi w dzieciństwie a charakterystycznymi cechami osobowości rybaków mieszkających nad rzeką w porównaniu z myśliwymi żyjącymi na równinach. Na przykład Yurokowie byli stale pochłonięci powiększaniem i utrzymywaniem swego stanu posiadania. Wzmacnianie takich zachowań rozpoczynało się w bardzo wczesnym okresie życia - uczono dziecko, aby było wstrzemięźliwe w jedzeniu i piciu, aby podporządkowywało swe impulsy względom ekonomicznym i aby marzyło o łapaniu łososi i robieniu pieniędzy.

Psychohistoria Erikson definiuje psychohistorię jako: „studiowanie życia jednostkowego i zbiorowego połączonymi metodami psychoanalizy i historii" (1974, s. 13). Swoją książkę o Lutrze (1958) opatrzył podtytułem A Study in Psychoanalysis and History (Studium z zakresu psychoanalizy i historii). Zainteresowanie Eriksona „psychoanalizowaniem" słynnych jednostek zaczęło się od dwóch rozdziałów, o dzieciństwie Hitlera i młodości Maksyma Gorkiego, zamieszczonych w jego książce Childhood and Society (1950,1963). Po tych pierwszych esejach były dwie książki Young man Luther (1958 - Młody człowiek Luter) i Gandhi's truth (1969 - Prawda Gandhiego). Pisał on też o Bernardzie Shaw (1968), Tomaszu Jeffersonie (1974), Williamie Jamesie (1968); pisał także w wielu swych pracach o Freudzie. Sam Freud również analizował życie sławnych ludzi,

Charakterystyczne badania i metody badawcze

221

jak Leonardo da Vinci (1910), niemiecki prawnik Daniel Schreber (1911), (1928) i Mojżesz (1939) oraz - we współpracy z Williamem Bullittem _ Woodrow Wilson (1967). Ostatnia z tych książek była przedmiotem wielu sporów dotyczących zagadnienia, jak duży był udział Freuda w tej współpracy. takich

Dostojewski

Historia przypadku a historia życia. Erikson uczynił ogromny metodologiczny krok naprzód w badaniu życia historycznych postaci, gdy doszedł do wniosku, że do odtworzenia ich przeszłości można się posłużyć tymi samymi metodami, które w psychoanalizie stosuje się do zrekonstruowania przeszłości pacjenta. Historia przypadku staje się historią życia. Jednakże, dokonując tego przejścia od historii p r z y p a d k u do historii życia, Erikson zdał sobie także sprawę z tego, że psychoanalityk musi brać pod uwagę to, co pacjenci robią w świecie poza obrębem kliniki, jak wygląda ich świat, jakie nakłada na nich ograniczenia i jakie oferuje im możliwości. Co mogą zrobić pacjenci, zakładając, że ich świat jest taki, jaki jest? W wyniku swych dociekań dotyczących życia historycznych postaci Erikson uświadomił sobie, że techniki psychoanalizy „muszą uzupełnić swoje dane kliniczne badaniem funkcjonowania psychospołecznego" (1975, s. 105). Wielcy ludzie różnią się jednak od pacjentów, ponieważ zmieniają świat poprzez sformułowanie nowego poglądu na świat, który opanowuje wyobraźnię ludzi i pobudza ich do działania. Jedna z głównych różnic między historią życia sławnego człowieka a historią przypadku pacjenta jest następująca: w historii przypadku staramy się wyjaśnić, dlaczego czyjaś osobowość rozpada się na kawałki, podczas gdy w historii życia próbujemy wytłumaczyć, w jaki sposób dana osoba potrafi pozostać sobą mimo konfliktów, kompleksów i kryzysów. Jest to oczywiście niezmiernie ważne zagadnienie. Musi być wielu Hitlerów włóczących się po ulicach lub zamkniętych w szpitalach psychiatrycznych czy więzieniach, lecz w czasach nowożytnych był tylko jeden lub może kilku Hitlerów, którym się powiodło (przynajmniej do czasu). Dlaczego taki sam konflikt czy kryzys niszczy jednego, a drugiemu przynosi powodzenie i sukces? Studiując postacie historyczne, takie jak Luter czy Gandhi, Erikson nie interesuje się ich dziecięcymi urazami jako takimi, ani nie rozpatruje ich zachowania w wieku dojrzałym jedynie jako fiksacji na ich infantylnych kompleksach lub jako regresji do tych kompleksów. Zamiast tego stara się pokazać, jakie urazy z wczesnego okresu życia ujawniają się w przekształconej postaci w uczynkach wieku dojrzałego. Ustalenie, że Gandhi, Luter czy jakikolwiek inny mężczyzna przeżywał konflikty i doznawał poczucia winy w związku ze zmysłowymi uczuciami do swej matki i wrogimi wobec swego ojca, jest rzeczą dość prostą. Dla Eriksona kompleks czy kryzys Edypa jest jedynie infantylną postacią konfliktu pokoleń. Ważne jest to, w jald sposób konflikt ten wyraża się w różnych formach w ciągu całego życia. Wielcy ludzie wydają się zdolni do wyrażania go w taki sposób, który inspiruje i motywuje wielu innych ludzi do tego, by stawali się ich zwolennikami. Gandhi był natchnieniem dla milionów Hindusów, którzy pragnęli wyzwolić się spod panowania brytyjskiego, podobnie jak 400 lat wcześniej Luter był źródłem inspiracji dla milionów Europejczyków dążących do uwolnienia się spod władzy Rzymu. W psychohistorycznych studiach poświęconych wybitnym jednostkom zmierza się do ukazania, jak zmienne koleje ich indywidualnej historii rozwoju zmieniają bieg historii. Rola wielkiego człowieka polega przede wszystkim na tym, że uosabia on i ofiarowuje ludziom jednoczący i wyzwalający pogląd na świat - który jedno-

222

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

cześnie jest niezbędny dla jego pełnej konfliktów tożsamości - i daje im poczucie | nowej i szerszej tożsamości zbiorowej. Wspólny pogląd na świat zespala ludzi w skuteczną siłę zdolną do przeprowadzania zmian. Osobowość i pogląd na św iat Lutra doprowadziły do Reformacji, Gandhiego - do wyzwolenia Indii, Jeffersona - do amerykańskiej demokracji, Lenina - do komunizmu rosyjskiego, a Mao Tse-tunga - do komunizmu chińskiego. Metodologia psychohistoryczna. Erikson sformułował dość ścisłe reguły określające, jak powinno się przeprowadzać studia psychohistoryczne (1975). Pd pierwsze, należy pamiętać, że interpretacja każdego stwierdzenia danej osoby dotyczącego jej własnego życia musi uwzględniać kilka zagadnień. W jakim momencie życia osoba ta wypowiedziała to stwierdzenie? W jakim stopniu stwierdzenie wypowiedziane w określonym momencie pasuje do całej historii jej życia? Co działo się w jej świecie w czasie, gdy zanotowano tę informację? Jak te zdarzenia zachodzące w ówczesnym świecie wiążą się z całym procesem historji./ nym? Na przykład Erikson musiał podjąć próbę znalezienia odpowiedzi na te pytania, gdy analizował i interpretował autobiografię Gandhiego, która powstała gdy Gandhi miał już prawie sześćdziesiąt lat. Ponadto, gdy ocenia się trafność interpretacji jakiegoś zdarzenia z historii życia danej osoby, zapisanego przez tę osobę czy przez kogoś innego, zdarzenie to powinno być: „zgodne ze stadium rozwojowym, w którym jakoby się wydarzyło" (1975, s. 128), a także prawdopodobne w zestawieniu z całym przebiegiem życia danej osoby. Prawdopodobieństwo tego, że jakieś zdarzenie rzeczywiście zaszło w życiu danej osoby, jest większe, jeśli można wykazać, że zdarzenie to występowało powszechnie „w ówczesnej kulturze danej społeczności oraz [...] w historii tej kultury" (1975, s. 132-133). Tak więc głęboka wiedza o społeczeństwie, w którym dana osoba żyła, obejmująca nie tylko okres jej współczesny, lecz i czasy dawniejsze, jest dla biografa równie ważna, jak znajomość wydarzeń z jej życia. Osoba ta jest bowiem nie tylko twórcą historii, lecz i jej wytworem. Na interpretacje psychohistoryka wpływa nieuchronnie i jego nastrój w czasie pracy, i tradycja intelektualna, jaka go ukształtowała. Jak wskazuje druga część tego twierdzenia, Erikson jest relatywistą, do czego się otwarcie przyznaje, podkreślając jednak, że wiąże się to z relatywnością, a nie z relatywizmem. Oznacza to, że gdyby jakiś inny autor o odmiennej formacji intelektualnej - np. zwolennik teorii Junga lub egzystencjonalista - opisał życie Lutra lub Gandhiego, to należy się spodziewać, że ich interpretacje różniłyby się od interpretacji Eriksona. Oczywiście taką samą różnorodność można stwierdzić w interpretacjach zachowania pacjentów, które formułowali ludzie o różnych poglądach teoretycznych. Nawet dwaj freudyści nie zgadzają się w swych interpretacjach, o czym świadczą kontrastujące ze sobą opisy Lutra, autorstwa Normana O. Browna (1959) i Eriksona (1958). (Interesujące porównanie tych „dwóch Lutrów" można znaleźć w pracy Domhoffa, 1970). Erikson wskazuje także, iż każdy psychohistoryk: „dokonuje projekcji [...] pewnych zatartych fragmentów, a często nieuświadamianych sobie jaźni swego własnego życia [...] na ludzi i czasy, które studiuje [...]" (1975, s. 148). Ta uwaga sugeruje, że psychohistoryk, tak samo jak psychoterapeuta, powinien poddać się psychoanalizie, aby przed pisaniem czy ocenianiem biografii innych ludzi uświadomić sobie własne konflikty i kompleksy.

Aktualne badania

223

W wyniku pionierskich studiów psychohistorycznych Eriksona, psychohistoria stała się samodzielną dyscypliną, uprawianą przez wielu naukowców. (Zob. np. McAdams, 1994, jak również omówienie w rozdz. 7. niniejszego podręcznika). Erikson miał nieco ambiwalentny stosunek do tego nowego „przemysłu", którego był założycielem.

Aktualne badania Zaproponowany przez Eriksona model stadiów psychoseksualnych dał początek wielu różnym metodom oceniania oraz dużej liczbie badań empirycznych. Zaczniemy od najlepiej znanej miary stanu tożsamości, którą opracował James Marcia. Następnie rozpatrzymy badania nad dwoma innymi stadiami psychoseksualnymi, a na koniec przedstawimy stosunkowo nową pracę na temat międzykulturowego statusu Eriksonowskiego modelu stadialnego.

Stan tożsamości James Marcia (1966) opracował szeroko stosowaną miarę stanu tożsamości u osób w późnej fazie okresu dorastania i u młodych osób dorosłych. Zaczął od zidentyfikowania czterech „punktów skupienia" wzdłuż kontinuum osiągania tożsamości ego: osiągnięcie tożsamości, moratorium, przesądzenie (foreclosure) oraz dyfuzja tożsamości. Zdefiniował on te stany w kategoriach stopnia, w jakim dana jednostka doświadczała kryzysu tożsamości, czyli: „uwikłania w wybór między znaczącymi alternatywami" (1966, s. 551), i rozwinęła zaangażowanie tożsamości (identity commitment), czyli zainwestowanie jej w określone cele i zachowania. Marcia zastosował na wpół ustrukturalizowany wywiad w celu ustalenia, jaki stopień kryzysu i zaangażowania wykazuje dana jednostka w dziedzinach wyboru zawodu oraz ideologii politycznej i religijnej. (Później dodał dziedzinę seksualności; zob. np. Slugoski, Marcia i Koopman, 1984). Osoba, u której występuje stan osiągnięcia tożsamości, przeżyła okres kryzysu, kiedy rozpatrywała wybory między różnymi możliwościami, a następnie dokonała zaangażowań w dziedzinach: zawodu, ideologii i seksualności. Jednostka w stanie moratorium jest aktualnie w okresie kryzysu. Ma tylko niewyraźne, niesprecyzowane zaangażowania, lecz zdaje się walczyć o ukształtowanie tych zaangażowań. Osoba taka nadal zajmuje się sprawami typowymi dla okresu dorastania i bierze pod uwagę życzenia rodziców. Stara się osiągnąć kompromis między życzeniami rodziców, wymogami społecznymi i swoimi osobistymi możliwościami. Osoba w stanie przesądzenia przejawia zaangażowania, chociaż nie doświadczyła kryzysu. Postawy i cele takiej osoby odzwierciedlają sztywno postawy i cele jej rodziców. Na koniec, jednostka w stanie dyfuzji tożsamości mogła doświadczyć kryzysu lub nie. Charakterystyczną cechą takiej osoby jest brak zaangażowania i brak zainteresowania w odniesieniu do zawodu, ideologii i seksualności. Marcia (1966, s. 553) podaje następujące przykłady odpowiedzi na pytanie, jak dalece skłonni byliby respondenci (studenci płci męskiej) do rezygnacji z ustalonego celu kariery zawodowej, gdyby pojawiło się coś lepszego:

224

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna Osiągnięcie tożsamości: „No cóż, mógłbym, ale wątpię w to. Nie potrafię sobie wyobrazić, co byłoby dla mnie «czymś łepszym»". Moratorium: „Przypuszczam, że gdybym wiedział na pewno, to mógłbym lepiej na to odpowiedzieć. To musiałoby być coś w tej ogólnej dziedzinie, coś pokrewnego". Przesądzenie: „Nie bardzo skłonny. To jest to, co zawsze chciałem robić. Rodzice są z tego zadowoleni i ja też". Dyfuzja tożsamości: „O, z pewnością. Gdyby pojawiło się coś lepszego, zaraz bym zmienił na coś takiego".

Badacze zidentyfikowali rozmaite korelaty różnic pod względem stanu tożsamości. Slugoski i in. (1984) stwierdzili, że badani reprezentujący stan osiągnięcia tożsamości oraz stan moratorium wykazali większą złożoność poznawczą niż badani, u których występował stan przesądzenia lub dyfuzja tożsamości. Badani, u których rozpoznawano te ostatnie, niższe stany tożsamości, byli na ogół bardziej sztywni, bardziej konkretni i bardziej impulsywni. Analogicznie, badani wykazujący wyższe stany tożsamości byli bardziej otwarci, bardziej skłonni do współpracy, a do tematów kontrowersyjnych podchodzili spokojniej. I odwrotnie, badani reprezentujący stan przesądzenia skłonni byli w swych interakcjach ostro sprzeciwiać się lub bez słowa ustępować, co przypuszczalnie było sposobem chronienia się przed przeciwnymi poglądami. Inne badania przynoszą podobny obraz cech stylu poznawczego u osób, u których występuje stan przesądzenia (np. Blustein i Phillips, 1990; Cella, DeWolfe i Fitzgibbon, 1987; Marcia, 1967; Read, Adams i Dobson, 1984; Schenkel i Marcia, 1972). Zgodne z wynikami Slugoskiego i in. (1984) są doniesienia Watermana (1982; zob. także: Identity in adolescence: Processes and contents, 1985), że osoby reprezentujące stan przesądzenia wykazują najbliższe związki z rodzicami, a osoby w stanie dyfuzji tożsamości przejawiają wobec nich największy dystans. Na koniec trzeba powiedzieć, że badania przeprowadzone przy użyciu narzędzia Marcii i kilku innych miar na ogół przynoszą wyniki zgodne z sugestiami Marcii dotyczącymi rozwojowego przebiegu kształtowania tożsamości ego (np. Adams i Fitch, 1982; Constantinople, 1969; Waterman, Geary i Waterman, 1974). Jednakże anomalie występujące w tym przebiegu, jak również wątpliwości co do podstaw teoretycznych, skłoniły Cote'a i Levine'a (1988) do krytyki modelu Marcii, zarówno jako modelu eriksonowskiego, jak i ogólnego modelu rozwoju tożsamości (obronę przed tą krytyką można znaleźć w pracy: Waterman, 1988).

Inne stadia Orlofsky (np. 1976, 1978; Orlofsky, Marcia i Lesser, 1973) przedstawił opartą na wywiadach analizę stanów czy poziomów bliskości, podobną do tej, którą Marcia zaproponował dla tożsamości. Wywiady Orlofsky'ego dotyczą obecności i głębi relacji z przyjaciółmi tej samej płci i płci odmiennej. Na podstawie tej informacji jednostki określa się jako przyjacielskie, przedprzyjacielskie, stereotypowe, pseudoprzyjacielskie (podtyp stereotypowych), lub izolowane. Jako przykład tych stanów rozpatrzymy następujące dwie definicje: „Jednostka przyjacielska pracuje nad rozwijaniem wzajemnych relacji osobistych i ma kilku bliskich przyjaciół, z którymi omawia sprawy osobiste, zarówno swoje, jak ich. Ma intymny związek

Aktualne badania

225

jedną lub więcej sympatiami [...] Osoba izolowana charakteryzuje się znacznym ograniczeniem przestrzeni życiowej, przy braku jakichkolwiek trwałych osobistych związków" (Orlofsky i in., 1973, s. 213). Te rozróżnienia dotyczące poziomu bliskości okazały się użyteczne w różnych badaniach (np. Kahn i in., 1985; Levitz-Jones i Orlofsky, 1985). McAdams (np. McAdams, 1993; McAdams i de St. Aubin, 1992; McAdams, ^e st. Aubin i Logan, 1993; van de Water i McAdams 1989) opracował model produktywności, zdefiniowanej jako: „osobisty i społeczny cel polegający na zaspokojeniu potrzeb następnego pokolenia" (McAdams, 1994, s. 679). Sugeruje on, że wymóg kulturowy i wewnętrzne pragnienie sprzyjają w okresie dorosłości trosce 0 następne pokolenie. Troska ta, w połączeniu z przekonaniem, że ludzka dobroć 1 bezinteresowność przyczynią się do postępu przyszłych pokoleń, prowadzi do produktywnego zaangażowania. Zaangażowanie to może się przejawiać w którymkolwiek z różnych typów produktywnego działania. McAdams i jego uczniowie przedstawiają materiał dowodowy świadczący o tym, że zainteresowanie produktywne, zaangażowanie i działanie są ze sobą związane pozytywnie, tak jak przewiduje model. Być może najbardziej interesująca jest sugestia, którą wysunął McAdams, że dorośli opowiadają sobie samym skrypt produktywności. Znaczy to, że układają oni opowieść informującą o tym, jak ich własne starania, aby być produktywnymi, pasują do społeczeństwa, którego są oni częścią. Zwróćmy uwagę, jak bardzo zgodny jest ten model z podkreślanym przez Eriksona „ścisłym dopasowaniem" między jednostką a jej społecznością, jak również ze stałym pytaniem Allporta: „Jak powinno się pisać psychologiczną historię życia?" (zob. rozdz. 7.). z

Status międzykulturowy Teorie stadialne, takie jak sformułowane przez Freuda i Eriksona, często są krytykowane jako związane z określoną kulturą. Chociaż zarzut ten w odniesieniu do Eriksona wydaje się nieco paradoksalny, jeśli weźmie się pod uwagę jego wyrafinowane pod względem antropologicznym badania nad plemionami Indian amerykańskich (Siuksów i Jukonów), jak również „Amerykańską tożsamość" (1950, 1963), to jednak w kilku badaniach stwierdzono zmienność eriksonowskich konstruktów w różnych grupach kulturowych (np. McClain, 1975; Ochse i Pług, 1986). Ochse i Pług opracowali kwestionariusz samoopisowy do mierzenia tych komponentów osobowości, które według Eriksona narastają w ciągu pierwszych siedmiu stadiów. Kwestionariusz ten dano do wypełnienia zróżnicowanej próbce białych i czarnych mężczyzn i kobiet na Uniwersytecie Południowej Afryki. Białe kobiety wcześniej rozwiązały swój kryzys tożsamości i wykazywały wyższy poziom bliskości niż biali mężczyźni. Oznaki negatywnego rozwiązania kryzysu tożsamości wśród czarnych kobiet w wieku 25-39 lat przypisano ich brakowi sposobności do rozwijania bliskości. Zdrowy rozwój psychospołeczny był związany z poczuciem zadowolenia ze swego życia u białych osób badanych, lecz zależność między zadowoleniem z życia a komponentami osobowości była słabsza w grupach murzyńskich. Ochse i Pług doszli do wniosku, iż: „istnieją oznaki, że u czarnych mężczyzn poczucie tożsamości rozwija się dopiero późno w okresie dorosłości. Sugeruje się także, że czarne kobiety doświadczają (silnie ze sobą związanych) uczuć braku samookreślenia, braku bliskości i braku zadowolenia z życia w środkowej fazie okresu doro-

226

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

stości, i że w tym czasie może dojść do (względnie negatywnego) rozwiązania kry. zysu tożsamości" (1986, s. 1249) . Autorzy ostrzegają jednak, że małe liczebności próbek oraz względy natury psychometrycznej powodują osłabienie uzyskanych przez nich wyników dotyczących czarnych osób badanych. Wyniki Ochse'a i Pługa są na ogół zgodne z badaniem podłużnym, które przeprowadzili Whitbourne, Zuschlag, Elliot i Waterman (1992). Autorzy ci zaobserwowali zmiany we wskaźnikach stadiów, które odzwierciedlały „starzenie się", lecz także wpływ „określonych historycznych, społecznych i kulturowych" realiów. W rezultacie, stwierdzili oni: „wszystkie kwestie psychospołeczne mogą osiągnąć dominację w każdym czasie w życiu jednostki, w zależności od jedynych w swoim rodzaju czynników, specyficznych dla biologicznych, psychologicznych czy społecznych trajektorii tej jednostki" (s. 270). To znaczy, że normatywna droga po przekątnej epigenetycznego wykresu Eriksona (zob. rysunek 5.2 w niniejszym rozdziale) nie ma zastosowania do wszystkich jednostek. Wniosek ten jest zgodny z niedawnymi pracami, kładącymi nacisk na wpływ „odrębnego środowiska" (zob. rozdz. 8.). Oczywiście stanowi to modyfikację modelu Eriksona, lecz przywodzi także na myśl jego trafną uwagę, że: „anatomia, historia i osobowość wspólnie stanowią nasze przeznaczenie".

Obecny status i ocena Erikson jako myśliciel, uczony, wykładowca i pisarz cieszył się wielkim prestiżem nie tylko w tych kręgach akademickich i zawodowych, z którymi był związany, lecz także na całym świecie. Jego nazwisko jest równie znane, jak nazwiska Piageta i Skinnera. W przeciwieństwie do swego mistrza Freuda oraz innego profesora Harvardu, B. F. Skinnera, Erikson nie jest postacią kontrowersyjną. Jego prace są w rzadko spotykanym stopniu wolne od nieprzyjaznej krytyki odmiennych punktów widzenia - a nawet odznaczają się silnym zabarwieniem ekumenicznym - a przeciw jego poglądom również nie wysuwano zbyt wielu ostrych zarzutów. Było coś bardzo charyzmatycznego w tym człowieku i jego dziełach, co oddziałuje na wielu ludzi. Swą reputację wśród psychologów Erikson zawdzięcza niemal wyłącznie opisowi rozwoju psychospołecznego przez całe życie, od niemowlęctwa do starości, a zwłaszcza swym koncepcjom tożsamości i kryzysu tożsamości. Psychologowie na ogół wolą stadia Eriksona od stadiów psychoseksualnych Freuda. Ich zdaniem Erikson uczynił dla rozwoju osobowości to, co Piaget dla rozwoju intelektualnego. Jednakże reputacja Eriksona nie opiera się jedynie na jego koncepcjach teoretycznych. Jest on wielce podziwiany i szanowany także ze względu na swe bystre spostrzeżenia, rozsądne interpretacje, literackie zalety swych prac oraz głębokie współczucie dla wszystkich ludzkich przypadłości. Eriksona krytykuje się za jego zbyt optymistyczny pogląd na człowieka, podczas gdy Freud był i jest nadal krytykowany za swój pesymistyczny pogląd. Aczkolwiek oba te terminy, optymizm i pesymizm, nie nadają się do oceny poglądów naukowych, albowiem wszystko, co istnieje, istnieje bez względu na nasze uczucia, to jednak Erikson odpowiedział na ten zarzut, mówiąc: „dla każdego stadium psychospołecznego postuluję pewien kryzys i specyficzny konflikt oznaczający

Obecny status i ocena

227

[...] lęk [...] trwający całe życie..." (1975, s. 259). Następnie jednak doszedł do wniosku, że lęk, konflikt i kryzys są niezbędne do ukształtowania w człowieku siły charakteru. Eriksonowi zarzucono, że „rozwodnił" teorię Freuda, koncentrując się na siłach ego, na tym, co racjonalne i świadome, kosztem id, irracjonalności i nieświadomości. Nawet gdyby ten zarzut był uzasadniony, to w rzeczywistości jest on nieistotny. Sam fakt, że Erikson odbiega znacznie od teorii Freuda - fakt, któremu sam Erikson zaprzeczył - nie uzasadnia odrzucenia poglądów Eriksona. Teorie Freuda nie są ostatecznym kryterium prawdy ani też Freud nigdy nie rościł sobie pretensji do tego, by je za takie kryterium uznać. Koncepcje Eriksona dotyczące rozwoju psychospołecznego trzeba oceniać na podstawie dowodów przemawiających za nimi lub przeciw nim, a nie na podstawie ich zgodności lub niezgodności z jakąkolwiek inną teorią. Zarzuca się też Eriksonowi to, że podtrzymuje status quo, gdy stwierdza, że jednostka musi nauczyć się przystosowywać do instytucji społeczeństwa, w którym wzrasta. W rzeczywistości Erikson mówi, że ludzie muszą znaleźć swą tożsamość w ramach potencjalnych tendencji (do stabilności lub zmiany) istniejących w ich społeczeństwie, ich rozzuój zaś musi być zgodny z wymaganiami społeczeństwa, bo w przeciwnym razie poniosą konsekwencje. To, czy Erikson jest konserwatystą i tradycjonalistą, nie ma żadnego związku ze słusznością jego idei. Jest jednak interesujące, że zdecydował się on zilustrować swą psychospołeczną teorię rozwoju, analizując dokładnie życie dwóch ludzi, Lutra i Gandhiego, których trudno byłoby nazwać konformistami, ponieważ w radykalny sposób zmienili społeczeństwa, w których żyli. Ponadto Erikson w swym życiu osobistym był zdecydowanym przeciwnikiem niesprawiedliwości społecznej, czemu dał wyraz w sporze o przysięgę lojalności na Uniwersytecie Kalifornijskim. Interesujące dla czytelnika mogłoby też być zapoznanie się z rozmowami, jakie Erikson prowadził z radykalnym przywódcą Czarnych Panter Hueyem Newtonem (K. T. Erikson, 1973). Zarzuty bardziej uzasadnione od przytoczonych poprzednio dotyczą jakości podstaw empirycznych, na których oparta jest ta teoria. Nikt nie może zaprzeczyć, że Erikson zebrał ogromną liczbę różnorodnych danych obserwacyjnych. Przez wiele lat pracował jako psychoanalityk w licznych szpitalach i klinikach, a także praktykował prywatnie. Obserwował zabawę normalnych dzieci w standaryzowanych warunkach. Przeprowadzał bezpośrednie obserwacje dwóch kultur indiańskich. Zbadał także szczegółowo życie dwóch postaci historycznych. I jako uczony, i jako artysta Erikson miał wyćwiczone oko. Pomimo tych zalet opisy oparte na osobistej obserwacji, aczkolwiek stanowią surowe dane każdego przedsięwzięcia naukowego, nie są jednak wystarczające. Dobrze wiadomo - i w gruncie rzeczy Erikson sam to przyznawał - że obserwacja może być bardzo subiektywna. Człowiek często decyduje się widzieć to, co chce widzieć. Zgodność między wieloma obserwatorami, określona jako potwierdzenie na zasadzie zgody powszechnej, również nie jest dowodem. Historia nauki dostarcza wielu przykładów, w których zgoda powszechna okazała się niewystarczająca jako kryterium prawdy. Obserwacja i opis powinny prowadzić do pomiarów, kontrolowanych eksperymentów, a tego Erikson nie uczynił - może z wyjątkiem badań nad zabawą dzieci. Oczywiście nie jest on pod tym względem osamotniony. Niewiele teorii

228

Rozdział 5. Erik Erikson i współczesna teoria psychoanalityczna

osobowości opiera się na mocnym fundamencie danych ilościowych i eksperymentalnych. Wiele twierdzeń Eriksona zdaje się odznaczać trafnością fasadową, co znaczy, że dla przeciętnego czytelnika zdają się one brzmieć prawdziwie. Któż na przykład mógłby nie zgodzić się z tym, że w okresie dorastania występuje kryzys tożsamości i pomieszanie tożsamości? Ponadto koncepcje Eriksona stanowią bogate źródło hipotez, które mogą być i są wyrażane w postaci ilościowej i sprawdzane eksperymentalnie. Już tylko to jest poważnym osiągnięciem.

Teorie uwypuklające strukturę osobowości

Wszyscy teoretycy osobowości, których przedstawimy w tej części książki, interesują się głównie strukturą osobowości. Poświęcają także uwagę dynamice i rozwojowi, lecz definiującą właściwością członków tej rodziny teorii jest poszukiwanie taksonomii - usystematyzowanego zbioru cech, za pomocą którego można pokrótce opisać osobowość jednostki. Raymond Cattell, zgodnie ze swym przygotowaniem w dziedzinie chemii, śmiało podejmował próby opracowania „układu okresowego" elementów osobowości. Także Henry Murray posłużył się analogią chemiczną, pracując nad strukturą pojęciową dla cech osoby i sił sytuacyjnych, nad strukturą, która umożliwiłaby psychologom przedstawienie „związków behawioralnych" za pomocą wzorów. Hans Eysenck opracował bardziej ogólny model osobowości, lecz wyraźnie koncentrował się na ujęciu tendencji behawioralnych w taki system pojęciowy, który pozwoliłby przewidywać reakcje na różne zdarzenia bodźcowe. Gordon Allport podążał własną drogą w podejmowanych próbach zrozumienia osobowości i „psychologicznej historii życia" jednostki. Mimo koncentracji na niezwykłych, jedynych w swoim rodzaju cechach i zachowaniach, co uniemożliwia jakąkolwiek ogólną taksonomię, podejście Allporta jest oparte na ustaleniu struktury osobowości jednostki. Należy tu zwrócić uwagę na pewną sprawę. Koncentracja na strukturze osobowości, charakteryzująca te teorie, skłoniła niektórych obserwatorów do wyciągnięcia wniosku, że ignorują one sytuację jako wyznacznik zachowania. To nie jest tak. Każdy z tych teoretyków na swój sposób przyjmuje podejście interakcjonistyczne, jako łączną funkcję cech osoby i właściwości sytuacji. Biorąc pod uwagę nacisk, jaki teoretycy ci kładą na strukturę osobowości, nie jest zaskakujące, że wszyscy oni są także bardzo zainteresowani pomiarem osobowości. Każdy z nich na swój sposób odegrał istotną rolę w tej dziedzinie, opracowując testy osobowości, jak również wpływając na ich opracowanie przez innych. Wreszcie, atrybutem wspólnym dla tych teoretyków jest biologiczne zakotwiczenie badań nad osobowością. Najbardziej jednoznaczne pod tym względem było stanowisko Eysencka, lecz trzej pozostali także uznawali determinującą rolę fizjologii oraz rozróżniali motywy biologiczne i nabyte. Tabela 2. przedstawia wielowymiarowe porównanie tych teorii.

230

Teorie uwypuklające strukturę osobowości Tabela 2.

Wielowymiarowe porównanie teorii strukturalnych Murray

Allport

Celowość

D

D

Nieświadome determinanty

D

Proces uczenia się

U

Struktura osobowości

D

Porównywany parametr

Cattell

Eysenck N

N

U U

U

D

D

D

D

D D

U U

U

Dziedziczność

U

U

D

Wczesny okres rozwoju

D

N

Ciągłość rozwoju

D

N

Podejście organicystyczne

D

D

Pole

D

U

Niepowtarzalność jednostki

D

D

U U U u u

Znaczenie czynników molarnych

U

U

u

u

Środowisko psychologiczne

D

U

N

N

Pojęcie Ja

U

D

D

N

Kompetencja

U

D

U

N

Przynależność do grupy

U

N

U

U

Oparcie w biologii

D

D

U

D

u u u

Oparcie w naukach społecznych

D

N

N

N

Wielość motywów

D

D

D

N

Osobowość idealna

U

D

N

N

Zachowania anormalne

U

N

U

U

Objaśnienia: D - duży nacisk, U - umiarkowany, N - nie przywiązuje się istotnego znaczenia.

Rozdział

Personologia Henry'ego Murraya

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Struktura osobowości Definicja osobowości Przebiegi i serie Programy serii i rozkłady czasowe Zdolności i osiągnięcia Systemy osobowości Dynamika osobowości Potrzeba Presja Redukcja napięcia Temat Integrat potrzeby Temat jednostkowy Procesy panujące Schemat wektor-wartość Rozwój osobowości Kompleksy niemowlęce

Czynniki genetyczne i dojrzewanie Uczenie się Determinanty społeczno-kulturowe Niepowtarzalność Procesy nieświadome Proces socjalizacji Charakterystyczne badania i metody badawcze Intensywne badania małej liczby osób normalnych Rada diagnostyczna Narzędzia do pomiaru osobowości Reprezentatywne badania Aktualne badania McClelland i motywy społeczne Interakcjonizm „Gdzie jest Osoba?" Psychobiografia Obecny status i ocena :

<

•

.

:

232

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

Wprowadzenie i kontekst Głęboka znajomość biologii, praktyki klinicznej i psychologii akademickiej, którą Henry A. Murray wykorzystywał w swych pracach teoretycznych, zapewniła mu wyjątkowe miejsce wśród teoretyków osobowości. Czynnikiem integrującym te różnorodne talenty jest doskonały styl pisarski Murraya, ukształtowany przez jego głębokie i trwałe zainteresowanie literaturą i humanistyką. Teorię, która rozwinęła się na tych podstawach, cechuje znaczny respekt dla mocy determinującej czynników biologicznych, pełne docenianie indywidualnej złożoności organizmu ludzkiego oraz troska o przedstawienie zachowania w taki sposób, aby kontrolowane badania były naturalnym rezultatem tych sformułowań. Prace Murraya stanowiły punkt zwrotny w badaniach nad osobowością pod co najmniej czterema względami. Przeniósł on psychologię głębi z kliniki na uniwersytet. W tym procesie Murray ukształtował wyraźny pogląd na to, jak powinny wyglądać badania nad osobowością. Uznawał doniosłe znaczenie opracowania taksonomii motywacji. Kładł też nacisk na konieczność interpretowania zachowania jako interakcji jednostki i sił środowiskowych. Po części wskutek takiego rozłożenia akcentów Murray był: „anomalią wśród psychologów akademickich, a jego karierze towarzyszyły liczne kontrowersje" (Triplet, 1992, s. 299). Teoria ta koncentruje się na jednostkach w całej ich złożoności, a podkreśleniem tego punktu widzenia jest termin „personologia", który Murray (1938) wprowadził na określenie kierunku działalności własnej i innych badaczy, zainteresowanych przede wszystkim pełnym zrozumieniem indywidualnego przypadku. Stale podkreśla on organiczny, całościowy charakter zachowania, wskazując, iż pojedynczego fragmentu zachowania nie można zrozumieć w oderwaniu od reszty funkcjonującej osoby. W odróżnieniu od wielu innych teoretyków podzielających ten pogląd, Murray bardzo chętnie posługuje się analizą, która jest niezbędna w różnego rodzaju wyspecjalizowanych badaniach, podkreślając zawsze, że po zakończeniu analizy należy zabrać się do rekonstrukcji całości. Dalszą różnicą w stosunku do niektórych holistycznych teoretyków jest akceptowanie przez niego stanowiska zgodnego z podstawowymi zadaniami teorii pola: podkreśla on, że warunkiem adekwatnego opisu zachowania jednostki jest dokładne przeanalizowanie i zrozumienie środowiskowego kontekstu zachowania. Murray nie tylko podkreślał ogólnie doniosłe znaczenie determinantów środowiskowych, lecz - co ważniejsze - opracował złożony zbiór pojęć mających reprezentować te środowiskowe czynniki. Przeszłość czy historia danej jednostki jest, według Murraya, równie ważna jak jej teraźniejszość i środowisko. W swej teorii przyjmuje on wspólne z psychoanalizą założenie, że zdarzenia zachodzące w niemowlęctwie i dzieciństwie są najważniejszymi determinantami zachowania w wieku dojrzałym. Dalsze podobieństwo między jego stanowiskiem a psychoanalizą polega na przywiązywaniu dużej wagi do motywacji nieświadomej oraz na głębokim zainteresowaniu subiektywnymi, swobodnymi sprawozdaniami słownymi danej jednostki, z wytworami wyobraźni włącznie. Z wielu względów najbardziej charakterystyczną cechą tej teorii jest wysoce zróżnicowany, bardzo szczegółowo opracowany sposób przedstawienia zagadnienia motywacji. Schemat pojęć motywacyjnych Murraya znalazł szerokie zastosowanie i wywarł duży wpływ na dalsze prace w tej dziedzinie. Następną niezwykłą

Życiorys autora

233

cechą tej teorii jest stały nacisk na współistniejące i funkcjonalnie powiązane procesy fizjologiczne, które towarzyszą wszelkim procesom psychologicznym. Jego pojęcie „regnancji", które omówimy później, jest dowodem, iż uważa on mózg za siedlisko osobowości i wszystkich jej części składowych. Murray często podkreśla doniosłość szczegółowego opisu jako niezbędnego wstępu do skomplikowanych sformułowań teoretycznych i badań. Zgodne z tym poglądem jest jego głębokie zainteresowanie taksonomią, a także opracowanie wyczerpujących klasyfikacji uwzględniających wiele aspektów zachowania. Murray podejmował poważne wysiłki, by doprowadzić do kompromisu między wymaganiami, często konfliktowymi, klinicznej złożoności i ekonomii badawczej. Opracował sposoby przedstawiania, przynajmniej w części, ogromnej różnorodności zachowania ludzkiego; jednocześnie skoncentrował się na zadaniu opracowania operacji, które umożliwiłyby pomiar zmiennych zajmujących centralne miejsce w jego schemacie teoretycznym. Ta dwukierunkowa działalność w naturalny sposób doprowadziła do zmniejszenia przepaści między praktyką kliniczną a laboratorium psychologicznym.

Życiorys autora Zapoznaliśmy się już w ogólnych zarysach z personologią Murraya, lecz kim był człowiek, który skonstruował tę teorię? Henry Murray urodził się w Nowym Jorku 13 maja 1893 r.; kształcił się w Groton School i Harvard College, uzyskując w 1915 r. licencjat w dziedzinie nauk humanistycznych ze specjalizacją w zakresie historii. Do tego czasu był miernym studentem; żartował, że w Harvardzie: „specjalizował się w trzech R - Rum, Rowing (wioślarstwo), Romanticism (romansowanie)" (Robinson, 1992, s. 27). Jego początkowe zainteresowanie psychologią stłumił pierwszy wykład na wstępnym kursie prowadzonym przez Hugona Munsterberga. „W college'u kiełkujące zainteresowanie psychologią zostało zmrożone chłodem podejścia profesora Munsterberga. W środku jego drugiego wykładu zacząłem szukać najbliższego wyjścia" (Murray, 1940, s. 152). Po ukończeniu Harvardu wstąpił do Kolumbijskiego College'u Lekarzy i Chirurgów (Columbia College of Physicians and Surgeons), który ukończył jako najlepszy na swym roku (1919). W roku 1920 uzyskał na Uniwersytecie Columbia stopień magistra nauk humanistycznych w dziedzinie biologii i przez krótki Czas pracował jako wykładowca fizjolo- Henry Murray

234

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

gii na Uniwersytecie Haryarda, po czym odbył dwuletnią praktykę chirurgiczną w Szpitalu Prezbiteriańskim (Presbyterian Hospital) w Nowym Jorku. Następnie przyłączył się do zespołu Rockefellerowskiego Instytutu Badań Medycznych (Rockefeller Institute for Medical Research) w Nowym Jorku, gdzie jako asystent przez dwa lata uczestniczył w badaniach embriologicznych. Po tym nastąpił okres studiów na Uniwersytecie Cambridge, gdzie prowadził badania biochemiczne, w których wyniku w 1927 r. uzyskał na tym uniwersytecie doktorat z biochemii. Do tego czasu opublikował dwadzieścia jeden artykułów w poważnych czasopismach medycznych i biochemicznych (Anderson, 1988). Tak więc Murray, co stanowi uderzającą analogię z początkami kariery Freuda, poczynił duże postępy na drodze kariery badawczej w naukach biologicznych. Zwrócił się jednak ku psychologii, choć nie uczynił tego ze względów praktycznych, którymi kierował się Freud. Impulsem, który spowodował tę przemianę, była praca Carla Junga Psychological types (Typy psychologiczne), na którą Murray natrafił przypadkiem w księgarni pewnego dnia 1923 r., kiedy stała się ona dostępna w Stanach Zjednoczonych. Zagłębił się w lekturze tej książki oraz innych prac Junga i Freuda. Wkrótce potem miały miejsca dwa inne decydujące wydarzenia. Murray spotkał Christianę Morgan, z którą połączył go intensywny, trwający całe życie związek (zob. Robinson, 1992; zob. także Douglas, 1993, gdzie przedstawiono odmienny punkt widzenia na Christianę Morgan), oraz zapoznał się z powieścią Melville'a Moby Dick. Murray zaangażował się tak bardzo w psychologię głębi, że w 1924 r. napisał do Junga, prosząc o możliwość odwiedzenia go. W roku 1925 spędził trzy tygodnie w Zurichu u Junga, który w tym czasie, w związku z feriami wielkanocnymi, nie prowadził swych zajęć w Cambridge. Zainteresowanie Murraya psychologią umocniło się w wyniku tego spotkania z Jungiem: „pierwszą pełnokrwistą, sferyczną [...] inteligencją, jaką kiedykolwiek spotkałem": Rozmawialiśmy godzinami, żeglując po jeziorze lub paląc tytoń przy kominku jego faustowskiej samotni. „Wielkie wrota świata cudów otwarły się" i zobaczyłem rzeczy, o jakich mojej filozofii nigdy się nie śniło. W ciągu miesiąca mnóstwo piekielnie trudnych problemów zostało rozwiązanych i odjechałem przekonany do psychologii głębi. Doświadczyłem nieświadomego, a tego nie można zaczerpnąć z książek (Murray, 1940, s. 153).

Tak więc, głęboko zainteresowany psychologią Murray powrócił do Stanów i Instytutu Badań Medycznych, gdzie pracował przez rok, do 1927 r., ldedy na zaproszenie Uniwersytetu Harvarda objął na tej uczelni stanowisko wykładowcy psychologii. Ten niekonwencjonalny wybór niezwykłego człowieka, nie mającego formalnego przygotowania w zakresie psychologii akademickiej, przez wydział znakomitej uczelni był dziełem Mortona Prince'a, który właśnie założył Harwardzką Klinikę Psychologiczną (Harvard Psychological Clinic). Klinika ta została ufundowana z wyraźnie sformułowanym zastrzeżeniem, że będzie się zajmować badaniem i nauczaniem psychopatologii i psychologii dynamicznej. Prince poszukując młodego i obiecującego uczonego, który pokierowałby pracami tej klinild, wybrał Murraya. W roku 1928 Murraya mianowano zastępcą profesora i dyrektorem Kliniki Psychologicznej, a w 1937 r. - profesorem nadzwyczajnym. Była to trudna decyzja, jako że dwaj wpływowi profesorowie, Edwin Boring i Karl Lashley, mieli poważne zastrzeżenia do psychoanalitycznych sympatii i specyficznej metodologii Murraya. Jak zauważył Triplet (1992, s. 305) „Sytuację Murraya komplikował fakt, że stał on na skraju dys-

Życiorys autora

235

cypliny, która sama była na skraju akceptacji". Był on jednym z członków-założycieli gostońskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego (Boston Psychoanalytic Society), a w 1935 r. ukończył swój trening psychoanalityczny, który odbywał pod kierunkiem Franza Alexandra i Hansa Sachsa. Fascynujący opis swej treningowej analizy i swych postaw wobec psychoanalizy przedstawił Murray w artykule, który ukazał się w zbiorze poświęconym psychologom i psychoanalizie (Murray, 1940). W ciągu mniej więcej 15 lat, jakie upłynęły do chwili przerwania prac przez wojnę, Harwardzka Klinika Psychologiczna pod intelektualnym i duchowym kierownictwem Murraya była sceną intensywnie rozwijającego się, twórczego przedsięwzięcia teoretycznego i empirycznego. Murray zebrał wokół siebie grupę zdolnych młodych uczniów, których wspólne wysiłki zmierzające do usystematyzowania i zbadania osobowości ludzkiej były niezwykle owocne. Tom zatytułowany Explorations in personality (1938 - Badania osobowości) zawiera częściowy zapis twórczości tego okresu, lecz najważniejsze jej wyniki zostały upowszechnione w postaci wartości, koncepcji i kategorii pojęciowych przez takich autorów, jak Donald W. MacKinnon, Saul Rosenzweig, R. Nevitt Sanford, Silvan S. Tomkins i Robert W. White. W klinice tej po raz pierwszy poważne środowisko akademickie poświęciło wiele uwagi teorii psychoanalitycznej, podejmując usilne starania zmierzające do opracowania sposobów przełożenia wspaniałych klinicznych intuicji Freuda na operacje eksperymentalne, które umożliwiłyby w pewnym stopniu ich empiryczne potwierdzenie lub odrzucenie. Murray nie tylko wzbudził we własnych uczniach poczucie fascynacji i oczekiwania na zbliżające się odkrycia, lecz ponadto klinika otwórzyła swe wrota doświadczonym uczonym z różnych dziedzin (Erik Homburger Erikson, Cora DuBois, Walter Dyk, H. Scudder McKeel), dzięki czemu przedsięwzięcie to miało wyraźny charakter interdyscyplinarny. W roku 1943 era ta dobiegała końca, ponieważ Murray opuścił Harvard, by wstąpić do Wojskowego Korpusu Medycznego (Army Medical Corps), gdzie jako major, a następnie podpułkownik zorganizował i prowadził placówkę dokonującą oceny kandydatów dla potrzeb Biura Służb Strategicznych (Office of Strategie Services). Placówce tej powierzono trudne zadanie, polegające na selekcji kandydatów do skomplikowanych, tajnych i niebezpiecznych przedsięwzięć. Działalność tej grupy została przedstawiona w pracy Assessment of men (1948 - Ocena mężczyzn). Za swą pracę w wojsku Murray został w 1946 r. odznaczony orderem Legion of Merit (Legia Zasługi). W roku 1947 powrócił do Harvardu, podejmując pracę w niepełnym wymiarze godzin jako wykładowca psychologii klinicznej na nowo utworzonym Wydziale Stosunków Społecznych (Department of Social Relation), a w 1950 r. został mianowany profesorem psychologii klinicznej. W roku 1949 na Uniwersytecie Harvarda Murray stworzył Psychological Clinic Annex (Aneks do Kliniki Psychologicznej), gdzie - wraz z kilkoma współpracownikami i studentami przygotowującymi się do uzyskania doktoratu - prowadził badania nad osobowością, m.in. opracował 88 wyczerpujących historii przypadków. W roku 1962 Murrayowi przyznano tytuł profesora emerytowanego. Otrzymał też Nagrodę za Wybitny Wkład Naukowy (Distingushed Scientific Contribution Award) Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego, a także Nagrodę Złotego Medalu (Gold Medal Award) Amerykańskiej Fundacji Psychologicznej za osiągnięcia całego swego życia w dziedzinie psychologii. Henry Murray zmarł na zapalenie płuc 23 czerwca 1988 r. w wieku 95 lat (zob. Smith i Anderson, 1989).

236

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

Poza rewidowaniem i rozwijaniem swych poglądów teoretycznych, Murray zwrócił uwagę na niektóre z ogólniejszych problemów współczesnego życia, takie jak wyeliminowanie wojen i tworzenie państwa ogólnoświatowego (Murray, 1960a, 1961, 1962b). Był gorącym zwolennikiem twórczej wyobraźni, kierowanej przez rozum, jako siły zdolnej rozwiązać każdy problem trapiący ludzi. Ostro krytykował psychologię za szerzenie negatywnego obrazu ludzi i za jej „złośliwy narcyzm"; zdecydowanie opowiadał się za humanistyczną, optymistyczną psychologią. Medyczne i biologiczne studia i prace badawcze Murraya przyczyniły się do tego, że zawsze przywiązywał on dużą wagę do roli fizycznych i biologicznych czynników w zachowaniu. Jego doświadczenie w zakresie diagnozy lekarskiej znalazło wyraźne odbicie w przekonaniu, że idealnym sposobem oceny osobowości jest ocena przez zespół specjalistów, przy czym duże znaczenie powinno się przywiązywać do wypowiedzi badanego o sobie. Zainteresowanie Murraya taksonomią czy klasyfikacją zachowania oraz jego przekonanie, że dokładne studiowanie indywidualnych przypadków jest niezbędne dla przyszłych postępów psychologii, są także zupełnie zgodne z jego przygotowaniem medycznym. Dokładna znajomość mitologii (1960b) oraz wielkich dzieł literackich, współczesnych i z minionych epok, a zwłaszcza godna eksperta wiedza na temat Melville'a i jego książek, zapewniły mu niewyczerpane źródło idei dotyczących ludzi oraz ich dobrych i złych skłonności. Niezwykły umysł Alfreda N. Whiteheada był dla Murraya wzorem logicznego i syntetycznego myślenia, podczas gdy ostry i zjadliwy, lecz niezwykle zdolny Lawrence J. Henderson posłużył mu jako model surowego i krytycznego nastawienia. O jego długach wdzięczności wobec tych ludzi i wielu innych, z kilkoma generacjami studentów włącznie, można się dowiedzieć z czterech bardzo osobistych dokumentów (1940,1959,1967,1968a) oraz z tomu esejów napisanych na cześć Murraya (White, 1963). Nic dziwnego, że produkt o tak złożonym rodowodzie jest skomplikowaną i wielostronną strukturą. Dla wszystkich, którzy znali Henry'ego Murraya, nie ulega wątpliwości, że jego talent i oddanie badaniom nad osobowością ludzką znalazły jedynie częściowy wyraz w opublikowanych przez niego pracach. Jego okazjonalne uwagi i swobodne rozważania na najróżniejsze tematy, które były tak integralną częścią wspólnych posiłków w Klinice Psychologicznej, dostarczały płodnych idei badawczych dziesiątkom jego uczniów i współpracowników. Niestety, nie wszystkie te idee padły na żyzny grunt i można tylko żałować, że słowo mówione nie zostało zarejestrowane, by wzbogacić materiały pisane. Dobrym przykładem skłonności Murraya do ujawniania jedynie niektórych owoców swego intelektu są publikacje stanowiące rezultat dwudziestu pięciu lat intensywnych studiów nad Hermanem Melvilłem. Latami wytężonej pracy naukowej zyskał wielki rozgłos wśród badaczy Melville'a, a jednak opublikował tylko dwa artykuły poświęcone temu fascynującemu pisarzowi. Jeden z nich to wspaniała analiza psychologicznego znaczenia Moby Dicka (Murray 195lc), a drugi to wstęp do Pierre'a (Murray, 1949a), połączony z przenikliwą analizą tej powieści Melville'a, jednej z najbardziej intrygujących i zagadkowych. Ze względu na ten niedostatek publikacji okazuje się, że psychologiczne badania i prace teoretyczne Murraya najlepiej reprezentuje Explorations in personality (1938 - Badania osobowości), praca stanowiąca podsumowanie myśli i badań zespołu Harwardzkiej Kliniki Psychologicznej pod koniec pierwszego dziesięciolecia jej istnienia. Częściowy opis niektórych późniejszych badań zawarty jest

Struktura osobowości

237

w pracy A clinical study of sentiments (1945 - Kliniczne studium uczuć), którą Murray napisał wspólnie ze swą długoletnią współpracownicą Christianą Morgan oraz w Studies of stressful interpersonal disputations (1963 - Badania nad stresującymi sporami interpersonalnymi). Najważniejsze zmiany, jakie nastąpiły w późniejszych latach w jego teoretycznych przekonaniach, Murray przedstawił najlepiej w rozdziale napisanym wspólnie z Clydem Kluckhohnem (1953), w rozdziale opublikowanym w pracy Toward a generał theory of action (1951a - Ku ogólnej teorii działania), w artykule opublikowanym w piśmie „Dialectica" (1951b), w przemówieniu wygłoszonym na Uniwersytecie Syrakuzańskim (1958), w rozdziale pracy Psychology : a study of a science (1959 - Psychologia: studium nauki) oraz w artykule napisanym dla International encyclopedia of the social sciences (1968b - Międzynarodowa encyklopedia nauk społecznych). Manuał of Thematic Apperception Test (1943 - Podręcznik Testu Apercepcji Tematycznej) służy jako najlepsze źródło informacji o tym teście osobowości, opracowanym wspólnie z Christianą Morgan (Morgan i Murray, 1935), który stał się jednym z najważniejszych i powszechnie stosowanych empirycznych narzędzi klinicysty i badacza osobowości. Wielka wrażliwość i pomysłowość, jaką wykazał Murray przy opracowywaniu sposobów oceniania oraz analizowania zdolności i tendencji kierunkowych człowieka, została żywo przedstawiona w pracy Assessment of men (Office of Strategie Services Assessment Staff, 1948). Najlepszym wprowadzeniem do prac Murraya jest zbiór jego pism pod redakcją Shneidmana (Murray, 1981). Publikacje Andersona (1988, 1990) i Tripleta (1992) rzucają światło na drogę życiową Murraya, podobnie jak wcześniejsze prace Lindzeya (1979) i Murraya (1967). Biografia Robinsona (1992) koncentruje się na związku Murraya z Christianą Morgan. Spuścizna Murraya przedstawiona jest w serii tomów, zawierających zredagowane Wykłady o Osobowości wygłoszone przez niego na Uniwersytecie Stanu Michigan (The emergence of personality, 1987; Further explorations in personality, 1981; Studying persons and. lives, 1990; Zucker, Aronoff i Rabin, 1984; Personality structure in the life course..., 1992).

Struktura osobowości Natura osobowości oraz jej rozwój i osiągnięcia są przedmiotem wielu dociekań teoretycznych Murraya. Na jego poglądy dotyczące struktury osobowości silny wpływ wywarła teoria psychoanalityczna, a mimo to pod wieloma względami różnią się one bardzo od ortodoksyjnego stanowiska Freuda. Murray raczej wystrzega się stosowania słowa „struktura", ze względu na jego konotacje trwałości, regularności i prawidłowości. Uważa on, że osobowość jest zwykle w stanie płynnym. Rozpatrzymy tu jego definicję osobowości oraz pojęcia, które wprowadził w celu przedstawienia natury osobowości.

Definicja osobowości Aczkolwiek Murray w różnych okresach proponował wiele definicji osobowości, główne komponenty tych definicji można ująć w kilku punktach:

238

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya

1. Osobowość jednostki jest abstrakcją sformułowaną przez teoretyka, a nie jedynie opisem zachowania się tej jednostki. 2. Osobowość jednostki odnosi się do wielu zdarzeń, które w idealnym przypadku obejmują całe jej życie. „Historia osobowości jest osobowością". 3. Definicja osobowości powinna odzwierciedlać zarówno stałe i powtarzalne, jak nowe i jedyne w swoim rodzaju elementy zachowania. 4. Osobowość jest czynnikiem organizującym czy kierującym jednostką. Jej funkcje polegają na rozwiązywaniu konfliktów i przezwyciężaniu ograniczeń, na które narażona jest dana jednostka, na zaspokajaniu potrzeb jednostki i na planowaniu sposobów osiągnięcia przyszłych celów. 5. Osobowość jest zlokalizowana w mózgu. „Nie ma mózgu, nie ma osobowości". Tak więc podejmowane przez Murraya próby zdefiniowania osobowości wyraźnie świadczą o tym, że przywiązuje on dużą wagę do historii organizmu, do organizującej funkcji osobowości, do powtarzalnych i nowych elementów zachowania jednostki, do abstrakcyjnej natury osobowości oraz do procesów fizjologicznych stanowiących podłoże procesów psychologicznych.

Przebiegi i serie Podstawowymi danymi psychologa są przebiegi (proceedings), tj. interakcje podmiot-przedmiot lub podmiot-podmiot o czasie trwania wystarczającym do tego, by zawrzeć w sobie istotne elementy danej sekwencji zachowania. Według słów Murraya: [...] przebiegi są tym, co obserwujemy, co próbujemy przedstawić za pomocą modeli i wyjaśniać, tym, co staramy się przewidywać; są faktami, przez porównanie z którymi sprawdzamy adekwatność naszych sformułowań (Murray, 1951b, s. 269-279).

Aczkolwiek w pewnych sytuacjach można ściśle zdefiniować przebieg, np. jako reakcję słowną i odpowiedź na nią, to jednak zwykle można podać tylko bardzo ogólną definicję. W tym duchu Murray wskazuje, że: „Teoretycznie czas trwania przebiegu jest określony przez: 1) początek oraz 2) zakończenie istotnego pod względem dynamicznym zespołu zachowań" (Murray, 1951b, s. 269). Ta koncepcja, zgodnie z którą podstawową jednostką dla psychologa jest przebieg, odzwierciedla przekonanie Murraya, iż wymiar czasowy jest integralnym elementem wszelkich zachowań. Tak więc przebieg jest kompromisem między ograniczeniami praktycznymi nakładanymi przez intelekt i techniki badacza a empirycznym faktem, że zachowanie istnieje w wymiarze czasowym. Przebiegi można podzielić na wewnętrzne (marzenie na jawie, rozwiązywanie problemów, planowanie w samotności) i zewnętrzne (interakcje z osobami lub przedmiotami w otoczeniu). Przebiegi zewnętrzne mają dwa aspekty: subiektywny aspekt doznaniowy oraz obiektywny aspekt zachowaniowy. Rozpatrywanie zachowania w kategoriach przebiegów jest dla wielu celów zupełnie wystarczające. Jednakże w pewnych okolicznościach konieczne jest zawarcie w pojedynczej jednostce czy sformułowaniu zachowania występującego przez czas dłuższy. Taką dłuższą funkcjonalną jednostkę zachowania określa się jako serię:

I

Struktura osobowości

239

Zorganizowaną kierunkowo, nieciągłą sekwencję przebiegów można nazwać serią. A zatem seria (tak jak przyjaźń, małżeństwo, kariera zawodowa) jest to względnie długa jednostka funkcjonalna, którą można odwzorować jedynie z grubsza. Trzeba zarejestrować decydujące przebiegi z całej serii, biorąc pod uwagę takie wskaźniki rozwoju, jak zmiany dyspozycji, wzrost wiedzy i zdolności, podniesienie jakości wykonywanej pracy itd. Żaden przebieg w serii nie może być zrozumiany bez uwzględnienia przebiegów, które do niego doprowadziły, i bez uwzględnienia celów i oczekiwań osoby działającej oraz jej programu na przyszłość (Murray, 1951b, s. 272).

Tak więc przedstawienie zachowania w kategoriach serii jest niezbędne dlatego, że pewne przebiegi są tak ściśle związane ze sobą, iż nie można badać ich oddzielnie, nie niwecząc ich pełnego znaczenia.

Programy serii i rozkłady czasowe Bardzo ważną dla jednostki funkcję pełnią programy serii (serial programs); są to uporządkowane kolejno układy celów cząstkowych, sięgające w przyszłość nawet na miesiące lub lata, które - jeśli wszystko idzie dobrze - doprowadzają w końcu do pewnego pożądanego stanu końcowego. Na przykład dana osoba stawia sobie za cel uzyskanie stopnia doktora medycyny, lecz sytuację obecną dzielą od tego celu lata studiów i specjalistycznej praktyki. Jeśli osoba ta opracuje sobie zbiór celów cząstkowych, z których każdy zbliża ją w pewnej mierze do osiągnięcia tego tytułu, to zbiór taki nazwiemy programem serii. Doniosłe znaczenie mają także rozkłady czasowe, które pozwalają zredukować konflikty między rywalizującymi potrzebami i obiektami stanowiącymi ich cel, umożliwiając wyrażanie tych tendencji w różnym czasie. Dzięki rozkładowi czasowemu dana osoba może w maksymalnym stopniu osiągać różne cele. Jeśli ktoś potrafi sprawnie konstruować rozkłady czasowe, to może znacznie zmniejszyć liczbę i natężenie swych konfliktów. W późniejszych latach Murray określił programy serii i rozkłady czasowe wspólnym terminem porządkowanie, który obejmuje zarówno proces planowania, jak i wynik tego procesu - opracowany program lub rozkład czasowy. Porządkowanie jest wyższym procesem psychicznym, na tym samym poziomie co poznanie. Celem poznania jest kompletne pojęciowe zrozumienie środowiska. Gdy sytuacja zewnętrzna jest już wystarczająco zrozumiała, wówczas włącza się proces porządkowania w celu opracowania sposobu działania oraz zaplanowania strategii i taktyki. Rozważania te świadczą o godnej uwagi antycypacji współczesnych prac nad osobowością i poznaniem. Na przykład Nancy Cantor (1990) opisała, jak ludzie interpretują zadania życiowe w kategoriach dostępnych schematów, co prowadzi ich do kształtowania strategii poznawczych, umożliwiających rozwiązywanie problemów, jakie stwarza życie.

Zdolności i osiągnięcia W przeciwieństwie do wielu psychologów osobowości, Murray zawsze wykazywał znaczne zainteresowanie zdolnościami oraz osiągnięciami i uważał je za ważną część osobowości. Te komponenty jednostki pełnią ważną funkcję, pośred-

240

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

nicząc między dyspozycjami do działania a końcowymi rezultatami, ku którym dyspozycje te są skierowane. W niemal wszystkich jego badaniach nad osobowością osoby badane oceniano w kategoriach różnych dziedzin zdolności i osiągnięć: fizycznych, mechanicznych, przywódczych, społecznych, ekonomicznych, erotycznych i intelektualnych. Systemy osobowości Jeśli nawet uznamy osobowość za nieustannie zmieniające się zjawisko, to jednak istnieją pewne stałe systemy (establishments) czy struktury, które trwają w czasie i są nieodzowne do zrozumienia zachowania. Dla określenia tych struktur psychicznych Murray zapożyczył z psychoanalizy terminy ego, id i superego, jednakże do interpretacji tych pojęć wprowadził pewne charakterystyczne elementy. Murray, podobnie jak Freud, uważał id za magazyn pierwotnych i nieakceptowanych impulsów. Tu jest źródło energii, źródło wszelkich wrodzonych motywów, nierozumna i nieuspołeczniona jaźń. Murray podkreślał jednak, że id zawiera również impulsy, które mogą być zaakceptowane przez ego i przez społeczeństwo. Id nie tylko zawiera impulsy popychające zarówno do dobrego, jak i do złego, lecz ponadto siła tych tendencji jest różna u różnych osób. Tak więc zadanie polegające na kontrolowaniu tendencji id czy kierowaniu nimi nie jest bynajmniej dla wszystkich jednakowo trudne: „Niektóre «ega» siedzą w siodle łagodnego szetlandzkiego kuca, podczas gdy inne dosiadają na oklep dzikiego mustanga z prerii" (Murray i Kluckhohn, 1953, s. 26). Zmiana koncepcji id przez Murraya w zasadniczy sposób modyfikuje Freudowski model dynamiki id-ego. Jak pisze Murray: „wydaje się, że najlepiej jest myśleć 0 id, jako o składającym się z wszystkich podstawowych energii, emocji i potrzeb (wartości-wektorów) osobowości, przy czym niektóre z nich są zupełnie możliwe do zaakceptowania, a niektóre zupełnie nieakceptowalne, lecz większość może być zaakceptowana wtedy, gdy są wyrażone w kulturowo aprobowanej formie, w odniesieniu do kulturowo aprobowanego obiektu, w kulturowo aprobowanym miejscu 1 w kulturowo aprobowanym czasie. Tak więc funkcją ego jest nie tyle tłumienie popędowych potrzeb, ile kierowanie nimi przez łagodzenie ich gwałtowności oraz określanie sposobu i czasu ich zaspokajania" (Murray i Kluckhohn, 1953, s. 24). Uderzająca jest analogia między tą wprowadzoną przez Murraya modyfikacją, a przekształceniem freudowskich popędów we „fragmenty popędów", co zaproponował Erikson. W rezultacie zadaniem ego nie jest jedynie hamowanie i ograniczanie. Ego nie tylko musi powstrzymywać czy wypierać pewne impulsy czy motywy, lecz - co ważniejsze - musi organizować, planować i regulować sposób przejawiania się innych motywów. Ego, zgodnie z teorią psychoanalityczną, jest tu traktowane jako główny organizator czy integrator zachowania. Jednakże organizowanie to po części zmierza także do tego, by umożliwić czy ułatwić ekspresję pewnych impulsów id. Siła i efektywność ego są ważnymi determinantami przystosowania danej jednostki. Superego w teorii Murraya, podobnie jak w teorii Freuda, uważane jest za implantowany kulturowo, zinternalizowany system, którego działanie w danej jednostce polega na regulowaniu zachowania w prawie taki sam sposób, w jaki niegdyś działały czynniki znajdujące się poza tą jednostką. Czynniki te - zwykle rodzice, lecz także rówieśnicy, nauczyciele, osobistości publiczne oraz postacie

Struktura osobowości

241

literackie - działają jako reprezentanci danej kultury, tak że zinternalizowanie ich zaleceń stanowi krok w kierunku zinternalizowania zaleceń kulturowych. Inaczej niż w teorii Freuda, superego rozwija się według Murraya warstwami, od prymitywnych reprezentacji niemowlęcych do racjonalnego uporządkowania zasad etycznych. A zatem konflikt może istnieć w samym superego. Ściśle związane z superego jest Ja idealne, które stanowi wyidealizowany obraz samego siebie - Ja pożądane, czyli zbiór osobistych ambicji, do których urzeczywistnienia dana jednostka dąży. Ja idealne może być całkowicie oddzielone od superego, jak w wypadku jednostki, która aspiruje do osiągnięcia mistrzostwa w zbrodni, albo też może być ściśle z nim związane, gdy jednostka dąży do realizacji osobistych ambicji w sposób całkowicie zgodny z wymaganiami społecznymi. Jeśli superego dominuje, a Ja idealne jest stłumione, to dana osoba może starać się „spełnić wolę Bożą" lub „służyć społeczeństwu" kosztem rezygnacji z wszelkich osobistych ambicji. Należy zauważyć, że Murrayowska koncepcja superego i Ja idealnego zostawia więcej miejsca na zmiany i rozwój w latach następujących po dzieciństwie niż ortodoksyjne stanowisko psychoanalityczne. W trakcie normalnego rozwoju relacje między tymi trzema instytucjami zmieniają się w taki sposób, że tam, gdzie początkowo najwyższą władzę sprawowało id, decydującą rolę zaczyna odgrywać superego, a w końcu ego. W najszczęśliwszych przypadkach łagodne superego oraz silne i pełne inwencji ego wspólnie umożliwiają właściwą ekspresję impulsów id w takich okolicznościach, które są kulturowo aprobowane. Dokonane przez Murraya przedefiniowanie freudowskiego strukturalnego triumwiratu - id, ego i superego - umożliwiło więc odejście od przedstawionego przez Freuda pesymistycznego scenariusza wiecznego konfliktu. Murray pozostał jednak silnie zaangażowany w obronę koncepcji Freuda dotyczących psychologii głębi, seksualności, fantazji, mechanizmów obronnych oraz konieczności uwzględniania nieracjonalnych podstaw zachowania. Był także zwolennikiem idei determinizmu dziecięcego (childhood determinism). Freud, jak napisał Murray: „przestrzegał mojego pierwszego przykazania: zaczął od początku" (Murray, 1959, s. 13). Dynamika własnej rodziny skłoniła Murraya do odrzucenia Freudowskiej charakterystyki ojca jako przerażającego, wszechmocnego rywala 0 uczucia uwielbianej matki. Ponadto opracowana przez Murraya lista potrzeb wyraźnie wskazuje, że uważał on system motywacyjny Freuda za zbyt ograniczony. W jednej ze swych prac napisał, że wprowadzony przez Freuda podział popędów na popędy życia (Eros) i popędy śmierci (Thanatos) jest: „irracjonalny, sentymentalny i niewystarczająco zróżnicowany" (Murray, 1967, s. 304). W dodatku jego zmodyfikowana wersja Ja idealnego ma wiele wspólnego z modelem Erika Eriksona, z konstruktem proprium Gordona Allporta, oraz ze współczesnymi podejściami poznawczymi. Na koniec trzeba podkreślić, że Murray był przekonany, iż Freud przywiązywał zbyt małą wagę do systematycznych badań, czynników społecznych i różnic kulturowych (Murray, 1940). Tak więc, reasumując, Murray zaakceptował apel Freuda o uwzględnianie nieświadomych sił i zdarzeń z dzieciństwa jako determinantów zachowania. Akceptacja ta była podstawą, na której wzniósł on własne rusztowanie dla systemu osobowości. W późniejszych rewizjach swej teorii Murray (1959) położył nacisk na bardziej pozytywne systemy osobowości. Był on przekonany, że istnieją formatywne 1 konstruktywne procesy, które nie służą jedynie przetrwaniu i obronie przed

242

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

lękiem, ale mają własne energie, cele i i pełen wyobraźni, tworzyć i budować, Wyobraźnia twórcza może istotnie być a jednocześnie tym, któremu często daje

spełnienia. Człowiek musi być twórczy jeśli ma pozostać zdrowy psychicznie. najsilniejszym elementem osobowości, się najmniej możliwości ekspresji.

Dynamika osobowości Wkład Murraya do teorii psychologicznej był najbardziej wybitny w dziedzinie przedstawiania ludzkich dążeń, poszukiwań, pragnień, życzeń i chęci. Można by słusznie powiedzieć, że zajmował się on przede wszystkim psychologią motywacji. To skoncentrowanie się na procesie motywacyjnym jest zupełnie zgodne z przekonaniem Murraya, że badanie tendencji kierunkowych danej osoby stanowi klucz do zrozumienia jej zachowania. „[...] najważniejszą rzeczą, jakiej można dowiedzieć się o danej osobie [...] jest nadrzędna kierunkowość (lub kierunkowości - directionalities) jej czynności, umysłowych, werbalnych lub fizycznych" (Murray, 1951b s. 276). Zainteresowanie kierunkowością doprowadziło Murraya do utworzenia najbardziej złożonego i najstaranniej opisanego systemu konstruktów motywacyjnych, jaki można znaleźć we współczesnej psychologii. Jego zamiłowanie do taksonomii ujawnia się tu wyraźnie w cierpliwym i dociekliwym klasyfikowaniu elementów zachowania ludzkiego w kategoriach determinantów czy motywów, stanowiących podłoże tych elementów. Murray z pewnością nie był pierwszym, który kładł silny nacisk na doniosłe znaczenie analizy motywacyjnej. Jednakże jego sformułowania odznaczają się kilkoma wyróżniającymi cechami. Podczas gdy dominującą tendencją w psychologii jest dążenie do prostoty i małej liczby pojęć, Murray podkreślał, że właściwe zrozumienie motywacji ludzkiej wymaga przyjęcia systemu, który stosuje wystarczająco dużą liczbę zmiennych, aby mógł odzwierciedlić, przynajmniej częściowo, ogromną złożoność motywacji ludzkiej. Dążył on także usilnie do tego, aby zaopatrzyć swe zmienne w definicje empiryczne, które - jeśli nawet nie są doskonałe - przewyższały pod względem poziomu operacjonalizacji większość poprzednich schematów teoretycznych w dziedzinie motywacji ludzkiej. Wynikiem tych prac jest zbiór pojęć, który stanowi śmiałą próbę zbudowania pomostu między opisem klinicznym a wymogami badań empirycznych. Rozpatrywanie teorii motywacji Murraya zaczniemy od omówienia pojęcia potrzeby, które od początku było ośrodkiem jego koncepcji, a następnie przejdziemy do takich związanych z nim pojęć, jak presja, redukcja napięcia, temat, integrat potrzeby, temat jednostkowy oraz pocesy panujące. Na koniec przedstawimy dwa powiązane ze sobą pojęcia wartości i wektorów, które reprezentują nowszy kierunek w jego pracy teoretycznej.

Potrzeba Aczkolwiek pojęcie potrzeby znajduje szerokie zastosowanie w psychologii, to jednak żaden inny teoretyk nie poddał tego pojęcia tak starannej analizie ani nie przedstawił tak kompletnej taksonomii potrzeb jak uczynił to Murray.

Dynamika osobowości

243

Szczegóły przeprowadzonej przez Murraya analizy tego pojęcia można poznać z jego definicji: Potrzeba jest konstruktem (dogodną fikcją, czyli pojęciem hipotetycznym), który reprezentuje pewną siłę [...] w regionie mózgu, siłę, która organizuje percepcję, apercepcję, myślenie, dążenia i działanie w taki sposób, aby przekształcić w pewnym kierunku istniejącą, niezadowalającą sytuację. Potrzeba jest niekiedy wywoływana bezpośrednio przez procesy wewnętrzne pewnego rodzaju [...] lecz częściej (gdy istnieje stan gotowości) przez wystąpienie jednej z niewielu skutecznych zazwyczaj presji [sił środowiskowych] [...]. Tak więc potrzeba przejawia się w tym, że prowadzi organizm do poszukiwania lub unikania spotkania z pewnymi rodzajami presji, a w razie ich napotkania - do zwracania uwagi i reagowania na nie [...]. Każdą potrzebę charakteryzuje towarzyszące jej określone uczucie lub emocja i tendencja wobec stosowania określonych form reagowania [...] dla utrzymania jej kierunku. Potrzeba może być słaba lub silna, chwilowa lub trwała. Zwykle jednak trwa ona i daje początek pewnemu ciągowi zachowania zewnętrznego (lub fantazji), które [...] zmienia początkowe warunki w taki sposób, aby doprowadzić do sytuacji końcowej, która uspokaja lub zaspokaja organizm (1938, s. 123-124).

Z definicji tej dowiadujemy się, że pojęciu potrzeby (podobnie jak pojęciu osobowości) Murray przyznaje status pojęcia abstrakcyjnego czy hipotetycznego, niemniej jednak wiąże ją z procesami fizjologicznymi zachodzącymi w mózgu, które stanowią jej podłoże. Przyjmuje także, iż potrzeby mogą być wzbudzane przez czynniki wewnętrzne albo przez bodźce zewnętrzne. W obu wypadkach potrzeba wywołuje aktywność organizmu i podtrzymuje tę aktywność, dopóki sytuacja organizmu w środowisku nie zostanie zmieniona w taki sposób, by potrzeba ta została zredukowana. Niektórym potrzebom towarzyszą określone emocje czy uczucia; często też z potrzebami wiążą się określone czynności instrumentalne, które skutecznie prowadzą do pożądanego stanu końcowego. Murray twierdzi, że o istnieniu potrzeby można wnioskować na podstawie: 1) efektu, czyli końcowego rezultatu zachowania, 2) szczególnej struktury czy formy wchodzącego w grę zachowania, 3) wybiórczego zwracania uwagi i reagowania na specyficzną klasę obiektów bodźcowych, 4) wyrażania określonej emocji lub uczucia, 5) wyrażania zadowolenia z osiągnięcia określonego efektu lub rozczarowania, gdy efekt ten nie zostanie osiągnięty (1938, s. 124). Subiektywne sprawozdania dotyczące uczuć, zamiarów i celów dostarczają dodatkowych kryteriów. Dysponując ogólną definicją oraz powyższymi kryteriami rozpoznawania i klasyfikowania potrzeb, Murray - po intensywnych badaniach niewielkiej liczby osób - uzyskał prowizoryczną listę dwudziestu potrzeb. Aczkolwiek lista ta została znacznie zmodyfikowana i rozszerzona, to jednak dwadzieścia początkowych potrzeb nadal dobrze reprezentuje koncepcję Murraya. Przedstawił on te zmienne w pracy Explorations in personality (1938) wraz z opisem faktów specyficznych dla każdej potrzeby, łącznie z pozycjami kwestionariusza służącymi do pomiaru danej potrzeby, towarzyszącymi jej emocjami oraz przykładami tej potrzeby. W tabeli 6.1 przedstawiono listę tych dwudziestu potrzeb wraz z ich krótkimi definicjami. Typy potrzeb. Dotychczas dowiedzieliśmy się, jak Murray definiuje potrzebę, rozpatrywaliśmy podane przez niego kryteria ich identyfikacji oraz zapoznaliśmy się

Tabela 6.1. Przykładowa lista potrzeb Murraya* Potrzeba

Krótkie określenie

Afiliacji

Wiązać się z kimś bliskim (kimś, kto jest podobny do podmiotu lub lubi go) i z przy. jemnością współdziałać z nim lub wymieniać przysługi. Podobać się pociągającej osobie i zdobyć jej uczucie. Być przywiązanym do przyjaciela i pozostać lojalnym wobec niego.

Agresji

Przezwyciężać opór siłą. Walczyć. Pomścić krzywdę. Napaść, zranić lub zabić kogoś. Sprzeciwiać się energicznie lub karać kogoś.

Autonomii

Uwolnić się, pozbyć się ograniczenia, wyswobodzić się z więzów. Opierać się przymusowi i ograniczeniom. Unikać lub wycofywać się z czynności zalecanych przez dominujące autorytety. Być niezależnym i móc swobodnie działać zgodnie z impulsem. Być swobodnym, nieodpowiedzialnym. Nie stosować się do zwyczajów.

Dominowania

Panować nad swym środowiskiem ludzkim. Wpływać na zachowanie innych lub kierować nim za pomocą sugestii, kuszenia, przekonywania lub rozkazywania. Odradzać, powstrzymywać lub zakazywać.

Doznań zmysłowych Poszukiwać wrażeń zmysłowych i cieszyć się nimi. Odrzucania

Odseparować się od obiektu o negatywnej kateksji. Wykluczać, opuszczać, wypędzać kogoś niżej stojącego lub pozostać obojętnym wobec niego. Traktować lekceważąco lub porzucić kogoś.

Oparcia

Mieć zaspokojone swoje potrzeby dzięki współczującej pomocy kogoś bliskiego. Być pielęgnowanym, utrzymywanym, podtrzymywanym na duchu, otoczonym opieką, chronionym, kochanym, otrzymywać rady, wskazówki, przebaczenie, być pocieszanym.:. Pozostawać blisko oddanego opiekuna. Mieć zawsze jakiegoś protektora.

Opiekowania się

Obdarzać współczuciem i zaspokajać potrzeby kogoś bezradnego: niemowlęcia lub kogoś, kto jest słaby, niepełnosprawny, niedoświadczony, niedołężny, pokonany, upokorzony, samotny, przygnębiony, rozstrojony psychicznie. Pomagać komuś w niebezpieczeństwie. Żywić, pomagać, popierać, pocieszać, chronić, dodawać otuchy, pielęgnować, leczyć.

Osiągnięć

Dokonać czegoś trudnego. Panować nad obiektami fizycznymi, istotami ludzkimi lub ideami, manipulować nimi lub organizować je. Robić to jak najsprawniej i w sposób jak najbardziej niezależny. Przezwyciężyć przeszkody i osiągać wysoki poziom; Przewyższyć samego siebie. Rywalizować z innymi i górować nad nimi. Zwiększać szacunek dla samego siebie przez skuteczne wykorzystanie swego talentu.

Pokazania się

Wywierać wrażenie. Być widzianym i słyszanym. Podniecać, zdumiewać, fascynować, zabawiać, wstrząsać, zaciekawiać, rozweselać lub uwodzić innych.

Poniżania się

Poddawać się biernie sile zewnętrznej. Akceptować krzywdę, naganę, krytykę, karę. Kapitulować. Godzić się z losem. Przyznawać się do niższości, błędu, wykroczenia lub porażki. Wyznawać swe winy i pokutować. Przypisywać winę sobie, poniżać lub' okaleczać samego siebie. Szukać cierpienia, kary, choroby, nieszczęścia i cieszyć się

Porządku

Porządkować rzeczy. Dążyć do czystości, uporządkowania, organizacji, równowagi, schludności i precyzji.

Przeciwdziałania

Przezwyciężyć czy odrobić niepowodzenie przez wzmożenie wysiłku. Zmazać upokorzenie przez podjęcie działania. Pokonać słabość, stłumić strach. Zmazać hańbę przez działanie. Szukać przeszkód i trudności do przezwyciężenia. Utrzymywać szacunek dla samego siebie i dumę na wysokim poziomie.

Samoobrony

Bronić się przed napaścią, krytyką i naganą. Ukrywać lub usprawiedliwiać zly czyn, porażkę lub upokorzenie. Bronić swego Ja.

Dynamika osobowości •jabete 6.1.

245

c.d.

potrzeba

Krótkie określenie

geksu

Tworzyć i rozwijać związek erotyczny. Mieć stosunek seksualny.

Ulegania

Podziwiać i popierać zwierzchnika. Chwalić, otaczać czcią, wysławiać. Poddawać się chętnie wpływowi kogoś bliskiego. Starać się dorównać jakiemuś wzorowi. Stosować się do zwyczaju.

Unikania poniżeń

Unikać poniżenia. Opuszczać kłopotliwe sytuacje lub unikać warunków, które mogą doprowadzić do poniżenia: lekceważenia, drwin lub obojętności ze strony innych. Powstrzymywać się od działania z powodu strachu przed porażką.

Unikania szkód

Unikać bólu, urazu fizycznego, choroby i śmierci. Uciekać z niebezpiecznej sytuacji. Stosować środki ostrożności.

Zabawy

Robić coś „dla żartu", bez innego celu. Lubić śmiać się i żartować. Szukać przyjemnego odprężenia. Brać udział w rozgrywkach, zawodach, tańcach, przyjęciach z alkoholem, grze w karty.

Zrozumienia

Zadawać ogólne pytania lub odpowiadać na nie. Interesować się treścią. Rozmyślać, formułować, analizować i uogólniać.

* Adaptowano na podstawie: Murray, 1938, s. 152-226.

z typową listą potrzeb. Prócz tego ważne jest rozpatrzenie zasad rozróżnienia rozmaitych typów potrzeb. Po pierwsze, rozróżnia się potrzeby pierwotne i wtórne. Potrzeby pierwotne, czyli wiscerogenne, są związane z charakterystycznymi procesami organicznymi, a ich zaspokojenie zwykle pociąga za sobą zadowolenie fizyczne. Przykładowo można tu wymienić potrzeby: powietrza, wody, pokarmu, wydzielania mleka (laktacji), wydalania moczu, defekacji oraz potrzebę seksualną. Potrzeby wtórne, czyli psychogenne, przypuszczalnie wywodzą się z potrzeb pierwotnych, a charakteryzuje je brak specyficznych powiązań z określonymi procesami organicznymi lub zadowoleniem fizycznym. Przykładem tych potrzeb mogą być potrzeby: nabywania, konstruowania, osiągnięć, uznania, pokazania się, dominacji, autonomii i uległości. Po drugie, rozróżnia się potrzeby jawne i ukryte, tj. potrzeby zewnętrzne i utajone. Chodzi tu o podkreślenie różnicy między tymi potrzebami, które można wyrażać w sposób mniej lub bardziej bezpośredni, a tymi, które są na ogół powściągane, hamowane lub wypierane. Można by powiedzieć, że potrzeby zewnętrzne wyrażają się na ogół w zachowaniu motorycznym, podczas gdy potrzeby ukryte należą zwykle do świata fantazji lub snów. Istnienie potrzeb ukrytych jest w dużej mierze wynikiem ukształtowania się zinternalizowanych struktur (superego), które określają, jakie postępowanie jest właściwe czy możliwe do zaakceptowania. Niektórych potrzeb nie można wyrażać swobodnie bez pogwałcenia konwencji lub norm przejętych od społeczeństwa za pośrednictwem rodziców i te właśnie potrzeby często funkcjonują na poziomie ukrytym. Po trzecie, istnieją potrzeby skoncentrowane i potrzeby rozlane. Niektóre potrzeby są ściśle związane z ograniczonymi klasami obiektów środowiskowych, podczas gdy inne są tak zgeneralizowane, że mają zastosowanie w niemal każdych warunkach środowiskowych. Murray stwierdza, że z wyjątkiem jakiejś niezwykłej fiksacji potrzeba zawsze jest podatna na zmiany - zmieniają się zarówno obiekty, ku którym jest skierowana, jak i sposób podejścia do tych obiektów. Inaczej mówiąc: sfera zjawisk środowiskowych, których dotyczy dana potrzeba, może się

246

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

rozszerzać lub zwężać, a działania instrumentalne związane z tą potrzebą mogą stawać się liczniejsze i bardziej intensywne lub mniej liczne i słabsze. Jeśli potrzeba jest mocno związana z jakimś nieodpowiednim obiektem, określa się ją jako fiksację i uważa zwykle za zjawisko patologiczne. Jak jednak wskazuje Murray, niezdolność do przejawiania trwałej preferencji wobec jakiegoś obiektu (przeskakiwanie z obiektu na obiekt), może być czymś równie patologicznym, jak fiksacja. Po czwarte, istnieją potrzeby proaktywne i potrzeby reaktywne. Potrzeba proaktywna jest w głównej mierze zdeterminowana wewnętrznie, jest potrzebą, która „uruchamia się samorzutnie" pod wpływem czegoś, co istnieje w danej osobie, a nie w środowisku. Natomiast potrzeby reaktywne są wzbudzane w odpowiedzi na pewne zdarzenie zewnętrzne. Jest to rozróżnienie podobne w dużym stopniu do różnicy między reakcją wywołaną przez właściwy bodziec a reakcją występującą pod nieobecność jakiejkolwiek istotnej zmiany bodźcowej. Murray stosuje te pojęcia także przy opisywaniu interakcji między dwiema lub więcej osobami, gdzie zwykle jedną z tych osób można nazwać „osobą działającą proaktywnie" (proactor - inicjuje interakcję, zadaje pytania, w ogóle dostarcza bodźca, na który druga osoba musi reagować), drugą zaś - „osobą działającą reaktywnie" (reactor - reaguje na bodźce dostarczone przez osobę działającą proaktywnie). Po piąte, rozróżnia się potrzeby aktywności, potrzeby formy i potrzeby skoncentrowane na wyniku. Psychologowie amerykańscy, którzy zwykli przywiązywać największą wagę do funkcjonalności i użyteczności, zawsze kładli nacisk na potrzeby skoncentrowane na wyniku - potrzeby prowadzące do jakiegoś pożądanego stanu lub wyniku końcowego. Murray jednak podkreśla, że równie doniosłe są potrzeby formy - tendencje do wykonywania pewnych czynności dla nich samych. Przypadkowe, nie skoordynowane, niefunkcjonalne wykonywanie czynności związanych z różnymi procesami (takimi jak widzenie, słyszenie, myślenie, mowa), które występuje od urodzenia, jest przejawem potrzeby aktywności. Jest to „czysta przyjemność funkcjonowania", działanie dla samego działania. Potrzeby formy natomiast wymagają, by robić coś na pewnym poziomie jakości czy doskonałości. Także w tym wypadku dąży się do wykonywania pewnej czynności i czerpie się z tego przyjemność, lecz tylko wtedy, gdy wykonuje się ją z pewną perfekcją. Wzajemne relacje potrzeb. Jest oczywiste, że potrzeby nie działają w całkowitej izolacji od siebie, i że charakter ich interakcji czy wzajemnych oddziaływań ma ogromne znaczenie teoretyczne. Murray uwzględnia fakt, że istnieje hierarchia potrzeb, że pewne tendencje mają pierwszeństwo przed innymi. Pojęcie priorytetu (prepotency) odnosi się do potrzeb, które: „zyskują przewagę jako najbardziej pilne, jeśli nie są zaspokojone" (Murray, 1951a, s. 452). Tak więc w sytuacjach, w których zostają wzbudzone jednocześnie dwie (lub więcej) potrzeby motywujące niezgodne ze sobą reakcje, w działaniu zostanie zazwyczaj wyrażona potrzeba priorytetowa (taka jak unikanie bólu, zaspokojenie głodu lub pragnienia), ponieważ zaspokojenia potrzeb priorytetowych nie można odkładać na później. Niezbędne jest pewne minimum zaspokojenia takich potrzeb, zanim będą mogły działać inne potrzeby. W swych badaniach nad osobowością Murray posługiwał się z reguły zbiorem pojęć reprezentujących konflikt między ważnymi potrzebami. U każdej z osób badanych oceniano więc zwykle intensywność konfliktu w pewnych kluczowych dziedzinach, np. autonomia a uległość, osiągnięcia a przyjemność.

Dynamika osobowości

247

W pewnych okolicznościach jeden kierunek działania może doprowadzić do spokojenia wielu potrzeb. Gdy różne potrzeby prowadzą do tego samego za zachowania, Murray mówi o fuzji potrzeb. Inny ważny rodzaj relacji między potrzebami wyraża pojęcie potrzeby służebnej. Jest to potrzeba, która służy innej potrzebie, np. jednostka może przejawiać potrzebę agresji, co jednak ma tylko u ł a t w i ć zaspokojenie potrzeby nabywania. W każdym wypadku, gdy działanie jednej potrzeby służy jedynie zaspokojeniu drugiej, mówimy o tej pierwszej potrzebie jako o służebnej względem drugiej. Śledzenie łańcuchów potrzeb, z których każda jest służebna względem innej, może być bardzo pomocne w ujawnianiu dominujących czy podstawowych motywów danej jednostki. Poziomy analizy. Jest ważne, żeby zdawać sobie sprawę z tego, że według Murraya potrzeba jest uogólnionym konstruktem. Dokonał on rozróżnienia między potrzebą i celem, gdzie cel jest specyficznym celem zewnętrznym, przyjętym przez daną osobę jako wyraz pewnej potrzeby. Murray (1951b) podał jako przykład ogólną potrzebę dominacji oraz specyficzny cel - zostać wybranym na burmistrza określonego miasta. Wcześniej (1938, s. 127) pisał: „Kiedy stwierdza się, że jednostka ma, powiedzmy, silną potrzebę agresji, wówczas znaczy to tylko tyle, że oznaki tej potrzeby powtarzały się względnie często w przeszłości. Jest to stwierdzenie abstrakcyjne, które wymaga rozwinięcia", ponieważ nie wskazuje, w jaki sposób i wobec jakich obiektów będzie wyrażona ta potrzeba. Nie uwzględnia także, jak wkrótce się przekonamy, bardzo istotnej roli presji środowiskowej. Murray posłużył się także wprowadzonym przez Freuda pojęciem kateksji do określenia zdolności jakiegoś obiektu do wywołania pozytywnej lub negatywnej potrzeby u danej osoby. Utrzymywał, że: „osobowość ujawnia się w dużej mierze w obiektach kateksji [...] W ten sposób można złożyć dość adekwatny portret osobowości społecznej" (1938, s. 106). Pozwoliło to Murrayowi rozwiązać dylemat, który wprawiał w zakłopotanie wielu badaczy i teoretyków osobowości: czy należy koncentrować się na specyficznych cechach indywidualnych, czy na ogólnych konstruktach. Murray pisał: Problem polega na generalizowaniu dla celów naukowych natury obiektów kateksji; nie wydaje się bowiem, żebyśmy potrafili poradzić sobie z konkretnymi jednostkami w ich pełnej specyficzności. Stwierdzenie, że S lubi Billa Snooksa, lub że podobają mu się prace Freda Fudge'a, lub że wstąpił do klubu Gamma, lub że należy do Adwentystów Godziny Jedenastej, może nie mieć żadnego znaczenia naukowego, chociaż dla dżentelmenów, którzy wraz z S są zaangażowani w działalność tych stowarzyszeń, może to być sprawa interesująca. Naszym zdaniem ważne jest, żeby wiedzieć, że istnieje jakiś obiekt kateksji, lecz obiekt ten jako taki może nie mieć statusu naukowego, dopóki nie zostanie poddany analizie i wyrażony w postaci związku atrybutów istotnych psychologicznie. Ośmielamy się mieć nadzieję, że teoria presji jest krokiem w tym kierunku (1938, s. 107-108).

Dotychczas mówiliśmy o tym, w jaki sposób Murray przedstawia motywację jednostki. Jednakże te osobiste motywy są ściśle związane ze zdarzeniami zachodzącymi poza daną jednostką i pozostaje nam jeszcze do rozpatrzenia zaproponowany przez Murraya sposób ujęcia tych istotnych wydarzeń środowiskowych.

248

Dynamika osobowości

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya

Presja

«

Podobnie jak pojęcie „potrzeby" reprezentuje istotne determinanty zachowania zlokalizowane wewnątrz danej osoby, tak pojęcie „presji" reprezentuje efektywne, czyli istotne, determinanty zachowania działające w środowisku. Najprościej mówiąc, presja jest właściwością czy cechą obiektu środowiskowego lub osoby, ułatwiającą lub utrudniającą wysiłki jednostki zmierzające do osiągnięcia danego celu. Presja wiąże się z osobami lub obiektami, które mają bezpośredni wpływ na starania danej jednostki dążącej do zaspokojenia swych potrzeb: „Presja obiektu jest tym, co może on zrobić podmiotowi lub dla podmiotu - zdolnością obiektu do wpływania w ten lub inny sposób na powodzenie podmiotu" (Murray i współprac., 1938, s. 121). Przedstawiając środowisko w kategoriach presji,badacz spodziewa się wyodrębnić i sklasyfikować ważne elementy środowiska, : w którym żyje dana jednostka. Niewątpliwie wiemy o wiele więcej o tym, co dana jednostka prawdopodobnie uczyni, jeśli dysponujemy nie tylko obrazem jej motywów, czyli tendencji kierunkowych, lecz także obrazem jej sposobu spostrzegania czy interpretowania swego środowiska. Dla wyrażenia tej drugiej funkcji zostało wprowadzone pojęcie presji. Dla określonych celów Murray opracowywał różne listy presji. Reprezentatywnym ich przykładem jest klasyfikacja zamieszczona w tabeli 6.2, mająca za zadanie odwzorowanie ważnych zdarzeń czy oddziaływań z okresu dzieciństwa. W praktyce nie tylko określa się, które presje występowały w doświadczeniu danej Tabela 6.2. Skrócona lista presji" 1. Brak oparcia w rodzinie Różnice kulturowe Niezgoda w rodzinie Niekonsekwentna dyscyplina Separacja rodziców Nieobecność któregoś z rodziców: ojca, matki Choroba rodziców: ojca, matki Śmierć któregoś z rodziców: ojca, matki Niski poziom któregoś z rodziców: ojca, matki Odmienność któregoś z rodziców: ojca, matki Ubóstwo Niestabilny dom 2. Niebezpieczeństwo lub nieszczęście Brak fizycznego oparcia, wysokość Woda Samotność, ciemność Burzliwa pogoda, błyskawice Pożar Wypadek Zwierzę 3. Brak lub utrata Pożywienia Dobytku Towarzystwa Różnych rzeczy 4. Zatrzymywanie, odmawianie przedmiotów Odrzucanie, obojętność i pogarda * Adaptowano na podstawie: Murray, 1938, s. 291-292.

6.

Rywal, współzawodniczący rówieśnik

7. Urodzenie się brata lub siostry 8. Agresja Maltretowanie przez starszego mężczyznę, starszą kobietę Maltretowanie przez rówieśników Kłótliwi rówieśnicy 9.

Dominacja, przymus i zakaz Dyscyplina Wychowanie religijne

10.

Opiekowanie się, dogadzanie

11.

Poszukiwanie oparcia, domaganie się czułości

12.

Szacunek, pochwała, uznanie

13. Afiliacja, przyjaźnie 14.

15.

Seks Obnażenie się Uwiedzenie: homoseksualne, heteroseksualne Stosunek seksualny rodziców Oszustwo lub zdrada

16. Niższość Fizyczna Społeczna Intelektualna

249

jednostki, lecz także przypisuje się im oceny ilościowe, aby wskazać ich siłę czy znaczenie w życiu danej jednostki. Ważne jest, aby odróżnić znaczenie obiektów środowiskowych, takich jakie spostrzega lub interpretuje dana jednostka (presja beta - beta press), od właściwości tych obiektów środowiskowych, takich jakie istnieją w rzeczywistości, tj. wykrywanych za pomocą obiektywnego badania (presja alfa - alpha press). Zachowanie jednostki wiąże się najściślej z presją beta, niemniej jednak ważne jest ustalenie, w jakich sytuacjach istnieje duża rozbieżność między presją beta, na którą reaguje dana jednostka, a istniejącą realnie presją alfa.

Redukcja napięcia Wiemy już, że według Murraya jednostkę „wprawia w ruch" złożony zbiór motywów. Ponadto zakłada on, że gdy potrzeba jest wzbudzona, jednostka znajduje się w stanie napięcia, a zaspokojenie potrzeby pociąga za sobą redukcję napięcia. I wreszcie przyjmuje, że organizm uczy się zwracać uwagę na te obiekty i wykonywać te działania, które w przeszłości zostały skojarzone z redukcją napięcia. Aczkolwiek to tradycyjne sformułowanie spotyka się z aprobatą Murraya, jednak utrzymuje on, że jest to obraz niepełny. Jednostka uczy się reagować nie tylko w taki sposób, aby zredukować napięcia i dzięki temu doznać zadowolenia, lecz także w taki sposób, aby wzmóc napięcie, które później zostanie zredukowane, co pozwala zwiększyć doznawaną przyjemność. Przykładem zwiększenia napięcia w celu czerpania większej satysfakcji z danej czynności jest uprawianie gry wstępnej przed stosunkiem seksualnym. Innym dobrym przykładem jest opisany przez Zuckermana motyw szukania wrażeń, który rozpatrzymy w rozdz. 9. Należy zauważyć, że sformułowanie to stosuje się tylko do potrzeb skoncentrowanych na wyniku. W wypadku potrzeb aktywności i potrzeb formy satysfakcja jest nieodłączna od czynności i może być równie intensywna na początku lub w środku, jak na końcu. Murray przyjmuje, że człowiek działa w taki sposób, jakby zamierzał zwiększyć zadowolenie i zmniejszyć napięcie. Jednakże jest to tylko zamiar czy przekonanie ze strony osoby działającej i nie zawsze działanie, które - jej zdaniem - zredukuje napięcie i doprowadzi do satysfakcji, pozwala skutecznie osiągnąć ten cel. Ponadto ludzie nie są motywowani, by zwiększyć satysfakcję w ogóle; zawsze starają się zredukować specyficzne napięcie związane z jakąś określoną potrzebą. Zadowolenie jest więc głównie wynikiem, czy rezultatem, stanów potrzeby oraz zachowań, do których te stany prowadzą.

Temat Temat jest po prostu molarną interakcyjną jednostką zachowania. Obejmuje ona sytuację wzbudzającą (presję) oraz działającą potrzebę. Temat odnosi się więc do interakcji między potrzebami i presjami, dzięki czemu umożliwia bardziej całościowe i mniej fragmentaryczne ujęcie zachowania. Za pomocą tego pojęcia teoretyk może przedstawić sytuacje, które wzbudzają określone potrzeby, czyli prowadzą do ich zadziałania, a także wynik czy wypadkową działania tych potrzeb.

250

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

Tematy są różne, od prostych odwzorowań pojedynczej interakcji podmiot-obiekt do ogólniejszych i mniej dokładnych odwzorowań dłuższych działań Obejmują także odwzorowania reprezentujące połączenie pewnej liczby prost) eh tematów (tematy seryjne). Temat jako jednostka analizy jest naturalnym wynikiem przekonania Murraya, że relacje interpersonalne powinno się odwzoro1 wać w formie jednostki diadycznej (dyadic unit). Oznacza to, że teoretyk musi przedstawić nie tylko podmiot, który stanowi ośrodek zainteresowania, lecz musi także przedstawić w pełni charakter osoby, z którą podmiot wchodzi w interakcję. Teoretyk musi wykazać równą troskę o szczegółowe poznanie zarówno podmiotu, jak i obiektu, aby mógł przewidzieć konkretne interakcje społecznimiędzy dwiema osobami. Należy zdawać sobie sprawę z tego, że Murray stosował tematy zarówno do określania pojedynczych epizodów zachowania, które uważał za podstawowijednostki molarne dla psychologii, jak i do charakteryzowania jednostek. Rozpatrzmy dwa podane przez Murraya przykłady epizodów. Po pierwsze, jednostka, której inna osoba wyrządziła afront, mogłaby odpłacić jej tą samą monetą. Zostałoby to zakodowane jako presja odrzucenia, wyzwalająca u tej jednostki potrzebę odrzucania. Po drugie, jednostka ta mogłaby od nowa podjąć starania, aby po niepowodzeniu odnieść sukces. Zostałoby to zinterpretowane jako potrzeba osiągnięć po niekorzystnym rezultacie czyli presji niepowodzenia. Każdy z tych epizodów mógłby być czymś sporadycznym, lub mógłby powtarzać się jako charakterystyczna reakcja danej osoby na określoną presję. Murray był przekonany, że: „biografię człowieka można przedstawić abstrakcyjnie jako historyczny ciąg tematów [...] Jednostka przejawia bowiem skłonność do reagowania w podobny sposób na podobne sytuacje, przy czym skłonność ta nasila się z wiekiem. Tak więc, istnieje zarówno niezmienność (konsekwencja), jak i zmiana" (Murray, 1938, s. 43). Zwróćmy uwagę na to, że proponowany przez Murraya opis jednostki jest interakcjonistyczny; tzn. istotne znaczenie ma charakterystyczna reakcja jednostki na określoną presję, nie zaś niezwiązana z niczym tendencja behawioralna.

Integrat potrzeby Aczkolwiek potrzeby nie muszą być związane z określonymi obiektami w środowisku, to jednak często zdarza się, że w miarę nabywania doświadczenia jednostka zaczyna wiązać specyficzne obiekty z pewnymi potrzebami. Może ona również przyswajać sobie i kojarzyć z daną potrzebą określone formy reagowania, czyli sposoby podchodzenia do tych obiektów lub unikania ich. Gdy nastąpi taka integracja potrzeby, wyobrażenia obiektu środowiskowego oraz czynności instrumentalnych, Murray mówi o integracie potrzeby. Integrat potrzeby jest to dobrze ukształtowana „dyspozycja tematyczna" - potrzeba pewnego rodzaju interakcji z pewnego rodzaju osobą lub obiektem. W wypadku istnienia integratu potrzeby wzbudzenie tej potrzeby będzie zwykle skłaniać daną osobę do poszukiwania we właściwy sposób obiektu środowiskowego odpowiadającego wyobrażeniu, które było częścią integratu potrzeby. Jak to ujął Murray (1938, s. 110): „Jest to wewnętrzna konstelacja, tworząca kanał, przez który realizowana jest potrzeba. W porównaniu z tym pojęcie potrzeby jest wysoce abstrakcyjne".

Dynamika osobowości

251

fettiat jednostkowy Temat jednostkowy (unity-thema) jest w zasadzie pojedynczym układem powiązanych z;e sobą potrzeb i presji, wywodzącym się z niemowlęcych doświadczeń, który nadaje znaczenie i spójność największej części zachowań danej jednostki. Przeważnie działa on jako nieświadoma siła. Wykrycie tematu jednostkowego nie zawsze jest możliwe, aczkolwiek zwykle można dojść do sformułowania odwzorowującego przebieg rozwoju, które rzuca światło na ogół lub większość zachowań jednostki, i bez którego nie dałoby się wykryć wielu prawidłowości jej zachowania. Murray nazywa temat jednostkowy danej osoby „kluczem do jej niepowtarzalnej natury" i mówi: Temat jednostkowy jest połączeniem powiązanych ze sobą - współdziałających lub pozostających w konflikcie - dominujących potrzeb, związanych z presją, na którą dana jednostka była wystawiona przy jednej lub kilku szczególnych okazjach, gratyfikujących lub traumatycznych, we wczesnym dzieciństwie. Temat ten może reprezentować pierwotne doświadczenie niemowlęce lub późniejszą formację reaktywną na to doświadczenie. Jednakże niezależnie od swej natury i pochodzenia temat ten powtarza się w wielu postaciach w późniejszym życiu (1938, s. 604-605).

Procesy panujące Proces panujący (regnant process) jest fizjologicznym procesem towarzyszącym dominującemu procesowi psychologicznemu. Wiemy już ze sformułowanej przez Murraya definicji osobowości, a także z naszych rozważań nad pojęciem potrzeby, że kładzie on silny nacisk na znaczenie procesów fizjologicznych czy neurologicznych, stanowiących podłoże zjawisk interesujących psychologa. Ten wyraźny zamiar zlokalizowania wszelkich procesów psychologicznych, czyli powiązania ich z funkcjonowaniem mózgu, doprowadził do utworzenia specjalnego pojęcia (regnancja - regnancy), mającego utrzymać tę tożsamość mózgu i osobowości w centrum uwagi teoretyka. Definiując to pojęcie, Murray pisze: Może się okazać, że dogodnie jest określać te wzajemnie uzależnione od siebie procesy, które tworzą dominujące konfiguracje w mózgu, jako procesy panujące, a ogół takich procesów zachodzących w jednym momencie (jednostkowy segment czasowy procesów mózgowych) nazywać regnancją [...] W pewnym stopniu potrzeba panująca dominuje nad organizmem (1938, s. 45).

Murray stwierdza także, iż wszystkie świadome procesy są panujące, lecz nie wszystkie panujące procesy są świadome. Tak więc świadomość jest tylko jedną z właściwości dominującego procesu psychologicznego, która może być obecna łub nieobecna w danym przypadku.

Schemat wektor-wartość Jednym z niedociągnięć przedstawionych wyżej pojęć potrzeby i presji jest fakt, że nie uwzględniają one dostatecznie wzajemnego powiązania zachowań ani tego, w jakim stopniu dane potrzeby wiążą się ze specyficzną presją i innymi potrzeba-

252

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

mi. Murray podjął więc starania, aby bardziej adekwatnie odwzorować tę interakcję między determinantami zachowania. Przyjmuje on, że potrzeby działają zawszy w służbie jakiejś wartości, czyli z intencją doprowadzenia do pewnego stanu końcowego, a zatem wartość tę należy uczynić częścią składową analizy motywów: Ponieważ obserwacja i doświadczenie świadczą o tym, że agresja, a także każdy inny rodzaj działania, ma pewien skutek (funkcję), który najlepiej można zdefiniować w kategoriach jakiegoś cenionego bytu (jego konstruowania, utrzymywania, wyrażania lub odtwarzania), przeto wymienienie tego cenionego bytu w zestawieniu z nazwą czynności powinno przyczynić się w dużej mierze do zrozumienia przez nas dynamiki zachowania (1951b, s. 288).

Murray proponuje, aby tendencje czynnościowe przedstawiać w kategoriach wektorów, które reprezentują ogólne „fizyczne lub psychologiczne kierunki aktywności". Wartości, którym służą te wektory, są również reprezentowane pr/cv wiele pojęć. Aczkolwiek schemat ten nie został całkowicie dopracowany, Muiiuy podał prowizoryczne listy wartości i wektorów. Do wektorów należą: odrzucanie, przyjmowanie, nabywanie, konstruowanie, utrzymywanie, wyrażanie, przekazywanie, usuwanie, niszczenie, obrona i unikanie. Wartości są następujące: ciało (zdrowie), własność (przedmioty użytkowe, bogactwo), władza (możność podejmowania decyzji), afiliacja (interpersonalne związki emocjonalne), wiedza (fakty i teorie, nauki ścisłe, historia), forma estetyczna (piękno, sztuka), ideologia (sys-

Wektory (tendencje czynnościowi Wartości (cele)

Odrzucenie W

Przyjmowanie Nabywanie (2)

(3)


(5)

Wyrażanie

Przekazywanie

Usuwanie

Niszczenie

(6)

(7)

(8)

(9)

A, Ciało (zdrowie)

Jeździ na nartach, gra w tenisa

B. Własność (przedmioty użytkowe, bogactwo)

Prowadzi komfortowy dom

C. Władza (możność podejmowania decyzji

Jest przewodniczącym wydziału fizyki

D.Ałi!iaqa(interpereonaine związki emocjonalne)

Milo spędza czas z małżonkiem i dziećmi

E. Wiedza (fakty i teorie, Odrzuca nauki ścisłe, historia) materiał nie związany z tematem artykułu

Przyswaja informacje, które przyciągają uwagę

Bada nowe idee w laboratorium i bibliotece

Tworzy nową Przechowuje Pisze artykuł Dyskutuje o Usuwa błędne Atakuje nowe Wonna o nowej teorii artykule z ko- idee błędne idee teorię cje w pamięci legami innych

F. Forma estetyczna {piękno, sztuka)

Chodzi na koncerty, maluje krajobrazy

G. Ideologia (system wartości, filozofia, religia)

Prowadzi studia porównawcze nad religiami

Obrona (10)

Broni własnych koncepcji

Unikanie (11)

Unika krytyki, przemilczając niektóre procedury

RysuneU 6.1. Interpretacja zaproponowanego przez Murraya systemu wektorów-wartości. Kolumna 6. przedstawia, jakie formy mogłaby przyjąć tendencja czynnościowa (czyli wektor) ekspresji u danej osoby. Rząd E sugeruje, jak ta osoba mogłaby dążyć do celu (wartości), jakim jest wiedza, wykorzystując wszystkie swoje tendencje czynnościowe. (Według Murraya, 1951, w adaptacji Halla i in., 1985, s. 323).

Rozwój osobowości

253

jem wartości, filozofia, religia). W praktyce te wektory i wartości mają być ułożone w postaci macierzy utworzonej z przecinających się wierszy i kolumn, tak że każda kratka w tej macierzy będzie reprezentować zachowanie, które odpowiada określonemu wektorowi w służbie określonej wartości (zob. rysunek 6.1).

Rozwój osobowości Rozpatrzyliśmy złożony zbiór pojęć stworzonych przez Murraya w celu odwzorowania dyspozycji czy dążeń jednostki, a także zapoznaliśmy się z pojęciami, które zgodnie z jego propozycją reprezentują istotne zdarzenia środowiskowe. Dzięki temu można przedstawić jednostkę w każdym punkcie czasu jako złożony integrat potrzeb i presji lub wektorów i wartości, a także struktur osobowości, zdolności, osiągnięć i uczuć. Jednakże dowiedzieliśmy się również, że „historia organizmu jest organizmem", a to wskazuje wyraźnie, że przedstawienie jednostki w jednym punkcie czasu nie wystarczy. Długotrwałe studium jednostki jest sprawą o podstawowym znaczeniu, a Murray ma wiele do powiedzenia o przebiegu rozwoju psychicznego. Zmienne, z którymi zapoznaliśmy się dotychczas, można oczywiście stosować w każdym punkcie rozwoju. Jednakże oprócz tych pojęć Murray rozwinął i sprecyzował psychoanalityczną koncepcję „kompleksu", tak aby reprezentował on szczególnie ważny zbiór doświadczeń z wczesnego dzieciństwa. Aczkolwiek sposób podejścia Murraya do rozwoju jest pod silnym wpływem teorii psychoanalitycznych, to jednak, posługując się tymi koncepcjami, wprowadził pewne nowe aspekty i wykazał szczególną pomysłowość w opracowywaniu sposobów mierzenia niektórych ważnych zmiennych. Omawiając rozwój osobowości w ujęciu Murraya, zaczniemy od rozpatrzenia kompleksów niemowlęcych, a następnie przejdziemy do krótkiego podsumowania stanowiska Murraya w odniesieniu do kilku zagadnień teoretycznych, takich jak czynniki genetyczne i dojrzewanie jako determinanty rozwoju, uczenie się, determinanty społeczno-kulturowe, niepowtarzalność jednostki, rola czynników nieświadomych oraz proces socjalizacji.

Kompleksy niemowlęce Murray (1938) opisał bardzo szczegółowo presję dzieciństwa oraz wynikające z niej potrzeby i kateksje. Zwrócił także uwagę na to, że nasze przypominanie sobie takich zdarzeń jest uzależnione od posiadania języka; tzn. potrafimy sobie przypomnieć tylko to, co zostało zwerbalizowane (podobne założenie George'a Kelly'ego omówimy w rozdz. 9.). Chociaż zdarzeń z okresu prewerbalnego nie można sobie przypomnieć, to jednak Murray uważał, że: „w wielu wypadkach (są one) równie, jeśli nie bardziej rozstrzygające, jak późniejsze zdarzenia" (1938, s. 361). Z faktu, że zdarzenia te zachodzą przed ukształtowaniem się mowy, wynika empiryczny dylemat, ponieważ zwykłe metody oceny czy pomiaru są tu nieodpowiednie i badacz musi polegać na zewnętrznej obserwacji dziecka i mglistych rekonstrukcjach, których jednostka może dokonywać po rozwinięciu się u niej mowy. Wykorzystanie tych dwóch źródeł danych doprowadziło do wyodrębnienia

254

Rozdział 6. Personologia Henry1 ego Murraya

pewnych obszarów doświadczenia jako mających szczególne znaczenie dla ro/. woju dziecka, a później dorosłego. Murray sugeruje, że jest to: [...] pięć bardzo przyjemnych stanów lub czynności, z których każda (w pewnym punkcie rozwoju) zostaje zakończona, udaremniona lub ograniczona przez siły zewnętrzne: 1) bezpieczna, bierna i zależna egzystencja wewnątrz macicy (brutalnie przerwana przez przykre doświadczenie - narodziny); 2) zmysłowa przyjemność ssania smacznego pokui mu z piersi matki (lub butelki), kiedy leży się bezpiecznie i ufnie w jej ramionach (zakonczona wskutek odstawienia od piersi); 3) swobodne radowanie się przyjemnymi doznaniami towarzyszącymi defekacji (ograniczone wskutek treningu czystości); 4) przyjemne wrażenia zmysłowe towarzyszące wydalaniu moczu [...]; 5) podniecające doznania spowodowane tarciem genitaliów (zakazane pod groźbą kary) (1938, s. 361-362).

Wszystkie te obszary zostały już wskazane przez psychoanalityków jako stwarzające szczególne problemy dla rozwijającego się dziecka. Wkład Murraya polega tu na rozwinięciu i jaśniejszym przedstawieniu ortodoksyjnych poglądów Freuda. O kompleksie mówimy wtedy, gdy wpływ tych niemowlęcych doświadczeń na późniejsze zachowanie jest rozległy i wyraźny. W gruncie rzeczy zakłada się, że wszyscy ludzie mają „kompleksy" o różnym stopniu natężenia i jedynie w skrajnych przypadkach jest to coś anormalnego. W ujęciu Murraya kompleks jest to: „trwały integrat (wywodzący się z jednego spośród wymienionych wyżej przyjemnych stanów), który wyznacza w sposób nieświadomy przebieg późniejszego rozwoju..." (1938, s. 363). Murray definiuje i opisuje dość szczegółowo pięć kompleksów: klaustralny (claustral - „kompleks zamknięcia"), oralny, analny, uretralny (urethral - „moczowy") i kastracyjny. Każdy z nich stanowi efekt wydarzeń związanych z jednym spośród przedstawionych powyżej pięciu obszarów przyjemnych doświadczeń. Kompleksy klaustralne reprezentują pozostałości prenatalnych, czyli macicznych, doświadczeń jednostki. Tym obszarem doznań zajmowali się m.in. tacy psychoanalitycy, jak Freud i Rank. Murray zestawił i usystematyzował te idee, rozwinął je i nadał im stosowną nazwę. Według niego ta ogólna nazwa obejmuje trzy specyficzne typy kompleksów: 1) kompleks zorganizowany wokół pragnienia przywrócenia warunków podobnych do panujących przed urodzeniem; 2) kompleks koncentrujący się wokół lęku przed brakiem oparcia i bezradnością; 3) kompleks charakteryzujący się lękiem przed uduszeniem i uwięzieniem (1938, s. 363).

Po podaniu ogólnego opisu tych kompleksów Murray przystępuje do wyszczególnienia symptomów czy kryteriów, na podstawie których można rozpoznać każdy z trzech typów kompleksu klaustralnego. Prosty kompleks klaustralny (przywrócenie warunków panujących w macicy) charakteryzują: kateksja miejsc zamkniętych (podobnych do macicy), obiektów opiekuńczych czy macierzyńskich, śmierci, przeszłości, a także opór przeciw zmianie, oraz potrzeby: bierności, odosobnienia, pomocy, unikania krzywd. Tak więc ogólny obraz jest obrazem osoby biernej, zależnej, która jest zwrócona ku przeszłości i z reguły niechętna nowości czy zmianie. Kompleks strachu przed brakiem oparcia przejawia się w strachu przed rozległymi przestrzeniami, upadkiem, utonięciem, trzęsieniem ziemi, pożarem oraz brakiem oparcia w rodzinie. Kompleks wyjścia dotyczy uciekania czy wyjeżdżania i wyraża się w kateksji rozległych przestrzeni i świeżego powietrza, w potrzebie

Rozwój osobowości

255

ruchu i podróżowania, w kateksji zmian, w ldaustrofobii i silnej potrzebie autonomii. Tak więc jednostka przejawiająca ten kompleks jest pod wieloma względami przeciwieństwem osoby, która przejawia prosty kompleks klaustralny. Kompleksy oralne wywodzą się z wczesnych doświadczeń związanych z karmieniem: tutaj także Murray zaproponował trzy specyficzne subkompleksy, z których każdy dotyczy ust, lecz wiąże się z odrębnym rodzajem czynności. Kompleks oralnego zabiegania o pomoc dotyczy czynności oralnych połączonych ze skłonnościami do bierności i zależności. O istnieniu tego kompleksu można wnioskować na podstawie: automatyzmów oralnych, takich jak ssanie; kateksji obiektów oralnych, takich jak smoczek, pierś lub kciuk; kompulsywnego jedzenia i picia; potrzeby bierności i pomocy; kateksji słów oraz obiektów opiekuńczych; zahamowanych potrzeb agresywnych. Kompleks agresji oralnej łączy aktywność oralną z agresją i przejawia się w automatyzmach oralnych, takich jak gryzienie, w kateksji twardych obiektów oralnych (mięso, kości), w silnych potrzebach agresywnych, w ambiwalencji wobec autorytetów, w projekcji agresji oralnej (spostrzeganie otoczenia jako pełnego gryzących czy zgryźliwych, agresywnych obiektów), w potrzebie unikania krzywd, w lęku przed gryzącymi obiektami oraz w jąkaniu się. Kompleks odrzucania oralnego wiąże się z wypluwaniem oraz ze wstrętem do czynności i obiektów oralnych. Przejawia się w negatywnej kateksji pewnych potraw, w słabej potrzebie pokarmu, w strachu przed infekcjami lub uszkodzeniami w obrębie jamy ustnej, w potrzebie odrzucania, w potrzebie odosobnienia i autonomii oraz w niechęci do obiektów opiekuńczych. Kompleksy analne wywodzą się ze zdarzeń związanych z aktem defekacji oraz z treningiem czystości. Murray - w ślad za Freudem i Abrahamem - sugeruje, że istnieją dwa odrębne kompleksy analne, jeden związany z tendencją do wydalania, a drugi z tendencją do zatrzymywania. Kompleks odrzucania analnego obejmuje biegunkę i kateksję odchodów, a ponadto potrzebę agresji, zwłaszcza polegającej na robieniu nieporządku, brudzeniu i mazaniu, analną teorię porodu, potrzebę autonomii, seksualizm analny. W kompleksie zatrzymywania analnego zasadniczą rolę odgrywa również kateksja odchodów, lecz jest ona ukryta za pozornym wstrętem, wstydliwością i negatywną reakcją na defekację. Kompleks ten wiąże się także z analną teorią porodu i seksualizmem analnym oraz z potrzebą autonomii, aczkolwiek w tym wypadku autonomia przejawia się raczej w opieraniu się sugestiom niż w poszukiwaniu niezależności czy swobody. Występuje tu silna potrzeba porządku i czystości, a także potrzeba zatrzymywania tego, co się posiada. Kompleks ten, oczywiście, jest odpowiednikiem słynnej freudowskiej trójki cech: „oszczędność, czystość, upór", które - zdaniem twórcy psychoanalizy - mają być typowe dla „charakteru analnego". Początkowo Murray (1938) sądził, że kompleks uretralny ma raczej niewielkie znaczenie. Wskazywał on wówczas, że kompleks ten obejmuje moczenie nocne, moczenie dzienne oraz erotyzm związany z cewką moczową. Powojenne badania przekonały go jednak, że dla wielu jednostek ta sfera doświadczeń ma zasadnicze znaczenie. Podał więc nowy opis tego kompleksu, a także wielu narzędzi empirycznych przeznaczonych do jego oceny, aczkolwiek materiał ten nie został dotychczas opublikowany. Zaproponował także, aby syndrom ten nazwać kompleksem Ikara, od imienia mitycznego aeronauty, który wbrew radom swego ojca leciał zbyt blisko słońca, wskutek czego sztuczne skrzydła stopiły się, a on sam wpadł do wody i utonął. Murray (1955) opublikował szczegółową historię przypadku amerykań-

256

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya

skiego Ikara. W swych ostatnich pracach stwierdza on, że jednostka z kompleksem Ikara przejawia zwykle takie cechy, jak kateksja ognia, skłonność do moczenia się w okresie dzieciństwa, gorące pragnienie nieśmiertelności, silny narcyzm oraz wzniosłe ambicje, które rozwiewają się w obliczu porażki. Również kompleksowi kastracyjnemu Murray we wczesnych swych pracach poświęcił mniej uwagi niż pierwszym trzem kompleksom. Sądził on, że kompleksowi temu powinno się nadawać znaczenie bardziej ograniczone niż to, jakie zwykle przypisują mu psychoanalitycy: Wydaje się nam, że termin „kompleks kastracyjny" lepiej jest ograniczyć do jego dosłownego znaczenia: lęku wywoływanego przez wyobrażenie, że penis mógłby zostać odcięty. Kompleks ten występuje dość często, lecz nie wydaje się możliwe, aby był on źródłem wszelkich neurotycznych lęków. Zwykle pojawia się on jako rezultat fantazji związanych z niemowlęcą masturbacją (1938, s. 385).

Rozwój osobowości

257

przez Murraya generatory hedoniczne i anhedoniczne można klasyfikować W różny sposób. Mogą być one retrospektywne (wspomnienia minionych doświadczeń, które były przyjemne lub nieprzyjemne), spektywne (aktualne doznania) i prospektywne (przewidywania przyszłych przyjemności lub przykrości). Aktualne generatory można klasyfikować zgodnie z tym, czy są zlokalizowane przede wszystkim w danej osobie, w środowisku, czy w transakcji interpersonalnej. Kategoryzację tę można kontynuować. Na przykład generatory w danej osobie mogą być zlokalizowane w ciele, w jakimś ośrodku emocji w mózgu, w jakimś rodzaju procesu psychicznego lub w sądach sumienia. Murray odrzuca pogląd, zgodnie z którym nawyk ma podstawowe znaczenie w rozwoju osobowości. Zamiast kierować się nawykiem, jednostka nieustannie szuka nowych sposobów wyrażania siebie, pragnie nowych form stymulacji, nowych przedsięwzięć i nowych dokonań, a także jest zdolna do wewnętrznej przemiany pod wpływem duchowego wglądu (Murray, 1968b, s. 12).

Każdy z tych kompleksów może utrzymywać się przez całe życie danej osoby w postaci cech charakteru, tj. charakterystycznych sposobów zachowania. Determinanty społeczno-kulturowe Czynniki genetyczne i dojrzewanie W późniejszej wersji swych poglądów Murray (1968b) przypisywał ważną rolę w rozwoju osobowości czynnikom genetycznym i związanym z procesem dojrzewania. Uważał, że genetycznie uwarunkowane procesy dojrzewania są odpowiedzialne za programowanie następstwa er (eras), jakie można wyróżnić w życiu jednostki. W pierwszej erze, obejmującej dzieciństwo, okres dorastania oraz młody wiek dojrzały, pojawiają się i mnożą nowe kompozycje strukturalne. Wiek średni charakteryzują zachowawcze rekompozycje istniejących już struktur i funkcji. W erze ostatniej, starości, maleje zdolność formowania nowych kompozycji i rekompozycji, a nasila się proces zanikania istniejących form i funkcji. W każdym okresie istnieją liczne pomniejsze programy zachowań i doznań, realizowane pod kierunkiem sterowanych genetycznie procesów dojrzewania. Murray przypisuje te zmiany procesom metabolicznym. W pierwszej erze metabolizm góruje nad katabolizmem; w drugiej są one mniej więcej jednakowo intensywne, w trzeciej zaś katabolizm jest większy od anabolizmu. Murray preferuje model metaboliczny, ponieważ: „jest on zgodny z koncepcją rzeczywistości, której nie da się wyrazić w kategoriach przestrzennych struktur materii jako takiej, lecz w kategoriach wzajemnie uzależnionych od siebie, funkcjonalnych właściwości materii - tj. w kategoriach procesu, czasu i energii" (1968b, s. 9). Co więcej, jest to model pozwalający wyjaśnić postęp, twórczość i samorealizację, których nie tłumaczy koncepcja czysto psychoanalityczna.

Uczenie się Przy omawianiu uczenia się nie można pominąć czynników genetycznych, ponieważ Murray jest przekonany, że są one odpowiedzialne za występowanie w mózgu ośrodków przyjemności (hedonicznych) i przykrości (anhedonicznych). Uczenie się polega na odkrywaniu, co generuje przyjemność, a co przykrość. Te tak zwane

Murray, w przeciwieństwie do większości teoretyków czerpiących swe idee z teorii psychoanalitycznej, przyznaje czynnikom środowiskowym ważną rolę w rozwoju osobowości. Jak wiemy, w odróżnieniu od większości badaczy motywacji, opracował on złożony system pojęć (presji) mających reprezentować środowisko jednostki. Uczynił to po części pod wpływem teorii Darwina, zgodnie z którą jednostką ewolucji jest raczej grupa niż pojedynczy osobnik. Zasada utrzymywania się przy życiu najlepiej przystosowanych odnosi się do rywalizujących ze sobą grup. Murray stwierdza: „Ta teoria ewolucji grup pomaga nam zrozumieć, dlaczego człowiek jest społeczną [...] istotą i dlaczego jako istota społeczna jest zarówno ludzki, jak i brutalny" (1959, s. 46). Ponadto często wspomina on o tym, że nie można właściwie zrozumieć przebiegu rozwoju bez znajomości warunków społecznych, w których zachodzi ten proces. Wprowadzone przez Murraya pojęcia „przebiegu" i „tematu" również świadczą o jego interakcjonistycznym stanowisku, dla którego charakterystyczne jest przekonanie, że pełne zrozumienie zachowania wymaga, by w teorii reprezentowany był odpowiednio zarówno podmiot, jak i obiekt. Z rozpatrzonych powyżej faktów wyraźnie wynika, że Murray uznaje i podkreśla doniosłość rozpatrywania zachowania w kategoriach „pola".

Niepowtarzalność Mimo zainteresowania ogólnymi kategoriami analizy, Murray zawsze uznawał za coś oczywistego niepowtarzalność każdej osoby, a nawet każdego zachowania. Jego szacunek dla naturalistycznej obserwacji oraz jego twórcze, intuicyjne talenty literackie bardzo ułatwiły mu zrozumienie i przekonywające ukazanie indywidualności i trudnej do uchwycenia złożoności każdej osoby lub zdarzenia. Według niego: Każdy przebieg pozostawia za sobą jakiś ślad swego wystąpienia - nowy fakt, zalążek idei, zmianę oceny czegoś, czulsze przywiązanie do kogoś, niewielkie udoskonalenie umiejętności, odrodzenie się nadziei, dalszy powód do przygnębienia. Tak więc powoli,

258

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB poprzez ledwo uchwytne zmiany - chociaż czasem i nagle, przez skok do przodu lub cofnięcie się - człowiek zmienia się z dnia na dzień. Ponieważ jego znajomi także się zmieniają, można powiedzieć, za każdym razem, gdy spotyka się z jednym z nich, że obaj są inni. Krótko mówiąc, każdy przebieg jest pod pewnymi względami niepowtarzalny (Murray i Kluckhohn, 1953, s. 10).

Procesy nieświadome Wśród psychologów akademickich Murray był jednym z pierwszych, którzy uznali podstępny i wkradający się wszędzie wpływ nieświadomych determinantów zachowania (Murray, 1936). Jak już się przekonaliśmy, w swej pierwszej poważnej pracy teoretycznej (1938) ukazał jasno, że nie wszystkie procesy panujące mają świadome korelaty, a więc jest rzeczą naturalną, że te, które ich nie mają, determinują zachowanie bez świadomości danej jednostki. Jednostka nie tylko jest nieświadoma pewnych tendencji wpływających na zachowanie, lecz - co ważniejsze - aktywnie broni się przed niektórymi z tych tendencji lub usuwa je ze świadomości. Tak więc Murray nie tylko akceptuje rolę nieświadomych determinantów zachowania, lecz także uznaje działanie freudowskich mechanizmów wyparcia i oporu.

Proces socjalizacji Murray uważa, że osobowość człowieka jest swego rodzaju kompromisem między własnymi impulsami danej jednostki a wymaganiami i interesami innych ludzi. Te wymagania innych ludzi są reprezentowane zbiorowo przez instytucje i wzorce kulturowe oddziaływające na daną jednostkę, proces zaś, dzięki któremu siły te doprowadzają do kompromisu z jej impulsami, określa się jako proces socjalizacji. Konflikty między jednostką a uznawanymi powszechnie wzorcami środowiska kulturowego rozwiązywane są zwykle dzięki temu, że jednostka przystosowuje się w pewien sposób do wzorców grupowych. Tylko w rzadkich wypadkach niezwykłe jednostki potrafią doprowadzić do takiej zmiany wzorców kulturowych, która załagodzi konflikt z ich własnymi impulsami. Z reguły bardziej plastyczna jest osobowość, a zatem konflikt ten redukuje się zwylde dzięki zmianom zachodzącym w danej osobie. Elementem niezbędnym do osiągnięcia celów socjalizacji jest ukształtowanie właściwego superego. Jak wiemy, dzięki internalizacji pewnych aspektów postaci mających autorytet, z którymi ma do czynienia dana jednostka, rozwija się u niej struktura wewnętrzna nagradzająca ją (lub karząca), gdy zachowuje się właściwie (lub niewłaściwie) z punktu widzenia wzorca kulturowego, w interpretacji tych autorytetów. Wynika stąd, że rodzice jako najważniejsze postacie mające autorytet są głównymi czynnikami procesu socjalizacji. Skuteczne nagradzanie przez rodziców aprobowanych form zachowania i karania form nie aprobowanych w dużej mierze decyduje o powodzeniu tego procesu rozwojowego. Ważnym komponentem socjalizacyjnej funkcji rodziców jest ich umiejętność ukształtowania wzajemnego związku uczuciowego z dzieckiem, tak aby sama tylko aprobata lub dezaprobata mogła służyć jako istotny czynnik motywujący przy kierowaniu zachowaniem dziecka.

Charakterystyczne badania i metody badawcze

259

Socjalizacja nie jest pozbawiona cech negatywnych. Jednostka może podlegać zbyt silnym oddziaływaniom socjalizacyjnym; również całe społeczeństwo może zostać poddane procesom socjalizacji, które raczej odbierają siłę niż przygotowują do owocnego życia. Murray uważa, że człowiek jest w głębi swej istoty zwierzęciem, i że socjalizacja, w takiej mierze, w jakiej jest sprzeczna z tą jego fundamentalną, biologiczną naturą, może zniszczyć twórczą spontaniczność i energię, niezbędne w najważniejszych rodzajach ludzkich przedsięwzięć.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Wspomnieliśmy już o tym, że badania Murraya wyróżniają się przede wszystkim oryginalnością, a sam ten fakt sprawia, że scharakteryzowanie w sposób reprezentatywny zainspirowanych i przeprowadzonych przez niego badań jest szczególnie trudne. Zanim przejdziemy do tego niełatwego zadania, polegającego na dobraniu reprezentatywnych badań, które można by tu pokrótce omówić, rozpatrzmy kilka charakterystycznych cech ogólnego podejścia Murraya do badań osobowości. Zainteresowany czytelnik znajdzie kilka artykułów, w których Murray przedstawił swą koncepcję badań nad osobowością (Murray, 1947, 1949b, 1963).

Intensywne badania malej liczby osób normalnych Zakrojone na szeroką skalę badania nad zachowaniem ludzkim, przynoszące wyniki w postaci tendencji grupowych lub ogólnych zależności, które mogą w bardzo słabym stopniu charakteryzować pojedynczą jednostkę należącą do tej grupy, reprezentują dość ograniczony sposób podejścia do zrozumienia ludzkiego zachowania. Murray jako mądry przyrodnik i klinicysta jest przekonany, że adekwatne zrozumienie zachowania wymaga kompletnego i szczegółowego badania pojedynczych osób. Podobnie jak studiowanie poszczególnych przypadków stanowiło nieodzowną pomoc w rozwoju medycyny, tak przyszłość psychologii zależy od gotowości badaczy do poświęcenia czasu i wysiłku niezbędnych do dokładnego zrozumienia indywidualnych przypadków. Prawidłowości grupowe są ważne tylko wtedy, gdy towarzyszy im dokładne badanie odchyleń w ramach tej grupy oraz warunków, które powodują te odchylenia lub towarzyszą im. Podanie wyniku charakteryzującego 80% członków danej grupy ma małą wartość, jeśli nie można ponadto podać wyjaśnienia, dlaczego pozostałe 20% nie pasuje do tego wzorca. Konsekwentne podkreślanie przez Murraya tej zasady stanowi jeden z jego głównych przyczynków do rozwoju metod badawczych. Jeśli interesuje nas indywidualna osoba badana, a także przyczyny powodujące, że niektórzy badani stanowią wyjątki od ogólnych zależności, to jest oczywiste, że musimy zapewnić sobie bardzo dużo informacji o każdym badanym. Tak więc te poglądy w nieuchronny sposób doprowadziły Murraya do intensywnego studiowania osób badanych, a to oczywiście spowodowało zmniejszenie liczby osób, które można zbadać w określonym czasie, oraz ogólnej liczby badań, które jeden badacz może przeprowadzić w ciągu określonej liczby lat.

260

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

Następną charakterystyczną cechą jego badań było położenie nacisku na badanie osób normalnych w naturalnych warunkach. Na ogół intensywne badania indywidualnych przypadków przeprowadzano tylko w warunkach klinicznj eh. gdzie zaburzenia pacjentów czyniły ich obiektem szczególnego zainteresowania lub gdzie warunkiem trafnej diagnozy czy skutecznej terapii było zebranie dużej ilości informacji. Tak więc wybranie przez Murraya osób normalnych jako głównego obiektu badań stanowiło naturalne uzupełnienie historii przypadków, które zbierano w klinikach psychiatrycznych. Murray (1958) był przekonany, że podstawowym celem personologa jest wyjaśnianie i przewidywanie czynności danej jednostki w życiu codziennym. Z tego powodu nie powinien zadowalać się ograniczeniem swych przewidywań do podkultury laboratorium ani starać się zrozumieć jednostkę jedynie przez korelowanie wyników jednego testu z wynikami innego. Murray był także jednym z pionierów współpracy między dyscyplinarnej w badaniach nad osobowością. W skład personelu Harwardzkiej Kliniki Psychologicznej wchodzili z reguły przedstawiciele psychiatrii, psychologii, antropologii i innych dyscyplin, co w tych czasach nie było bynajmniej zjawiskiem powszechnym.

Rada diagnostyczna Murray kładł duży nacisk na znaczenie obserwatora czy psychologa jako narzędzia w badaniach psychologicznych. Aczkolwiek w ocenie osobowości możemy posługiwać się skalami ocen, zbiorami kategorii lub testami psychologicznymi, to jednak podstawą wszystkich tych narzędzi jest obserwacja prowadzona przez wrażliwego badacza lub klinicystę. Ze względu na tę podstawową pozycję obserwatora Murray był przekonany, iż należy poświęcić więcej uwagi jego słabościom i włożyć więcej starań w udoskonalenie jego zdolności obserwacyjnych. Te rozważania skłoniły Murraya do uznania psychologa za najważniejszy „precyzyjny instrument" w badaniach psychologicznych. Oczywistym sposobem kontrolowania i podniesienia jakości obserwacji jest wprowadzenie wielu obserwatorów rozpatrujących te same fakty z odmiennej perspektywy. Tak więc włączenie wielu badaczy do badań nad tą samą jednostką lub jednostkami daje szczególne korzyści w postaci wyeliminowania zniekształceń wynikających z tendencyjności poszczególnych obserwatorów oraz ograniczeń spowodowanych szczególnym charakterem danych. Nie tylko ostateczny wynik takiej grupowej obserwacji zwykle przewyższa rezultaty obserwacji indywidualnej, lecz ponadto członkowie takiej grupy doskonalą swe zdolności obserwacyjne dzięki korekcyjnemu wpływowi obserwacji innych. Powyższe względy skłoniły Murraya do zorganizowania rady diagnostycznej, składającej się z wielu obserwatorów badających te same osoby z różnych punktów widzenia, którzy następnie mieli sposobność przeprowadzenia końcowej dyskusji oraz dokonania syntezy z uzyskanych przez siebie różnorodnych informacji; Po okresie indywidualnej obserwacji, kiedy każdy badacz stosował wobec osób badanych swe specjalistyczne techniki, organizuje się konferencję, na której omawia się poszczególne osoby. Każdy badacz przedstawia uzyskane przez siebie dane i ich interpretację, a pozostali obserwatorzy mogą również podawać swe obser-

Charakterystyczne badania i metody badawcze

261

wacje i interpretacje, potwierdzając wnioski zawarte w sprawozdaniu lub sugerując wprowadzenie do niego pewnych zmian. Jeden z badaczy jest odpowiedzialny za opracowanie i przedstawienie syntezy każdego przypadku, lecz każdy członek rady ma nieograniczone możliwości przyczynienia się do sformułowania ostatecznej wersji diagnozy.

Narzędzia do pomiaru osobowości Wśród współczesnych psychologów nikt bardziej niż Murray nie przyczynił się do rozwoju metod oceny osobowości. Opracował on wiele pomysłowych technik pomiaru osobowości, z których tylko niewielka część jest systematycznie wykorzystywana w praktyce. Jego publikacje - Explorations in personality i Assessment of men - dostarczają wielu przykładów świadczących o pomysłowości i różnorodności narzędzi, które opracował, lub do których opracowania się przyczynił. Jedno z nich, a mianowicie Test Apercepcji Tematycznej (Thematic Apperception Test), stało się, po teście Rorschacha, najpowszechniej obecnie stosowaną techniką projekcyjną (Lindzey, 1961; Murstein, 1963; Zubin, Eron i Schumer, 1965; nowy przegląd prac na ten temat można znaleźć w: Kapłan i Saccuzzo, 1993). Ponadto system potrzeb zaproponowany przez Murraya był podstawą kilku innych szeroko stosowanych inwentarzy osobowości. Najbardziej znane spośród nich to Skala Upodobań Osobistych Edwardsa (Edwards Personal Preference Schedule Edwards, 1954, 1959), Kwestionariusz do Badania Osobowości (Personality Research Form - Jackson, 1967) oraz Inwentarz Osobowości Jacksona (Jackson Personality Inventory - Jackson, 1976a,b). Prawie wszystkie narzędzia Murraya zostały skonstruowane zgodnie z jego podstawowym przekonaniem, że do istotnego zrozumienia zachowania człowieka nie doprowadzi badanie niższych organizmów ani ludzi w wysoce ograniczonych warunkach, lecz wszechstronne badanie zachowania indywidualnego. Innymi słowy: Murray opowiadał się za zbieraniem wielu różnorodnych danych, które powinny odzwierciedlać szeroki zakres tendencji behawioralnych i zdolności. Był on przekonany, że psycholog powinien w pełni wykorzystywać tę pomyślną okoliczność, że ma do czynienia z organizmem obdarzonym zdolnością mowy. W przeciwieństwie do biologa, zoologa czy fizyka, psycholog ma do czynienia z badanym umiejącym dużo powiedzieć o procesach wewnętrznych, jakie w nim zachodzą, oraz o zdarzeniach zewnętrznych, na które zwraca uwagę, czyli o podstawowych determinantach zachowania. Wprawdzie sprawozdania te trzeba oceniać z dużą ostrożnością i nie zawsze brać je za dobrą monetę, jednak stanowią one niezbędny punkt wyjścia w dążeniu do rozwikłania tajemnic ludzkiego zachowania. Biorąc pod uwagę to zainteresowanie subiektywnym aspektem zachowania, trudno się dziwić, że Murray stał się pionierem w opracowaniu takich narzędzi pomiaru osobowości, które mają umożliwić poznanie całej treści psychiki osoby badanej. Jego narzędzia z reguły nie ograniczają możliwości reagowania osoby badanej przez podawanie ustalonych z góry kategorii, lecz umożliwiają jej pełną i subiektywną ekspresję. Techniki te w pełni angażują wyobraźnię i fantazję. Dostarczają badaczowi wielkiej liczby danych, które są jednocześnie obiecująco bogate i zniechęcająco złożone.

262

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

Reprezentatywne badania Murray i jego współpracownicy w Klinice Psychologicznej przeprowadzili obszerne badania. Swoją książkę Explorations in personality (Badania osobowości) Murray zaczął od zobowiązania się do przyjęcia: „historii życia pojedynczego człowieka jako jednostki" badania (1938, s. 3). Jednym z oczywistych aspektów spuścizny po Murrayu było zaangażowanie wielu jego uczniów w długoterminowe badania nad osobowością, w których wnikliwie rozpatrywali życie jednostek (np. The study of lives, 1963, 1975, 1981). Jego program badawczy był kontynuowany przez dawnych uczniów, takich jak Donald MacKinnon w Instytucie Oceny i Badań Osobowości (IPAR - Institute for Personality Assessment and Research) w Berkley. Ponadto, jak wspomnieliśmy już wcześniej w tym rozdziale, tradycja badawcza Murraya jest przedstawiona w Wykładach o Osobowości wygłoszonych przez niego na Uniwersytecie Stanu Michigan, oraz w serii tomów, które powstały jako efekt tych wykładów. Trzy przykłady badań Murraya zasługują na wzmiankę. Po pierwsze, w Explorations in personality rozdz. 6. zawiera ponad 200 stron sprawozdań z badań przeprowadzonych przez Murraya i jego współpracowników. Opisane tam badania obejmują wywiady dotyczące dzieciństwa i rozwoju seksualnego, kwestionariusze do mierzenia potrzeb i zdolności specjalnych, korelacje między potrzebami wg Murraya a podatnością na hipnozę i poziomami aspiracji, badania eksperymentalne nad wyparciem i reakcją na frustrację, emocjonalnością i reakcją skórno-galwaniczną, oraz badania Eriksona nad studentami (mężczyznami) w dramatycznych sytuacjach gry. Praca ta zasługuje na to, aby zainteresowany czytelnik zapoznał się z nią doldadniej, zarówno ze względu na jej atrakcyjność oraz znaczenie historyczne, jak i dlatego, że dobrze ilustruje szeroki zakres i twórczy charakter podejścia Murraya do osobowości. W drugiej swojej ważnej książce The assessment of men (Ocenianie mężczyzn - Office of Strategie Services Assessment Staff, 1948), Murray opisał procedury oceniania, które razem ze swymi współpracownikami stosował w Biurze Służb Strategicznych Stanów Zjednoczonych podczas II wojny światowej. Większość tych procedur stanowiła próbę poznania osobowości kandydatów selekcjonowanych do zadań wywiadowczych za granicą. Praca ta jest godna uwagi ze względu na swą wielowymiarową, pragmatyczną orientację. Do oceniania stosowano testy samoopisowe, wywiady, obserwacje i testy sytuacyjne. Na przykład mierzono rzekomo „umiejętności przywódcze" kandydatów, ustalając, jak skutecznie kierują kilkoma pomocnikami przy wykonywaniu zadania konstrukcyjnego. Jednakże „pomocnicy" ci otrzymali polecenie, żeby różnymi sposobami przeszkadzać w realizacji zadania, i całe to ćwiczenie w rzeczywistości miało na celu mierzenie reakcji na frustrację. Te sposoby oceniania, podobnie jak wcześniejsze prace eksperymentalne na Uniwersytecie Harvarda, były zapowiedzią wielu współczesnych strategii badawczych i metod oceny. Na koniec, najbardziej interesujące przedsięwzięcie badawcze Murraya, które - choć przez wielu psychologów nie zostałoby uznane za badanie - dostarcza wnikliwego wglądu w Murrayowską koncepcję osobowości. Jest to artykuł In nomine diaboli (W imię diabła - 1951c), w którym przedstawił on psychologiczną interpretację powieści Melville'a Moby Dick. Przeważająca część tego artykułu jest poświęcona rozwinięciu i udokumentowaniu kilku hipotez dotyczących znaczenia postaci występujących w tej powieś-

Charakterystyczne badania i metody badawcze

263

c i. Pierwsza hipoteza głosi - ujmując to najprościej - że kapitan Ahab reprezentuje Szatana czy Diabła i jego siły zła. W kategoriach psychologicznych Ahab reprezentuje pierwotne i w dużej mierze złe siły id. Hipoteza ta z charakterystyczną starannością jest uzasadniona w wielu fragmentach, których typowym przykładem jest następujący:

Trudno wątpić, że intencją Melville'a było stworzyć Ahaba na podobieństwo Szatana. Powiedział on Hawthorne'owi, że książka ta została wysmażona w ogniu piekielnym i potajemnie ochrzczona nie w imię Boga, lecz w imię Diabła. Swojemu tragicznemu bohaterowi nadał imię opisanego w Starym Testamencie władcy, który „uczynił więcej, aby wywołać gniew Pana, Boga Izraela, niż wszyscy królowie Izraela, którzy byli przed nim". Wskrzesił także oskarżyciela króla Ahaba, proroka Eliasza, aby odegrał swoją pierwotną rolę, aczkolwiek bardzo krótko, w testamencie Melville'a. Dowiadujemy się, że kapitan Ahab jest „bezbożnym, podobnym do boga" mężczyzną, który duchowo jest poza chrześcijaństwem. Płynie z niego potok błuźnierstw i urągań, kpin i szyderstw z bogów - „graczy w krykieta i pięściarzy" w jego oczach. Krąży pogłoska, że kiedyś napluł do poświęconego kielicha na ołtarzu kościoła katolickiego. „Nigdy nie widziałem go klęczącego" - mówi Stubb. Jest on „anakondą starego człowieka". Jego apodyktyczny sadyzm jest dokładną antytezą masochistycznej uległości, którą głosił ojciec Mapple. (Murray, 1951c, s. 441-442).

Zgodnie z drugą hipotezą, Moby Dick to antyteza nieokiełznanych sił zła superego. Jako taki, wieloryb reprezentuje nie tylko siły moralne w jednostce, lecz także tradycyjne instytucje społeczeństwa Melville'a: Wyrażając to w kategoriach pojęć psychologicznych, Ahab jest kapitanem wypartych kulturowo dyspozycji natury ludzkiej, tej części osobowości, którą psychoanalitycy określili terminem „Id". Jeśli tak, to jego przeciwnik, Biały Wieloryb, nie może być niczym innym niż instytucją wewnętrzną, która jest odpowiedzialna za te wyparcia, a mianowicie freudowskim superego. To jest więc moja druga hipoteza. Moby Dick jest prawdziwym, wyrzucającym fontanny wody, wyskakującym w powietrze i nurkującym w głębiny wielorybem, wielorybem, który ze względu na swoją białą barwę, swoje ogromne rozmiary i piękno, a także z powodu jednego instynktownego działania, które przypadkowo doprowadziło do rozerwania na części atakującego go człowieka, stał się obiektem projekcji prezbiteriańskiego sumienia kapitana Ahaba, a zatem można powiedzieć, że uosabia starotestamentową, kalwinistyczną koncepcję przerażającego Bóstwa i jego surowych przykazań, pochodną purytańskiej etyki dziewiętnastowiecznej Ameryki, oraz społeczeństwa, które broniło tej etyki. Ponadto, na poziomie najbardziej specyficznym symbolizuje żarliwych rodziców, których słuszne kazania i napomnienia wpoiły zakazy tak mocno, że poważnemu młodemu człowiekowi bardzo trudno było przedostać się przez tę barierę, chyba że gdzieś daleko, wśród tolerancyjnych, życzliwych Polinezyjczyków. Trzeba położyć nacisk na ten nieświadomy (a zatem nieodgadniony) mur zahamowań, który więził namiętności miotające purytaninem. „Jak może więzień wydostać się na zewnątrz", krzyczy Ahab, „inaczej niż przebijając się przez mur? Dla mnie Biały Wieloryb jest tym murem, który pojawił się koło mnie [...] Widzę w nim niegodziwą siłę ze stanowiącą jej postawę nieodgadnioną złośliwością". Cóż mogłoby być lepszym symbolem dociekliwego (sounding) łamiącego przeszkody (breaching), biało-czarnego, niepokonanego, nowoangielskiego sumienia, niż nurkujący w głębiny (sounding), wyskakujący w powietrze (breaching), biało-czarny niepokonany kaszalot? (s. 443-444).

264

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya

Takie są główne odkrycia wynikające z analizy Murraya. Aby mieć właści\ wyobrażenie o sile i pięknie interpretacji Murraya, konieczne jest zapoznanie ^ z oryginalnym artykułem. Powtórzmy, niektórzy mogą wątpić, czy w rzeczywistości jest to badani^ psychologiczne. Z pewnością nie ma tu grupy kontrolnej, rozkładu losowego, wskaźników rzetelności, analiz statystycznych. Jednakże pomimo tych wykroczeń przeciwko obowiązującemu rytuałowi, Murray zadał interesujące pytanie psychu, logiczne i zestawił materiał dowodowy dotyczący tego zagadnienia. Ponadto w procesie przedstawiania tej kwestii i swoich ustaleń, posługiwał się założeniami dotyczącymi zachowania ludzkiego, będącymi integralną częścią teorii, którą zaprezentowaliśmy powyżej. Najważniejszy ze wszystkiego jest fakt, że fragmenty te zawierają spekulacje i uogólnienia dotyczące zachowania ludzkiego, które prawie na pewno mają inspirujący wpływ na czytelnika. Niewielu jest psychologów eksperymentalnych, którzy nie potrafiliby wyciągnąć korzyści z kontaktu z ideami tego rodzaju, jakie zostały zaprezentowane w tym artykule w sposób lak żywy i pobudzający do myślenia.

Aktualne badania Podejście Murraya do osobowości zainspirowało wiele badań. Pod tym względem heurystyczna wartość jego teorii jest znaczna. W tym podrozdziale rozpatrzymy programy badawcze wywodzące się z modelu Murraya. McClelland i motywy społeczne Programem badawczym najbardziej bezpośrednio związanym z Murrayem są badania McClellanda nad potrzebą osiągnięć. Ten związek z Murrayem istnieje w rzeczywistości na trzech poziomach. Po pierwsze, motyw osiągnięć był jedną z pierwszych potrzeb zidentyfikowanych przez Murraya, który określił ją jako popęd do przezwyciężania przeszkód i osiągania wysokich standardów. Po drugie, McClelland sądzi, że nie jesteśmy bezpośrednio świadomi naszych podstawowych motywów. W rezultacie przyjął on propozycję Murraya, żebyśmy mierzyli potrzeby występujące w fantazjach danej osoby, a nie w jej zachowaniu czy w samoopisach. Po trzecie, w następstwie tego ostatniego poglądu, McClelland zastosował zmodyfikowaną wersję Murrayowskiego Testu Apercepcji Tematycznej (TAT) do mierzenia motywacji osiągnięć. Test Apercepcji Tematycznej opracowano (Morgan i Murray, 1935) opierając się na poglądzie Murraya, że wiele podstawowych motywów ludzkich istnieje poza świadomością. Oczywiście stwarza to poważny problem z pomiarem. Jak możemy oczekiwać, że dana osoba powie nam, w jakim stopniu występuje u niej pewna tendencja, jeśli nie jest świadoma istnienia tego motywu? Dla psychologii głębi jest to klasyczny dylemat. Rozwiązanie Murraya polegało na opracowaniu TAT zgodnie z tzw. hipotezą projekcyjną. Jeśli pokażemy danej osobie wieloznaczny obrazek, a następnie zapytamy, co jest na tym obrazku, to odpowiedź musi być odbiciem tego, co jest ważne dla tej osoby, lub tematów, którymi ta

SB

Aktualne badania

265

osoba posługuje się do organizowania świata. Murray posunął się do określenia •jĄT jako „rentgenowskiego obrazu Ja wewnętrznego". Test Apercepcji Tematycznej zawiera zbiór wieloznacznych obrazków, na które dana osoba reaguje jak na ćwiczenie wyobraźni. Osobie badanej testem pokazuje się obrazek, a następnie prosi, żeby opowiedziała historyjkę opisującą, kim są osoby na obrazku, co myślą i czują, co doprowadziło do tej sytuacji i jak się to skończy. Podstawowe założenie Murraya dotyczące obliczania wyników głosiło, że bohater, czyli główna postać tej historyjki, reprezentuje opowiadającą ją osobę, i że potrzeby, presja i temat bohatera w rzeczywistości charakteryzują osobę, która opowiada tę historyjkę (oceny TAT można znaleźć w pracach: Lindzey, 1952, 1959, 1961). McClelland zmodyfikował TAT w taki sposób, aby mierzył on potrzebę osiągnięć (NAch-need for achievement). Wraz ze swoimi współpracownikami (McClelland i in., 1953) opracował rzetelną procedurę oceniania wyników, umożliwiającą uzyskanie ilościowych wskaźników potrzeby osiągnięć w wytworach fantazji (NAch imagery), w historyjkach opowiadanych do obrazków typu TAT. Potrzebę osiągnięć (NAch) definiuje się jako pragnienie, aby radzić sobie lepiej niż inni, a główną kategorią oceniania wyników było to, czy postać w historyjce opowiedzianej przez daną osobę chciała zrobić coś lepiej niż ktoś inny, osiągnąć jakieś wewnętrzne kryterium doskonałości, zrobić coś wyjątkowego lub zaangażować się w jakieś długoterminowe przedsięwzięcie. Korelaty silnej potrzeby osiągnięć, które ustalił McClelland, są równie oryginalne jak jego procedura pomiarowa. Znacznie wykraczając poza zwykłe badania laboratoryjne prowadzone przez psychologów, McClelland (1961) twierdził, że całe społeczeństwa mogą różnić się pod względem poziomu potrzeby osiągnięć. W pomysłowej procedurze posłużył się swoim schematem oceniania wyników TAT do kodowania wytworów fantazji związanych z potrzebą osiągnięć (NAch imagery) w podręcznikach dla szkół podstawowych w różnych krajach. Stwierdzono, że określone w ten sposób poziomy wytworów fantazji były skorelowane ze wskaźnikiem rozwoju ekonomicznego. Współpracownicy McClellanda stwierdzili także korelację między wytworami fantazji związanymi z potrzebą osiągnięć, występującymi w literaturze angielskiej, a importem węgla przez Londyn w latach 1550-1800, jak również między poziomami potrzeby osiągnięć w czytankach dziecięcych a fluktuacjami liczby patentów, wydanych w latach 1810-1950. McClelland tropił także takie związki na poziomie jednostki. Innymi słowy, wykazywał, że jednostki z dużą potrzebą osiągnięć podejmują umiarkowane ryzyko, mają wysokie aspiracje i przyjmują osobistą odpowiedzialność za swoje dokonania. Cechy te powinny predysponować ludzi do odnoszenia sukcesów w interesach (McClelland, 1985) i jest trochę materiałów dowodowych przemawiających za tym, że wysoki poziom potrzeby osiągnięć wiąże się z dobrymi wynikami w biznesie. Na przykład Wainer i Rubin (1969) stwierdzili, że liderzy bardziej efektywnych przedsiębiorstw prowadzących prace badawczo-rozwojowe mieli wyższy poziom potrzeby osiągnięć niż liderzy podobnych, lecz mniej efektywnych przedsiębiorstw. McClelland i Boyatzis (1982) podali, że poziomy potrzeby osiągnięć mierzone u przyszłych kierowników w czasie, gdy zostali zatrudnieni przez American Telephone and Telegraph (AT&T), były związane z ich awansem do poziomu 3. w tym przedsiębiorstwie po 16 latach. Awans powyżej tego poziomu nie był jednak związany z poziomem potrzeby osiągnięć. McClelland wysunął suges-

r 266

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

tię, że w dużym hierarchicznym przedsiębiorstwie, takim jak AT&T, potrzeba } osiągnięć przyczynia się do awansu tylko do pewnego poziomu. Na najwyższych poziomach inny motyw, motyw władzy, może być najważniejszy. Jeśli motyw osiągnięć oznacza pragnienie danej osoby, żeby robić coś lepiej, to motyw władzy oznacza pragnienie, żeby mieć wpływ na innych i czuć się silnym. System kodowania wytworów fantazji związanych z potrzebą władzy w historyjkach TAT opracował Winter (1973). Posługując się tym systemem, analizował (1987) motywację władzy w inauguracyjnych przemówieniach amerykańskich prezydentów. Dwoma prezydentami o najwyższym poziomie motywu władzy byli Harry Truman i John Kennedy. Najbardziej interesujące jest to, że Winter stwierdził istotne dodatnie korelacje między wskaźnikami motywu władzy a ocenami „wielkości prezydenta", liczbą podjętych decyzji o historycznej doniosłości oraz prawdopodobieństwem poprowadzenia Stanów Zjednoczonych do wojny. Co się tyczy sfery bardziej przyziemnej, McAdams, Rothman i Lichter (1982) opisali tendencję do występowania wyższych wskaźników motywu władzy wśród ludzi, którzy zwykle obejmują role przywódcze i/lub zdobywają bardzo wpływowe stanowiska. Istnieją także fascynujące powiązania między motywem władzy a dwoma aspektami naszego życia osobistego, mianowicie związkami uczuciowymi oraz zdrowiem fizycznym. W pierwszej z tych dziedzin istnieją uderzające różnice związane z płcią. Stewart i Rubin (1976) wykazali, że mężczyzn o dużej potrzebie władzy cechuje znaczna niestałość w związkach uczuciowych. Także McAdams (1984) stwierdził u mężczyzn korelację między wysokim poziomem motywu władzy a większym niezadowoleniem w małżeństwie i związkach zwanych „chodzeniem ze sobą", mniejszą stałością w tych związkach i większą częstością rozwodów. U kobiet jednak motyw władzy był skorelowany pozytywnie z zadowoleniem w małżeństwie (Veroff, 1982). Postulowany związek ze zdrowiem jest skomplikowany (McClelland, 1979) i opisano niewiele badań poświęconych temu tematowi. McClelland i Jemmot (1980) stwierdzili jednak, że studenci o silnym motywie władzy, silnej samokontroli i dużej liczbie stresów związanych z władzą i osiągnięciami opisywali u siebie więcej chorób fizycznych i poważniejsze choroby niż inni studenci. Przedstawimy teraz trzy nowe kierunki w badaniach nad osobowością. Chociaż żaden z nich nie został zapoczątkowany bezpośrednio przez Murraya, każdy związany jest z jego modelem i całkowicie z nim zgodny. Interakcjonizm Jak przekonamy się w następnym rozdziale, poświęconym Gordonowi Allportowi, w ostatnich dziesięcioleciach jedno z brzemiennych w skutki wydarzeń w dziedzinie badań nad osobowością miało miejsce w 1968 r., kiedy Walter Mischel opublikował Personality and assessment (Osobowość i ocenianie). Mischel przekonywał, że niewiele danych przemawia za użytecznością globalnych cech osobowości jako predyktorów zachowania. Jednym z oczywistych powodów tak słabego poparcia był jego zdaniem fakt, że zachowanie na ogół jest specyficzne dla sytuacji, tzn. nasze zachowanie jest przede wszystkim pod kontrolą szczególnych cech sytuacji, w której się znajdujemy, a nie ogólnych cech osobowości, jakie posiadamy. W rezultacie zachowujemy się konsekwentnie (np. agresywnie lub uczynnie) w różnych sytua-

L

r

Aktualne badania

267

cjach, ponieważ postrzegamy te sytuacje jako równoważne, a nie dlatego, że posiadamy jakąś ogólną cechę osobowości (tzn. agresywność lub uczynność). Wielka wartość stanowiska Mischela wynikała z faktu, że było to wyzwanie z pozycji empirycznych. Nie interesowały go teoretyczne argumenty podkreślające zalety różnych sposobów podejścia; przekonałyby go tylko dane świadczące o międzysytuacyjnej stałości zachowania lub prognostycznej użyteczności cech osobowości. Jak się przekonamy w następnym rozdziale, stanowisko Mischela wywołało wiele różnych reakcji. Jedna z głównych polegała na opowiedzeniu się za podejściem interakcjonistycznym: zachowanie powinno być rozpatrywane i badane jako łączna funkcja cech sytuacji i cech danej osoby (zob. np.: Endler i Magnusson, 1976; Interactional psychology and personality, 1976; Magnusson i Endler, 1977a,b; Ozer, 1986). Interakcjonizm oznacza wiele różnych rzeczy dla różnych ludzi. Endler (1981) przeprowadził rozróżnienie między interakcjonizmem mechanistycznym i interakcjonizmem wzajemnym. Interakcjonizm mechanistyczny ma definicję statystyczną. Występuje on wtedy, gdy wpływ zmiennej osobowościowej zależy od poziomu zmiennej sytuacyjnej (lub kiedy wpływ zmiennej sytuacyjnej zależy od poziomu zmiennej osobowościowej). Na przykład Leonard (1975) badał, czy podobieństwo między dwiema osobami wiąże się z tym, jak bardzo lubią się one. Stwierdził, że ludzie o wysokiej samoocenie lubią swego partnera bardziej, gdy partner ten jest do nich podobny, lecz ludzie o niskiej samoocenie lubią swego partnera bardziej, gdy jest do nich niepodobny. Innymi słowy, w determinowaniu atrakcyjności występuje interakcja samooceny (cecha osobowości) z podobieństwem (cecha sytuacyjna; inne dobre przykłady można znaleźć w pracy: Blass, 1984). Alternatywnie sytuację taką można opisać stwierdzając, że samoocena służy jako zmienna-moderator dla zależności między podobieństwem i atrakcyjnością. Bowers (1973) dokonał przeglądu szeregu badań nad względną ważnością osoby, sytuacji i interakcji w wyjaśnianiu zachowania. Stwierdził on, że w czternastu spośród osiemnastu porównań interakcja osoba-sytuacja wyjaśnia więcej wariancji zachowania niż sama zmienna osoby bądź sytuacji. Interakcjonizm wzajemny (reciprocal interactionism) natomiast sugeruje, że osoba, sytuacja i zachowanie wpływają na siebie nawzajem (wyraźnie antycypuje to stanowisko, które Albert Bandura nazwie determiniźmem wzajemnym; zob. rozdz. 14.). Zgodnie z tym podejściem, nie jest możliwe rozpatrywanie osób i sytuacji jako odrębnych przyczyn zachowania, ponieważ są one wzajemnie od siebie zależne. Kluczową sprawą, ldórą czytelnik powinien uświadomić sobie w tym kontekście, jest to, że interakcjonizm wzajemny nie jest czymś nowym. Niewątpliwie jest to wyraz tego sposobu podejścia, którego rzecznikiem był Murray, gdy proponował, żeby analizować zachowanie w kategoriach kombinacji potrzeba-presja, czyli tematów. Nie ma to sugerować, że z interakcjonizmem wzajemnym coś jest nie w porządku. Jednakże Murray identyfikując współmierne wymiary dla potrzeby i presji dostarczył interakcjonizmowi wzajemnemu narzędzia, które nie zostało wystarczająco docenione.

„Gdzie jest Osoba?" W opublikowanym w 1971 r. znaczącym artykule Rae Carlson ubolewała, że: „stosowane obecnie praktyki metodologiczne nie pozwalają zająć się naprawdę

268

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

ważnymi zagadnieniami osobowości" (s. 203). Ponadto stwierdziła ona: „obecne osłabienie badań nad osobowością jest niepokojące, ponieważ sugeruje, że cel w postaci studiowania osób jako całości został zarzucony" (s. 207). Krytykę tę napisała sama Carlson, lecz niewątpliwie była ona także echem wcześniejszego o trzydzieści trzy lata stanowiska Murraya. Carlson poszła w ślady Murraya również pod innym względem. Przytoczyła ona stwierdzenie Kluckhohna i Murraya (1949, s. 35), że każdy człowiek jest: „podobny do wszystkich innych ludzi, podobny do niektórych innych ludzi, i niepodobny do żadnego innego człowieka". Carlson zgodziła się z Murrayem, że te trzy podejścia najlepiej jest uważać za wzajemnie się uzupełniające, i zastosowała je do przeanalizowania wszystkich artykułów opublikowanych w „Journal of Personality" oraz „Journal of Personality and Social Psychology" w ciągu 1968 r. Spośród 226 przejrzanych artykułów 57 procent ignorowało zmienne podmiotowe (subject variables) i traktowało badanych jak „wszystkich innych ludzi", podczas gdy 43 procent rozpatrywało różnice grupowe (np. wysoki uersus niski poziom lęku lub mężczyźni versus kobiety), stosując podejście „podobny do niektórych innych ludzi". Ku konsternacji Carlson: „ani jedno opublikowane badanie nie próbowało nawet w najmniejszym stopniu wniknąć w organizację zmiennych osobowościowych w danej jednostce" (1971, s. 209). Autorka wyciągnęła stąd wniosek, że trzymanie się konwencjonalnych strategii badawczych doprowadziło do: „rezygnacji z dziedziny osobowości normalnej jako podstawowego przedsięwzięcia naukowego" (s. 210). Carlson podsumowała swój przegląd cytując spostrzeżenie Murraya, iż zasadniczym powodem, dla którego badania nad osobowością bywały błahe lub prowadziły do błędnych wniosków, jest to, że badacze nie zebrali wystarczającej ilości istotnych informacji o osobach badanych. Carlson (1984) powtórzyła swoje studium na 113 badaniach opublikowanych w ciągu 1982 r. w „Journal of Personality and Social Psychology". Jej wnioski i tym razem nie były bardziej optymistyczne. Nie więcej niż 7 procent tych badań spełniło którekolwiek z trzech kryteriów, które Carlson uznała za najważniejsze dla badań nad osobowością: koncentracja na jednostce, dołożenie starań, aby studiować osobę badaną przez co najmniej dwa miesiące, oraz wykorzystanie materiałów biograficznych lub dokumentów osobistych. Według Carlson, badacze nadal: „błędnie rozumieją to zadanie. Osobowość nie jest równoważna ze «zmiennymi osobowościowymi*, ani z «różnicami indywidualnymi*. Nawet najbardziej eleganckie badania częściowych procesów nie dostarczają wiedzy o rozwoju i dynamicznej organizacji osobowości, o czym wiemy przynajmniej od czasu Explorations in personality" (1984, s. 1308; zob. jednak stanowczą ripostę w pracy: Kenrick, 1986). Spuścizna Murraya nadal jest aktualna.

Psychobiografia Ostatnie osiągnięcia w subdyscyplinie zwanej psychobiografią stanowią najbardziej oczywistą odpowiedź na apele Carlson o ponowne odkrycie osoby w badaniach nad osobowością. Pierwszą psychobiografią było opracowane przez Sigmunda Freuda studium Leonarda da Vinci (1910a; zob. analizę tego studium w pracy: Elms, 1988), lecz od tego czasu wiele się zdarzyło. Inspirująca książka Runyana (1982) Life histories

Obecny status i ocena

269

and psychobiography (Historie życia a psychobiografia; wyd. pol. 1992) dostarczyła silnego bodźca do pracy w tej dziedzinie. Runyan przedstawił także przeglądy historii psychobiografii (1988, 1990), a wstęp McAdamsa (1988) do specjalnego numeru „Journal of Personality" poświęconego „Psychobiografii i opowiadaniom 0 życiu" stanowi dobre wprowadzenie do tej dziedziny. Podczas gdy niektórzy autorzy zajmujący się psychobiografią posługiwali się wyraźnie Murrayowskim pojęciem tematu (np. Alexander, 1988), to w innych pracach czyniono użytek z motywów społecznych (Winter i Carlson, 1988), teorii rozwoju osobowości Erika Eriksona (Stewart, Franz i Layton, 1988), oraz Tomkinsa (1979, 1987) teorii skryptów (np. Alexander, 1990; Carlson, 1988). Dokonano także znacznego postępu w metodologii psychobiografii. Runyan dzieli proces zrozumienia życia jednostki na osiem kroków, od badania takich świadectw, jak pamiętniki i listy, do „rozpatrzenia czynników społecznych, politycznych, psychologicznych i historycznych". Przekonuje on, że bodźca dla nowej psychobiografii może dostarczyć postęp w każdym z tych ośmiu kroków, i ilustruje tę sekwencję studium króla Jerzego III. Alexander (1988, s. 226) opisuje szereg zaleceń dotyczących badania: „ważnych sekwencji środki-cele, które charakteryzują wytwory wyobraźni indywidualnych ludzi". Jak wskazuje ten cytat, Alexander wiąże swoje prace z pracami Murraya i z wykorzystaniem dokumentów osobistych przez Allporta (zob. rozdz. 7.). Sugeruje on, że można albo „pozwolić danym, żeby przemówiły same", albo „zadawać danym pytania". To pierwsze podejście wymaga ustalenia, jaki materiał jest najbardziej wyrazisty. Idąc w ślady metody psychoanalitycznej Freuda, Alexander sugeruje, że psychobiografowie zajmują się materiałem, który jest godny uwagi z powodu swojej wyższości, częstości, wyjątkowości, negacji, uwydatnienia, pominięcia, błędu, izolacji lub niekompletności. Drugi sposób podejścia Alexandra koncentruje się na jakimś szczególnym zagadnieniu dotyczącym osoby badanej, takim jak jej poziom introwersji lub postawa wobec sukcesu. Odnotowując w dostępnych materiałach, odnoszących się do osoby badanej, każdy incydent związany z tym zagadnieniem, a następnie kodując i zliczając typy sekwencji, wyników 1 emocji, uzyskuje się wskazówki dotyczące okoliczności w życiu osoby badanej, w których introwersja lub sukces występuje lub nie występuje. Niezależnie od przyjęcia takiego czy innego pódejścia, psychobiografia oferuje narzędzie umożliwiające zarówno ponowne wprowadzenie osoby do badań nad osobowością, jak i realizację zainteresowań Murraya historiami życia jednostek. Na przykład McAdams (1990) jest autorem wprowadzenia do teorii osobowości, w którym przyjmuje on osobę jako jednostkę badań. W innej pracy McAdams (1988, s. 1) dobrze podsumowuje tę kwestię: „Raz jeszcze (powiedzmy, że) badanie «całej osoby» jest w porządku. Co więcej, współcześni personolodzy podkreślają, podobnie jak czynili to tacy pionierzy jak Gordon Allport i Henry Murray, że takie działania są raison d'etre (racją bytu) personologa".

Obecny status i ocena Jak już wiemy, teoretyczne koncepcje Murraya ciągle podlegają procesowi rewizji i modyfikacji. Jednakie pomimo tej nieustannej płynności pewne elementy pozo-

270

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya

stają stałe. Nigdy nie zachwiało się jego głębokie zainteresowanie procesem mol wacyjnym ani nie przejawił on żadnej skłonności do zarzucenia swych prac opisowych i taksonomicznych. Ponadto jego teoria zawsze podkreślała doniosłe znaczenie nieświadomych źródeł motywacji i kładła nacisk na związek między procesami psychicznymi a procesami zachodzącymi w mózgu. Koncepcje Murraya zostały uznane za użyteczne nie tylko przez jego uczniów, lecz także przez wielu innych badaczy i klinicystów zainteresowanych badaniom osobowości. Pojęcia potrzeby i presji znalazły szerokie zastosowanie, zwłaszcza wśród tych klinicystów lub badaczy, którzy posługują się Testem Apercepcji Tematycznej. Wśród osób zainteresowanych szczegółami klasyfikowania zachowania ludzkiego niewiele było takich, które nie odniosły żadnej korzyści z kilku ważnych klasyfikacji zaproponowanych przez Murraya. Jak już wskazywaliśmy, wywarł on głęboki wpływ na stosowane obecnie metody i procedury oceniania osobowości. Jego prace w dużym stopniu przyczyniły się do współczesnych osiągnięć w konstruowaniu narzędzi służących do pomiaru osobowości, a także do rozwoju koncepcji teoretycznych w tej dziedzinie. Równie doniosłe znaczenie miały zdolności Murraya do zaciekawiania, podniecania wyobraźni, inspirowania swych uczniów i współpracowników. Entuzjazm i przeświadczenie o słuszności przyjętego sposobu podejścia, jakie wzbudził u swych uczniów, bez wątpienia w znacznej mierze tłumaczą fakt, że odegrali oni tak poważną rolę w rozwijaniu badań nad osobowością. Jakie cechy jego stanowiska teoretycznego wywarły największy wpływ? |ak już wspomnieliśmy, chyba najbardziej charakterystycznym komponentem przyjętego przez Murraya sposobu podejścia jest staranne i wnikliwe rozpatrywanie procesu motywacyjnego. Współcześni teoretycy osobowości wykazują silną skłonność do traktowania motywacji w jeden z dwóch dość prostych sposobów. Piei w szy z nich polega na wyjaśnianiu wszelkich zachowań za pomocą małej liczby podstawowych motywów, tak że wszystko uznaje się za wynik ich działania. Drugie podejście opiera się na założeniu, że istnieje ogromna liczba motywów, i że każdą jednostkę pobudzają do działania motywy tak złożone i tak odmienne niż u innych, iż nie jest możliwe wyodrębnienie motywów, które można by z pożytkiem zastosować wobec więcej niż jednej osoby. Podejście to uznaje za bezużyteczne wszelkie próby przeprowadzenia ogólnej klasyfikacji motywów. Stanowisko, jakie zajmuje Murray, znajduje się niewątpliwie między tymi dwiema prostymi skrajnościami. Uznaje on złożoność motywacji ludzkiej i mocno podkreśla, iż procesu tego nie można przedstawić adekwatnie w kategoriach dwóch, trzech, czterech czy pięciu głównych motywów. Z drugiej strony jednak stwierdza też, że istnieją motywy wystarczająco powszechne, by można było posługiwać się nimi z pożytkiem w celu reprezentowania zachowania wszystkich lub większości jednostek w obrębie określonych grup. Podejmuje więc w rzeczywistości zadanie polegające na stworzeniu zbioru pojęć teoretycznych, który oddałby złożoność zachowania ludzkiego, a jednocześnie byłby tak starannie sprecyzowany, by mógł być wielokrotnie stosowany przez różnych badaczy. Jak się przekonaliśmy, rezultatem tych starań jest klasyfikacja motywów, będąca prawdopodobnie najbardziej rozpowszechnioną klasyfikacją tego typu. Teoria Murraya i jego badania w bardzo istotny sposób przyczyniły się do wzbudzenia głębszego zainteresowania teorią psychoanalityczną ze strony psychologów akademickich. W czasach gdy Murray podjął pracę w Harwardzkiej Klinice Psychologicznej, psychoanaliza była dla psychologii czymś w dużej mierze

Obecny status i ocena

271

i niepożądanym. Po kilku latach Freud zajmował już silną pozycję wśród intelektualnych naszej dziedziny, a zmianę tę w niemałej części należy przypisać doniosłemu wpływowi przykładu, jaki dał Murray. Jak już się przekonaliśmy, teoria Murraya odróżnia się od innych tym, że kładzie nacisk zarówno na znaczenie przeszłości danego organizmu, jak i na aktualny kontekst zachowania. Jest zdecydowanie pomyślną okolicznością, że w świecie psychologicznym, gdzie większość teoretyków interesuje się jedynie aktualnym polem, w jakim przebiega zachowanie, lub przeciwnie, zwraca się ku przeszłości organizmu jako jedynemu kluczowi do zrozumienia zachowania, istnieje stanowisko, które przyznaje należne miejsce obu tym kategoriom determinantów. Zainteresowanie Murraya polem, czyli środowiskiem, w jakim przebiega zachowanie, doprowadziło do utworzenia odrębnego systemu pojęć (presji), które umożliwiają badaczowi odwzorowanie zarówno środowiska obiektywnego, jak i środowiska spostrzeganego. Czym innym jest ogólnikowe stwierdzenie doniosłego znaczenia środowiska, a zupełnie czym innym podjęcie się żmudnego i trudnego zadania polegającego na opracowaniu szczegółowej listy kategorii reprezentujących istotne aspekty tegoż środowiska. Murray jest jednym z bardzo niewielu teoretyków, którzy podjęli to zadanie. Ujemne strony teorii Murraya są pod wieloma względami zwierciadlanym odbiciem jej stron dodatnich. Główne zarzuty wobec tej teorii są w dużej mierze związane z jej oryginalnością, złożonością i szerokością obejmowanego przez nią zakresu zjawisk. Zgodziliśmy się już, że najpoważniejszym oskarżeniem, jakie można wysunąć przeciw jakiejś teorii, jest to, że nie prowadzi ona do badań empirycznych. Krytycy mogą utrzymywać, że w systemie teoretycznym Murraya zawarty jest niewątpliwie pewien zbiór pojęć i związany z nim zbiór empirycznych definicji, lecz nie ma w nim zbioru wyraźnie sformułowanych założeń psychologicznych, powiązanych z tymi pojęciami w taki sposób, by miały sprawdzalne konsekwencje. W obronie teorii Murraya trzeba stwierdzić, że jej założenia i pojęcia dają jednak pewien ogólny pogląd na zachowanie, który niewątpliwie wiąże się ściśle ze specyficznym sposobem podejścia do szczegółowych problemów badawczych. Ponadto zdefiniowane w tej teorii zmienne mają zastosowanie w odniesieniu do większości takich problemów czy przynajmniej do wielu z nich. Można stwierdzić, nie bez słuszności, że możliwości, jakimi dysponuje większość teorii osobowości, ograniczają się obecnie do wymienionych wyżej funkcji. Niektórzy krytycy sądzą, iż teoria Murraya ma zakres tak szeroki, że traci siłę czy efektywność, jaką miałaby węższa lub bardziej wyspecjalizowana koncepcja. Narzuca się myśl, że te same cechy, które decydują o złożoności tej teorii, a jednocześnie chronią ją przed wieloma zarzutami, jakie wysuwa się zwykle przeciw teoriom osobowości, mogą w sumie zmniejszać jej efektywność. Jest tak, jak gdyby teoria ta mówiła tyle rzeczy, iż żadnej z nich nie mówi z taką dobitnością i przekonaniem, które wyróżniałyby ją w tej teorii lub też odróżniałyby tę teorię od innych. Pomimo szerokiego zakresu i dużej różnorodności sformułowań teoretycznych Murraya, nie ulega wątpliwości, że poświęcił on więcej uwagi procesowi motywacji niż procesowi uczenia się. Fakt ten skłonił niektórych krytyków do wyrażenia poglądu, iż teoria Murraya nie potrafi wyjaśnić, w jaki sposób motywy przekształcają się i rozwijają. Aczkolwiek jego klasyfikacja motywów jest nieobcym

mocarzy

272

Rozdział 6. Personologia Henry'ego Murraya SB

zwykle użyteczna, a jego metody mierzenia motywacji bardzo ważne, to jedna ma on stosunkowo mało do powiedzenia o procesie, dzięki któremu motywy t się rozwijają. Wytrwałość i umiejętność Murraya jako taksonoma pozwoliły mu stworzy tak wiele subtelnych rozróżnień i szczegółowych klasyfikacji, że zdaniem niekt' rych obserwatorów jego podejście do badań nad zachowaniem jest niepotrzebni tak skomplikowane. Z pewnością jest prawdą, że liczba różnych utworzonyc przez Murraya kategorii, w połączeniu z jego skłonnością do częstego ich zmi niania czy modyfikowania oraz do wprowadzania nowych terminów na oznaczeń nie tych pojęć, sprawia wiele kłopotów przypadkowemu czytelnikowi. Aczkolwiek można utrzymywać, iż zadaniem taksonoma jest dokładne odwzorowanie rzeczywistości, a nie uszczęśliwianie czytelnika, to jednak trzeba przyznać, że wiele zmiennych Murraya nie znalazło szerokiego ani długotrwałego zastosowania w odniesieniu do danych empirycznych. Ogólnie biorąc, ani pisma Murraya, ani jego badania nie są modne we współczesnym świecie psychologicznym. Jest w nim zbyt wiele z poety, a za mało z pozytywisty. Często czyni użytek ze swej wyobraźni, chętnie uprawia swobodne spekulacje myślowe na temat zagadnień, których nie można bezpośrednio przełożyć na problemy empiryczne, i nie waha się tych nieokiełznanych spekulacji podawać do wiadomości publicznej. Nie są to cechy, które przyczyniałyby się do zyskania natychmiastowego uznania ze strony profesjonalistów, ciągle jeszcze wrażliwych na punkcie niepewnej pozycji swej dyscypliny, zlokalizowanej gdzieś między naukami przyrodniczymi a humanistyką. U eksperymentalistów zaznacza się silna skłonność do odrzucania - jako czysto subiektywnych - problemów i zagadnień podejmowanych przez tych współczesnych, którzy nie chcieli ograniczać się do prostych i łatwych w stosowaniu metod i technik. Nic więc dziwnego, że wielu badaczy uznało prace Murraya za pozbawione szacunku dla techniki eksperymentalnej i sprawiające wiele kłopotów skomplikowanymi rozważaniami, które autor ten wprowadził jako niezbędne dla właściwego zrozumienia zachowania ludzkiego. Czy Henry Murray był psychologiem? Opinia Tripleta (1992, s. 305) - „według dzisiejszych standardów, odpowiedź na to pytanie brzmi prawdopodobnie «nie»" może reprezentować powszechny pogląd. My jednak zdecydowanie się z tym nie zgadzamy. Niezależnie od tego, czy stosuje się łatwe obiektywne miary (np. nominacje akademickie, publikacje w cytowanych czasopismach psychologicznych, nagrody i zaszczyty za zasługi dla psychologii, oraz cytaty w znaczących publikacjach), czy trudniejsze i ważniejsze wskaźniki (takie jak liczba oraz jakość studentów i współpracowników), Murray był nie tylko psychologiem, lecz także jednym z najbardziej wpływowych psychologów ubiegłego stulecia. W ostatecznej ocenie wkładu Murraya trzeba uwzględnić łącznie teorię, człowieka i jego badania. Nie ulega wątpliwości, że to połączenie wprowadziło ton żywej oryginalności do dziedziny badań pilnie potrzebujących takich cech. Na dalszą metę jednym z poważnych wrogów postępu w sferze teorii i badań empirycznych jest zafiksowanie się na niewątpliwych, lecz banalnych zjawiskach, a nie było bardziej bezlitosnego krytyka banalnych badań i koncepcji w dziedzinie osobowości niż Henry Murray. Jego przesłanie było jasne: „Powierzchowność jest wielkim grzechem amerykańskiej personologii" (Murray, 1981, s. 311).

gozdział

Gordon Allport a jednostka

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Struktura i dynamika osobowości Osobowość, charakter i temperament Cecha Zamiary Proprium Autonomia funkcjonalna Jedność osobowości Rozwój osobowości Niemowlę Przekształcenie niemowlęcia Dorosły

Charakterystyczne badania i metody badawcze Idiograficzny a nomotetyczny sposób podejścia Bezpośredni i pośredni pomiar osobowości Badania nad zachowaniem ekspresyjnym Listy od Jenny Aktualne badania Interakcjonizm a powrót do sporu „osoba czy sytuacja" Podejście idiograficzne i podejście idiotetyczne Powrót do Allporta Obecny status i ocena

274

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

Wprowadzenie i kontekst Przed mniej więcej pięćdziesięciu laty najlepsze umysły w psychologii dążyły nieugięcie do coraz większej ścisłości i kwantyfikacji albo też gorliwie starały się wytropić ukryte motywy w ich tajemnym siedlisku. W samym środku tych tendencji Gordon Allport spokojnie podążał własną drogą, wskazując na doniosłe znaczenie jakościowych badań indywidualnego przypadku oraz podkreślając rolę świadomej motywacji. Ta niechęć do płynięcia ze współczesnymi prądami myślowymi powoduje niekiedy, że sformułowania Allporta wydają się archaiczne czy staroświeckie, kiedy indziej jednak jawi się on jako orędownik nowych i niezwykle radykalnych idei. Pomimo swych obrazoburczych wystąpień, Allport - być może lepiej niż jakikolwiek współczesny teoretyk - reprezentuje syntezę tradycyjnej myśli psychologicznej i teorii osobowości. Stanowisko teoretyczne Allporta jest udoskonaleniem i rozwinięciem idei zaczerpniętych po części z tak poważnych źródeł, jak teoria postaci, William Stern, William James i William McDougall. Z psychologii postaci i od Sterna wywodzi się brak zaufania do metod analizy stosowanych zazwyczaj w naukach przyrodniczych, a także głębokie zainteresowanie niepowtarzalnością jednostki oraz konsekwencją i spójnością jej zachowań. Wpływ Jamesa jest widoczny nie tylko w doskonałym stylu pisarskim Allporta, jego szerokich, stosunkowo humanistycznych poglądach na zachowanie ludzkie oraz w zainteresowaniu pojęciem Ja ( s e l f ) , lecz także w pewnych wątpliwościach dotyczących tego, czy metody psychologiczne kiedykolwiek pozwolą adekwatnie przedstawić i w pełni zrozumieć zagadkę zachowania ludzkiego. Co się tyczy podobieństw między stanowiskiem McDougalla a koncepcją Allporta, można tu wymienić silny nacisk na doniosłe znaczenie zmiennych motywacyjnych, przypisywanie ważnej roli czynnikom genetycznym czy konstytucjonalnym oraz przyznawanie poczesnego miejsca pojęciu ego. Ponadto z prac Allporta wyraźnie wynika, iż bardzo szanował on spuściznę przeszłości, przejawiając zawsze głęboką znajomość klasycznych problemów, z którymi w ubiegłym wieku borykali się psychologowie w laboratoriach i poza nimi.

Życiorys autora Allport urodził się w 1897 r. - jako jeden z czterech synów lekarza - w stanie Indiana, wkrótce jednak jego rodzina zamieszkała w Cleveland, gdzie uczęszczał do szkół publicznych, uzyskując wykształcenie średnie. Następnie studiował na Uniwersytecie Harvarda, w czasie gdy jego starszy brat Floyd kończył studium podyplomowe z psychologii na tym samym uniwersytecie. Po uzyskaniu w 1919 r. pierwszego stopnia naukowego (licencjat), ze specjalizacją w ekonomii i filozofii, Allport spędził rok w Robert College w Stambule, ucząc socjologii i angielskiego, po czym powrócił do Harvardu, gdzie w 1922 r. uzyskał doktorat w dziedzinie psychologii. Przez następne dwa lata studiował w Berlinie, Hamburgu i Cambridge. Te rozległe doświadczenia zdobyte na zagranicznych uczelniach musiały wywrzeć pewien wpływ na ukształtowanie się głęboldego zainteresowania sprawami międzynarodowymi, które tak wyraźnie ujawniło się w działalności Allporta w ciągu ostatnich

Życiorys autora

275

trzydziestu lat jego życia; przyczyniły się także do tego, że Allport przez ponad dziesięć lat był w Stanach Zjednoczonych jednym z głównych znawców i interpretatorów psychologii niemieckiej. Po powrocie z Europy przyjął stanowisko wykładowcy na Wydziale Etyki Społecznej (Department of Social Ethics) Uniwersytetu Harvarda. I znów zdaje się istnieć pewien związek między tą pierwszą pracą dydaktyczną Allporta w Stanach Zjednoczonych a jego trwałym zainteresowaniem problemami bogatymi w społeczne i etyczne implikacje. Po dwóch latach objął stanowisko zastępcy profesora psychologii w Dartmouth College, lecz w 1930 r. poproszono go, by powrócił na Uniwersytet Harvarda, gdzie pozostał aż do śmierci, która nastąpiła 9 października 1967 r., miesiąc przed siedemdziesięcioleciem urodzin. Na rok przed śmier- Gordon W. Allport cią został mianowany pierwszym profesorem etyki społecznej. Allport był jedną z czołowych postaci w ruchu interdyscyplinarnym, który doprowadził do utworzenia Wydziału Stosunków Społecznych (Department of Social Relations) na Uniwersytecie Harvarda, co było próbą częściowej integracji psychologii, socjologii i antropologii. (Z krótką autobiografią Allporta można zapoznać się w jego pracy: Allport, 1967). Biorąc pod uwagę, ile lat poświęcił Allport nauczaniu, trudno się dziwić, że wiele jego prac o specjalistycznym charakterze cechuje rozmyślne nastawienie dydaktyczne. W przeciwieństwie do większości autorów prac naukowych, których głównym celem jest formułowanie niepodważalnych stwierdzeń, odpornych na wysiłki krytyków starających się znaleźć w nich jakiś słaby punkt, Allport wydaje się znacznie bardziej zainteresowany wyrażeniem swych myśli w efektowny, prowokujący sposób. Prowadzi to niekiedy do przesady, a kiedy indziej do skoncentrowania się na pewnym szczególnym zagadnieniu, ze względnym pominięciem innych istotnych problemów. Można by więc stwierdzić, że Allport jest jednym z najgoręcej krytykowanych teoretyków w psychologii, lecz jednocześnie należałoby wspomnieć o tym, że podnoszone przez niego problemy wzbudzały zwykle zainteresowanie ogółu psychologów. W ciągu swej kariery Allport otrzymał praktycznie wszystkie zawodowe wyróżnienia. Został wybrany na przewodniczącego Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (American Psychological Association), przewodniczącego Wschodniego Towarzystwa Psychologicznego (Eastern Psychological Association) oraz przewodniczącego Towarzystwa Badań Psychologicznych nad Zagadnieniami Społecznymi (Society for the Psychological Study of Social Issues). W rokul963 został odznaczony złotym medalem Amerykańskiej Fundacji Psychologicznej

276

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

(American Psychological Foundation), a w 1964 r. otrzymał nagrodę Ameryka^ skiego Towarzystwa Psychologicznego za wybitne osiągnięcia naukowe. O szerokim zakresie i różnorodności jego pracy naukowej najlepiej świadczy kilkanaście" książek oraz niezliczone monografie, artykuły, przedmowy i recenzje, które napi-1 sał w ciągu swego życia, często we współpracy z innymi psychologami. Jest ontakże współautorem dwóch szeroko stosowanych testów „Badanie reakcji A-SJ, (:TheA-S reaction study) i „Badanie wartości" (A study of values). (Wiele spośród tych publikacji podano w bibliografii. Kompletną listę jego prac można znaleźć w książce: The person in psychology, 1968 - Osoba w psychologii). Jak można by scharakteryzować poglądy teoretyczne Allporta? Przi wszystkim w jego pracach znajduje swój wyraz nieustanne dążenie do uwzglednienia w pełni złożoności i niepowtarzalności indywidualnego zachowa człowieka. Mimo niezmiernej złożoności jednostki ludzkiej, główne tendenci. jakie zaznaczają się w charakterze danej osoby, wykazują zasadniczą spójno^ czy jedność. Ponadto, przynajmniej u jednostki normalnej, świadome wyznaczniki zachowania mają decydujące znaczenie. Uznawanie spójności zachowania or; doniosłego znaczenia motywów świadomych w naturalny sposób prowadzi .Al, porta do uwydatniania roli tych zjawisk, które często określa się terminami / i ego. Z tym poglądem o doniosłej roli czynników racjonalnych zgodne jest pr/ekonanie Allporta, że człowiek jest ukształtowany bardziej przez teraźniejszosu niż przez przeszłość. Wprowadzone przez niego pojęcie „autonomii funkcjonalnej", które omówimy później, reprezentuje świadomą próbę uwolnienia teoretyka czy badacza od niepotrzebnego zaabsorbowania historią organizmu. Ogólnie biorąc, jego pogląd na naturę ludzką charakteryzuje nacisk na pozytywne, ś% iadome elementy motywacji oraz traktowanie zachowania jako spójnego wewnętrznie i zdeterminowanego przez współcześnie działające czynniki. Zdaniem Allporta brak jest ciągłości między normalnym i anormalnym, dzieckiem i dorosłym, tym, co zwierzęce, i tym, co ludzkie. Takie teorie, jak psychoanaliza mogą dobrze reprezentować zachowanie zaburzone czy anormalne, jednakże są mało przydatne, gdy chodzi o wyjaśnienie normalnego zachowania. Podobnie teorie, w których schemat pojęciowy jest doskonale dostosowany do opisu i wyjaśniania zachowa nia niemowlęcia czy małego dziecka, nie są odpowiednie do przedstawienia zachowania osób dorosłych. Allport stale się przeciwstawiał zbytniemu zapożyczaniu wzorów z nauk przyrodniczych. Był przekonany, że metody badawcze i modele teoretyczne, które okazały się przydatne w naukach fizykalnych, mogą zaprowadzić jedynie na manowce przy badaniu złożonego zachowania ludzkiego. Przekonanie to ujawniło się najwyraźniej przy omawianiu (Allport, 1947) różnych rodzajów modeli, jalde były wówczas popularne w pracach teoretycznych z zakresu psychologii. Allport rozpatruje „model mechaniczny", „model zwierzęcy" oraz „model dziecka" i dochodzi do wniosku, że żaden z tych modeli nie stanowi odpowiedniej podstawy do skonstruowania użytecznej teorii zachowania ludzkiego. Ta nieufność do zapożyczeń jest zgodna z jego przekonaniem, że przedwczesne położenie nacisku na doniosłość operacjonizmu, dbałość o drobiazgowe wyszczególnianie operacji pomiarowych, jakie wiążą się z każdym pojęciem empirycznym, mogą przyczyniać się do zahamowania postępu w psychologii. Allport uważa, iż pozytywizm, który prowadzi do koncepcji „pustego organizmu", jest „po prostu absurdem". Równie lekceważąco odniósł się do „nieumiarkowanego empiryzmu" i z tego powodu ostro krytykował badania nad osobowością przeprowadzane przy zastosowaniu analizy czynnikowej.

Życiorys autora

277

Nacisk, jaki kładł Allport na racjonalizm, jedność osobowości, oraz wspomniane wyżej braki ciągłości, jak również odrzucenie przez niego mechanistyczneeo, typowego dla nauk przyrodniczych podejścia, doskonale ilustrują jego odejście od Freuda. Pod wieloma względami model Allporta jest pierwszym jiiefreudowskim modelem osobowości. Kontrast stanie się jeszcze wyraźniejszy, gdy weźmiemy pod uwagę odrzucenie przez niego determinizmu dziecięcego na rzecz przyszłych celów i obecnych zainteresowań, jak również jego skupienie się na jednostce dojrzałej psychicznie. Dla Allporta ważniejsze było to, że my wszyscy jesteśmy w pewnym stopniu dojrzali, niż to, że wszyscy jesteśmy w pewnej mierze neurotyczni. Allport opowiedział o sobie historię ilustrującą, jak obca mu była psychologia głębi. Kiedy w 1920 r. wracał do Stanów Zjednoczonych, zatrzymał się w Wiedniu, żeby odwiedzić swego brata Fayette'a. Oto jego relacja: Ze szczenięcym tupetem, charakterystycznym dla wieku dwudziestu dwóch lat, napisałem do Freuda oznajmiając, że jestem w Wiedniu, i sugerując, że niewątpliwie z przyjemnością zawrze ze mną znajomość. Otrzymałem uprzejmą odpowiedź, napisaną przez niego własnoręcznie - zaprosił mnie, żebym w ustalonym czasie przyszedł do jego gabinetu. Wkrótce po tym, jak wkroczyłem do jego słynnego pokoju o ścianach pokrytych czerwoną tkaniną jutową, na których wisiały obrazy przedstawiające sny, poprosił mnie do swego wewnętrznego gabinetu. Nie mówił do mnie, lecz siedział w wyczekującym milczeniu, abym ja przedstawił mu swoje poselstwo. Nie byłem przygotowany na milczenie i musiałem szybko wymyślić odpowiedni sposób rozpoczęcia konwersacji. Opowiedziałem mu epizod, który miał miejsce w tramwaju, kiedy jechałem do niego. Mały chłopczyk, w wieku około czterech lat, przejawiał wyraźną fobię brudu. Wciąż mówił do swojej matki: „Ja nie chcę tu siedzieć... nie pozwól, żeby ten brudny człowiek usiadł koło mnie". Wszystko dla niego było schmutzig (brudne). Jego matka była dobrze wykrochmaloną Hausfrau (panią domu), tak dominującą i stanowczą, że uznałem przyczynę i skutek za oczywiste. Kiedy skończyłem swoją opowieść, Freud utkwił we mnie swój łagodny, terapeutyczny wzrok i rzekł: „A tym małym chłopczykiem byłeś ty?". Czując się oszołomiony i trochę winny, zdołałem zmienić temat. Chociaż to błędne zrozumienie przez Freuda mojej motywacji było zabawne, zapoczątkowało ono także ciąg dociekliwych myśli. Uprzytomniłem sobie, że był on przyzwyczajony do neurotycznych obron, i że moja jawna motywacja (coś w rodzaju prymitywnej ciekawości i młodzieńczej ambicji) uszła jego uwadze [...] To doświadczenie nauczyło mnie, że psychologia głębi, przy wszystkich swych zaletach, może zapuszczać się zbyt głęboko, i że psychologowie zrobiliby dobrze, gdyby przed sondowaniem nieświadomości w pełni poznali jawne motywy (1967, s. 7 - 8 ) .

Jest dość interesujące, że wielu badaczy sugerowało, iż Allport, człowiek skrupulatny, był podobny do tego małego chłopczyka! Zastosowanie metody i wiedzy psychologicznej w dążeniu do polepszenia niepożądanych warunków społecznych było przedmiotem głębokiego i trwałego zainteresowania Allporta. Przez wiele lat występował on przeciw zamykaniu psychologii w ścianach laboratorium, a jego prace dotyczące uprzedzeń oraz stosunków międzynarodowych należą do bardziej owocnych zastosowań psychologii w odniesieniu do zagadnień społecznych. Jest interesujące, że podobnie jak wielu innych teoretyków, którzy kładli silny nacisk na niepowtarzalność i indywidual-

278

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

ność zachowania ludzkiego, Allport przejawiał głęboki pesymizm w odniesieniu "«• do zasadniczych możliwości wyjaśnienia tajemnicy zachowania ludzkiego. Zagud- * ka, jaką stanowi skomplikowana jednostka ludzka, jest zbyt wielka, by możnu ją ) było w pełni zrozumieć na podstawie przyziemnych metod i koncepcji psycholo- .' gicznych. Tak więc aczkolwiek Allport uznaje doniosłe znaczenie i nieodzowna, eksperymentalnego sposobu podejścia do problemów psychologicznych, to jednak • zachowuje rezerwę co do ostatecznego powodzenia tych wysiłków. Jak już wspomnieliśmy, w pismach Allporta można stwierdzić zasadniczą konsekwencję poglądów, jednakże on sam nie uważa się za zwolennika określoni systemu teoretycznego. Twierdzi, że jego praca jest ukierunkowana raczej i rozwiązywanie problemów empirycznych niż na osiągnięcie jedności teoretyczne] czy metodologicznej. Opowiada się za otwartą, a nie za zamkniętą czy częściov zamkniętą teorią osobowości. Allport uważa się za systematycznego pluralisy dążącego do systemowego eklektyzmu. „W psychologii pluralistą jest myśliciel i wykluczający żadnego atrybutu natury ludzkiej, który wydaje się ważny sam przi się" (1964, s. 75). W roku 1966 Allport zaproponował w odniesieniu do badan w dziedzinie osobowości stanowisko epistemologiczne, które nazwał „realizmem heurystycznym". Stanowisko to: „przyjmuje zdroworozsądkowe założenie, że osoby są realnymi istotami, że każda ma realną organizację neuropsychiczną, i /.t naszym zadaniem jest jak najlepsze zrozumienie tej organizacji" (1966, s. 8). Dla Allporta osobowość jest zagadką, którą trzeba rozwiązać w możliwie najodpowiedniejszy sposób za pomocą narzędzi dostępnych w połowie XX w. To samo podejście stosował do innych problemów, którymi się zajmował, pogłoski, radio, uprzedzenia, psychologia religii, natura postaw oraz inne zagadnienia ważne dla ludzi. Do wszystkich tych obszarów problemowych dobierał aparat pojęciowy w sposób eklektyczny i pluralistyczny, dążąc do tego, co wydawało mu się najbardziej adekwatnym opisem, jaki można osiągnąć przy obeemm stanie wiedzy. Tak więc zagadnienia formalnej adekwatności jego teorii nie miały dla niego dużego znaczenia.

Struktura i dynamika osobowości W poprzednich rozdziałach zazwyczaj rozpatrywaliśmy oddzielnie strukturę osobowości i dynamikę osobowości. Jednakże w wypadku teorii Allporta rozróżnienie to wydaje się w dużej mierze niemożliwe do zastosowania. Struktura osobowości jest tu przedstawiona przede wszystkim w kategoriach cech, a jednocześnie cechy motywują zachowanie, czyli kierują nim. Tak więc struktura i dynamika są w dużej mierze jednym i tym samym. Należy także podkreślić, że Allport opublikował dwie główne wersje swego stanowiska - pierwszą w pracy Personality: A psychological interpretation (1937 - Osobowość: interpretacja psychologiczna), drugą w Pattern and. growth in personality (1961 - Struktura i rozwój osobowości). W latach 1937-1961 Allport dokonał w swej teorii wielu zmian pojęciowych i terminologicznych. We wszystkich miejscach, w których wersja z 1961 r. różni się od wersji z 1937 r., niniejszy opis oparty jest na pracy późniejszej, a także na artykułach opublikowanych po 1961 r., które zawierają dalsze modyfikacje lub uzupełnienia jego teorii.

Struktura i dynamika osobowości

279

Eklektyzm Gordona Allporta nie znajduje nigdzie lepszego odzwierciedlenia w bogatej różnorodności pojęć, które byt on gotów zaakceptować jako przydatne do opisu zachowania ludzkiego. Uważał, że pojęcia tak wycinkowe, jak poszczególne odruchy i tak szerokie, jak cechy podstawowe czy proprium (Ja) mają pewne znaczenie dla zrozumienia zachowania, i że procesy określone za pomocą tych pojęć przebiegają w organizmie w sposób hierarchiczny, tak iż proces y bardziej ogólne dominują zwykle nad bardziej szczegółowymi. W najbardziej szczegółowych sformułowaniach swej teorii Allport (1937, 1961) sugerował, że każde z następujących pojęć jest w pewnym stopniu użyteczne: odruch warunkowy, nawyk, cecha, Ja oraz osobowość. Aczkolwiek wszystkie powyższe pojęcia są uznawane i przyznaje się im pewną doniosłość, to jednak teoria ta kładzie główny nacisk na cechy, przy czym postawom i zamiarom przyznaje się nieomal równorzędny status. W istocie teorię Allporta określa się często jako psychologię cech. W teorii tej cechy stanowią główny konstrukt motywacyjny. Czym dla Murraya jest potrzeba, dla Freuda popęd, a dla McDougalla - sentyment, tym dla Allporta jest cecha. Zanim jednak przejdziemy do bardziej szczegółowego rozpatrywania pojęcia cechy, zapoznajmy się najpierw z podaną przez Allporta definicją osobowości. njż

Osobowość, charakter i temperament Dla Allporta definicje nie są sprawą, którą można by lekceważyć. Zanim doszedł do własnej definicji osobowości, zestawił i omówił pół setki definicji zaproponowanych przez różne autorytety w tej dziedzinie (1937). Sklasyfikował te definicje w zależności od tego, czy odnoszą się one do: 1) etymologii lub wczesnego okresu stosowania tego terminu, 2) znaczeń teologicznych, 3) znaczeń filozoficznych, 4) znaczeń prawniczych, 5) znaczeń socjologicznych, 6) wyglądu zewnętrznego, 7) znaczeń psychologicznych. Po przeprowadzeniu szczegółowego podsumowania i krytyki Allport starał się połączyć najlepsze elementy omówionych poprzednio definicji, unikając zarazem ich głównych niedociągnięć. Wysunął najpierw sugestię, że można by krótko zdefiniować osobowośćjako „to, czym człowiek jest naprawdę". Jednakże przyznał, że definicja ta jest zbyt skrótowa, by mogła być bardzo przydatna, i podał bardziej znaną definicję: „Osobowość jest dynamiczną organizacją w jednostce tych systemów psychofizycznych, które determinują jej specyficzne przystosowanie do jej środowiska" (1937, s. 48). Pewne aspekty tej definicji zasługują na szczególne podkreślenie. Zwrot „dynamiczna organizacja" kładzie nacisk na fakt, że osobowość nieustannie rozwija się i zmienia, aczkolwiek jednocześnie istnieje pewna organizacja czy system, które spajają ze sobą i wiążą różne komponenty osobowości. Termin „psychofizyczne" przypomina czytelnikowi, że osobowość nie jest: „ani wyłącznie psychiczna, ani wyłącznie neuronowa. Organizacja ta wiąże się z działaniem zarówno ciała, jak i psychiki, nierozłącznie stopionych w osobową jedność" (1937, s. 48). Słowo „determinują" wyraża myśl, że osobowość złożona jest z tendencji determinujących, które odgrywają aktywną rolę w wyznaczaniu zachowania jednostki: „Osobowość jest czymś i czyni coś. [...] Jest ona tym, co znajduje się poza poszczególnymi aktami i wewnątrz danej jednostki" (1937, s. 48).

280

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

Z tego, co powiedzieliśmy dotychczas, wynika, że dla Allporta osobowość nie jest bynajmniej jedynie konstruktem stworzonym przez obserwatora ani czymś, co istnieje tylko wtedy, gdy jest inna osoba, która może na to zareagować; Osobowość istnieje realnie i ma swe neuronowe oraz fizjologiczne korelaty. Staranność i dokładność, z jaką Allport opracował swą definicję osobowości, przyczyniły się do częstego korzystania z niej przez innych teoretyków i badaczy. Aczkolwiek terminy osobowość i charakter często stosuje się zamiennie, to jednak Allport wskazuje, że słowo „charakter" tradycyjnie wiąże się z pewnym kodeksem zachowania, w kategoriach którego ocenia się jednostki lub ich czyny. Na przykład przy opisywaniu charakteru jednostki często posługujemy się słowem „dobry" lub „zły". Allport sugeruje, że charakter jest pojęciem etycznym, i stwierdza, że: „wolimy zdefiniować charakter jako osobowość ocenianą (evaluated) t osobowość zaś jako charakter nie oceniany (devaluated)" (1961, s. 32). Często myli się temperament z osobowością. Jednakże możemy je także rozróżnić na podstawie sposobu posługiwania się tymi pojęciami w mowie codziennej. Temperament zwykle oznacza te dyspozycje, które są ściśle związane z determinantami biologicznymi czy fizjologicznymi, a zatem wykazują stosunkowo niewielkie zmiany pod wpływem rozwoju. Rola dziedziczności jest tu oczywiście nieco większa niż w wypadku innych aspektów osobowości. Temperament, wraz z inteligencją i budową ciała, jest surowcem, z którego formuje się osobowość. Po wprowadzeniu tych ważnych rozróżnień możemy obecnie przystąpić do rozpatrzenia pojęć będących bardziej specyficznymi elementami teorii Allporta. Cecha We wcześniejszej wersji swej teorii (opublikowanej w 1937 r.) Allport dokonał rozróżnienia cech indywidualnych i cech wspólnych, lecz obie te kategorie objął jedną definicją. Było to przyczyną pewnego zamieszania a także wieloznaczności i dlatego w 1961 r. Allport wprowadził pewne zmiany terminologiczne oraz podał odrębne definicje cech, które poprzednio nazwał indywidualnymi i wspólnymi. Termin „cecha" zarezerwował dla cech wspólnych, a na miejsce cechy indywidualnej wprowadził nowy termin dyspozycja osobista. Dyspozycje osobiste Allport nazywa także cechami morfogenicznymi. Cecha została zdefiniowana jako: „struktura neuropsychiczna mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowywania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego i ekspresyjnego" (1961, s. 347). Dyspozycję osobistą, czyli cechę morfogeniczną, zdefiniowano jako: „zgeneralizowaną strukturę neuropsychiczną (swoistą dla danej jednostki), mającą zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowywania spójnych (równoważnych) form zachowania adaptacyjnego i zachowania charakterystycznego (stylistic behavior)" (1961, s. 373). Łatwo zauważyć, że jedyna rzeczywista różnica między tymi dwiema definicjami polega na tym, że cechy - w odróżnieniu od dyspozycji osobistych - nie są określane jako swoiste dla danej jednostki. Wynika stąd, że daną cechę może mieć wiele jednostek. Niemniej jednak cecha w takim samym stopniu jak dyspozycja jest wewnętrzną właściwością jednostki. Obie są strukturami neuropsychicznymi,

Struktura i dynamika osobowości

281

obie mają zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych i obie nadają kierunek spójnym formom zachowania. Można by zapytać, dlaczego obie te definicje są niezbędne. Odpowiedź wiąże się z ich implikacjami dla badań empirycznych. Posługując się pojęciem cech wspólnych, można przeprowadzać to, co Allport nazywa badaniami porównawczymi tej samej cechy, przejawianej przez różne jednostki lub grupy jednostek, przy użyciu pojęcia dyspozycji osobistych badacz może studiować daną osobę, by ustalić to, co Allport określa jako „niepowtarzalną ustrukturalizowaną osobowość". Jeden z tych sposobów podejścia należy do tradycji psychologii różnicowej o orientacji psychometrycznej, drugi do tradycji psychologii klinicznej. W badaniach prowadzonych przez Allporta oraz jego uczniów stosowano oba te sposoby podejścia. Aczkolwiek cechy i dyspozycje istnieją realnie w danej osobie, to jednak nie można ich obserwować bezpośrednio, trzeba o nich wnioskować na podstawie zachowania. Allport pisze: Konkretny akt jest zawsze wytworem wielu determinantów, nie tylko trwałych nastawień, lecz także chwilowych presji w danej osobie i w danej sytuacji. Jedynie wielokrotne występowanie aktów mających to samo znaczenie (równoważność reakcji), po zadziałaniu określonego zakresu bodźców o tym samym osobistym znaczeniu (równoważność bodźców), zmusza do wyciągnięcia wniosku o istnieniu cech i dyspozycji osobistych. Tendencje te nie są aktywne przez cały czas, lecz utrzymują się nawet wtedy, kiedy są w stanie utajenia i mają stosunkowo niskie progi wzbudzenia (1961, s. 374).

Powyższy cytat zwraca uwagę na dwie ważne sprawy dotyczące Allportowskiego modelu cech. Po pierwsze, cechy są luźnymi „tendencjami", których każdy przejaw jest trochę inny, ponieważ występuje w obecności innych „warunków determinujących". Po drugie, o cechach wnioskuje się na podstawie zachowania, nie obserwuje się ich bezpośrednio. Wnioski te opieramy na częstości, z jaką dana osoba przejawia pewien typ zachowania, na zakresie sytuacji, w których to zachowanie występuje, oraz na intensywności zachowania, kiedy jest ono przejawiane. Na przykład można by dojść do wniosku, że dana osoba jest złośliwa, jeśli często czyni złośliwe uwagi, albo wypowiada takie uwagi „w dyskusjach klasowych, na spotkaniach towarzyskich i w dyskusjach politycznych, i/lub jeśli jedna lub więcej uwag tej osoby jest niezwykle złośliwych. Allport (1961) przedstawił przykład „super patrioty", nazwanego McCarley, którego jedną z głównych cech była fobia przed komunizmem. Rysunek 7.1 ilustruje Allportowską koncepcję tej cechy. Zwróćmy uwagę, że cecha ta jest ogólnym określeniem powiązania między zbiorem równoważnych bodźców i zbiorem równoważnych reakcji. Występująca u McCarleya fobia przed komunizmem nie jest lękiem nie związanym i wszechobecnym; pojawia się ona tylko w obecności pewnych bodźców i jest wyrażana jedynie za pośrednictwem ograniczonego zbioru reakcji. Sformułowanie to jest ściśle związane z „zakresem stosowności" (rangę of convenience) George'a Kelly'ego (rozdz. 10.): tendencje osobowościowe odnoszą się tylko do pewnych zdarzeń. Rysunek 7.1 jest także podobny do tego, co Skinner (rozdz. 12.) nazywa generalizacją bodźca i generalizacją reakcji: tzn. zachowanie wzmocnione w jednej sytuacji rozszerza się na podobne sytuacje i podobne reakcje. Różnica, oczywiście, jest taka, że Allport uważał samo to powiązanie za ważne i wyjaśniał te grupowania w kategoriach „równoważności

282

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka Rosjanie

Pisanie listów z protestami

Książki M

Głosowanie na skrajną prawicę

Sąsiedzi I

Wstąpienie do Ku Klux Klanu

Sąsiedzi; Imigracja

Fobia komunizmu - cecha

Obrzucanie wyzwiskami Krytykowanie ONZ

Intelektua

Nieprzyjazne komentarze

Organizai

Rzucanie kamieniami

Próby desegregacji

Uczestniczenie w rozruchach

Rysunek 7.1. Ogólność cechy. Zakres cechy jest określony przez równoważność bodźców, które ją wzbudzają, oraz przez równoważność reakcji, które ona wywołuje. (Źródło: Allport, 1961, s. 322)

znaczenia" (1961, s. 323) elementów. Allport wyjaśniał, że „efekty transferu" (czyli „spójność międzysytuacyjna", jak to nazwał później), gdzie dane zachowanie ma miejsce w kilku sytuacjach, występują nie z powodu obiektywnie „identycznych elementów" w tych sytuacjach, lecz z powodu postrzeganej równoważności znaczenia. Należy tu nie tylko ukazać znaczenie cech i dyspozycji, lecz także określić, czym różnią się one od pojęć pokrewnych. Nawyki (habits) są także tendencjami determinującymi, lecz cechy czy dyspozycje mają charakter bardziej ogólny, zarówno pod względem zakresu odpowiadających im sytuacji, jak i zakresu reakcji, do których prowadzą. W rzeczywistości cecha stanowi w znacznym stopniu rezultat połączenia czy zintegrowania dwóch lub więcej nawyków. Nieco trudniej jest odróżnić cechę lub dyspozycję od postawy (attitude). Postawa jest także predyspozycją: może być również niepowtarzalna, czyli jedyna w swoim rodzaju, może inicjować lub ukierunkowywać zachowanie, jest wytworem czynników genetycznych i uczenia się. Niemniej jednak pozostają pewne różnice między tymi pojęciami. Po pierwsze, postawa - w odróżnieniu od cechy czy dyspozycji wiąże się z pewnym szczególnym obiektem lub klasą obiektów. Tak więc cecha jest prawie zawsze ogólniejsza od postawy. W gruncie rzeczy, w miarę jak wzrasta liczba obiektów, których dotyczy dana postawa, coraz bardziej przypomina ona cechę lub dyspozycję. Postawa może mieć różny stopień ogólności - od bardzo szczegółowej do względnie ogólnej, podczas gdy cecha i dyspozycja zawsze są ogólne. Po drugie, postawa - w przeciwieństwie do cechy - zawsze wiąże się z oceną (akceptacją lub odrzuceniem) obiektu, którego dotyczy. Podsumowując te rozważania, Allport pisze: Zarówno postawa, jak i cecha są pojęciami nieodzownymi w psychologii. Obejmują one swym zasięgiem podstawowe typy dyspozycji, którymi zajmuje się psychologia osobowości. Powinniśmy jednak wspomnieć, że ponieważ postawa dotyczy nastawień ludzi wobec określonych aspektów środowiska (z ludźmi, kulturą i społeczeństwem włącznie), przeto jest ona faworyzowanym pojęciem psychologii społecznej. Jednakże w dziedzinie osobowości interesujemy się strukturą osoby i dlatego pojęciem faworyzowanym staje się cecha (1961, s. 348).

Na koniec Allport wprowadza rozróżnienie między cechami (lub dyspozycjami osobistymi) a typami pod względem stopnia ich dopasowania do jednostki. Można powiedzieć, że dana osoba ma jakąś cechę, ale nie typ. Typy są wyidealizowanymi konstrukcjami obserwatora, a jednostkę można dopasowywać do nich,

Struktura i dynamika osobowości

283

lecz jedynie kosztem utraty jej odrębnej tożsamości. Dyspozycja osobista może reprezentować niepowtarzalność danej osoby, podczas gdy typ musi ją maskować. Tak więc - według Allporta - typy reprezentują sztuczne rozróżnienia nie mające ścisłego związku z rzeczywistością, cechy zaś są prawdziwym odzwierciedleniem tego, co rzeczywiście istnieje. Allport przyznaje jednak, że wysuwanie hipotez dotyczących typów może stanowić inspirację do badań, aczkolwiek wynilóem takich badań jest szczegółowe określenie złożonych cech. Dyspozycje dominujące, zasadnicze i drugorzędne. ]ak już powiedzieliśmy, dyspozycje osobiste reprezentują zgeneralizowane skłonności do zachowania się w pewien sposób. Powstaje pytanie: czy wszelkie dyspozycje cechuje w przybliżeniu jednakowy stopień ogólności, a jeśli nie, to jakie rozróżnienia należy wprowadzić? Allport rozróżnia dyspozycje dominujące, zasadnicze i drugorzędne. Dyspozycja dominująca jest tak ogólna, że wpływ jej można dostrzec w niemal każdej czynności osoby, u której dyspozycja ta występuje. Dyspozycja tego rodzaju jest czymś stosunkowo niezwykłym i u wielu ludzi nie można jej zaobserwować. Bardziej typowe są dyspozycje zasadnicze, które reprezentują skłonności wysoce charakterystyczne dla danej jednostki, często się ujawniają w działaniu i są bardzo łatwe do rozpoznania. Allport sugeruje, że liczba dyspozycji zasadniczych, za pomocą których można daną osobowość dość dokładnie scharakteryzować, jest zaskakująco mała - przypuszczalnie od pięciu do dziesięciu. Dyspozycja drugorzędna przejawia się rzadziej, jest mniej istotna dla opisu osobowości, a zakres reakcji, do których prowadzi, oraz zakres stosownych dla niej bodźców jest węższy. Allport omawia także inne podstawowe zagadnienia dotyczące cech i dyspozycji. Czy służą one tylko do ukierunkowania zachowania, czy ponadto inicjują lub wywołują zachowanie? Nie ma prostej odpowiedzi na to pytanie. Niektóre cechy są wyraźnie bardziej „popędowe", odgrywają istotniejszą rolę motywacyjną niż inne. Tak więc cechy znacznie różnią się pod względem popędowego oddziaływania na jednostkę. Ponadto możemy wnioskować, że w pewnym sensie z aktywacją cechy wiąże się zawsze jakaś uprzednia stymulacja; np. jakiś bodziec zewnętrzny lub stan wewnętrzny pewnego rodzaju zawsze muszą poprzedzać działanie cechy. Jednakże jest oczywiste, że większość cech nie jest bladym odbiciem bodźców zewnętrznych. W istocie jednostka aktywnie poszukuje bodźców, których obecność sprawia, że działanie danej cechy jest czymś właściwym. Osoba o wyraźnie zaznaczonej dyspozycji zwanej towarzyskością nie czeka na dogodną sytuację, w której mogłaby przejawiać tę cechę, lecz stwarza sytuację, w której może kontaktować się z ludźmi. Następne zagadnienie to niezależność cech (dyspozycji). W jakiej mierze są one systemami zachowania, które działają niezależnie od innych systemów? Czy działanie określonej cechy zawsze jest uzależnione od innych cech i ich stanu, czy jest powiązane z nimi? Allport argumentuje, że cechę można zidentyfikować nie z powodu jej sztywnej niezależności, lecz dzięki pewnej jej właściwości, którą określa jako „ogniskowość". Innymi słowy: cecha ma zwykle pewien ośrodek, wokół którego koncentruje się jej oddziaływanie, lecz zachowanie, do jakiego prowadzi, jest jednocześnie pod wpływem innych cech. Nie ma wyraźnej granicy oddzielającej jedną cechę od drugiej. To splątanie się różnych cech wyjaśnia także częściowo fakt, że nie jest możliwe opracowanie całkowicie zadowalających metod klasyfikowania cech.

284

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

Jest oczywiste, że wnioskowanie, niezbędne przy identyfikowaniu cechy, oparte jest na założeniu spójności. Tak więc - na mocy definicji - dyspozycję można rozpoznać tylko dzięld pewnym prawidłowościom czy spójnościom w sposobie zachowania danej jednostki. Allport stara się wykazać, że jego teoria cech nie wymaga całkowitej spójności. Już sam fakt, że jednocześnie są aktywne wielorakie, częściowo „zachodzące na siebie" cechy, sugeruje możliwość występowania stosunkowo częstych pozornych niespójności w zachowaniu danego organizmu. Ponadto fakt, że dyspozycje są zorganizowane w sposób indywidualny, niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju, implikuje, że mogą one zawierać elementy, które z normatywnego czy zewnętrznego punktu widzenia wydawałyby się niespójne. Możemy więc obserwować pozorną niespójność czy niekonsekwencję w zachowaniu, która w rzeczywistości jest odzwierciedleniem jedynej w swoim rodzaju, lecz spójnej organizacji. Teoria Allporta implikuje nie tyle konieczność występowania ścisłej zgodności czy spójności zachowania, ile istnienie pewnej subtelnej zbieżności, która jednoczy, często w sposób trudny do wykrycia, różne zachowania danej jednostki. Nie implikuje ona, że każda (czy jakakolwiek) osobowość jest doskonale zintegrowana. Dyspozycja i wyparcie mogą istnieć w życiu każdego człowieka, zwykle jednak jest w nim więcej spójności, niż można wykryć zwyczajnymi metodami badań psychologicznych. Interesującym i użytecznym efektem zainteresowania Allporta cechami jest staranna kategoryzacja około 18 tysięcy terminów zaczerpniętych z pewnego obszernego słownika, której dokonał we współpracy z Odbertem (1936). Terminy te zostały sklasyfikowane przede wszystkim pod względem tego, czy reprezentują one autentyczne cechy osobowości, aktualne czynności (chwilowe stany) czy też terminy oceniające. Oczywiście 18 tysięcy terminów nie dałoby się użyć jako taksonomii osobowości. Allport nie był zainteresowany opracowaniem zbioru cech wspólnych, które miałyby zastosowanie do różnych jednostek. Co ciekawe, terminy te - w połączeniu z podstawowym założeniem, że względy pod którymi jednostki mogą się różnić, są reprezentowane w języku danej kultury - dostarczyły Raymondowi Cattellowi i innym teoretykom podstawowego materiału do konstruowania formalnych taksonomii (zob. rozdz. 8.).

Zamiary Ważniejsze od wszelkiego badania przeszłości czy historii organizmu jest proste pytanie, co dana jednostka zamierza, do czego dąży w przyszłości. Ten ogólny termin „zamiar", który obejmuje wszelkie nadzieje, pragnienia, ambicje i aspiracje danej osoby jest przejawem jednej z charakterystycznych różnic między Allportem a większością innych współczesnych teoretyków osobowości. Teoria Allporta zakłada, że to, co dana jednostka stara się zrobić (a na ogół przyjmuje się, że człowiek potrafi powiedzieć nam, co zamierza zrobić), jest kluczem pozwalającym przewidzieć, jak zachowa się ona obecnie. Podczas gdy inni teoretycy klucza do zrozumienia obecnego zachowania poszukują w przeszłości, Allport zwraca się ku zamierzonej przyszłości. Pod tym względem jego teoria wykazuje duże podobieństwo do niektórych koncepcji Alfreda Adlera i Carla Junga, chociaż nie ma powodów, by sądzić, że ich poglądy wywarły tu jakiś bezpośredni wpływ.

Struktura i dynamika osobowości

285

proprium

i

Aczkolwiek Allporta nazywano „psychologiem ego" czy nawet „psychologiem Ja", to jednak charakterystyka ta jest tylko częściowo trafna. W roku 1943 (The ego in contemporary psychology - Ego w psychologu współczesnej) i ponownie w 1955 r. (Becoming: basie considerations for a psychology of personality - wyd. pol. Jak stajemy się sobą: z podstaw psychologii osobowości, 1988) dokonał on przeglądu wielu znaczeń ego i Ja, jakie spotyka się w pracach psychologicznych. We wcześniejszym podstawowym sformułowaniu swej teorii (1937) unikał on w znacznej mierze problemów nasuwających się w związku z tymi pojęciami; w końcu jednak zdecydował się postawić wprost zasadnicze pytanie: Czy pojęcie Ja jest niezbędne? Odpowiedź Allporta jest ostrożna. Chcąc uniknąć pomieszania pojęć i szczególnych konotacji tych terminów, proponuje, żeby wszystkie funkcje Ja czy ego, które zostały opisane, nazwać propriacyjnymi {propriate - od łac. propńus własny) funkcjami osobowości. Wszystkie te funkcje (do których zalicza się poczucie cielesnego Ja, poczucie własnej tożsamości, szacunek dla samego siebie, zasięg swego Ja, poczucie swej osobowości, racjonalne myślenie, obraz samego siebie, dążenia propriacyjne, styl poznawczy oraz funkcję poznawania) są rzeczywistymi i ważnymi fragmentami osobowości. Wszystkie cechuje niezwykła żarliwość i „poczucie doniosłości". Można powiedzieć, że wspólnie tworzą one „proprium". W tym właśnie regionie osobowości znajdujemy źródła tej spójności, która cechuje postawy, zamiary i oceny. Proprium nie jest wrodzone, lecz rozwija się w czasie. Allport wyróżnia siedem aspektów w rozwoju proprium czy poczucia swej osobowości (1961, rozdz. 6.). W ciągu pierwszych trzech lat życia pojawiają się trzy spośród tych aspektów: poczucie cielesnego Ja, poczucie ciągłości własnej tożsamości oraz szacunek dla samego siebie, czyli duma. Między czwartym a szóstym rokiem życia pojawiają się dwa dalsze aspekty: zasięg swego Ja oraz obraz samego siebie. Gdzieś między szóstym a dwunastym rokiem życia dziecko uświadamia sobie, że może radzić sobie ze swymi problemami dzięki rozumowaniu i myśleniu. W okresie dorastania pojawiają się zamiary, długoterminowe plany i odległe cele. Noszą one nazwę dążeń propriacyjnych. Tych siedem aspektów poczucia własnej osobowości stanowi proprium. , Podchodząc w ten sposób do zagadki Ja, Allport ma nadzieję uniknąć błędu wielu teoretyków, dla których Ja czy ego jest czymś podobnym do homunculusa, „człowieczka siedzącego w naszym wnętrzu", który organizuje, kieruje i rządzi systemem osobowości. Uznaje doniosłość wszystkich funkcji psychicznych, które przypisuje się Ja i ego, lecz za wszelką cenę pragnie uniknąć tego typu teorii, w których Ja pełni rolę totumfackiego czy pełnomocnika. Według Allporta pojęcie Ja i ego można stosować przymiotnikowo dla określenia funkcji propriacyjnych w obrębie całej sfery osobowości (liczne funkcje nie są propriacyjne, lecz jedynie „oportunistyczne"), ale sądzi, że żaden z tych terminów nie powinien być stosowany jako rzeczownik. Nie istnieje żadne ego ani Ja, działające jako jakiś byt odrębny od reszty osobowości. Poczucie Ja jest obecne: „zawsze wtedy, gdy stany osobiste są postrzegane jako «specyficznie moje»" (1961, s. 137). Ostatnią oznaką doniosłego znaczenia proprium jest rola, jaką przypisywał mu Allport w organizowaniu dojrzałego, autonomicznego sumienia. Dziecięce sumienie przymusu jest rozpatrywane we freudowskich kategoriach, jako internalizacja rodzicielskich i kulturowych zasad. Stopniowo, w miarę jak pojawia się obraz samego siebie

286

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

i rozwijają się dążenia propriacyjne, sumienie przymusu przekształca się w uniwersalne sumienie powinności, którym nie rządzą zewnętrzne zakazy ani strach przed karą, lecz pozytywna struktura dążeń propriacyjnych. Podobnie jak w wielu innych modelach (np. Carla Rogersa i Alberta Bandury), dojrzałość według Allporta pociąga za sobą poleganie w coraz większym stopniu na osobistych czy wewnętrznych standardach zachowania.

Autonomia funkcjonalna Przystępując do złożonego i kontrowersyjnego problemu motywacji ludzkiej, Allport podaje, jakie wymagania powinna spełniać adekwatna teoria. Po pierwsze, teoria taka będzie uznawać współczesność motywów ludzkich. Czymkolwiek jest to, co skłania nas do myślenia lub działania, skłania nas teraz. Po drugie, będzie tó teoria pluralistyczna, uwzględniająca motywy wielu rodzajów. Allport zdecydowanie nie jest redukcjonistą, który usiłuje sprowadzić wszelkie motywy do kilku organicznych popędów. Po trzecie, wyposaży ona w dynamiczną siłę procesy poznawcze, takie jak planowanie i zamiary. I wreszcie, teoria ta uwzględni fakt, że motywy danej jednostki są czymś jedynym w swoim rodzaju (1961, rozdz. 10.). Teoria taka - zdaniem Allporta - zawarta jest w pojęciu autonomii funkcjo* nalnej. Jest to przypuszczalnie najlepiej znane i najbardziej kontrowersyjne z pojęć wprowadzonych przez Allporta. Pod wieloma względami znajduje się ono w centrum jego systemu, ponieważ wiele charakterystycznych właściwości jego teorii wywodzi się w całkiem naturalny sposób z tej koncepcji. Zasada autonomii funkcjonalnej stwierdza po prostu, że dana czynność czy forma zachowania może stać się celem sama w sobie, chociaż pierwotnie podejmowano ją z jakiegoś innego powodu. Każde zachowanie, złożone czy proste, chociażby początkowo wywodziło się z napięć organicznych czy odruchowych, może być zdolne do utrzymywania się w nieskończoność, mimo braku jakiegokolwiek biologicznego wzmocnienia. Formalne określenie tego pojęcia jest następujące: „Autonomia funkcjonalna uważa dojrzałe motywy za różnorodne i samopodtrzymujące się współczesne systemy, wywodzące się z systemów poprzedzających, lecz funkcjonalnie niezależne od nich" (1961, s. 227). Czytelnik powinien starannie odróżnić zasadę autonomii funkcjonalnej od rozpowszechnionego poglądu, że dane zachowanie może być kontynuowane pod wpływem motywu innego niż ten, który początkowo zainicjował to zachowanie; np. myśliwy początkowo poluje w celu zdobycia pożywienia, lecz gdy pokarmu jest pod dostatkiem, myśliwy poluje, aby dać ujście wrodzonej agresji. Takie wyjaśnienie zachowania nadal odwołuje się do bardziej pierwotnego czy istniejącego wcześniej motywu, a tego właśnie Allport pragnie uniknąć. Zasada autonomii funkcjonalnej implikuje, że ów myśliwy polowałby nadal, nawet gdyby czynność ta była pozbawiona wszelkiego instrumentalnego znaczenia, tzn. nawet gdyby nie zaspokajała potrzeby agresji ani innych bardziej podstawowych potrzeb. Myśliwy może po prostu „lubić" polowanie. Przedstawiając tę zasadę, Allport (1937, 1961) wskazuje, iż nawiązuje ona do pewnych wcześniejszych koncepcji, np. dobrze znanego sformułowania Woodwortha (1918), że mechanizmy mogą przekształcać się w popędy, stwierdzenia Sterna (1935), że fenomotywy mogą stawać się genomotywami, oraz sugestii Tol-

Struktura i dynamika osobowości

287

mana (1935), że „środki do osiągnięcia celów" mogą się „usamodzielnić". Można t,y również wskazać, że takie koncepcje, jak koncepcja „popędu manipulacyjnego" Harlowa i in. (1950) oraz „częściowej nieodwracalności" Solomona i Wynne 'a (1954) zmierzają do wyjaśnienia zjawisk zupełnie podobnych do tych, które odegrały ważną rolę w ukształtowaniu zasady autonomii funkcjonalnej. Uzasadniając tę koncepcję, Allport powołuje się na obserwacje z różnych dziedzin, świadczące bez wyjątku o skłonności organizmu do kontynuowania określonej reakcji, chociaż pierwotny powód jej wykonywania już nie istnieje. Zwraca uwagę na powtarzalność zachowania dzieci i zachowania neurotycznego u dorosłych, na powtarzalne elementy w zjawisku Zeigarnik (polegającym na tym, że nie dokończone zadania pamięta się lepiej niż dokończone), na często obserwowane regularności czasowe, czyli rytmy w zachowaniu zarówno zwierząt, jak i ludzi, na motywującą siłę nabytych zainteresowań i wartości, które zdają się nie mieć żadnego oparcia w podstawowych motywach. Istnieje także pewien materiał dowodowy zaczerpnięty z psychologii porównawczej. Badania Olsona (1929) wykazały, że kiedy na uszach szczurów umieszczono nieco kleju, drapały się one ciągle, starając się usunąć obcą substancję. Jednakże również po upływie długiego czasu od chwili usunięcia kleju, kiedy nie było już żadnych oznak podrażnienia skóry, drapały się one nadal, bez widocznego zmniejszania częstości tej reakcji. Tak więc drapanie pojawiło się jako funkcjonalna próba uporania się z pewnym stanem fizycznym, jednakże po wystarczającej liczbie powtórzeń stało się ono, jak się zdaje, integralną częścią zachowania organizmu, mimo że nie spełniało już funkcji biologicznej. Niektóre z doniosłych badań, jakie przeprowadził Selye (1952) i jego współpracownicy, również sugerują, że reakcje przystosowawcze mogą się „usamodzielnić" nawet ze szkodą dla organizmu. Podobne badania przeprowadził Anderson (1941a, 1941b, 1941c, 1941d) nad „eksternalizacją popędu". W badaniach tych uczono szczury biegać uliczkami z dużą szybkością, w warunkach silnego popędu głodu, nagradzając je pokarmem na końcu uliczki. Po bardzo dużej liczbie wzmacnianych prób u szczurów tych nie obserwowano zwykłego wygaszania wyuczonej reakcji, gdy znajdowały się w tej samej sytuacji w warunkach słabego popędu, w stanie sytości. Inaczej mówiąc: chociaż nie były już głodne, nadal biegały uliczką z tą samą dużą szybkością. Tak więc znów mamy do czynienia z organizmem wykonującym pewną czynność z oczywistych powodów biologicznych, lecz kiedy powody te zostały usunięte, czynność ta była wciąż wykonywana bez widocznych zakłóceń. Według interpretacji Andersona, opisane wyżej zjawisko było spowodowane tym, że pewne aspekty sytuacji bodźcowej zostały uwarunkowane, dostarczając wtórnego wzmocnienia; zgodnie z zasadą autonomii funkcjonalnej Allporta należałoby stwierdzić, iż zachowanie to było kontynuowane po prostu dlatego, że dzięki tak częstemu powtarzaniu stało się ono samo w sobie celem czy motywem, częścią „stylu życia" szczura. Wkrótce po pierwszym sformułowaniu przez Allporta (1937) zasady autonomii funkcjonalnej została ona ostro zaatakowana przez Bertocciego (1940), który podniósł kilka istotnych kwestii. Po pierwsze, Bertocci zapytał, czy jest rzeczywiście prawdą, że wszelkiego rodzaju zachowanie, jeśli tylko jest powtarzane wystarczająco często, staje się autonomiczne? Czy na to uogólnienie nie powinno się nałożyć jakichś warunków lub ograniczeń? Po drugie, jeśli każda forma zachowania jest potencjalnie zdolna stać się trwałym motywem, to co chroni jednostkę przed wytworzeniem się swego rodzaju anarchii psychicznej, w której konflikto-

288

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

we i przeciwstawne sobie motywy zostałyby wbudowane w organizm, szarpiąc tę jednostkę w przeciwne strony? Pytania tego rodzaju skłoniły Allporta do wyjaśnienia i rozwinięcia swego stanowiska. Wyróżnił on dwa poziomy autonomii funkcjonalnej, perseweracyjny i propriacyjny. Perseweracyjna autonomia funkcjonalna obejmuje nałogi, mechanizmy kołowe, a także powtarzane wielokrotnie zachowania i zrutynizowane czynności. Perseweracyjny charakter tych zachowań wyjaśnia się w takich kategoriach, jak opóźnione wygaszanie, samopodtrzymujące się obwody w układzie nerwowym, wzmacnianie częściowe oraz współistnienie wielorakich czynników determinujących. Propriacyjna autonomia funkcjonalna dotyczy nabytych zainteresowań, wartości, zamiarów, uczuć, dominujących motywów, dyspozycji osobistych, obrazu samego siebie oraz stylu życia. Allport przyznaje, że nie jest łatwo wyjaśniać, w jaki sposób wytwarza się autonomia funkcjonalna tego rodzaju. Przedstawił on trzy zasady w celu wyjaśnienia genezy propriacyjnej autonomii funkcjonalnej. Pierwszą z nich jest zasada organizowania poziomu energii. Allport sugerował, że zdrowi ludzie potrzebują aktywności, aby pochłonęła ona energię, jaka pozostaje po zaspokojeniu ich „oportunistycznych" potrzeb: „Muszą być motywy, pozwalające danej osobie zużyć dostępne jej energie, a jeśli istniejące motywy nie wystarczą, rozwiną się nowe" (1961, s. 250). Po drugie, Allport cytował Roberta White'a (zob. rozdz. 5.) i Abrahama Masłowa (zob. rozdz. 11.) na poparcie zasad biegłości i kompetencji. Zasady te sugerują, że motywy, które prowadzą do poczucia kompetencji, zwykle stają się motywami samopodtrzymującymi się. Na koniec, zasada odwzorowania propriacyjnego sugeruje, że te motywy, które są najbardziej spójne z Ja, lub najlepiej je wyrażają, stają się autonomiczne. Innymi słowy: „wymaga tego struktura Ja". Na przykład: Młody człowiek zamierza zostać lekarzem, światowcem, politykiem czy pustelnikiem. Żadna z tych ambicji nie jest wrodzona. Są to zainteresowania nabyte. Twierdzimy, że istnieją one obecnie nie z powodu odległych w czasie wzmocnień. Istnieją, ponieważ stopniowo ukształtowany obraz samego siebie wymaga takiego specyficznego ogniska motywacyjnego (1961, s. 252).

Następnie wysuwa pytanie, czy w celu wyjaśnienia priopriacyjnej autonomii funkcjonalnej należy odwołać się do pojęcia Ja, i odpowiada przecząco, ponieważ implikuje ono, że jakiś „człowieczek wewnątrz danej osoby" kształtuje jej motywy. Allport wypowiada się zdecydowanie przeciw wyjaśnieniom w kategoriach odrębnego Ja, ponieważ za bardzo przypomina to pojęcie „duszy", kierującej losami danej osoby. Co jest więc odpowiedzialne za motywy propriacyjne i za ich zorganizowanie w zwartą i spójną strukturę? Allport odpowiada, iż to sama istota natury ludzkiej jest taka, że motywy w ciągu życia zmieniają się, rozwijają i jednoczą. Czytelnik może rozpoznać w tej odpowiedzi echo archetypu jedności Junga. Fakt, że proprium jest zjawiskiem rozwojowym, wywodzącym się ze stanów pierwotnych oraz przeszłych doświadczeń, w gruncie rzeczy zdaje się implikować - na przekór autonomii funkcjonalnej - bezpośredni związek z przeszłością. Ponieważ te formy zachowania, które staną się autonomiczne, są zdeterminowane przez organizację osobowości uzależnioną w dużej mierze od przeszłości organizmu, przeto wydaje się, że przeszłość nadal zachowuje podstawową rolę. Ostatecznie jednak najważniejsze wydaje się pytanie, czy dojrzałe motywacje osoby

Struktura i dynamika osobowości

289

dorosłej zachowują funkcjonalną więź ze swymi zaczątkami w niemowlęctwie lub w wyposażeniu biologicznym. Niezależnie od wszelkich wątpliwości dotyczących statusu pojęcia autonomii funkcjonalnej, jest oczywiste, iż Allport stwierdza w sposób zdecydowany, że w odniesieniu do większości motywów osób dorosłych nie istnieje już żaden funkcjonalny związek między danym motywem a jego historycznymi korzeniami. Często stawia się również pytanie, czy wszystkie motywy osób dorosłych są funkcjonalnie autonomiczne. Allport odpowiada przecząco. Istnieją popędy, takie jak głód, oddychanie i wydalanie, czynności odruchowe, wyposażenie konstytucjonalne, takie jak siła fizyczna, nawyki, które nie mają w ogóle charakteru motywacyjnego, lecz są jedynie czynnościami instrumentalnymi, infantylizmy i fiksacje, niektóre nerwice i psychozy, a także sublimacje. Ponadto koniecznym warunkiem powtarzania wielu czynności u osób dorosłych jest ciągłe wzmacnianie pierwotne. Jednakże stopień autonomiczności motywów jest miarą dojrzałości danej jednostki. Niewątpliwie najważniejsze pytanie, jakie można zadać w odniesieniu do jakiegokolwiek pojęcia, brzmi następująco: „co pojęcie to daje osobie, która nim się posługuje?". Następstwa uznania zasady autonomii funkcjonalnej są oczywiste i na tej podstawie psychologowie powinni zdecydować, czy chcą posługiwać się tym pojęciem, czy też nie. Najważniejsze jest to, że umożliwia ono względne oderwanie się od -przeszłości organizmu. Jeśli kontynuacja aktualnych motywów nie jest całkowicie uzależniona od motywów bardziej podstawowych czy pierwotnych, to badacz ma prawo nie zajmować się przeszłością jednostki i skoncentrować się na teraźniejszości i przyszłości. Historia jednostki staje się stosunkowo obojętna, jeśli jednostką tą kierują pragnienia i zamiary niezależne od tego, co motywowało ją we wcześniejszych okresach życia. Zasada ta ma jeszcze jedno ważne następstwo: ta wielka, olśniewająca, jedyna w swoim rodzaju indywidualność, na którą kładzie się tak duży nacisk w teorii Allporta, staje się czymś mniej lub bardziej nieuniknionym. Jeśli potencjalnie każda forma zachowania instrumentalnego może stać się celem sama w sobie, to wiemy, że istnieje wystarczająca różnorodność zachowań i wymogów środowiskowych, by doprowadzić do oszałamiającej złożoności i niepowtarzalności motywów. Skoro dojrzała struktura motywacyjna jednostki jest już uwolniona od tego uniformizmu, jaki mógł istnieć w chwili narodzin, to możemy się spodziewać, że motywy różnych jednostek będą wykazywać niewielkie podobieństwo.

Jedność osobowości Rozłożywszy psychikę ludzką na zbiór cech i dyspozycji, postaw i nawyków, wartości, zamiarów i motywów, stoimy teraz przed zadaniem polegającym na złożeniu z powrotem tej łamigłówki. Allport, aczkolwiek zdaje sobie sprawę z tego, iż jest to zadanie bardzo trudne, poszukuje rozwiązania ze zwykłym sobie uporem i przenikliwością. W jego teorii istotnie jest wiele pojęć pełniących taką jednoczącą funkcję. We wczesnym niemowlęctwie istnieje wysoki stopień dynamicznej jedności, która stopniowo ustępuje zróżnicowaniu. Zróżnicowanie jest następnie niwelowane, dzięld wyuczonemu procesowi integracji. Allport nazywa to „dialektyką dzielenia i jednoczenia". Mechanizmy homeostatyczne, w które wyposażony jest

290

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

organizm, utrzymują jedność lub przynajmniej równowagę o charakterze fundamentalnym, chociaż statycznym, nierozwojowym. Mobilizacja energii w celu urzeczywistnienia zintegrowanego kierunku postępowania (zasada konwergencji) jest pewną formą scalania, aczkolwiek zwykle mobilizacja ta jest chwilowa i zogniskowana. Dyspozycje dominujące na mocy definicji zapewniają jedność osobowości, podobnie jak fakt, że cechy i dyspozycje są wzajemnie powiązane ze sobą; „są one splecione jak gobelin". Chociaż Allport uznaje, że każda z tych zasad ma swój udział w scalaniu osobowości, to jednak główną integrującą rolę przypisuje funkcjom propriacyjnym.

Rozwój osobowości Dowiedzieliśmy się już, że Allport uważa osobowość za złożoną z dyspozycji inicjujących i ukierunkowujących zachowanie, oraz że analizuje ją w kategoriach tych dyspozycji. W tym podrozdziale zajmiemy się procesem tworzenia się tych struktur oraz różnicami pod względem sposobu przedstawiania jednostki w różnych stadiach rozwojowych. Już z naszego omówienia zasady autonomii funkcjonalnej wyraźnie wynika, że według teorii Allporta między niemowlęctwem a wiekiem dojrzałym zachodzą ważne zmiany.

Niemowlę Zacznijmy od chwili narodzin człowieka. Chociaż poglądy Allporta dotyczące zachowania dorosłych są radykalne, to w odniesieniu do zachowania niemowląt są one arcykonserwatywne. Istotnie, sformułowania Allporta na temat dzieci, które nie ukończyły jeszcze drugiego lub trzeciego roku życia, nie są bynajmniej zaskakujące. Dopiero wraz z rozwojem poczucia własnej tożsamości sprawy zaczynają przybierać nowy i nieoczekiwany obrót. Wybiegamy tu jednak zbyt daleko naprzód; powróćmy więc do noworodka w ujęciu tej teorii. Allport uważa nowo narodzone dziecko za twór prawie wyłącznie dziedziczności, pierwotnego popędu i egzystencji opartej na odruchach. Nie rozwinęło ono jeszcze tych szczególnych właściwości, które pojawiają się później w wyniku wzajemnych oddziaływań dziecka i środowiska. Jest istotne, że - zdaniem Allporta noworodek nie ma osobowości. Przy urodzeniu niemowlę jest dziedzicznie wyposażone w pewne zadatki fizyczne i temperamentalne, chociaż z ich zrealizowaniem musi czekać na rozwój i dojrzewanie. Ponadto potrafi reagować pewnymi wysoce specyficznymi odruchami, takimi jak ssanie i połykanie, na dość wyraźnie określone rodzaje bodźców. I wreszcie przejawia ono aktywność ogólną czy obszerne niezróżnicowane reakcje, w które zdaje się być zaangażowany cały lub prawie cały aparat mięśniowy dziecka. W jaki sposób dziecko tak wyposażone jest pobudzane do działania, czyli motywowane? Allport zakłada, że początkowo istnieje ogólny „strumień aktywności", który stanowi pierwotne źródło motywowanego zachowania. W tym punkcie swego rozwoju dziecko jest istotą, którą rządzą przede wszystkim miejscowe napięcia oraz uczucia przyjemności i bólu. Biologiczny model zachowania, czyli

Rozwój osobowości

291

teorię opartą na doniosłym znaczeniu nagrody, prawa efektu czy zasady przyjemności, można z powodzeniem uznać za dobrze odwzorowujący te najwcześniejsze łata życia. Tak więc dziecko, motywowane potrzebą minimalizowania przykrości, a maksymalizowania przyjemności (przy czym stany te są w dużej mierze uzależnione od redukcji trzewiowych, lokalnych napięć), zaczyna się rozwijać. Chociaż jednostce w chwili narodzin brak tych znamiennych właściwości, które później będą się składały na jej osobowość, to jednak ten stan rzeczy bardzo wcześnie zaczyna się stopniowo zmieniać. Allport uważa, że niemowlę już w pierwszym roku życia zaczyna wykazywać pewne charakterystyczne właściwości, np. różnice pod względem ruchliwości i ekspresji emocjonalnej, które zwykle utrzymują się i włączają w wyuczane później dojrzalsze formy przystosowania. Tak więc niektóre zachowania niemowlęcia można uznać za zwiastuny późniejszych struktur osobowości. Allport dochodzi do wniosku, że przynajmniej w drugiej połowie pierwszego roku życia niemowlę zaczyna wyraźnie przejawiać charakterystyczne właściwości, które prawdopodobnie reprezentują trwałe atrybuty osobowości. Niemniej jednak utrzymuje on, że: „W pewnym sensie ten pierwszy rok jest rokiem najmniej ważnym dla osobowości, przy założeniu, że nie nastąpi żadne poważne uszkodzenie zdrowia" (1961, s. 78).

Przekształcenie niemowlęcia Proces rozwoju przebiega wieloma drogami. Allport uważa, że wiele różnych mechanizmów czy zasad może służyć do opisania zmian, jakie zachodzą między niemowlęctwem a wiekiem dojrzałym. Omawia zwłaszcza dyferencjację, integrację, dojrzewanie, naśladowanie, uczenie się, autonomię funkcjonalną oraz zwiększanie zasięgu Ja. Uznaje on nawet wyjaśniającą rolę mechanizmów psychoanalitycznych i urazów, aczkolwiek procesy te nie mają zasadniczego teoretycznego znaczenia w kształtowaniu tego, co nazywa osobowością normalną. W stosunku do teorii uczenia się Allport zajmuje stanowisko całkowicie eklektyczne. Utrzymuje, że wszystkie niezliczone obserwacje przeprowadzone przez badaczy, wszystkie wnioski, do których doszli, oraz wszystkie wynikające stąd teorie uczenia się są prawdopodobnie prawdziwe w pewnym sensie i w pewnym stopniu. Tak więc warunkowanie, teoria wzmocnienia i hierarchia nawyków są zasadami słusznymi, zwłaszcza w zastosowaniu do zwierząt, niemowląt oraz uczenia się okazjonalnego. Są one niewystarczające do wyjaśnienia uczenia się propriacyjnego, które wymaga takich zasad, jak identyfikacja, zasada zamykania, wgląd poznawczy, obraz samego siebie oraz podporządkowanie aktywnym systemom ego. Sam Allport nie wniósł systematycznego wkładu w teorię uczenia się. Za podstawowy fakt w dziedzinie motywacji ludzkiej uznał on autonomię funkcjonalną - musi ona być ostatecznie wyjaśniona w kategoriach zasad uczenia się, które nie zostały dotąd odpowiednio skoordynowane w wystarczająco szeroki schemat teoretyczny. Być może, jego głównym wkładem w tej dziedzinie jest ostra krytyka teorii uczenia się (np. Allport, 1946), które pretendują do większej uniwersalności, niż on gotów jest im przyznać. Tak więc nasz organizm, który przy urodzeniu jest tworem biologii, zostaje przekształcony w jednostkę, która funkcjonuje w kategoriach rozwijającego się ego, rozszerzającej się struktury cech oraz jądra w postaci przyszłych celów i aspi-

292

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

racji. Podstawowe znaczenie dla tego przekształcenia ma oczywiście rola, jaką odgrywa autonomia funkcjonalna. Zgodnie z tą zasadą to, co jest początkowo jedynie środkiem do osiągnięcia jakiegoś biologicznego celu, może stać się autonomicznym motywem, który kieruje zachowaniem z całą siłą wrodzonego popędu. Ten brak ciągłości między wczesną a późniejszą strukturą motywacyjną jednostki jest w dużej mierze przyczyną tego, że mamy zasadniczo dwie teorie osobowości. Jedna z nich, określona jako biologiczna lub redukcji napięcia, dobrze opisuje człowieka w momencie urodzenia i stopniowo staje się coraz mniej adekwatna, aż wreszcie - wraz z rosnącą świadomością swego Ja - jednostka wytwarza motywy, które nie pozostają w żadnym ścisłym związku z tymi, które uprzednio wyznaczały zachowanie. W tym momencie konieczna jest zmiana orientacji, jeśli mamy w adekwatny sposób przedstawić jednostkę.

Dorosły Teraz, gdy jednostka osiągnęła już dojrzałość, jest ona osobą, której głównym wyznacznikiem zachowania jest zbiór zorganizowanych i spójnych cech. Cechy te powstawały w różny sposób z ubogiego motywacyjnego wyposażenia noworodka. Dokładny przebieg kształtowania się tych tendencji nie jest szczególnie interesujący, ponieważ zgodnie z zasadą autonomii funkcjonalnej nie czerpią one już swej siły motywacyjnej z pierwotnych źródeł, jakiekolwiek by one były. Jak ujął to Allport: „To, co kieruje zachowaniem, kieruje nim teraz", i nie musimy znać historii popędu, by zrozumieć jego działanie. Funkcjonowanie tych cech ma w znacznej mierze charakter świadomy i racjonalny. Normalna jednostka z reguły wie, co robi i dlaczego to robi. Jej zachowanie układa się w spójny wzorzec, a jądro tego wzorca stanowią funkcje, które Allport nazywa propriacyjnymi. Nie można w pełni zrozumieć osoby dorosłej, nie znając jej celów i aspiracji. Najważniejsze motywy nie są echami przeszłości, lecz raczej sygnałami z przyszłości. Przeważnie lepiej możemy przewidzieć, co dana osoba zrobi, jeśli znamy jej świadome plany, niż jeśli znamy jej wyparte wspomnienia. Allport przyznaje, że przedstawiony powyżej obraz jest nieco wyidealizowany. Nie wszyscy dorośli osiągają pełną dojrzałość. Są osoby dorosłe, których motywacje nadal trącą przedszkolem. Nie wszyscy dorośli zdają się kierować w swym zachowaniu zrozumiałymi, racjonalnymi zasadami. Jednakże miarą ich normalności i dojrzałości jest to, w jakiej mierze unikają oni nieświadomych motywacji i w jakim stopniu ich cechy są niezależne od swych dziecięcych źródeł. Jedynie w wypadku jednostek z poważnymi zaburzeniami mamy do czynienia z osobami dorosłymi, które działają, nie wiedząc, dlaczego działają, i których zachowanie jest ściślej związane ze zdarzeniami z dzieciństwa niż ze zdarzeniami zachodzącymi tu i teraz lub mającymi zajść w przyszłości. W przeciwieństwie do większości teoretyków osobowości, których zainteresowania koncentrują się na negatywnej stronie rejestru przystosowania, Allport omawia dość obszernie te właściwości, które przyczyniają się do więcej niż „wystarczającego" czy „normalnego" przystosowania (1961, rozdz. 12.). Dojrzała osobowość musi odznaczać się przede wszystkim pewnym zasięgiem Ja (extension of the self). Innymi słowy: życie danej osoby nie może ograniczać się do zbioru czynności ściśle związanych z jej własnymi bezpośrednimi potrzebami

Charakterystyczne badania i metody badawcze

293

i obowiązkami. Osoba taka powinna umieć brać udział w szerokim zakresie różnych czynności i cieszyć się nimi. Satysfakcje i frustracje powinny być liczne i różnorodne, a nie rzadkie i stereotypowe. Ważna część tego zasięgu Ja wiąże się z rzutowaniem w przyszłość - planowaniem, nadziejami. Aby można było daną jednostkę określić jako dojrzałą, musi ona także umieć odnosić się serdecznie do innych, zarówno w intymnych, jak i nieintymnych kontaktach, oraz mieć poczucie zasadniczego bezpieczeństwa emocjonalnego i akceptować siebie. Powinna być nastawiona realistycznie zarówno w stosunku do siebie (autoobiektywizacja), jak i w stosunku do rzeczywistości zewnętrznej. Dwa główne komponenty autoobiektywizacji to poczucie humoru i wgląd. Oczywiście wgląd to zdolność jednostki do zrozumienia samej siebie, aczkolwiek nie jest jasne, jak właściwie uzyskać odpowiedni wzorzec, z którym porównywałoby się przekonania danej jednostki. Poczucie humoru oznacza nie tylko zdolność znajdowania radości i śmiechu w zwyczajnych sprawach, lecz także zdolność zachowywania pozytywnego stosunku do siebie samego i do kochanych osób, przy jednoczesnym dostrzeganiu występujących u siebie i u nich niekonsekwencji i absurdów. Dojrzałość oznacza również, że dana jednostka ma jakąś jednoczącą filozofię życiową. Aczkolwiek ludzie powinni umieć traktować bezstronnie lub nawet z humorem zwykłe wydarzenia ze swego życia, to jednak powinien istnieć zasadniczy wątek zupełnej powagi, który nadaje celowość i znaczenie wszystkiemu, co czynią. Religia reprezentuje jedno z najważniejszych źródeł jednoczącej filozofii, chociaż nie jest to bynajmniej jedyne źródło takich integrujących wątków. Duże znaczenie, jakie Allport przywiązuje do tych kryteriów, dobrze pokazuje następujący cytat: „Twierdzimy, że pewien rodzaj ciągłego wzrostu i rozwoju do stadium dojrzałości jest tym, do czego dążą w pełni ukształtowane istoty ludzkie. Sugerujemy, żeby cele psychoterapii były formułowane w tych kategoriach, a w szczególności żeby sześć opisanych przez nas kryteriów dojrzałości było akceptowanych jako cele przez wszystkich doradców, rodziców i terapeutów, którzy pomagają innym na drodze życia" (1961, s. 305).

Charakterystyczne badania i metody badawcze Przy rozpatrywaniu badań Allporta ważne jest rozróżnienie między tymi badaniami, które mają pewien bezpośredni związek z jego przekonaniami teoretycznymi, a tymi, które wywodzą się z innych zainteresowań, jak np. zainteresowanie uprzedzeniami (Allport, 1954, 1968) i religią (Allport, 1950b, 1968). Podobnie stosowane i opracowywane przez niego metody badania osobowości, których przykładem może być „Badanie reakcji A-S" oraz „Badanie wartości", tylko w części wypływają z jego teoretycznych przekonań. Wbrew jego gorącym apelom o „idiograficzne" metody i badania, większość jego własnych prac miała charakter „nomotetyczny". W niniejszym podrozdziale rozpatrzymy najpierw rozróżnienie między podejściem idiograficznym i nomotetycznym, następnie omówimy bezpośrednie i pośrednie metody pomiaru osobowości, a na koniec przedstawimy badania nad zachowaniem ekspresyjnym oraz pewne studium indywidualnego przypadku jako najlepsze przykłady badań odzwierciedlających istotne aspekty jego stanowiska teoretycznego.

294

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

Idiograficzny a nomotetyczny sposób podejścia Allport z naciskiem podkreślał, że badacz ma do wyboru dwie drogi: studiów zachowanie w kategoriach ogólnych zasad uniwersalnych zmiennych, obejmuj swymi badaniami wielką liczbę osób, lub skoncentrować się na indywidualn przypadku, stosując takie metody i zmienne, które uwzględniają fakt, że każ człowiek jest osobą jedyną w swoim rodzaju. Dla określenia tych dwóch spos bów podejścia do badań nad zachowaniem Allport zapożyczył od niemieckiefilozofa Windelbanda terminy: idiograficzne i nomotetyczne. Później (1962) je nak zaproponował, by zastąpić je nowymi terminami: morfogeniczne - zamias idiograficznego i dymensyjne - zamiast nomotetycznego. W psychologii jest miejsce dla obu tych sposobów podejścia - stwierdza Allport - lecz dotychczas nacisk na stosowanie i rozwijanie metod nomotetycznych był tak silny, zwłaszcza w psychologii amerykańskiej, że konieczna jest radykalna zmiana orientacji. Reorientacja taka jest szczególnie pilna z tego względu, że podejście morfogeniczne prowadzi do lepszego przewidywania i zrozumienia zachowania. W gruncie rzeczy jedynie znając daną osobę jako osobę, potrafimy przewidzieć, co ona uczyni w danej sytuacji. Ten nacisk na podejście morfogeniczne w logiczny sposób wynika z kilku cech stanowiska teoretycznego Allporta. Po pierwsze, podkreślany przez niego fakt, że każda osoba jest jedyna w swoim rodzaju, nakłada na badacza poważny obowiązek doboru takich metod badawczych, które nie powodowałyby zaciemnienia czy zatarcia tej indywidualności. Po drugie, ściśle wiąże się z tym nacisk na doniosłe znaczenie dyspozycji osobistych (cech indywidualnych) jako głównych wyznaczników zachowania. Jeśli te dyspozycje są „rzeczywistymi" jednostkami osobowości i jeśli są one charakterystyczne dla tylko jednej osoby, to niewątpliwie najbardziej efektywnym sposobem podejścia do badania zachowania będzie metoda polegająca na studiowaniu jednostki. Allport zdaje sobie sprawę z doniosłości opracowania rzetelnych metod studiowania indywidualnego przypadku, lecz należy zauważyć, że zarówno on, jak i inni badacze dopiero zapoczątkowali rozwijanie takich metod. Jak już wspomnieliśmy poprzednio, w swych pracach Allport częściej posługiwał się metodami dymensyjnymi niż morfogenicznymi. Jedną z metod, które zachowują strukturę indywidualności każdej osoby badanej, są techniki doboru wiązanego (matching techniąues), zastosowane przez Allporta i Vernona (1933) w badaniach nad zachowaniem ekspresyjnym. Dwiema innymi metodami - analizą strukturalną i analizą treści - Allport i jego uczniowie (1965) posłużyli się przy badaniu cech pewnej kobiety na podstawie napisanych przez nią listów. Allport (1962) zwrócił także uwagę na metody morfogeniczne opracowane przez innych badaczy. Należą tu: metodologia Q (Stephenson, 1953), kwestionariusze zindywidualizowane (Shapiro, 1961), skale z własnymi punktami zakotwiczenia (self-anchoring scales - Kilpatrick i Cantril, 1960), test repertuaru konstruktów ról (Rep-Test) (Kelly, 1955) oraz odwrotna analiza czynnikowa. Zainteresowanie Allporta dokumentami osobistymi (1942) jest oczywiście ściśle związane z jego opowiedzeniem się za morfogenetycznym podejściem do zachowania. W zdecydowanej replice, Holt (1962) zakwestionował szereg podstawowych twierdzeń Allporta. Rozpatrzymy tu trzy spośród tych spornych zagadnień. Po

Charakterystyczne badania i metody badawcze

295

pierwsze, Holt odrzucił twierdzenie, że personologia powinna być „sztuką, poświęconą portretom słownym, które dążą do wywołania u czytelnika dreszczu rozpoznania, przyjemnego (choć może złudnego) uczucia zrozumienia niepowtarzalnych jednostek", na rzecz stanowiska, że powinna to być „nauka, która pozwala nam studiować te same osoby w całej ich niepowtarzalności i wyprowadzać z takiego studium ogólne twierdzenia dotyczące struktury, rozwoju i innych istotnych aspektów osobowości" (1962, s. 389). Po drugie, Holt wskazał, że opisanie cech indywidualnych jest logicznie niemożliwe. Tworzenie specjalnego słowa dla każdej cechy doprowadziłoby do „zupełnej wieży Babel", w której porozumiewanie się i nauka nie są możliwe. Alternatywne rozwiązanie, a mianowicie zastosowanie specjalnego zestawu istniejących słów, jest w rzeczywistości ukrytą wersją podejścia nomotetycznego. Nie można „oddać pełnego bogactwa rzeczywistości". Pojęcia naukowe wymagają abstrahowania i nigdy nie mogą być dopasowane do rzeczywistości w sposób doskonały. Na koniec Holt wyraził przekonanie, że determinizm jest założeniem niezbędnym dla pracy naukowej. Naukowe badanie jednostki (czy to będzie pojedynczy huragan, pojedyncza gwiazda czy pojedyncza osoba) jest możliwe, a indywidualne przypadki są zupełnie zgodne z prawami: „Trudno tylko dowiedzieć się, jakie są te prawa, na podstawie badania jednego przypadku, niezależnie od tego, jak to badanie jest dokładne" (1962, s. 396). Podsumowując, należałoby stwierdzić, że Allport - zgodnie ze swym stanowiskiem teoretycznym - usilnie nakłaniał psychologów do poświęcenia badaniom indywidualnych przypadków więcej czasu i energii, niż mieli dotychczas w zwyczaju. Ponadto wydaje się, że apele te spotkały się z życzliwym przyjęciem ze strony współczesnych psychologów, dzięki czemu stanowisko to, które niegdyś znacznie odbiegało od poglądów ogółu, jest obecnie dość powszechnie akceptowane.

Bezpośredni i pośredni pomiar osobowości W latach trzydziestych XX wieku w psychologii rozpoczęła się bezprecedensowa ekspansja i rozwój pośrednich metod mierzenia Osobowości. W tym okresie w akademickiej psychologii dał się odczuć najsilniejszy wpływ teorii psychoanalitycznej, co oczywiście doprowadziło do zwiększenia zainteresowania narzędziami, które wydawały się wrażliwe na nieświadome motywy i konflikty. W związku z tą tendencją niezwykle popularne stały się techniki projekcyjne, podczas gdy techniki polegające na opisywaniu samego siebie, takie jak wywiad i kwestionariusz, straciły na popularności. Allport nie w pełni sympatyzuje z tym kierunkiem. Pisze on: W tych [projekcyjnych] metodach nie zadaje się nigdy osobie badanej pytań dotyczących jej zainteresowań, tego, co chce robić ani co stara się zrobić. W metodach tych nie zapytuje się też bezpośrednio o stosunek osoby badanej do jej rodziców lub postaci obdarzanych autorytetem. Wnioski dotyczące tego stosunku wyciąga się wyłącznie na podstawie zakładanej identyfikacji. To pośrednie, zamaskowane podejście do motywacji jest tak popularne, że wielu klinicystów i wiele ośrodków uniwersyteckich poświęca metodom diagnostycznym tego typu znacznie więcej czasu niż jakimkolwiek innym. [...] przypuszczalnie jest prawdą, że większość psychologów woli określać

296

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka potrzeby i konflikty danej osoby w sposób bardzo okrężny. Oczywiście wysuuti ^ argument, że każdy, nawet neurotyk, dość dobrze dostosuje się do wymagań, jal^, stawia przed nim rzeczywistość. Jedynie w nie ustrukturalizowanej sytuacji projekcyjnej ujawni swe lęki i odsłoni potrzeby. [...] to bezkompromisowe stwierdzenie zdaje się oznaczać punkt kulminacyjny trwającej od stulecia ery irracjonalizmu, i nieufności. Czy osoba badana nie ma prawa, by jej ufano? [...] Dominująca atmos-' fera tej teorii zrodziła pewien rodzaj pogardy dla „psychicznej powierzchni" /\U(1 Świadome sprawozdanie jednostki odrzuca się jako pozbawione wiarygodności, ukiualne oddziaływanie jej motywów lekceważy się, opowiadając się za wykrywaniem źródeł jej postępowania we wcześniejszych, formatywnych stadiach. Jednostka ti du prawo do tego, by mieć do niej zaufanie. I chociaż prowadzi aktywne życie w tei a/niejszości, snując plany na przyszłość, większość psychologów zaczęła zajmować się dociekaniem przeszłości. [...] Dobrze zintegrowana osoba badana, świadoma swych motywacji, nie odsłoni się w badaniu projekcyjnym. Uczyni to raczej osobowość neurotyczna, u której fasada skrywa wyparte lęki i wrogie uczucia. Taka osoba zosi a|c zaskoczona przez narzędzia projekcyjne; natomiast u dobrze przystosowanej osnhj badanej reakcje nie różnią się w sposób istotny (1953, s. 108-110).

Stanowisko Allporta wobec tego zagadnienia jest całkowicie /godne z doniosłym znaczeniem, jakie przypisuje on świadomym, racjonalnym determinantom zachowania. Jego przekonanie, że osoba normalna postępuje zgodnie zc świadomymi, racjonalnymi motywami, prowadzi go do stwierdzenia, że techniki projekcyjne pozwalają uzyskać niedostępne w inny sposób informacje jedynie w odniesieniu do jednostki neurotycznej czy cierpiącej na zaburzenia psychiczne, u której nieświadome motywy mogą mieć istotnie doniosłe znaczenie. Allport utrzymuje, że w wypadku osoby normalnej metody bezpośrednie i pośrednie dadzą obraz zgodny, podczas gdy u osoby poważnie nieprzystosowanej może być znaczna rozbieżność między wynikami uzyskanymi metodami bezpośrednimi i pośrednimi. Allport formułuje następujące uogólnienie: [...] normalna, dobrze przystosowana jednostka, o silnym ukierunkowaniu na cel, może w testach projekcyjnych zrobić jedną z dwóch rzeczy: 1) dostarczyć materiał identyczny z zawartym w świadomym sprawozdaniu - w tym wypadku metoda projekcyjna nie jest potrzebna; 2) nie dostarczyć w ogóle żadnego materiału świadczącego o jej dominujących motywach (1953, s. 111).

Allport dochodzi do wniosku, że metody pośrednie mogą ujawnić ważne nieświadome determinanty zachowania, lecz tylko wtedy, gdy uzyskany za ich pomocą materiał porówna się z plonem metod bezpośrednich. Wynika stąd, że metody pośrednie powinno się stosować jedynie w połączeniu z metodami bezpośrednimi. W odniesieniu do osoby normalnej metody bezpośrednie dają dużo pełniejszy i bardziej użyteczny obraz jej struktury motywacyjnej niż metody pośrednie. Przy porównywaniu tych metod nie należy zapominać o znacznie większej efektywności i prostocie metod bezpośrednich. Allport konstruował i stosował w swych badaniach techniki kwestionariuszowe, zgodnie z przedstawionym powyżej punktem widzenia. Z drugiej strony należy pamiętać, że jego nacisk na wykorzystanie dokumentów osobistych jako metody badania osobowości oraz jego badania nad zachowaniem ekspresyjnj/ni stanowią wkład w rozwój metod pośredniej oceny osobowości.

Charakterystyczne badania i metody badawcze

297

padania nad zachowaniem ekspresyjnym poczynając od wczesnych lat trzydziestych, Allport i jego współpracownicy przeprowadzili wiele badań zmierzających do wykazania doniosłości i stałości zachowania ekspresyjnego. Określając przedmiot tych badań, Allport wyróżnił dwa komponenty, które są obecne w każdej reakcji człowieka. Po pierwsze, istnieje komponent adaptacyjny czy przystosowawczy, związany przede wszystkim z wartością funkcjonalną danej czynności, skutkiem, jaki przynosi, czy celem, do którego prowadzi. Po drugie, istnieje komponent ekspresyjny, który odnosi się do sposobu czy stylu wykonania danej czynności. Miliony osób wykonują te same czynności adaptacyjne, lecz nie ma dwóch osób, które wykonywałyby te czynności dokładnie w tym samym stylu. Biorąc pod uwagę nacisk, jaki teoria Allporta kładzie na indywidualne i jedyne w swoim rodzaju elementy w zachowaniu, wydaje się oczywiste, że powinien on być głęboko zainteresowany zachowaniem ekspresyjnym - osobistym czy indywidualnym komponentem, który pojawia się nawet w najbardziej stereotypowych reakcjach. Teoria Allporta nie tylko zdaje się w naturalny sposób prowadzić do zainteresowania zachowaniem ekspresyjnym; wynika z niej również, że badania nad tym aspektem zachowania będą miały ogólne znaczenie. Jeśli całe zachowanie jednostki jest spójne i wzajemnie powiązane, wówczas nawet najbardziej banalne czynności danej jednostki muszą być związane z centralnymi aspektami jej charakteru. Co za tym idzie, możemy badać niepozorne czynności ekspresyjne w celu uzyskania informacji o najbardziej istotnych aspektach zachowania. Porównując komponenty ekspresyjne i adaptacyjne, Allport stwierdza: Ekspresyjna część zachowania jest więc wynikiem głęboko ukrytych determinantów i z reguły ta część funkcjonuje w sposób nieświadomy i bez wysiłku. Z drugiej strony część adaptacyjna jest systemem bardziej ograniczonym, określonym przez cel istniejący w danym momencie oraz ściśle zależnym od bodźca i od dowolnego wysiłku lub od nawyków składających się na daną sprawność. Przyczyny obecnego aktu zachowania należy szukać w obecnych pragnieniach i zamiarach jednostki (chociaż one z kolei mogą wynikać z głęboko leżących osobistych cech i zainteresowań); natomiast styl wykonania zawsze jest wyznaczony bezpośrednio i bez zakłóceń przez głębokie i trwałe dyspozycje osobiste (1937, s. 466).

Tak więc Allport, zgodnie ze swą teorią, uważa badanie ekspresyjnych aspektów zachowania za sposób uzyskania dogodnego dostępu do ważnych źródeł motywacji i konfliktu w danej jednostce. Styl zachowania nie jest zdeterminowany wyłącznie przez czynniki osobowościowe. Allport uznaje rolę wyznaczników społeczno-kulturowych, chwilowych stanów czy nastrojów, warunków organicznych i innych zmiennych. Wpływ tych wielorakich czynników nie zmniejsza doniosłości zachowania ekspresyjnego jako źródła danych o osobowości; komplikuje on jedynie w pewnym stopniu empiryczne zadanie badacza czy diagnosty. Zachowanie ekspresyjne można klasyfikować w kategoriach wchodzącego w grę rodzaju czynności, np. wyrazu twarzy, sposobu chodzenia, głosu, charakteru pisma. Allport stwierdza, że nie powinno się skupiać uwagi wyłącznie na jednym typie zachowania ekspresyjnego, ponieważ wszystkie rodzaje tego zachowania są ważne i wzbogacają naszą wiedzę o jednostce.

298

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

Zakrojone na największą skalę badania Allporta w tej dziedzinie zostały prZu. prowadzone we współpracy z P. E. Vernonem (Allport i Vernon, 1933) i dotyc?^ szczególnie problemu stałości ruchów ekspresyjnych. W jednej części tego badania grupę 25 osób o dość różnorodnym składzie badano na trzech posiedzeniach przeprowadzonych w odstępach mniej więcej 4-tygodniowych. Na każdym posiedzeniu osoby badane poddawano wielu różnym testom, dostarczającym miar szybkości czytania i liczenia; szybkości chodzenia i spacerowania; długości krokuoceny znanych wielkości i odległości; oceny ciężarów; siły uścisku dłoni; szybkości i siły stukania palcem, ręką i nogą; rysowania kwadratów, kół i innych figur różnych cech pisma odręcznego; napięcia mięśniowego itd. Ponadto obserwatorzy ocenili różne zmienne, takie jak natężenie głosu, płynność mowy, liczbę ruchów podczas naturalnego mówienia oraz schludność wyglądu. Oczywiście badacze dysponowali ogromną liczbą miar pochodnych, którymi mogli się posłużyć w swej analizie. W badaniach nad stałością zachowania ekspresyjnego Allport i Vernon zaczęli od ustalenia rzetelności retestu (stałość wyników przy dwóch pomiarach przeprowadzonych w pewnym odstępie czasu) różnych miar ekspresyjnych. Na ogół te współczynniki rzetelności wydawały się dość wysokie, gdyż interkorelacje były w przybliżeniu równe rzetelności retestowej konwencjonalnych psychologicznych narzędzi pomiarowych. Wobec tej stałości autorzy konkludują: „Poszczególne nawyki z zakresu ruchów ekspresyjnych, które mierzyliśmy, są w naszej grupie eksperymentalnej stałymi właściwościami jednostek" (1933, s. 98). Następnie zbadali oni związek między wynikami tych samych zadań wykonywanych przez różne grupy mięśni, lewą i prawą stronę ciała, ręce i nogi itd., i stwierdzili prawie taką samą stałość. Stwierdzenie to jest ważne, ponieważ sugeruje istnienie głównego czy centralnego czynnika integrującego, który zapewnia stałość stylu, niezależnie od tego, jakie przejawy obwodowe zostaną wybrane. Następnie obliczono korelacje między głównymi zmiennymi ze wszystkich zadań. Uzyskana w ten sposób macierz korelacji sprawiła na pierwszy rzut oka wrażenie, że interkorelacje te były pozytywne częściej, niż należałoby oczekiwać na zasadzie przypadku. Tak więc początkowe dane sugerują, że istnieje coś ogólnego, co stanowi podłoże indywidualnych wyników. Dane te nie pozwalają na zastosowanie zwykłej analizy czynnikowej, więc badacze przeprowadzili pewien rodzaj analizy skupień, polegającej na identyfikowaniu grup korelacji, czyli czynników składających się z tych zmiennych, między którymi wystąpiły istotne interkorelacje. Interesowali się oni nie tylko istotnością statystyczną, lecz także psychologicznym znaczeniem danego skupienia. W końcu wyróżniono trzy czynniki grupowe, które wyjaśniały większość zaobserwowanych interkorelacji. Pierwszy z nich, nazywany „grupowym czynnikiem obszaru", obejmował takie zmienne, jak: całkowita powierzchnia zapisana, powierzchnia figur na tablicy, powierzchnia kwadratów, przecenianie kątów, długość znaczków stawianych przy samoocenianiu. Wydaje się, że jest to coś w rodzaju „ekspansywności ruchowej". Drugie skupienie określono jako „grupowy czynnik odśrodkowy", który obejmował takie zmienne, jak: przecenianie odległości od ciała, przecenianie wielkości sześcianów, szybkość mówienia, niedocenianie ciężarów, niedocenianie odległości ku ciału. Autorzy są mniej zadowoleni z tego czynnika niż z poprzedniego, lecz konkludują: „Ten czynnik grupowy jest oparty głównie na miarach odśrodkowo-dośrodkowych. [...] A zatem ten

Charakterystyczne badania i metody badawcze

299

czynnik grupowy można interpretować jako ogólną «tendeneję skierowaną na swobodę i «ekstrawersję» ruchu ekspresyjnego, odwrotność ruchów skrępowanych, ograniczonych i pedantycznych" (1933, s. 112). Trzecie skupienie nazwano „grupowym czynnikiem emfazy", który obejmował takie zmienne, jak: natężenie głosu, ruchy podczas mówienia, nacisk przy pisaniu, nacisk przy stukaniu, przecenianie kątów, nacisk spoczywającej ręki. Badacze dochodzą do wniosku, że jest to czynnik względnie heterogeniczny, lecz wspólny czynnik emfazy czy nacisku zdaje się stanowić podstawę większości tych miar. Sugerują oni: „Sam fizyczny nacisk czy napięcie zdawałoby się mieć znaczenie jedynie jako część szerszej i bardziej psychologicznej tendencji do wykonywania emfatycznych ruchów" (1933, s. 112). Allport i Vernon, niezupełnie zadowoleni ze swych grupowych porównań, uzupełnili tę analizę historiami czterech przypadków; ruchy ekspresyjne badanych analizowano w kontekście ich znanych osobowości. Autorzy stwierdzają: .jesteśmy zmuszeni wyciągnąć godny uwagi wniosek, że w zasadzie żadne pomiary nie są sprzeczne z subiektywnymi wrażeniami dotyczącymi tych osobowości. Pomiary te wiernie rejestrują to, na co wskazuje zdrowy rozsądek. Nawet te pomiary, które nie wykazują zgodności statystycznej, pasują do tego obrazu w taki sposób, że są łatwo zrozumiałe i psychologicznie spójne" (1933, s. 180). Sędziowie potrafili z powodzeniem przewyższającym poziom przypadku zestawić próbki pisma odręcznego i krzywe kimograficzne (obrazujące nacisk ręki wywierany podczas pisania) z krótkimi charakterystykami osobowości badanych. Autorzy kończą interesującym wnioskiem: „Istnieją różne poziomy jednolitości ruchów ekspresyjnych, tak samo jak istnieją różne poziomy jednolitości życia psychicznego i osobowości. Z pewnością nie jest nierozsądne założenie, że jeśli osobowość jest zorganizowana, to ruchy ekspresyjne są zharmonizowane i spójne, jeśli zaś osobowość nie jest zintegrowana, to ruchy ekspresyjne są wzajemnie sprzeczne" (1933, s. 182). Po końcowym omówieniu pozytywnych wyników swych badań Allport i Vernon konkludują: zewnątrz»,

Uzyskane przez nas rezultaty zdają się świadczyć, że zarówno ruchy ekspresyjne (gesture), jak i pismo odręczne człowieka są odzwierciedleniem w zasadzie niezmiennego i stałego indywidualnego stylu. Wydaje się, że czynności ekspresyjne człowieka nie są rozdzielone i nie powiązane, lecz zorganizowane i dobrze ustrukturalizowane. Ponadto zebrany materiał dowodowy wskazuje, że istnieje zgodność między ruchami ekspresyjnymi a postawami, cechami, wartościami i innymi dyspozycjami osobowości „wewnętrznej". Aczkolwiek zagadnienie organizacji osobowości jako całości wykracza poza tematykę niniejszej książki, to jednak jest oczywiste, że podstaw właściwego rozwiązania tego ważnego problemu nie może dostarczyć anarchiczna doktryna specyficzności, lecz jedynie pozytywne i konstruktywne teorie spójności (1933, s. 248). W wielu badaniach Allport i Cantril (1934) starali się ustalić, w jakim stopniu osoby oceniające („sędziowie") potrafią trafnie określić osobowość na podstawie samego głosu. Ponad 600 sędziów brało udział w ocenie 16 osób wypowiadających się. Zastosowano trzy różne techniki oceniania: krótkie charakterystyki osobowości, „dopasowanie" osób wypowiadających się do opisów osobowości oraz ocenianie tych osób pod względem atrybutów, które były mierzone niezależnie.

300

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

Do ocenianych atrybutów należały: właściwości fizyczne i ekspresyjne, takie jajf wiek, wzrost, budowa ciała, wygląd na. fotografiach oraz pismo odręczne, a zainteresowania i cechy, np. zawód, preferencje polityczne, ekstrawersja, donn" nacja. Wyniki tych badań zgodnie wskazywały, że sędziowie potrafią zestawiać g}^ z atrybutami osobowościowymi i pewnymi właściwościami fizycznymi z tralnoscią lepszą od wynikającej z przypadku. Porównanie ocen dokonywanych na podstaw^ głosu naturalnego z ocenami opartymi na głosie słyszanym przez radio wykazało że w obu sytuacjach sędziowie potrafili osiągnąć wyniki lepsze od przypadkowych lecz głos naturalny umożliwiał nieco trafniejsze oceny niż głos odbierany pr/LV radio. Analiza różnych właściwości osobistych, które byty przedmiotem oceny, ujawniła, że sędziowie oceniali zainteresowania i cechy bardziej zgodnie i trafnie niż właściwości fizyczne i pismo odręczne. Autorzy wyciągają stąd następujący wniosek: „Wyżej zorganizowane cechy i dyspozycje nie tylko oceniane są w sposób baidziej zgodny niż takie zewnętrzne przymioty, jak budowa ciała i wygląd, lecz ponadto są one oceniane poprawniej" (Allport i Cantril, 1934, s. 51). Allport, uogólniając wyniki badań przeprowadzonych przez siebie i innych badaczy, stwierdza: Ekspresyjne elementy ciała nie są aktywowane niezależnie. Każdy z nich podlega oddziaływaniom mniej więcej w taki sam sposób jak pozostałe. Dlatego też Lavatei ma w pewnym stopniu słuszność, stwierdzając, że „jeden i ten sam duch przejawia się we wszystkim". Nigdy jednak nie stwierdzono doskonałej zgodności. Jeden kanał ekspresji nie jest dokładną kopią wszystkich innych. Gdyby tak było, to monosymptomatyc/nu metody psychodiagnostyki byłyby w pełni uzasadnione. Cała osobowość ujawniałaby się równie dobrze w każdym elemencie. Pismo odręczne powiedziałoby wszystko, lak samo oczy, dłonie lub kończyny. Jednakże stwierdzona wielkość zgodności nie uzasadnia tak prostej interpretacji. Jedność ekspresji, jak zresztą oczekiwaliśmy, okazuje się czymś, co może występować w różnym stopniu, podobnie jak jedność samej osobowości. Nie należy oczekiwać, by elementy ekspresyjne organizmu odzwierciedlały więcej spójności, niż ma sama osobowość (ani by odzwierciedlały jej mniej). Ekspresja jest ustrukturalizowana w złożony sposób, dokładnie tak, jak ustrukturalizowana jest sama osobowość. Istnieją podstawowe zgodności, a także trochę konfliktu i sprzeczności. Psychodiagnostyka musi więc nadal, tak samo jak każda inna gałąź psychologii, badać złożone zjawiska na poziomie złożonym (1937, s. 480-481).

Listy od Jenny W latach czterdziestych Allport wszedł w posiadanie 301 listów, które Jenny Masterson (pseudonim), kobieta w średnim wieku, pisała przez 12 lat do pewnego młodego małżeństwa. Allport zdał sobie sprawę z psychologicznej doniosłości tych szczególnych listów i przez wiele lat wykorzystywał je podczas swych zajęć z osobowości na Uniwersytecie Harvarda w celu pobudzenia dyskusji w grupie. Listy te zostały opublikowane w skróconej formie w „Journal of Abnormal and Social Psychology" (Letters..., 1946).

Charakterystyczne badania i metody badawcze

301

Allport i jego uczniowie przeprowadzili kilka rodzajów analizy tych listów W celu ustalenia wyróżniających się cech Jenny. Baldwin (1942) jako pierwszy zrobil użytek z tych listów. Opracował on metodę, którą nazwał analizą struktury osobowej (personal structure analysis). Pierwszy etap polegał na przeczytaniu tych listów w celu ustalenia najważniejszych tematów czy spraw, o których pisała Jenny. Baldwin stwierdził, że pisała ona często o swym synu Rossie, o pieniądzach, przyrodzie i sztuce, i oczywiście o swych uczuciach. Następnym etapem było znalezienie związków między tymi tematami przez określenie, jak często występowały one razem. Na przykład gdy Jenny pisała o Rossie, jak często wspominała jednocześnie o pieniądzach, sztuce, kobietach itd.? Analiza ta ujawniła wiele istotnych statystycznie skupień czy konstelacji. Dwa takie skupienia koncentrują się wokół widzenia Rossa w korzystnym i niekorzystnym świetle. Gdy w jakimś liście został on wspomniany przychylnie, to było bardziej prawdopodobne, niż wynikałoby to z przypadku, że w tym samym liście pojawiają się tematy dotyczące przyrody i sztuki oraz wspomnienia Jenny o jej dawnym życiu. Gdy Jenny pisała o Rossie nieprzychylnie, to innymi poruszanymi tematami był egoizm Rossa, Jenny jako poświęcająca się oraz inne kobiety traktowane nieprzychylnie. Jak zauważa Allport, badania Baldwina wykazują: „że kwantyfikacja struktury pojedynczej osobowości jest możliwa dzięki środkom statystycznym zastosowanym do analizy treści" (1965, s. 199), lecz zastanawia się także: „czy ten dość mozolny sposób klasyfikowania skupień ideacyjnych dodaje coś nowego do interpretacji, do jakich przy czytaniu materiału dochodzi się w drodze zdrowego rozsądku" (s. 198-199). Sam Allport zastosował bardziej „zdroworozsądkowe" podejście do analizowania cech Jenny, jakie ujawnia ona w swych listach. Poprosił 36 osób, by przeczytały listy Jenny i scharakteryzowały ją w kategoriach jej cech. Użyły one w tym celu ogółem 198 nazw cech. Ponieważ wiele z tych nazw było synonimami lub miało bardzo podobne znaczenie, Allport mógł zgrupować je w ośmiu kategoriach, które nie objęły jedynie 13 terminów. Oto te kategorie: 1. Kłótliwa - podejrzliwa. 2. Skoncentrowana na sobie. 3. Niezależna - autonomiczna. 4. Dramatyczna - energiczna. 5. Estetyczna - artystyczna. 6. Agresywna. 7. Cyniczna - chorobliwa. 8. Sentymentalna. Zgodność między sędziami była znaczna, a prawie wszyscy z nich spostrzegali jako najbardziej wydatne w osobowości Jenny cechy podejrzliwości, skoncentrowania na sobie i autonomii. Allport zdaje sobie sprawę, że lista cech nie jest strukturą. „Z pewnością jej osobowość nie jest addytywną sumą ośmiu czy dziewięciu odrębnych cech" (s. 195). Dlatego też pytał sędziów, czy potrafiliby dostrzec jakiś jeden jednoczący temat, który by charakteryzował prawie całe jej zachowanie werbalne; otrzymał jednak tak różne odpowiedzi, że nie można było się zdecydować na jedną cechę dominującą. Allport przyznaje również, że psychoanalitycy skrytykowaliby jego

302

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

analizę cech, ponieważ nie dociera ona do podstawowej dynamiki (motywów), zachowania Jenny. Broni on jednak swego stanowiska, wskazując na stałość]| zachowania Jenny, dzięki czemu można przewidzieć jej przyszłe postępowanie na ji podstawie tego, co robiła w przeszłości. Swą ocenę tych badań, prowadzonych przy zastosowaniu analizy treści, Al]- ty port zrekapitulował następująco: Analiza treści („ręczna" czy zautomatyzowana) nie dostarcza złotego kluczyka do H zagadki Jenny. Jednakże obiektywizuje ona, wyraża w ilościowej postaci i w pewnej mierze oczyszcza wrażenia oparte na zdrowym rozsądku. Zmuszając nas do ścisłego' trzymania się danych (własnych słów Jenny) ostrzega, abyśmy nie pozwolili jakiejś ulubionej intuicyjnej koncepcji oderwać się od materiału dowodowego. Niekiedy zai zwraca naszą uwagę na nowe ustalenia, wykraczające poza nie wspomagany zdrowy rozsądek. Krótko mówiąc, dzięki skoncentrowaniu się na fenomenologicznym świecn. Jenny, analiza treści pozwala nam wyprowadzać pewniejsze wnioski pierwszego rzędu dotyczące struktury osobowości, która stanowi podłoże jej egzystencjalnego doświadczenia (1965, s. 204).

Aktualne badania Interakcjonizm a powrót do sporu „osoba czy sytuacja" Publikacja Waltera Mischela (1968) Personality and assessment (Osobowość i ocena) była jednym z najbardziej godnych uwagi wydarzeń we współczesnej Jikraturze na temat osobowości. Należy zwrócić uwagę na dwie sprawy, zanim omówimy pokrótce sam spór. Po pierwsze, jak wskazuje słowo „powrót" w tytule niniejszego podrozdziału, spór ten nie był bynajmniej nowy (np. Epstein i 0'Brien, 1985: Pervin, 1978,1985). Allport zajmował się tą kwestią przez cały czas trwania swojej kariery, na przykład wtedy, gdy odrzucił koncepcję „identycznych elementów jako podstawy spójności między sytuacyjnej (1961, s. 319-324), a także w swych rozważaniach na temat badań Hartshorne'a i Maya (1928) nad uczciwością. Po drugie, wielu badaczy (np. Eysenck, 1981) podkreślało, że spór ten jest sztuczny, ponieważ zarówno czynniki osobowościowe, jak i siły sytuacyjne są niezbędne do zrozumienia zachowania, a ich względna doniosłość zależy od rozpatrywanych szczególnych okoliczności (por. pracę Anastasi, 1958, o dziedziczności i środowisku). Chociaż spór ten przez dwa dziesięciolecia w poważnym stopniu trawił tę dziedzinę, obecnie przekształcił się w różne problemy badawcze (zob. np. Kenrick i Funder, 1988; Pervin, 1985). Jednakże warto go tu przedstawić, ponieważ jedno z głównych stanowisk zostało sformułowane w kategoriach allportowskich. Mischel (1968) zasadniczo przedstawił zarzut natury empirycznej. Stwierdził, że prognostyczna użyteczność ogólnych cech osobowości nie została udowodniona. Ponadto niewiele jest danych świadczących o tym, że zachowanie jest międzysytuacyjnie spójne, co zdawałoby się wynikać z koncepcji stałej, transsytuacyjnej osobowości. Mischel wysunął sugestię, że wobec braku dowodów przeciwnych najbardziej racjonalny jest wniosek, iż zachowanie jest specyficzne dla sytuacji, a nie międzysytuacyjnie spójne.

Aktualne badania

303

Zarzut Mischela wywołał szereg reakcji. Niektórzy badacze wskazywali, że przyjmowany milcząco alternatywny wniosek, zgodnie z którym sytuacje muszą wyjaśniać większość wariancji zachowania, skoro cechy osobowości najwyraźniej nie mogą tego dokonać, jest błędny. Tak więc Funder i Ozer (1983) wykazali, że nawet w przypadku takich rzekomo potężnych sił sytuacyjnych, jak te, które są podstawową przyczyną zmiany postaw (pod wpływem wymuszonej uległości), interwencji przypadkowego świadka, oraz posłuszeństwa, procent wyjaśnianej przez nie wariancji zachowania nie przekraczał wielkości, jaką Mischel przypisał cechom osobowości. Podobnie, Bowers (1973) podsumował wyniki badań, w których zastosowano analizę wariancji w celu podziału wariancji zachowania. Podał on, że największy wpływ na zachowanie miała interakcja czynników osobowościowych i sił sytuacyjnych. Jeszcze inni badacze sugerowali ważne zmiany w sposobie ujęcia tego sporu. Na przykład Epstein (np. 1979) stwierdził, że zachowanie jest znacznie bardziej spójne, gdy pojedyncze zachowania połączy się w większe jednostki (polemiczne odpowiedzi na to stwierdzenie można znaleźć w pracach: Mischel, 1984; Mischel i Peake, 1982, 1983). Podobnie, Moskowitz (1982) wykazał, że dla ogólnych i szczegółowych konstruktów cech charakterystyczne są odmienne wzorce spójności. Jednak największe zainteresowanie wzbudziła ta odpowiedź na koncepcję Mischela, której autorami byli Daryl Bem i Andrea Allen (1974). Zwrócili oni uwagę na widoczną sprzeczność między naszą intuicją, która sugeruje, że ludzie jednak przejawiają spójność międzysytuacyjną, a literaturą empiryczną, która wykazuje, że takiej spójności nie przejawiają. Bem i Allen przyjęli, że intuicja jest bardziej zgodna z rzeczywistością niż badania. Problem, przekonywali, polega na tym, że literatura pada ofiarą błędu nomotetycznego, na który Gordon Allport zwrócił uwagę jako pierwszy. Innymi słowy, badacze milcząco zakładają, że każda cecha będzie „mogła mieć uniwersalne zastosowanie do wszystkich osób". W rezultacie kończy się na tym, że eksperymentatorzy badają pojęcia, które mają sens dla nich, lecz nie istnieją w fenomenologii ani w zachowaniu osób badanych! Inaczej mówiąc, próbka zachowań i sytuacji, które według eksperymentatora odpowiadają sobie, zdaniem osób badanych mogą nie należeć do „klasy równoważności". W takiej mierze, w jakiej jest to prawdą, zrealizowane w ten sposób badanie nie dostarczy danych świadczących o spójności międzysytuacyjnej, nie dlatego, że ona nie istnieje, lecz dlatego, że szukano jej w złym miejscu. Jak ujęli to Bem i Allen: „Tradycyjny werdykt o braku spójności nie jest bynajmniej wnioskiem odnoszącym się do jednostek; jest to stwierdzenie dotyczące niezgodności między badaczem a grupą jednostek^ i/ lub niezgodności między jednostkami w tej grupie" (s. 510). W przeciwieństwie do strategii badawczej, nasza intuicja działa w sposób idiograficzny. Nie zaczynamy od nadawania określeń danej osobie, lecz najpierw organizujemy jej zachowanie w sensowne zbiory, a następnie staramy się zrozumieć dany zbiór. W wyniku tej analizy Bem i Allen oczekiwali, że stwierdzą spójność jedynie u „pewnych ludzi przez pewien czas". Dążąc do potwierdzenia swego stanowiska, zebrali dane dotyczące międzysytuacyjnej spójności życzliwości i sumienności. Najpierw podzielili swoją próbkę na tych badanych, którzy podali, że są spójni (konsekwentni) pod względem wyżej wymienionych cech, i tych, którzy podali, że nie są spójni. Następnie zebrali przykłady zachowania życzliwego i zachowania sumiennego. Stwierdzili, że istnieje znaczna zgodność między różnymi wskaż-

304

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

____

nikami życzliwości u tych badanych, którzy uprzednio podali, iż są spójni (konsekwentni) pod względem życzliwości, lecz minimalna zgodność u tych badanych, którzy podali, że nie są spójni pod względem tej cechy. Podobne wyni|
Podejście idiograficzne i podejście idiotetyczne Najtrwalszą spuścizną Allporta była prawdopodobnie jego obrona „idiografic2 nego" podejścia do osobowości. Znaczy to, iż Allport był przekonany, że badanie osobowości nie ma sensu, jeśli koncentruje się na próbie zrozumienia „ustrukturalizowanej niepowtarzalności" (patterned uniąueness) poszczególnych jednostek. Z powodów zasadniczych sprzeciwiał się on „rozczłonkowaniu osobowości", które jest nieuniknionym skutkiem każdego międzyosobowego porównywania fragmentów zachowania. W związku z tym Allport przyjął pogląd, że: „psychologia poszukuje praw ogólnych, lecz [on zwraca] szczególną uwagę na te prawa i zasady, które mówią, w jaki sposób powstaje niepowtarzalność (uniąueness)" (1961, s. 572). Innymi słowy, wysunął sugestię, że zaczynamy od zachowania jednostek jako źródła przypuszczeń, następnie szukamy generalizacji dotyczącej tego zachowania, lecz w końcu: „wracamy do jednostki" (1962, s. 407). To właśnie ten ostatni krok, w którym następuje konfrontacja „naszych chwiejnych praw osobowości" z „konkretną osobą" (1962, s. 407), zawiera istotę podanego przez Allporta przepisu na osobowość. Mimo wyrażanego od czasu do czasu poparcia dla Allporta (np. Tyler, 1978), było oczywiście wiele innych opinii na temat tego przepisu. Głównym zarzutem było to, że podejście idiograficzne musi być niezgodne z podejściem naukowym (Eysenck, 1954; Holt, 1962; Skaggs, 1945). W ostatnich latach wielu psychologów osobowości jednak przyjęło idiograficzne stanowisko Allporta. Rozpatrzymy tu pokrótce trzy takie próby (zob. także w rozdz. 6. omówienie badań nad historią życia). Saul Rosenzweig (np. 1986) był przekonany, że celem teorii osobowości (i psychologii klinicznej) jest zrozumienie poszczególnych jednostek jako różnych od innych, lecz także jako powiązanych z innymi. Twierdził, że dążymy do tego, stosując normy nomotetyczne (czyli uniwersalne), demograficzne (czyli grupowe) oraz idiodynamiczne (czyli indywidualne). W przeciwieństwie do Allporta, który skoncentrował się na cechach niepowtarzalnej jednostki, Rosenzweig skupił się na: „niepowtarzalnej dynamicznej organizacji zdarzeń w czasie" (1986, s. 242), która znamionuje każdą osobę. Ponadto posłużył się on tą analizą do umiejscowienia psychologii względem innych nauk fizycznych i społecznych. Być może najbardziej wpływową z idiograficznych propozycji przedstawił James Lamiell. W szeroko cytowanym artykule Lamiell zaproponował empiryczną strategię, pozwalającą połączyć allportowskie poszukiwanie nomotetycznych zasad

Aktualne badania

305

• i biograficznym opisem osobowości jednostki. Lamiell argumentował, że tradycyjny paradygmat badania różnic indywidualnych przypisuje danej osobie wynik dla jakiejś cechy, łącząc wartości przyznawane zbiorowi odpowiedzi czy obserwacji, z których każda jest ważona stosownie do swego związku z rozpatrywaną cechą, jsfa przykład poziom ekstrawersji danej osoby można określić jako sumę jej wyników dla dwudziestu czterech samoopisowych pytań, przy czym każdemu pytaniu przypisuje się implicite wagę 1. W następnym, decydującym kroku interpretuje się ten wynik przez porównanie go z przeciętnym wynikiem reprezentatywnego zbioru respondentów. W praktyce jest to równoważne ustalaniu wyników dla poszczególnych cech przez zsumowanie odpowiedzi na pytania testu osobowości i porównanie sumarycznego wyniku z normami dla tego testu. Lamiell przekonywająco argumentował, że takie „międzyosobowe" wyniki nie mówią nic o osobowości jednostki, ponadto twierdził on, że na podstawie takich sumarycznych miar nie można wyciągnąć sensownych wniosków dotyczących spójności zachowania jakiejś konkretnej jednostki (podobną argumentację można znaleźć w pracy: Rorer i Widiger, 1983). A zatem metoda stosowana przez badaczy osobowości jest zasadniczo niezgodna z celem, jaki głoszą, a mianowicie ze zrozumieniem jednostek. Lamiell wysunął sugestię, żebyśmy zamiast tej metody zastosowali inną, którą nazwał strategią pomiaru idiotetycznego. Strategia ta różni się pod dwoma zasadniczymi względami od wyżej opisanej strategii różnic indywidualnych. Po pierwsze zbiór pytań, na które odpowiedzi sumuje się, może być specyficzny dla ocenianej jednostki. W zasadzie jest to możliwe również w przypadku strategii różnic indywidualnych, lecz w praktyce prawie zawsze stosuje się wspólny zbiór pytań. Po drugie - i to jest najważniejsze - znaczenie sumarycznego wyniku danej jednostki zależałoby nie od porównania z przeciętnym wynikiem zbioru respondentów, lecz od tego, w którym miejscu całego zakresu wyników możliwych do uzyskania przez tę jednostkę znalazł się ów sumaryczny wynik. Oznacza to, że idiograficznie zdefiniowana miara buntowniczości Mary, jaką przejawia ona w pewnej sytuacji, będzie zależeć od tego, jak buntownicze było jej zachowanie w porównaniu z jej maksymalną i minimalną możliwą buntowniczością. Lamiell jest przekonany, że badacze mogą, a w gruncie rzeczy muszą, pojmować i mierzyć każdą jednostkę jako taką, a nie przez porównanie z innymi jednostkami. To z kolei pozwoliłoby psychologom badać spójność jednostek w czasie, zamiast koncentrować się na sumarycznych miarach odnoszących się do zbiorów jednostek. W tym procesie badacze stosowaliby się do wymagania Allporta oraz Bema i Allena (1974), żebyśmy unikali przyjmowania założenia, że dana cecha odnosi się do wszystkich, czy choćby jakichkolwiek innych jednostek. Ostatecznie Lamiell (1981, s. 287) wysunął twierdzenie, że: „ten «rodzaj osoby», jakim ktoś jest, odzwierciedlony jest bezpośrednio w tym rodzaju osoby, jakim ktoś nie jest, lecz mógłby być, i jest tylko przypadkowo (jeśli w ogóle) odzwierciedlony w tym rodzaju osoby, jakim jest ktoś inny" (pełniejsze omówienie tego twierdzenia można znaleźć w pracy: Lamiell, 1987). Lamiell doszedł do wniosku, że systematyczne badanie tego typu, jaki on proponuje, jest idiograficzne pod tym względem, że oddaje sprawiedliwość jednostkom, lecz jest także nomotetyczne pod tym względem, że stara się potwierdzić możliwość zastosowania ogólnych zasad do różnych jednostek. Innymi słowy badanie takie byłoby idiotetyczne. Lamiell wyraźnie zareagował na upomnienie Allporta, aby nasze badania kończyły się „powrotem do jednostki".

306

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

Ostatni przykład badań idiograficznych podaje Pełham (1993). Uznał on idiograficzne każde podejście, które przyjmuje metodę jednogrupową (withi-subjects method - metoda, w której każdą z osób bada się we wszystkich wa kach eksperymentalnych), a nie metodę wielogrupową (between-subjects method metoda, w której różne grupy osób badanych poddaje się różnym oddziaływaniom Można wykazać, argumentował Pełham, że takie podejście jest dużo bardzi-' użyteczne niż utrzymywali krytycy (np. Paunonen i Jackson, 1985). W szczególności, podkreślił Pelham, techniki idiograficzne zapewniają korzyści praktyczne. Ponadto, ponieważ: „życie psychiczne jest przede wszystkim doświadczeniem wewnątrzosobowym a nie międzyosobowym [...] techniki idiograficzne oddają integralność rzeczywistości fenomenologicznej w sposób, który zwykle nie jest możliwy w przypadku technik nomotetycznych" (Pelham, 1993, s. 666). Pelham przedstawił zgodne ze swą analizą dane dotyczące związku między autopercepcją i ocenami rówieśników.

Powrót do Allporta W jednej ze swoich ostatnich publikacji Allport (1966) „powrócił" do swego poję. cia cech. Mniej więcej dwadzieścia lat później kilku innych autorów także powróciło do Allportowskiego modelu cech, używając go jako teoretycznej odskoczni dla inspirujących dyskusji. Rozpatrzmy trzy takie próby. Zuroff (1986) postawił ironiczne pytanie: „Czy Gordon Allport był teoretykiem cech?". Jego artykuł dążył do: „zrehabilitowania Allporta przez wykazanie, że nie był on teoretykiem cech, przynajmniej w tym sensie, w jakim większość psychologów rozumie obecnie ten termin" (s. 993). Zamieszania, o którym wspomina Zuroff, nie spowodował jednak Allport; wynika ono z częstego błędnego rozumienia Allportowskiej definicji cech. Jak podkreślił Zuroff, i jak przekonaliśmy się powyżej, podana przez Allporta definicja cech nie implikuje ogólnej, mię* dzysytuacyjnej spójności zachowania. Przynajmniej w przypadku dyspozycji osobistych Allport przewidywał, że ludzie będą wykazywać spójność zachowania w różnym czasie i w odpowiednich sytuacjach, a nie spójność we wszystkich sytuacjach, czy w różnych zbiorach sytuacji zorganizowanych przez badacza. Echem tego poglądu było wprowadzenie przez Bema i Allena (1974) pojęcia klas równoważności. Allport sugerował, że cechy są nam potrzebne do określenia związku między zbiorem „równoważnych" reakcji a zbiorem „funkcjonalnie równoważnych" sytuacji wywołujących. Związki w obrębie tych zbiorów i między nimi wynikają z ich wspólnego znaczenia. Jak wykazał Zuroff (1986), rozpatrywaną w tym świetle teorię Allporta wyraźnie można zaliczyć do teorii, które psychologowie obecnie nazywają „interakcjonistycznymi". Znaczy to, że zachowanie jest zdeterminowane zarówno przez osobę, jak i przez sytuację, a same cechy są zdefiniowane w kategoriach interakcjonistycznych. W tym miejscu Zuroff powołał się na Magnussona i Endlera (1977a), którzy zaproponowali rozróżnienie między interakcją osoba-sytuacja w sensie mechanistycznym i w sensie dynamicznym. Ta pierwsza dotyczy konieczności uwzględniania zarówno osób, jak i sytuacji przy wyjaśnianiu i przewidywaniu zachowania, natomiast ta druga odnosi się do procesu, dzięki któremu sytuacje wpływają na zachowanie jednostld. Zuroff (1986) przekonywał, że cecha Allporta jest inter-

Aktualne badania

307

al
Pozostała część artykułu Zuroffa zawiera wartościowe omówienie użyteczności konstruktów cech (zob. także: Buss, 1989). Zuroff (1986, s. 999) dorzucił ironiczną i trafną uwagę, że Walter Mischel, którego książka z 1968 r. wiele osób skłoniła do odrzucenia Allportowskiego, rzekomo naiwnego modelu cech na rzecz podobno bardziej wyrafinowanego i dokładnego interakcjonistycznego podejścia do zachowania, wprowadził coś, co można uznać za „współczesną wersję Allportowskiego pojęcia cechy". Mischel (1984, s. 362) zasugerował skoncentrowanie się na specyficznych czy lokalnych spójnościach: „Zamiast poszukiwać wysokich poziomów spójności od sytuacji do sytuacji, dla wielu zachowań w szerokim zakresie kontekstów, lub szukać ogólnych przeciętnych, można starać się zidentyfikować specyficzne «wiązki» czyli zbiory stabilnych przez pewien czas, prototypowych zachowań [...] które charakteryzują daną osobę przez nawet długie okresy, lecz niekoniecznie w większości czy we wszystkich możliwie stosownych sytuacjach". Opublikowany w 1990 r., integrujący artykuł Nancy Cantor można uważać za próbę dostarczenia tego „procesu", który Zuroff uznał za nieobecny w teorii Allporta. Istotnie, praca Cantor jest bardzo interesująca właśnie dlatego, że autorka ta wykazała związki między allportowską psychologią cech a współczesnymi badaniami nad motywacją społeczną. Cantor wysunęła sugestię, że podejście poznawcze (czyli w kategoriach „działania") do ekspresji, podtrzymywania i rozwoju osobowości uzupełnia podejście w kategoriach cech (czyli „posiadania") do struktury osobowości. Jednostki poznawcze opisane przez Cantor reprezentują dostosowane do kontekstu jednostki analizy „poziomu średniego", ponieważ umożliwiają one ekspresję bardziej ogólnych dyspozycji osobowościowych (zob. Briggs, 1989, oraz Wakefield, 1989). Cantor wprowadziła schematy, zadania i strategie dla wyjaśnienia: „intencjonalnej struktury osobowości-w-kontekście" (1990, s. 737; zob. także Little, 1989). Schemat jest strukturą wiedzy dotyczącą uprzedniego zachowania w jakiejś dziedzinie. Na przykład osoba ze schematem „siebie jako nieśmiałej" ma pewne wspomnienia, które predysponują ją do postrzegania sytuacji w pewnych kategoriach i do pewnych sposobów reagowania. Cantor uważała schematy za „poznawcze nośniki dyspozycji [...] zapis specyficznej ekspresji [np.] nieśmiałości" (1990, s. 737-738). Opis ten przywodzi na myśl „integrat potrzeby" Henry'ego Murraya. Ponadto podane przez Cantor dokładne określenie schematu nieśmiałości brzmi bardzo podobnie do Allportowskiej definicji cechy jako powiązania między zbiorem funkcjonalnie równoważnych bodźców i zbiorem równoważnych reakcji. Schemat nieśmiałości danej jednostki rejestruje: „specyficzne rodzaje ludzi i interakcji, które ją denerwują, szczególne akty nieśmiałości, które są najbardziej charakterystyczne dla jej nieśmiałości, oraz podzbiór sytuacji życiowych czy kontekstów, na które ona jest najbardziej skłonna reagować nieśmiałością" (s. 738). Jednostki różnią się nie tylko pod względem swoich schematów, lecz także pod względem zadań życiowych, które wynikają z tych schematów. Cantor wysunęła sugestię, że zadania życiowe mogą być uniwersalne, co odzwierciedla ich doniosłe znaczenie ewolucyjne, rozwojowe czy społecznokulturowe. Ponadto ludzie mają zindywidualizowane, formułowane przez siebie zadania życiowe.

308

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

Zwróćmy tu uwagę na wyraźną analogię do cech wspólnych i dyspozycji oso tych Allporta. Cantor opisała specyficzne zadania życiowe jako: „łatwe powiązania z motywacyjnym komponentem charakterystycznych dyspozycj1 (s. 740), co przywodzi na myśl analogię do przeprowadzonego przez Murra' rozróżnienia między ogólnymi potrzebami i specyficznymi celami. Następnie Ca tor przedstawiła przekonującą analizę zadań życiowych i ich rozwojowej zmi ności. W tej szczegółowej analizie zadań zrealizowała ona sugestie takich teor " ków, jak Allport i Murray. Jeszcze dokładniej Cantor omówiła strategie, które jednostki stosują pri cując nad swoimi programami życiowymi. Jasno wyraziła swoje przekonanie, £ nawet wtedy, gdy jednostki stawiają sobie takie same zadania, w ich realiza-" korzystają z jedynych w swoim rodzaju „dróg behawioralnych". Istnienie takich celów oraz dążenie jednostki do nich oczywiście bardzo przypomina „dążenia propriacyjne" Allporta. Jednakże przedstawiony przez Cantor opis sposobu, u jaki „strategiczne działanie polega na łączeniu i wzajemnej interakcji procesom poznawczych i emocji w służbie jakiegoś ważnego celu swego Ja" (s. 743), ja], w przypadku „pesymizmu obronnego", stanowi bardzo użyteczne rozwinięci!; koncepcji Allporta. Najbardziej atrakcyjną częścią podejścia Cantor jest jasne omówienie różnych poziomów analizy, które charakteryzują te zmienne poznawcze. Tak więc opisała ona „naturalną hierarchię ogólności, od schematów na stosunkowo wyższym poziomie, mających zastosowanie do wielu różnych dziedzin i okresów życia («Ja jako osoba osiągająca sukcesy»), poprzez bardziej ograniczone zadania dla poszczególnych okresów życia («zawarcie legalnego związku małżeńskiego*), do dość specyficznych strategii związanych warunkowo z określonymi rodzajami kontekstów czy interakcji («radzenie sobie z lękiem przed ważną próbą za pomocą pesymizmu obronnego»)" (s. 746). Ta hierarchia pozwala Cantor wyjaśnić pozornie paradoksalne współistnienie stałości osobowości i zmiany osobowości. Znaczy to, że zaakceptowała ona materiał dowodowy z badań podłużnych świadczący o znacznej stałości na poziomie ogólnych dyspozycji osobowościowych, lecz także była przekonana, że: „przez całe życie zachodzą ważne zmiany w mikrostrukturze treści schematów, w priorytetach zadań życiowych oraz w regułach strategii" (s. 747). Ostatni przykład „neoallportowskiego podejścia do osobowości" pochodzi od Davida Fundera (1991). Zauważył on, że jedną z konsekwencji sporu „osoba czy sytuacja" było wyobrażenie o cechach globalnych jako o: „staromodnych, dość osobliwych pojęciach, nie mających zastosowania we współczesnych badaniach nad osobowością" (s. 31). W przeciwieństwie do „nowoczesnych rekonceptualizacji" osobowości, „neoallportowska teoria cech globalnych" Fundera sugeruje, że dla psychologów osobowości najbardziej przydatne są takie dyspozycje, które są globalne i sformułowane w języku codziennym. Na przykład jedno z siedemnastu twierdzeń Fundera głosi, że cechy globalne mają realną siłę wyjaśniającą właśnie dlatego, że nie są równoznaczne czy redundantne ze specyficznymi zachowaniami. Jak ujął to Funder: „przejście od szczególnego (zachowanie) do ogólnego (cecha) jest tym, na czym polega wyjaśnianie" (s. 36). Nie znaczy to, że cechy są wystarczającym wyjaśnieniem zachowania; mają one historię rozwojową i są osadzone w hierarchii ogólności. „Cechy jednak pozostają ważnymi punktami przystankowymi w regresji wyjaśniania" (s. 36). Ponadto Funder

Obecny status i ocena

309

doszedł do wniosku, że intuicyjnie dostępne, globalne cechy pozostają: „właściwym poziomem analizy, na którym badanie powinno się zaczynać, a ponadto zawsze powinno się pamiętać, żeby bardziej specyficzne badania przekazywały na ten poziom informacje" (s. 37). Funder powtarzał za Allportem pogląd, że cechy globalne dostarczają nam najlepszej sposobności do zrozumienia „całych, funkcjonujących jednostek".

Obecny status i ocena Według Allporta (1968, s. 377) większą część jego pracy zawodowej można rozumieć jako próbę uporania się z jednym zagadnieniem: „Jak należy pisać psychologiczną historię życia?". Jego próbą znalezienia odpowiedzi na to pytanie kierowało przekonanie, że „ustrukturalizowana niepowtarzalność" cech jednostki jest najważniejszą rzeczywistością psychologiczną. Jak pisał: „Chociaż Billa można z pożytkiem porównywać na wielu wymiarach z przeciętną istotą ludzką lub z jego grupą kulturową, to jednak on sam splata wszystkie te cechy w niepowtarzalny idiomatyczny system [...] Czymkolwiek jest indywidualność, nie jest ona workiem z resztkami, które pozostały po wyczerpaniu ogólnych wymiarów. Organizacja życia Billa jest pierwszym, ostatnim i zawsze najważniejszym faktem jego ludzkiej natury" (1962, s. 410). W przeciwieństwie do wielu teoretyków, Allport nigdy nie stworzył szkoły grupującej jego zwolenników, aczkolwiek ślady jego wpływu można odnaleźć w pracach dawnych uczniów, takich jak A. L. Baldwin, J. S. Bruner, H. Cantril, G. Lindzey, D. G. McGranahan, T. Pettigrew i M. B. Smith. Rozwój teorii Allporta był w głównej mierze wynikiem własnych prac tego autora, który rozbudowywał ją przez prawie pół wieku. Zaczynając od zainteresowania właściwą jednostką opisu osobowości - co doprowadziło go do stworzenia koncepcji cechy i do zajmowania się przekształceniami, jakim podlegają motywy w trakcie rozwoju, czego ostatecznym rezultatem była koncepcja autonomii funkcjonalnej - Allport stopniowo modyfikował swą teorię, kładąc coraz większy nacisk na rolę zamiarów człowieka oraz na funkcje ego (funkcje propriacyjne). Jednym z uderzających zjawisk, jakie miały miejsce w psychologii w minionych 60 latach, był upadek i późniejsze odrodzenie pojęć „Ja" i „ego". Chyba żaden inny psycholog nie odegrał tak doniosłej roli w przywróceniu i odświeżeniu pojęcia ego jak Allport. Nie tylko umieścił to pojęcie w kontekście historycznym, lecz także wytrwale dążył do wykazania funkcjonalnej konieczności posługiwania się w umiejętny sposób takim pojęciem we wszystkich próbach przedstawienia normalnego, złożonego zachowania ludzkiego. Dalszym nowym elementem stanowiska Allporta było podkreślenie przez niego doniosłości świadomych determinantów zachowania i wynikające stąd, jako logiczny wniosek, propagowanie bezpośrednich metod pomiaru motywacji ludzkiej. Ponadto był on gorącym rzecznikiem szczegółowych badań indywidualnych przypadków. Jakkolwiek inni badacze podzielali to przekonanie, to jednak Allport, dzięki swej monografii o wykorzystaniu dokumentów osobistych w psychologii (1942), swemu naciskowi na metody idiograficzne, swym „Listom od Jenny" oraz historiom przypadków, które publikował jako redaktor naczelny „Journal of Abnormal and Social Psycho-

310

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

logy", jest niewątpliwie jednym z najwybitniejszych przedstawicieli ruchu, która doprowadził do uznania indywidualnego przypadku za pełnoprawny obiekt badajSI psychologicznych. mm Stanowisko Allporta jest wreszcie godne uwagi dlatego, że kładzie nacisk n^ przyszłość i teraźniejszość, ze względnym pominięciem przeszłości. Pod wpływem •! tak bardzo popularnej wszędzie psychoanalizy badacz lub praktyk łatwo może zapu- mnieć o doniosłym znaczeniu sytuacyjnych i aktualnych determinantów zachowania, wyolbrzymiając rolę determinantów historycznych. Dobrze więc, że prace Aliporta przypominają nam stale, iż dla jednostki przeszłość nie jest wszystkim. Tyle o pozytywnej stronie bilansu. Rozpatrzmy teraz stronę negatywną. P()c] wieloma względami teoria ta jest szczególnie narażona na krytykę i nie brakło ' aktywnych jej krytyków, takich jak Bertocci (1940), Coutu (1949), Seward (194 i Skaggs (1945). Jak już wspomnieliśmy uprzednio, Allport zwykle bardziej troszczył się o efektowne i obrazowe przedstawienie swego punktu widzenia niż 0 uniknięcie krytyki. Formalna niepoprawność teorii Allporta stała się przedmiotem wielu negatywnych uwag. Jakie właściwie aksjomaty stanowią podstawę lej teorii? Co się zakłada, a co można sprawdzić empirycznie? Jakie właściwie są wzajemne powiązania między założeniami przyjętymi w tej teorii, i gdzie są dokładne definicje empiryczne, które pozwalają badaczowi dokonać przekładu • pojęć na terminy obserwacyjne? Ściśle związana z tymi pytaniami, lecz o wiele ważniejsza jest kwestia różnorodności i liczby badań, które zainspirowała ta teoria. Trzeba przyznać, że - być może z wyjątkiem dziedziny zachowania ekspresyjnego - teoria ta nie była wydajnym źródłem twierdzeń nadających się do weryfikacji empirycznej. Podobnie jak większość innych teorii osobowości, czuje się ona pewniej wtedy, gdy stara się wyjaśnić już znane związki, niż wtedy, gdy usiłuje przewidywać jeszcze nie zaobserwowane zdarzenia. Tak więc chociaż pisma 1 prace empiryczne Allporta doprowadziły do wielu podobnych badań, np. nad uprzedzeniami, postawami społecznymi i religijnymi oraz pogłoskami, to jednak musimy przyznać, że jego teoria, jako system formalny służący do generowania badań, sprawiła zawód. Wielu psychologów sądzi, że przyczyną, dla której teoria ta ma trudności z przewidywaniami, jest fakt, że koncepcja autonomii funkcjonalnej nie nadaje się do empirycznego zademonstrowania, nie mówiąc już o formułowaniu przewidywań dotyczących nie obserwowanych zdarzeń. Wspominaliśmy już o pewnych kłopotach z tą koncepcją, gdy zostało wprowadzone pojęcie propriacyjności jako kryterium określające, co staje się autonomiczne. Podstawą koncepcji autonomii funkcjonalnej jest niemożność zaobserwowania oczekiwanego wygaszenia czy zaniknięcia danej reakcji, a niezależnie od tego, jak długo obserwujemy daną reakcję, która nie zostaje wygaszona, zawsze można wysunąć jakiś zarzut. Krytyk może powiedzieć, że powinniśmy obserwować dłużej, aby stwierdzić wygaszenie, lub też może wyjaśniać pozorną autonomię tej reakcji w kategoriach jakiejś tkwiącej u jej podstaw motywacji, która nie została właściwie zrozumiana przez badacza. Każdy konkretny przykład autonomii funkcjonalnej zawsze można wyjaśnić w kategoriach innych sformułowań teoretycznych, lecz również przykłady działania innych zasad teoretycznych mogą być wyjaśnione za pomocą zasad alternatywnych. Chyba najpoważniejszy zarzut przeciw tej koncepcji dotyczy tego, że Allport nie podaje adekwatnego opisu procesu czy mechanizmu stanowiącego podstawę autonomii funkcjonalnej. Mówi on nam, że zjawisko to

Obecny status i ocena

311

zachodzi, lecz nie dostarcza zadowalającego wyjaśnienia, w jaki sposób to się dzieje i dlaczego. I n n y m aspektem tej teorii, który był często krytykowany, jest przyjęte przez Allporta założenie o częściowym braku ciągłości między tym, co normalne, a tym, c o a n o r m a l n e , między niemowlęciem a dorosłym oraz między zwierzęciem a c z ł o w i e k i e m . Większość psychologów jest tak mocno przekonana, że zdobywamy c o r a z większą wiedzę o normalnym zachowaniu dzięki badaniu pacjentów a n o r m a l n y c h , iż każda próba wykazania braku ciągłości między patologią a normą z d a j e się graniczyć z herezją. W gruncie rzeczy fakt, że psychologowie zapożyczyli tak wiele z koncepcji ukształtowanych na podstawie obserwacji niższych z w i e r z ą t , sprawia, iż założenie o nieciągłościach w odrębie gatunku homo sapiens jest jeszcze trudniejsze do przyjęcia. Ten pogląd Allporta na normalne, dojrzałe, ludzkie zachowanie jako różniące się w istotny sposób od zachowania anormalnego, zachowania dziecka czy zwierzęcia, jest zgodny z jego preferencją modelu c z ł o w i e k a ; model ten kładzie nacisk na pozytywne aspekty zachowania, czyli a s p e k t y wysoko cenione z normatywnego punktu widzenia. Wpływ psychoanalizy i psychologii porównawczej jest dotąd tak silny, że teoria, która podkreśla raczej motywy akceptowane społecznie niż prymitywne potrzeby, takie jak seks czy agresja, wydaje się obecnie nieco wiktoriańska. Sam Allport wielokrotnie stwierdzał, że nie neguje doniosłego znaczenia motywów biologicznych czy nieświadomych, lecz pragnie przyznać właściwe miejsce roli uspołecznionych motywów i racjonalnych procesów, roli która - jego zdaniem - w przemijającej erze irracjonalizmu była niedoceniana. Tak czy inaczej, wielu krytyków teorii Allporta utrzymuje, że opisuje ona ludzi w kategoriach zbyt podobnych do tych, jakimi posługuje się zwykły człowiek przy wyjaśnianiu swego zachowania. Żaden współczesny psycholog nie może rozwodzić się nad „niepowtarzalnością" bez narażenia się na gniew wielu swych kolegów, nastawionych na abstrahowanie i pomiar zachowania. To, co Coutu (1949) nazwał „błędem niepowtarzalnej osobowości", jest powodem poważnej rozbieżności między poglądami Allporta i poglądami większości współczesnych przedstawicieli nauk społecznych. Są oni bowiem przekonani, że indywidualność można wyjaśniać w kategoriach odpowiednich, powszechnych czy ogólnych zasad, i że w obecnym stanie rozwoju psychologii koncentrowanie się na jednostce oraz tym, co jedyne w swoim rodzaju i niepowtarzalne, może prowadzić tylko do jałowych spekulacji myślowych. Sanford (1963) również odnosił się bardzo krytycznie do koncepcji „niepowtarzalności". Podkreślał on, że nauka nie może zajmować się zdarzeniami niepowtarzalnymi, że szuka ona podobieństw i statystycznych prawidłowości oraz stara się uogólniać. Stwierdzał, że psychologowie kliniczni i inni, którzy najwięcej mają do czynienia z badaniem indywidualnych osobowości, nie zastosowali się do zalecenia Allporta, aby skupić się na próbie zrozumienia ukształtowanej w niepowtarzalny sposób organizacji osobowości. Dążą raczej do wykrycia ogólnych zasad w analizie indywidualnego przypadku. Allport odpowiadał na te zarzuty, że można znaleźć prawidłowość w życiu danej osoby i można formułować uogólnienia dotyczące tej osoby. Pozostaje jednak faktem, że - poza przypadkiem Jenny - Allport nie zastosował się do swej własnej rady. (Nawet w odniesieniu do Jenny podjęto niewiele starań w celu ustalenia jej swoistości i niepowtarzalności jako istoty ludzkiej). Jego badania należały do typu nomotetycznego.

312

Rozdział 7. Gordon Allport a jednostka

Następny zarzut wobec tej teorii, ściśle związany z niemożnością generowasJJ; nia przez nią twierdzeń empirycznych, dotyczy jej niezdolności do określeniaj|1 zbioru wymiarów, którymi należałoby się posługiwać przy badaniu osobowo: i Cechy indywidualne, zgodnie ze swą definicją, nie mogą być określone w postaci ogólnej; jeśli więc badacz przyjmuje podejście idiograficzne, musi wobec ka/duj osoby badanej podejmować od nowa zadanie polegające na opracowaniu zmień- i' nych. Oczywiście jest to stan rzeczy nieco zniechęcający osobę zainteresowana badaniami. W końcu, tym spośród współczesnych psychologów - a jest ich duża grupa którzy przypisują doniosłe znaczenie społecznokulturowym determinantom zachowania, niełatwo jest znaleźć sposób pozwalający zapewnić tym czynnikom właściwą reprezentację w teorii Allporta. Utrzymują oni, że teoria ta w p o t n i ' uwzględnia wzajemne związki między wszelkimi zachowaniami, lecz nie bierce pod uwagę zależności między zachowaniem a sytuacją środowiskową, w której to zachowanie występuje. Allport przywiązuje zbyt dużą wagę do tego, co dzieje s,. wewnątrz organizmu, a w zbyt małym stopniu liczy się z przyciągającym bądź ograniczającym oddziaływaniem sił zewnętrznych. Allport przyjął tę krytykę z charakterystycznym dla siebie brakiem uprzedzeń wobec odmiennego stanowiska i odpowiedział na nią. W ważnym artykule Traits revisited (1966 - Ponowne spotkanie z cechami) przyznał, że: „jego wcześniejsze poglądy zdawały się nie uwzględniać zmienności wprowadzonej przi. czynniki ekologiczne, społeczne i sytuacyjne" (s. 9). „To przeoczenie - kontynuuje Allport - powinno być naprawione przez adekwatną teorię, która dokładniej ukaże związki między systemem wewnętrznym i zewnętrznym". Jednakże Allpon nie próbował stworzyć takiej teorii i w gruncie rzeczy dawał do zrozumienia,: „ tego rodzaju teoria nie obaliłaby jego koncepcji ani nie zajęłaby jej miejsca. Nk wierzył on, że cechy można wyjaśnić w kategoriach efektów interakcji. Sytuac • środowiskowe i zmienne społecznokulturowe mogą być odległymi czynnikami przyczynowymi, lecz „pośredniczący czynnik osobowości jest zawsze proks; malną, bliską przyczyną postępowania ludzkiego". Jest obowiązkiem psycholoji - utrzymywał Allport - badać system, jakim jest osoba, ponieważ to właśnie osoba akceptuje system społeczny, odrzuca go lub pozostaje niepodatna na jego wpłTolerancyjny eklektyzm Allporta jest widoczny w przedstawionym poniżej 1 rozwiązaniu kontrowersji osoba-społeczeństwo. Teoretyk osobowości powinien mieć tak dobre przygotowanie w dziedzinie nauk społecznych, aby potrafił rozpatrywać zachowanie jednostki jako dostosowane jakiegokolwiek systemu interakcji, inaczej mówiąc - powinien umieć właściwie umiecie to zachowanie w kulturze, w której ono występuje, w jego kontekście sytuną jinm oraz w kategoriach teorii ról i teorii pola. Jednocześnie nie powinien zapominać o iv m że istnieje wewnętrzna i subiektywna strukturalizacja wszystkich tych konteksio\udi aktów (1960a, s. 307).

Najbardziej godną uwagi cechą prac teoretycznych Allporta jest chyba to, że mimo pluralizmu i eklektyzmu udało się im stworzyć atmosferę nowości i wywrzeć szeroki wpływ. Jego dzieło stanowi pomnik mądrego i wrażliwego uczonego, którj, dążył do przedstawienia pozytywnych aspektów zachowania ludzkiego w kategoriach uwzględniających niepowtarzalność każdego żywego organizmu.

Rozdział O

Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattelła

WIC Wprowadzenie i kontekst Analiza czynnikowa

Integracja dojrzewania i uczenia się Kontekst społeczny

Życiorys autora

Charakterystyczne badania i metody

Natura osobowości - struktura cech Cechy Cechy zdolnościowe i temperamentalne Równanie specyfikacyjne , Cechy dynamiczne Cattell a Freud

Aktualne badania

Rozwój osobowości Analiza wpływu dziedziczności i środowiska Uczenie się

Obecny status i ocena

badawcze Badanie jednej osoby z zastosowaniem analizy czynnikowej Systemowy model osobowości VIDAS Wielka Piątka czynników osobowości Genetyka zachowania Ewolucyjna teoria osobowości

*

••

•

••

:

•

314

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

Wprowadzenie i kontekst W niniejszym rozdziale zapoznamy się z pewną szczególną metodą empiryczną, a mianowicie analizą czynnikową, oraz przedstawimy stanowisko teoretyczni, które ukształtowało się w ścisłym związku z zastosowaniem tej metody, a mianowicie teorię osobowości sformułowaną przez Raymonda B. Cattella. Na tym nar/ę. dziu statystycznym oparł się również Hans Eysenck (zob. rozdz. 9.), zaś analiza czynnikowa jest oczywiście szeroko stosowana jako codzienne narzędzie empiryczne przez współczesnych badaczy o wielu rozmaitych orientacjach teoretycznych. Teoria Cattella jest jednak nieporównanie bardziej skomplikowaną teorią osobowości opartą na analizie czynnikowej. Zanim zdołamy ją zrozumieć, musimy zapoznać się pokrótce z samą metodą analizy czynnikowej.

Analiza czynnikowa Podstawowe idee analizy czynnikowej sformułował C. Spearman (1904), wybitny psycholog angielski, najbardziej znany ze swych prac nad zdolnościami umysłowymi (Spearman, 1927). Wysunął on sugestię, że analizując dwa nieco zbliżone do siebie testy zdolności, możemy się spodziewać, że otrzymamy dwa rodzaje czynników, które wpływają na wyniki uzyskiwane w tych testach. Po pierwsze, istnieje czynnik ogólny (np. płynność słowna, inteligencja ogólna, poziom wykształcenia), który jest ważny dla obu testów. Po drugie, istnieje czynnik specyficzny (np. pamięć wzrokowa, percepcja przestrzenna, szczególny rodzaj wiadomości), który jest jedyny w swoim rodzaju i charakterystyczny dla danego testu. Metoda analizy czynnikowej została opracowana jako sposób ustalania istnienia czynników ogólnych i dopomagania w ich identyfikacji. Technika Spearmana pozwalająca na wyodrębnienie pojedynczych czynników została zmodyfikowana przez Thurstone'a (1931), który wprowadził wielokrotną analizę czynnikową. Otworzyła ona drogę badaniom nad znacznie bardziej złożonymi problemami i pozostaje odtąd główną metodą analizy czynnikowej. Dokładna znajomość analizy czynnikowej nie jest niezbędna, aby zrozumieć treść niniejszego rozdziału; jest jednak konieczna, aby zdać sobie sprawę z ogólnych zasad tej metody. Teoretyk posługujący się analizą czynnikową zaczyna zwykle badania nad zachowaniem od zebrania wielkiej liczby wyników dotyczących wielkiej liczby osób badanych. Dysponując takimi wskaźnikami powierzchniowymi badacz następnie przeprowadza analizę czynnikową w celu wykrycia podstawowych czynników, które determinują czy kontrolują zmienność miar powierzchniowych. Ma więc on nadzieję, że zidentyfikuje niewielką liczbę podstawowych czynników, których działanie wyjaśnia większość zmienności wielkiej liczby miar, użytych początkowo przez badacza. W wyniku analizy czynnikowej nie tylko zostają wyodrębnione podstawowe czynniki, lecz także uzyskuje się dla każdej miary czy zbioru wskaźników ocenę tego, w jakim stopniu każdy z tych czynników przyczynia się do zmienności danej miary. Ocena ta, określana zwykle jako ładunek czynnikowy lub nasycenie, wskazuje po prostu, jaką część zmienności danej miary należy przypisać każdemu z czynników. O znaczeniu psychologicznym danego czynnika oraz nadanej mu nazwie decyduje głównie charakter tych miar, które mają wysokie ładunki tego

Wprowadzenie i kontekst

315

czynnika. Po zidentyfikowaniu podstawowych czynników teoretyk posługujący się analizą czynnikową może podjąć próbę opracowania sposobu skuteczniejszego mierzenia tych czynników, niż byłoby to możliwe przy użyciu pierwotnych miar. Tak więc zwolennik teorii czynnikowej zaczyna od dużej liczby miar zachowania, identyfikuje czynniki stanowiące podstawę tych miar, następnie stara się opracować skuteczniejsze środki oceny tych czynników. Uzyskiwane w ten sposób czynniki z teoretycznego punktu widzenia niewiele różnią się od komponentów czy podstawowych zmiennych innych teoretyków osobowości. Jest to jedynie próba sformułowania zmiennych, które wyjaśnią zróżnicowaną złożoność przejawianego zachowania. Nowość tego sposobu podejścia polega na metodzie zastosowanej w celu uzyskania tych zmiennych. Czytelnik powinien pamiętać, że chociaż czynniki grupowe, czyli wspólne, są szczególnie interesujące dla psychologa posługującego się analizą czynnikową, to jednak nie są one jedynym rodzajem czynników. Burt (1941) przedstawił zaakceptowany powszechnie opis różnych rodzajów czynników, które można uzyskać w wyniku stosowania analizy czynnikowej. Sugeruje on, że istnieją czynniki uniwersalne, czyli ogólne, które wpływają na wyniki we wszystkich miarach, a także czynniki grupowe, które odgrywają rolę w więcej niż jednej mierze, lecz nie we wszystkich. Ponadto istnieją czynniki specyficzne, które mają swój udział tylko w jednej z miar, i przypadkowe czynniki błędu, pojawiające się przy pojedynczym zastosowaniu pojedynczej miary, które można przypisać błędom pomiaru lub brakowi kontroli eksperymentalnej. Należy tu wspomnieć o jeszcze jednym zagadnieniu, które budzi pewne kontrowersje wśród zwolenników analizy czynnikowej, a mianowicie o rozróżnieniu między ortogonalnym (prostopadłym) a skośnym układem czynników (oraz o związanym z tym pojęciu czynników drugiego rzędu). W analizie czynnikowej można z góry ustalić, że uzyskane czynniki mają być nie skorelowane ze sobą nawzajem (w interpretacji geometrycznej - prostopadłe względem siebie, czyli „ortogonalne") lub można pozwolić, by ujawniły się czynniki skorelowane między sobą, czyli ukośne. Niektórzy zwolennicy zastosowania analizy czynnikowej w badaniach nad osobowością, preferują pierwszą z tych procedur ze względu na jej prostotę i efektywność. Inni jednak, z Cattellem włącznie, wysuwali argumenty na rzecz czynników skośnych na tej zasadzie, że rzeczywiste wpływy przyczynowe w dziedzinie osobowości mogą być z powodzeniem nieco skorelowane ze sobą i tylko dzięki zastosowaniu skośnego układu czynników można uzyskać niezafałszowany obraz zależności. Zastosowanie czynników skośnych ma jeszcze dodatkowe konsekwencje. Jeśli uzyskane czynniki są ze sobą skorelowane, to można zastosować ponownie tę samą metodę analizy czynnikowej do korelacji między czynnikami, otrzymując w ten sposób tak zwane czynniki drugiego rzędu. Na przykład analiza czynnikowa testów zdolności często przynosi takie czynniki pierwszego rzędu, jak „płynność słowna", „zdolność liczbowa", „wyobraźnia przestrzenna" itd., które same są zwykle skorelowane między sobą. Następnie można przeprowadzić analizę czynnikową korelacji między tymi czynnikami pierwszego rzędu, uzyskując albo pojedynczy czynnik drugiego rzędu, albo dwa ogólne czynniki „werbalny" i „niewerbalny", albo coś podobnego. Tak jak każda inna procedura, analiza czynnikowa może być użyta w niewłaściwy sposób, a najmądrzejsi badacze w tej dziedzinie kładą nacisk na fakt, że nic nie

316

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

zastąpi dobrych pomysłów ani dokładnej znajomości badanych zjawisk. Na przykład • Thurstone, omawiając pracę swego laboratorium psychometrycznego stwierdza: . < ...poświęcamy więcej czasu na obmyślanie testów eksperymentalnych do badań czynił nikowych niż na wszystkie obliczenia, włączając tu korelacje, analizę czynnikową-i i analizę strukturalną. Jeśli mamy kilka hipotez co do postulowanych czynnikom obmyślamy i projektujemy nowe testy, które pozwoliłyby rozstrzygnąć, którą z nich' należy wybrać. Jest to praca o charakterze całkowicie psychologicznym, bez żadnojai liczenia. Wymaga ona tyle intuicji psychologicznej, ile tylko możemy znaleźć wśi()C| studentów i wykładowców. Często stwierdzamy, że odgadywaliśmy błędnie, lecz nie; < kiedy wyniki są bardzo zachęcające. Wspominam o tym aspekcie analizy czynnikowej w nadziei przeciwstawienia się dość rozpowszechnionemu mniemaniu, że analiza ta ' sprowadza się wyłącznie do algebry i statystyki. Powinny one służyć nam przy badaniu idei psychologicznych. Jeżeli nie mamy żadnych idei psychologicznych, to nie joi prawdopodobne, abyśmy odkryli coś interesującego, gdyż jeśli nawet wyniki analizy czynnikowej są zupełnie wyraźne, interpretacja musi być równie subiektywna, jak w każdej innej pracy naukowej (1948, s. 402).

Pełne omówienie analizy czynnikowej czytelnik znajdzie w pracach Carrolla (1993), Comreya (1973), Harmana (1967) oraz w pracy Handbook of multwauate experimental psychology (1988). Po wiadomości o nowszych metodach konfirmancyjnej analizy czynnikowej odsyłamy czytelnika do prac McArdle'go (1996) oraz Nesselroade'go i Baltesa (1984)*. Tyle o zasadach analizy czynnikowej. Aby teraz móc podać istotne przykłady różnych sposobów zastosowania tej metody w teoretycznej i empirycznej analizie osobowości, przejdziemy do omówienia teorii osobowości sformułowanej przez Raymonda B. Cattella.

Życiorys autora Raymond Cattell był badaczem, u którego głębokie zainteresowanie metodami ilościowymi nie spowodowało zawężenia zakresu zainteresowań zjawiskami i problemami psychologicznymi. Analiza czynnikowa jest dla niego narzędziem, którym posługiwał się w celu wyjaśniania różnych problemów, uporządkowanych w ramach pewnego systemu. Jego teoria stanowi poważną próbę zebrania i zintegrowania wyników badań nad osobowością, prowadzonych przy zastosowaniu analizy czynnikowej. Cattell poświęca nieco uwagi wynikom uzyskanym przez badaczy posługujących się innymi metodami, aczkolwiek jego teoria opiera się przede wszystkim na wynikach analizy czynnikowej, gdyż właśnie w ten sposób uzyskuje on zmienne, które - jego zdaniem - mają największe znaczenie dla wyjaśnienia zachowania ludzkiego. Przypomina on Gordona Allporta tym, że jego stanowisko można również trafnie określić jako „teorię cech", a Kurta Lewina swą umiejętnością przekładania idei psychologicznych na ścisłe formy matematyczne. Jednakże spośród teoretyków omówionych w niniejszej książce Cattell najbardziej przypomina Murraya. Obaj rozpatrują osobowość w szerokiej per* Zobacz także: M. Zakrzewska Analiza czynnikowa w budowaniu i sprawdzaniu modeli psychologicznych, Poznań, 1994, Wydawnictwo Naukowe UAM (przyp. red. nauk.).

r

Życiorys autora

317

sp6lctywie

i tworzą wielkie, szerokie systemy teoretyczne, obejmujące Jiele różnych kategorii zmiennych. Obaj zajmują się empiryczną eksploracja rozległych obszarów osobowości co w obu wypadkach doprowadziło do utworzenia dużej liczby jconstruktów (często o dziwnych nazwach), powiązanych operacyjnie z danymi. Ponadto obaj ci teoretycy kładą silny nacisk na konstrukty motywacyjne: Murray na „potrzeby", Cattell na „cechy dynamiczne"; obaj czynią znaczny użytek z koncepcji psychoanalitycznej i obaj nadają w swych systemach status teoretyczny zarówno osobie, jak i środowisku. Wyraźną różnicą między nimi jest oczywiście silny związek teorii Cattella z określoną metodą statystyczną - analizą czynnikową. Raymond Bernard Cattell urodził Raymond Bernard Cattell się w 1905 r. w Staffordshire w Anglii, a całe swoje wykształcenie otrzymał również w tym kraju. W roku 1924 na Uniwersytecie Londyńskim uzyskał licencjat z chemii, a w 1929 r. na tej samej uczelni doktorat w dziedzinie psychologii. W latach 1928-1931 był wykładowcą w Uniwersyteckim College'u Południowego Zachodu (University College of South West) w Exeter w Anglii, a w latach 1932-1937 dyrektorem Miejskiej Kliniki Psychologicznej w Leicester, również w Anglii. To niezwykłe zestawienie stanowiska akademickiego z następującym bezpośrednio po nim bogatym doświadczeniem klinicznym niewątpliwie po części wyjaśnia późniejszą rozległość zainteresowań Cattella. W roku 1937 Uniwersytet Londyński przyznał mu doktorat w dziedzinie nauk przyrodniczych za wkład w badania nad osobowością. W roku akademickim 1937/38 był współpracownikiem Thorndike'a w badaniach prowadzonych w College'u Nauczycielskim Uniwersytetu Kolumbia; następnie pracował jako profesor psychologii na Uniwersytecie Clarka, do czasu objęcia w 1941 r. stanowiska wykładowcy na Uniwersytecie Harvarda. W roku 1944 przeniósł się na Uniwersytet Illinois, gdzie do czasu swego przejścia na emeryturę w 1973 r. pełnił funkcję profesora pracując na stanowisku naukowo-badawczym w dziedzinie psychologii oraz dyrektora Pracowni Badań nad Osobowością i Zachowaniem Grupowym (Laboratory of Personality and Group Behavior Research). Od roku 1973 prowadził gościnne wykłady na Uniwersytecie Hawajskim. W roku 1953 Nowojorska Akademia Nauk przyznała Cattellowi Nagrodę Wennera-Grena za publikację dotyczącą psychologii badacza. Cattell przyczynił się do założenia w 1960 r. Towarzystwa Psychologii Eksperymentalnej Wielu Zmiennych (Society for Multivariate Experimental Psychology) i pełnił funkcję jego pierwszego przewodniczącego*. * Cattell zmarł w roku 1998 (przyp. red. nauk.).

318

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

Podobnie jak wszyscy teoretycy, którzy opierają swe prace na analizie czur nikowej, Cattell zawdzięcza wiele pionierskim ideom Spearmana, a także pracot Thurstone'a, stanowiącym twórcze rozwinięcie tych idei. Teoretyczne sformuś wania Cattella pozostają w ścisłym związku z koncepcją McDougalła, które? zainteresowanie wykrywaniem podstawowych dymensji zachowania oraz nacis na samoocenę można dostrzec w nowoczesnym przebraniu w pismach Cattell; Szczegóły wielu idei teoretycznych Cattella, zwłaszcza dotyczących rozwoju, s bardzo blisko związane ze sformułowaniami Freuda i późniejszych przedstawią li psychoanalizy. Przez 40 lat Cattell opublikował zdumiewającą liczbę książek i artykułów których zakres obejmuje nie tylko badania nad osobowością i pomiarem cech psi chicznych, lecz także zahacza o tematy należące do takich tradycyjnych dziedi jak psychologia eksperymentalna, psychologia społeczna i genetyka człou iL'Kd Już same dane liczbowe dotyczące jego twórczości wzbudzają podziw. Cat wydał ponad 400 artykułów badawczych, ok. 40 książek, oraz kilkanaście ro/ma. itych testów do pomiaru osobowości, inteligencji oraz do stosowania w psycho- :! patologii. Wśród.tego bogactwa publikacji możemy wyróżnić kilka takich, które sla , wią najważniejsze etapy systematycznej pracy Cattella nad osobowością. P I C I . sza z tych książek, zatytułowana Descńption and measurement of personcn (1946 - Opis i pomiar osobowości), stanowi próbę naszkicowania, w ujęciu pi krojowym, opisowych podstaw adekwatnej teorii osobowości. W drugiej ksuu Personality: a systematic, theoretic, and factual study (1950 - Osobowość: systematyczne, teoretyczne i empiryczne studium), autor stara się stworzyć, na podstawach ustanowionych w poprzednim dziele, syntetyczny obraz najważniejszych zjawisk osobowości, uwzględniający zarówno perspektywę przekrojową, jak i rozwojową. Trzecią z kolei książką w tej serii, zawierającą chyba najbardziej dotychczas kompletną i szczegółową prezentację poglądów teoretycznych Cattella, jest Personality and motivation structure and measurement (1957 - Struktura i pomiar osobowości i motywacji). Na pół popularny opis teorii i badań w dziedzinie osobowości zawiera The scientific analysis of personality (1966 - Naukowa analiza osobowości), która została zaktualizowana przy współudziale Paula Kline'a i wydana w 1977 r. pod tytułem The scientific analysis of personality ani • motivation (Naukowa analiza osobowości i motywacji). Książka ta, wraz z Humań motwation and the dynamie calculus (Motywacja człowieka a rachunek dynamiczny, Cattell, 1985) oraz z nowym rozdziałem napisanym przez Cattella w Handbook of personality (Podręcznik psychologii osobowości) Pervina (Cattell, 1990) stanowi najlepsze aktualne ujęcie poglądów Cattella. Przestrzegamy jednak czytelnika, że te ostatnie tomy zawierają materiał trudny. Podsumowaniem ogromnego wkładu Cattella do wielozmiennowej teorii, pomiaru oraz badań jest The handbook of multwariate experimental psychology (Podręcznik wielozmiennowej psychologii eksperymentalnej, 1988). Swoje poglądy na teorię uczenia się Cattell wyłożył w książce Personality and learning theory (Osobowość a teoria uczenia się), która ukazała się w dwóch tomach - The structure of personality in its environment (Struktura osobowości w jej środowisku, 1979) oraz-A systems theory of maturation and structured learning (Teoria systemowa dojrzę- : wania i uczenia się ustrukturalizowanego, 1980). Inne znakomite pozycje to m.in. i Personality and mood by ąuestionnaire (Osobowość i nastrój w badaniu kwestio-

Natura osobowości - struktura cech

319

ariuszowym, Cattell, 1973a), Motivation and dynamie structure (Motywacja "struktura dynamiczna, Cattell, Child, 1975), The inheritance of personality and flbitity (Dziedziczenie osobowości i zdolności, Cattell, 1982) oraz Structured personality-learning theory (Ustrukturlizowana teoria uczenia się osobowościowego, Cattell 1983). Wydajność naukowa Cattella była nadzwyczajna. W ostatnich latach (1972, 1987) zaproponował on nową moralność opartą na naukowej miedzy i badaniach. Dzieło to otrzymało nazwę beyondism i stanowi połączenie etyki, religii oraz wiedzy o organizacji społecznej. Do testów psychologicznych Cattella należą m.in.: The culture free test of in0igence (1944 - Neutralny Kulturowo Test Inteligencji); The O-A personality test battery (1954 - Bateria Testów Osobowości O-A), The Clinical Analysis Questionnaire (Kwestionariusz Analizy Klinicznej, Cattell, 1973a), The Motivation Analysis Test (Test Analizy Motywacji, Cattell, Horn, Sweney, 1970) oraz Sixteen personality Factor Questionnaire (16-Czynnikowy Kwestionariusz Osobowościowy _ 16 PF* - Cattell, Saunders, Stice, 1950; zob. też: Cattell, Eber, Tatsuoka, 1970).

Natura osobowości - struktura cech System konstruktów teoretycznych zaproponowany przez Cattella należy do najbardziej złożonych wśród rozpatrywanych przez nas teorii. Aczkolwiek pojęcia te swój specyficzny charakter, a często także swą definicję empiryczną zawdzięczają badaniom prowadzonym za pomocą analizy czynnikowej, to jednak niektóre z nich wywodzą się z wyników badań eksperymentalnych lub prostych badań polegających na obserwacji zachowania. Ten stan rzeczy Cattell uważa jednak za tymczasowy, o czym świadczy następujący cytat: Nasza wiedza z zakresu psychologii dynamicznej została zdobyta głównie za pomocą metod klinicznych i naturalistycznych, a w mniejszym stopniu za pomocą kontrolowanych eksperymentów. Obecnie trwa proces dostarczania stwierdzeniom pierwszego, a nawet drugiego rodzaju zdrowszych podstaw przez zastosowanie bardziej wyrafinowanych metod statystycznych. Zwłaszcza eksperymenty i wnioski o charakterze klinicznym potrzebują oparcia w postaci realnych koncepcji dotyczących tego, jakie cechy (a szczególnie popędy) są rzeczywiście cechami jednostkowymi, a to wymaga fundamentu w postaci badań z zastosowaniem analizy czynnikowej (1950, s. 175).

Cattell uważa, że z dokładnym zdefiniowaniem osobowości trzeba zaczekać, aż będzie można szczegółowo określić wszystkie pojęcia, które planuje zastosować w swych badaniach nad zachowaniem. Dlatego też rozmyślnie podaje jedynie bardzo ogólną definicję: Osobowość jest tym, co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej sytuacji. Celem badań psychologicznych nad osobowością jest więc ustalenie praw określających, co różni ludzie będą robić we wszelkich rodzajach sytuacji społecznych i ogólnych sytuacji środowiskowych. [...] Osobowość [...] wiąże się z całym zachowaniem jednostki, zarówno zewnętrznym, jak i wewnętrznym (1950, s. 2 - 3 ) . * Zobacz: M. Nowakowska Polska adaptacja 16-Czynnikowego Kwestionariusza Osobowościowego R. B. Cattella, „Psychologia Wychowawcza", 1970, 13, s. 478-500 (przyp. red. nauk.).

320

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

Ten nacisk na badania nad osobowością uwzględniające „całe" zachowani, nie jest oczywiście atakiem na niezbędne abstrahowanie czy wyodrębnianie, które ma miejsce w zwykłych badaniach empirycznych. Jest to po prostu przypomną nie, że znaczenie małych wycinków zachowania może być w pełni zrozumiane tylko wtedy, gdy rozpatruje się je w obszerniejszym kontekście całego funkcjo, nującego organizmu. Cattell uważa osobowość za złożoną i zróżnicowaną strukturę cech, z moty. wacją w znacznym stopniu zależną od podzbioru tzw. cech dynamicznych. Gdy rozpatrzymy wprowadzone przez Cattella różne rodzaje cech oraz pewne związane z nimi pojęcia, takie jak równanie specyfikacyjne i sieć dynamic:na będziemy mieli dość pełny obraz jego koncepcji osobowości. Obraz ten uzupełni omówienie jego sposobu ujęcia rozwoju osobowości, rozpatrzenie poglądów na społeczny kontekst osobowości oraz krótkie spojrzenie na niektóre charakterystyczne dla niego metody badawcze. W podsumowaniu tego omówienia czytelnik doceni znaczenie Cattellowskiego powiedzenia „nauka wymaga pomiaru".

Cechy Cecha jest zdecydowanie najważniejszym pojęciem Cattella. W gruncie rzeczy inne pojęcia, które będziemy dalej rozpatrywać, są zazwyczaj uważane za szczególne przypadki tej ogólnej kategorii pojęciowej; Cattell analizował to pojęcie i jego związki z innymi zmiennymi bardziej szczegółowo niż którykolwiek ze współczesnych teoretyków, może z wyjątkiem Gordona Allporta. Cecha jest według niego „strukturą psychiczną", czymś wywnioskowanym z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia regularności czy spójności tego zachowania. Zasadnicze znaczenie w poglądach Cattella ma rozróżnienie cech powierzchniowych, reprezentujących wiązki jawnych, czyli zewnętrznych, zmiennych, które zdają się występować łącznie, i cech źródłowych, reprezentujących podstawowe zmienne, które współdeterminują wielorakie przejawy powierzchniowe. Jeśli więc stwierdzimy, że pewna liczba zjawisk behawioralnych zdaje się występować łącznie, to możemy uważać je za jedną zmienną. W medycynie określono by to jako syndrom (zespół), lecz tu stosuje się termin „cecha powierzchniowa". Cechy źródłowe natomiast identyfikuje się jedynie za pomocą analizy czynnikowej, która pozwala badaczowi określić zmienne czy czynniki, które są podstawą tego powierzchniowego zachowania. Nie ulega wątpliwości, że Cattell uważa cechy źródłowe za ważniejsze od cech powierzchniowych. Wynika to nie tylko stąd, że cechy źródłowe stwarzają możliwość większej oszczędności opisu, ponieważ są prawdopodobnie mniej liczne, lecz przede wszystkim stąd, że: [...] istnieje nadzieja, że cechy źródłowe są rzeczywistymi strukturalnymi wpływami, działającymi u podstaw osobowości; jest to dla nas niezbędne, abyśmy mogli radzić sobie z problemami integracji dynamicznej. [...] jak wykazują obecnie badania, te cechy źródłowe odpowiadają rzeczywistym jednostkowym wpływom (czynnikom fizjologicznym czy temperamentalnym, stopniom integracji dynamicznej, oddziaływaniom instytucji społecznych), o których można będzie dowiedzieć się znacznie więcej, gdy zostaną zdefiniowane (1950, s. 27).

Natura osobowości - struktura cech

321

Cechy powierzchniowe są wytworem interakcji cech źródłowych i na ogół można oczekiwać, że będą mniej stałe niż czynniki. Cattell przyznaje, że obserwatorowi posługującemu się jedynie zdrowym rozsądkiem wydaje się na ogół, że cechy powierzchniowe są ważniejsze i mają większe znaczenie niż cechy źródłowe, gdyż odpowiadają one uogólnieniom tego rodzaju, jakich można dokon ać na podstawie zwykłej obserwacji. Jednakże na dalszą metę okazuje się, że właśnie cechy źródłowe są najbardziej użyteczne przy wyjaśnianiu zachowania. Niewątpliwie każda pojedyncza cecha może reprezentować wynik działania czynników środowiskowych, czynników dziedzicznych lub pewnej mieszaniny obu rodzajów czynników. Cattell sugeruje, że podczas gdy cechy powierzchniowe muszą być wynikiem oddziaływania mieszaniny tych czynników, jest co najmniej możliwe, iż cechy źródłowe można podzielić na te, które reprezentują dziedziczność, lub ogólnie - czynniki konstytucjonalne, oraz te, które wywodzą się z czynników środowiskowych. Cechy będące wynikiem działania warunków środowiskowych noszą nazwę cech ukształtowanych przez środowisko; cechy odzwierciedlające działanie czynników dziedzicznych nazywane są cechami konstytucjonalnymi: Jeśli cechy źródłowe ustalone za pomocą analizy czynnikowej są czystymi niezależnymi wpływami, jak sugeruje istniejący materiał dowodowy, to nie mogą być one rezultatem zarówno dziedziczności, jak i środowiska, lecz muszą wynikać z jednego lub drugiego [...] Wzorce wynikające w ten sposób z wewnętrznych warunków czy wpływów możemy nazwać konstytucjonalnymi cechami źródłowymi. Unikamy terminu „wrodzone", ponieważ wiemy tylko tyle, że źródło ma charakter fizjologiczny i znajduje się wewnątrz organizmu, a to znaczy tyle co wrodzone jedynie w pewnej części przypadków. Z drugiej strony dany wzorzec może być „wdrukowany" (imprinted) w osobowość przez coś zewnętrznego względem niej [...] Takie cechy źródłowe przejawiające się w postaci czynników możemy nazwać cechami ukształtowanymi przez środowisko, ponieważ powstają one pod kształtującym wpływem instytucji społecznych i rzeczywistości fizycznej, które składają się na wzorzec kulturowy (Cattell, 1950, s. 33-34).

Cechy można także podzielić według sposobu icji przejawiania się. Jeśli wiążą się one z pobudzaniem jednostki do działania zmierzającego do pewnego celu, są to cechy dynamiczne-, jeśli wiążą się one z efektywnością, z jaką jednostka osiąga ten cel, są to cechy zdolnościowe. Cechy te mogą też wiązać się głównie z konstytucjonalnymi aspektami reakcji, takimi jak szybkość, energia czy wrażliwość emocjonalna, i określa się je wtedy jako cechy temperamentalne. Oprócz tych głównych rodzajów cech Cattell w późniejszych pracach kładł nacisk na bardziej krótkotrwałe i zmienne struktury wchodzące w skład osobowości, takie jak stany i role. Przy omawianiu poglądów Cattella na strukturę osobowości dogodnie będzie rozpatrzyć najpierw względnie stabilne i trwałe cechy dynamiczne, które zajmują pośrednie miejsce pod względem stałości, oraz najbardziej zmienne role i stany.

Cechy zdolnościowe i temperamentalne Według Cattella istnieją trzy główne źródła danych o osobowości: dokumentacja życia ( l i f e record), czyli dane L (L-data); kwestionariusz samoopisowy (self

322

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

rating ąuestionnaire), czyli dane Q (Q-data), oraz test obiektywny (objectmm test), czyli dane T (T-data). Pierwszy z tych rodzajów danych, dane L, mofM w zasadzie zawierać rzeczywistą dokumentację zachowań danej osoby w spo|8 czeństwie, taką jak świadectwa szkolne czy akta sądowe, aczkolwiek w praktyją Cattell zwykle zastępuje ją ocenami innych osób, które znają osobę badaną, stfl| kają się z nią w realnych sytuacjach życiowych. Samoopis (dane Q) obejmuM wypowiedzi danej osoby o swym własnym zachowaniu i w ten sposób moaj wzbogacić o „wnętrze psychiczne" zapis zewnętrzny, jakiego dostarczają dane Ig Test obiektywny (dane T) oparty jest na trzeciej możliwości, stwarzaniu specjaw nych sytuacji, w których zachowanie danej osoby można mierzyć w sposób obielał tywny. Sytuacje te mogą być zadaniami, do których wykonania potrzebny je|§ jedynie papier i ołówek lub też konieczne jest zastosowanie różnego rodzaju" aparatury. Cattell i jego współpracownicy byli niezmiernie płodni, jeśli chodzi 0 obmyślanie i adaptowanie tych testów: kompendium Cattella i Warburtonff (1967) wylicza ich ponad 400. J| Cattell starał się ustalić ogólne cechy osobowości przeprowadzając odrębnej badania, w których dokonywał analizy czynnikowej, wykorzystując wszystklf wymienione wyżej źródła danych, przy założeniu, że gdyby z nich wszystkich! wyłoniły się te same cechy źródłowe, stanowiłoby to dostatecznie silny dowód, iS cechy źródłowe są prawdziwymi funkcjonalnymi jednostkami, a nie jedynie artej faktami metody. Wyniki jakichś 20 czy 30 analiz czynnikowych przeprowadzo-1 nych przez Cattella i jego współpracowników w ciągu kilku dziesięcioleci pro-i wadzą do wniosku, że podobną strukturę czynnikową uzyskuje się z ocen« zachowania i z danych kwestionariuszowych, natomiast analiza wyników testów; obiektywnych przynosi na ogół czynniki raczej odmienne. Badania te objęły różnej grupy wiekowe (dorosłych, młodzież, dzieci) i różne kraje (Stany Zjednoczonej Wielką Brytanię, Australię, Nową Zelandię, Francję, Włochy, Niemcy, Meksykjf Brazylię, Argentynę, Indie i Japonię), tak że czynniki te prawdopodobnie odzna-? czają się pewną uniwersalnością. Należy zwrócić uwagę na fakt, że inni badacze,; stosując nieco odmienne procedury, uzyskali inne zbiory powtarzalnych czynni-, ków w dziedzinie osobowości (Guilford i Zimmerman, 1956; Norman, 1963;' Comrey i Jamison, 1966), lecz jeśli nawet czynniki Cattella stanowią tylko jeden; z wielu zbiorów wymiarów, jakie mogą służyć do opisu osobowości, to są one. przynajmniej tym zbiorem, wokół którego zgromadzono znaczną ilość danych empirycznych. Istotnym wyznacznikiem decydującym w znacznej mierze o wyniku analizy czynnikowej jest punkt wyjścia, czyli zmienne powierzchniowe, od których zaczy-. na się analizę, a Cattell kładł silny nacisk na znaczenie właściwego doboru próbek z całej sfery osobowości przy rozpoczęciu badań eksploracyjnych. Cattell rozpoczął swe badania nad oceną zachowania od rozpatrzenia opracowanej przez Allporta i Odberta (1936) listy około 4500 nazw cech, zaczerpniętych z kompletnego słownika języka angielskiego. Liczbę tę zredukowano do 171, grupując nazwy bliskoznaczne oraz eliminując określenia rzadko spotykane i metaforyczne. Następnie zastosowano empiryczne procedury grupowania, ustalając korelacje między tymi nazwami, i w ten sposób otrzymano 35 cech powierzchniowych. Później, na podstawie przeczytanej literatury z psychologii eksperymentalnej 1 zaburzeń psychicznych, Cattell dodał do tego inne cechy powierzchniowe, talę że łączna liczba cech zwiększyła się do 46 (Cattell, Kline, 1977). Cattell określił

Natura osobowości - struktura cech

323

46 cech powierzchniowych mianem typowej ograniczonej sfery osobowości /zob. hstę tych cech w: Cattell, 1957, s. 813-817). Oceny rówieśników w zakresie tvch cech stworzyły podstawę do wstępnej cattellowskiej analizy czynnikowej danych L. Za pomocą tej analizy Cattell wyodrębnił 15 czynników, które zinterpretował jako źródłowe cechy osobowości z zakresu danych L. Wykorzystując te cechy jako modele, napisał tysiące pytań przeznaczonych do poznania osobowości i dokonał spośród nich wyboru. Za pomocą serii analiz czynnikowych samoopisu dokonanego przez osoby badane na podstawie tych pytań sprowadził je do 16 czynników, które zinterpretował jako źródłowe cechy osobowości w zakresie danych Q• Cattell stwierdził, że 12 spośród tych 16 czynników odpowiada 12 s p o ś r ó d 15 cech źródłowych z zakresu danych L. Uznał on, że jest to rozsądna o d p o w i e d n i o ś ć między strukturą czynnikową, a co za tym idzie strukturą osobowości, w zakresie danych L i Q. W pierwszej części tabeli 8.1 zestawiono te 16 cech, które mierzy najpopularniejszy test osobowości Cattella, mianowicie Test 16 Czynników Osobowości (16 PF)- Cechy oznaczone od Qx do Q4 to cechy wyłącznie z zakresu danych Q. pierwsze 12 cech jest wspólnych dla L i Q. W późniejszych pracach Cattell wyodrębnił dodatkowe 7 cech źródłowych. Zostały one wymienione w drugiej części tabeli 8.1. Cztery spośród tych nowych czynników są wspólne dla danych L i Q. Oznaczono je literami D, J, KiP dla wypełnienia luk w alfabetycznym porządku pierwotnej listy 16 czynników. Pozostałe trzy czynniki, Q5, Q6 i Q7 pojawiają się tylko przy danych Q. Wiele nazw czynników ilustruje charakterystyczne zamiłowanie Cattella do •wynajdywania nowych terminów. Niektóre nazwy mają charakter opisowy, inne odzwierciedlają hipotezy Cattella dotyczące genezy lub podstawowej natury danego czynnika. Na przykład Parmia oznacza „parasympatyczną odporność" (parasympathetic immunity), Premsia jest skrótem „chronionej wrażliwości emocjonalnej" {protected emotional sensitivity), Autia sugeruje, że osoba oceniana wysoko pod względem tego czynnika jest autystyczna, czyli pochłonięta sobą itd. (tabela 8.1). Cattell uważa, że nazwy czynników są zawsze przybliżone i prowizoryczne, i w praktyce posługuje się ich literowymi lub cyfrowymi oznaczeniami. Obok tych 23 czynników Cattell proponuje 12 czynników z dziedziny psychopatologii (Cattell, 1973a). Czynniki otrzymane w wyniku analizy kwestionariuszy i ocen zalicza się głównie do kategorii cech temperamentu, aczkolwiek B (inteligencja) klasyfikowany jest jako czynnik zdolnościowy. Czynniki wyprowadzone z testów obiektywnych obejmują szerszy zakres, mianowicie zdolności, temperament i cechy dynamiczne. Dwadzieścia jeden cech źródłowych z zakresu danych T, wyodrębnionych na podstawie wyników analizy czynnikowej zastosowanej wobec bardzo wielu obiektywnych testów osobowości, przedstawia tabela 8.2. W tabeli 8.3 przedstawiono przykład czynnika ze sfery temperamentu, uzyskanego w wyniku analizy testów obiektywnych. Występuje tu obok siebie ciekawy zestaw różnorodnych miar, co jest charakterystyczne dla Cattellowskich czynników wyprowadzonych z danych T, aczkolwiek widoczna jest także pewna spójność. Kwestia emocjonalności i konformizmu zdaje się przewijać przez wiele miar wymienionych w tabeli 8.3. Cattell podaje, że czynnik ten dobrze koreluje z psychiatrycznymi ocenami i z wynikami Skali Jawnego Niepokoju skonstruowanej przez Taylor (Taylor Manifest Anxiety Scalę; Cattell i Scheier, 1961). te

Tabela 8.1. Zestawienie głównych cech źródłowych wg Cattella Wskaźnik cechy źródłowej

Opis osoby osiągającej niski wynik w zakresie tej cechy

Opis osoby osiągającej wysoki wynik w zakresie tej cechy

A

Sizja: Powściągliwy, niezależny, krytyczny, trzymający się na uboczu, sztywny

Afekcja: wylewny, serdeczny, niefrasobliwy uczestniczący

B

Mała inteligencja: tępy

Duża inteligencja: bystry

C

Mniejsza siła ego: na łasce uczuć, emocjonalnie mniej stabilny, łatwo traci równowagę

Większa siła ego: emocjonalnie stabilny, dojrzały, mający trzeźwy stosunek do rzeczywistości, spokojny

E

Uległość: pokorny, łagodny, łatwo pozwalający sobą kierować, posłuszny, dostosowujący się

Dominacja: asertywny, agresywny, współzawodniczący, uparty

F

Desurgencja: trzeźwy, małomówny, poważny

Surgencja: niefrasobliwy, beztroski, wesoły,' entuzjastyczny

G

Mniejsza siła superego: niesumienny, lekceważy reguły

Większa siła superego: sumienny, wytrwały, uznający zasady moralne, stateczny

H

Threctia: nieśmiały, bojaźliwy, wrażliwy na zagrożenie

Parmia: śmiały, bez zahamowań, śmiały społecznie

I

Harria: twardy, polegający na sobie, realistyczny

Premsia: delikatny, wrażliwy, lgnący do innych, nadmiernie chroniący się

L

Alaksja: Ufny, przyjmujący warunki

Protensja: podejrzliwy, trudny do oszukania

M

Praksernia: praktyczny, o „przyziemnych" zainteresowaniach

Autia: obdarzony artystyczną wyobraźnią, roztargniony

N

Naturalność: naiwny, bezpretensjonalny, prosty, lecz społecznie niezręczny

Wnikliwość: przenikliwy, z ogładą, obdarzony świadomością społeczną

O

Niezmącona pewność: pewny siebie, spokojny, solidny, zadowolony z siebie, pogodny

Skłonność do poczucia winy: lękliwy, robiący sobie wyrzuty, niepewny, martwiący się zadręczający się

Zachowawczość temperamentu: zachowawczy, szanujący tradycyjne pojęcia

Radykalizm: eksperymentujący, liberalny, wolnomyśliciel

Q2

Przynależność do grupy: zależny od grupy, chętnie przyłącza się do różnych grup i jest ich dobrym członkiem

Samowystarczalność: samowystarczalny, zaradny, woli własne decyzje

Q3

Mała integracja sentymentu wobec siebie: niezdyscyplinowany, w sprzeczności ze sobą, ślamazarny, kieruje się własnymi pobudkami, lekceważy reguły społeczne

Duża siła sentymentu wobec siebie: panuje nad sobą, wymaga od siebie siły woli, skrupulatny społecznie, kompulsywny, kieruje się obrazem samego siebie

QĄ

Małe napięcie ergiczne: rozluźniony, spokojny, niemrawy, niesfrustrowany, opanowany

Duże napięcie ergiczne: napięty, sfrustrowany, przeciążony, przemęczony

cd. Wskaźnik cechy

źródłowej

Qpj s o s o b y osiągającej niski wynik w zakresie tej cechy

_____

p- Niebezpieczna

Opis osoby osiągającej wysoki wynik w zakresie tej cechy

pobudliwość

Tryskam pomysłami na to, co chciałbym robić w następnej kolejności. (a) Zawsze

(b) Często

(c) Praktycznie nigdy

Ludzie, których pragnę, nigdy nie wydają się bardzo mną zainteresowani. (a) Prawda

(b) Nie wiem

(c) Fałsz

Coasthenia/Zeppia Lubię zebrać grupę i prowadzić ją do jakichś działań. : (a) Prawda

(b) Nie wiem

(c) Fałsz

Ludzie mówią mi, że jestem: (a) Skłonny do hałaśliwości K:

Dojrzałe

(b) Obdarzony cechami pośrednimi (c) Spokojny i trudno mnie zrozumieć

uspołecznienie/nieokrzesanie

Wolę gry, które są: (a) Podniecające

(b) Pośrednie

(c) Na tematy ważne społecznie

Jeżeli podejmuję nowe działanie, to lubię: (a) Uczyć się go w trakcie wykonywania

(b) Pośrednio

(c) Przeczytać książkę na jego temat napisaną przez znawcę

P: Sangwiniczna niedbałość Rzadko pozwalam sobie na fantazjowanie i udawanie (a) Prawda

(b) Nie wiem

(c) Fałsz

Najbardziej lubię rozmawiać z przyjaciółmi o: (a) Miejscowych wydarzeniach

(b) Pośrednio

(c) Wielkich artystach i obrazach

Qj: Oddanie grupie z poczuciem nieadekwatności Lubię przedsięwzięcia, w które mogą włożyć całą swoją energię: (a) Tak

(b) Chyba tak

* (c) nie

W sytuacji, która stawia mi nagle wymagania, czuję się: (a) Niedobrze

(b) Pośrednio

(c) Pewien, że sobie poradzę

Qg: Społeczna buńczuczność Umiem wynajdywać sprytne uzasadnienie, kiedy wydaje się, że nie mam racji (a) Tak

(b) Chyba tak

(c) nie

Nigdy nie nazywają mnie człowiekiem pełnym werwy i śmiałym (a) Prawda

(b) Nie wiem

(c) Fałsz

Q.y. Otwarte wyrażanie swoich poglądów Nie interesuje mnie wyrażanie swoich poglądów na zebraniach publicznych (a) Prawda

(b) Nie wiem

(c) Fałsz

W wielu przedsięwzięciach, w które jestem zaangażowany, nie mam jasnego pomysłu, co dalej robić (a) Tak

(b) Chyba tak

Źródło: Cattell i Kline, 1977, s. 342-344.

(c)' nie

326

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

Tabela 8.2. Podstawowe obiektywne czynniki testu osobowości - zwięzłe nazwy uzgodnione do stosowanigf skrótowego U.I. 16

.

Narcystyczne ego/pewna, zdyscyplinowana nieasertywność

U.I. 17

Hamowanie-nieśmialość/ufność

U.I. 18

Maniakalna żywość/bierność

U.I. 19

Niezależność/podporządkowanie

U.I. 20

Komencja (dostosowanie się do stada)/obiektywność

U.I. 21

Wigor/podatność na tłumienie

U.I. 22

Cortertia (aktywność korowa)/pathemia

U.I. 23

Mobilizacja energii/regresja

U.I. 24

Lęk/przystosowanie

U.I. 25

Realizm/tensinflexia (skłonności psychotyczne)

U.I. 26

Narcystyczny sentyment dotyczący własnego Ja/pospolitość

U.I. 27

Sceptyczna apatia/zaangażowanie

U.I. 28

Astenia superego/gruboskórna pewność siebie

U.I. 29

Reagowanie całym sobą/brak woli

U.I. 30

Brak wrażliwości/dissofrustancja

U.I. 31

Ostrożność/impulsywna zmienność

U.I. 32

Exvia (ekstrawersja)/invia (introwersja)

U.I. 33

Przygnębienie (pesymizm)/sangwiniczna równowaga

U.I. 34

Onconautia (niepraktyczność)/praktyczność

U.I. 35

Stolparsomnia (ospałość )/podniecenie

U.I. 36

Sentyment dotyczący własnego Ją/słaby sentyment dotyczący własnego Ja

Źródło: Cattell i Kline. 1977, s. 347. U.I. - indeks uniwersalny (unwersal index).

1ii fi

1

Czynnik ten jest interesujący również z innego powodu. Wspomnieliśmy już,| że czynniki stwierdzone przez Cattella w odniesieniu do danych L i danych Q sąv; na ogół podobne, natomiast czynniki wyprowadzone z danych T, ogólnie biorąc; i nie pasują do tamtych. Okazuje się jednak, że niektóre z czynników dotyczących| danych T zdają się odpowiadać czynnikom drugiego rzędu w danych z kwestio-;nariuszy i ocen. Opisany powyżej czynnik odnoszący się do danych T zdaje się.s bardzo dobrze zgadzać z czynnikiem temperamentalnym drugiego rzędu, także,-.] określonym jako lęk, którego ładunki występują w następujących czynnikach J pierwszego rzędu: C - mała siła ego; O - skłonność do poczucia winy; H - nie-j śmiałość; L - podejrzliwość. Jako inny przykład takiego dopasowania może , posłużyć czynnik odnoszący się również do danych testowych, którym naładowa-j ne są miary płynności wysławiania się, pewności siebie oraz niedokładności,'-; i który wykazuje ścisłą zgodność z czynnikiem drugiego rzędu dotyczącym lcwes-; tionariuszy i ocen, określanym jako czynnik ekstrawersji-introwersji (czy jak woli Cattell: Exvia-Invia). Tym czynnikiem drugiego rzędu naładowane są czynniki: ; F - niefrasobliwość, beztroska; A - otwartość, bezpośredniość; H - śmiałość,, przedsiębiorczość. Cattell wyodrębnił 8 czynników drugiego rzędu na podstawie 16 cech pierwotnych oraz w sumie 12 czynników na podstawie rozszerzonego zbioru 23 cech źródłowych. ;; Cattell sugeruje więc, że ten częściowy brak zgodności między czynnikami otrzymanymi dla różnych źródeł danych może jedynie oznaczać, iż za pomocą rozmaitych sposobów pomiaru uzyskuje się dane o dość różnym poziomie ogól-

Natura osobowości - struktura cech

327

Tabela 8.3. Typowy czynnik wyprowadzony z danych T, U.I. 24, lęk ^iaryfliające ładunek tego czynnika Gotowość do przyznania się do powszechnych słabości Tendencja do zgadzania się Skłonność do martwienia się Skromność w odniesieniu do niewypróbowanych czynności Skłonność do surowego krytykowania Niewiele wątpliwych upodobań dotyczących lektury Silne zabarwienie emocjonalne wygłaszanych uwag Wiele znaczących objawów napięcia emocjonalnego Źródło: Na podstawie: Hundleby, Pawlik i Cattell, 1965; U.I. - indeks uniwersalny.

ności, wskutek czego nie stwierdza się ścisłego dopasowania czynników, lecz raczej umiarkowany stopień odpowiedniości między poziomami. W każdym razie jest oczywiste, że początkowe nadzieje Cattella na znalezienie identycznych struktur czynnikowych we wszystkich trzech źródłach danych zostały, jak dotychczas, spełnione jedynie częściowo.

Równanie specyfikacyjne Zakładając, że potrafimy opisać osobowość w kategoriach zdolności, temperamentu i innych rodzajów cech, w jaki sposób mamy połączyć ze sobą te informacje w konkretnym wypadku, aby przewidzieć reakcję danej jednostki w pewnej określonej sytuacji? Cattell sądzi, że możemy tego dokonać za pomocą równania specyfikacyjnego, w postaci: R

=

s1T1+s2T2+s3T3+...+snTn.

Znaczy to po prostu, że daną reakcję można przewidzieć na podstawie cech danej osoby (cechy od T} do Tn), z których każda jest ważona stosownie do swej istotności w określonej sytuacji (wskaźniki sytuacyjne od do sn). Jeśli jakaś cecha jest wysoce istotna dla danej reakcji, odpowiednie s będzie duże; jeśli dana cecha jest całkowicie nieistotna, s będzie równe zeru; jeśli pewna cecha osłabia czy hamuje tę reakcję, to znak s będzie ujemny. Forma równania implikuje, że każda cecha ma niezależny i addytywny wpływ na reakcję. Model ten jest niezwykle prosty. Cattell nie przeczy, że w końcu mogą być potrzebne bardziej złożone modele, sugeruje tylko, że proste modele liniowe często zapewniają dość dobre przybliżenie form bardziej skomplikowanych i stanowią logiczny punkt wyjścia. Niekiedy utyskuje się, że analiza czynnikowa sprowadza interakcje osobowościowe do postaci addytywnej, podczas gdy w istocie mogą być one multiplikatywne czy w pewnym sensie katalityczne. Nie ulega wątpliwości, że prawdopodobnie są przypadki, w których jeden czynnik nie tylko sumuje się z drugim, lecz znacznie wzmaga działanie tego drugiego czynnika. Związane jest z tym ogólne założenie liniowości,

328

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella podczas gdy znowu jest prawdopodobne, że w niektórych wypadkach zależność mięi dzy czynnikiem a wykonaniem będzie krzywoliniowa. Ograniczenia te, właściwie traktowane, są bodźcami do nowych badań, a nie stanowią zarzutów pod adresem metodyanalizy czynnikowej jako takiej. Trzeba chodzić, zanim się zacznie biegać. Jest fak~"; tem, że model analizy czynnikowej w swej obecnej prostej formie niewątpliwie z
Równanie specyfikacyjne implikuje wielowymiarową reprezentację zarówno osoby, jak i sytuacji psychologicznej. Osobę opisują jej wyniki dotyczące pewnego zbioru cech, tj. profil cech. Sytuacja psychologiczna jest opisana za pomocą zbioru wskaźników sytuacyjnych, czyli innego profilu. Profile te łącznie umożliwiają przewidywanie. Cattell wskazuje, że równanie specyfikacyjne można uważać za wielowymiarową wersję Lewinowskiej koncepcji zachowania jako funkcji osoby i środowiska: B = f (P, E). W równaniu tym osoba P jest podzielona na wiele cech T, a środowisko psychologiczne E na wiele wskaźników sytuacyjnych s. Formuła równania specyfikacyjnego dobrze nadaje się do praktycznego zastosowania. Na przykład biuro zatrudnienia mogłoby prowadzić kartotekę różnych stanowisk pracy, opisanych za pomocą profilów wskaźników s. Kandydata do pracy, po przeprowadzeniu z nim badań testowych, można by opisać jako profil cech T; następnie profil ten porównywałoby się po kolei z różnymi profilami s, w celu znalezienia takiego stanowiska pracy, na którym kandydat ten prawdopodobnie pracowałby najlepiej. Również na wyższej uczelni przydatne byłoby równanie specyfikacyjne, które pozwalałoby przewidzieć osiągnięcia studentów na podstawie ich zdolności i zmiennych osobowościowych (por. Cattell i Butcher, 1968). Cechy dynamiczne W systemie Cattella wyróżnia się trzy rodzaje ważnych cech dynamicznych: postawy, ergi i sentymenty. Ergi odpowiadają z grubsza popędom o podłożu biologicznym. Sentymenty skupiają się na przedmiocie społecznym, jak np. czyjś kolega, matka lub kraj. Zostają one nabyte przez uczenie się i pełnią rolę: „podcelów na drodze do ostatecznego celu ergicznego" (Cattell, 1985, s. 14). Postawy są dynamicznymi cechami powierzchniowymi; stanowią one specyficzne przejawy lub połączenia ukrytych motywów. Rozpatrzymy teraz te trzy rodzaje cech dynamicznych, ich wzajemne powiązania w sieci dynamicznej oraz rolę, jaką odgrywają w konflikcie i przystosowaniu. Postazuy. Postawa - według Cattella - jest jawną dynamiczną zmienną, obserwowalnym przejawem podstawowej struktury dynamicznej, na którego podstawie trzeba wnioskować o ergach, sentymentach i ich wzajemnych zależnościach. Postawa danej jednostki w określonej sytuacji jest to zainteresowanie o pewnej sile jakimś kierunkiem działania w odniesieniu do pewnego obiektu. Tak więc postawa młodego mężczyzny „bardzo chcę ożenić się z tą dziewczyną" wskazuje siłę zainteresowania („bardzo chcę") określonym kierunkiem działania („ożenić

Natura osobowości - struktura cech

329

się") wobec pewnego obiektu („tej dziewczyny"). Postawa nie musi być sformułowana słownie; w gruncie rzeczy Cattell wolałby mierzyć siłę zainteresowania młodego człowieka różnymi sposobami, bezpośrednimi i pośrednimi. Mogłyby one polegać na określeniu u niego wzrostu ciśnienia krwi pod wpływem widoku fotografii narzeczonej, jego zdolności zapamiętywania twierdzeń z listy dobrych i złych konsekwencji ożenku, jego błędnych informacji dotyczących perspektyw matrymonialnych mężczyzny w naszym społeczeństwie itd. W serii badań zmierzających do opracowania efektywnej baterii testów przeznaczonych do mierzenia świadomych i nieświadomych komponentów postaw Cattell i jego współpracownicy ustalili wzajemne korelacje między wieloma (60-70) różnymi narzędziami służącymi do pomiaru siły postaw (zob. np. Cattell, Radcliffe i Sweney, 1963). Opisano pięć składowych czynników postaw, oznaczonych literami greckimi, od alfa do ipsylon, i podjęto próbę teoretycznego powiązania ich z pojęciami psychoanalitycznymi [id, siła ego, superego, komponent fizjologiczny i konflikt; w swej późniejszej pracy Cattell (1985) zidentyfikował dwa dodatkowe składniki, których jednak nie będziemy omawiać], W praktyce jednak mierzy się dwa, zwykle drugorzędne, komponenty siły postawy - jeden dotyczący względnie świadomych i zintegrowanych aspektów postawy (odzwierciedlających komponenty ego i superego), a drugi dotyczący jej aspektów nieświadomych bądź niezintegrowanych (odzwierciedlających pozostałe komponenty). Zintegrowane aspekty postawy stanowią te części zainteresowania, które zostały wyartykułowane i uświadomione, natomiast jej aspekty niezintegrowane nigdy nie dochodzą do porozumienia z rzeczywistością i przejawiają się w fantazjowaniu i w zakresie fizjologii. Zintegrowanie i niezintegrowane aspekty postawy mogą być ze sobą nieskorelowane. Rozbieżność między komponentami zintegrowanymi i niezintegrowanymi stanowi jedną z miar nieprzystosowania albo konfliktu wewnętrznego jednostki. Postaw oczywiście jest tyle, ile tylko ktoś zechce wyliczyć. Cattell w swych badaniach pracował przeważnie nad próbą około 50 różnych postaw i zainteresowań. Ogólne znaczenie jego badań w tej dziedzinie może być ograniczone przez fakt, że większość z nich opierała się mocno na tej nieco arbitralnie dobranej próbce postaw. Ergi. Mówiąc najprościej, erg jest konstytucjonalną, dynamiczną cechą źródłową. Jest to pojęcie, które pozwala Cattellowi w należytym stopniu uwzględnić doniosłe znaczenie dziedzicznie zdeterminowanych, lecz możliwych do zmodyfikowania, mechanizmów napędowych zachowania. Silny nacisk, jaki kładzie on na motywację ergiczną, odzwierciedla jego przekonanie, że współcześni psychologowie amerykańscy nie doceniają wrodzonych determinantów zachowania. Definiuje on erg jako: wrodzoną psychofizyczną dyspozycję, która pozwala swemu posiadaczowi nabywać skłonności do reagowania (zwracania uwagi, rozpoznawania) na pewne klasy obiektów łatwiej niż na inne, doświadczać określonej emocji w stosunku do nich oraz zapoczątkowywać kierunek działania, które pewna określona aktywność spełniająca (goal actwity) kończy w sposób bardziej kompletny niż jakakolwiek inna aktywność. Wzorzec ten obejmuje także preferowane drogi zachowania służebnego czy instrumentalnego, prowadzące do preferowanego celu (1950, s. 199).

330

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

Jak wskazuje Cattell, definicja ta składa się z czterech głównych części, klort odnoszą się do reakcji percepcyjnej, reakcji emocjonalnej, czynności instrumentalnych prowadzących do celu oraz zaspokojenia dostarczanego przez sam cel. Zdaniem Cattella w wyniku jego badań prowadzonych przy użyciu analizy czynnikowej (Cattell i Child, 1975) zostało dobrze ustalonych 10 ergów. Ergi te to: głód, seks, towarzyskość (gregariousness), opiekuńczość rodzicielska, ciekawość, ucieczka (strach), wojowniczość, zachłanność, dbałość o siebie (self-assertion) oraz narcystyczny seks. (Nazwa ostatniego z wymienionych tu ergów została zaczerpnięta z teorii psychoanalitycznej; treść tego czynnika dotyczy ogólnego pobłażania sobie - palenie, picie, lenistwo itd.). Sentymenty. Sentyment jest ukształtowaną przez środowisko, dynamiczną cechą źródłową. Jest więc podobny do ergu, z tą różnicą, że stanowi wynik oddziaływania czynników społecznokulturowych, czyli związanych z doświadczeniem, a nie determinantów konstytucjonalnych. Według słów Cattella sentymenty są: „ważnymi nabytymi strukturami dynamicznymi o charakterze cech, powodującymi, że ich posiadacze zwracają uwagę na pewne obiekty czy klasy obiektów, doświadczają wobec nich pewnych uczuć oraz reagują na nie w pewien sposób" (1950, s. 161). Sentymenty, według Cattella, są zwykle zorganizowane wokół ważnych obiektów kulturowych, taldch jak instytucje społeczne czy osoby, wobec których złożone konstelacje postaw narastają w ciągu życia jednostki w wyniku jej doświadczeń. Wśród sentymentów, jalde stwierdzono w badaniach przeprowadzonych przez Cattella i jego współpracowników w populacjach złożonych z młodych osób dorosłych (przeważnie mężczyzn) są: kariera czy zawód, sporty i gry, zainteresowania mechaniczne, religia, rodzice, współmałżonek lub partner oraz własne Ja (zob. listę 27 hipotetycznych sentymentów w: Cattell i Kline, 1977, s. 181). Ostatni z wymienionych, a mianowicie sentyment dotyczący własnego Ja, jest jednym z najbardziej stałych i najczęściej stwierdzanych w różnych badaniach, a ponadto, jak wkrótce się przekonamy, odgrywa szczególnie ważną rolę w teorii Cattella. Sieć dynamiczna. Różne cechy dynamiczne są powiązane ze sobą, tworząc pewien układ służebności (subsidiation; Cattell zapożyczył ten termin od Murraya). Oznacza to, że pewne elementy są służebne wobec innych, czyli służą jako środki do ich celów. Na ogół postawy są służebne wobec sentymentów, a sentymenty wobec ergów, które są podstawowymi siłami napędowymi osobowości. Te różne powiązania można wyrazić za pomocą sieci dynamicznej, przedstawionej obrazowo na rysunku 8.1, która reprezentuje część struktury motywacyjnej hipotetycznego Amerykanina. Po prawej stronie rysunku znajdują się podstawowe biologiczne popędy, czyli ergi. W części środkowej rysunku zaznaczono sentymenty, z których każdy jest służebny względem kilku ergów. Tak więc sentyment wobec żony jest przejawem działania następujących ergów: seksu, towarzyskości, opiekuńczości i dbałości o siebie; sentyment wobec Boga wyraża ergi: uległości, przyciągania itd. Po lewej stronie rysunku widoczne są postawy wobec pewnych sposobów działania dotyczących określonych obiektów - np. wobec obejrzenia pewnego filmu lub pojechania do Nowego Jorku. Zwróćmy uwagę, że każda postawa jest służebna wobec jednego lub większej liczby sentymentów (a więc i wyraża je), a poprzez nie wobec pewnej liczby ergów; niekiedy postawy wyrażają ergi

Natura osobowości - struktura cech Poziom postaw

Poziom sentymentów

331

Poziom ergów

również w sposób bezpośredni. Tak więc pragnienie obejrzenia filmu wiąże się z sentymentem danego mężczyzny do jego hobby, jakim jest fotografowanie, a także z sentymentem do swego kraju (temat filmu ma charakter patriotyczny). Istnieje też, jak się zdaje, pośrednie połączenie z żoną i jej stylem uczesania (być może wygląda ono lepiej w ciemności). Ponadto erg ciekawości wyraża się tu także bezpośrednio, oprócz pośredniego powiązania przez fotografię. Zauważmy, że pragnienie obejrzenia tego filmu może wyrażać w mniejszym lub większym stopniu (za pośrednictwem sentymentów do swego hobby, żony i kraju) ergi: ciekawości, seksu, towarzyskości, opiekuńczości, dbałości o siebie, bezpieczeństwa i odrazy - w niektórych wypadkach wieloma różnymi drogami. Zwróćmy także uwagę, że sentymenty mogą być niekiedy służebne wobec innych sentymentów jak rachunek bankowy względem żony lub partia polityczna względem kraju. Te wielokrotnie i częściowo pokrywające się drogi między ergami i sentymentami oraz wyrażane postawy umożliwiają wnioskowanie o ergach na podstawie sentymentów. Jeśli w pewnym podzbiorze postaw obserwuje się podobne zmiany, gdy rozpatruje się coraz to inne osoby lub też tę samą osobę w różnych odcinkach czasu, to wnioskuje się stąd o istnieniu jakiegoś ergu lub sentymentu jako podłoża tych zmian. W gruncie rzeczy tak właśnie postępuje Cattell: dokonuje pomiaru wielu postaw (metodami opisanymi poprzednio) i przeprowadza analizę czynnikową, a otrzymane w ten sposób czynniki interpretuje jako reprezentujące ergi lub sentymenty.

332

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

Natura osobowości - struktura cech

Własne Ja. Jest to jeden z sentymentów, lecz szczególnie ważny, ponieważ praw wszystkie postawy w mniejszym lub większym stopniu odzwierciedlają sentyment dotyczący własnego Ja. Z kolei sentyment ten wiąże się z ekspresją większości lub wszystkich ergów czy innych sentymentów. W niektórych badaniach (np. Caitell i Horn, 1963) wystąpiły również podobne, lecz odmienne sentymenij dotyczące superego i Ja idealnego. W każdym razie sentyment bądź system sentymentów skoncentrowanych wokół Ja odgrywa, zdaniem Cattella, decydującą rolę w integracji osobowości, umożliwiając powiązanie między sobą ekspresji różnych ergów i sentymentów. Przede wszystkim zachowanie swego Ja jako zdrowej fizycznie i nienaruszonej funkcjonującej istoty jest oczywiście warunkiem wstępnym zaspokojenia każdego sentymentu czy ergu posiadanego przez daną jednostkę! Podobnie zachowanie Ja społecznego i etycznego jako czegoś, co szanuje dana społeczność. [...] Z dynamicznego punktu widzenia sentyment dotyczący utrzymywania własnego Ja we właściwym stanie zgodnym z pewnymi normami postępowania i zadowalającym dla społeczeństwa i superego jest więc niezbędnym narzędziem do zaspokojenia większości naszych innych zainteresowań życiowych. Wynika stąd wniosek, że sentyment do własnego Ja musi występować w sieci dynamicznej [...] daleko ku lewemu brzegowi [wykresu], a zatem wśród sentymentów, które najpóźniej osiągają dojrzały poziom rozwoju. Ma on swój udział we wszelkich satysfakcjach związanych z sentymentami i ergami, a to tłumaczy także jego dynamiczną zdolność kontrolowania, z racji bycia „sentymentem naczelnym", wszystkich innych struktur (Cattell, 1966a, s. 272).

Konflikt i przystosowanie. Cattell sugerował, że do określenia stopnia konfliktu, jaki reprezentuje pewien sposób działania danej osoby, przydatne jest równanie specyfikacyjne, które wyraża zaangażowanie dynamicznych cech źródłowych (ergów i sentymentów) tej osoby w to działanie. Posługując się naszym wcześniejszym przykładem, przypuśćmy, że zainteresowanie pewnego młodego mężczyzny ożenkiem, oddaje następujące równanie specyfikacyjne, w którym E oznacza ergi, a M sentymenty: ^ożenek=

^ciekawość

+

£ s e k s + 0 , 4 ^towarzyskość ~

^ s t r a ch

+

+ 0 , 3 Mrodzice - 0 , 4 M1(ariera + 0 , 5 Mja.

Ożenek obiecuje temu mężczyźnie potencjalne nagrody dla ergów seksu, towarzyskości i ciekawości; sądzi on, że jego rodzice odnieśliby się przychylnie do tego kroku, a ponadto miałby on korzystny wpływ na jego szacunek do samego siebie. Z drugiej strony perspektywa tego małżeństwa wzbudza w nim pewien lęk, a także stanowi ono potencjalne zagrożenie jego kariery. Dokładna siła jego postawy w każdym momencie będzie oczywiście zależeć od aktualnej siły różnych czynników motywacyjnych, lecz można sformułować pewne ogólne twierdzenia dotyczące roli, jaką w osobowości odgrywają postawy zależne od swych wskaźników sytuacyjnych. Jeśli np. wyrazy w równaniu specyfikacyjnym dla pewnej postawy są w większości dodatnie, to postawa ta zostanie na ogół utrwalona jako stały element struktury motywacyjnej danej jednostki; jeśli zaś wyrazy te są

333

w większości ujemne, to postawa ta będzie na ogół odrzucona. Trwała postawa będzie stanowić źródło konfliktu w takiej mierze, w jakiej zawiera ona wyrazy ujemne w swym równaniu specyfikacyjnym. W istocie Cattell (1985) sugeruje, że wskaźnikiem stopnia konfliktu związanego z daną postawą może być stosunek sumy ujemnych wag sytuacyjnych dotyczących dynamicznych cech źródłowych do sumy dodatnich wag sytuacyjnych i ujemnych wag sytuacyjnych dotyczących cech tego samego rodzaju. W powyższym przykładzie stosunek ten wynosiłby (0,3 + 0,4)/(0,2 + 0,6 + 0,4 + 0,3 + 0,5 + 0,3 + 0,4) = 0,7/2,7 = 0,26. Największy konflikt pojawiłby się wówczas, gdyby suma wag ujemnych i suma wag dodatnich były sobie równe, co dałoby wynik 0,5. Na przykład gdyby rodzice młodego człowieka nie aprobowali tego małżeństwa, co zmieniłoby wagi jego sentymentu wobec rodziców z +0,3 na -0,3, stosunek wag dla tego konfliktu wzrósłby do 1,0/2,7 = 0,37. Stopień konfliktu charakteryzującego całą osobowość można wyrazić za pomocą podobnego wskaźnika, obliczonego dla wszystkich stałych postaw danej osoby (a w praktyce oszacowanego na podstawie pewnej ich próbki). Stopień przystosowania czy poziom integracji osobowości można by więc określić jako odwrotność zsumowanego wskaźnika konfliktu. Cattell (1985, s. 32-38) określa konflikt mierzony w taki sposób mianem „konfliktu zatwardziałego" albo konfliktu, który pozostaje po podjęciu decyzji. Istnieje również „konflikt czynny" czyli konflikt związany z podejmowaniem decyzji, jakie kroki przedsięwziąć. Na przykład człowiek podejmujący decyzję, którą z dwóch kobiet poślubić, przeżywa tym większy konflikt, im bardziej te dwie jego postawy lub skłonności są do siebie podobne. Przy tym występuje rozbieżność między zintegrowanymi i niezintegrowanymi komponentami danej postawy. Wreszcie, Cattell przeprowadził analizę czynnikową różnych miar konfliktu w celu ustalenia jego komponentów (Cattell i Sweney, 1964) w sposób analogiczny do zastosowanego w omawianych uprzednio badaniach nad komponentami postaw. Stany, role i nastawienia. Pojęcia, które zamierzamy tu omówić, należą do ostatnich wytworów myśli teoretycznej Cattella i dlatego niektóre z jego koncepcji nie są jeszcze w pełni skrystalizowane. Pewne formy w obrębie osobowości są bardziej zmienne od innych: nastroje zmieniają się, ktoś wchodzi w określoną rolę lub odrzuca ją, każdy z nas przyjmuje chwilowe nastawienia psychiczne wobec różnych aspektów otoczenia. Wszystkie te czynniki wpływają na zachowanie, więc muszą być uwzględnione w równaniu specyfikacyjnym, które wobec tego składać się będzie z wielu wyrazów odpowiadających poszczególnym zdolnościom, cechom temperamentalnym, ergom i sentymentom oraz z wyrazów reprezentujących stany, role i nastawienia, każdy z odpowiednim wskaźnikiem sytuacyjnym określającym jego istotność. Osobowość jest nadal profilem, lecz profilem obejmującym wszystkie rodzaje czynników, które mogą wpływać na reakcję w danym momencie. Aczkolwiek Cattell i jego współpracownicy nie przeprowadzili zakrojonych na szeroką skalę badań empirycznych nad rolami i nastawieniami, to jednak włożyli oni wiele pracy w badanie stanów, a szczególnie stanu lęku (Cattell i Scheier, 1961). Należy tu przypomnieć, że Cattell badał także lęk jako cechę. Te dwa sposoby podejścia nie są bynajmniej ze sobą sprzeczne: poziom lęku u danej osoby

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 334

może być dla niej charakterystyczny jak cecha, a mimo to znacznie zmieniać się, pod wpływem czynników sytuacyjnych i organicznych, tak jak stan. J Stany bada się za pomocą analizy czynnikowej tak jak cechy, a różnica pole- l ga na tym, że cechy określa się zwykle na podstawie korelacji między wynikami;'; testów, a stany - na podstawie korelacji między zmianami wyników testowych,"; zmianami zachodzącymi w czasie lub w reakcji na poszczególne sytuacje. TakV: więc jeśli te same osoby uzyskują na ogół wysokie wyniki w testach, powiedznu drażliwości i braku pewności siebie, pomoże to określić czynnik odpowiadaj; cesze, jeśli jednak wyniki obu tych testów zwykle rosną lub maleją jednocześnie pomoże to określić czynnik odpowiadający stanowi. Poza lękiem Cattell i jego współpracownicy badali metodą analizy czynnikowej także inne stany. Należą do nich: exvia, depresja, pobudzenie, zmęczenie, stres, regresja i poczucie winy.

Cattell a Freud Dotychczas widzimy, że Cattell stosuje rozmaite wymiary cech dla znalezienia odpowiedzi na pytania dotyczące struktury i dynamiki osobowości. Zamiarem Cattella jest, by jego ujęcie zastąpiło wcześniejsze „przednaukowe" i „spekulatywne" modele Freuda, Junga i innych badaczy. Uznaje on „znakomity intelekt" tych wcześniejszych teoretyków, a także fakt, że ich prace opierały się na obserwacji i danych (klinicznych). Żywi jednak przekonanie, że: „Metoda naukowa zapewnia ścisłość tego, co za jej pomocą odkrywamy" (Cattell i Kline, 1977, s. 3), w przeciwieństwie do niepewności wcześniejszych wniosków. „Jest możliwe, by ogromnie wnikliwi ludzie trafili na prawdę" (Cattell i Kline, 1977, s. 3), nie możemy jednak mieć zaufania do rzetelności ani trafności sformułowanych przez nich twierdzeń wskutek wadliwego gromadzenia przez nich danych, pobierania prób oraz wadliwych procesów wnioskowania. Cattel żywi nadzieję, że: „nowoczesne procedury naukowe są w stanie stworzyć własny zestaw wyników, który pozwoli oddzielić w zagmatwanej masie spekulacji śmiecie od złota" (Cattell i Kline, 1977, s. 7). W świetle tych konstatacji warto zwrócić uwagę na pewne zbieżności między opartym na analizie czynnikowej ujęciem Cattella, a psychoanalitycznym stanowiskiem Freuda. Na przykład pierwsze trzy komponenty postaw do złudzenia przypominają Freudowski triumwirat id, ego i superego. Alfa, czyli „świadome id", oznacza część postawy odzwierciedlającą komponent „pragnę", który jest tylko częściowo świadomy, może być nieco irracjonalny, i który nie został skonfrontowany z rzeczywistością. Część beta, czyli „ego", odzwierciedla siłę zainteresowania, które rozwinięło się świadomie i rozmyślnie. Komponent gamma, czyli superego, dobrze ujmuje określenie „powinienem się interesować". Aczkolwiek komponenty te nie odpowiadają oczywiście ściśle odpowiednim strukturom freudowskim, Cattell (Cattell i Kline, 1977, s. 331) utrzymuje, że: „potwierdzają one klasyczne ujęcie psychoanalityczne, które traktuje całe zachowanie jako skutek równowagi między ego, id i superego". Cattellowskie rozróżnienie na zintegrowane i niezintegrowane komponenty postaw wyraźnie odzwierciedla jego twierdzenie, że nie zawsze jesteśmy w pełni świadomi przyczyn swoich działań i zainteresowań. „Jak stwierdził Freud, zwykłe pytanie ludzi, dlaczego robią to czy tamto, nie wystarcza" (Cattell, 1985, s. 17). Zamiast stosować wolne skojrzenia jako „fundamentalną zasadę" odsłaniania

Natura osobowości - struktura cech

335

nieuznawanych, ukrytych motywów, Cattell opiera się na analizie czynnikowej. Tak widzieliśmy, opiera się on również na konstrukcie konfliktu, aczkolwiek usiłuje ująć go liczbowo w obrębie swojego własnego systemu. Idzie przy tym w ślady Freuda w swoim przekonaniu, że świadome cele i specyficzne zachowania są „służebne", czyli pozostają w służbie ukrytych wewnętrznych celów ergicznych. Staje się to jasne w sieci dynamicznej opisanej wcześniej w tym rozdziale. Zdaniem Cattella linie w sieci odzwierciedlają drogi gratyfikacji bądź wyrażania się ukrytych motywów. Ponadto stosuje on Freudowską wersję hydraulicznego modelu redukcji napięcia. Znaczy to, że według Cattella „zablokowanie drogi", polegające na tym, że człowiek nie może poruszać się po istniejących drogach w sieci, prowadzi do energetyzacji innych sposobów wyrażania się ukrytych ergów i sentymentów. Na przykład jeśli człowiek przedstawiony na naszym rysunku 8.1 nie będzie mógł pojechać do Nowego Jorku, to zablokowanie jego możliwości wyrażenia ergów dbałości o swój interes i towarzyskości uruchomi inne ujścia dla tych podstawowych pragnień. Wreszcie Cattell wyraża sugestię, że sentymenty pozwalają nam kanalizować impulsywną, ergiczną energię w sposób usankcjonowany społecznie. To oczywiście przypomina Freudowską sublimację. W dodatku Cattell sądzi, że ludzie panują nad zachowaniami aspołecznymi, wywoływanymi przez ergi i sentymenty, za pośrednictwem superego, sentymentu dotyczącego własnego Ja oraz ego (czytelnik zechce zwrócić uwagę na podobieństwo między tymi strategiami a strategiami wybiórczego angażowania i wycofywania ocen samego siebie wg Bandury, opisanymi w rozdz. 14.). Superego oznacza: „zbiór postaw nakierowanych na zachowanie moralne" (Cattell, 1985, s. 39), jak to wskazywał Freud; mierzy je Test Analizy Motywacji (MAT), a także, jako czynnik G, 16-Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości (16 PF). Sentyment dotyczący własnego Ja nie został opisany przez Freuda: „Dotyczy on utrzymywania akceptowalności społecznej Ja, a w istocie nawet jego istnienia fizycznego. Postawy mające ładunek tego czynnika mają panować nad popędami, dbać o dobre imię człowieka w społeczeństwie, być zdrowe, być normalne pod względem płciowym oraz lepiej poznawać naszą naturę" (Cattell, 1985, s. 39). Pod wieloma względami jednostka ta jest analogiczna do proprium Allporta (zob. rozdz. 7.).Sentyment dotyczący własnego Ja mierzy MAT oraz, jako czynnik Q3, 16 PF. Trzeci czynnik dotyczący panowania nad zachowaniami antyspołecznymi, ego, „ma zasadniczo cechy opisane przez Freuda" (Cattell 1985, s. 40). Powoduje on panowanie nad impulsami i wytrwałość, a jego celem jest największe zadowolenie ogólne jednostki. Ego mierzy czynnik C w 16-Czynnikowym Kwestionariuszu Osobowości. Analogia między tymi dwoma konstruktami ego jest także widoczna w wyszczególnionych przez Cattella umiejętnościach, jakie ego musi w sobie rozwinąć. Są to: ocenianie siły oraz rywalizacji między różnymi ergami i sentymentami (por. rozwiązywanie konfliktu między id a superego w modelu Freuda); ocenianie prawdopodobieństwa w sytuacjach zewnętrznych (por. badanie rzeczywistości); podejmowanie decyzji (por. proces wtórny); a także wprowadzanie decyzji w życie (por. siła ego i przystosowanie). Można oczekiwać, że sentyment dotyczący własnego Ja, superego i ego będą zajmować ważną pozycję w równaniach specyfikacyjnych dla bardzo wielu postaw. Elementy te oraz opisane wyżej konstrukty wyraźnie pokazują, że Cattellowskie ujęcie oparte na analizie czynnikowej zdecydowanie potwierdza psychoanalityczną koncepcję Freuda.

1

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 336

Rozwój osobowości Można badać rozwój osobowości na poziomie czysto opisowym ustalając, jakie zmiany struktur osobowości zachodzą w ciągu życia. Można też studiować rozwój na poziomie teoretycznym w kategoriach wpływów genetycznych i środowiskowych oraz praw dojrzewania i uczenia się, które opisują ich interakcję w kształtowaniu rozwijającej się jednostki. Cattell zajmował się jednym i drugim. W swych badaniach nad cechami temperamentu i cechami dynamicznymi Cattell i jego współpracownicy stosowali metodę analizy czynnikowej zarówno wobec dorosłych, jak i wobec dzieci, dążąc do opracowania narzędzi, którymi można by mierzyć te same czynniki osobowości w odniesieniu do osób w różnym wieku. Na ogół otrzymywali oni podobne czynniki dla osób badanych od lat czterech do wieku dojrzałego. Tabela 8.4 pokazuje, które spośród 23 cech źródłowych stwierdzono za pomocą Przedszkolnego Quizu Osobowości (Pre-school Personality Quiz, PSPQ, dla dzieci od 4 do 6 lat), Wczesnoszkolnego Quizu Osobowości (Early School Personality Quiz, ESPQ, dla dzieci od 6 do 8 lat), Dziecięcego Kwestionariusza Osobowości (Child's Personality Questi9nnaire, CPQ, dla dzieci od 8 do 12 lat) Kwestionariusza Osobowości dla Szkoły Średniej (High School PersoTabela 8.4. Czynniki w różnych grupach wiekowych Czynnik

A B C D E F G H I J K L M N 0 P Q1

PSPQ

ESPQ

CPQ

HSPQ

Test 16 Czynników

*

*

*

*

*

*

*

*

*

=8

*

*

*

*

*

*

?

*

a.

*

*

*

*

*

?

*

*

?

•

*

*

*

*

*

*

* * *

*

•8

?

?

* * *

# *

*

*

*

*

*

*

>8

*

*

Q2 *

Q3

Q4

*

*

*

Q5 Q6

07 Źródło: Cattell i Kline, 1977, s. 52.

*

*

*

*

*

*

*

* * *

Rozwój osobowości

337

nality Questionnaire, HSPQ, dla dzieci w wieku od 12 do 15 lat) oraz 16-Czynni^owego Kwestionariusza Osobowościowego (16 PF) dla dorosłych. Jak wiedzą wszyscy psychologowie, nie można mieć pewności, że narzędzia mające mierzyć tę samą" cechę u osób w różnym wieku mierzą rzeczywiście to samo; trudność ta wynika stąd, że można się spodziewać, iż określony aspekt osobowości będzie wyrażał się u osób w różnym wieku w nieco odmiennych zachowaniach. Cattell sugeruje, że jednym ze sposobów uporania się z tym kłopotem jest przeprowadzenie „łączących" badań na pośrednich grupach wiekowych; porównywał więc dwie, oddzielnie poddane analizie czynnikowej, wersje swego kwestionariusza osobowości (dla dorosłych i jedenastolatków), dając obie do wypełnienia pośredniej grupie szesnastolatków (Cattell i Beloff, 1953). Wyniki takich badań są nieco wieloznaczne: zwykle jest pewna liczba dość dobrze dopasowanych czynników, lecz inne dopasowania są mniej przekonywające (Cattell, 1973a, rozdz. 3.). Dalsze badania prowadzone w tym kierunku zdają się zapowiadać, że możliwe będzie skonstruowanie naprawdę porównywalnych narzędzi do mierzenia osobowości ludzi w różnym wieku, co pozwoliłoby na rzetelne wytyczenie rozwojowych trendów cech osobowości.

Analiza wpływu dziedziczności i środowiska Cattell przez wiele lat czynnie interesował się ocenianiem względnej wagi wpływów genetycznych i środowiskowych na cechy źródłowe. Opracował dla tych celów metodę, którą nazwał Wielokrotną Abstrakcyjną Analizą Wariancji (Multiple Abstract Variance Analysis, czyli MAVA - 1960, 1982). MAVA obejmuje zbieranie danych o podobieństwach między bliźniętami i zwykłym rodzeństwem wychowywanymi razem we własnych rodzinach i adoptowanymi przez różne rodziny, a następnie analizowanie tych danych w celu oszacowania, jaka część zmienności indywidualnej dla każdej cechy wiąże się z różnicami genetycznymi, z różnicami środowiskowymi oraz z przynajmniej niektórymi korelacjami i interakcjami między dziedzicznością i środowiskiem. Wstępna wersja MAVA została wypróbowana przez Cattella i jego współpracowników w ograniczonym zakresie (Cattell, Blewett i Beloff, 1955; Cattell, Stice i Kristy, 1957). We wstępnych badaniach zaobserwowano pewną tendencję, dość interesującą z teoretycznego punktu widzenia: okazało się, że korelacje między dziedzicznością a środowiskiem były przeważnie ujemne. Cattell interpretuje to jako dowód na rzecz prawa sprowadzania do średniej biospołecznej (law of coercion to the biosocial meari), to znaczy tendencji polegającej na tym, że wpływy środowiskowe systematycznie przeciwstawiają się przejawom zmienności genetycznej, jak wtedy, gdy rodzice (lub inne czynniki społeczne) starają się sprowadzić odmienne zachowania różnych dzieci do jednej normy zachowania, dodając odwagi nieśmiałym i trzymając na wodzy bardziej niesforne.

Uczenie się W zdecydowanym przeciwieństwie do większości teoretyków osobowości, którzy uczeniem się zajmują się w sposób ukryty lub mimochodem, Cattell (1979,1980, 1985, 1990) stworzył starannie opracowaną „ustrukturalizowaną teorię uczenia

338

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

się", obejmującą pięć zasad albo typów uczenia się. Pierwsze dwa to dobrze znane psychologom eksperymentalnym warunkowanie klasyczne i warunkowanie instrumentalne (sprawcze). Cattell traktuje je w sposób dość konwencjonalny: doniosła rola warunkowania klasycznego polega - jego zdaniem - na wiązaniu reakcji emocjonalnych z sygnałami środowiskowymi, a warunkowania instrumentalnego na ustanawianiu środków do osiągnięcia celów ergicznych. Warunkowanie instrumentalne odgrywa zasadniczą rolę w budowaniu sieci dynamicznej, która - jak pamiętamy - składa się z relacji służebności (relacji środek-cel; postawy i sentymenty służą jako środki do osiągnięcia celów ergicznych). Szczególnie interesującą z punktu widzenia kształtowania osobowości formą warunkowania instrumentalnego jest to, co Cattell nazywa uczeniem się połączonym (confłuence learning), w którym pewne zachowanie czy postawa służą jednocześnie osiąganiu więcej niż jednego celu. W ten sposób jedna postawa zostaje związana z kilkoma sentymentami, a jeden sentyment z kilkoma ergami, nadając sieci dynamicznej jej charakterystyczną strukturę. Trzeci rodzaj uczenia się nosi nazwę uczenia się integracyjnego. Zapewne jest to w zasadzie bardziej złożona forma uczenia się instrumentalnego. W wypadku uczenia się integracyjnego jednostka uczy się maksymalizować całkowitą długoterminową satysfakcję przez wyrażanie w każdym określonym momencie pewnych ergów, a tłumienie, wypieranie i sublimowanie innych. Uczenie się integracyjne jest kluczowym aspektem formowania sentymentów dotyczących własnego Ja i superego. Zauważmy, jak bardzo podobny jest ten rodzaj uczenia się do freudowskiej dynamiki ego i do tworzenia rozkładów czasowych (scheduling) Murraya. Czwarty typ uczenia się nosi nazwę ergicznej modyfikacji celu. Pojawia się on wtedy, gdy ergiczny cel, a także droga prowadząca do jego osiągnięcia, ulegają modyfikacji i jest analogiczny do procesu, który Freud określił mianem sublimacji. Piąty typ uczenia się, oszczędzanie energii, dotyczy procesu pomijania niekoniecznych kroków w zachowaniach, których człowiek się uczy. Według Cattella uczenie się osobowościowe najlepiej jest określić jako wielowymiarową zmianę w odpowiedzi na doświadczenie w wielowymiarowej sytuacji. Uczenie się osobowościowe można badać empirycznie za pomocą procedury zwanej analizą dróg uczenia się (path learning analysis). Zaczyna się ją od dwóch rzeczy: po pierwsze, od informacji o zmianach cech występujących u wielu ludzi, być może w reakcji na pewien okres zwykłych życiowych przystosowań; po drugie, od analizy teoretycznej różnych możliwych dróg przystosowania (jak regresja, sublimacja, fantazja, symptomy neurotyczne), które ludzie mogą wybierać w odpowiedzi na konfliktowe sytuacje życiowe. Jeśli można następnie ocenić częstość, z jaką każda z tych osób wybierała każdą z tych dróg przystosowania, to możliwe jest rozwiązanie równania macierzowego w celu ustalenia, jaki jest przeciętny wpływ wyboru każdej z dróg na zmianę każdej z cech. Jest to samo w sobie interesujące teoretycznie i ma tę praktyczną wartość, że rozpatrując nowe, lecz porównywalne osoby i dysponując informacjami o zmianach ich cech, można teraz ocenić częstość, z jaką wybierały one każdą z różnych dróg przystosowania, rozwiązując to równanie w przeciwnym kierunku. Jak wspomnieliśmy wyżej, główne założenie analizy dróg uczenia się brzmi: „całe uczenie się jest wielowymiarową zmianą w wielowymiarowej sytuacji" (Cattell 1985, s. 43), wielozmiennową perspektywą, która nie jest właściwa koncepcji

Rozwój osobowości

339

^refleksologicznego" warunkowania klasycznego i warunkowania sprawczego. Ujęcia macierzowego Cattella nie zastosowano jeszcze do rzeczywistych danych. ' Integracja dojrzewania i uczenia się Cattell podjął próbę włączenia w jeden schemat teoretyczny zmian osobowości spowodowanych wpływami środowiskowymi oraz procesem dojrzewania 0 podłożu genetycznym (Cattell, 1973b). Zaproponował on termin treptyczny na określenie zmian wywoływanych wpływami środowiskowymi, włączając tu zarówno uczenie się, jak i inne zmiany spowodowane przez takie czynniki zewnętrzne, jak ogólna stymulacja, dieta, środki farmakologiczne itp. Cattell wysunął jako cel rozłożenie krzywych zmian rozwojowych dla różnych cech na komponent genetyczny i treptyczny oraz na różne ich subkomponenty. Jego ogólna strategia osiągania tego celu polega na porównawczym zastosowaniu wspomnianej wcześniej metody MAVA. Porównania mogą dotyczyć różnych poziomów wieku lub różnych grup kulturowych czy subkulturowych. Jeśli więc zmienność treptyczna pewnej cechy w danej populacji jest duża u dzieci w wieku przedszkolnym, zmniejsza się w latach, gdy dzieci te są w szkołach publicznych i podlegają stosunkowo znormalizowanym oddziaływaniom pedagogicznym, oraz wzrasta znowu w wieku dojrzałym, to można by wyciągnąć inne wnioski dotyczące sił działających na tę cechę, niż wyciągnięto by wtedy, gdyby komponenty genetyczny i treptyczny były stałe dla tego całego zakresu wieku. Podobnie, gdyby wystąpiły istotne różnice między rozmaitymi grupami religijnymi czy tradycjami etycznymi pod względem komponentów genetycznego i treptycznego (lub gdyby takie różnice nie wystąpiły), to znowu można by się czegoś dowiedzieć o siłach wpływających na rozwój danej cechy. Analiza taka wiąże się z wieloma trudnościami, ponieważ genetyczne i treptyczne źródła wpływu na daną cechę mogą być skorelowane w różny sposób 1 wchodzić ze sobą w interakcję w czasie. Tak więc wpływy genetyczne mogą prowadzić do pewnych zachowań prowokujących określone rodzaje oddziaływań treptycznych, które z kolei mogą potęgować lub hamować dalszy rozwój tej cechy. Cattell rozpatrywał te kwestie przeważnie na poziomie teoretycznym, lecz zaproponował wiele procedur statystycznych, które przyczyniły się do empirycznego ich rozwiązania (Cattell, 1973b).

Kontekst społeczny Dotychczas koncentrowaliśmy się na jednostkach i ich rozwoju w interakcji z bezpośrednim środowiskiem. Obecnie odłożymy na chwilę to ograniczenie i rozpatrzymy dążenie Cattella do położenia właściwego nacisku na społeczno-kulturowe determinaty zachowania. Cattell uważa, że grupy można opisywać przy użyciu obiektywnych wymiarów czy dymensji w niemal taki sam sposób, w jaki stosuje się cechy do opisywania jednostek. Wymiary te reprezentują syntalność, grupy, będącą odpowiednikiem osobowości jednostki (Cattell, 1948). Tak więc ważnym zadaniem badacza studiującego osobowość w powiązaniu ze środowiskiem społecznokulturowym

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 340

jest opis syntalności różnych grup, które wpływają na osobowość jednostki. Jed\nie dzięki właściwej reprezentacji zarówno osobowości jednostki, jak i charakicru grupy można mieć nadzieję na uzyskanie szczegółowej wiedzy o interakcji miedzy tymi dwiema strukturami. Jest wiele instytucji społecznych, które wywierają kształtujący lub modv liku jący wpływ na osobowość, lecz najważniejszą z nich jest rodzina. Oprócz tego podstawowego źródła oddziaływań istnieją inne instytucje, których rola jest godna uwagi, takie jak: praca, szkoła, grupa rówieśnicza, religia, partia polityczna i naród. Instytucje te mogą wywierać wpływ na osobowość w jeden z trzech sposobów. Po pierwsze, może istnieć rozmyślny zamiar ukształtowania określonego rodzaju charakteru czy osobowości, to znaczy definicja społecznie pożądanego zachowania może zawierać wyszczególnienie cech osobowości, a dana instytucja może świadomie dążyć do wytworzenia tych cech. Po drugie, czynniki sytuacj jnc czy ekologiczne mogą powodować skutki nie zamierzone przez społeczeństwo ani przez instytucje. Po trzecie, w wyniku ukształtowania wzorców zachowania przez procesy pierwszego lub drugiego rodzaju, jednostka może uznać dalszą modyfikację osobowości za niezbędną do wyrażenia lub zaspokojenia ważnych motywów. Tak więc właściwe zrozumienie rozwoju osobowości wymaga szczegółowego określenia wpływu różnych instytucji społecznych, od rodziny do narodu czy grupy kulturowej. Ponadto dokonać tego można tylko wtedy, gdy zostaną wyodrębnione odpowiednie wymiary służące opisywaniu i różnicowaniu tych grup i instytucji. Można stwierdzić, że analiza czynnikowa odgrywa równie istotną rolę w opisywaniu charakteru grupy, jak i w opisywaniu indywidualnej osobowości. Wczesne badania nad charakterem małych grup (Cattell i Wispe, 1948; Cattell, Saunders i Stice, 1953) doprowadziły do określenia czynników o takich nazwach, jak ekstrawertywna reaktywność a wycofanie się, oświecone, realistyczne odprężenie a skrzętna, sztywna agresywność, energiczna, zdecydowana celowość a nieśmiałe nieprzystosowanie, brak pewności siebie w komunikowaniu się wewnętrznym itd. Dysponując takimi zmiennymi charakteru grupowego oraz środkami ich obiektywnego mierzenia, można badać zależności między przynależnością do grup różniących się pod względem tych wymiarów a indywidualnymi osobowościami określonymi za pomocą cech źródłowych, które omówiliśmy poprzednio. Cattell (1949) przedstawił także zbiór wymiarów służących do opisania charakteru narodowego. Przeprowadził on analizę charakteru 70 narodów posługując się 72 różnymi miarami, i otrzymał 10 czynników. Spośród nich tylko 8 zdawało się mieć jasne znaczenie; były to: wielkość, presja kulturowa, oświecony dostatek, rozsądna pracowitość, silny i samowolny porządek, mieszczaństwo-filisterstwo, buddyzm-„mongolizm" oraz integracja kulturowa i morale. Wiele (aczkolwiek nie wszystkie) z tych czynników charakteru narodowego pojawiło się w następnych analizach czynnikowych zmiennych ekonomicznych i kulturowych, które to analizy dotyczyły poszczególnych narodów bądź większej ich liczby (Cattell i Adelson, 1951; Cattell, 1953; Cattell i Gorsuch, 1965). Cattell zestawił swe idee dotyczące związku między indywidualną osobowością a charakterem grupowym w 28 twierdzeniach, które zostały przedstawione w obszernym artykule teoretycznym (1961) iw rozdziale książki Handbook of multivariate experimental psychology (1966). Dochodzi on do wniosku, że w tym związku między indywidualnymi osobowościami członków grupy a charakterem

Charakterystyczne badania i metody badawcze

341

grupy pośredniczą zmienne struktury grupowej, z których najpełniej omówiona została rola. Wśród wymiarów charakteru grupowego wyróżnił podzbiór wymiarów synergicznych, które dla grupy są tym, czym dla jednostki są cechy dynamiczne. Ponadto dla synergii grupowej można napisać równanie specyfikacyjne w kategoriach zainteresowań indywidualnych członków grupy. Uwaga, jaką Cattell poświęcał wpływom środowiska, znalazła odbicie w jego nowym modelu ekonetycznym. Zdaniem Cattella każde zdarzenie psychiczne ma pięć sygnatur" - osobę, bodziec, akt, sytuację otaczającą oraz obserwatora. Te pięć rodzajów wpływów środowiskowych przedstawia on w postaci pięciowymiarowej Macierzy Podstawowych Zależności między Danymi (Basic Data Relation Uatrix). Ujęcie to wymaga, by badacz rozpatrywał odrębnie „bodziec ogniskowy", na którym człowiek skupia uwagę, oraz „sytuację otaczającą", w której zachodzi reakcja. Odpiera to skutecznie często pojawiające się głosy krytyczne, że teoretycy osobowości pomijają rolę sytuacji w kształtowaniu zachowania. Ekonetyka, badanie ekologii zachowania, wymaga skonstruowania „macierzy syntalności kulturowej", ujmującej syntalność kultury na powszechnych wymiarach oraz „macierzy osobistego znaczenia", która wskazuje, jakie znaczenie dla poszczególnych ludzi ma każdy z tych wymiarów syntalności kulturowej. Iloczyn tych dwóch macierzy daje w wyniku „macierz oddziaływania" (impact matrix) wskazującą, na ile każdy człowiek ma do czynienia z każdym elementem kulturowym. Dodatkowe macierze wskazują znaczenie cech dynamicznych dla wymiarów kulturowych oraz siłę cech dynamicznych w każdym człowieku. Iloczyn wszystkich tych macierzy podsumowuje interakcję poszczególnych ludzi z kulturą. Model ten pozostaje w znacznej mierze nie sprawdzony, wskazuje on jednak, w jakim kierunku zmierzała myśl Cattella.

Charakterystyczne badania i metody badawcze W podrozdziale tym w dużym skrócie omówimy pewne znamienne aspekty poglądów Cattella odnoszących się do badań nad osobowością. Ponadto przedstawimy badanie będące przykładem elastyczności, Z jaką Cattell posługuje się swym ulubionym narzędziem - analizą czynnikową - w badaniu cech dynamicznych pojedynczej osoby. Z badaniami Cattella czytelnik mógł się już w pewnym stopniu zaznajomić dzięki częstemu odwoływaniu się do jego empirycznych prac przy okazji omawiania pojęć teoretycznych. Wspomnieliśmy już o poglądzie Cattella, że w przyszłości badania zakrojone na szeroką skalę doprowadzą w tej dziedzinie do poczynienia najbardziej istotnych postępów. Związane z tym jest jego przekonanie, że większość psychologów niemądrze zamyka oczy na konieczność starannego opisywania osobowości, preferując efektowne uogólnienia i badanie zjawisk rozwojowych. Większość jego prac, zwłaszcza dotyczących identyfikowania cech źródłowych i powierzchniowych, można uważać po prostu za próbę wypełnienia tego zadania i stworzenia mocnej podstawy, na której można by oprzeć przyszłe badania i generalizacje. Jednym z najbardziej nowatorskich elementów w pracach Cattella jest stały nacisk na różne typy badań korelacyjnych, jakimi może posłużyć się badacz. Po pierwsze, jak wskazuje Cattell, stosuje się w badaniach technikę R, która reprezen-

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 342

tuje zwykły sposób podejścia przyjmowany przez psychologów. Porównuje się \ dużą liczbę osób pod względem wyników uzyskanych przez nie w dwu lub więcej I testach. Podstawowe pytanie brzmi: czy osoby uzyskujące wysokie wyniki w jednym*) teście uzyskują też zwykle wysokie wyniki w drugim?, a otrzymany współczynnik < korelacji jest miarą współzmienności (kowariancji) wyników tych testów. Po drugie> ' istnieje technika P, w której porównuje się wyniki różnych pomiarów, uzyskane przez tę samą osobę w różnych okolicznościach lub w różnym czasie. Pytamy się tu jak spójne jest zachowanie danej osoby?, a otrzymaną statystyką jest wskaźnik informujący, jak ścisła jest współzmienność różnych aspektów zachowania tej samej osoby. Po trzecie, istnieje technika Q, w której koreluje się dużą liczbę różny* h pomiarów dotyczących dwóch osób. W tym wypadku otrzymuje się współczynnik który stanowi miarę współzmienności czy podobieństwa między tymi osobami; jesij takie korelacje uzyska się dla pewnej liczby osób, to badacz może sporządzić pewna typologię, czyli zgrupować osoby podobne do siebie pod względem zastosowanych miar. (Nawiasem mówiąc, technika Q nie pozostaje w żadnym szczególnym związku z danymi Q, tej samej litery użyto jedynie przypadkowo). Czwarta technika, w rzeczywistości odmiana pierwszej, zwana jest różnicową techniką R; jest ona podobna do zwykłej techniki R z tym wyjątkiem, że pomiary powtarza się dwukrotnie i różnice między nimi koreluje się oraz poddaje analizie czynnikowej. Jak już wspomnieliśmy, metoda ta jest szczególnie przydatna do badania stanów psychicznych. Oprócz powyższych technik Cattell opisał i przeanalizował pewną liczbę innych możliwych teoretycznie projektów (zainteresowany czytelnik powinien zapoznać się z omówieniem „skrzynki danych" - data box - w pracy Handbook of multivariate experimental psychology, 1966). Jednakże cztery wspomniane tu techniki są najczęściej stosowane w praktyce.

Badanie jednej osoby z zastosowaniem analizy czynnikowej W poprzednim podrozdziale przedstawiliśmy rozróżnienie między techniką R a techniką P. W pierwszej z nich, zwykłej procedurze analizy czynnikowej, korelacje oblicza się dla wielu osób, a otrzymane czynniki są cechami wspólnymi. Natomiast w technice P korelacje oblicza się dla wielu powtarzanych pomiarów dotyczących jednej osoby, a czynniki mogą reprezentować jedyne w swoim rodzaju cechy tej osoby. Jak ujmuje to Cattell: Tak więc przy ujawnieniu za pomocą techniki R źródłowej cechy dominacji mogłoby się okazać, że u większości ludzi przejawia się ona z największym ładunkiem np. w reakcji na zniewagi i w konfliktach z podwładnymi, podczas gdy w wypadku pojedynczej osoby analizowanej za pomocą techniki P mogłoby okazać się także, że cecha ta ma wysoki ładunek np. w grze na fortepianie, ponieważ tak się złożyło, iż osoba ta nauczyła się wyrażać „dominację waląc w ldawisze fortepianu" (Cattell i Cross, 1952, s. 250).

Aby zilustrować możliwości zastosowania metody analizy czynnikowej w odniesieniu do pojedynczej osoby, opiszemy badanie przeprowadzone przez Cattella i Crossa (1952), w którym 20 postaw pewnego 24-letniego studenta szkoły aktorskiej mierzono dwa razy dziennie przez 40 dni; następnie obliczono korelacje dla tych 80 posiedzeń i przeprowadzono analizę czynnikową. Uzyskane w ten spo-

Jm

Charakterystyczne badania i metody badawcze

343

sób czynniki powinny reprezentować dynamiczne cechy źródłowe danej osoby [ można się przekonać, jak dalece są one podobne lub różne od cech ludzi w ogóle, wykrytych za pomocą techniki R, i jak występujące w nich z dnia na dzień fluktuacje odzwierciedlają wydarzenia z życia tej osoby w ciągu okresu badań. Badania tego typu wiążą się ze szczególnymi problemami metodologicznymi, jsfie tylko trzeba mieć chętną do współpracy i rzetelną osobę badaną, lecz także trzeba dysponować miarami, które mogą być stosowane raz za razem wobec tej samej osoby, nie podlegając dużemu wpływowi wielokrotnego testowania, a ponadto trzeba badać cechy wykazujące znaczne fluktuacje z dnia na dzień. Dwadzieścia postaw, które zostały uwzględnione w tych badaniach, wybrano próbki postaw użytych w badaniach prowadzonych przez Cattella przy zastosoz waniu techniki R i mierzono je za pomocą trzech technik: pomiaru preferencji badany dokonywał wyborów między parami stwierdzeń, z których każde opisywało jakiś sposób działania związany z jedną z postaw; pomiaru płynności słownej - badanego proszono, aby w ciągu 30 sekund wymyślił jak najwięcej rodzajów satysfakcji, jakie można uzyskać z określonego działania związanego z daną postawą; pomiaru hamowania retroaktywnego, przeprowadzonego w powiązaniu z poprzednim zadaniem - badanemu przed pomiarem płynności eksponowano 6 liczb trzycyfrowych, a następnie określono wielkość interferencji ze strony danej postawy. Wyznaczono łączny wynik tych trzech pomiarów dla każdej postawy i dla każdego posiedzenia, przy czym obliczono korelacje między postawami wyrażanymi na różnych posiedzeniach i przeprowadzono analizę czynnikową. Uznano, że siedem z ośmiu dających się zinterpretować czynników odpowiada sześciu ergom i jednemu sentymentowi, które stwierdzono w uprzednich badaniach przeprowadzonych przy zastosowaniu techniki R: strach, seks, dbałość o siebie, opiekuńczość rodzicielska, przyciąganie i narcyzm, a także sentyment dotyczący własnego Ja. Dodatkowy czynnik zidentyfikowano jako zmęczenie, które już przedtem wystąpiło w kilku badaniach, przeprowadzonych w laboratorium Cattella, jako czynnik zaliczony do stanów. Tak więc wspólna struktura czynnikowa danej populacji pozwala dość dobrze opisać tę szczególną osobę badaną, a w każdym razie analiza nie ujawniła żadnych wyraźnych czynników indywidualnych. Można się domyślać - i autorzy czynią to - możliwego znaczenia niektórych odchyleń ładunków występujących u tej osoby od wzorca charakterystycznego dla populacji, lecz nie jest bynajmniej pewne, że odchylenia te są większe od różnic, jakich należałoby oczekiwać między wynikami dwóch badań przeprowadzonych przy użyciu techniki R, w których badana próbka obejmowałaby 80 osób. Po zidentyfikowaniu czynników można oszacować wyniki dla każdego z nich uzyskane na każdym posiedzeniu, a wykres tych wyników dotyczących całego czasu trwania eksperymentu, przedstawiony na rys. 8.2, wykazuje dość interesujące związki ze zdarzeniami z życia badanego studenta, które zanotował on w swym dzienniku prowadzonym w okresie badań. Niektóre ważniejsze wydarzenia zaznaczono na osi odciętych wykresu: próby przedstawienia, w którym miał on grać główną rolę; poważne zaziębienie; wieczory, kiedy grał już w tym przedstawieniu; dość poważny wypadek, jakiemu uległ jego ojciec; list, w którym ciotka czyniła mu wyrzuty, że nie zrezygnował ze swych zainteresowań, by pomóc rodzinie; zmartwienie z powodu wyraźnej wrogości doradcy do spraw studenckich na jego wydziale. Można zauważyć zwłaszcza ostre szczyty zmęczenia w czasie prób

3 3 8 Rozdział 8 . Czynnikowa t e o r i a c e c h R a y m o n d a C a t t e l l a R o z w ó j o s o b o w o ś c i 3 4 4

Próby

I

0 5 10 15 20 21« >-281 Luty

Przeziębienie

Ił H—, I

25

30

35

Wypadek Przedstawienie/ /Wyrzuty Zmartwienie

I 1-4-7 I rYl r/l

40

45

50

55

60

Marzec

Strach - lęk Dbałość o siebie

|

65

|

&

70 75 80 -311 -< -5 Kwiecień

Seks Narcyzm

- - - - Sentyment dotyczący własnego Ja

Opiekuńczość rodzicielska

~ ~ — Zmęczenie

Odwoływanie się

Rysunek 8.2. Zmiany siły dynamicznych cech źródłowych u jednej osoby w ciągu 80 posiedzeń testowych (Cattell, 1966, s. 2 2 9 )

i samych przedstawień; spadek lęku po przedstawieniach, kiedy zaczął nadrabiać zaległości w nauce i miał trochę czasu na spotkanie się z dziewczyną (o czym świadczy podniesienie się poziomu ergu seksu); wzrost uczuć rodzinnych w czasie, gdy ojciec uległ wypadkowi, oraz dość interesujący ich spadek później, gdy otrzymał list z wyrzutami od ciotki; wahania cech źródłowych odnoszących się do siebie samego (dbałość o siebie, narcyzm, sentyment dotyczący własnego Ja) w krytycznym okresie występowania w przedstawieniu.

Systemowy model osobowości VIDAS Warto wspomnieć tu o jeszcze innej inicjatywie Cattella, ponieważ obrazuje ona kierunek, w jakim podążało jego myślenie. Przedstawia (1985, 1990) on swój ogólny model osobowości jako teorię systemową mającą postać wektorowego opisu id (vector-id description systems, VIDAS). Cattell przyjmuje takie określenie, ponieważ w strukturze osobowości wyodrębnia on id-y (tj. cechy czynnikowe kryjące się za zachowaniem), działające wektorowa (czyli w ważonych kombinacjach, jak w równaniu specyfikacyjnym), w obrębie zamkniętego systemu. Skomplikowany wykres przedstawiony na rys. 8.3 obrazuje koncepcję osobowości VIDAS. Cattell próbuje pokazać, w jaki sposób o „przepływie" zachowania decyduje wzajemne oddziaływanie bodźców, sentymentów, ergów oraz struktury ego. Cattell (1985, 1990) następująco opisuje funkcjonowanie tego systemu:

Charakterystyczne badania i metody badawcze

345

Jak pokazano na rysunku [ 8 . 3 ] , cechy modelu V I D A S są zgrupowane w jedenastu g ł ó w n y c h o r g a n a c h . N a j p i e r w jest E, źródło energii w s z y s t k i c h ergów, k t ó r e ma p o d r z ę d n y przedział dla e r g ó w z n a j d u j ą c y c h się aktualnie w stanie p o b u d z e n i a będącego skutkiem stymulacji przez aparat percepcyjny P oraz p a m i ę ć M. Pamięciowe źródło p r z e c h o w y w a n y c h engramów, głównie [ s e n t y m e n t ó w ] , również m a swoje części pochodne - M , aktualnie uaktywnione [sentymenty], oraz IM, aparat uczenia się tworzący nowe [sentymenty] w wyniku interakcji M, E i P. W związku z tym organ percepcyjny P jest rozbudowany o dodatkową c z ę ś ć PD, której zadaniem jest o c e n a s t o p n i a d y n a m i c z n e g o n a g r a d z a n i a przez r ó ż n e p o d e j m o w a n e działania. [ . . . ] Wreszcie, n a d z ó r nad interakcjami E,M\P sprawuje kontrolujące ego D z p o m o c ą ogólnego zbiornika s t a n ó w GS, który, jak widzieliśmy, w y z n a c z a główny kierunek r o z w i ą z y w a n i a konfliktów d y n a m i c z n y c h . W r a z z ego działają

Kanały i zbiorniki (1) Informacja apercepcyjna (2) Odwoływanie się do banku pamięci (3) Bezpośrednia informacja o skutku prostej czynności ruchowej (4) Wpływ cech na percepcję (5) Bezpośrednia wrodzona stymulacja ego (6) Informacja o nagrodzie (7) Informacja o nagrodzie (8) Odwzajemnione oddziaływanie napięcia ergicznego na pobudzenie M (9) Stymulacja ergów przez sentyment (10) Poznawcze sprzężenie zwrotne dotyczące końcowych reakcji i skutków wcześniejszego doświadczenia (11) Odwoływanie się do „komitetu" sentymentów (12) Przywoływanie wskazówek kontrolujących (13) Powstrzymujący wpływ stanów ogólnych na ergi

(14) Działanie wywoływane przez wymagania ergiczne" (15) Informacja o stopniu pojawiającej się gratyfikacji ergicznej (16) Przywoływanie wskazówek kontrolujących (17) Temperamentalne ograniczenia pobudzenia (18) Wpływ decyzji ego na stany ogólne (19) Wpływ stanów ogólnych na decyzje ego (20) Decyzje dotyczące celów dynamicznych wysyłane w celu podjęcia działań wykonawczych (21) Pojawienie się reakcji na bodziec S1 (22) Odczuwanie dostosowania działania do cech zdolnościowych i temperamentalnych (23) Przywoływanie zdolności dla wspomożenia podejmowania decyzji (24) Wyposażenie temperamentalno-zdolnościowe kształtujące skuteczność reakcji (25) Powodzenie lub niepowodzenie reakcji jako wejście nowego bodźca (S2)

Rysunek 8.3. Pełny systemowy model osobowości VIDAS. (Źródło: Cattell, 1985, s. 95)

338

Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella

Rozwójosobowości347

i powtarzających się czynników". Nazwali oni te czynniki: (I) surgencja (albo asertywna rozmowność), (II) ugodowość, (III) możliwość uzależnienia, (IV) stabilność emocjonalna i (V) kultura. Był to pierwszy zbiór czynników osobowości, który nazwano Wielką Piątką (Goldberg, 1981). Warren Norman (1963) również uzyskał potwierdzenie pięcioczynnikowego modelu, wykorzystując wybrany zbiór zmiennych Cattella. Przyjął on w zasadzie te same nazwy czynników, co Tupes i Christal, zmieniając jedynie nazwę III czynnika na sumienność (conscientiousness). Norman odniósł się sceptycznie do poglądu, że pobieranie prób i problemy statystyczne w pracy Cattella wpłynęły ograniczająco na wyniki i sądził, że analiza bardziej reprezentatywnego zbioru określeń opisujących cechy może ujawnić dodatkowe wymiary, lecz Goldbergowi (1990) nie udało się następnie potwierdzić tego przypuszczenia. Norman (1967) wybrał 18 125 określeń osobowości z wielkiego słownika Webstera (Webstefs third new international dictionary) z 1961 r. Około połowę z nich odrzucił jako nieodpowiednie, a pozostałe 8081 podzielił na trzy kategorie - cechy stałe; stany okresowe i działania; role, stosunki i wpływy społeczne. Zwróćmy uwagę na podobieństwo do kategorii, które stosuje Cattell, a także do Cattellowskiego założenia, że osobowość można rozpatrywać na różnych poziomach. Norman skupił się na 2800 określeniach cech osobowości, które następnie ograniczył do ok. 1600. Określenia te podzielił on na 10 obszernych klas, po jednej dla każdego z biegunów wymiarów Wielkiej Piątki. Następnie dokonał podziału określeń w obrębie każdej z tych 10 klas, otrzymując w sumie 75 węższych kategorii semantycznych. Na koniec zgrupował określenia podobne w 571 zbiorach synonimów. W istocie więc Norman posłużył się Wielką Piątką do zbudowania hierarchii określeń opisujących osobowość. Opierając się na pracy Normana, Goldberg (1981, 1990, 1993) przeprowadził serię badań nad ukrytą strukturą określeń przymiotnikowych opisujących cechy. Mimo swego wcześniejszego sceptycyzmu, również otrzymał 5 dużych czynników, które przedstawia za pomocą zbioru 100 skupień synonimów. Punktem zbieżnym omówionych wyżej programów badawczych jest struktura Wielkiej Piątki, bowiem badanie określeń opisujących cechy opiera się w nich na hipotezie leksykalnej. W oddzielnym programie badawczym McCrae i Costa (np. 1987, 1989a, 1990; Costa i McCrae, 1988a,b, 1992a, 1995a) również otrzymali strukturę Wielkiej Piątki, analizując pytania dotyczące osobowości, a nie określenia opisowe. Stosują oni następujące nazwy 5 czynników: neurotyzm, ekstrawersja, ugodowość, sumienność i otwartość. John (1990, s. 96) zwrócił uwagę, że te 5 nazw można zapamiętać za pomocą reguły mnemotechnicznej opartej na spostrzeżeniu, że ich pierwsze litery tworzą (w języku angielskim) słowo „OCEAN". McCrae i Costa stworzyli do pomiaru tej struktury inwentarz osobowości NEO-PI*. W rzeczywistości istnieją więc dwa równoległe modele pięcioczynnikowe, jeden oparty na pracach leksykalnych, a drugi - na kwestionariuszach osobowości. Jednym z charakterystycznych wyznaczników koncepcji McCrae i Costy jest wyszczególnienie 6 specyficznych aspektów, obejmujących

również wszystkie cechy niedynamiczne T, które stanowią siłę ograniczającą di, uwzględnienia przez ego. Gdy D podejmuje decyzję o jakimś akcie zewnętrznym na skutek wewnętrznych procesów rozpoczynających się od percepcyjnego elementu kodującego P, akt ten jest częściowo wyznaczany w swoim charakterze przez cechy niedynamiczne T, które przycĄ. niają się do ukształtowania tego aktu przez element A, określający jego skutek. Koncepcja ta nie została zastosowana w praktyce i pozostaje obecnie w sferze teorii, a nie badań empirycznych, lecz wskazuje istotny i inspirujący nowy zestaw elementów osobowości.

Aktualne badania Wielka Piątka czynników osobowości Jednym z najważniejszych wydarzeń w psychologii osobowości w ostatnich latach jest pojawienie się modelu Wielkiej Piątki, będącego ogólnym modelem struktury osobowości. Model ten, opierający się na pracach Cattella, stanowi podstawę koncepcyjną wielu współczesnych prac z zakresu pomiaru osobowości. Jak zobaczymy, istnieje kilka wersji modelu Wielkiej Piątki. Model ten nie został powszechnie przyjęty, stanowi jednak uzupełnienie koncepcji biologiczno-genetycznych jako jedna z dwóch dominujących orientacji we współczesnych pracach z dziedziny psychologii osobowości. Istnieje wiele znakomitych omówień modelu Wielkiej Piątki. W dalszym ciągu opieramy się w znacznej mierze na pracach Johna (1990) i Goldberga (1993), a także Digmana (1990), Goldberga (1990) oraz McCrae i Johna (1992). Rozwój modelu Wielkiej Piątki w istocie zaczyna się od pracy Allporta i Odberta (1936), którzy podjęli próbę wskazania możliwych różnic indywidualnych, wypisując wszystkie stosowne określenia z Webstefs unabridged dictionary. Allport działał na podstawie „hipotezy leksykalnej", po raz pierwszy sformułowanej przez Francisa Galtona, zgodnie z którą najważniejsze różnice indywidualne są zakodowane w języku. Allport i Odbert wypisali ok. 18 000 określeń, z których 4500 odnosiło się do cech uogólnionych i stabilnych. Mniej więcej w tym samym czasie Thurstone (1934) przeprowadził analizę czynnikową ocen rówieśników z użyciem 60 powszechnie używanych przymiotników. Thurstone wyodrębnił 5 czynników, uprzedzając tym samym dzisiejszy model Wielkiej Piątki. Raymond Cattell (1943) wykorzystał, jak już wspomnieliśmy, zgromadzone przez Allporta i Odberta określenia cech jako punkt wyjścia do swoich analiz struktury osobowości. Gdy inni badacze powtórzyli analizy Cattella, otrzymali jednak tylko 5 wiarygodnych czynników (np. Digman i Takemoto-Chock, 1981, Norman, 1963, Tupes i Christal, 1961). Zgodnie z opinią Goldberga (1993, s. 27) Cattell może być intelektualnym ojcem Wielkiej Piątki, ale: „konsekwentnie zaprzecza swemu ojcostwu i musi dopiero uznać ten model". Badaczem, który po raz pierwszy wyodrębnił 5 powtarzających się w badaniach czyników, wykorzystując zmienne mierzone ocenami na skalach, zaczerpnięte z pracy Cattella, był Donald Fiske (1949). Tupes i Christal (1958, 1961) powtórnie przeanalizowali dane z 8 prób i wskazali 5 „stosunkowo silnych

* W Polsce dokonano adaptacji krótkiego inwentarza do diagnozy 5 podstawowych cech NEO-FFJ (zob.: B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak Diagnoza psychometryczna Pięciu Wielkich czynników osobowości. Adaptacja kwestionariusza NEO-FFI Costy i McCrae do warunków polskich, „Studia Psychologiczne" 1995, 33, s. 189-226; także: B. Zawadzki i in. Inwentarz osobowości NEOFFI Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podręcznik, Warszawa 1998, Pracownia Testów Psychologicznych PTP) (przyp. red. nauk.).

-L

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 348

każdy z czynników Wielkiej Piątki (np. Costa, McCrae i Dye, 1991). Na przykład 6 aspektów leżących u podłoża ekstrawersji to ciepło, towarzyskość, asertywnosc aktywność, poszukiwanie doznań oraz dodatnie emocje. Sześć aspektów sumienności to kompetencja, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina'; oraz rozwaga. Zmodyfikowany inwentarz NEO-PI (NEO-PI-R; Costa i McCrae 1992b) dokonuje pomiaru osobowości na obydwu tych poziomach. W efekcie tego udoskonalenia Costa i McCrae stworzyli wyraziste, hierarchiczne ujecie struktury osobowości. To właśnie ta struktura stanowi podstawę bardzo wielu współczesnych badań. Zanim przedstawimy próbkę badań prowadzonych w nurcie modelu Wielkiej Piątki, musimy wspomnieć, że są badacze o odmiennych zapatrywaniach. Na; przykład Cattella nigdy nie udało się przekonać, że 5 czynników to wystarczająca liczba. Pięć spośród jego czynników drugiego rzędu odpowiada Wielkiej Piątce (zob. John, 1990, s. 88) i wyraźnie woli on poruszać się na poziomie większej specyficzności. Hans Eysenck (1991, 1992b), którego teorię omawiamy w ro/ dziale 9., proponuje 3 podstawowe wymiary osobowości: ekstrawersję, neuio tyzm i psychotyzm. Twierdzi on, że ekstrawersja i neurotym odpowiadają czynnikom z Wielkiej Piątki o tej same nazwie, lecz ugodowość i sumienność z Wielkiej Piątki lepiej jest sprowadzić do jego czynnika psychotyzmu (zob. odpowiedź Costy i McCrae'go, 1992a, 1995a). Podobnie Zuckerman (Zuckerman i in., 1995 Zuckerman i in., 1991), którego prace omawiamy również w rozdziale 9., zapioponował własny system pięcioczynnikowy. Wielu psychologów sprzeciwia się również modelowi Wielkiej Piątki na gruncie teoretycznym. Carlson (1992, s. 644) wyraża zaniepokojenie, że model Wielkiej Piątki skłania badaczy osobowości do przedkładania: „czystości psychometrycznej nad moc teoretyczną", i że nie nadaje się on dla tych: „którzy przypuszczają, ze osobowość obejmuje uczucia, motywy, oraz kontekst interpersonalny i społeczny, a także integrację tych cech w toku rozwoju osobniczego". W sumie, dowodzi on: „zwolennicy Wielkiej Piątki chcieliby ograniczyć bycie osobą do krótkiego prokrustowego łoża swojej własnej metodologii" (zob. też: Loevinger, 1994). McAdams (1992) zwraca uwagę na 6 ograniczeń modelu pięcioczynnikowego: (a) niezdolność do ujmowania podstawowych konstruktów funkcjonowania osobowości, (b) ograniczenia w przewidywaniu specyficznych zachowań i opisywaniu życia jednostek, (c) brak wyjaśnień przyczynowych, (d) nieuwzględnianie kontekstu, (e) nieuwzględnianie organizacji i integracji osobowości, (f) przyjmowanie stanowiska porównawczego przy opisie jednostek. Niektóre z tych ograniczeń, np. a, d, e i f, odzwierciedlają filozoficzne spory co do tego, jak powinny przebiegać badania nad osobowością. Pojawienie się badań nad różnymi aspektami osobowości w znacznej mierze odpowiada drugiemu zastrzeżeniu, a można sądzić, że aktualnie prowadzone prace, zwłaszcza w dziedzinie genetyki zachowania, zaczynają brać pod uwagę punkt trzeci. Z najbardziej drobiazgową krytyką wystąpił Jack Błock (1995a, zob. odpowiedź Costy i McCrae'go, 1995b oraz Goldberga i Sauciera, 1995, a także replikę Błocka, 1995b). Podnosi on szereg zarzutów metodologicznych, statystycznych i teoretycznych dotyczących rozwoju i zastosowania Wielkiej Piątki. Błock (1995a, s. 204) stawia następujące pytanie: „Czy te pięć obszernych, «globalnych» dziedzin lub wymiarów, które obrali i na których skupili się badacze, istotnie ma wyjątkowo wszechstronny i wystarczająco klarowny charakter, by stwo-

Aktualne badania

349

rzyć zadowalające zręby badań nad osobowością i jej pomiarem?". Odpowiedź Błocka brzmi - nie. Podobnie jak u innych krytyków, podstawowy zarzut Błocka jest taki, że badacze powinni zająć się wewnątrzjednostkową strukturą i jej funkcjonowaniem w ramach obszerniejszego zbioru orientacji teoretycznych i metodologicznych niż ten, którego dostarcza koncepcja Wielkiej Piątki. Zamiast próby przedstawienia systematycznego przeglądu powstającej literatury na temat Wielkiej Piątki, zobrazujemy ją, przytaczając kilka reprezentatywnych przykładów badań. Jednym z celów McCrae'go i Costy jest wykazanie, że Wielka Piątka ma charakter nadrzędny wobec innych koncepcji pomiaru. Na przykład badacze ci (McCrae i Costa, 1989b) wykazują, że zachodzi istotna odpowiedniość między czynnikami Wielkiej Piątki, a czterema wskaźnikami Typów Myers-Briggs (Myers-Briggs Type Indicator, MBTI). Zwłaszcza ekstrawersja silnie koreluje z wymiarem introwersja-ekstrawersja MBTI, a,otwartość - z wymiarem doznawanie-intuicja; w mniejszym stopniu ugodowość koreluje z wymiarem myślenie-czucie MBTI, a sumienność koreluje z wymiarem ocenianie-percepcja MBTI. W MBTI nie ma odpowiednika neurotyzmu. Podobnie McCrae i Costa (1989c) przedstawiają korelacje, które pokazują, że dwie osie leżące u podłoża kołowej przestrzeni interpersonalnej można ująć w kategoriach ekstrawersji i ugodowości. W konkluzji stwierdzają oni, że za pomocą ekstrawersji i ugodowości można: „określić płaszczyznę zachowania interpersonalnego" (s. 592). W podobny sposób, ich zdaniem, dziedzinę emocji można ustrukturalizować w kategoriach ekstrawersji i neurotyzmu, a postawy - w kategoriach ugodowości i otwartości. Formułują oni wniosek, że model pięcioczynnikowy tworzy: „szersze ramy pozwalające ukierunkować i interpretować przestrzeń kołową, a krąg interpersonalny stanowi pożyteczne rozpracowanie dwóch spośród pięciu czynników" (s. 593). W istocie McCrae i Costa konstruują przykładowe zastosowanie Wielkiej Piątki do nadania struktury naszemu rozumieniu roli, jaką charakterystyka osoby odgrywa w rozmaitych obszarach zachowania. Rozpatrzmy kilka innych przykładów ilustrujących szeroki zakres badań inspirowanych modelem Wielkiej Piątki. Costa, McCrae i Dye (1991) wykazali, że dokonywane za pomocą inwentarza NEO-PI pomiary ekstrawersji korelują dodatnio, a neurotyzmu - ujemnie, z poczuciem własnej wartości. Podobnie ludzie, którzy są szczęśliwi i zadowoleni z życia, osiągają wysokie wyniki w zakresie ekstrawersji, a niskie - w zakresie neurotyzmu (McCrae i Costa, 1991a). Zdaniem Costy (1991) koncepcja Wielkej Piątki może być przydatna przy pomaganiu ludziom w wyborze właściwych form terapii (zob. też: McCrae i Costa, 1991b). I wreszcie Costa i Widiger (Personality disorders and the five-factor model of personality, 1994, Widiger i Costa, 1994) sądzą, że modelem pięcioczynnikowym można posłużyć się dla lepszego zrozumienia różnic między rozmaitymi zaburzeniami osobowości. Niezależnie od wszelkich swych ograniczeń model Wielkiej Piątki okazał się ogromnie skuteczny jako inspiracja do badań i dyskusji nad strategiami stosowanymi w badaniu zjawiska osobowości.

Genetyka zachowania Do najbardziej fascynujących niedawnych wydarzeń w badaniach nad osobowością należą prace poświęcone genetycznym podstawom cech osobowości (np.: Pio-

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 350

min, 1986). Jak wspomnieliśmy wcześniej, Cattell interesował się określaniem genetycznych uwarunkowań cech źródłowych. Jak zobaczymy, jeszcze większy nacisk na fizjologię i genetykę kładzie Hans Eysenck w swym modelu osobowości, który omawiamy w następnym rozdziale. Z uwagi jednak na to, że znaczna część badań genetycznych nie jest związana z żadną konkretną teorią ani cechą oraz ze względu na wczesne zainteresowania Cattella biologicznymi podstawami osobowości, koncepcje osobowości tworzone w dziedzinie genetyki zachowania omawiamy w niniejszym rozdziale. Genetyka zachowania opiera się na założeniu, że różnice występujące w zbiorze jednostek pod względem jakiejś cechy, np. ekstrawersji, muszą wynikać z różnic w materiale genetycznym tych jednostek i (lub) w ich doświadczeniach. Im większe różnice lub zmienność między jednostkami w genach, które decydują 0 różnicach w ich cechach, tym większa dziedziczność tych cech. Innymi słowy dziedziczność cech osobowości, np. ekstrawersji, można zdefiniować jako stosunek zmienności genetycznej w grupie ludzi do całkowitej zmienności w zakresie ekstrawersji tych ludzi. Jako taki, wskaźnik dziedziczności w zakresie ekstrawersji określa procent zmienności w wynikach ekstrawersji spowodowanej zmiennością genetyczną. Im bardziej dziedziczność zbliża się do 1, tym większy udział różnic genetycznych w obserwowanych różnicach. Szacowanie wpływu dziedziczności jest bardzo pożytecznym narzędziem. Nim przystąpimy do omówienia tego zagadnienia, student powinien zdać sobie sprawę z trzech ograniczeń każdego współczynnika dziedziczności: jest on tylko oszacowaniem, jest specyficzny dla próby ludzi poddanych badaniu oraz odnosi się do próby jako całości, a nie do którejkolwiek jednostki. Sens szacowania współczynnika dziedziczności stanie się dla nas najbardziej jasny, gdy przyjrzymy się bliźniętom jedno- i dwujajowym. Bliźnięta jednojajowe (monozygotyczne) pochodzą z jednej zapłodnionej komórki jajowej, natomiast dwujajowe - z dwóch komórek jajowych. Wynika stąd, że pary bliźniąt jednojajowych muszą mieć identyczny materiał genetyczny, zaś pary bliźniąt dwujajowych mają wspólną średnio połowę genów. Różnice między parami bliźniąt jednojajowych pod względem wyników w zakresie takich cech, jak ekstrawersja muszą zatem być spowodowane różnicami w ich doświadczeniach, ponieważ mają one identyczny materiał genetyczny. Podobieństwo pod względem ekstrawersji u takich bliźniąt opiera się jednak na pewnej kombinacji identycznych genów 1 podobnych doświadczeń. Różnice pod względem ekstrawersji w parach bliźniąt dwujajowych wynikają z różnic w czynnikach genetycznych i doświadczeniach, zaś podobieństwo w takich parach również odzwierciedla pewną kombinację wspólnych genów i wspólnych doświadczeń. Jednym z najpowszechniej stosowanych sposobów szacowania wpływu dziedziczności cech osobowości jest posługiwanie się modelami statystycznymi, które porównują podobieństwo par bliźniąt jednojajowych z podobieństwem par bliźniąt dwujajowych pod względem jakiejś cechy. W najnowszych badaniach możliwe było uwzględnienie czterech odrębnych prób - par bliźniąt jedno- i dwujajowych wychowywanych razem oraz par bliźniąt jedno- i dwujajowych wychowywanych osobno. Przypuszcza się, że bliźnięta wychowywane razem mają bardziej podobne doświadczenia środowiskowe niż bliźnięta wychowywane osobno. Mimo poczynionych postępów, określanie stopnia podobieństwa środowisk par bliźniąt pozostaje główną trudnością w takich analizach.

Aktualne badania

351

Jedna z ostatnich komplikacji dotyczy sposobu rozumienia pojęcia środowiska. Tak jak bliźnięta mogą mieć wspólny bądź odrębny materiał genetyczny, tak samo mogą one mieć wspólne lub odrębne środowisko. Wspólne czynniki środowiskowe sprawiają, że bliźnięta są do siebie podobne, zaś odrębne czynniki środowiskowe powodują, że różnią się między sobą. Rolę czynników wspólnych pełnią: status społecznoekonomiczny rodziców, ich wierzenia religijne oraz wyznawana przez nich filozofia wychowywania dzieci. Rolę czynników odrębnych grają: kolejność urodzenia, wypadki, zdrowie, inne traktowanie przez rodziców oraz różni znajomi lub nauczyciele. Wspólne środowisko sprawia, że bliźnięta (czy też rodzeństwo w ogóle) są do siebie podobne, zaś odrębne środowisko powoduje, że bliźnięta różnią się między sobą. Jak zobaczymy, szczególnym odkryciem dokonanym w najnowszych badaniach nad osobowością, prowadzonych w dziedzinie genetyki zachowania, jest stwierdzenie, że odrębne środowisko wywiera znacznie większy wpływ niż środowisko wspólne. Obecnie przejdziemy do rzeczywistych danych w celu zobrazowania różnych sposobów szacowania wpływu dziedziczności, wspólnego środowiska oraz odmiennego środowiska w badaniach nad bliźniętami. Po pierwsze, porównajmy podobieństwo między bliźniętami jednojajowymi, które były wychowywane razem, z podobieństwem między bliźniętami jednojajowymi, które były wychowywane osobno. Ponieważ bliźnięta jednojajowe mają zawsze te same geny, wobec tego to, do jakiego stopnia bliźnięta jednojajowe, które były wychowywane razem, są bardziej do siebie podobne, niż bliźnięta jednojajowe, które były wychowywane osobno, stwarza jedną z możliwości oszacowania, w jakim stopniu oddziaływanie środowiska wywołuje podobieństwo osobowości. Bouchard (1981) podaje jednak, że średnia korelacja między 11 wskaźnikami cech osobowości u bliźniąt jednojajowych wychowywanych razem wynosiła 0,54, zaś u bliźniąt jednojajowych wychowywanych osobno -0,56. Fakt, że korelacje te nie są równe 1,00, wskazuje, iż genetyka nie stanowi jedynego wyznacznika cech osobowości. Czynniki środowiskowe wyraźnie odgrywają tu ważną rolę, zauważmy jednak, że oddziaływanie środowiska powoduje, iż bliźnięta stają się odmienne, a nie podobne. Wniosek ten znajduje potwierdzenie w fakcie, że średnia korelacja jest tu nieznacznie słabsza u bliźniąt wychowywanych razem. Dane te wskazują, iż wspólne wychowanie (czyli wspólne środowisko) nie zwiększa podobieństwa osobowości. Z badań tych wynika zatem, że cechy osobowości w istotnym stopniu podlegają dziedziczeniu, natomiast wspólne środowisko nie jest ważnym wyznacznikiem podobieństwa osobowości. Po drugie, porównajmy podobieństwo cech osobowości u bliźniąt jednojajowych i u bliźniąt dwujajowych. Loehlin i Nichols (1976) podają korelacje dotyczące dwóch głównych wymiarów osobowości w modelu Hansa Eysencka, ekstrawersji i neurotyzmu. Korelacja w zakresie ekstrawersji wyniosła 0,60 u bliźniąt jednojajowych i 0,25 u bliźniąt dwujajowych, natomiast w zakresie neurotyzmu: 0,52 u bliźniąt jednojajowych i 0,24 u bliźniąt dwujajowych. Proste oszacowanie wpływu dziedziczności danej cechy otrzymuje się, obliczając dwukrotność różnicy między korelacjami u bliźniąt jedno- i dwujajowych. Dla danych Loehlina i Nicholsa oszacowanie wpływu dziedziczności wynosi 2 ( 0 , 6 0 - 0 , 2 5 ) = 0,70 dla ekstrawersji i 2(0,52 - 0,24) = 0,56 dla neurotyzmu. Innymi słowy, ponad 2/3 zaobserwowanej zmienności w zakresie wyników ekstrawersji oraz ponad połowę zmienności w zakresie wyników neurotyzmu należy przypisać różnicom genetycznym.

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 352

Oszacowanie wpływów środowiska otrzymuje się, odejmując wskaźnik dziedziczności od jedności, zaś oszacowanie znaczenia wspólnego środowiska rodzinnego - odejmując od korelacji u bliźniąt jednojajowych dwukrotność różnicy między korelacjami u bliźniąt jedno- i dwujajowych. W przykładzie Loehlina i Nicholsa wpływy środowiskowe są znaczne (0,30 dla ekstrawersji i 0,44 dla neurotyzmu), nie ma natomiast danych wskazujących na wpływy wspólnego środowiska rodzinnego w wypadku obu tych cech. Oszacowania wpływu wspólnego środowiska mają w istocie niewielką wartość ujemną -0,60 - 2(0,60 - 0,25) = -0,10 dla ekstrawersji i 0,52 - 2(0,52 - 0,24) = -0,04 dla neurotyzmu. Nowsze dane przedstawione przez Boucharda i McGue (1990) na temat bliźniąt jedno- i dwujajowych wychowywanych osobno doprowadziły do podobnych wniosków. Posługując się skalami z Kalifornijskiego Inwentarza Psychologicznego (California Psychological Inventory) Bouchard i McGue otrzymali średnią korelację 0,45 u bliźniąt jednojajowych oraz średnią korelację 0,18 u bliźniąt dwujajowych. Na podstawie podanych wyżej wzorów uzyskali oni średnie oszacowanie wpływu dziedziczności nieco przekraczające 0,50. Wyniki te doprowadziły ich do: „dość istotnego wniosku: Stopień podobieństwa między bliźniętami [jednojajowymi] w zakresie cech osobowości ocenianych metodą samoopisu nie wydaje się być zależny od tego, czy bliźnięta są wychowywane razem, czy osobno. [...] W przybliżeniu 50% wariancji w zakresie cech osobowości ocenianych metodą samoopisu jest związane z czynnikami genetycznymi, co znaczy, że czynniki środowiskowe wyjaśniają taką samą część wariancji. Jednakże [...] czynniki związane ze wspólnym środowiskiem rodzinnym nie wywierają istotnego wpływu na osobowość dorosłego" (1990, s. 286). Tego rodzaju wyniki doprowadziły Plomina i Danielsa do wniosku, że: „wspólne środowisko rodzinne wyjaśnia nieznaczną część wariancji środowiskowej odnoszącej się do rozwoju osobowości" (1987, s. 5). Środowisko stanowi ważny składnik zmienności osobowości, należy jednak koniecznie zauważyć, iż: „psychologicznie istotne wpływy środowiska sprawiają, że dzieci w rodzinie różnią się między sobą, a nie że są do siebie podobne" (Plomin, Daniels 1987, s. 1). Plomin i Daniels wyciągają stąd wnioski, że badacze i teoretycy muszą skupić się na doświadczeniach: „specyficznych dla każdego dziecka" (s. 9), i że: „za jednostkę uspołecznienia należy przyjąć dziecko, a nie rodzinę" (s. 15). Jako ostatni przykład badań nad bliźniętami omówimy pracę Tellegena i in. (1988). Godny uwagi aspekt tego badania stanowi to, że obejmuje ono wyniki inwentarza osobowości mającego 11 skal, uzyskane w 4 oddzielnych próbach bliźniąt jedno- i dwujajowych wychowywanych razem oraz bliźniąt jedno- i dwujajowych wychowywanych osobno. Ten wszechstronny plan badawczy pozwolił Tellegenowi i współpracownikom uzyskać złożone oszacowanie omawianych przez nas wpływów dziedziczności, odmiennego środowiska oraz wspólnego środowiska. Ich wnioski były zgodne z tym, co przedstawiliśmy dotychczas. Średnie korelacje u bliźniąt jednojajowych wychowywanych razem i osobno były bardzo podobne (odpowiednio 0,52 i 0,49). Wskazuje to, że wpływ wspólnego środowiska jest całkiem mały, ponieważ brak wspólnego środowiska był jedynym elementem odróżniającym tę drugą grupę od pierwszej. Wystąpiły pewne różnice między skalami, lecz Tellegen i in. oszacowali, iż ogólny wpływ wspólnego środowiska wyniósł ok. 0,05. Co więcej, średnie korelacje wskazywały na wpływ dziedziczności równy ok. 0,5, zgodnie z tym, co obliczono poprzednio. W wypadku 10 spośród 11 roz-

Aktualne badania

353

maitych skal oszacowany wpływ dziedziczności mieścił się między 0,40 a 0,55, co świadczy o znacznej spójności tego wpływu. W sumie zaskakujące, lecz spójne wyniki uzyskane we wszystkich tych badaniach nad bliźniętami pokazują, że: (a) czyniki genetyczne wyjaśniają ok. połowy zmienności w zakresie cech osobowościowych oraz (b) „wspólne środowisko ogólnie odgrywa bardzo skromną rolę w wyznaczaniu wielu cech osobowości" (Tellegen i in., 1988, s. 1037). Tego rodzaju wyniki stanowią potwierdzenie modelów osobowości, w których podkreśla się indywidualne wyznaczniki jednostkowych osobowości (np. model Gordona Allporta, zob. rozdz. 7.), a stawiają pod znakiem zapytania modele, w których nacisk kładzie się na wspólne doświadczenia rodzinne. Badania nad bliźniętami wyraźnie pokazują, że na różnice indywidualne w zakresie wielu cech osobowości silny wpływ wywierają czynniki genetyczne. Inne metody stosuje się do badania roli genetyki, przede wszystkim prowadzi się badania nad adopcją. Wyniki tych badań nasuwają podobne wnioski co do wyraźnej roli czynników genetycznych i niewielkiej roli wspólnego środowiska, aczkolwiek na ogół uzyskiwane w nich oszacowanie wpływu dziedziczności jest mniejsze (zob. Plomin, Chipuer i Loehlin, 1990). W dodatku nie będziemy tu omawiać prac badających mechanizmy, poprzez które geny wpływają na osobowość. Jednakże wobec znaczących danych świadczących o dziedziczeniu cech osobowości, ważną rzeczą jest postawienie pytania, dlaczego taki wpływ zachodzi. Rozpatrzymy teraz pokrótce czynniki ewolucyjne, które mogły stać się przyczyną zmienności w zakresie cech osobowościowych.

Ewolucyjna teoria osobowości Ewolucyjnymi uwarunkowaniami różnic indywidualnych zajmowało się wielu badaczy (np. Arnold Buss, 1988; David Buss, 1991; Loehlin, 1992; Tooby i Cosmides, 1990). W tym podrozdziale skupimy się jednak na pracach Davida Bussa. Buss (1984) wskazał trzy podstawowe zagadnienia, którymi powinna zainteresować się psychologia osobowości: Jakie cechy są typowe dla ludzi? Jakie są najważniejsze cechy, pod względem których ludzie się różnią? Jakie są zależności miedzy naturą ludzką (np. cechami typowymi dla gatunku), a różnicami indywidualnymi? Zdaniem Bussa, właściwy grunt do badania tych zagadnień znajdujemy w biologii ewolucyjnej. W szczególności dostrzegł on analogię do istniejącego w biologii ewolucyjnej rozróżnienia między „myśleniem typologicznym" a „myśleniem populacyjnym". To pierwsze stanowisko, jak podkreśla się w socjobiologii, kładzie nacisk na cechy typowe dla gatunku i ich znaczenie przystosowawcze. Jest ono analogiczne do zainteresowania w psychologii osobowości tendencjami „rdzeniowymi", wspólnymi wszystkim ludziom. Stanowisko drugie, jak pokazuje genetyka zachowania, zajmuje się badaniem genetycznych i przystosowawczych podstaw zmienności obserwowanej między osobnikami poszczególnych gatunków. Jest ono analogiczne do zainteresowania w psychologii osobowości ujmowaniem pojęciowym i mierzeniem tych wymiarów zachowania, pod względem których ludzie różnią się między sobą. Buss (1984) wskazał trzy kryteria wywodzące się z biologii ewolucyjnej, pozwalające określić, że cecha należy do natury ludzkiej. Po pierwsze, musi być ona powszechna. Po drugie, musi być: „wrodzona, nieuwarunkowana i względnie

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 354

trudna do zmodyfikowania" (s. 1139). Po trzecie, musi pełnić funkcję przystosowawczą, to znaczy musi umożliwiać jednostkom dobre funkcjonowanie w ich niszy ekologicznej. Podobnie, Buss zaproponował cztery kryteria zaczerpnięte z biologii ewolucyjnej, umożliwiające określenie, które różnice indywidualne są ważne. Pierwszym z tych kryteriów jest dziedziczność. Buss dowodzi, że: „różnice między jednostkami, które da się przypisać różnicom genetycznym, można uznać za ważne, ponieważ wywołują one zmienność niezbędną do ewolucji" (s. 1140). Po drugie, cecha ma znaczenie wewnętrzne, jeśli przyczynia się do łącznego dostosowania (inclusive fitness) albo genetycznego uwiecznienia gatunku poprzez potomstwo. Po trzecie, dobór płciowy wskazuje, że cechy, którym partnerzy zgodnie przypisują wartość, stanowią podstawę doboru partnera i są wobec tego ważne. Na koniec, cechy mają znaczenie, jeżeli są podstawą kojarzenia par, wyboru partnera opartego na podobieństwie do wybierającego. Buss doszedł do wniosku, że uwzględnienie obu tych zbiorów kryteriów może pomóc psychologom osobowości w zajęciu się: „raczej pomijanym zadaniem polegającym na opisie", pomagając im zarazem przezwyciężyć skłonność do „badania [...] wyodrębnionych cech bez wyraźnego uzasadnienia" (s. 1144). W następnym artykule Buss wyraźnie opowiedział się za teorią ewolucji jako podstawą badań nad osobowością: „Teoria ewolucji zapewnia obejście mnóstwa z pozoru arbitralnych teorii osobowości przez zakotwiczenie teorii natury ludzkiej w procesach, o których wiadomo, że rządzą całym życiem. [...] Mała jest szansa, by teorie osobowości niezgodne z teorią ewolucji były trafne" (1991, s. 461). Buss dowodzi, iż przeżycie i rozmnażanie się jednostki to dwa podstawowe problemy, jakie napotkali ludzie w historii swej ewolucji. Zrozumienie zmian przystosowawczych, jakie w toku ewolucji dokonały się w nas, byśmy poradzili sobie z tymi problemami, powinno skierować psychologów osobowości w stronę ważnych wymiarów natury ludzkiej i różnic indywidualnych. W ten sposób myślenie ewolucyjne: „zmusza nas do formułowania twierdzeń na temat motywacji, które w przeciwnym wypadku pozbawione byłyby podstaw" (1991, s. 468). Jako jeden z przykładów Buss omówił Wielką Piątkę wymiarów osobowości. Przyjmując swój ewolucyjny punkt widzenia, przedstawił on trzy wyjaśnienia szczególnej wyrazistości tych wymiarów zachowania. Mogą one odzwierciedlać „podstawowe różnice w strategiach, jakie ludzie stosują przy osiąganiu celów typowych dla gatunku", mogą być wyrazem nieistotnej z punktu widzenia ewolucji zmienności, która jest „obojętna dla doboru naturalnego", bądź też mogą obejmować „najważniejsze wymiary krajobrazu społecznego, do których ludzie muszą się przystosować" (1991, s. 471). Ilustrując tę trzecią możliwość, Buss dowodzi, że nasi przodkowie musieliby przejawiać wrażliwość na ugodowość i na sumienność innych, kształtując swoje więzi społeczne. Jako przykład pierwszej możliwości opisuje on dziedziczne różnice indywidualne w zakresie ekstrawersji i agresji (stanowiącej przeciwieństwo ugodowości), które mogły ukształtować się w toku ewolucji u naszych przodków w celu zdobywania partnerów i innych środków do życia. Według Bussa teoria osobowości powinna podążać za teorią ewolucji przy określaniu głównych celów, do których ludzie musieli zmierzać, by zwiększyć swe szanse na udane rozmnażanie się, mechanizmów psychicznych, jakie rozwinęły się w toku ewolucji przy rozwiązywaniu tego rodzaju problemów oraz typowych dla gatunku i jednostkowych strategii zachowania, jakie ludzie

Aktualne badania

355

wytworzyli dla osiągania tych celów przystosowawczych. Doszedł on do wniosku, nie zdradzając w tym względzie żadnych wątpliwości, że: „metateoria ewolucyjna, właściwie pojęta, zapewnia psychologii osobowości poszukiwane przez nią szerokie podstawy teoretyczno-badawcze" (1991, s. 486). Buss rozpatruje także ujęcia, jakie psychologia ewolucyjna mogłaby zastosować w badaniach nad źródłem różnic indywidualnych w ciągu życia jednostki. DeKay i Buss (1992) wskazują na trzy takie możliwości. Po pierwsze, różnice indywidualne mogą być wynikiem odmiennych doświadczeń w toku rozwoju, np. obecności lub braku ojca. Po drugie, różnice w środowisku, w którym jednostka obecnie przebywa, w oczywisty sposób mogą wywoływać różnice w jej zachowaniu, np. zazdrość jest bardziej prawdopodobna u kogoś, kto ma atrakcyjnego współmałżonka. (Student zechce porównać te dwie możliwości ze Skinnerowskim opisem historii wzmocnień oraz prawidłowości nagradzania, zob. rozdz. 12. Zauważmy również, że trzeci spośród zaproponowanych przez Skinnera mechanizmów środowiskowych, prawidłowości przeżycia, odzwierciedla wprost uwarunkowania ewolucyjne leżące u podłoża natury ludzkiej, które omawiają Buss, Tooby i Cosmides oraz inni badacze ewolucyjnej teorii osobowości). Po trzecie, „reaktywne różnice indywidualne" występują wówczas, gdy jednostka wybiera strategię dążenia do celów typowych dla gatunku, opartą na swoich cechach anatomicznych. DeKay i Buss (1992) podają za Toobym i Cosmidesem (1990) przykład, według którego: „Jednostki, które są mezomorficzne, mogą lepiej realizować strategię agresywną, natomiast jednostki ektomorficzne mogą z konieczności posługiwać się umiejętnościami dyplomatycznymi" (s. 187). Na koniec omówimy prace Bussa nad teorią strategii seksualnych (Buss, 1994; Buss i Schmitt, 1993). Buss (1994) utrzymje, że u mężczyzn i kobiet ukształtowały się odmienne mechanizmy leżące u podłoża krótko- i długoterminowych strategii doboru partnerów. Różnice te powstały dlatego, że mężczyźni i kobiety napotykają inne problemy przystosowawcze przy doborze partnerów. Buss i Schmitt dowodzą, że: „u mężczyzn, historycznie rzecz biorąc, uwarunkowaniem udanego rozmnażania się była przede wszystkim liczba płodnych kobiet, które mogli zapłodnić. [...] [Natomiast] u kobiet, historycznie rzecz biorąc, uwarunkowaniem udanego rozmnażania się nie była ljczba mężczyzn, do których mogły zyskać dostęp seksualny, lecz przede wszystkim ilość i jakość zewnętrznych środków do życia, jakie mogły zapewnić sobie i swoim dzieciom i ewentualnie na drugim miejscu - jakość genów mężczyzny" (1993, s. 206). W konsekwencji u mężczyzn i kobiet ukształtowały się odrębne zbiory problemów leżące u podłoża charakterystycznych dla nich krótko- i długoterminowych strategii doboru partnerów (zob. tabela 8.5). Zgodnie z powstałą w efekcie teorią strategii seksualnych, różnice między płciami w zachowaniu polegającym na doborze partnerów istnieją dlatego, że są korzystne z punktu widzenia ewolucyjnego (w świetle odmiennych problemów z doborem partnerów, jakie napotykał człowiek w toku ewolucji), a nie dlatego, że są określone kulturowo. Na podstawie teorii strategii seksualnych sformułowano pewną liczbę hipotez (wszystkie przytaczamy wg pracy Bussa, 1994). Na przykład: „krótkoterminowy dobór partnerów jest ważniejszy dla mężczyzn niż dla kobiet" oraz „mężczyźni poszukujący krótkoterminowej partnerki ograniczają do minimum zaangażowanie i inwestycje". „Mężczyźni poszukujący krótkoterminowej partnerki rozwiązują problem polegający na rozpoznawaniu kobiet płodnych, nato-

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 356 Tabela 8.5. Problemy związane z doborem partnerów krótko- i długoterminowych u mężczyzn i kobiet Rodzaj partnerstwa Krótkoterminowe

Problemy mężczyzn

Problemy kobiet

1. Liczba partnerek

1. Bezpośrednie poszukiwanie środków do życia

2. Rozpoznanie kobiet dostępnych 2. Ocena partnerów krótkoterminowych jako seksualnie ewentualnych partnerów długoterminowych

Długoterminowe

3. Minimalizacja kosztu, ryzyka i zaangażowania

3. Jakość genów

4. Płodność

4. Zmiana, odrzucenie lub powtórne przyjęcie partnera

1. Ufność w ojcostwo

1. Rozpoznawanie mężczyzn zdolnych do inwestowania

2. Wartość rozrodcza kobiety

2. Rozpoznawanie mężczyzn chcących inwestować

3. Zaangażowanie

3. Ochrona fizyczna

4. Umięjętność bycia ojcem

4. Zaangażowanie

5. Jakość genów

5. Umiejętność bycia matką

Źródło: Buss i Schmitt, 1993.

miast mężczyźni poszukujący partnerki długoterminowej rozwiązują problem rozpoznawania kobiet wartościowych pod względem rozrodczym". Ponieważ uroda, młodość i zdrowie są powiązane z płodnością i wartością rozrodczą, cechy te powinny być pociągające dla mężczyzn. Buss przytacza zgodne z tymi hipotezami dane z przeprowadzonego na wielką skalę międzykulturowego badania sondażowego. Przy tym: „Mężczyźni poszukujący partnerki długoterminowej rozwiązują problem ufności w swe ojcostwo". Hipotezę tę sprawdzano w ciekawych badaniach nad wiernością i zazdrością. Stwierdzono na przykład, że mężczyźni przywiązują większą wagę do czystości i wierności partnerki niż kobiety do czystości i wierności partnera. Podobnie w badaniu, które przeprowadzili Buss i in. (1992) mężczyźni podawali, iż byliby bardziej zmartwieni, gdyby ich partnerka miała stosunek seksualny z innym mężczyzną, niż gdyby nawiązała głęboką więź emocjonalną z innym mężczyzną. Odwrotnie jest z kobietami, które wskazywały, że bardziej martwiłyby się, gdyby ich partner nawiązał więź emocjonalną z inną kobietą. Obie te reakcje znalazły potwierdzenie w pomiarze fizjologicznych wskaźników zmartwienia. Kobiety na przestrzeni historii ewolucji naszego gatunku napotykały inne problemy związane z doborem partnera niż mężczyźni. W związku z tym Buss (1994) postawił hipotezę, że kobiety poszukujące partnera krótkoterminowego będą: „bardziej wybredne niż mężczyźni" i będą: „wolały mężczyzn gotowych do dzielenia się swymi bezpośrednimi środkami do życia". Na poparcie tych przewidywań Buss podaje, że kobiety nie lubią potencjalnych partnerów krótkoterminowych, którzy pozostają już w jakimś związku albo prowadzą życie seksualne z wieloma partnerkami, oraz że cenią one siłę fizyczną u potencjalnego partnera krótkoterminowego. Podobnie, kobiety z badanej próby podały, że szczególnie nie lubią mężczyzn, którzy są skąpi na początku znajomości. Buss stwierdził, że: „kobiety poszukujące partnera długoterminowego wolą mężczyzn, którzy potrafią zapewnić środki do życia ich potomstwu". Na poparcie tego stwierdzenia podaje

Obecny status i ocena

357

on, że kobiety z badanej próby zwracały uwagę na prawdopodobieństwo zawodowego i finansowego powodzenia partnera długoterminowego bardziej niż krótkoterminowego, a także bardziej niż czynili to mężczyźni wypowiadając się o swoich partnerkach. Ponadto, w 36 spośród 37 badanych kultur Buss stwierdził, że kobiety przywiązywały większą wagę do perspektyw finansowych potencjalnego partnera niż mężczyźni do perspektyw finansowych potencjalnej partnerki. Oczywiście wiele wyników nie pochodzących z sondażu można zakwestionować, wskazując na obciążony dobór próby, jej małą liczebność albo niespełnienie określonych wymagań. Same hipotezy i otrzymane dane nie są wszakże szczególnie zaskakujące. Inspirujące jest natomiast powiązanie ich przez Bussa z procesem ewolucji, a nie z procesami współczesnymi bądź kulturowymi.

Obecny status i ocena Nie ulega wątpliwości, że Cattell w ciągu wielu lat działalności naukowej opracował rozległą, zróżnicowaną i złożoną teorię osobowości. Jako czysto intelektualne osiągnięcie trzeba ją traktować na równi z innymi teoriami opisanymi w tej książce. Równie niewątpliwe jest to, że Cattell i jego współpracownicy zebrali taką ilość danych empirycznych odnoszących się do ich teorii, że przewyższyli pod tym względem większość omówionych przez nas twórców teorii osobowości. Jednakże autorzy przeglądów poświęconych pracom Cattella zdają się z reguły przejawiać podziw pomieszany z niepokojem. Goldberg (1968) w swej wnikliwej ocenie sugeruje, że ta ambiwalencja wynika z mylenia Cattella jako stratega z Cattellem jako taktykiem: Niemal wszystkie dotychczasowe rozprawy krytyczne na temat prac Cattella koncentrowały się na Cattellu taktyku, a ignorowały Cattella stratega - błąd podobny do ignorowania Freuda z tego powodu, że swobodne skojarzenia są słabą techniką pomiarową. Cattell był ostro krytykowany, ponieważ jego dążenia do opisania „całej dziedziny struktury osobowości" przeszkadzały mu w skupieniu rozproszonej uwagi na jakiejkolwiek określonej części całego tego zadania* (s. 618).

Uwaga ta wydaje się słuszna. Sama rozległość zainteresowań teoretycznych Cattella podsuwała mu zwykle nowy projekt badawczy, zanim stary został naprawdę starannie doprowadzony do końca. Duże fragmenty struktury teoretycznej Cattella opierają się na wątłych podstawach empirycznych (Becker, 1960). Jednakże duże fragmenty każdej szerokiej teorii osobowości muszą się opierać na wątłych podstawach empirycznych, przynajmniej w okresie życia teoretyka, jeśli większość tej pracy wykonuje on sam. Dobre badania nad osobowością są długotrwałe i kosztowne. Jest wielką zasługą Cattella, że tak znaczna część jego teorii ma tak dobre podstawy empiryczne. Teorii Cattella nie można uznać za popularną w tym sensie, w jakim były popularne teorie Freuda, Rogersa czy Sullivana, a nawet Allporta czy Murraya, aczkolwiek przyciągnęła ona małą, lecz aktywną grupę zwolenników. Jednym z powodów tej niewielkiej popularności był fakt, że nieco odstraszający aparat formalny analizy czynnikowej oraz kontrowersje wokół jej spornych aspektów często zrażały zwykłego czytelnika. Jak ujął to Cattel (1990, s. 101): „od po-

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 358

czątku psychologowie cofali się przed uczeniem się zawiłości analizy czynnikowej niczym hordy barbarzyńców spod muru chińskiego. Opowieść o postępach wieloczynnikowej eksperymentalnej teorii osobowości jest więc nadzwyczajną opowieścią o izolacji od przypadkowego głównego nurtu spekulacji na temat osobowości". Z drugiej strony ten brak popularności spowodowany został tym, że przesadne niekiedy stwierdzenia w pracach empirycznych oraz oszczerstwa wysuwane nieraz pod adresem odmiennych sposobów podejścia nie przyczyniły się do pozyskania czytelników o dobrym przygotowaniu specjalistycznym. Jest to szczególnie godne ubolewania, ponieważ właśnie ci ostatni powinni znaleźć najwięcej rzeczy godnych uwagi w bogactwie idei teoretycznych Cattella oraz w ukrytym skarbcu danych, jakie jego laboratorium zgromadziło w ciągu wielu lat działalności. W przeciwieństwie do innych teorii osobowości, teoria Cattella nie wykazuje skłonności do rozwijania się jako abstrakcja zza biurka, która pozostawia za sobą daleko w tyle potwierdzenie empiryczne. Właściwie z trudem można by się tu dopatrzeć jakiejkolwiek wyraźnej rozbieżności między teorią a eksperymentem. W tę dziedzinę psychologii, którą charakteryzowała wrażliwość i subiektywność, teoria czynnikowa wprowadziła pożądaną aurę ścisłości i nacisku na to, co konkretne. Tam, gdzie wielu teoretyków osobowości zadowalało się konstruowaniem pojęć i założeń aż do momentu, w którym badacz grzązł w bagnie sprzecznych i niejasnych implikacji, zwolennicy teorii czynnikowej dążą do wyłożenia swej koncepcji w kategoriach prostego i jasnego zbioru wymiarów czy czynników. Tak więc prostota i jasność są najważniejszymi cnotami tego typu teorii. Zwolennik teorii czynnikowej dba nie tylko o oszczędność i jasność swych sformułowań, lecz także o ich operacyjny charakter. To stanowisko teoretyczne w większym stopniu niż niemal wszystkie inne odgałęzienia teorii psychologicznej dba o jasne i jednoznaczne empiryczne definicje. Teoretyk posługujący się analizą czynnikową przyswoił sobie wiele tradycyjnych umiejętności psychometry w zakresie projektowania odpowiednich technik pomiarowych i ma skłonność do zadawania kłopotliwych, lecz ważnych pytań dotyczących jednowymiarowości, spójności wewnętrznej i powtarzalności, które to pytania z pewnością mają dobroczynny wpływ na jego kolegów, mniej zainteresowanych szczegółowymi problemami pomiaru. Podczas gdy większość teoretyków osobowości doszła do swej koncepcji podstawowych zmiennych osobowościowych w wyniku procesu w dużej mierze intuicyjnego i nieokreślonego, przedstawiciele teorii czynnikowej, aby zidentyfikować podstawowe zmienne, stosują procedurę obiektywną i powtarzalną. Aczkolwiek można polemizować z twierdzeniem, iż zmienne te są wyznaczane przez analizę czynnikową, a nie przez testy poddane tej analizie, to jednak nie można zaprzeczyć temu, że analiza czynnikowa pozwala przynajmniej sprawdzić, czy zmienna, która już została „wykoncypowana", i którą reprezentuje jakaś wstępna technika pomiarowa, istnieje rzeczywiście. Inaczej mówiąc: jeśli nawet analiza czynnikowa jest uzależniona od przyjętych uprzednio idei - a z pewnością jest od nich zależna - to jednak umożliwia ocenę przydatności tych idei. W przeciwieństwie do tego sposobu podejścia, wielu teoretyków osobowości stworzyło mnóstwo zmiennych osobowościowych nie poddając ich nigdy weryfikacji empirycznej. Większość teorii osobowości zawdzięcza więcej środowisku klinicznemu niż sali komputerów, nic więc dziwnego, że wielu psychologów traktowało i traktuje

Obecny status i ocena

359

dotąd teorię czynnikową jak intruza w dziedzinie osobowości. Jeden z najczęstszych i z dużą pasją wyrażanych zarzutów głosi, że teoria czynnikowa stwarza systemy artefaktów, które nie mają żadnego prawdziwego związku z jakąkolwiek pojedynczą osobą, a zatem zniekształcają i błędnie przedstawiają rzeczywistość, pogląd ten w efektowny sposób sformułował Allport: Całą populację (im większą, tym lepiej) wkłada się do tego młynka, a proces miksowania jest tak skuteczny, że to, co wychodzi z niego, jest zbiorem czynników, w którym każda jednostka traci swoją tożsamość. Jej dyspozycje zostają zmiksowane z dyspozycjami wszystkich innych badanych. Otrzymane w ten sposób czynniki reprezentują jedynie tendencje przeciętne. To, czy jakiś czynnik jest rzeczywiście osobistą dyspozycją w czyimś indywidualnym życiu, nie zostało wykazane. Na pewno można powiedzieć tylko tyle, że czynnik jest empirycznie wyprowadzonym komponentem osobowości przeciętnej, i że przeciętna osobowość jest całkowitą abstrakcją. Zarzut ten zyskuje na znaczeniu, gdy uprzytomnimy sobie, że czynniki wprowadzone w ten sposób rzadko przypominają dyspozycje i cechy zidentyfikowane metodami klinicznymi w trakcie intensywnego badania danej jednostki (1937, s. 244).

Jak się przekonaliśmy, analizę czynnikową można zastosować wobec jedynej w swoim rodzaju jednostki, lecz mimo to ostatnia uwaga nadal pozostaje trafna. Istotą tego zarzutu jest to, że czynniki są pozbawione psychologicznego znaczenia, a więc nie pasują do obserwacji innych badaczy zachowania ludzkiego. Tak więc większość psychologów po prostu nie uważa czynników otrzymanych metodą analizy czynnikowej za użyteczne w opisywaniu indywidualnego zachowania. Inny powszechny zarzut dotyczy tego, że z analizy czynnikowej otrzymuje się nie więcej, niż się w nią wkłada. Zwolennicy analizy czynnikowej sprzeciwiają się subiektywizmowi i eliminują go tam, gdzie zwykle występuje, lecz w rzeczywistości po prostu przenoszą subiektywizm czy intuicję do wcześniejszego stadium, w którym rozstrzyga się, jakie testy czy pomiary wprowadzi się do macierzy korelacji. Zarzut ten wydaje się niewątpliwie słuszny w odniesieniu do tych teoretyków, którzy utrzymują, że metoda analizy czynnikowej, zastosowana do jakiegokolwiek zbioru zmiennych, wystarczy do ustalenia podstawowych wymiarów osobowości. Jednakże Cattellowska koncepcja pobierania próbek z określonej sfery osobowości stwarza racjonalną podstawę szerszego podejścia badawczego. Inni krytycy wskazują na nieuchronny subiektywizm, jaki wiąże się z przypisywaniem nazw czynnikom uzyskanym w wyniku analizy czynnikowej. Zwłaszcza jeśli elementy składające się na dany czynnik są bardzo różnorodne, jak to się często zdarza, badacz chcąc znaleźć ogólne określenie dla takiej zmiennej, może być zmuszony uciec się do takiej samej wyobraźni i pomysłowości, jaką zwykle posługuje się klinicysta przy opisywaniu pojedynczego, intensywnie studiowanego przypadku. Ostatnie dwie uwagi można uogólnić w postaci zarzutu, że troska o ścisłość i kontrolę empiryczną, ujawniana przez zwolennika analizy czynnikowej, nie obejmuje w jednakowym stopniu całego procesu badawczego. Tak więc krytycy ci stwierdzają, że chociaż analiza czynnikowa bywa przeprowadzana z wielką starannością i dbałością o szczegóły, to jednak nie zawsze zwraca się tyle samo uwagi na procedurę uzyskiwania wyników, z których wyprowadza się czynniki, czy też na proces, dzięki któremu dokonuje się interpretacji uzyskanego ostatecznie czynnika.

338 Rozdział 8. Czynnikowa teoria cech Raymonda Cattella Rozwój osobowości 360

Wielu psychologów sądzi, że teorie czynnikowe w ogóle nie są teoriami. Niektóre z tych systemów stanowią po prostu wyliczenie ważnych zmiennych, czyli czynników, nie mówią jednak nic o procesie rozwojowym ani nie podają szczegółowych założeń dotyczących zachowania, niezbędnych dla przewidywania nie obserwowanych danych. Jak się przekonaliśmy, zarzut ten nie odnosi się do stanowiska Cattella. Poważniejszy problem wiąże się ze skrajnie skomplikowanymi informacjami; jakich wymaga teoria Cattella i jego równania. Jest to model szczegółowy i intelektualnie atrakcyjny. Na ironię zakrawa fakt, że jego duża złożoność czyni go w znacznej mierze niepraktycznym. Zasób informacji na temat trwałych cech i okresowych stanów człowieka, jakie badacz lub psycholog praktyk musi posiadać, plus wagi określające ich istotność, niezbędne do przewidywania jakiegokolwiek specyficznego zachowania, praktycznie wykluczają wszelkie zastosowanie pełnego modelu. Niezależnie od wszelkich niedociągnięć teorii czynnikowej Cattella jest oczywiste, że podkreślanie przez nią znaczenia prostoty i jasności sformułowań oraz właściwych standardów pomiaru reprezentuje bardzo pozytywny rodzaj oddziaływania. Można spierać się, czy treść teorii czynnikowej może wnieść owocny wkład do przyszłych teorii osobowości, lecz styl czy sposób podejścia Cattella z pewnością nie pozostanie bez wpływu na drogi rozwoju przyszłej teorii.

Rozdział

Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Opis temperamentu Ekstrawersja i neurotyzm Psychotyzm Modele wyjaśniające przyczyny Eysenck (1957)

Eysenck (1967) Charakterystyczne badania i metody badawcze Aktualne badania Gray Zuckerman Obecny status i ocena

3 6 2 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

Wprowadzenie i kontekst Model osobowości Eysencka wyróżnia się pod wieloma względami. Po pierwsze Eysenck stwierdza, że: „badania nad osobowością mają dwa zazębiające się aspekty" (1990, s. 244). Pierwszy aspekt to ich charakter opisowy albo taksonomiczny - tworzenie kategorii wykorzystywanych przy łącznym ujmowaniu różnic między ludźmi. Drugi dotyczy elementów przyczynowych i tu Eysenck wnosi istotny wkład twórczy. Uznaje on decydującą rolę uczenia się i czynników środowiskowych, lecz jest zdania, iż musimy brać pod uwagę również fakt, że dana sytuacja rozmaicie oddziałuje na różnych ludzi. Przy tym musimy uznać determinującą, przyczynową rolę czynników biologicznych. Wyjątkowość Eysenckowskiego ujęcia osobowości polega na tym, że określa ono łańcuch przyczyn, w którym substrat biologiczny jest odpowiedzialny za różnice indywidualne w zakresie podstawowych wymiarów osobowości. Zachowanie wynika z pozycji osoby na tych wymiarach oraz z okoliczności, w których się ona znajduje. Znaczy to, że zachowanie odzwierciedla zazwyczaj interakcję skłonności osoby oraz sił środowiskowych. Eysenck skupia się zatem na „biologicznych wymiarach osobowości", a jego ujęcie ma charakter „biospołeczny" w tym sensie, że według niego charakterystyka funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego predysponuje jednostki do reagowania w określony sposób na środowisko. Eysenck może mylić się co do podstawowych wymiarów struktury osobowości, może być w błędzie jeśli chodzi 0 różnice fizjologiczne odpowiedzialne za te wymiary, ma jednak rację twierdząc, że adekwatny model osobowości musi uwzględniać taksonomię opisową oraz wskazywać mechanizmy biologiczne, które przyczyniają się do obserwowanych różnic na tych wymiarach opisowych. W tym sensie stanowisko Eysencka wyróżnia się jako dobra teoria pod względem formalnym. Znaczy to, że wyjaśnia on zachowanie na jednym poziomie w kategoriach procesów zachodzących na poziomie bardziej podstawowym. Na przykład nawyki w pracy introwertyków i ekstrawertyków zależą od różnic we wrażliwości na stymulację, które z kolei zależą od tkwiących u ich podłoża różnic fizjologicznych. Zgodnie ze stanowiskiem Eysencka (1990; H. J. Eysenck 1 Eysenck, 1985) utrzymamy tu rozróżnienie między opisowymi elementami jego teorii, a elementami wyjaśniającymi przyczyny. Po drugie, tworząc swój model organizacji osobowości, Eysenck dokonuje rozróżnienia między pojęciami cechy i typu. Cecha odnosi się do zbioru wzajemnie powiązanych zachowań, które współwystępują albo wielokrotnie pojawiają się razem. Osoba, która obdarzona jest cechą towarzyskości, chodzi na przyjęcia, rozmawia z przyjaciółmi, lubi spędzać czas z ludźmi itd. Typ jest tworem wyższego rzędu albo tworem nadrzędnym, obejmującym zbiór skorelowanych ze sobą cech. Na przykład ekstrawertyk jest towarzyski, asertywny i lubi ryzyko. Oba pojęcia odnoszą się do wymiarów ciągłych, co przeciwstawia się skłonności do myślenia o typie jako o zbiorze kategorii albo-albo. Różnica między tymi pojęciami polega na tym, że typ jest bardziej ogólny i ma charakter inkluzywny. Model osobowości Eysencka obejmuje trzy podstawowe wymiary typologiczne: ekstrawersję-introwersję, neurotyzm-stabilność oraz psychotyzm-panowanie nad impulsami. Podobnie jak Cattell, Eysenck dochodzi do wniosku, że jego trzy czynniki logicznie wypływają z zastosowania analizy czynnikowej wobec kwestionariuszy osobowości. Na przykład zarówno Eysenck, jak i zwolennicy modelu Wielkiej Piątki

Wprowadzenie i kontekst

363

(zob. rozdz. 8.) przyjmują ekstrawersję i neurotyzm za wymiary podstawowe. Eysenck (np. H. J. Eysenck i Eysenck, 1985; Eysenck, 1992a,b, zob. odpowiedź Costa i McCrae, 1992c) wyjaśnia rozbieżność między swoim modelem a modelem Wielkiej Piątki, dowodząc, że uwzględnione w Wielkiej Piątce wymiary skłonności do zgody i sumienności są cechami z trzeciego poziomu, które łącznie tworzą część jego typu psychotyzmu. Podobnie, piąty wymiar z Wielkiej Piątki, rozmaicie określany jako otwartość na doświadczenie i kulturę, uważa on za wymiar poznawczy, który nie odpowiada jego własnym wymiarom temperamentalnym. Człowiek może zajmować dowolną pozycję między tymi dwiema skrajnościami w obrębie każdego typu i Eysenck uważa, że wszystkie trzy wymiary zasadniczo mają rozkład normalny w populacji. Rysunek 9.1 obrazuje zależności między tymi trzema typami i ich cechami definicyjnymi. Rysunek 9.1 uwidocznia również przekonanie Eysencka (np. 1947, 1990), że model osobowości musi mieć charakter hierarchiczny. Proponuje on hierarchię

(a)

(b)

(c)

Rysunek 9.1. Cechy tworzące pojęcie typu (a) neurotyzmu, (b) ekstrawersji i (c) psychotyzmu. (.Źródło: H. J. Eysenck i Eysenck, 1985, s. 14-15)

3 6 4 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

obejmującą cztery poziomy. Na najniższym poziomie znajdują się reakcje spec ficzne, np. jednorazowe mówienie do grupy studentów. Na drugim poziomie sj tuują się reakcje nawykowe, zachowania częste lub powtarzające się, np. regularne mówienie do grupy studentów. Trzeci poziom to poziom cech, które są zdefiniow ane w kategoriach wzajemnie skorelowanych zbiorów reakcji nawykowych. Osobu która jest np. towarzyska, mówi do grupy studentów, lubi rozmawiać z innymi ludźmi, lubi chodzić na przyjęcia itd. Na najwyższym poziomie ogólności znajdują się typy, które z kolei są zdefiniowane jako wzajemnie skorelowane zbiory cech. Na przykład na rys. 9.1 typ psychotyzmu obejmuje cechy „agresywny", „impulsywny" i „aspołeczny". Eysenck wyodrębnia te trzy typy za pomocą analizy czynnikowej (zob. rozdz. 8.). W kategoriach analizy czynnikowej cecha jest czynnikiem podstawowym, typ zaś - czynnikiem drugiego rzędu. Tak więc Eysenckowska cecha odpowiada cesze źródłowej (source trait) Cattella, zaś Eysenckowski typ Cattellowskiemu czynnikowi drugiego rzędu. Eysenck przyjmuje, że psychotyzm, ekstrawersja i neurotyzm nadają strukturę różnicom indywidualnym w zakresie temperamentu, czyli niepoznawczego obszaru osobowości. Za oddzielną właściwość uznaje on inteligencję, która nadaje strukturę różnicom indywidualnym w obszarze poznawczym. Bardzo ważne jest, by zrozumieć, że Eysenck nie twierdzi, iż te trzy „nadczynniki" zapewniają wyczerpujący opis osobowości, ani że stanowią one wystarczającą podstawę do przewidywania specyficznych zachowań: „Aby wypełnić opisowy obraz temperamentu osoby zawsze potrzebna jest pewna liczba cech podstawowych obok tych nadczynników albo głównych wymiarów osobowości" (H. J. Eysenck i Eysenck, 1985, s. 185). Obrazuje to rys. 9.1. Czytelnik zechce zauważyć analogię między wykorzystywaniem przez Eysencka cech do skonkretyzowania ogólnej struktury opisowej utworzonej przez typy, a rozbudową opisu osobowości, dokonywanego w kategoriach cech osobowości w modelu Wielkiej Piątki, przez dodanie sześciu aspektów obejmujących każdą z pięciu właściwości nadrzędnych (zob. rozdz. 8.). Eysenck (1990; zob. też omówienie „kryteriów" dopuszczalnych wymiarów oraz systemów wymiarów osobowości w: 1991) wysuwa trzy argumenty dowodzące, że czynniki biologiczne odgrywają decydującą rolę w wyznaczaniu różnic indywidualnych w zakresie trzech typów. Po pierwsze, w badaniach nad strukturą osobowości w bardzo odmiennych kulturach konsekwentnie ujawniano te same czynniki (Barratt i Eysenck, 1984); tę międzykulturową zgodność trudno jest wyjaśnić inaczej niż w kategoriach czynników biologicznych. Po drugie, pozycja ludzi na tych wymiarach wykazuje tendencję do stałości w czasie (Conley, 1984a,b, 1985). Po trzecie, istnieją dane wskazujące, że o różnicach indywidualnych w zakresie trzech wymiarów osobowości w istotnej mierze decyduje element dziedziczny (Eaves, Eysenck i Martin, 1989; Loehlin 1989). Oba te ostatnie odkrycia są dla Eysencka wyraźną wskazówką, że w różnicach indywidualnych w zakresie typologii odgrywają rolę siły biologiczne. Przy tym istnieją liczne prace bezpośrednio dowodzące biologicznych podstaw ekstrawersji i neurotyzmu (np. Bullock i Gilliland, 1993; Eysenck, 1967; H. J. Eysenck i Eysenck, 1985; Handbook of individual differences..., 1989; Matthews i Amelang, 1993; Smith, 1983; Smith, Rockwell-Tischer i Davidson, 1986; Stelmack, 1981,1990; Stelmack i Geen, 1992; Stelmack, Houlihan i McGarry-Roberts, 1993; Stenberg, 1992; Personality dimensions and arousal, 1987). Na koniec Eysenck wymaga, by teoria osobowości była sprawdzalna i by, wbrew dzisiejszym sposobom postępowania, oceniać ją w kategoriach równowagi

Życiorys autora

365

między danymi, które ją potwierdzają a tymi, które jej przeczą. Ponieważ tak nie postępujemy: „brak paradygmatu w psychologii jest szczególnie oczywisty i pouczający w dziedzinie psychologii osobowości. Za przykładem Halla i Lindzeya (1970), większość podręczników zawiera dziś zbiór rozdziałów, z których każdy skupia się wokół jednego konkretnego autora, wyjaśnia jego teorie, przytacza kilka przykładów prac mniej lub bardziej do niego nawiązujących, lecz powstrzymuje się od ważnego z naukowego punktu widzenia i rzeczywiście istotnego zadania oceny adekwatności danej teorii w kategoriach poświęconych jej prac empirycznych oraz porównywania pod tym względem adekwatności jednej teorii z adekwatnością wszystkich pozostałych. Nie mamy tu więc do czynienia z ewolucją paradygmatu, lecz z przetargiem idei - na którym tak długo obniża się cenę, aż znajdzie się nabywca - obcym duchowi nauki i sprzyjającym dokonywaniu przez badacza dowolnego wyboru na podstawie istniejących przesądów" (Eysenck, 1983, s. 369). Nie cofający się przed kontrowersyjnymi i śmiałymi stwierdzeniami Eysenck w dalszym ciągu dowodzi, że jego trójwymiarowy model stanowi „przynajmniej początki paradygmatu w dziedzinie psychologii osobowości" i proponuje, by testy osobowości oceniać, korelując je z jego pomiarami psychotyzmu (P), ekstrawersji (E) i neurotyzmu (N). Strategia ta przyniosłaby dwojaką korzyść, pozwoliłaby mianowicie ocenić, w jakim zakresie dowolny test wnosi oryginalny wkład do pomiaru osobowości, oraz zapewniłaby jeden wspólny system pomiarowy, umożliwiający porównywanie wyników testów osobowości. Eysenck utrzymuje, że P, E i N mają charakter „bardziej podstawowy" niż inne proponowane wymiary, i że wobec tego wytyczają one drogę do „ujednolicenia tej dziedziny", zapewniając wspólny system pomiarowy oraz jednolitą podstawę dla formułowania przewidywań dotyczących zależności między osobowością a zmiennymi eksperymentalnymi lub społecznymi. Eysenck najwyraźniej otwarcie propaguje swoje własne stanowisko, ale chyba nie bardziej niż ktoś taki, jak np. B. F. Skinner. Jego agresywna propaganda nie powinna zaciemniać podstawowej tezy, że adekwatna teoria osobowości musi być źródłem sprawdzalnych hipotez (np. 1991, 1992a). Pod tym względem model Eysencka osiągnął wzorcowe powodzenie.

Życiorys autora Eysenck opublikował dwa artykuły autobiograficzne (1980, 1982a), a Gibson (1981) napisał jego życiorys. W dalszym ciągu naszego omówienia opieramy się przede wszystkim na artykule Eysencka (1982a). Hans Jurgen Eysenck urodził się w Berlinie 4 marca 1916 r., w samym środku I wojny światowej, a wychował się w czasach gospodarczego i społecznego zamętu, jaki nastąpił po klęsce Niemiec. Nienawidził on „morderczego reżimu" hitlerowskiego, z którym wielokrotnie się ścierał. Eysenck był wychowywany jako protestant, opowiada jednak: „od najwcześniejszego okresu cała moja sympatia kierowała się ku prześladowanym Żydom, a cała nienawiść - ku ich prześladowcom" (1982a, s. 287). Sympatie te sprawiły, że zyskał sobie etykietę „białego Żyda". Eysenck opowiada, że chroniły go tylko rozmiary i sprawność fizyczna (miał osiągnięcia na skalę krajową w tenisie i kilku innych dysyplinach sportu). Rodzice Eysencka byli artystami estradowymi, którzy rozwiedli się, gdy miał dwa lata, i wychowywała go babka. Ta „bar-

3 6 6 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

dzo kochana osoba" została zamor dowana w obozie koncentracyjnyna początku łat czterdziestych. Ey senck pisze, że jego nienawiść do hit-; łeryzmu ukształtowała w nim sym patie lewicowe, później powściągnięte wskutek uświadomienia sobie problemów, jakie cechują obie skrajności polityczne. Jego zainteresowanie polityką trwa całe życie. W roku 1934 Eysenck skończywszy 18 lat odmówił wstąpienia do wojska niemieckiego i wyemigrował do Londynu. Zamierzał studiować fizykę subatomową na Uniwersytecie Londyńskim, lecz przerzucił się na psychologię, gdy usłyszał, że nie ma zdolności do fizyld. Opowiada, że czuł się „rzucony na pożarcie wilkom. Pogodziłem się z losem, lecz na początku mój stosunek wobec psychologii jako nauki był jedynie grzecznościowy" (1982a, s. 290). Wczesne zainteresoHans J. Eysenck wania Eysencka naukami przyrodniczymi i fizyką nadal kształtowały jego stosunek do psychologii, podobnie jak wczesne zainteresowania chemią Cattella głęboko odbiły się na jego karierze psychologa. Eysenck studiował pod kierunkiem wybitnego psychologa Sir Cyrila Burta, opowiada jednak, że Burt zachowywał się wobec niego „zupełnie nienormalnie", zarówno w stosunkach osobistych, jak i zawodowych. „Burt był prawdopodobnie najbardziej uzdolnionym psychologiem swego pokolenia, lecz miał poważne zaburzenia psychiczne" (1982, s. 290). Eysenck uzyskał doktorat w 1940 r., lecz jego status „obywatela wrogiego kraju" postawił pod znakiem zapytania perspektywę podjęcia przezeń pracy. Dzięki przypadkowemu łańcuchowi wydarzeń został psychologiem w Mili Hill Emergency Hospital, szpitalu psychiatrycznym z czasów drugiej wojny światowej. Tam Eysenck rozpoczął swą pracę badawczą, będąc zwolennikiem analizy osobowości według wymiarów, a nie analizy według kategorii, która przydziela ludzi do odrębnych grup diagnostycznych. Określił on również dwa główne wymiary osobowości pacjentów nerwicowych, ekstrawersję-introwersję oraz neurotyzm-stabilność, które następnie zastosował również wobec „ludzi normalnych". Oprócz tego Eysenck nadal interesował się terapią behawioralną, aczkolwiek sprzeciw jego przełożonego, psychiatry, uniemożliwił mu jawną pracę w tym zakresie. Po wojnie Eysenck został kierownikiem Działu Psychologii w nowym Instytucie Psychiatrycznym założonym w Maudsley Hospital, a także profesorem psychologii na Uniwersytecie Londyńskim. Tam na dobre rozpoczął badania nad terapią behawioralną (np. Eysenck, 1957a, 1960), badania, które doprowadziły do „wielkiej bitwy" ze śmietanką brytyjskich psychiatrów. Pod kierownictwem Eysencka dział stał się ośrodkiem kształcenia Idinicznego oraz badań nad pomiarem osobowości i gene-

Opis temperamentu

367

tyką zachowania. W roku 1994 Eysenck został laureatem nagrody im. Williama Jamesa, przyznawanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne. W liście pochwalnym czytamy, że Eysenck został uhonorowany: „za szerokie horyzonty umysłowe wizjonera, rozległy zakres osiągnięć naukowych [...] za poświęcenie się faktowi, nade wszystko zaś za niezachwianą odwagę"*. Eysenck był uczonym ogromnie płodnym. Lista jego publikacji własnych przekraczała w 1981 r. 650 pozycji (Eysenck, 1982a), a tempo publikowania nie osłabło w latach następnych. Publikacje te obejmują książki popularne (np. 1953a, 1957b, 1964, 1965, 1972; H. J. Eysenck i Eysenck, 1983; Eysenck i Gudjonsson, 1989), prace teoretyczne (1946, 1952, 1953b, 1967, 1981b, 1983, 1990; H. J. Eysenck i Eysenck, 1985; H. J. Eysenck i S. B. G. Eysenck, 1969, 1976) oraz przedstawiające poglądy autora na inteligencję (1971b, 1979; H. J. Eysenck i Kamin, 1981), psychoanalizę (1963; H. J. Eysenck i Wilson, 1974), palenie tytoniu i jego związek z chorobami (1985; H. J. Eysenck i 0'Connor, 1979) oraz terapię behawioralną (1957a, 1960, 1976a,b; H. J. Eysenck i Rachman, 1965).

Opis temperamentu Ekstrawersja i neurotyzm Zajmijmy się obecnie rozwojem Eysenckowskiego ujęcia typologicznego temperamentalnych składników struktury osobowości. Eysenck sytuuje swój model w perspektywie historycznej pokazując, że dwa z głównych typów osobowości, ekstrawersję i neurotyzm, można wywieść z historycznych systemów temperamentu ujmowanych przez autorów greckich Hipokratesa i Galena w kategoriach czterech humorów (H. J. Eysenck i Eysenck, 1985; zob. też Stelmack i Stalikas, 1991). Klasyczną teorię humorów przedstawił po raz pierwszy Hipokrates (ok. 460 p.n.e.). Opierając się na wcześniejszych pracach Empedoklesa i pitagorejczyków, Hipokrates opisał cztery humory (krew, flegmę, żółć oraz żółć czarną). Humory te były z kolei odbiciem czterech żywiołów kosmicznych (ziemi, \yody, powietrza i ognia) , z których każdy miał charakterystyczną dla siebie jakość (ziemia - suchość, woda - wilgotność, powietrze - zimno i ogień - gorąco). Pogląd, zgodnie z którym cała materia składa się z tych czterech żywiołów, wyda się o wiele mniej fantastyczny, gdy przez ziemię, wodę, powietrze i ogień będziemy rozumieć współczesne formy materii ciało stałe, ciecz i gaz - oraz energię. Hipokrates utrzymywał, że od wzajemnego stosunku tych humorów zależy zdrowie człowieka i jego charakter. Na przykład krew wiąże się z wilgotnością i gorącem, a żółć czarna - z zimnem i suchością. Galen (ok. 170) rozbudował ten model, dowodząc, że nadmiar któregoś z humorów decyduje o wyraźnych cechach emocjonalnych człowieka: „Uważano, że osoba o usposobieniu sangwinicznym, zawsze pełna zapału, zawdzięcza swój temperament sile krwi; przypuszczano, że smutek melancholika wynika z nadmiernej aktywności żółci czarnej; drażliwość choleryka przypisywano przewadze w organizmie żółci, zaś źródła wyraźnej powolności osoby o usposobieniu flegmatycznym upatrywano we wpływie flegmy" (H. J. Eysenck i Eysenck, 1985, s. 42). * Eysenck zmarł w roku 1997 (przyp. red. nauk.).

3 6 8 Rozdział 9 . Teoria c e c h biologicznych H a n s a E y s e n c k a A k t u a l n e b a d a n i a 3 8 5

Eysenck twierdzi, że mimo oczywistej niedorzeczności tych wywodów kryją one w sobie: „trzy główne poglądy obecne we współczesnej psychologii osobowości" (H. J. Eysenck, Eysenck, 1985, s. 42). Po pierwsze, zachowanie najlepiej jest ujmować w kategoriach cech, które charakteryzują ludzi w rozmaitym stopniu. Po drugie, cechy te łączą się ze sobą, tworząc bardziej podstawowe typy. Po trzecie, różnice indywidualne w zakresie tych typów opierają się na czynnikach konstytucjonalnych (tj. genetycznych, neurologicznych i biochemicznych). Te trzy poglądy w znacznej mierze stanowią credo Eysencka. Następny rozdział tej historycznej opowieści pojawił się w 1798 r., gdy Immanuel Kant wydał Antropologię, którą Eysenck określa jako: „w istocie swej podręcznik psychologii". Kant zawarł w niej szczegółowy opis czterech typów temperamentalnych i ujął je w kategoriach dwóch podstawowych przeciwieństw: melancholilc ma słabe uczucia, a sangwinik - silne; podobnie, osoba flegmatyczna przejawia słabą aktywność, a choleryczna - silną (zob. rys. 9.2). Kant nadal jednak uważał te cztery typy za niezależne od siebie i dopiero Wilhelm Wundt (1874) w Elementach psychologii fizjologicznej wprowadził system opisu oparty na wymiarach, a nie na kategoriach. Wundt był zdania, że te cztery typy odpowiadają wysokiej lub niskiej pozycji osoby na dwóch wymiarach - zmienności oraz siły emocji (zob. rys. 9.2). Tak więc choleryk i melancholik mają silne emocje, a sangwinik i choleryk przejawiają skłonność do szybkich zmian. Zgodnie zatem z poglądami Wundta, człowieka można scharakteryzować w kategoriach pozycji w przestrzeni dwuwymiarowej, w której cztery temperamenty zajmują skrajne pozycje w czterech obszarach. System ten „z tajemniczą ścisłością" zapowiada oryginalny dwuwymiarowy model Eysencka; Wundtowskie słabe bądź silne emocje odpowiadają u Eysencka wymiarowi neurotyzmu-stabilności, a oś zmienności-braku zmienności u Wundta odpowiada wymiarowi ekstrawersji-introwersji u Eysencka. Jak wykazują Stelmack i Stalikas (1991), różnica między Kantem a Wundtem również stanowi zapowiedź rozbieżności poglądów między Eysenckiem a Grayem co do położenia osi określających podstawowe typy osobowości (zob. omówienie w dalszym ciągu niniejszego rozdziału). Ostatni krok na drodze rozwoju taksonomii opisowej Eysencka postawił Carl Jung. Zaproponował on w 1921 r., by introwersję-ekstrawersję traktować jako podstawową parę postaw. Introwertyk ukierunkowany jest na świat wewnętrzny, Melancholik (słabe uczucia)

Choleryk (silna aktywność)

Niestabilny (silne emocje) Melancholik

Choleryk

Niezmienny (powolne zmiany)

Zmienny (szybkie zmiany)

Flegmatyk Flegmatyk (słaba aktywność)

Sangwinik (silne uczucia) (a)

Sangwinik

Stabilny (słabe emocje) (b)

Rysunek 9.2. Schematy czterech temperamentów według (a) Immanuela Kanta i (b) Wilhelma Wundta. (Źródło: Stelmack i Stalikas, 1991, s. 2 6 2 )

Opis t e m p e r a m e n t u

369

Niestabilny Drażliwy Niespokojny Agresywny Pobudliwy Zmienny Impulsywny Optymista Aktywny

Kapryśny Lękowy Sztywny Trzeźwy Pesymista Powściągliwy Nietowarzyski Cichy - Introwertyk

Ekstrawertyk-

Bierny , Ostrożny Rozważny Nastawiony pokojowo Opanowany Spolegliwy Zrównoważony Spokojny

Towarzyski Otwarty , Rozmowny t Reagujący y Niewymagający t

Żywy

Beztroski Przywódca Stabilny

Rysunek 9.3. Zależności między czterema rodzajami temperamentu a współczesnym systemem wymiarów neurotyzmu i ekstrawersji. (Źródło: H. J. Eysenck i Eysenck, 1985, s. 50)

a ekstrawertyk - na świat zewnętrzny. Przy tym ekstrawertyk jest towarzyski, zmienny i beztroski; wszystkie te cechy odpowiadają biegunowi zmienności u Wundta. Ponadto Jung utrzymywał, że introwersja i ekstrawersja mogą prowadzić do odmiennych postaci chorób psychicznych w wypadku wystąpienia stresu. Introwertycy podatni są na psychastenię, czyli syndrom obejmujący nerwowość, niezwiązany lęk oraz to, co dziś nazwalibyśmy fobią albo nerwicą obsesyjno-kompulsyjną. U ekstrawertyków, przeciwnie, największe jest prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń histerycznych - objawów fizycznych nie mających żadnego podłoża organicznego. Model Junga uwzględnia także ukryte przeciwieństwo między neurotyzmem a normalnością, toteż w pełnej postaci obejmuje dwa niezależne wymiary: introwersję-ekstrawersję oraz neurotyczność-normalność. Model ten odpowiada dwuwymiarowej przestrzeni osobowości u Eysencka, którą wyznaczają osie ekstrawersja-introwersja i neurotyzm-stabilność. Dwuwymiarowy model Eysencka, przedstawiony na rys. 9.3 pełni rolę integrującą wcześniejsze modele opisowe Hipokratesa, Galena, Kanta, Wundta i Junga. W celu sprawdzenia modelu Junga Eysenck (1947) przestudiował kartoteki kliniczne 700 pacjenów nerwicowych w Mili Hill Emergency Hospital. Poddał on 39 odpowiednich pozycji dotyczących przeszłości i zachowania klientów analizie czynnikowej, która ujawniła dwa czynniki dwubiegunowe. Jeden z tych czynników zinterpretował jako neurotyzm ogólny. Drugi czynnik różnicował pacjentów, których objawy nerwicowe związane były bądź to z lękiem, bądź z objawami histerycznymi. Eysenck wprowadził termin dystymia na oznaczenie zaburzeń lękowych, które Jung nazywał psychastenią, a dla drugiej klasy zaburzeń pozostawił miano histeria. Co ważniejsze, znalazł on w zestawie cech, które charakteryzowały obie grupy pacjentów neurotycznych, dowody na potwierdzenie stanowiska Junga, że introwersja cechuje dystymików, ekstrawersja zaś - histeryków. Eysenck

3 7 0 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

dokonał uogólnienia tych wyników (zob. streszczenie dodatkowych badań w: Eysenck, 1953b) i wyprowadził z nich wniosek, że wymiary ekstrawersji (E) > i neurotyzmu (N) stanowią podstawową strukturę do opisu różnic indywidualnych w zakresie temperamentu. „Nie mając zamiaru zaprzeczać istnieniu i ważności czynników dodatkowych obok E i N sądzimy, że te dwa czynniki wnoszą więcej do opisu osobowości aniżeli jakikolwiek zbiór dwóch czynników poza obszarem poznawczym" (H. J. Eysenck i Eysenck, 1975, s. 3-4). Eysenck stworzył serię opartych na samoopisie kwestionariuszy typu papier i ołówek służących do pomiaru różnic indywidualnych w zakresie tych dwóch wymiarów. Najwcześniejszym z tych kwestionariuszy był Inwentarz Osobowości Maudsley (Maudsley Personality Inventory; Eysenck, 1959b)*. Zastąpił go Inwentarz Osobowości Eysencka (Eysenck Personality Inventory - EPI; H. J. Eysenck i Eysenck, 1965), a później Kwestionariusz Osobowości Eysencka (Eysenck Personality Questionnaire - EPQ; H. J. Eysenck i Eysenck, 1975)**. Eysenck twierdzi, że informacje opisowe dostarczane przez te testy są spójne, pisząc w podręczniku do EPQ: „Należy przyjąć, że wszystko, cokolwiek stwierdzono na temat korelatów E i N za pomocą starszych skal, z jednakową mocą odnosi się do nowych skal" (H. J. Eysenck i Eysenck, 1975, s. 3). Pytania mierzące cechę impulsywności, które tworzyły ładunek czynnikowy skali ekstrawersji, zostały przeniesione do skali psychotyzmu w EPQ, stawiaj ac tym samym pod znakiem zapytania twierdzenie Eysencka o „jednakowej mocy" (zob. Rocldlin i Revelle, 1981; Campbell i Reynolds, 1982). W podręczniku do EPQ Eysenck podaje następujący opis typowego ekstrawertyka i introwertyka: Typowy ekstrawertyk jest towarzyski, lubi przyjęcia, ma wielu przyjaciół, potrzebuje wokół siebie ludzi, by z nimi rozmawiać i nie lubi czytać ani uczyć się w pojedynkę. Uwielbia podniecenie, wykorzystuje okazje, często naraża się na krytykę, działa pod wpływem chwili i ogólnie rzecz biorąc jest jednostką impulsywną. Bardzo lubi robić kawały, na wszystko ma zawsze gotową odpowiedź i na ogół lubi zmiany; jest beztroski, niefrasobliwy, jest optymistą i lubi „śmiać się i być wesołym". Woli być w ruchu i działać, jest skłonny do agresji i łatwo traci równowagę; ogólnie mówiąc nie panuje zbytnio nad uczuciami i nie zawsze można na nim polegać. Typowy introwertyk jest spokojnym, wycofującym się typem człowieka, introspektywnym, lubiącym książki, a nie ludzi; zachowuje powściągliwość i dystans wobec wszystkich poza bliskimi przyjaciółmi. Stara się planować z wyprzedzeniem, „spogląda, nim postawi krok" i nie ufa impulsowi chwili. Nie lubi podniecenia, podchodzi do spraw codziennych z należytą powagą i lubi uporządkowany tryb życia. Ściśle panuje nad swymi uczuciami, rzadko zachowuje się w sposób agresywny i nie traci łatwo równo* Polskiej adaptacji tego kwestionariusza dokonał M. Choynowski (zob. Podręcznik do „Inwentarza Osobowości" H. J. Eysencka w: Testy psychologiczne w poradnictwie wychowawczo-zawodowym, wyd. 2, Warszawa, PWN, 1980, (przyp. red. nauk.). ** W Polsce adaptacji Eysenck Personality Questionnaire dokonali P. Brzozowski i R. Drwal (zob. R. Ł. Drwal, P.Brzozowski Zrewidowany Inwentarz Osobowości H. f. Eysencka (EPQ-R), w: R. Ł. Drwal Adaptacja Kwestionariuszy Osobowości. Wybrane zagadnienia i techniki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995; także: P. Brzozowski, R. Drwal Kwestionariusz Osobowości Eysencka: Polska adaptacja EPQ-R. Podręcznik, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, 1995 (przyp. red. nauk.).

Opis temperamentu

371

wagi. Można na nim polegać, jest trochę pesymistą i dużą wagę przywiązuje do norm etycznych (H. J. Eysenck i Eysenck, 1975, s. 5). Jeżeli czytelnik wróci na chwilę do rys. 9.1, zobaczy, że opis ten zawiera wiele cech, które obejmuje ogólny typ ekstrawersji. W podobny sposób Eysenck opisuje: typowego człowieka osiągającego wysoki wynik na skali N jako jednostkę lękową, martwiącą się różnymi rzeczami, ulegającą nastrojom i często przygnębioną. Może on źle sypiać i mieć rozmaite dolegliwości psychosomatyczne. Jest nadmiernie emocjonalny, reaguje zbyt silnie na wszelkiego rodzaju bodźce i z trudem wraca do równowagi po każdym przeżyciu wzbudzającym emocje. Jego silne reakcje emocjonalne kolidują z jego odpowiednim przystosowaniem się, co sprawia, że reaguje on w irracjonalny, nieraz sztywny sposób. [...] Gdybyśmy mieli opisać człowieka mającego wysoki wynik na skali N w kilku słowach, moglibyśmy powiedzieć, że jest to człowiek wiecznie zmartwiony; jego główną cechą jest stałe zaabsorbowanie sprawami, które mogą się nie powieść oraz silna lękowa reakcja emocjonalna na te myśli. Z drugiej strony, człowiek stabilny reaguje emocjonalnie powoli, na ogół słabo i wraca do punktu wyjścia szybko po pobudzeniu emocjonalnym; jest zazwyczaj spokojny, zrównoważony, opanowany i nie martwi się (H. J. Eysenck i Eysenck, 1975, s. 5). Eysenck podkreśla, że opisy te odnoszą się do fenotypowego, czyli przejawianego przez człowieka aspektu osobowości. Zachowanie obserwowane jest efektem interakcji cech konstytucjonalnych i doświadczeń dostarczanych przez otoczenie. Pod tym ważkim względem Eysenck przedstawia biospoteczny model osobowości.

Psychotyzm W późniejszych latach Eysenck (np. H. J. Eysenck i Eysenck, 1976) rozbudował swój pierwotny dwuwymiarowy model opisowy, dodając do niego trzeci wymiar opisowy - psychotyzm. Wymiar psychotyzmu obejmuje kontinuum od zachowania normalnego, poprzez zachowanie przestępcze i psychopatyczne do schizofrenii i innych stanów psychotycznych, w których człowiek traci kontakt z rzeczywistością, a jego poznanie, uczucia i zachowanie ulegają poważnym zaburzeniom. Ujęcie takie pozostaje w zgodzie z ogólnym Eysenckowsldm podejściem do rozumienia i pomiaru psychopatologii. Ponadto psychotyzm ma charakter poligeniczny (H. J. Eysenck i Eysenck, 1976, s. 29) w tym sensie, że stan osoby w zakresie cech składowych wyznacza obecność lub brak pewnej liczby genów o wąskim zakresie oddziaływania (smali effect). Geny te funkcjonują w sposób addytywny, tak że całkowita ich liczba, jaką człowiek dziedziczy, wyznacza poziom jego psychotyzmu. Eysenck postuluje również istnienie innych genów, które mają szerold zakres oddziaływania (large effect): „Gdy liczba genów o małej wartości jest mniejsza od niezbędnej do rozwinięcia się właściwej psychozy, albo gdy stres zewnętrzny nie jest wystarczający, by wywołać skuteczną interakcję prowadzącą do tego stanu, mamy jednostki wykazujące zróżnicowane stopnie «stanu schizoidalnego» albo schizotypowości - psychopatów, socjopatów, przestępców, osoby uzależnione od narkotyków itp. Gdy geny mające szeroki zakres odziaływania są

372

Modele wyjaśniające przyczyny

Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka

obecne (zazwyczaj tylko jeden), otrzymujemy typowy obraz omawiany w pot. ręcznikach psychiatrii" (H. J. Eysenck i Eysenck, 1976, s. 29). Ta interakcja cech predysponujących, które przejawiają się w psychozie, gdy zostanie ona uaktyw niona przez stresory, sytuuje model psychozy Eysencka w ogólnej kategorii psychopatologicznych modeli diateza-stres. Eysenckowskie ujęcie oparte na wymiarach, wraz z jego hierarchicznym modelem cech składowych leżących u podłoża bardziej ogólnego typu psychokzmu, uzasadnia jego twierdzenie, że psychotyzm stanowi pożyteczny wymiar opisu nieuspołecznionego, nietypowego i słabo kontrolowanego zachowania u jednostek nieklinicznych. EPQ zawiera skalę przeznaczoną do pomiaru różnic indywidualnych na tym wymiarze. Należy jednak zauważyć, że istnieją poważne kontrowersje co do właściwej interpetacji wysokich wyników na skali psychotyzmu. Na przykład Claridge (1967, 1972, 1981, 1983, 1986) jest zdania, że wyniki w zakresie psychotyzmu lepiej jest interpretować w kategoriach psychopatii lub zachowania aspołecznego (zob. też niedawny przegląd porównawczy modeli psychopatii w: Thornąuist i Zuckerman, 1995). Eysenck uważa, że osobę osiągającą wysoki wynik na skali psychotyzmu (P) najlepiej jest traktować jako kogoś, kto odziedziczył podatność na wystąpienie zaburzeń psychotycznych przy pojawieniu się stresu rozwojowego, i to właśnie cechy związane z tą podatnością pozwalają nam określić osobę, która uzyskuje wysokie wyniki na skali psychotyzmu. Poniżej przedstawiamy dokonany przez Eysencka opis „charakterystycznego wzorca zachowań" ludzi, którzy osiągają wysokie wyniki na skali P: Osobę osiągającą wysokie wyniki na tej skali można więc opisać jako człowieka samotnego, nie dbającego o ludzi; jest on często uciążliwy, nie pasuje nigdzie. Może być okrutny i nieludzki, pozbawiony uczuć i empatii oraz całkowicie wyzuty z wrażliwości. Jest wrogi wobec innych, nawet swoich najbliższych, i agresywny w stosunku do tych, których kocha. Ma upodobanie do rzeczy dziwnych i niezwyczajnych i nie liczy się z niebezpieczeństwem; lubi okpiwać innych ludzi i denerwować ich. Jest to opis dorosłych osób mających wysokie wyniki na skali P; jeśli chodzi o dzieci, to otrzymujemy zupełnie analogiczny obraz dziwnego, osamotnionego, uciążliwego dziecka; lodowatego i pozbawionego uczuć ludzkich wobec swoich współbraci oraz zwierząt; agresywnego i wrogiego, nawet wobec najbliższych. Dzieci takie starają się zrównoważyć brak uczuć, pozwalając sobie na wyskoki mające na celu poszukiwanie doznań i nie myśląc o niebezpieczeństwie, z jakim się to wiąże. Uspołecznienie jest pojęciem względnie obcym zarówno dorosłym, jak i dzieciom; empatia, poczucie winy, wrażliwość na innych ludzi to dla nich pojęcia dziwne i nieznane (H. J. Eysenck i Eysenck, 1975, s. 5-6).

Osoby, które osiągają umiarkowane wyniki na skali psychotyzmu, przejawiają te wzorce zachowania w mniejszym stopniu. Eysenck zadbał także, by zaznaczyć, że skala P wskazuje „normalne zachowania [...] zajmujemy się zmiennymi osobowościowymi leżącymi u podłoża zachowań, które stają się patologiczne dopiero w przypadkach skrajnych" (H. J. Eysenck i Eysenck, 1975, s. 6). Dokonany przez Eysencka opis neurotyzmu okazał się stosunkowo trwały, natomiast autor zmodyfikował swój opis ekstrawersji. Ekstrawersja pierwotnie ujmowana była w kategoriach połączenia cech towarzyskości i impulsywności (S. B. G. Eysenck i Eysenck, 1963). Wszakże wraz z wprowadzeniem do EPQ

373

skali psychotyzmu cecha impulsywności została włączona w obszar psychotyzmu. Wiele pozycji mierzących impulsywność, które w kwestionariuszu EPI odnoszone były do ekstrawersji, w EPQ zastosowano jako wskaźniki psychotyzmu. W trakcie dokonywania tej zmiany wyodrębniono nowy składnik impulsywności, określony mianem skłonności do ryzyka (S. B. G. Eysenck i in., 1985; zob. inne ujęcie w: S. B. G. Eysenck i Eysenck, 1977, 1978), który stał się cechą składową ekstrawersji (zob. Brody, 1988). Skłonność do ryzyka odzwierciedla zainteresowanie niebezpieczeństwem i działaniami wywołującymi dreszcz emocji i jako taka m a wiele wspólnego z cechą poszukiwania doznań, która również wchodzi w skład ekstrawersji. Eysenck (H. J. Eysenck i Eysenck, 1985) dowodzi, że impulsywność w szerokim sensie, wespół z takimi właściwościami, jak poszukiwanie doznań, sytuuje się w jego hierarchii na „poziomie pośrednim" między poziomem typu a poziomem cechy. Badania i pomiary na tym poziomie pośrednim przynoszą niejednoznaczne wyniki i Eysenck wyraźnie woli poruszać się albo na poziomie typu, albo cechy. Nie wszyscy badacze zgadzają się z tym zaleceniem (np. Revelle i in., 1980; zob. replika w: M. W Eysenck i Folkard, 1980).

Modele wyjaśniające przyczyny Trójwymiarowa taksonomia Eysencka tworzy system opisu różnych typów jednostek ludzkich w kategoriach charakterystycznych dla nich wzorców zachowania. Pozostaje jednak jeszcze znalezienie odpowiedzi na pytanie o przyczyny, a mianowicie o to, dlaczego konkretna jednostka ma predyspozycje do tego, by przejawiać konkretny zestaw zachowań. Posługując się językiem zapożyczonym z genetyki możemy powiedzieć, że psychotyzm, ekstrawersja i neurotyzm odnoszą się do obserwowanych czyli genotypowych składników osobowości. Podejmowane przez Eysencka próby określenia czynników leżących u ich podłoża, czyli genotypowych, odpowiedzialnych za obserwowaną zmienność zachowania, polegają na wskazywaniu różnic fizjologicznych, które przejawiają współzmienność, zależną od wysokiej lub niskiej pozycji jednostki na wymiarach typologicznych. Eysenck proponuje dwa modele wyjaśniające. Model pierwszy (Eysenck, 1957a) wyjaśnia różnice między introwertykami a ekstrawertykami w kategoriach różnic w ośrodkowym układzie nerwowym na poziomie procesów nerwowych pobudzenia i hamowania. Model drugi (Eysenck, 1967) wyjaśnia różnice między (a) introwertykami a ekstrawertykami w kategoriach poziomów pobudzenia korowego oraz (b) neurotykami a osobami stabilnymi w kategoriach poziomów aktywacji mózgu trzewnego (visceral brairi).

Eysenck (1957) Punktem wyjścia do tego modelu stały się prace rosyjskiego fizjologa Iwana Pawłowa. Pawłów badał proces, który jest dziś znany jako warunkowanie pawłowowskie albo klasyczne, oddziałując na psa bodźcem obojętnym, np. brzęczykiem, tuż przed podaniem mu do pyska sproszkowanego pokarmu. Sproszkowany pokarm wywoływał u psa odruchową reakcję wydzielania śliny i po wystarczającej liczbie zestawień w parę brzęczyka z pokarmem brzęczyk wywoływał

3 7 4 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

J

reakcję wydzielania śliny, gdy pojawiał się sam. Jak pisze Monte (1995), psy Pawłowa różniły się zdolnością do wytwarzania reakcji wydzielania śliny na br/J. czyk. Co więcej, zdolność do warunkowania wiązała się z temperamentem psów Psy towarzyskie i aktywne były najgorsze do badania, ponieważ po umieszczeniu w uprzęży eksperymentalnej stawały się ospałe. Pawłów sądził, że różnice te bd\ spowodowane odmiennościami we względnym stosunku procesów korowuli pobudzenia i hamowania. U psów „niedobrych" występowało więcej procesów pobudzenia, lecz procesy te szybko wyczerpywały się w trakcie monotonnego eksperymentu z warunkowaniem, powodując senność i słabą zdolność do uczenia się. U psów „dobrych" było więcej procesów hamowania i procesy te ułatwiały wytwarzanie reakcji hamowania (tj. uczenie się niereagowania na element pary bodźców, który nie został wzmocniony pokarmem). Eysenck w znacznej mierze odrzucił system wyjaśniający Pawłowa. Pozostawił on rozróżnienie na procesy nerwowe pobudzające i hamujące jako podstawę różnicy między introwertykami a ekstrawertykami, lecz przeprowadził je w inny sposób. Uznał zwłaszcza, że u introwertyków występuje więcej procesów nerwowych pobudzenia, a u ekstrawertyków - więcej procesów hamowania. Eysenck (1957a, s. 114) podsumował to stanowisko w swoim postulacie typologicznym: Jednostki, u których potencjał pobudzenia tworzy się powoli i u których tak utworzone potencjały pobudzenia są stosunkowo słabe, mają tym samym predyspozycje do ukształtowania ekstrawertycznych wzorców zachowania i do powstawania zaburzeń histeryczno-psychopatycznych w wypadkach załamania nerwowego; natomiast jednostki, u których potencjał pobudzenia tworzy się szybko i u których tak utworzone potencjały pobudzenia są silne, mają tym samym predyspozycje do ukształtowania introwertycznych wzorców zachowania i do powstawania w wypadkach załamania nerwowego zaburzeń dystymicznych. Podobnie, jednostki, u których szybko powstaje hamowanie reaktywne, u których tworzy się silne hamowanie reaktywne, i u których hamowanie reaktywne zanika powoli, mają tym samym predyspozycje do ukształtowania ekstrawertycznych wzorców zachowania i do powstawania zaburzeń histeryczno-psychopatycznych w wypadkach załamania nerwowego; i na odwrót - jednostki, u których hamowanie reaktywne powstaje powoli, u których tworzy się słabe hamowanie reaktywne, i u których hamowanie reaktywne zanika szybko, mają tym samym predyspozycje do ukształtowania introwertycznych wzorców zachowania i do powstawania w wypadkach załamania nerwowego zaburzeń dystymicznych.

Tak więc podstawowe rozróżnienie między introwertykami a ekstrawertykami dotyczące przyczyn jest takie, że u introwertyków stosunek procesów hamowania do pobudzenia jest niski, a u ekstrawertyków stosunek procesów nerwowych hamowania do pobudzenia jest wysoki. Niektóre bezpośrednie wyniki eksperymentów są zgodne z tą tezą. Na przyldad Spielmann (1963) stwierdził, że ekstrawertycy robili częstsze niż introwertycy mimowolne przerwy na odpoczynek podczas zadania polegającego na uderzaniu. Wynik ten jest zgodny z przewidywaniem, że ekstrawertycy doznają narastającego hamowania korowego podczas zadania ciągłego. Podobnie Claridge (1967; zob. też: Bakan, Belton i Toth, 1963) stwierdził, że dystymicy lepiej niż histerycy radzili sobie z zadaniem wymagającym monotonnej czujności słuchowej - polegającym na wykrywaniu trzech kolejnych liczb nieparzystych - przypuszczalnie dlatego, że nagromadzenie mimowolnych przerw na odpoczynek u ekstrawertycznych histeryków sprawiało, iż pomijali oni więcej właściwych przypadków.

Modele wyjaśniające przyczyny

375

Ponadto jeżeli można sądzić, że pobudzeniowe procesy nerwowe ułatwiają wytwarzanie reakcji warunkowych, to podstawowe przewidywanie, jakie można sformułować na podstawie modelu Eysencka z 1957 r. jest takie, że przy wszystkich pozostałych warunkach jednakowych introwertycy mają układ nerwowy pozwalający na łatwiejsze warunkowanie niż ekstrawertycy. Przewidywanie to wynika z powiązania modelu Eysencka z modelem uczenia się Clarka Hulla. Mówiąc w wielkim uproszczeniu, Hull wskazuje, że uczenie się ułatwia wysoka motywacja („popęd") oraz ćwiczenie wsparte wzmocnieniami („siła nawyku"), natomiast utrudnia je nagromadzenie procesów hamowania podczas ćwiczenia, jeżeli u introwertyków występuje niski stosunek procesów hamowania do pobudzenia, a u ekstrawertyków - wysoki, to introwertycy powinni być w modelu Hulla w podwójnie korzystniejszym położeniu - mają oni większy popęd, który ułatwia uczenie się i mają mniej procesów hamowania, które zakłócają uczenie się. Franks (1956) sprawdzał te przewidywania, porównując wytwarzanie klasycznej reakcji warunkowej u dystymików, histeryków i normalnych osób badanych. Dmuchnięcie powietrza (bodziec bezwarunkowy, BB) w kącik oka wywoływało u osób badanych mrugnięcie (reakcja bezwarunkowa, RB), a tuż przed dmuchnięciem rozlegał się dźwięk (bodziec warunkowy, BW). Dźwięk i dmuchnięcie zestawiano w parę 30-krotnie, przeplatając to 18-krotnym pojawieniem się samego dźwięku. Zgodnie z przewidywaniami Eysencka, introwertyczni dystymicy wykonali więcej warunkowych mrugnięć (reakcja warunkowa, R.W) niż zarówno ekstrawertyczni histerycy, jak i osoby normalne. W następnym badaniu Franks (1957) potwierdził to zjawisko. Niestety ani Franksowi (1963), ani innym badaczom nie udało się powtórnie uzyskać tych wyników, co budzi wątpliwości dotyczące przewidywań. Eysenck (1966, 1967) zareplikował, że zjawisko to zależy od trzech parametrów eksperymentalnych. Po pierwsze, argumentował on, z jego modelu przedstawionego w 1957 r. wyraźnie wynika, że hamowanie będzie powstawało tylko w tych nie wzmacnianych próbach, w których dźwięk pojawiał się bez dmuchnięcia powietrza. Zastosowana przez Franksa procedura wzmocnień częściowych, polegająca na przeplataniu prób wzmacnianych próbami eksperymentalnymi, stworzyła introwertykom okazję do pojawienia się silnego hamowania zastosowanie wzmocnień częściowych stawia introwertyków w korzystniejszym położeniu, ponieważ łatwiej niż ekstrawertycy mogą oni pozbyć się hamowania, które u nich powstało. Po drugie, słabe dmuchnięcie powietrza (BB) powinno wywoływać większe hamowanie, sprzyjając introwertykom, natomiast silne dmuchnięcie powinno wywoływać większe pobudzenie, sprzyjając ekstrawertykom. Wreszcie, krótki odstęp między dźwiękiem (BW) a dmuchnięciem (BB) sprzyja introwertykom, ponieważ wywołuje większe hamowanie u ekstrawertyków. Eysenck (1966) przytacza badanie Leveya, który manipulował tymi trzema parametrami. Levey stwierdził tendencję wskazującą na łatwiejszy przebieg warunkowania u introwertyków niż u ekstrawertyków przy wzmocnieniach częściowych, lecz różnica ta nie była statystycznie istotna. U introwertyków warunkowanie zachodziło istotnie szybciej niż u ekstrawertyków przy krótkim odstępie między BW a BB i przy słabym BB (tj. dmuchnięciu o sile ok. 210 g na cm2 wobec ok. 420 g na cm2), co potwierdza zmodyfikowane przewidywania Eysencka. Przedstawione przez Eysencka wyjaśnienia dotyczące warunkowania wprowadzają komplikacje do jego wczesnych przewidywań, zgodnie z którymi u introwertyków warunkowanie powinno przebiegać łatwiej niż u ekstrawertyków. Co więcej, kilku autorów

3 7 6 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

(np. Brody, 1972) twierdzi, że dokonanych przez Eysencka modyfikacji, zwłaszcz dotyczących intensywności bodźca bezwarunkowego, nie da się łatwo wyprow dzić z pierwotnej postaci jego teorii, opublikowanej w 1957 r. Efekt interakcyjn intensywności bodźca jest natomiast zgodny z modelem Eysencka z 1967 r., który omówimy obecnie.

Eysenck (1967) Drugi Eysenckowski modeł wyjaśniający przyczyny różni się od pierwszego pod trzema ważnymi względami. Po pierwsze, wiąże on różnice między introwertykami a ekstrawertykami z różnicami w poziomie pobudzenia, a nie z pobudzeniem-hamowaniem, i lokalizuje w ośrodkowym układzie nerwowym struktury, w których te różnice zachodzą. Po drugie, przedstawia wyjaśnienie neurologiczne obserwowanych różnic w zakresie neurotyzmu-stabilności. Po trzecie, opisuje zależność krzywoliniową między intensywnością zewnętrznej stymulacji a stopniem pobudzenia korowego, przedstawiając inne krzywe dla introwertyków, a inne dla ekstrawertyków. W wersji swojej teorii z 1967 r. Eysenck wiąże różnice w introwersji-ekstrawersji z poziomem aktywności wstępującego siatkowatego układu aktywacyjnego (ascending reticular actwating system - ARAS). Mówiąc bardzo ogólnie, aktywność ARAS służy do stymulowania kory mózgowej, wywołując większe pobudzenie korowe (zob. oryginalny rysunek Eysencka na rys. 9.4). Wskutek większej aktywności ARAS, introwertyków cechuje wyższy poziom pobudzenia korowego niż ekstrawertyków i ta różnica neurologiczna stanowi podstawę przyczynową obserwowanych różnic w typologii introwersji-ekstrawersji. Znaczy to, że introwertycy mają niższy próg pobudzenia ARAS niż ekstrawertycy. Przy tym różnice indywidualne w emocjonalności albo neurotyzmie zależą od poziomu aktywności mózgu trzewnego (MT), na który składa się hipokamp, jądra migdałowate, obręcz, przegroda i podwzgórze (zob. rys. 9.4). Struktury te, określane

Rysunek 9.4. Anatomiczne umiejscowienie ARAS i mózgu trzewnego (MT - mózg trzewny, DDW - drogi dośrodkowe wstępujące). (Źródło: Eysenck, 1967, s. 231)

Modele wyjaśniające przyczyny

377

często mianem układu rąbkowego, wiążą się ze stanami emocjonalnymi poprzez działanie autonomicznego układu nerwowego. Jednostki neurotyczne cechuje wyższy poziom pobudzenia i niższy próg pobudzenia w mózgu trzewnym. Niezależność tych dwóch systemów przyczyn i wynikających z nich wymiarów ekstrawersji i neurotyzmu komplikuje jednostronne połączenie między drogami dośrodkowymi wstępującymi a mózgiem trzewnym. Jeśli u człowieka pojawia się pobudzenie korowe, nie musi wystąpić pobudzenie emocjonalne (tj. aktywacja mózgu trzewnego). Pobudzenie emocjonalne natomiast stanowi gwarancję, że nastąpi pobudzenie korowe. Trzeci nowy aspekt modelu Eysencka z 1967 r. to określenie zależności krzywoliniowej między stymulacją a pobudzeniem korowym. U introwertyków szczytowy punkt pobudzenia przypada na niższym poziomie niż u ekstrawertyków. Nowszy model Eysencka postuluje większe pobudzenie i większą skłonność do pobudzenia u introwertyków niż u ekstrawertyków. Eysenck znowu sięga tu do prac Pawłowa, tym razem przyjmując Pawłowowskie pojęcie „siły układu nerwowego" (Gray, 1964; Tiepłow, 1964). Jak podaje Tiepłow, silny układ, nerwowy jest w stanie znosić intensywną stymulację i jest mniej wrażliwy na stymulację niż słaby układ nerwowy. Słaby układ nerwowy jest stale w stanie silnego pobudzenia i ma ograniczone możliwości znoszenia dodatkowej stymulacji. Opisując silny i słaby układ nerwowy, Tiepłow posługuje się Pawłowowskim pojęciem hamowania ochronnego. Pojęcie to wskazuje, że reakcja na bodziec nasila się wraz ze wzrostem intensywności bodźca, lecz tylko do pewnego punktu. Poza tym punktem, który jest punktem hamowania ochronnego, siła reakcji maleje wraz ze wzrostem intensywności bodźca. Taki spadek pojawia się dla ochrony układu nerwowego przed nadmiernym pobudzeniem. Jednostka o słabym układzie nerwowym ma ten próg ochronny na niższym poziomie intensywności bodźca niż jednostka o silnym układzie nerwowym. W adaptacji Eysencka introwertycy zachowują się jak jednostki o słabym układzie nerwowym, ekstrawertycy zaś - jak jednostki o silnym układzie nerwowym. Znaczy to, że pobudzenie korowe wzrasta wraz ze zwiększaniem się intensywności bodźca u obu typów, lecz tempo tego wzrostu jest szybsze u introwertyków, ponieważ ich ARAS ma większą wrażliwość. W konsekwencji introwertycy mają punkt hamowania ochronnego na niższym poziomie stymulacji niż ekstrawertycy (zob. rys. 9.5). Introwertycy są bardziej wrażliwi na styPoziom hamowania ochronnego

Natężenie bodźca Rysunek 9.5. Zależność między intensywnością bodźca a procesami pobudzenia u introwertyków i ekstrawertyków. (Źródło: Brody, 1972, s. 57)

3 7 8 Rozdział 9 . Teoria c e c h biologicznych H a n s a E y s e n c k a A k t u a l n e b a d a n i a 3 8 5

Introwertyk

Przyjemne napięcie

Nieprzyjemne napięcie

Średnia

w popu|acji

Ekstrawertyk

1—

t @ PO,

POp

Niski (brak bodźców zmysłowych)

POE Średni Poziom stymulacji

® Wysoki (ból)

Rysunek 9.6. Zależność między poziomem stymulacji zmysłów a przyjemnym napięciem. Widoczne oczekiwane przesunięcie poziomu optymalnego (PO) u badanych introwertycznych na lewo, a u ekstrawertycznych na prawo. (Z: Readings in extraversion-introversion, 1971, s. 69)

mulację zewnętrzną niż ekstrawertycy i łatwiej dochodzi u nich do przestymulowania. W związku ze spowodowaną tym skłonnością introwertyków do unikania nadmiernej stymulacji, a ekstrawertyków do poszukiwania stymulacji, Eysenck mówi o „unikaniu bodźców" u introwertyków i „głodzie bodźców" u ekstrawertyków. Ta wrażliwość na stymulację stanowi główną cechę introwertyków, sprawia bowiem, że wystrzegają się oni wszelkich źródeł intensywnej stymulacji. Jednym ze źródeł intensywnej stymulacji mogą być inni ludzie, toteż introwertycy unikają ludzi. Mała towarzyskość, którą laicy uważają za zasadniczą cechę introwersji, jest zatem w modelu Eysencka pochodną szczególnej wrażliwości introwertyków na stymulację. Na tle przeciętnej w populacji u introwertyków najprzyjemniejsze napięcie występuje przy niskim poziomie stymulacji, a u ekstrawertyków - przy wysokim poziomie stymulacji (zob. rys. 9.6). Eysenckowskie krzywe hamowania ochronnego pozwalają przewidywać, że introwertycy i ekstrawertycy będą się zachowywać w odmienny sposób we wszelkich sytuacjach, w których może występować zróżnicowany stopień stymulacji. Na przykład przedstawione przez Eysencka (1966) wyjaśnienie, dlaczego warunkowanie przebiega łatwiej u introwertyków niż u ekstrawertyków przy słabym BB, natomiast u ekstrawertyków przebiega szybciej przy większej intensywności BB, można ująć w kategoriach hamowania ochronnego: Jeżeli bodziec o sile ok. 210 g na cm2 mieści się w niższej części osi intensywności bodźca (czyli tam, gdzie krzywa introwertyków jest powyżej krzywej ekstrawertyków), a bodziec o sile ok. 420 g na cm2 - w wyższej części osi intensywności bodźca (czyli tam, gdzie krzywa ekstrawertyków jest wyższa niż introwertyków) i uczenie się zależy od pobudzenia, to wyniki uzyskane przez Leveya są zgodne z tym modelem. Podobnie, wyniki otrzymane przez Campbella i Hawleya (1982), wskazujące, że introwertycy wolą się uczyć w pomieszczeniach bibliotecznych, które są mniej stymulujące, zaś ekstrawertycy w miejscach, które dostarczają większej stymulacji, są zgodne z modelem hamowania ochronnego. Eysenck określa swoją teorię mianem „hipotetyczno-dedukcyjnej"; znaczy to,

Charakterystyczne badania i metody badawcze

379

że jego zdaniem jest ona sformułowana w sposób pozwalający badaczom wysuwać dające się sprawdzić hipotezy. Obecnie przedstawimy dalsze przykłady badań inspirowanych tą teorią.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Jak już pisaliśmy, według Eysencka (1967) u skrajnych introwertyków występuje stosunkowo wysoki poziom pobudzenia korowego, zaś u skrajnych ekstrawertyków - stosunkowo niski poziom pobudzenia korowego. Podobnie, u skrajnych neurotyków występuje wysoki poziom aktywacji mózgu trzewnego (i w efekcie autonomicznego układu nerwowego), natomiast u osób skrajnie stabilnych - niski poziom aktywacji mózgu trzewnego. Połączenie tych dwóch skrajności daje poczwórną tóasyfikację, zgodnie z którą u neurotycznych introwertyków występuje najwyższy poziom pobudzenia ogólnego (tj. wysoki poziom aktywacji rąbkowej i wysoki poziom pobudzenia korowego), u stabilnych ekstrawertyków - najniższy poziom pobudzenia ogólnego, tj. niski poziom aktywacji rąbkowej i niski poziom pobudzenia korowego), zaś stabilni introwertycy (niski, wysoki) i neurotyczni ekstrawertycy (wysoki, niski) mieszczą się pomiędzy nimi. McLaughlin i Eysenck (1967) sprawdzili tę łączną hierarchię, wiążąc ją z prawem Yerkesa-Dodsona (1908; Broadhurst, 1959). Według prawa Yerkesa-Dodsona istnieje krzywoliniowa zależność między motywacją a sprawnością działania; sprawność wykonywania rozmaitych zadań pogarsza się, gdy motywacja jest albo bardzo słaba, albo bardzo silna, jest natomiast największa na pewnym pośrednim poziomie motywacji „optymalnej" (zob. rys. 9.7). Wyobraźmy sobie zdawanie egzaminu końcowego z jakiegoś przedmiotu na studiach w dwóch bardzo odmiennych okolicznościach. Jeśli chodzisz na zajęcia kończące się na zasadzie zaliczenia-niezaliczenia, a dotychczas radziłeś sobie na nich na tyle dobrze, że jesteś prawie pewien, że zdasz niezależnie od tego, jak będziesz odpowiadał na egzaminie końcowym, to twoja motywacja do nauki i starań będzie mniejsza, niż byłaby w sytuacji przeciwnej, a wynik egzaminu końcowego będzie prawdopodobnie gorszy niż gdybyś miał większą motywację. I odwrotnie, jeśli musisz otrzymać na egzaminie piątkę, aby zostać przyjętym na studia magisterskie, to twoja motywacja będzie tak wysoka, że może zdezorgaDuża

™ c« A

95 'n x> -u '0O 5 c: s ro o. co Mata Niski

Umiarkowany •

Wysoki

Poziom motywacji Rysunek 9.7. Prawo Yerkesa-Dodsona ujmujące zależność między motywacją a sprawnością działania. (Na podstawie: Monte, 1995, s. 810)

3 8 0 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

nizować twoje działanie, znowu powodując, że otrzymasz niższy wynik, niż gd byś odczuwał mniejszą presję. Poczucie niemocy lub rozbicie psychiczne na zaw-' dach sportowych to inne przykłady pogorszenia sprawności działania wskute nadmiernej motywacji. Dla większej komplikacji prawo Yerkesa-Dodsona to w rzeczywistości cała rodzina krzywych wyrażających zależność między motywacją a sprawnością działania. Optymalny poziom motywacji jest niższy przy zadaniu trudniejszym niż przy prostszym, przypuszczalnie dlatego, że działanie przy bardziej złożonym zadaniu łatwiej ulega dezorganizacji. McLaughlin i Eysenck powiązali prawo Yerkesa-Dodsona z zaproponowaną przez Eysencka hierarchią łącznego pobudzenia, zrównując Eysenckowskie „pobi dzenie" z „motywacją" Yerkesa-Dodsona. Znaczy to, że jeśli prawo Yerkesa-Dodsona jest prawdziwe, jeśli zaproponowana przez Eysencka hierarchia pobudzenia jest trafna i jeśli ma sens zrównanie pobudzenia z motywacją, to neurotyczni introwertycy powinni radzić sobie najgorzej ze wszystkich czterech typów z bardzo trudnym zadaniem, ponieważ ich wysoki poziom pobudzenia powinien wywoływać u nich zbyt silną motywację. I na odwrót, stabilni ekstrawertycy powinni sobie radzić najlepiej ze wszystkich typów z trudnym zadaniem dzięki swemu niskiemu poziomowi pobudzenia/motywacji. Sprawność działania pozostałych dwóch typów powinna mieścić się gdzieś pomiędzy tamtymi. Przy nieco łatwiejszym zadaniu jednak najlepszą sprawność działania powinni wykazywać neurotyczni ekstrawert\ ą albo stabilni introwertycy z uwagi na swój średni poziom pobudzenia/motywacji. Uczestników eksperymentu najpierw zaklasyfikowano do jednego z czterech typów osobowości. Następnie proszono ich o wykonanie albo łatwego, albo trudnego zadania polegającego na uczeniu się kojarzenia par. W zadaniu takim badanym przedstawia się pary sylab złożone z bodźca i reakcji i muszą oni nauczyć się reagować prawidłowo na każdy bodziec. W obydwu zadaniach sylaby bodźcowe w parach były trzyliterowe - np. JET, COW, FUR, BUS i VOL. W zadaniu łatwiejszym sylaby trzyliterowe stanowiące reakcję miały znaczenie, lecz były rozróżnialne, np. SAH, GED, TAQ. Trudniejsze zadanie natomiast zawierało sylaby trzyliterowe trudne do rozróżnienia, np. WOD, ZOW, WOT. Wyniki potwierdziły przewidywania. Jak pokazuje rys. 9.8, stabilni ekstrawertycy i neurotyczni introwertycy źle radzili sobie z zadaniem łatwym, przypuszczalnie dlatego, że u tych pierwszych pobudzenie było zbyt słabe, u drugich zaś - zbyt silne. W zadaniu łatwym największą sprawność działania wykazali neurotyczni ekstrawertycy. W zadaniu trudnym natomiast największa sprawność działania wystąpiła u stabilnych ekstrawertyków, grupy o najsłabszym pobudzeniu. Sprawność wykonania tego zadania powinna była być najgorsza u neurotycznych introwertyków, mających wysoki poziom pobudzenia. W rzeczywistości nieco słabszą sprawność wykazali introwertycy stabilni niż introwertycy neurotyczni. Różnica ta nie była jednak statystycznie istotna, a wyniki jako całość zdecydowanie przemawiają za Eysenckowską hierarchią pobudzenia. Praca McLaughlina i Eysencka to jedno z wielu badań (np. Campbell i Hawley, 1982) w literaturze Eysencka, w których nie starano się mierzyć poziomu pobudzenia; zamiast tego posłużono się w nim założeniami co do różnic w pobudzeniu i na nich oparto przewidywania dotyczące zachowania, które z kolei poddano badaniu. Inną strategię zastosował Geen (1984), który mierzył pobudzenie i sprawność działania u introwertyków i ekstrawertyków, a także preferowany przez nich poziom stymulacji hałasem. Model Eysencka (1967) przewiduje, że

Charakterystyczne badania i metody badawcze

381

Lista łatwa

Lista trudna

Rysunek 9.8. Stosunek liczby błędów do kryterium a hipotetyczny poziom pobudzenia przy liście łatwej i trudnej. (Źródło: McLaughlin i Eysenck, 1967, s. 131)

ekstrawertycy, wskutek niższego poziomu pobudzenia korowego, wolą wyższy poziom stymulacji i najsprawniej przy nim działają. Jaki jednak będzie rzeczywisty poziom pobudzenia, gdy introwertycy i ekstawertycy będą otrzymywali stymulację na poziomie, który wolą? Co więcej, jaka będzie rzeczywista sprawność działania introwertyków i ekstrawertyków, gdy będą oni otrzymywać stymulację na poziomie, który wolą, powyżej oraz poniżej tego poziomu? Geen badał mężczyzn zaklasyfikowanych jako introwertycy bądź ekstrawertycy na podstawie skrajnych wyników w Inwentarzu Osobowości Eysencka (EPI). Badanym dawano do wykonania zadanie polegające na uczeniu się kojarzenia par przy gwałtownym hałasie dobiegającym przez słuchawki. W grupie z wyborem proszono badanych o wybranie sobie poziomu hałasu. W grupie z przy pisanym-jednakowym poziomem hałasu introwertycy słuchali hałasu o takim samym natężeniu, jakie wybrał poprzednio badany introwertyk, a ekstrawertycy w tej grupie słuchali hałasu o takim natężeniu, jakie wybrał poprzedni ekstrawertyk. W grupie z przypisanym-innym poziomem hałasu introwertycy słuchali hałasu o takim samym natężeniu, jaki wybrał poprzednio badany ekstrawertyk, a ekstrawertycy w tej grupie słuchali hałasu o takim natężeniu, jakie wybrał poprzedni introwertyk. Wprowadzenie tych grup z przypisanym jednakowym i innym poziomem hałasu miało na celu kontrolowanie ewentualnego wpływu wyboru dokonywanego przez

3 8 2 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

osobę badaną. Jako miary poziomu pobudzenia osób badanych stosowano szybkość tętna i poziom przewodnictwa elektrycznego skóry. Uzyskane zależności między rozmaitymi miarami przyniosły zdecydowane potwierdzenie modelu Eysencka. Zgodnie z przewidywaniami, ekstrawertycy wybierali istotnie wyższy poziom hałasu niż introwertycy. U introwertyków, którzy sami wybierali sobie poziom hałasu, poziom pobudzenia był taki sam, jak u introwertyków, którym przypisano poziom hałasu wybrany przez poprzedniego introwertyka; i podobnie, u ekstrawertyków w grupach z wyborem i z przypisanym-jednakowym poziomem hałasu nie było różnic w poziomie pobudzenia. Zak-in dokonywanie wyboru nie miało wpływu na pobudzenie. Introwertycy, którym przepisano poziom hałasu wybrany przez introwertyka, wykazywali większe pobudzenie, aniżeli ekstrawertycy, którym przypisano poziom hałasu wybrany przez introwertyka; z kolei introwertycy, którym przypisano poziom hałasu wybrany prze/, ekstrawertyka, wykazywali większe pobudzenie, niż ekstrawertycy, którym przypisano poziom hałasu wybrany przez ekstrawertyka. Znaczy to, że zgodnie z przeu idywaniami Eysencka, wyższy poziom pobudzenia wystąpił u introwertyków niż u ekstrawertyków. W zadaniu polegającym na uczeniu się, introwertykom, któn 111 przypisano wyższy poziom hałasu, wybrany przez ekstrawertyka, uczenie się zajmowało istotnie więcej czasu, niż introwertykom, którzy sami wybierali sobie poziom hałasu albo introwertykom, którym przypisano poziom hałasu wybrany przez introwertyka. Uwidoczniła się również tendencja, zgodnie z którą ekstrau ertycy, którym przypisano niższy poziom hałasu, wybrany przez introwertyka, przejawiali gorszą sprawność działania, aniżeli ekstrawertycy, którzy wybierali sobie poziom hałasu, bądź którym przypisano poziom hałasu wybrany przez ekstrau crtyka, różnica ta jednak nie była statystycznie istotna. Wyniki te są zgodne z modelem Eysencka, są one jednak do pewnego stopnia niejednoznaczne, nie pozwalają bowiem przewidzieć, co by się stało, gdyby intrn wertycy wykonywali zadanie przy niższym poziomie hałasu niż ten, który wolą, albo gdyby ekstrawertycy wykonywali zadanie przy wyższym poziomie hałasu niż ten, który wolą. Geen wykluczył tę niejednoznaczność w swoim drugim eksperymencie. Jedną czwartą introwertyków oraz jedną czwartą ekstrawertyków proszono, by wybrali sobie poziom hałasu. Dodatkowo każdego z tych introwertyków proszono, by wskazał najniższy możliwy dla siebie do przyjęcia poziom hałasu, każdego zaś z ekstrawertyków w tej grupie - by wybrał najwyższy możliwy dla siebie do przyjęcia poziom hałasu. W efekcie tego postępowania określono cztery poziomy natężenia hałasu - wysoki (najwyższy możliwy do przyjęcia poziom dla ekstrawertyków), umiarkowanie wysoki (poziom optymalny dla ekstrawertyków, czyli taki, który oni wolą), umiarkowanie niski (poziom optymalny dla introwertyków, czyli taki, który oni wolą) oraz niski (najniższy możliwy do przyjęcia poziom dla introwertyków). Pozostałe sześć grup w drugim eksperymencie Geena to introwertycy wykonujący zadanie przy trzech poziomach hałasu, innych niż wybrany przez introwertyków (tj. wysokim, umiarkowanie wysokim i niskim) oraz ekstrawertycy wykonujący zadanie przy trzech poziomach hałasu innych niż wybrany przez ekstrawertyków (tj. wysokim, umiarkowanie niskim i niskim). Tak samo w jak w pierwszym eksperymencie, introwertycy woleli istotnie niższy poziom hałasu niż ekstrawertycy. Na rys. 9.9 przedstawiono dane dotyczące pobudzenia oparte na szybkości tętna. Tak samo jak w pierwszym eksperymencie, poziom pobudzenia jest wyższy u introwertyków niż u ekstrawertyków

Charakterystyczne badania i metody badawcze

Niski

Umiarkowanie Umiarkowanie niski wysoki

383

Wysoki

Poziom natężenia hałasu Rysunek 9.9. Średnia szybkość tętna u introwertyków i ekstrawertyków. Eksperyment 2. (Źródło: Geen, 1984, s. 1309)

przy dwóch pośrednich poziomach hałasu, jest on natomiast praktycznie identyczny u introwertyków i ekstrawertyków, gdy otrzymują oni stymulację na poziomie, który wolą. Przy tym nie ma różnicy między introwertykami a ekstrawertykami w poziomie pobudzenia przy najwyższym i najniższym poziomie hałasu. Pod wieloma względami te dwie krzywe ustalone empirycznie odpowiadają krzywym teoretycznym dla introwertyków i ekstraweryków na wykresie hamowania ochronnego Eysencka. Tabela 9.1 przedstawia średnią liczbę prób wykonanych przed osiągnięciem kryterium wyuczenia się, w ośmiu grupach, w zadaniu polegającym na uczeniu się kojarzenia par. Sprawność działania okazała się najlepsza (tj. średnia liczba prób wykonanych przed osiągnięciem kryterium wyuczenia się była najmniejsza) wtedy, gdy introwertycy i ekstrawertycy otrzymywali stymulację na poziomie, który wolą. Gdy introwertycy i ekstrawertycy otrzymują stymulację nadmierną bądź niedostateczną, ich sprawność działania ulega pogorszeniu. Jedyny wyjątek stanowią tu introwertycy wykonujący zadanie przy niskim poziomie hałasu, gdzie sprawność działania była słabsza niż przy poziomie optymalnym, lecz różnica ta nie osiągnęła Tabela 9.1. Średnia liczba prób wykonanych przed osiągnięciem kryterium wyuczenia się. Eksperyment 2. Poziom hałasu

Ekstrawertycy

Niski

Introwertycy 7,1 bc

Umiarkowanie niski

8.0.»

Umiarkowanie wysoki

5,3C

Wysoki

8,2 ab

5,0C 9,9 a

Uwagfl.: Różnice między kratkami opatrzonymi takimi samymi oznaczeniami nie są istotne statystycznie na poziomie 0,05 według Testu Rozstępu Wielokrotnego Duncana. Źródło: Geen, 1984, s. 1309.

384

Rozdział 9 . Teoria c e c h biologicznych H a n s a E y s e n c k a

poziomu istotności statystycznej. Uzyskane przez Geena wyniki w sumie zdecydowanie potwierdzają przewidywania Eysencka dotyczące różnic między introwertykami a ekstrawertykami pod względem poziomu pobudzenia, sprawności działania oraz preferowanej stymulacji.

Aktualne badania Model osobowości Eysencka stał się źródłem inspiracji dla kilku innych programów badawczych. Omawiamy tu dwa z nich: badania Gray'a i Zuckermana.

Gray Gray (1967, 1972, 1981, 1982, 1987) zgadza się z Eysenckiem, że przestrzeń dwuwymiarowa ujmuje znaczną część zmienności w zakresie osobowości, nie kładzie on jednak nacisku na ekstrawersję i neurotyzm jako na osie wyznaczające taką przestrzeń. Zamiast tego proponuje (Gray, 1981), by osie Eysencka obrócić o 45 stopni (zob. rys. 9.10). Powstające wskutek tego dwie nowe osie to oś lęku, która przebiega między Eysenckowskim obszarem stabilnego ekstrawertyka (mały lęk) a obszarem neurotycznego introwertyka (duży lęk), oraz oś impulsywności, która przebiega z obszaru stabilnego introwertyka (mała impulsywność) do obszaru neurotycznego ekstrawertyka (duża impulsywność). Dwie osie Graya mają również podłoże neurologiczne oraz konsekwencje dla zachowania. Osoby lękowe są bardzo wrażliwe na sygnały kary, braku nagrody oraz nowości. Leżący u podłoża lęku układ fizjologiczny to układ hamowania zachowania (behavioral inhibition system

Neurotyk

Stabilny Introwertyk

Ekstrawertyk

• Podatność na nagrodę Podatność na karę Rysunek 9 . 1 0 . Dokonana przez Graya modyfikacja osi ekstrawersji-neurotyzmu Eysencka. (Źródło: Eysenck, 1983, s. 373)

Aktualne badania

385

- BIS). Układ ten jest utworzony przez: „zbiór wzajemnie oddziałujących na siebie struktur obejmujących układ przegrodowo-podwzgórzowy (septo-hippocampal system - SHS), jego monoaminoergiczne drogi dośrodkowe biegnące z pnia mózgu oraz pole projekcyjne nowej kory (neocorticalprojection) w płacie czołowym" (Gray 1981, s. 261). I przeciwnie, wzrastający poziom impulsywności odzwierciedla rosnącą wrażliwość na sygnały nagrody lub niekarania. Leżący u podłoża impulsywności układ fizjologiczny nie jest tak dobrze określonym układem aktywacji zachowania (behavioral actwation system - BAS). Z punktu widzenia Graya ekstrawersja i neurotyzm stanowią „drugorzędne następstwa" interakcji między lękiem a impulsywnością. Znaczy to, że osoby, u których BIS jest silniejszy niż BAS, są introwertyczne, zaś osoby, u których BAS jest względnie silniejszy niż BIS cechuje ekstrawertyczność: „Zatem E-I odzwierciedla względną siłę tych dwóch układów. Natomiast N, przeciwnie, odzwierciedla ich siłę łączną - wzrost wrażliwości każdego z tych układów powoduje wzrost N" (1981, s. 261). Z matematycznego punktu widzenia stanowiska Eysencka i Graya są równoważne, natomiast Gray twierdzi, że jego model jest bardziej spójny z danymi neurologicznymi i dotyczącymi zachowania. Eysenck (1983, s. 375) nie zgadza się z tym, konkludując, że: „dane potwierdzające słuszność systemu rotacyjnego Graya są zdecydowanie słabe". Byłby on skłonny zaakceptować obrót osi o 10 lub co najwyżej 15 stopni, lecz nie o 45. Co ciekawe, Gray (1981) twierdzi, że wartość 45 stopni miała być jedynie „schematyczna", i że istnieją wskazówki, iż obrót mniejszy byłby „właściwszy". Zuckerman, Kraft, Joireman i Kuhlman (1996, s. 3) przytaczają wypowiedź ustną Graya, który: „utrzymuje teraz, jakoby nigdy nie miał na myśli takiego położenia osi, z którego wynikałoby, że są one obrócone o 45 stopni w stosunku do E i N, lecz że twierdził, iż lęk jest bliższy osi N niż E (jej dolnego końca) (ok. 30 stopni), a impulsywność bliższa osi E (jej górnego końca) niż osi N". I rzeczywiście, jak pokazuje rys. 9.3, oryginalny model Eysencka, ujmujący zależności między E i N a cechami czterech typów temperamentalnych, umieszcza cechy „lękowy" i „impulsywny" dokładnie w tych miejscach. Nie ma szczególnych powodów, by dokonywać wyboru między modelem Eysencka, a modelem Graya, przynajmniej na poziomie opisowym, aczkolwiek Eysenckowski opis wiązek cech związanych z typami jest bardzo pożyteczną właściwością jego modelu. Te dwa modele istotnie prowadzą do formułowania odmiennych przewidywań. Na przykład Eysenck przewiduje, że introwertycy będą przejawiać szczególnie dobre warunkowanie przy atrakcyjnych lub nagradzających bodźcach bezwarunkowych, natomiast Gray przewiduje coś przeciwnego (zob. przegląd porównawczy w: Brody, 1988). Pod wieloma względami najciekawszy aspekt wersji Graya stanowi jego omówienie podatności na sygnały nagrody i kary jako cechy leżącej u podłoża zachowania jednostek impulsywnych i lękowych. Eysenck (1983, s. 377) przyznaje, że: „badania te przynoszą umiarkowane potwierdzenie poglądu wiążącego ekstrawersję z podatnością na nagrodę, zaś introwersję z podatnością na karę". Możliwość istnienia wiarygodnych różnic indywidualnych w podatności na sygnały nagrody i kary zainspirowała w ostatnich latach liczne badania. Na przykład Bachorowski i Newman (1990) badali interakcję między lękiem, impulsywnością i czasem wykonania zadania polegającego na śledzeniu koła w warunkach behawioralnych z celem i bez celu. Przyjęli oni zmodyfikowaną wersję teorii Graya, lecz impulsywność i lęk określali na podstawie wyników ekstrawersji i neurotyzmu w teście EPQ. Bachorowski i Newman przewidywali, że gdy bada-

3 8 6 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

nym poleci się śledzić koło jak najwolniej, to osoby impulsywne (E+N+) będą robiły to szybiej niż nieimpulsywne (E- N-), jeśli zadanie zawiera konkretny cel ,, behawioralny w postaci linii z początkiem i końcem. I odwrotnie - przewidywali || oni, że u badanych lękowych (E- N+) wystąpi słabsze hamowanie ruchowe niż u nielękowych (E+ N-) w sytuacji bez celu, która przypuszczalnie sprzyja nie- % pewności. Wyniki potwierdziły ich przewidywania (zob. też: Bachorowski i New-ij man, 1985; Wallace, Newman i Bachorowski, 1991; Pickering, Diaz i Gray, 1995). ? Wspomnieć wreszcie należy, że Zinbarg i Revelle (1989) sprawdzali hipotezy sfor- v mułowane na podstawie modelów osobowości i warunkowania Spence'a, Eysencka, Graya i Newmana. Wyniki wskazują, że impulsywność i lęk są bardziej kon- • sekwentnie i silniej związane z różnicami indywidualnymi w sprawności działania i aniżeli ekstrawersja i neurotyzm. Ponadto kierunek wyników był niezgodny z teoriami Eysencka i Graya, nie przeczył natomiast teorii Newmana.

Zuckerman Zuckerman (1978, 1979, 1984, 1989, 1991; Biological bases of sensation seeking. impulswity and anxiety, 1983) stworzył model cechy, którą nazwał poszukiwaniem; doznań. Poszukiwanie doznań koreluje z Eysenckowskimi miarami ekstrawersji i psychotyzmu, lecz zdaniem Zuckermana nie da się go umieścić w typologii Eysencka. Poszukiwanie doznań ma z kolei cztery składniki: poszukiwanie dreszczu emu cji i przygód, czyli poszukiwanie ekscytujących doznań przez uczestniczenie w działaniach ryzykownych; poszukiwanie przeżyć, czyli poszukiwanie ekscytacji poprzez umysł, zmysły, oraz niekonformistyczny styl życia; rozhamowanie, czyli poszukiwanie doznań poprzez stymulację społeczną oraz poprzez zachowania rozhamowujące, jak np. picie; oraz podatność na nudę, czyli unikanie sytuacji oraz działań jednostajnych i nudnych. Wyniki na ogólnej skali poszuldwania doznań lub na jej podskalach wykazują istotne związki z rozmaitymi zachowaniami, takimi jak branie narkotyków, aktywność seksualna, uprawianie ryzykownych sportów oraz upodobanie do niezwykłego pożywienia. Na podstawie takich wyników, jak negatywna korelacja poszukiwania doznań z oksydazą monoaminy, dopaminą-beta-hydroksylazą oraz norepinefryną, Zuckerman (Biological bases of sensation seeking..., 1983) stworzył teorię biologiczną, mającą wyjaśniać różnice indywidualne w zakresie poszukiwania doznań. W wersji jego modelu z 1984 r., wysoki poziom poszukiwania doznań wiąże się z niskim poziomem działania norepinefryny bądź z małą podatnością na wzbudzenie przez tę substancję. Ludzie posiadający tę cechę poszukują stymulacji w celu skompensowania niższego niż optymalny poziomu norepinefryny. W ostatnich latach Zuckerman (1991, 1995; Zuckerman i in., 1996) przedsta wił ogólny model psychobiologiczny (zob. rys. 9.11) wyjaśniający cechy w „alternatywnej piątce", stworzonej przez siebie koncepcji osobowości (Zuckerman i in., 1993). Zgodnie z tym modelem: „cechy pozytywnych emocji oraz «uogólnione oczekiwanie na nagrodę» są podstawą składników towarzyskości i aktywności cechy ekstrawersji, oraz cechy dysforyczne, zwłaszcza lęk, a także «uogólnione oczekiwanie kary» leżą u podłoża neurotyzmu (ogólnej emocjonalności). [...] Wrogość wiąże się z agresją i razem stanowią one główny czynnik osobowości w naszym modelu pięcioczynnikowym. [...] Wrogość jednak wiąże się również z czynnikiem ogólnej dysforii, czyli z czynnikiem negatywnej emocjonalności leżącym u podłoża neuro-

iH

Obecny status i ocena

Cechy nadrzędne

Cechy Poziom poznawczo-behawioralny Emocje

P— impulsywność, nietowarzyskość, poszukiwanie doznań

Ekstrawersja

Towarzyskość, aktywność

H

Oczekiwanie nagrody

\ iEmocje7pozytywne

Neuroprzekaźniki

Agresja, /V-emocjonalność wrogość

i

IPSD/skrępowanie-aspołeczność

Ogólna emocjonalność ii

Rozhamowanie/hamowanie

Oczekiwanie kary

Agresja-ztość Pobudzenie/hamowanie korowe (EP rosnące /malejące)

Psychofizjologia

Dopamina

Hormony gruczołów płciowych

MAO

Hormony

typ b

1

1

f X 2

7

t

Kwas gamma-aminomasłowy

Czynniki agonistyczne wobec receptora BZ (oraz antagonistyczne)

DBH

Genotypy-

Lęk

Pobudzenie adrenergetyczne

1Norepi, Epi

Serotonina

Enzymy

387

.i.

i

Rysunek 9.11. Psychobiologiczny model osobowości Zuckermana (Norepi - norepinefryna; Epi - epinefryna; GABA - kwas gamma-aminomastowy; MAO - oksydaza monoaminy; DBH - dopamina-beta-hydroksylaza; IPSD - impulsywne poszukiwanie doznań) (Źródło: Zuckerman, 1991, s. 4 0 7 )

tyzmu. Zgodnie z moim modelem, główny mechanizm leżący u podłoża cechy impulsywnego, nieuspołecznionego poszukiwania doznań stanowi rozhamowanie-hamowanie. Cecha ta określa skłonność do reagowania impulsywnym zachowaniem o charakterze zbliżania się w obecności sygnałów zarówno nagrody, jak i kary, albo względnie dużego natężenia sygnałów kary w tej sytuacji" (Zuckerman i in., 1996, s. 1-2). Jest to jeden z niewielu modeli, które mają szansę konkurować pod względem obszerności opisu oraz mocy wyjaśniającej z modelem stworzonym przez Eysencka.

Obecny status i ocena Model osobowości Hansa Eysencka ma trzy cechy definicyjne. Po pierwsze, opiera się on na hierarchicznym opisie składnika temperamentalnego osobowości w kategoriach specyficznych cech oraz trzech ogólniejszych wymiarów typologicznych - psychotyzmu, ekstrawersji i neurotyzmu. Autor stworzył więc trójwymiarowy system opisu osobowości. Ponadto opracował testy typu papier i ołówek do pomiaru różnic indywidualnych na tych wymiarach. Po drugie, Eysenck przedstawia wyjaśnienie uwzględniające przyczyny obserwowanych różnic w zakresie trzech typów i ich cech składowych, ujęte w kategoriach

3 8 8 Rozdział 9. Teoria cech biologicznych Hansa Eysencka Aktualne badania 385

leżących u ich podłoża właściwości neurologicznych. Na przykład w obszai/L i;, ekstrawersji-introwersji zasadniczą cechą genotypową jest wielkość pobudzę,,i • korowego. Tworzy ona charakterystyczny poziom wrażliwości na stymulai i płynącą ze środowiska. W granicach wyznaczonych przez hamowanie ochronny ' wrażliwość na stymulację wywiera wpływ na warunkowanie, czuwanie oraz rozmaite inne czynności. Na poziomie fenotypowym, czyli obserwowalnym, lud/j można uszeregować pod względem cech i typów. Zgodnie z modelem „biospołecznym" Eysencka obserwowane zachowanie jest efektem interakcji czynników biologicznych i środowiska, w którym jednostka się znajduje. Po trzecie, model Eysencka ma strukturę pozwalającą na eksperymentalne sprawdzanie formułowanych na jego podstawie hipotez i Eysenck sam uczestniczył w naukowym procesie oceny teorii pod względem stopnia, w jakim zyskują one potwierdzenie eksperymentalne. Eksperymenty inspirowane przez model Eysencka nie przemawiam zgodnie za prawdziwością jego twierdzeń, natomiast wyraźnie wskazują na słuszność wysuwanego przezeń argumentu, że adekwatna teoria osobowości musi uwzględniać wszystkie trzy wskazane przez niego cechy. Niezależnie od losów samego modelu, stanowi to wielkie osiągnięcie. Pomimo tych mocnych stron teorii Eysencka, musimy wskazać szereg problemów, jakie się z nią wiążą. Po pierwsze, hipotezy formułowane na podstawie tej teorii nie zawsze zyskują potwierdzenie. Przy tym część badaczy z kręgu tradycji eysenckowskiej doszła do wniosku, że niektóre zjawiska przewidywane przez ię teorię same uzależnione są od dodatkowych zmiennych, takich jak pora dnia (np Anderson i Revelle, 1994; Revelle i in., 1980). Po drugie, Eysenck od czasu du czasu przyjmuje doraźne założenia dla utrzymania swego modelu. Po trzecie próba przedstawienia biologicznego wyjaśnienia cech fenotypowych nie okazała się całkowicie zadowalająca, a wyjaśnienie to traci na aktualności. Na przykład „pobudzenia" nie można uważać za jednolitą zmienną fizjologiczną. Po czwarte, do prób wyjaśnienia uspołecznienia w kategoriach większej podatności introwertyków na warunkowanie wprowadzono ustępstwa, jakimi były modyfikacje dokonane w modelu z 1967 r., ograniczające łatwość warunkowania introwertyków do pewnych okoliczności. Ponadto nie wykazano przekonująco nadrzędności trójwymiarowego modelu Eysencka. Na zakończenie niniejszego omówienia stosowne będzie przytoczenie dla podsumowania dwóch cytatów z Nathana Brody'ego. Pierwszy z nich brzmi następująco: „Autorowi wydaje się, że żaden inny teoretyk osobowości nie rozumie lepiej, jaką formę powinna mieć ogólnie zadowalająca teoria osobowości" (1972. s. 70). Drugi zaś jest taki: „W ciągu ostatnich 15 lat empiryczne braki biologicznej teorii Eysencka stały się wyraźniejsze, nadal jednak pozostaje faktem, że praktycznie nie ma teorii konkurencyjnych o porównywalnym zakresie" (1988, s. 158).

Teorie uwypuklające spostrzeganą rzeczywistość

Niniejsza część naszej książki poświęcona jest dwóm teoretykom - George'owi Kelly'emu i Carlowi Rogersowi. Obu ich określano w rozmaitym czasie jako teoretyków fenomenologicznych, poznawczych, humanistycznych, egzystencjalnych a nawet teoretyków uczenia się, aczkolwiek oni sami odrzucali te etykiety. Tytuł tej części odwołuje się do faktu, że centralnym zagadnieniem w obu tych teoriach jest sposób, w jaki jednostka wykorzystuje swoje doświadczenie do konstruowania rzeczywistości, na którą z kolei reaguje. Znajduje to odzwierciedlenie w wysokiej ocenie, jaką obie te teorie zyskały w tabeli 3 na wymiarze środowiska psychologicznego. W tabeli tej widoczne są też inne podobieństwa między Kellym a Rogersem, np. położenie dużego nacisku na cel oraz pole, w którego obrębie zachodzi zachowanie, a także względne nieprzywiązywanie wagi do struktury, dziedziczności, wczesnego okresu rozwoju, ciągłości rozwoju oraz biologii. Przy tym oba modele są otwarcie krytyczne wobec tradycyjnych ujęć motywacji. Odrzucają specyficzne motywy jako niepotrzebne etykiety bez żadnej wartości wyjaśniającej, aczkolwiek Rogers buduje swój model wokół jednoczącej siły, którą nazywa tendencją do samorealizacji, zaś model Kelly'ego opiera się na ukrytym motywie dokładnego antycypowania skutków. W naszym omówieniu nie zajmujemy się na ogół strategiami terapeutycznymi, warto jednak zwrócić uwagę, że Rogers i Kelly przyjmują wyraźnie postawę ldiniczną. Rogers znany jest ze swego podejścia skoncentrowanego na ldiencie, polegającego na tym, że terapeuta stwarza niezagrażające środowisko, w którym klient może swobodnie zgłębiać swoje problemy i znajdować własne rozwiązania. Koncepcja Kelly'ego jest mniej znana, lecz równie wyrazista. Uważa on neurotyków za „złych uczonych", którzy „utknęli" na takich teoriach świata, które prowadzą do niewłaściwych przewidywań co do następstw ich zachowania. W przeciwieństwie do Freuda, który podkreśla fiksację na konkretnym etapie rozwoju, Kelly utrzymuje, że stajemy się zależni od sposobów konstruowania świata, które po prostu nie funkcjonują. Istotnie, jak zobaczymy, Kelly prawdopodobnie jest najbardziej niefreudowskim teoretykiem w tej książce. Zarówno Rogers, jak i Kelly optymistycznie uważają, że ludzie nie są ofiarami swoich życiorysów, mają swobodę i mogą postanowić, że się zmienią. Kelly posuwa się do tego, że powiada, iż osobowość jest jak ubranie - jeśli nie pasuje, bierze się nowe. Jego terapia stałej roli proponuje różne możliwości, zapewniając zarazem bezpieczeństwo pozwalające ludziom wypróbowywać nowe psychiczne stroje.

390

Teorie uwypuklające spostrzeganą rzeczywistość

Te orientacje terapeutyczne decydują o dwóch głównych różnicach między Kellym a Rogersem. Po pierwsze, model Rogersa w znacznej mierze opiera się na samowiedzy. Omawia on „plan genetyczny", który predysponuje nas do posiadania pewnych cech i kładzie nacisk na proces, poprzez który warunkowanie społeczne wyobcowuje nas z naszego prawdziwego Ja. Kelly - zupełnie przeciwnie - widzi Ja jako zjawisko bardziej płynne. Po drugie, Rogers wskazuje konkretne cechy zdrowych osobowości, natomiast dla Kełly'ego bycie zdrowym sprowadza się do cieszenia się powodzeniem i antycypowania następstw własnego zachowania. W dwóch najbliższych rozdziałach omawiamy te dwie teorie. Wskazujemy również liczne podobieństwa, różnice oraz na nowo zdefiniowane znane pojęcia, którymi posługują się Kelly i Rogers. Jednocześnie przedstawiamy powiązane treściowo koncepcje stworzone przez Kurta Lewina, Kurta Goldsteina oraz Abrahama Masłowa. Tabela 3. Wielowymiarowe porównanie teorii uwypuklających spostrzeganą rzeczywistość Porównywany parametr

Kelly

Rogers

Celowość

D

D

Nieświadome determinanty

U

N

Proces uczenia się

U

U

Struktura osobowości

N

N N

Dziedziczność

N

Wczesny okres rozwoju

N

N

Ciągłość rozwoju

N

N

Podejście organicystyczne

U

D

Pole

D

D

Niepowtarzalność jednostki

U

U

Podejście molarne

U

D D

Środowisko psychologiczne

D

Pojęcie Ja

N

D

Kompetencja

D

N

Przynależność do grupy

U

U

Oparcie w biologii

N

N

Oparcie w naukach społecznych

U

U

Wielość motywów

N

N

Osobowość idealna

N

D

Zachowania anormalne

U

U ..

Objaśnienia-. D - duży nacisk, U - umiarkowany, N - nie przywiązuje się istotnego znaczenia

Rozdział JŁ U

Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

Wprowadzenie i kontekst Kurt Lewin Struktura osobowości Przestrzeń życiowa Zróżnicowanie Powiązania między regionami Liczba regionów Osoba w środowisku

George Kelly Życiorys autora Podstawy teorii Kelly'ego Alternatywizm konstruktywny Człowiek-uczony Skupienie się na interpretatorze Motywacja Bycie sobą Konstrukty osobiste Skale

Dynamika osobowości Energia Napięcie Potrzeba Napięcie a działanie ruchowe Wartościowość Siła, czyli wektor Przemieszczanie

Aktualne badania

Rozwój osobowości

Obecny status i ocena

Podstawowe założenie i wynikające z niego tezy Kontinuum świadomości poznawczej Konstrukty ulegające zmianie Charakterystyczne badania i metody badawcze

392

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

Wprowadzenie i kontekst Nauki starsze, takie jak fizyka i chemia, często wpływały na kierunek rozwoju nauk młodszych, takich jak psychologia, dostarczając im sposobów rozpatrywania zjawisk natury i ujmowania ich w system pojęciowy. Gdy w fizyce i chemii kształtują się nowe poglądy, to biorąc pod uwagę zasadniczą jedność wszystkich nauk, jest prawie nieuniknione, że zostaną one przejęte przez mniej dojrzałe nauki i zastosowane w ich poszczególnych dziedzinach. Nic więc dziwnego, że pojęcie pola, które zostało wprowadzone do fizyki w XIX w. w wyniku prac Faradaya, Maxwella i Hertza nad polami elektromagnetycznymi, a w XX w. osiągnęło punkt kulminacyjny we wspaniałej teorii względności Einsteina, wywarło wpływ na współczesną myśl psychologiczną. Pierwsza ważna oznaka wpływu fizycznej teorii pola na psychologię pojawiła się w ruchu zwanym psychologią postaci, który zapoczątkowało trzech niemieckich psychologów, Max Wertheimer, Wolfgang Kohler i Kurt Koffka, w latach bezpośrednio poprzedzających I wojnę światową. Główna zasada psychologii postaci głosi, że zachowanie jest zdeterminowane przez pole psychofizyczne, stanowiące zorganizowany system nacisków czy napięć (sił), analogiczny do pola grawitacyjnego czy elektromagnetycznego. Na przykład sposób, w jaki spostrzegamy pewien przedmiot, jest zdeterminowany przez całe pole, w którym przedmiot ten się znajduje. Aczkolwiek psychologia postaci jest ogólną teorią psychologiczną, to jednak odnosi się ona przede wszystkim do spostrzegania, uczenia się i myślenia, a nie do osobowości. Kurt Lewin (1935, 1936, 1951) stworzył jednak teorię osobowości sformułowaną w kategoriach teorii pola. Chociaż jego teoria powstała pod silnym wpływem psychologii postaci, a także psychoanalizy, niemniej jednak jest ona tworem całkowicie oryginalnym. Zaczniemy od krótkiego omówienia teorii osobowości Lewina. Następnie przejdziemy do George'a Kelly'ego, którego teoria jest głównym przedmiotem niniejszego rozdziału.

Kurt Lewin Kurt Lewin urodził się 9 września 1890 r. w małej wiosce w Poznańskiem (należącym wówczas do Prus), gdzie jego ojciec prowadził własny sklep. W roku 1905 rodzina przeniosła się do Berlina, gdzie Lewin ukończył szkołę średnią. Następnie wstąpił na uniwersytet we Freiburgu, aby studiować medycynę, lecz wkrótce zrezygnował z tego zamiaru i po jednym semestrze na Uniwersytecie Monachijskim powrócił w 1910 r. do Berlina, by na tamtejszym uniwersytecie studiować psychologię. Głównym jego profesorem był Carl Stumpf, wysoce poważany psycholog eksperymentalny. Po uzyskaniu w 1914 r. doktoratu Lewin służył przez cztery lata w niemieckim wojsku, w piechocie, awansując od stopnia szeregowca do porucznika. Pod koniec wojny powrócił na Uniwersytet Berliński jako wykładowca i asystent badawczy w Instytucie Psychologicznym. Max Wertheimer i Wolfgang Kohler, dwaj spośród trzech twórców psychologii postaci, również przebywali w tym czasie na Uniwersytecie Berlińskim. W roku 1926 Lewin został mianowany profesorem. W latach swej pracy na Uniwersytecie Berlińskim Lewin i jego uczniowie opublikowali wiele znakomitych prac eksperymentalnych i teoretycznych (De Rivera, 1976).

Struktura osobowości

393

Gdy Hitler doszedł do władzy, Lewin przebywał na Uniwersytecie Stanfordzkim jako wizytujący profesor. Powrócił do Niemiec, aby uregulować swoje sprawy, po czym wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie przebywał do końca życia. Przez dwa lata (1933-1935) był profesorem psychologii dziecka na Uniwersytecie Cornella, po czym podjął pracę na Uniwersytecie Stanu Iowa jako profesor psychologii w Ośrodku Opieki nad Dzieckiem (Child Welfare Station). W roku 1945 Lewin przyjął stanowisko profesora i dyrektora Ośrodka Badań nad Dynamiką Grup (Research Center for Group Dynamics) w Instytucie Technologicznym Massachusetts (Massachusetts Institute of Technology). W tym samym czasie został dyrektorem Komisji Stosunków Społecznych (Commission Kurt Lewin óf Community Interrelations) Kongresu Żydów Amerykańskich (American Jewish Congress), która zajmowała się badaniem problemów społecznych. Zmarł nagle na serce w Newtonville w stanie Massachusetts 12 lutego 1947 r., w wieku 56 lat. Główne zasady Lewinowskiej teorii pola można streścić następująco: 1) zachowanie jest funkcją pola istniejącego w tym czasie, kiedy to zachowanie występuje, 2) analiza rozpoczyna się od sytuacji jako całości, w której zostają wyróżnione części składowe, 3) konkretną osobę w konkretnej sytuacji można przedstawić w formie matematycznej. Lewin kładzie także nacisk na podstawowe siły (potrzeby) jako wyznaczniki zachowania i wyraża swą preferencję dla psychologicznego opisu pola, w odróżnieniu od opisów fizycznych czy fizjologicznych. Pole definiuje jako: „ogół współistniejących faktów, które są pojmowane jako wzajemnie uzależnione od siebie" (Lewin, 1951, s. 240).

Struktura osobowości Pierwszym krokiem do zdefiniowania osoby jako pojęcia strukturalnego jest przedstawienie jej jako odrębnej całości oddzielonej od wszystkiego innego na świecie. Tego wyodrębnienia można dokonać za pomocą słów, jak w definicjach słownikowych, lub przez sporządzenie przestrzennej reprezentacji osoby. Ponieważ reprezentacje przestrzenne mogą być analizowane matematycznie, a zwykłe definicje słowne - nie, przeto swe pojęcia strukturalne Lewin woli definiować przestrzennie. W ten sposób od samego początku stara się zmatematyzować swe pojęcia.

394

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

Oddzielenia osoby od reszty świata dokonuje się, rysując figurę zamkniętą. Granica tej figury oznacza granice istoty zwanej osobą. Wszystko, co leży wewnątrz tej granicy, jest P (osobą - person), wszystko, co leży na zewnątrz tej granicy, jest nie-P. Następny krok w odwzorowywaniu rzeczywistości psychologicznej polega na narysowaniu innej zamkniętej figury, która jest większa od koła przedstawiającego osobę i zawiera je w sobie. Kształt i wielkość tej figury nie są ważne, dopóki spełnia ona te dwa warunki, a mianowicie jest większa od „osoby" i zawiera ją w sobie. Lewin preferuje tu figurę o kształcie z grubsza eliptycznym. Konieczne jest także pewne dodatkowe ograniczenie: nowa figura nie może mieć w żadnym miejscu wspólnej granicy z kołem, reprezentującym osobę. Musi być pozostawiona przestrzeń między granicą osoby a granicą większej figury. Poza tym ograniczeniem, koło może być umieszczone gdziekolwiek wewnątrz elipsy. Stosunek wielkości obu tych figur nie ma znaczenia.

(P+ £= przestrzeń życiowa, L)

Rysunek 10.1.

Otrzymaliśmy w ten sposób rysunek koła znajdującego się wewnątrz elipsy, lecz nie dotykającego jej (rys. 10.1). Obszar między obwodami obu tych figur przedstawia środowisko psychologiczne - E (psychological environment). Cały obszar wewnątrz elipsy, z kołem włącznie, to przestrzeń życiowa - L (life space). Obszar na zewnątrz elipsy reprezentuje niepsychologiczne aspekty świata. Dla wygody będziemy nazywali ten obszar światem fizycznym, choć nie ogranicza się on do samych faktów fizycznych. Do tego niepsychologicznego świata należą m.in. fakty społeczne.

Przestrzeń życiowa Chociaż zaczęliśmy od osoby i dopiero później otoczyliśmy ją środowiskiem psychologicznym, to jednak bardziej zgodne z Lewinowską zasadą przechodzenia od ogółu do szczegółu byłoby rozpoczęcie naszych rozważań od przestrzeni życiowej, a następnie wyróżnienie w niej osoby i środowiska. Przestrzeń życiowa jest bowiem wszechświatem psychologa, jest ona całą rzeczywistością psychologiczną. Zawiera ogół możliwych faktów zdolnych determinować zachowanie jednostki. Obejmuje wszystko, co trzeba wiedzieć, aby zrozumieć konkretne zachowanie pojedynczej istoty ludzkiej w danym środowisku psychologicznym i w danym czasie. Zachowanie (behavior) jest funkcją przestrzeni życiowej: B-f (L). „Zadaniem psychologii dynamicznej jest jednoczesne wyprowadzenie zachowania danej jednostki z ogółu faktów psychologicznych, istniejących w przestrzeni życiowej w danym momencie" (Lewin, 1936a). Fakt, że przestrzeń życiowa jest otoczona przez świat fizyczny, nie oznacza, że jest ona częścią tego świata. Jest raczej tak, że przestrzeń życiowa i przestrzeń poza nią są zróżnicowanymi i odrębnymi obszarami większej całości. Czy ta większa

Struktura osobowości

395

całość, czyli wszechświat, jest skończona czy nieskończona, czy jest chaosem czy kosmosem, to wszystko nie interesuje psychologii, z wyjątkiem jednej bardzo ważnej sprawy. Fakty istniejące w obszarze przylegającym od zewnątrz do granicy przestrzeni życiowej (obszar ten Lewin nazywa „warstwą zewnętrzną" - foreign hull - przestrzeni życiowej) mogą materialnie oddziaływać na środowisko psychologiczne. Innymi słowy: fakty niepsychologiczne mogą mieć i mają w istocie wpływ na fakty psychologiczne. Lewin zaproponował, aby naukę o faktach w warstwie zewnętrznej nazwać „ekologią psychologiczną" (1951, rozdz. VIII). Przy prowadzeniu badania psychologicznego pierwszy krok polega na ustaleniu natury faktów zachodzących na granicy przestrzeni życiowej, ponieważ fakty te pomagają ustalić co jest, a co nie jest możliwe, co mogłoby, a co nie mogłoby się wydarzyć w przestrzeni życiowej. Fakty zachodzące w środowisku psychologicznym mogą także wywoływać zmiany w świecie fizycznym. Istnieje dwukierunkowa komunikacja między tymi dwiema dziedzinami. Mówi się więc, że granica między przestrzenią życiową a światem zewnętrznym ma właściwość zwaną przenikalnością. Przenikalność granicy między przestrzenią życiową a światem fizycznym ma daleko idące konsekwencje. Ponieważ jakiś fakt w świecie niepsychologicznym może radykalnie zmienić cały bieg zdarzeń w przestrzeni życiowej, przeto przewidywanie na podstawie samej tylko znajomości praw psychologicznych jest zwykle jałowe. Nigdy nie można mieć zawczasu pewności, czy jakiś fakt z warstwy zewnętrznej nie przeniknie przez granicę przestrzeni życiowej i nie wywróci wszystkiego do góry nogami w środowisku psychologicznym. Wiadomo, że przypadkowe spotkanie, nieoczekiwany telefon, wypadek samochodowy mogą zmienić bieg życia danej osoby. Lewin podkreśla więc, że psychologowi łatwiej osiągnąć pozytywne rezultaty, gdy próbuje zrozumieć aktualną konkretną sytuację psychologiczną przez opisanie jej i wyjaśnienie w kategoriach teorii pola niż wtedy, gdy stara się przewidzieć, jak dana osoba zachowa się kiedyś w przyszłości. Należy też zwrócić uwagę na inną właściwość przestrzeni życiowej. Chociaż osoba jest otoczona przez swe środowisko psychologiczne, to jednak nie jest ona częścią tego środowiska, czyli nie należy do niego. Środowisko psychologiczne kończy się na obwodzie koła, podobnie jak świat niepsychologiczny kończy się na obwodzie elipsy. Jednakże granica między osobą a środowiskiem również jest przenikalna. Oznacza to, że fakty środowiskowe mogą wpływać na osobę, P=f (£), fakty osobowe mogą wpływać na środowisko, E=f (P). Zanim przejdziemy do omawiania natury tego wpływu, konieczne jest wprowadzenie dalszego zróżnicowania struktury osoby i środowiska.

Zróżnicowanie Do tego momentu osobę reprezentowało koło „puste w środku". Taki sposób przedstawienia byłby właściwy, gdyby osoba stanowiła doskonałą jedność, którą jednak nie jest. Lewin utrzymuje, że struktura osoby nie jest homogeniczna, lecz heterogeniczna, że dzieli się ona na odrębne, choć komunikujące się ze sobą i zależne od siebie nawzajem części. Aby przedstawić ten stan rzeczy, trzeba obszar wewnątrz koła podzielić na strefy Należy tego dokonać w następujący sposób. Najpierw podziel osobę na dwie części, rysując współśrodkowe kółko wewnątrz większego koła. Część zewnętrz-

396

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

na przedstawia obszar percepcyjno-motoryczny {perceptual-motor region - P-M), a część wewnętrzna (centralna) przedstawia obszar wewnętrzno-osobisty (inner-personal region - I-P). Obszar wewnętrzno-osobisty jest otoczony całkowicie przez obszar percepcyjno-motoryczny, wskutek czego nie ma bezpośredniego kontaktu z granicą oddzielającą osobę od środowiska. Następny krok polega na podzieleniu obszaru wewnętrzno-osobistego na komórki (rys. 10.2). Komórki przyległe do obszaru percepcyjno-motorycznego zwane są komórkami obwodowymi (peripheral cells - p); komórki w środku koła noszą nazwę komórek centralnych (central cells - c).

Rysunek 10.2.

Osobę definiuje się jako zróżnicowany region w przestrzeni życiowej. Obecnie rozpatrzymy środowisko psychologiczne. Środowiskiem homogenicznym, czyli niezróżnicowanym, jest takie środowisko, w którym wszystkie fakty wywierają jednakowy wpływ na daną osobę. W takim środowisku osoba miałaby całkowitą swobodę ruchów, ponieważ nie byłoby żadnych barier, które by jej przeszkadzały. Taka zupełna swoboda ruchów oczywiście nie odpowiada prawdziwemu stanowi rzeczy. Trzeba więc podzielić środowisko na regiony (rys. 10.3). Jest pewna różnica między zróżnicowaniem osoby a zróżnicowaniem środowiska. Nie jest konieczne wyodrębnienie rozmaitych rodzajów regionów środowiskowych. Środowisko nie zawiera niczego takiego, co można by porównać do warstwy percepcyjno-motorycznej czy sfery wewnętrzno-osobistej. Wszystkie regiony środowiska są podobne. Należy jednak podkreślić, że jeśli ktoś chce zrozumieć zachowanie, to w konkretnej reprezentacji określonej osoby, znajdującej się w konkretnej sytuacji psychologicznej w danym momencie, musi dokładnie znać liczbę środowiskowych subregionów i ich względne położenia, a także ścisłą

Rysunek 10.3.

Struktura osobowości

397

liczbę komórek w sferze wewnętrzno-osobistej i ich wzajemne położenia. Pełna i dokładna analiza strukturalna ujawnia ogół możliwych faktów psychologiczn y c h w danej sytuacji i w danym momencie. Analiza dynamiczna, omawiana w następnej części niniejszego rozdziału, mówi nam, które z możliwych faktów będą w rzeczywistości determinować zachowanie. powiązania między regionami przestrzeń życiową reprezentuje teraz zróżnicowana osoba otoczona przez zróżnicowane środowisko. Zróżnicowania tego dokonaliśmy, rysując linie, które służą jako granice między regionami. Nie zakłada się jednak, że granice te reprezentują nieprzenikalne bariery, które dzielą osobę i środowisko na niezależne i nie powiązane ze sobą regiony. Jedną z właściwości granicy, jak już wspominaliśmy, jest przenikalność; dzięki temu przestrzeń życiowa jest siecią powiązanych ze sobą systemów. Co oznacza stwierdzenie, że regiony są powiązane? Aby odpowiedzieć na to pytanie, przyjmijmy, że każdy z subregionów środowiska zawiera jeden fakt psychologiczny, i że ten sam fakt nie występuje jednocześnie więcej niż w jednym subregionie. (Sposób posługiwania się przez Lewina słowem fakt w tym kontekście może niektórym wydawać się dziwny. Faktem, według Lewina, nie jest tylko rzecz obserwowalna, taka jak krzesło czy mecz piłkarski; jest nim także coś, czego nie można obserwować bezpośrednio, lecz o czym można wnioskować na podstawie czegoś, co jest obserwowalne. Innymi słowy: są fakty empiryczne, czyli fenomenalistyczne, i fakty hipotetyczne, czyli dynamiczne. Każdą rzecz - odczuwalną zmysłami czy też wywnioskowaną - Lewin uważa za fakt. Zdarzenie jest natomiast wynikiem interakcji kilku faktów. Krzesło jest faktem i osoba jest faktem, natomiast osoba siadająca na krześle jest zdarzeniem). Mówi się, że dwa regiony są powiązane (connected), gdy fakt w jednym regionie pozostaje w łączności z faktem w innym regionie. Na przykład mówi się, że osoba jest powiązana ze środowiskiem, ponieważ pewien fakt w środowisku może zmieniać, modyfikować, przemieszczać, intensyfikować lub minimalizować fakty w tej osobie. Mówiąc zwyczajnie, środowisko może zmieniać osobę i na odwrót. Lewin stwierdza także, że dwa regiony są połączone, gdy fakty jednego regionu są dostępne faktom innego regionu. Dostępność jest przestrzennym odpowiednikiem wpływu. Stoimy więc teraz wobec problemu, w jaki sposób przedstawić stopień wzajemnego wpływu czyli dostępności regionów. Można to zrobić kilkoma sposobami. Jeden z nich polega na umieszczeniu regionów blisko siebie, gdy wpływ jednego na drugi jest duży i umieszczeniu ich z dala od siebie, gdy wpływ ten jest mały. Wzajemne oddziaływanie na siebie regionów zmniejsza się wraz ze wzrostem liczby regionów pośredniczących. Ten typ reprezentacji można określić jako wymiar bliskości-oddalenia. Dwa regiony mogą być położone bardzo blisko siebie, a nawet mieć wspólną granicę, a jednak nie wpływają na siebie ani nie są wzajemnie dla siebie dostępne. Stopień powiązania czy wzajemnej zależności jest nie tylko kwestią liczby granic, jakie trzeba przekroczyć, lecz uzależniony jest od siły oporu stawianego przez granicę. Opór granicy lub jego przeciwieństwo są reprezentowane przez szerokość linii granicznej. Bardzo cienka linia reprezentuje słabą granicę, linia bardzo gruba - granicę nieprzenikalną. Ten typ reprezentacji można określić jako wymiar sity-slabości.

398

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kel!y'ego

Trzeci sposób przedstawiania wzajemnych powiązań między regionairij 'k uwzględnia charakter ośrodka (czyli medium) danego regionu. Medium regionu jest jego cechą powierzchniową. Lewin wyróżniał kilka właściwości mediuj z których najważniejszy jest wymiar ptynności-sztywności. Medium płynne tij ' takie, które reaguje szybko na każde oddziaływanie. Jest elastyczne i giętl Medium sztywne opiera się zmianom. Jest nieelastyczne i oporne. Dwa region, oddzielone od siebie trzecim, którego powierzchnia jest bardzo sztywna, nie będi, mogły komunikować się ze sobą. Jest to analogiczne do próby przejścia pr bagno lub przedarcia się przez gęste zarośla. Posługując się pojęciem bliskości-oddalenia, siły-słabości i płynności-szty . ności, można przedstawić większość możliwych powiązań w przestrzeni życiowej Te same pojęcia odnoszą się również do osoby. Na przykład osoba niedostępna jest zdecydowanie odizolowana od środowiska grubym murem. Rysunek 10.4 przedstawia osobę o złożonej strukturze. Komórki p1 i p2 są ściśle powiązane ze sobą podczas gdy p2 i p3 są odcięte od siebie nieprzenikalną granicą. Region c ma niew ielki dostęp lub w ogóle nie ma dostępu do któregokolwiek innego regionu. Jest lak, jak gdyby obszar ten był oddzielony od reszty danej osoby. Komórka zakratkowanii jest niepodatna na wpływ z powodu sztywności swej powierzchni, podczas gdv obszar zakropkowany łatwo ulega wpływom. Region p4 ma odległe powiązania z pv p2 i Py Rysunek 10.5 przedstawia środowisko psychologiczne o złożonej strukturze

Należy pamiętać, że rysunki te reprezentują sytuacje chwilowe. Nie ma w nich nic stałego czy statycznego i zmieniają się one nieustannie w wyniku działania dynamicznych sił. Nie jest możliwe scharakteryzowanie danej osob\ w ten sposób, że jest ona taka a taka przez jakiś długi okres. Mocna granica może nagle zostać osłabiona, a słaba wzmocniona. Regiony oddalone od siebie moga zbliżyć się na małą odległość. Sztywne medium mięknie, podczas gdy giętkie twardnieje. Nawet liczba regionów może wzrastać lub maleć z momentu na moment. W rezultacie reprezentacje przestrzenne nieustannie się dezaktualizują, ponieważ rzeczywistość psychiczna ciągle się zmienia. Lewin raczej nie zajmuje się trwałymi cechami, sztywnymi nawykami czy innymi stałymi osobowości. Pojęcia tego rodzaju są charakterystyczne dla arystotelesowego sposobu myślenia, o którym Lewin wyraża się z ubolewaniem (1935, rozdz. I).

Liczba regionów Co decyduje o tym, ile regionów będzie w przestrzeni życiowej? Liczba regionów jest wyznaczona przez liczbę odrębnych faktów psychologicznych istniejących

Struktura osobowości

399

danym momencie. Gdy są tylko dwa fakty, osoba i środowisko, to istnieją tylko dwa regiony w przestrzeni życiowej. Jeśli środowisko zawiera dwa fakty, np. fakt zabawy i fakt pracy, to środowisko trzeba podzielić na obszar zabawy i obszar nracy. Jeśli istnieje wiele różnych rodzajów faktów zabawy, np. fakt gry w piłkę nożną, fakt gry w szachy, fakt zabawy w rzucanie strzałkami do tarczy, to obszar zabawy trzeba podzielić na tyle podregionów, ile jest odrębnych faktów zabawy, podobnie, mogą być różne rodzaje faktów pracy, z których każdy musi mieć swój wlasny, odrębny region. Liczba regionów u danej osoby jest też zdeterminowana przez liczbę istniejących faktów osobistych. Jeśli odczucie głodu jest jedynym faktem, jaki istnieje, to sfera wewnętrzno-osobista składa się tylko z jednego regionu. Jeżeli jednak oprócz faktu głodu istnieje także potrzeba dokończenia danej pracy, to region wewnętrzno-osobisty trzeba podzielić na dwa regiony. Jak przekonamy się później, zasadnicze fakty regionu wewnętrzno-osobistego zwane są potrzebami, podczas gdy fakty środowiska psychologicznego zwane są wartościowościami. Każda potrzeba zajmuje oddzielną komórkę w regionie wewnętrzno-osobistym, a każda wartościowość zajmuje oddzielny region w środowisku psychologicznym. w

Osoba w środowisku poprzednio, gdy omawialiśmy sposób przedstawienia osoby w środowisku, stwierdziliśmy, że nie ma różnicy, gdzie umieścimy kółko wewnątrz elipsy, dopóki ich granice nie stykają się ze sobą. Jest to prawdą jedynie w odniesieniu do niezróżnicowanego, homogenicznego środowiska, w którym wszystkie fakty są w jednym i tym samym regionie, tzn. gdzie wszystkie fakty są identyczne. Gdy tylko środowisko zostanie zróżnicowane na odgraniczone od siebie regiony, wówczas miejsce zlokalizowania kółka staje się istotne. Kiedy bowiem umieści się je w którymś regionie, wtedy fakty tego regionu są bliższe danej osobie i mają większy wpływ na nią niż fakty z jakiegokolwiek innego regionu. Zrozumienie konkretnej sytuacji psychologicznej wymaga zatem, żebyśmy wiedzieli, gdzie dana osoba jest zlokalizowana w swym środowisku psychologicznym. Fizycznie dana osoba może znajdować się w klasie szkolnej, lecz psychologicznie może od nowa rozgrywać mecz piłki nożnej na boisku. Niektóre fakty istniejące w klasie, np. to, co mówi nauczyciel, mogą w ogóle nie wpływać na tego ucznia, podczas gdy inne, np. karteczka od dziewczyny siedzącej w sąsiedniej ławce, mogą łatwo odwrócić jego myśli od gry w piłkę. Sposób, w jaki regiony składające się na przestrzeń życiową są powiązane ze sobą, reprezentuje stopień ich oddziaływania na siebie, czyli ich wzajemnej dostępności. Jak właściwie przejawia się ten wpływ czy dostępność? W przytoczonym powyżej przykładzie chłopca, który jest dostępny dla karteczki od dziewczyny, lecz niedostępny dla tego, co mówi nauczyciel, dostępność oznacza, że chłopiec ten może łatwiej przejść w region dziewczyny niż w region nauczyciela. Gdy dziewczyna wyśle karteczkę do chłopca, może on wyjść z regionu piłki nożnej i wejść do regionu dziewczyny. Dokonał on tego, co Lewin nazywa przemieszczeniem (lokomocją). Dwa regiony są ściśle związane ze sobą, dostępne dla siebie i wzajemnie na siebie wpływające, jeśli między tymi regionami można dokonywać łatwych przemieszczeń.

400

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

Przemieszczenie w środowisku psychologicznym nie oznacza, że dana osoba musi wykonać fizyczny ruch w przestrzeni; w rzeczywistości większość pry0. mieszczeń interesujących dla psychologa wymaga bardzo niewiele ruchu fizycznego. Są przemieszczenia społeczne, takie jak wstąpienie do klubu, przemieszczenia zawodowe, takie jak awans na wyższe stanowisko, przemieszczenia intelektualne, takie jak rozwiązanie jakiegoś problemu, oraz wiele innych typów przemieszczeń. Widzimy teraz, że ważną właściwością środowiska psychologicznego jest u>. iż jest ono regionem, w którym przemieszczenia są możliwe. „Można traktować wszystko jako środowisko, w którym, ku któremu lub od którego osoba jako całość może dokonywać przemieszczeń" (Lewin, 1936, s. 167). Przy dokonywaniu przemieszczenia dana osoba przebywa pewną drogę przez środowisko. Kierunek tej drogi i regiony, przez które ona przechodzi, są zdeterminowane po części przez siłę granic i płynność regionów, a po części przez czynniki dynamiczne, o których jeszcze będziemy mówić. Przejdziemy teraz do omówienia pojęć dynamicznych Lewina, które łącznie tworzą to, co nazywa on psychologią wektorową.

Dynamika osobowości Reprezentacja strukturalna przestrzeni życiowej jest podobna do mapy drogowej. Dobra mapa drogowa zawiera wszystkie informacje potrzebne do zaplanowania wszelkiego rodzaju tras, a dobra reprezentacja strukturalna osób i ich środowiska zawiera wszystkie fakty potrzebne do tego, by wyjaśnić wszelkie możliwe rodzaje zachowania. Jednakże podobnie jak mapa drogowa nie może powiedzieć nam, jaką trasę dana osoba rzeczywiście zdecyduje się wybrać, tak i szczegółowy opis przestrzeni życiowej nie powie, jak się ta osoba zachowa. Pojęcia strukturalne, czyli topologiczne, nie mogą same wyjaśnić konkretnego zachowania w rzeczywistej sytuacji psychologicznej. Aby to zrozumieć, potrzebne są pojęcia dynamiczne. Podstawowe pojęcia dynamiczne Lewina to energia, napięcie, potrzeba, wartościowość oraz siła, czyli wektor.

Energia Lewin, podobnie jak większość teoretyków osobowości, przyjmuje, że osoba jest złożonym systemem energetycznym. Ten rodzaj energii, który wykonuje pracę psychiczną, nosi nazwę energii psychicznej. Ponieważ teoria Lewina ma charakter wyłącznie psychologiczny, przeto nie musi on zajmować się zagadnieniem relacji między energią psychiczną a innymi rodzajami energii. Energia psychiczna wyzwala się wtedy, gdy system psychiczny (osoba) stara się powrócić do równowagi po znalezieniu się w stanie nierównowagi. Nierównowaga jest wynikiem wzrostu napięcia w jednej części systemu względem reszty systemu, wskutek stymulacji zewnętrznej lub zmiany wewnętrznej. Gdy napięcie w całym systemie wyrówna się znowu, wytwarzanie energii zostaje wstrzymane i cały system wraca do stanu spoczynku.

r Dynamika osobowości

401

Napięcie Napięcie jest stanem osoby lub - mówiąc ściślej - stanem pewnego regionu wewnętrzno-osobistego względem innych regionów wewnętrzno-osobistych. Gdy L e w i n mówi o dynamicznych właściwościach regionu czy komórki sfery wewnętrzno-osobistej, to nazywa ten region systemem. Istnieje tendencja do zrównania stanu napięcia w określonym systemie z wielkością napięcia w systemach otaczających (por. zasada entropii Carla Junga). Środki psychologiczne, za których pomocą napięcie zostaje wyrównane, noszą nazwę procesu. Procesem może być myślenie, przypominanie, odczuwanie, spostrzeganie, działanie itp. Na przykład u osoby stojącej przed zadaniem rozwiązania jakiegoś problemu występuje napięcie w jednym z jej systemów. W celu rozwiązania problemu i zredukowania w ten sposób napięcia osoba ta angażuje się w proces myślenia. Myślenie trwa dopóty, dopóki nie zostanie znalezione zadowalające rozwiązanie, a wtedy osoba ta wraca do stanu równowagi. Ktoś inny może chcieć przypomnieć sobie czyjeś nazwisko. Zostaje uruchomiony proces pamięciowy, nazwisko zostaje przypomniane, co umożliwia zredukowanie napięcia.

Potrzeba Wzrost napięcia, czyli wyzwolenie energii w regionie wewnętrzno-osobistym jest spowodowane wzbudzeniem potrzeby. Potrzeba może być stanem fizjologicznym, takim jak głód, pragnienie lub seks; może być pragnieniem czegoś, np. posady lub partnera seksualnego; może też być zamiarem zrobienia czegoś, np. ukończenia zadania lub pójścia na umówione spotkanie. Potrzeba jest więc pojęciem motywacyjnym, równoważnym takim terminom, jak motyw, pragnienie, popęd czy impuls. Lewin powstrzymuje się od systematycznego omówienia natury, źródła, liczby i rodzajów potrzeb, ponieważ nie jest on wcale zadowolony z tego pojęcia. Sądzi, że w końcu termin potrzeba zostanie usunięty z psychologii na rzecz jakiegoś dogodniejszego pojęcia, bardziej obserwowalnego i mierzalnego. Nie uważa też, że warto zestawiać listę potrzeb, co czyni tak wielu psychologów. Po pierwsze, lista taka byłaby prawie nieskończonej długości,-a po drugie, jedyną rzeczą, jaka naprawdę liczy się w opisie rzeczywistości psychologicznej, jest przedstawienie tych potrzeb, które faktycznie istnieją w danej chwili. Są to jedyne potrzeby, które wywołują skutki. Na poziomie abstrakcyjnym można powiedzieć, że każdy może odczuwać głód, lecz tylko wtedy, gdy popęd głodu rzeczywiście zaburza równowagę danej osoby, trzeba go uwzględnić. Lewin rozróżnia także potrzeby i ąuasi-potrzeby. Potrzeba wynika z jakiegoś stanu wewnętrznego, takiego jak głód, podczas gdy quasi-potrzeba odpowiada pewnemu specyficznemu zamiarowi, np. aby zaspokoić głód przez zjedzenie posiłku w określonej restauracji. Lewin sądzi, że potrzeby danej osoby są zdeterminowane w dużym stopniu przez czynniki społeczne (1951, s. 289).

Napięcie a działanie ruchowe Dotychczas zajmowaliśmy się przede wszystkim wewnętrzną dynamiką systemów napięciowych, tj. dynamiczną zależnością wzajemną i komunikacją między systema-

402

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

mi. Jaki jest związek między napięciem a działaniem? Można by wysunąć przypusz czenie, że energia przepływając z regionu wewnętrzno-osobistego do motorycznego, wywołuje bezpośrednio przemieszczenie psychologiczne. Jednakże Lewin odrzuca tató pogląd. Napięcie wywierające nacisk na zewnętrzną granicę osoby nie może spowodować przemieszczenia. Zamiast więc wiązać potrzebę czy napięcie bezpośrednio z działaniem za pośrednictwem motoryki, wiąże on potrzebę z pewnymi właściwościami środowiska, które następnie determinują rodzaj przemieszczenia, jaki nastąpi. Jest to bardzo pomysłowy sposób powiązania motywacji z zachowaniem. Osiągnięcie tego celu wymaga wprowadzenia dwóch dodatkowych pojęć: wartościowości i siły.

Wartościowość Wartościowość jest teoretyczną właściwością pewnego regionu środowiska psychologicznego. Jest to wartość, jaką region ten przedstawia dla danej osoby. Są dwa rodzaje wartościowości: dodatnia i ujemna. Regionem o wartościowości dodatniej jest region, który zawiera obiekt stanowiący cel; obiekt ten zredukuje napięcie, gdy dana osoba wejdzie do tego regionu. Na przykład region zawierający pokarm będzie miał dodatnią wartościowość dla osoby, która jest głodna. Regionem o wartościowości ujemnej jest region, który zwiększa napięcie. Dla osoby obawiającej się psów każdy region, który zawiera psa, będzie miał wartościowość ujemną. Wartościowości dodatnie przyciągają, a wartościowości ujemne odpychają. Wartościowość jest skoordynowana z potrzebą. Oznacza to, że dodatnia bądź ujemna wartościowość określonego regionu środowiska zależy bezpośrednio od systemu będącego w stanie napięcia. Potrzeby nadają wartościowość środowisku. Organizują one środowisko w sieć przyciągających i odpychających regionów. Jednakże ta sieć wartościowości zależy także od czynników obcych, które nie podlegają prawom psychologicznym. Sama obecność lub nieobecność potrzebnych obiektów odgrywa oczywiście ważną rolę w strukturalizacji środowiska psychologicznego. To, czy pokarm jest obecny i rozpoznawalny, rodzaj i ilość pokarmu, jego dostępność i odległość od obiektów o wartościowości ujemnej - wszystko to są czynniki niepsychologiczne, które wpływają na wartościowość danego regionu dla głodnej osoby. Wartościowość jest wielkością zmienną; może być słaba, średnia lub silna. Moc wartościowości zależy od natężenia potrzeb oraz od wszystkich czynników niepsychologicznych wspomnianych powyżej. Wartościowość nie jest siłą. Steruje ona daną osobą przez jej środowisko psychologiczne, lecz nie dostarcza energii motywującej do tego przemieszczania się. Jak już wspomnieliśmy, również system w stanie napięcia nie powoduje przemieszczenia. Potrzebne jest inne pojęcie. Tym pojęciem jest siła, czyli wektor.

Siła, czyli wektor Przemieszczenie następuje wtedy, gdy na osobę działa siła o wystarczającej wielkości. Siła jest skoordynowana z potrzebą, lecz nie jest napięciem. Siła istnieje w środowisku psychologicznym, podczas gdy napięcie jest właściwością systemu wewnętrzno-osobistego.

Dynamika osobowości

403

Właściwości teoretyczne siły to kierunek, wielkość i punkt przyłożenia. Te trzy właściwości są reprezentowane matematycznie za pomocą wektora. Kierunek wektora reprezentuje kierunek siły, długość wektora reprezentuje wielkość siły, miejsce, gdzie czubek strzałki dotyka zewnętrznej granicy osoby, reprezentuje punkt przyłożenia siły. Wektor zawsze rysuje się na zewnątrz osoby, a nigdy wewnątrz, ponieważ siły psychologiczne są właściwościami środowiska, a nie osoby. Jeśli na osobę działa tylko jeden wektor (siła), to nastąpi przemieszczenie lub tendencja do przesunięcia się w kierunku zgodnym z kierunkiem wektora, jeśli dwa (lub więcej) wektory popychają daną osobę w różnych kierunkach, to wynikające stąd przemieszczenie będzie zgodne z wypadkową tych sił. Teraz możemy rozpatrzyć relację między wartościowością a wektorem. Regionem mającym wartościowość dodatnią jest taki region, ku któremu są skierowane siły działające na daną osobę. W wypadku regionu o wartościowości ujemnej wektory są zwrócone przeciwnie (tj. od danego regionu - przyp. tłum.). Innymi słowy: kierunek wektora jest zdeterminowany bezpośrednio przez położenie regionu o dodatniej bądź ujemnej wartościowości. Wielkość (siła) wektora zależy od mocy danej wartościowości, od odległości psychologicznej między osobą a tą wartościowością oraz od względnej mocy innych wartościowości. Nawiasem mówiąc, można zauważyć, że pojęcie potrzeby jest jedynym pojęciem, z którym są skoordynowane wszystkie inne dynamiczne konstrukty. Potrzeba wyzwala energię, zwiększa napięcie, nadaje wartościowość i wytwarza siłę. Jest ona u Lewina pojęciem centralnym, czyli stanowiącym swego rodzaju jądro, wokół którego skupiają się inne pojęcia.

Przemieszczanie Obecnie możemy już przedstawić specyficzną drogę, którą dana osoba przebędzie poruszając się w swym środowisku psychologicznym. Na przykład dziecko przechodzi koło sklepu ze słodyczami, ogląda wystawę i chce dostać cukierka. Widok cukierka wzbudza potrzebę, a potrzeba ta pełni trzy funkcje. Wyzwala energię, zwiększając w ten sposób napięcie w regionie wewnętrzno-osobistym (system „pragnienia cukierka"). Nadaje dodatnią wartościowość regionowi, w którym znajduje się cukierek. Wytwarza siłę, która popycha dziecko w kierunku cukierka. Powiedzmy, że dziecko weszło do sklepu i kupiło cukierek. Sytuację tę można przedstawić za pomocą rys. 10.6. Przypuśćmy jednak, że dziecko nie ma pieniędzy - wówczas granica między nim a cukierkiem będzie nieprzekraczalną barierą. Zbliży się ono do cukierka na jak najmniejszą odległość, może nawet przyciskać nos do szyby, ale nie może go dosięgnąć (rys. 10.7).

404

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

Dziecko to może sobie powiedzieć: „Gdybym miał trochę pieniędzy, mógłbym kupić trochę cukierków. Może mama da mi trochę pieniędzy". Innymi sło\\\ zostaje wytworzona nowa potrzeba czy ąuasi-potrzeba - zamiar uzyskania pienię,' dzy od matki. Z kolei zamiar ten wzbudza napięcie, wektor i wartościowość, któj t przedstawiono na rys. 10.8. Między dzieckiem a matką narysowano cienką grani, cę, wychodząc z założenia, że dziecko musi pójść do domu, znaleźć matkę i popro. sić ją o pieniądze. Drugą cienką granicę narysowano między matką a cukierkiem; granica ta reprezentuje wysiłek potrzebny do tego, aby wrócić do sklepu i doku. nać zakupu. Dziecko dochodzi do cukierka za pośrednictwem matki. Jeśli matka odmówi dziecku pieniędzy, może ono wpaść na pomysł, by pożyczyć je od kolegi. W tej sytuacji region, w którym znajduje się matka, jest otoczony nieprzenikalną barierą i zostaje nakreślona nowa droga do cukierka przez region zawierający kolegę (rys. 10.9).

Tę topologiczną reprezentację można by bez końca komplikować, wprowadzając dodatkowe regiony środowiskowe i granice o różnych stopniach przenikalności oraz dodatkowe potrzeby, ze sprzężonymi z nimi systemami napięć, wartościowościami i wektorami.

Rozwój osobowości Aczkolwiek Lewin nie odrzuca idei, że dziedziczność i dojrzewanie odgrywają pewną rolę w rozwoju, to jednak w pismach swych nigdzie nie omawia szczegółowo ich możliwego wpływu ani nie wyznacza im żadnego miejsca w swych teoretycznych modelach. Jest to zgodne z preferencją Lewina do teorii czysto psychologicznej. Ponieważ dziedziczność i dojrzewanie należą do dziedziny faktów biologicznych, a zatem istnieją poza przestrzenią życiową razem ze zjawiskami fizycznymi i społecznymi, Lewin ignoruje je. Rozwój jest, według niego, procesem ciągłym, w którym trudno jest wyróżnić odrębne stadia. Lewin sądzi też, że posługiwanie się skalą wieku nie wystarczy, aby zrozumieć rozwój psychiczny. Skalę tę trzeba będzie w końcu odrzucić na rzecz stopnia zróżnicowania, integracji itp. Ponadto psychologia musi zająć się wykrywaniem współistniejących i dynamicznie powiązanych faktów, reprezentujących warunki do zmiany w czasie, gdy ta zmiana zachodzi. Nie wystarczy powiedzieć, że sześciolatki robią takie rzeczy, których nie robią trzylatki. Trzeba wyjaśnić tę zmianę za pomocą pojęcia teorii pola.

Życiorys autora

405

George Kelly I s t o t ę psychologii postaci, łącznie z Lewinowską koncepcją osobowości sformułowaną w kategoriach tego kierunku, stanowi założenie, że zachowanie zależy od p0la, w którym zachodzi. Tym, co wyznacza zachowanie jednostki, jest przestrzeń życiowa, czyli rzeczywistość psychologiczna tej jednostki. W bardzo podobny s p o s ó b koncepcja osobowości George'a Kelly'ego opiera się na założeniu, iż jedn o s t k i konstruują rzeczywistość, na którą reagują, przy czym reakcja ta opiera się na wykorzystywaniu przez te jednostki swego doświadczenia, zdobytego w zbliżonych, uprzednich kontekstach, dla przewidywania następstw zachowania. Mimo oczywistego podobieństwa koncepcji Lewina i Kelly'ego, szybko stają się widoczne podstawowe różnice między nimi. Na przykład Kelly przyjął zasadnicze założenie, że ludzie starają się ściśle przewidywać następstwa swoich działań; istotnie - dążenie takie znamionuje zdrowe funkcjonowanie. W dodatku zachowanie jest dla Kelly'ego niemalże następstwem namysłu, podczas gdy Lewin z wielkim staraniem opisuje siły i wektory. Podobnie, Kelly nie widział żadnego sensu w omawianiu potrzeb bądź innych motywów. Konstruowanie rzeczywistości, czyli w języku Kelly'ego jej interpretowanie (construal), opiera się na systemie dwubiegunowych konstruktów osobistych, jakie jednostka sobie wytworzyła. Osobowość z kolei najlepiej można zrozumieć w kategoriach systemów konstruktów charakterystycznych dla jednostek; znaczy to, że w osobowości znajdują odzwierciedlenie różnice indywidualne dotyczące skłonności interpretacyjnych, a ńie skłonności do zachowania. Takie jedyne w swoim rodzaju ujęcie wymaga zdefiniowania na nowo wielu znanych pojęć psychologicznych. Język Kelly'ego może być trudno zrozumiały, lecz wartość heurystyczna jego modelu warta jest włożenia wysiłku w jego poznanie.

Życiorys autora Krótką biografię Kelly'ego napisał Maher (1969); czytelnika odsyłamy również do pracy Sechresta (1977) oraz notatki pośmiertnej autorstwa Thompsona (1968). Przedstawione poniżej wiadomości opierają się na tych trzech źródłach. George Kelly urodził się 28 kwietnia 1905 r. na farmie koło Perth w stanie Kansas w USA. Jego ojciec kształcił się na duchownego, lecz wkrótce po ślubie przeniósł się na tę farmę. We wczesnych latach życia Kelly pobierał naukę szkolną nieregularnie, lecz jego rodzice poważnie traktowali jego kształcenie domowe. Ostatecznie postanowili wysłać syna do szkoły średniej w Wichita i po 13. roku życia większość czasu spędził on poza domem. Trzy lata Kelly studiował na Friends University, uczelni kwakierskiej, i w 1926 r. ukończył Park College uzyskując licencjat z nauk podstawowych w zakresie fizyki i matematyki. Zamierzał poświęcić się karierze inżyniera mechanika, lecz jego rosnące zainteresowanie zagadnieniami społecznymi, wsparte uczestnictwem w debatach międzykolegialnych sprawiło, że zapisał się na socjologię edukacji na Kansas University. Stopień magistra nauk humanistycznych uzyskał w 1928 r. na podstawie pracy poświęconej spędzaniu czasu wolnego przez robotników Kansas City. Po pewnym okresie, w którym prowadził zajęcia z rozmaitych przedmiotów i próbował sił jako inżynier aeronauta, otrzymał stypendium w ramach

406

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

wymiany międzynarodowej. WyieclMj na Uniwersytet w Edynburgu, gd/ w 1930 r. uzyskał licencjat w zakrc. " sie edukacji. Następnie powrócił o Stanów Zjednoczonych i tam w; i . pił na podyplomowy kurs psychologii na Uniwersytecie Stanu Io\y|S Zaledwie po roku uzyskał doktorat i w dwa dni po uroczystym nadaniu tego stopnia naukowego ożenił s i S z Gladys Thompson. Jesienią 1931 r. Kelly pr/ciliósj się do stanowego college'u Fort Havb w stanie Kansas, gdzie pracował przez 13 lat. Właśnie w tym okresie zwrócił się ku psychologii klinicznej Wykorzystując obowiązujące ustawodawstwo, stworzył system klinik objazdowych, który pozwolił mu na zapewnienie pomocy uczniom z problemami w szkołach całego stanu oraz umożliwił sformułowanie nowej konGeorge Kelly cepcji problemów klinicznych. W latach 1935-1940 Kelly wydał serię sześciu artykułów poświęconych praktycznym zagadnieniom klinicznym. W artykule zatytułowanym The autobiography of a theory (Autobiografia pewnej teorii) (1963) Kelly opisał, jak doszedł do „psychologii samego człowieka" (psychology of man himself), skupiającej się na dokonywaniu wyboru i osobistym zapoczątkowywaniu działań. W toku rozwoju swojej teorii powrócił do koncepcji Freuda, którą wyśmiewał, będąc na studiach podyplomowych. Stopniowo jego freudowskie „odkrycia" przestały mu odpowiadać i stwierdził, że jego klienci potrzebują zamiast tego sposobu na zyskanie świeżego spojrzenia na życie i na dalsze jego uwarunkowania. Rozczarował się również do wagi pojęcia Ja, stwierdzając, że zasadniczą sprawą jest pomaganie klientom w: „postawieniu pewnych nowych hipotez dotyczących innego sposobu życia" (1963, s. 55). To położenie nacisku na nowe zaangażowania i określenie na nowo siebie samego, na stanie się czymś innym, niż się jest obecnie, wyraźnie stworzyło grunt dla ostatecznej teorii osobowości Kelly'ego. To również w tym okresie Kelly doszedł do wniosku, że skargi nauczycieli i rodziców na uczniów i dzieci mają niewielką wartość opisową dla zrozumienia świata diagnozowanej osoby. Kelly zaczął również pokazywać swoim klientom szkicowe rysunki rozmaitych osób i prosił ich, by przeprowadzili eksperyment, udając że są tymi osobami. Stworzyło to podstawy terapii stałej roli (fixed role therapy) Kelly'ego, a także skłoniło go do sfomułowania analogii między człowiekiem a uczonym. Krótko mówiąc, był to bardzo bogaty i płodny okres, w którym Kelly stworzył w zakresie psychologii klinicznej i psychologii osobowości podstawy swoich odkryć, które później opublikował. Podczas II wojny światowej Kelly otrzymał stanowisko oficera w Wydziale Psychologii Lotniczej w Biurze Medyczno-Lekarskim Marynarki Wojennej. Po wojnie

Podstawy teorii Kelly'ego

407

obj$ stanowisko profesora nadzwyczajnego na Uniwersytecie Maryland. W roku 1946 został profesorem i kierownikiem zespołu psychologii klinicznej na Uniwersytecie Stanu Ohio. Wspólnie z Julianem Rotterem Kelly stworzył tam program psychologii wyróżniający się w skali kraju. To tam wydał w 1955 r. swe główne dzieło The psychology of personal constructs (Psychologia konstruktów osobistych) . Kelly opuścił Uniwersytet Stanu Ohio w 1965 r., by przyjąć Katedrę Nauk o Zachowaniu im. Riklisa na Uniwersytecie Brandeis, gdzie zmarł przedwcześnie w 1967 r. Kelly pełnił funkcję prezesa zarówno Działu Psychologii Klinicznej, jak i Działu Doradztwa Psychologicznego w Amerykańskim Towarzystwie Psychologicznym oraz prez e s a Amerykańskiej Rady Egzaminatorów Psychologii Zawodowej. Wykładał również w wielu miejscach w Stanach Zjednoczonych i na świecie.

Podstawy teorii Kelly'ego Kelly oparł swoją teorię na szeregu założeń, które będą stosownym punktem wyjścia do naszego omówienia tej teorii.

Alternatywizm konstruktywny Tak brzmi tytuł całego pierwszego rozdziału głównej pracy, w której Kelly przedstawia swoją teorię. Kelly przyjął założenie, że istnieją różne sposoby rozumienia otaczającego nas świata; znaczy to, że obracając się w świecie, zawsze mamy do wyboru odmienne możliwe spojrzenia na niego. Kelly ujął to następująco: „Zakładamy, że wszystkie nasze obecne interpretacje świata mogą zostać zrewidowane albo zastąpione innymi [...] zawsze istnieją jakieś inne możliwe konstrukcje, spośród których możemy wybierać, obracając się w świecie. Nikt nie musi siedzieć w kącie, nikt nie musi pozwolić osaczyć się całkowicie okolicznościom, nikt nie musi być ofiarą swego życiorysu. Takie stanowisko filozoficzne nazywamy alternatywizmem konstruktywnym" (1955, s. 15). Zauważmy, jak optymistyczne jest to stanowisko, i jak znacznie różni się ono od Freudowskiego deterministycznego spojrzenia na dzieciństwo albo od Skinnerowskiej historii wzmocnień i kierowania bodźcami. Pod wieloma względami założenie Kelly'ego przypomina stanowisko Alfreda Adlera, według którego niedociągnięcia człowieka „wynikają z błędnej koncepcji życia. Nie musi być nimi przytłoczony. Może się zmienić. Przeszłość jest martwa. Jest wolny i może być szczęśliwy". Istotnie, Kelly (1964) przychylnie cytował „filozofię «jak gdyby»" Hansa Vaihingera i w tym samym artykule odnotowywał podobieństwo swoich poglądów do stanowiska Adlera. Kelly głosił przekonanie, że ludzie mogą swobodnie wybierać swoje widzenie świata, a ich zachowanie jest konsekwencją tych wyborów. Ze stanowiska tego wypływa wiele istotnych wniosków. Na przykład jest ono połączeniem tego, co często określa się mianem wolnej woli i determinizmu; w dowolnym punkcie w czasie nasze zachowanie wyznacza nasza konstrukcja rzeczywistości, lecz możemy swobodnie zmieniać tę konstrukcję wraz z upływem czasu. Kelly nie twierdził, że inne możliwe interpretacje są prawidłowe lub błędne, lecz że mają one inne konsekwencje dla zachowania. Ludzie różnią się między

408

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

sobą i jednostki różnią się między sobą w czasie, ponieważ kierują się inny możliwymi interpretacjami świata. Zauważmy, jak bardzo założenie to przypomina opis presji beta Henry'ego Murraya (zob. rozdz. 6.). Zwróćmy również uwag^ jak zasadniczą rzeczą staje się dla klinicysty zrozumienie konstrukcji rzeczywjj,. tości dokonanej przez klienta.

Czlowiek-uczony W swoich dążeniach do zrozumienia ludzkiego zachowania teoretycy często posługują się przenośniami. Na przykład Freud stosował przenośnię życia ps\ chicznego jako poła bitwy między popędami a zakazami. Kelly posłużył się przenośnią człowieka-uczonego. Jego zdaniem powinniśmy uważać, że ludzie postępują w życiu w taki sam sposób, w jaki uczony formułuje i sprawdza teorie. Znaczy to, że tak samo jak uczeni, ludzie stawiają hipotezy dotyczące następstw swego zachowania i oceniają trafność tych hipotez w kategoriach ścisłości dokonywanych przewidywań: „Czy to, co przewidywałem, rzeczywiście zdarzyło się, gdy postąpiłem w ten sposób?". Tak jak uczony, jednostka stara się przewidywać następstwa swojego zachowania i kierować nimi, aby wiedzieć, co się zdarzy. Uczeni próbują konstruować teorie, które prowadzą do coraz lepszych przewidywań, a jednostki próbują konstruować systemy służące do przewidywania, które pozwalają im coraz lepiej wyczuwać, co się zdarzy, jeśli postąpią w pewien sposób. Dobry uczony zmienia hipotezy, które nie znalazły potwierdzenia w danjth a zdrowa osoba zmienia konstrukty osobiste, które prowadzą do przewidywań nie mających potwierdzenia w doświadczeniu. Osoba, która nie jest zdrowa, przeciwnie, jest „złym uczonym"; na temat następstw (zwłaszcza następstw interpersonalnych) zachowania ma swoją teorię, która nie sprawdza się, lecz osoba ta nie może lub nie chce jej zmienić. Kelly ujmuje to następująco: „Człowiek prowadzi życie, wypatrując tego, co pojawi się w następnej kolejności, a jedynymi kanałami, jakimi dysponuje w tym celu, są osobiste konstrukcje, które jest w stanie nałożyć na to, co może się aktualnie dziać" (1955, s. 228). Kelly (1963, s. 60-61) opisał, jak doszedł do tego wniosku, w następującym fragmencie: Jednym z moich zadań w latach trzydziestych było prowadzenie studiów dyplomowych, po których studenci otrzymywali tytuł magistra. Typowego popołudnia o godzinie trzynastej mogłem rozmawiać ze studentem, robiąc wszystkie te znane rzeczy, które muszą robić promotorzy prac - zachęcając studenta do precyzyjnego określenia problemów, do dokonania obserwacji, do dobrego zaznajomienia się z zagadnieniem, do sformułowania hipotez bądź to przez indukcję, bądź przez dedukcję, do wstępnego ich sprawdzenia, do porównania otrzymanych danych ze swymi przewidywaniami, do kontrolowania prowadzonych eksperymentów tak, by wiedział co doprowadziło do czego, do dokonania ostrożnych uogólnień oraz do zrewidowania swego myślenia w świetle doświadczeń. O godzinie czternastej miałem spotkanie z klientem. W czasie rozmowy nie pełniłem roli uczonego, lecz pomagałem człowiekowi z problemami wypracować pewne rozwiązania jego życiowych problemów. Cóż więc robiłem? Otóż starałem się skłonić go do precyzyjnego określenia problemów, do dokonania obserwacji, do dobrego zaznajomienia się z zagadnieniem, do sformułowania hipotez, do sprawdzenia ich, do

Podstawy teorii Kelly'ego

409

porównania wyników z oczekiwaniami, do kontrolowania podejmowanych przedsięwzięć, tak by wiedział, co doprowadziło do czego, do dokonania ostrożnych uogólnień oraz do zrewidowania swego dogmatu w świetle doświadczeń. O piętnastej znowu spotykałem się ze studentem. Najpewniej albo zwlekał on, mając nadzieję na zaprojektowanie jakiegoś eksperymentu, który wstrząśnie światem, nie spojrzawszy na swoją pierwszą osobę badaną, by zobaczyć z pierwszej ręki, z czym ma do czynienia, albo też porywał się na potężną, nierozważną wyprawę w pogoni za danymi. Toteż znów starałem się skłonić go do precyzyjnego określenia problemów, do dokonania obserwacji z otwartą głową, do zaznajomienia się z zagadnieniem, do sformułowania hipotez - czyli starałem się zrobić wszystko to, co robiłem o godzinie trzynastej. O szesnastej - znowu klient. Zgadnijcie, co robiłem. Klient zwlekał, mając nadzieję na zaprojektowanie całkowicie nowej osobowości, nie zaryzykowawszy pierwszej zmiany w zachowaniu, albo też porywał się na nierozważną eskapadę wybuchowego działania itd. itd. Nie była to jednak oczywiście godzina przeznaczona na działalność naukową; była to godzina poświęcona na psychoterapię. To zaś, co robiłem z tamtym studentem godzinę wcześniej, nie było rzecz jasna psychoterapią; była to działalność naukowa! Muszę powiedzieć, że długo trwało, zanim w ogóle przyszło mi na myśl, że naprawdę - całe popołudnie robiłem to samo.

Kluczem do zrozumienia zachowania człowieka jest uznanie, że ludzie starają się przewidywać następstwa swoich działań, zaś kluczem do osobowości jest określanie konstruktów osobistych, jakimi ludzie posługują się przy formułowaniu przewidywań.

Skupienie się na interpretatorze Jak widzieliśmy, Kelly położył nacisk na to, w jaki sposób jednostka interpretuje bądź rozumie świat. W toku dochodzenia do osiągnięcia tego zrozumienia musimy wszakże uważać, by nie pomieszać tego, jak my bądź ktoś inny konstruuje rzeczywistość, z tym, jaka rzeczywistość naprawdę jest, albo jak powinno się ją widzieć. Gdy człowiek formułuje jakieś twierdzenie o świecie, powinniśmy rozumieć, że twierdzenie to mówi nam więcej o człowieku, który je wypowiada, aniżeli o rzeczywistości. Kelly utrzymywał, że twierdzenia o ludziach lub o innych elementach świata najlepiej jest traktować jako propozycje lub hipotezy, tymczasem zarówno psychologowie, jak i laicy popełniają ten błąd, że uważają je za faktyczne twierdzenia, które można przyjąć bądź odrzucić. Kelly był zdania, że wpadamy w pułapkę języka i przestawił to w następującym charakterystycznym fragmencie: Czasami mogę powiedzieć o sobie [...] „Jestem introwertykiem". „Ja" - podmiot, „jestem introwertykiem" - orzeczenie. Forma językowa tego twierdzenia wyraźnie nakłada brzemię bycia introwertykiem na podmiot - czyli na mnie. Rzeczywiście jestem, mówią te słowa, introwertykiem. [...] Jednak właściwa interpretacja mojego twierdzenia jest taka, że interpertuję siebie jako introwertyka, albo jeżeli jestem po prostu bojażliwy lub

nieszczery, zwodzę mojego słuchacza, by interpretował mnie w kategoriach introwersji. Wśród tych przetasowań gubi się fakt psychologiczny, że określiłem siebie w kategoriach konstruktu osobistego „introwersja". Jeżeli mój słuchacz jest na tyle bezkry-

410

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego tyczny, iż zwiedzie go ta gra językowa, może stracić dużo czasu bądź to uważając, że musi interpretować mnie jako introwertyka, bądź też kwestionując ten fakt. Jednakże co więcej, jeżeli mówię o sobie, że jestem introwertykiem, mogę wpaść we własną • pułapkę podmiotu - orzeczenia. Nawet Ja wewnętrzne - moje własne Ja - zostaje obciążone brzemieniem rzeczywistego bycia introwertykiem albo znalezienia jakiegoś sposobu pozbycia się introwersji, która siedzi mi na grzbiecie. [...] Staję wobec dylematu, że muszę nadal twierdzić albo że jestem introwertykiem, albo że nie jestem introwertykiem - jedno lub drugie. Czy jednak tak być musi - czy introwersja nie może okazać się konstruktem, który jest tu zupełnie nie na miejscu? [...] Gdy mówię, że lewy but profesora Lindzeya jest „introwertykiem", każdy patrzy na jego but tak, jakby było to coś, za co jego but jest odpowiedzialny. Albo jeżeli mówię, że głowa profesora Cattella jest „dyskursywna", każdy spogląda na niego tale, jakby to zdanie wyskoczyło z jego głowy, a nie z mojej. Nie patrzcie na jego głowę! Nie patrzcie na ten but! Spójrzcie na mnie, to ja jestem odpowiedzialny za to twierdzenie. Gdy zrozumiecie, co mam na myśli, możecie popatrzeć tam, by zobaczyć, czy ma jakikolwiek sens interpretowanie butów i głów w taki sposób, w jaki ja to robię. Nie będzie to łatwe, ponieważ oznacza to porzucenie jednego z najstarszych sposobów myślenia i mówienia do siebie samych (1958, s. 70-72).

Motywacja Składniki motywacyjne teorii osobowości mają na celu wyjaśnienie sił, które skłaniają ludzi do działania w pewien sposób. Jednakże tak samo jak Carl Rogers (zob. rozdz. 11.) i B. R Skinner (zob. rozdz. 12.), Kelly uznał, że „motywacja" jest konstruktem nie-koniecznym i redundantnym. Miał on wobec tego pojęcia dwa zasadnicze zastrzeżenia. Po pierwsze, modele motywacji stosuje się w celu wyjaśnienia, dlaczego człowiek jest aktywny, a nie bezczynny. Jednak według Kelly'ego ludzie są aktywni z definicji, nie musimy więc wyjaśniać, „dlaczego" są aktywni; są oni aktywni, ponieważ żyją. Pojęcie motywacji stosuje się również do wyjaśnienia, dlaczego ludzie działają w taki, a nie inny sposób. Kelly dowodzi, że ludzie działają, tak jak działają, nie pod wpływem sił, które na nich oddziałują, lecz wskutek możliwości, które spostrzegają w efekcie swojej interpretacji świata. W konsekwencji powinniśmy skupić uwagę na zrozumieniu tego, jak interpretacja rzeczywistości przez człowieka ukierunkowuje jego zachowanie, nie zaś na siłach motywujących, które zmuszają go do tego zachowania. Po drugie, zgodnie z położeniem szczególnego nacisku na interpretatora, odrzucił on motywy traktowane jako etykiety, które nadajemy innym. Etykiety te bardziej pozwalają nam zrozumieć pogląd na świat człowieka, który je nadaje, aniżeli zachowanie tego, komu je on nadaje. Kelly (1958, s. 81) następująco podsumował swoje stanowisko wobec motywacji: „Teorie motywacji można podzielić na dwa rodzaje, teorie «popychania» i teorie «pociągania» W teoriach «popychania» znajdujemy takie kategorie, jak popęd, motyw czy nawet bodziec. Teorie «pociągania» posługują się takimi konstruktami, jak cel, wartość lub potrzeba. Zgodnie z powszechnie znaną przenośnią, z jednej strony istnieją teorie bata, a z drugiej - teorie marchewki. Nasza natomiast teoria nie należy do żadnej z tych grup. Ponieważ wolimy przyglądać się samej naturze zwierzęcej w nas, najlepiej zapewne nazwać ją teorią osła".

Konstrukty osobiste

411

pycie sobą S a m o w i e d z a człowieka w takiej czy innej postaci zajmuje centralne miejsce w większości teorii osobowości. W teorii Kelly'ego nie istnieje żaden wewnętrzny czynnik" analogiczny do ego w teorii Freuda czy Murraya, Kelly mówił jednak o zasadniczej roli pewnych konstruktów, za pomocą których człowiek nadaje sens swemu własnemu zachowaniu. Poza tym wszakże Kelly wysunął dwa zastrzeżenia wobec koncepcji Ja. Po pierwsze, często pełnią one funkcję masek, za którymi ukrywamy się sami przed sobą i przed innymi. Myśleć o kimś jako o introwertyku znaczy nadawać mu etykietę, która stwarza oczekiwania dotyczące zachowania, pod wieloma względami przypomina to Jungowską ideę „przerostu persony". Po drugie, Kelly myślał o obrazie Ja człowieka jako o rzeczywistości płynnej, a nie z góry określonej, bądź też o prawdzie, którą musimy w jakiś sposób odkrywać, jeśli stworzona przez człowieka konstrukcja określająca, kim on jest, okazuje się problematyczna bądź nieskuteczna, to człowiek powinien ją zmienić. Oddajmy jeszcze raz głos Kelly'emu (1964, s. 157-158):

W dzisiejszych czasach dużo mówi się o byciu sobą. Wprawdzie dość trudno mi zrozumieć, jak człowiek mógłby być czymś innym niż sobą, przypuszczam jednak, że chodzi tu o to, iż człowiek nie powinien dążyć do tego, by stać się czym innym niż jest. Takie życie wydaje mi się bardzo nudne; byłbym skłonny twierdzić, że wszyscy dobrze byśmy wyszli na tym, gdybyśmy starali się być czym innym niż jesteśmy. [...] Mówię, że liczy się nie tyle to, czym człowiek jest, ile to, co stara się z siebie uczynić. Aby wykonać skok, musi on zaryzykować pewne zamieszanie. Następnie, gdy tylko przelotnie dostrzeże inny rodzaj życia, musi znaleźć pewien sposób na przezwyciężenie paraliżującej chwili zagrożenia, ponieważ jest to chwila, w której zastanawia się, czym naprawdę jest - czy jest tym, czym dopiero co był, czy też tym, czym właśnie ma się stać.

Konstrukty osobiste Jak widzimy, teoria Kelly'ego opiera się na zrozumieniu sposobu, w jaki ludzie interpretują swój świat. Kelly posłużył się tu podstawowym elementem, jakim jest konstrukt osobisty (personal construct): „Konstrukt jest to sposób, w jaki pewne rzeczy interpretujemy jako takie same, a jednak odmienne od innych" (Kelly 1955, s. 105). Jak zobaczymy w dalszym ciągu tego rozdziału, konstrukty definiuje się przez wskazanie pewnego rozróżnienia, pod względem którego dwa obiekty są do siebie podobne i odmienne od trzeciego obiektu. Na przykład człowiek może myśleć, że jego ojciec i matka są inteligentni, a jego najlepszy przyjaciel nie jest inteligentny. Stwierdzenie, że jedna osoba jest inteligentna, wskazuje, że co najmniej jedna inna osoba nie jest inteligentna. Przykład ten unaocznia charakterystyczną cechę konstruktów - są one dwubiegunowe. Zatem wspomniany wyżej przykładowy konstrukt to konstrukt „inteligentny-nieinteligentny". Podstawowe interpretowanie przez nas świata dokonuje się w kategoriach alternatywy albo-albo, a nie w kategoriach skali czy kontinuum; nasz podstawowy sąd to sąd o tym, czy dany obiekt jest dobry, czy zły, a nie -

412

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

w jakim stopniu jest on dobry. Przy tym każdy konstrukt ma ograniczony zakres" zastosowania, czyli zakres użyteczności (rangę of convenience). Na przykład konstrukt „inteligentny-nieinteligentny" jest przydatny przy formułowaniu przewidjwań na temat ludzi, psów, kotów oraz szczurów laboratoryjnych, ale nie na temat drzew; drzewa nie wchodzą w zakres użyteczności tego konstruktu. Podobnie, centrum użyteczności (focus of convenience) konstruktu dotyczy kategorii obiektów, do których się on najbardziej odnosi (w naszym przykładzie z konstruktem „inteligentny-nieinteligentny" będą to zapewne ludzie). Konstrukty różnią się między sobą przepuszczalnością, czyli tym, jak łatwo można je rozciągnąć na no\ obiekty badź zdarzenia. Konstrukty mogą być również wykluczające (preemptive) konstelacyjne albo zdaniowe. W wypadku konstruktu wykluczającego nic innego, co dotyczy obiektu, nie liczy się. Na przykład w czasie wojny żołnierz musi dokonywać podstawowego rozróżnienia wróg-przyjaciel. Jeżeli uzna kogoś za wroga, io nie ma znaczenia, czy ten ktoś jest mężczyzną czy kobietą ani czy jest, czy nie jesi przystojny. Użycie konstruktu konstelacyjnego uruchamia inne konstrukty hez dodatkowej informacji. Na przykład człowiek, którego nazywamy seksistą, może przeskoczyć od interpretowania osoby jako kobiety, a nie mężczyzny, do uznania tej osoby również za bierną, a nie czynną, emocjonalną, a nie nieemocjonalną i zmienną, a nie logiczną. Ktoś inny mógłby posłużyć się konstruktem „mężczwna-kobieta" jako konstruktem zdaniowym. W takim wypadku określenie osoby jako kobiety nie pociągałoby za sobą żadnych innych sądów. Ostatnie rozróżnienie to rozróżnienie między konstruktami rdzeniowymi a marginalnymi. Konstrukty rdzeniowe mają zasadnicze znaczenie dla poczucia kim się jest, i jako takie są względnie odporne na zmiany. Konstrukty marginalne są mniej istotne i jako takie łatwiej ulegają zmianom. Człowiek posługuje się swoim systemem konstruktów osobistych, by nadawać sens światu. Mimo faktu, iż Kelly określa konstrukty jako szablony albo jako coś przypominającego okulary, które zniekształcają świat i nadają mu strukturę, czytelnik nie powinien sądzić, że chodzi tu tylko o mechanizmy spostrzegania. Przeciwnie, konstrukty nie ujmują nawet częściowo niuansów obecnych w spostrzeganiu świata fizycznego. System konstruktów nadaje rzeczywistości strukturę po to, byśmy mogli przewidywać zachodzące zdarzenia: „Kształtowanie konstruktów można traktować jako łączenie ze sobą zbiorów różnych zdarzeń w wygodne skupienia, poręczne dla człowieka, który musi je dźwigać. Zdarzenia, gdy zostaną tak powiązane, stają się przewidywalne, można nimi kierować i panować nad nimi" (1955, s. 126). Kelly twierdzi, że konstrukt zapewnia „drogę ruchu" w sensie dychotomicznego wyboru między alternatywnymi spostrzeżeniami albo alternatywnymi działaniami. Konstrukty ograniczają nasze możliwości i zapewniają nam „drogę swobody ruchu".

Skale Dychotomiczny charakter konstruktów wydaje się przeczyć doświadczeniu, ponieważ wszyscy mamy poczucie, że interpretujemy świat w kategoriach stopniowalnych, a nie alternatywnych, albo-albo. Nasi znajomi są w rozmaitym stopniu inteligentni, przyjaźni, dominujący itd. (jest to zestaw różnic, na których opierają się modele osobowości operujące cechami), i pomijanie takich rozróżnień

Podstawowe założenie i wynikające z niego tezy

413

wydaje się czymś sztucznym. Przydatna może tu być analogia z komputerem. Komputer funkcjonuje na podstawie rozróżnień albo-albo; ma ładunek albo dodatni, albo ujemny i nie ma tam żadnego stopniowania. Łącząc bity, możemy jednak konstruować programy komputerowe o niewiarygodnej złożoności. Podobnie Kelly (1955, s. 142-145) pokazuje, jak z dychotomicznych konstruktów można skonstruować nadrzędne, ciągłe skale. Przypuśćmy, że obserwujemy trzy osoby, każdą w dziesięciu sytuacjach. Osoba pierwsza przejawia inteligentne zachowanie w ośmiu z tych sytuacji, osoba druga - w pięciu, a osoba trzecia w dwóch; połączenie sytuacji pozwala nam uszeregować te trzy osoby na skali pod względem stopnia inteligencji zachowania i zbudować, według określenia Kelly'ego, „skalę akumulacyjną". Rozpatrzmy również bardziej skomplikowany rodzaj skali. Przypuśćmy, że pewna osoba ma nadrzędny konstrukt „dobry-zły", który obejmuje konstrukty podrzędne „młody-stary", „republikanin-demokrata", „mężczyzna-kobieta" oraz „psycholog-niepsycholog", i w każdym wypadku pierwszy człon jest „dobry". Jeżeli każdej osobie przyznamy jeden punkt na skali „dobroci" za każdą dobrą cechę, to młody mężczyzna będący republikaninem i psychologiem uzyska wynik całkowity 4, młoda kobieta będąca demokratką i psychologiem - wynik 2, a stara kobieta będąca demokratką i niepsychologiem - wynik 0. W ten sposób nasza osoba przekształciła zbiór konstruktów dwubiegunowych w, jak to określa Kelly, „skalę addytywną". Kelly podaje szereg innych przykładów skal, lecz to ważne i uzasadnione rozbudowanie jego modelu podstawowego często bywa pomijane.

Podstawowe założenie i wynikające z niego tezy Kelly (1955, s. 46-104) sformułował swoją teorię w postaci podstawowego założenia i 11 tez (zob. tab. 10.1). Poprzednio rozpatrzyliśmy tezy dotyczące dychotomii, zakresu i modulacji. Obecnie omówimy kolejno pozostałe 9 tez. Podstawowe założenie. Procesy zachodzące u człowieka są psychologicznie kanalizowane przez to, w jaki sposób antycypuje on zdarzenia. Założenie to stanowi istotę koncepcji Kelly'ego. Kelly wskazuje, że to, jak człowiek rozumie świat i zachowania zachodzące w tym świecie („procesy"), zostaje ukierunkowane („skanalizowane") przez istniejącą sieć oczekiwań co do tego, co się zdarzy, jeśli zachowa się on w pewien sposób („będzie antycypował zdarzenia"). Warto tu zwrócić uwagę na kilka innych aspektów tego założenia. Po pierwsze, Kelly nie mówił, że u ludzi tak jest naprawdę, mówił on, „przypuśćmy", że tak ludzie funkcjonują, i zobaczmy, jak dobrze potrafimy wyjaśnić zachowanie. Po drugie, naprawdę skupia się on na człowieku. Założenie to koncentruje się na jednostce, nie na: „żadnej części osoby ani na jakiejś grupie osób, ani też na żadnym konkretnym procesie przejawiającym się w zachowaniu tej osoby" (1955, s. 47). W postawie tej Kelly jest zgodny z innymi teoretykami osobowości. Wreszcie, Kelly mówi o antycypacji, ponieważ przyjmuje założenie, iż jednostki, podobnie jak pierwowzór uczonego, którym każda z nich jest, starają się formułować przewidywania: „antycypacja to zarówno «popychanie» jak i «pociąganie» psychologii konstruktów osobistych" (1995, s. 49).

414

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

Tabela 10.1. Podstawowe założenie i 11 tez KeIly'ego Podstawowe założenie:

Procesy zachodzące u człowieka są psychologicznie kanalizowane przez to, w jaki sposób antycypuje on zdarzenia.

Teza dotycząca konstrukcji:

Człowiek antycypuje zdarzenia, interpretując ich repliki.

Teza dotycząca jednostki:

Ludzie różnią się między sobą pod względem konstrukcji zdarzeń.

Teza dotycząca organizacji:

U każdego człowieka rozwija się charakterystyczny dla niego, służący dogodnemu antycypowaniu zdarzeń, system konstrukcyjny obejmujący zależności porządkowe między konstruktami.

Teza dotycząca dychotomii:

System konstrukcyjny człowieka składa się ze skończonej liczby dychotomicznych konstruktów.

Teza dotycząca wyboru:

Człowiek wybiera w zdychotomizowanym konstrukcie ten człon alternatywy, który pozwala mu antycypować większą możliwość rozbudowywania i uściślania swego systemu.

Teza dotycząca zakresu:

Dany konstrukt jest użyteczny tylko do antycypacji skończonego zakresu zdarzeń.

Teza dotycząca doświadczenia:

System konstrukcyjny człowieka zmienia się w miarę jak stopniowo interpretuje on repliki zdarzeń.

Teza dotycząca modulacji:

Wariantowość systemu konstrukcyjnego człowieka jest ograniczona przepuszczalnością konstruktów, w których zakresie użyteczności mieszczą się warianty.

Teza dotycząca rozczłonkowania:

Człowiek może kolejno stosować rozmaite podsystemy konstrukcyjne, które z punktu widzenia wyciąganych wniosków są ze sobą niezgodne.

Teza dotycząca ogółu ludzi:

W takim zakresie, w jakim sposób konstruowania doświadczeń przez człowieka jest podobny do sposobu konstruowania doświadczeń przez innego człowieka, procesy psychiczne tego człowieka są podobne do procesów psychicznych innego człowieka.

Teza dotycząca społeczności:

W takim zakresie, w jakim człowiek interpretuje procesy konstrukcyjne innego człowieka, może on grać rolę w procesie społecznym, w który zaangażowany jest ten inny człowiek.

Źródło: Na podstawie Kelly, 1955, s. 103-104.

Teza dotycząca konstrukcji. Człowiek antycypuje zdarzenia, interpretując ich replikacje. We wniosku tym Kelly wyjaśnił swoje podstawowe stanowisko. Dwa główne terminy stanowią tu „interpretacja" (construing) i „replikacje". Przez interpretację Kelly rozumie posługiwanie się systemem konstruktów osobistych w celu zinterpretowania zdarzenia, przy czym interpretacja ta nadaje zdarzeniu znaczenie. Replikacja to dla Kelly'ego wykorzystywanie doświadczenia w celu określenia w znaczeniach zdarzeń powracających tematów. Następnie wykorzystujemy swoje rozumienie zdarzenia w celu sformułowania przewidywań dotyczących tego, co prawdopodobnie może się zdarzyć, na podstawie tego, jak wyglądały podobne zdarzenia w przeszłości. Konstruowanie oczekiwań na podstawie doświadczenia, nie zaś prosta kategoryzacja zdarzeń, stanowi samą istotę modelu Kelly'ego. Można by powiedzieć, że jest to „poznawcza" wersja Skinnerowskiej historii wzmocnień. Jeszcze lepszą analogię stanowią antycypacje i oczekiwania wprowadzone przez zwolenników teorii społecznego uczenia się (zob. rozdz. 14.).

Podstawowe założenie i wynikające z niego tezy Dobry

Zły (nadrzędny)

Inteligentny

Głupi (podrzędny)

Moralny

Niemoralny (podrzędny)

Oceniający

Odważny

Tchórzliwy (podrzędny)

Inteligentny - Głupi

Opisowy

/\

415

(nadrzędny)

Jasny - Ciemny (podrzędny)

Rysunek 10.10. Dwa rodzaje zależności porządkowych między konstruktami: (a) przedłużenie linii podziału, (b) abstrahowanie ponad linią podziału

Teza dotycząca organizacji. U każdego człowieka rozwija się charakterystyczny dla niego, służący dogodnemu antycypowaniu zdarzeń, system konstrukcyjny obejmujący zależności porządkowe między konstruktami. Każdy człowiek organizuje swoje konstrukty w system hierarchiczny charakterystyczny dla swej osobowości. System ten w sposób ciągły zmienia się bądź rozwija wraz z doświadczeniem. Głównym pojęciem są tu „zależności porządkowe", przez które Kelly rozumie to, że jeden konstrukt może być nadrzędny wobec innego jako jednego ze swych elementów. Na przykładzie konstruktu „dobry-zły" Kelly zobrazował dwa możliwe rodzaje tych zależności (zob. rys. 10.10). Po pierwsze, „dobry-zły" może być nadrzędny wobec konstruktu „inteligentny-głupi" dzięki „przedłużeniu linii podziału". W takim wypadku „dobry" obejmowałby wszystkie rzeczy inteligentne, a także inne cechy, np. „moralny" i „odważny". „Zły" obejmowałby wszystkie rzeczy głupie, a także niemoralne i tchórzliwe. W terminologii Kelly'ego „dobry-zły" jest konstruktem nadrzędnym, a „inteligentny-głupi" - podrzędnym. Inna możliwość jest taka, że pojawia się konstrukt nadrzędny „oceniający-opisowy", który może „abstrahować ponad linią podziału" konstruktu podrzędnego „inteligentny-głupi". W takim wypadku cały konstrukt „inteligentny-głupi" byłby podrzędny jako „oceniający" rodzaj konstruktu. Inny rodzaj konstruktu, przeciwnie, mógłby zostać uznany za jedynie „opisowy". Zdaniem Kelly'ego ludzie systematyzują swoje"konstrukty, nadając im organizację hierarchiczną. Organizacja ta ma charakter płynny, zaś zależności porządkowe z upływem czasu mogą nawet odwracać się. Dla Kelly'ego ważna była nie spójność wewnętrzna struktur psychicznych, lecz stworzenie systemu, który najlepiej pozwalałby trafnie antycypować zdarzenia przez określanie tematów nadających się do replikacji. Teza dotycząca rozczłonkowania. Człowiek może kolejno stosować rozmaite podsystemy konstrukcyjne, które z punktu widzenia wyciąganych wniosków są ze sobą niezgodne. System konstruktów ulega ciągłym zmianom, zaś jego ewolucja jest taka, że specyficzne konstrukty człowieka i wynikające z nich zachowania mogą nie być całkowicie spójne w czasie. Ponieważ człowiek wciąż dąży do systemu konstruktów, który przynosi lepszą antycypację, zachowanie w jednym czasie może okazać się niezgodne z zachowaniem bezpośrednio je poprzedzającym, ponieważ rządzące nim konstrukty uległy zmianie. Kelly uważał tę tezę za ważną, pokazuje

416

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

ona bowiem jasno, że zachowanie można zrozumieć jedynie w kategoriach aktu alnego czy też „panującego" systemu konstruktów, a nie w kategoriach zachowa nia bezpośrednio je poprzedzającego. Zachowanie nie zawsze będzie spójn w czasie bądź w różnych sytuacjach, lecz zawsze będzie spójne z aktualnym sys temem konstruktów. Teza dotycząca doświadczenia. System konstrukcyjny człowieka zmienia się, w miarę jak stopniowo interpretuje on repliki zdarzeń. Konstrukcja, jaką nadajemy zdarzeniom, odpowiada hipotezom dotyczącym następstw zachowania, a system konstrukcyjny weryfikujemy na podstawie rzeczywistych skutków jego działania, tak samo jak uczony weryfikuje teorię. Nieustannie korygujemy nasze antycypacje w świetle wyników i system konstruktów ulega stopniowej ewolucji w toku tych korekt. Mianem „doświadczenia" Kelly określał to kolejne interpretowanie zdarzeń, nie zaś następstwo samych zdarzeń: „Źródłem doświadczenia człowieka jest nie to, co się wokół niego dzieje; doświadczenie życiowe człowieka wzbogaca interpretowanie i reinterpretowanie tego, co się dzieje, w miarę jak się to dzieje" (1955, s. 73). Replikacja zdarzeń, od których zależy zachowanie, obejmuje doświadczenie abstrahowania powracających tematów z ciągu niepowtarzalnych zdarzeń. Nieoczekiwane skutki i pogwałcenie oczekiwań zmuszają nas do modyfikacji naszych systemów konstruktów. Na koniec tego fragmentu czytelnik zechce zauważyć, że w swoim omówieniu doświadczenia Kelly uwzględnił zwykłe zagadnienie uczenia się. Podobnie jak motywacja, uczenie się stanowi w systemie Kelly'ego część ogólnego procesu antycypacji i reinterpretacji. Teza dotycząca wyboru. Człowiek wybiera w zdychotomizowanym konstrukcie ten człon alternatywy, który pozwala mu antycypować większą możliwość rozbudowywania i uściślenia swego systemu. Ta teza stwarza największe trudności spośród wszystkich tez Kelly'ego. Podstawowe założenie mówi, w jaki sposób zachowanie jest kanalizowane za pomocą konstruktów, a teza dotycząca wyboru pokazuje, że zachowanie ogranicza się do dokonania wyboru między dalszym uściślaniem istniejącego systemu konstruktów, a działaniem w sposób, który rozszerza zakres użyteczności systemu konstruktów. Weźmy przykład studentki, mającej postanowić, które z dwóch zajęć wybrać. Jedne z nich to zajęcia, których temat zgodny jest z jej głównym przedmiotem studiów, wie ona zatem dość dobrze, czego oczekiwać. Wybranie tych zajęć byłoby wyborem „bezpiecznym", ponieważ dalej uściślałoby posiadaną już przez nią możliwość antycypowania skutków. Drugie zajęcia poświęcone są dziedzinie, o której studentka nic nie wie. Wybranie tych zajęć byłoby ryzykowne albo „miałoby w sobie coś z przygody", ponieważ postawiłoby ją w sytuacji, w której miałaby niewielkie podstawy do antycypowania skutków, natomiast znacznie rozszerzyłoby zakres sytuacji, w których może ona antycypować skutki. Gdy raz przypiszemy już zdarzenia biegunom konstruktu, stajemy przed „skomplikowanym wyborem", czy kierować się bezpiecznym, czy ryzykownym zachowaniem (biegunem). Mówiąc słowami Kelly'ego, „umieszczamy względne wartości na krańcach swoich dychotomii", a następnie musimy wybrać jeden z członów alternatywy. Życie nie polega tylko na interpretacji, polega ono na dokonywaniu wyborów opartych na tej interpretacji, a wybieramy te możliwości, które w danej chwili

Podstawowe założenie i wynikające z niego tezy

417

wydają się zapewniać najlepszą podstawę do doskonalenia przyszłych antycypacji zdarzeń. Wniosek ten wyraźnie oddala Kelly'ego od innych teoretyków; Kelly utrzymywał, że dążenie do coraz lepszej antycypacji zdarzeń, nie zaś do przyjemności ani wzmocnień, ani samoobrony, ani wewnętrznej spójności stanowi: „samą istotę życia człowieka" (1955, s. 68). Zwróćmy też uwagę, jak bardzo terminologia „rozbudowywania i uściślania" u Kelly'ego podobna jest do ujęcia przez Carla Rogersa (zob. rozdz. 11.) sposobu, w jaki tendencja do samorealizacji służy „podtrzymywaniu i wzmacnianiu" organizmu. Środki, jakimi ludzie posługują się przy dokonywaniu skomplikowanego wyboru, nie są jasne, Kelly omówił jednak cykl C-P-C (rozejrzenie się, wykluczenie, postanowienie; circumspection-preemption-control), który zazwyczaj występuje u ludzi podejmujących decyzję o działaniu. Wróćmy do studentki, która próbuje postanowić, na jakie zajęcia się zapisać. Jej pierwszym krokiem jest rozejrzenie się, czyli określenie wszystkich możliwych użytecznych konstruktów. Na przykład sprawdza ona, czy są to zajęcia wstępne, czy na poziomie zaawansowanym, łatwe, czy trudne, znane jej czy nieznane itd. Drugi krok to wykluczenie rozmaitych możliwości, czyli uznanie jednego wymiaru za rozstrzygający. Nasza studentka może np. zdecydować, że najważniejsze jest dla niej to, czy zajęcia są jej znane, czy nieznane. Ostatni krok polega na postanowieniu, czyli dokonaniu wyboru między przeciwstawnymi biegunami wybranego konstruktu. Studentka może postanowić, że chce rozszerzyć swe horyzonty i wobec tego wybrać dane zajęcia dlatego, że są jej nieznane. Kelly opisał również twórczy cykl budowania nowych konstruktów. Ten ciąg kolejnych kroków zaczyna się, gdy człowiek „rozluźnia" swoją aktualną konstrukcję świata w celu wypróbowania jego nowych, elastycznych interpretacji. W terapii ten proces poszukiwań można ułatwić przez wykorzystywanie snów, fantazji albo swobodnych skojarzeń. W każdym razie człowiek wypróbowuje nowe pomysły. Sztuka polega na tym, jak pisze Kelly, by: „te rodzące się konstrukcje wydać na świat żywe i nie stracić z oczu tego, czym są, ani nie przestraszyć się ich potwornymi następstwami" (1965, s. 128). Na drugim końcu cyklu człowiek zaczyna „zacieśniać" konstrukt, wypróbowując jego spójność z istniejącymi konstruktami i weryfikując powstające antycypacje zachowania. W dalszym ciągu Kelly wyraża pogląd, że ten cykliczny proces nieodłącznie towarzyszy badaniom psychologicznym. Teza dotycząca jednostki. Ludzie różnią się między sobą pod względem konstrukcji zdarzeń. Podstawowe różnice między ludźmi polegają na odmiennym interpretowaniu przez nich zdarzeń i antycypowaniu następstw tych zdarzeń, o czym decydują charakterystyczne dla nich systemy konstruktów. Innymi słowy, ludzie różnią się między sobą nie tylko dlatego, że mają do czynienia z innymi zdarzeniami, lecz również dlatego, że wytworzyli sobie odmienne podejście do antycypacji tych samych zdarzeń. Teza dotycząca ogółu ludzi. W takim zakresie, w jakim sposób konstruowania doświadczeń przez człowieka jest podobny do sposobu konstruowania doświadczeń przez innego człowieka, procesy psychiczne tego człowieka są podobne do procesów psychicznych innego człowieka.

418

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

Tak jak niepodobne konstrukcje zdarzeń są źródłem różnic indywidualnych, tak też podobne konstrukcje zdarzeń sprawiają, że ludzie zachowują się w podobny sposób. Zwróćmy uwagę, że według Kelly'ego podobne działania nie wynikają ze stykania się z identycznymi zdarzeniami, lecz z podobnych konstrukcji zdarzeń. Stosując takie podejście, Kelly wyjaśniał podobieństwa wewnątrzkulturowe w kategoriach podobnych oczekiwań, zarówno oczekiwań człowieka dotyczących tego, co będą robili inni ludzie, jak i oczekiwań innych dotyczących tego, co będzie robił człowiek. Teza dotycząca społeczności. Na tyle, na ile jeden człowiek interpretuje procesy konstrukcyjne drugiego człowieka, może on odgrywać rolę w procesie społecznym, w który zaangażowany jest ten drugi człowiek. W głównej publikacji, w której Kelly przedstawił swoją koncepcję (1955), położył on silny nacisk na zależności interpersonalne i terapeutyczne, a teza dotycząca ról społecznych ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia tych zależności. W przeciwieństwie do tezy dotyczącej ogółu ludzi, teza ta mówi o zrozumieniu, a nie o rzeczywistym podobieństwie. Kelly uważał, że ludzie mogą nawiązywać znaczące stosunki tylko wówczas, gdy wzajemnie zrozumieją swoje procesy interpretacyjne. Brak takiego zrozumienia wyklucza skuteczną komunikację i interakcje. Tak zwany rozdźwięk pokoleniowy między rodzicami a dorastającymi dziećmi można znakomicie wyjaśnić w tych kategoriach. Kelly (1955, s. 97) definiuje rolę jako: „proces psychiczny oparty na konstruowaniu przez odgrywającego rolę pewnych aspektów systemów konstrukcyjnych tych ludzi, z którymi razem usiłuje on włączyć się w jakieś przedsięwzięcie społeczne". Innymi słowy, rola jest to wzorzec zachowania, który odzwierciedla to, jak ktoś rozumie sposób myślenia innych członków grupy. Bliższe omówienie koncepcji roli Kelly'ego wykracza poza zakres tej książki, powiedzieć jednak trzeba, że stanowi ona podstawę stworzonej przezeń terapii stałej roli oraz Testu Konstruktów Osobistych (Role Construct Repertory Test), który omawiamy w dalszym ciągu tego rozdziału.

Kontinuum świadomości poznawczej Kelly wyraźnie dał do zrozumienia, że nie wszystkie konstrukty istnieją w postaci werbalnej i mogą nie być łatwo dostępne świadomości. Zamiast jednak wracać do pojęcia nieświadomości, wprowadził on pojęcie tzw. kontinuum „świadomości poznawczej". Niski poziom świadomości poznawczej cechuje konstrukty na poziomie przedsłownym (preverbal), konstrukty „zanurzone" oraz elementy „zawieszone" i można je inaczej określić jako „nieświadome". Konstrukty zazwyczaj przedstawia się i modyfikuje jako słowa. Podobnie jak Henry Murray ujmował kompleksy przedslowne, tak samo Kelly wskazywał, że konstrukty osobiste mogą zostać utworzone, zanim człowiek zyska zdolności pozwalające na ich reprezentowanie w języku. Ponieważ tego rodzaju konstrukty przedslowne nie są zakodowane w postaci językowej, nie mogą zostać wyrażone, mimo to jednak wywierają wpływ na zachowanie. Konstrukty takie w związku z okresem swego powstania skupiają się wokół zależności, ufności i innych spraw dziecięcych.

Konstrukty ulegające zmianie

419

Każdy konstrukt określony jest w kategoriach dwóch biegunów, jednak od czasu do czasu ludzie działają tak, jakby jeden biegun konstruktu nie był dostępny. Na przykład człowiek może interpretować świat w kategoriach nieszczęśliwości, nie przyznając w sposób widoczny, że logicznie rzecz biorąc musi istnieć również biegun szczęśliwości. Gdy jeden biegun jest znacznie mniej dostępny niż drugi, Kelly powiada, że jest on zanurzony. Ponieważ biegun ten jest niedostępny, można uważać go za nieświadomy. Zanurzenie biegunu konstruktu musi mieć swoją przyczynę. Zanurzenie przypomina freudowskie pojęcie wyparcia, rozumiane jako motywowane zapominanie, Kelly wolał jednak ująć wyparcie w kategoriach elementów zawieszonych. W systemie Kelly'ego myśli i treści pamięciowe są dostępne tylko wówczas, gdy istnieją konstrukty umożliwiające ich reprezentację. W miarę jak system konstruktów ulega zmianom, niektóre elementy mogą przestać być dostępne w świadomości, ponieważ człowek nie ma żadnej możliwości odtworzenia ich z pamięci i reprezentowania ich. Element taki będzie nadal istniał w postaci zawieszonej i będzie mógł być odtworzony, jeśli zmiany, jakie zajdą w systemie konstruktów, otworzą do niego dostęp. Na przykład pewien człowiek może posługiwać się konstruktem „dobry-zły", interpretując wspomnienie, jak krzyczał na niego ojciec. Jeśli ten konstrukt ulegnie zmianie, wspomnienie to może przestać być dostępne, może ono jednak pojawić się znowu, gdy w późniejszym czasie człowiek ten utworzy sobie konstrukt „wyrządzający szkodę-stanowiący oparcie". Znowu trzeba jednak powiedzieć, że to nie emocje kierują procesem zawieszania, jak to jest w modelu freudowskim. „Nasza teoria nie kładzie nacisku na pamiętanie tego, co przyjemne, ani na zapominanie tego, co nieprzyjemne, podkreśla natomiast, że człowiek pamięta to, co jest ustrukturalizowane, a zapomina to, czemu nie została nadana struktura. W przeciwieństwie do niektórych koncepcji wyparcia, zawieszenie wskazuje, że myśl bądź element doświadczenia ulega zapomnieniu po prostu dlatego, że człowiek nie jest w danej chwili w stanie tolerować żadnej struktury, w obrębie której myśl ta miałaby znaczenie" (1955, s. 473). W podsumowaniu należy stwierdzić, iż według Kelly'ego konstrukty różnią się poziomem świadomości poznawczej i tworzą cały wachlarz - od takich, które są precyzyjnie wyrażone, z dwoma dobrze wyodrębnionymi biegunami i bez elementów zawieszonych, aż do takich, których struktura sprawia, że są względnie niedostępne.

Konstrukty ulegające zmianie Kelly zaproponował również, by wiele znanych pojęć dotyczących emocji zdefiniować na nowo w kategoriach nieodpowiedniości istniejącego systemu konstruktów. Na przykład zdefiniował on lęk jako: „zorientowanie się, że zdarzenia, z którymi człowiek ma do czynienia, leżą poza zakresem użyteczności jego systemu konstruktów" (Kelly, 1955, s. 495). Lęk jest skutkiem zetknięcia się nie ze zdarzeniem awersyjnym, lecz ze zdarzeniem niedostępnym poznaniu. Ponadto lęk może dać impuls do reorganizacji i zdrowego rozwoju systemu konstruktów albo też może wywołać u człowieka manewry obronne, które przynoszą w efekcie „zanurzenie" pewnych biegunów konstruktów lub zwieszenie niektórych ele-

420

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

mentów, o czym mówiliśmy w poprzednim podrozdziale. Niepewność, jakiej często doświadczają studenci, gdy po raz pierwszy stykają się z nową rzeczywistością życia w college'u, doskonale odpowiada pojęciu lęku w rozumieniu Kelly'ego. Mniej oczywisty przykład lęku pojawia się w sytuacji, gdy student, który przywykł do ocen miernych, otrzymuje na egzaminie piątkę; bez wątpienia nie jest to zdarzenie złe, jest jednak na tyle nieoczekiwane, że również może wywołać stan lęku. Podobnie, wrogość nie jest odzwierciedleniem asertywności w sensie przemocy, lecz asertywności w sensie poznawczym: „ciągłego wysiłku zmierzającego do zdobycia danych świadczących na rzecz pewnego rodzaju przewidywania społecznego, które okazało się już nietrafne" (1955, s. 510). Zagrożenie oznacza: „świadomość zbliżających się rozległych zmian w strukturach rdzeniowych człowieka" (1955, s. 489). Najciekawsza jest chyba podana przez Kelly'ego definicja winy jako: „spostrzeżenia przez człowieka, iż wypadł ze swej rdzeniowej struktury roli" (1955, s. 502). Rdzeniowe struktury roli określają to, w jaki sposób człowiek rozumie swoje stosunki ze znaczącymi innymi ludźmi; zatem wina pojawia się, gdy człowiek spostrzega, iż naruszył ważne zależności lub oczekiwania dotyczące roli. Młoda matka, która spostrzega, że nie traktuje swego dziecka we właściwy sposób, albo syn, który widzi, że sprzeniewierzył się starzejącemu się ojcu, będą odczuwać omawianą przez Kelly'ego winę. Czytelnik zechce zauważyć znaczne podobieństwo dynamiki winy do procesów, jakie Freud opisuje w kategoriach superego (zob. rozdz. 2.), Rogers w kategoriach lęku (zob. rozdz. 11.), a Bandura w kategoriach systemu Ja (zob. rozdz. 14.). Są to inspirujące redefinicje i znakomicie obrazują one heurystyczną wartość koncepcji Kelly'ego.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Kelly sam przeprowadził niewiele badań empirycznych, opracował wszakże jedyne w swoim rodzaju narzędzie do wyodrębniania konstruktów osobistych. Narzędzie to, Test Konstruktów Osobistych (Role Construct Repertory Test), czyli Rep Test (rys. 10.11 przedstawia macierzową formę tego testu), stało się inspiracją do licznych badań. Rep Test został zaprojektowany do poznawania konstruktów ról, jakie człowiek stosuje przy strukturalizowaniu swoich oczekiwań dotyczących interakcji społecznych. Innymi słowy, pokazuje on, jakimi konstruktami człowiek posługuje się, interpretując znaczących innych ludzi. Pierwszy krok przy wypełnianiu Rep Testu polega na określeniu innych ludzi, którzy odgrywają rozmaite role. Na rys. 10.11 wymieniono w rzędach dwadzieścia ról, jakie można uwzględnić w tym teście. Pierwsze zadanie osoby badanej polega na wskazaniu konkretnych osób, pełniących te role. Po drugie, przeprowadzający badanie wybiera trzy osoby i prosi badanego, by pomyślał, pod jakim ważnym względem dowolne dwie z tych osób są podobne i różnią się od trzeciej. Kolumny na rys. 10.11 przedstawiają pewną liczbę takich trójek. Trójka w kolumnie bezpośrednio sąsiadującej z listą ról wskazuje badanemu, by porównał siebie, swego ojca i matkę. Na przykład badany mógłby powiedzieć, że jego ojciec i matka są oboje asertywni (biegun „wyłaniający się"),

Charakterystyczne badania i metody badawcze

0 0

oo

o o

o o

oo o o

o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o 0 o o 0 o o o o o o o o o o o o o o o o o o 0

421

Ja Matka Ojciec Brat Siostra Współmałżonek Byia miłość Najlepszy przyjaciel Były przyjaciel Osoba, nad którą się litujemy Osoba zagrażająca Osoba atrakcyjna Akceptowany nauczyciel Odrzucany nauczyciel Szef Osoba, której się powiodło Osoba szczęśliwa Osoba postępująca etycznie Osoba, której zazdrościmy Osoba inteligentna

Konstrukt

Rysunek 10.11. Test Konstruktów Osobistych Kelly'ego

natomiast on sam jest bierny. W takim wypadku u dołu kolumny jako pierwszy konstrukt badanego zostaje wpisany konstrukt „asertywny-bierny". Drugie porównanie badany przeprowadza między sobą, osobą atrakcyjną i osobą, której się powiodło. Badany mógłby np. wskazać siebie i osobę, której się powiodło, jako osoby myślące, natomiast osobę atrakcyjną - jako płytką, wyodrębniając tym samym drugi konstrukt. Proces ten przebiega tak długo, aż osoba prowadząca badanie oceni, że uzyskała wystarczającą liczbę konstruktów. Badany wyodrębnił zbiór wyrazistych konstruktów ról. Zazwyczaj prosi się go, by ocenił wszystkie osoby pełniące poszczególne role na każdym konstrukcie, umieszczając x w kratce

422

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

każdej osoby, do której odnosi się jego biegun wyłaniający się. Tak więc każda z ocenianych osób, którą badany uzna za asertywną, otrzyma x w pierwszej kolumnie. Wypełniony Rep Test zawiera mnóstwo informacji. Same konstrukty ujawniają mechanizmy interpretacyjne badanego, stosowane do zrozumienia ludzi, zaś kolumny macierzy wskazują, jak badany stosuje każdy konstrukt wobec reprezentatywnego zbioru ocenianych osób. Z kolei rzędy wskazują, jak wypełniający test określa oceniane osoby. Czytelnik może wypróbować badanie Rep Testem, wypełniając pusty formularz na rys. 10.11. Istnieją rozmaite wersje i bardziej skomplikowane systemy obliczania wyników Rep Testu (np. Bannister i Mair, 1968; Landfield i Epting, 1987). Na przykład badany może określać dwa odrębne konstrukty, lecz stosować je w sposób redundantny. Gdyby nasz przykładowy badany wskazał, że praktycznie każda oceniana przez niego osoba, która jest asertywna, jest zarazem myśląca, a każda osoba, która jest bierna, jest także płytka, wówczas te dwa konstrukty byłyby funkcjonalnie redundantne. Im więcej niepowtarzalnych konstruktów człowiek stosuje, tym większą wykazuje złożoność poznawczą (np. Bieri, 1955).

Aktualne badania W dwudziestą rocznicę śmierci Kelly'ego Jankowicz (1987; zob. też: Davisson, 1978) opublikował artykuł zatytułowany: „Co pozostało po George'u Kellym?". Na pytanie to Jankowicz (s. 483) odpowiada, że: „koncepcje Kelly'ego przetrwały jako centralna idea inspirująca dla małej grupy entuzjastów". Grupa ta skupia się przede wszystkim w Anglii, gdzie główną postacią jest jeden z byłych studentów Kełly'ego, Donald Bannister (np. New perspectives in personal construct theory, 1977; Issues and approaches in personal construct theory, 1985; Bannister i Fransella, 1966, 1971; Bannister i Mair, 1968; Fransella i Bannister 1977; zob. też: Fransella i Dalton, 1990; Experimenting with personal construct theory, 1988; Winter, 1992). W Stanach Zjednoczonych główną postacią jest A. W. Landfield (Landfield 1982, 1988; Landfield, Epting, 1987; Personal construct theory, 1980; zob. też: Epting, 1984). Istnieje także kilka innych systematycznych programów badawczych mających na celu stosowanie koncepcji konstruktów osobistych w terapii, np. prace prowadzone przez Vineya (Viney, 1993; Viney, Crooks i Walker, 1995; Viney, Walker, Robertson, Lilley i Ewan, 1994; zob. też: Advances in personal construct theory, 1990). Wymienieni wyżej badacze w znacznej mierze skupili się na zastosowaniach. W ostatnich latach jednak wielu badaczy przyjęło koncepcję konstruktów osobistych w badaniach laboratoryjnych. Na przykład Leitner i Cado (1982) stwierdzili, że ludzie, którzy mieli najbardziej negatywne postawy wobec homoseksualistów, spostrzegali homoseksualizm jako czynnik naruszający ważne konstrukty osobiste. Są to ludzie, którzy, z punktu widzenia Kelly'ego, powinni odczuwać największe potencjalne zagrożenie ze strony homoseksualizmu bądź stres z nim związany. Leitner i Cado dokonali pomiaru stresu wywoływanego przez homoseksualizm, czyli wielkości zmian, jakie homoseksualizm wywołuje w interpretacji Ja, ujmując go jako różnicę między interpretacją „Ja-jaki jestem teraz" i „Ja-gdybym był homoseksulistą". Podobnie, Tobacyk i Downs (1986) stwierdzili i powtórnie uzyskali

Obecny status i ocena

423

ważną zależność między wskaźnikiem zagrożenia w ujęciu Kelly'ego, a późniejszym nasileniem stanu lękowego towarzyszącego ważnym występom muzycznym. W badaniu tym zagrożenie mierzono jako rozbieżność między umieszczeniem Ja i „Ja, gdybyś właśnie zagrał źle przed najważniejszym dla ciebie jury muzycznym" na czterdziestu dwubiegunowych konstruktach rdzeniowych. Na marginesie czytelnik zechce zwrócić uwagę na podobieństwo między tą metodologią, a wskaźnikiem rozbieżności między Ja a „Ja idealnym" w niektórych badaniach rogersowskich (zob. rozdz. 11.). Stanowi ona również pod wieloma względami zwierciadlany obraz podejścia Bandury do pomiaru własnej skuteczności (zob. rozdz. 14.). Wreszcie, Baldwin, Critelli, Stevens i Russell (1986) zastosowali wersję Rep Testu przeznaczoną do wyodrębniania konstruktów ról związanych z płcią. Badani wypełniali wersję Rep Testu, w której polecono im ocenić „trzy osoby, które uważasz za bardzo kobiece" i „trzy osoby, które uważasz za bardzo męskie". Badanych proszono, by określili, pod względem jakich cech kobiecości dwie z osób, wskazanych przez nich jako kobiece, były jednakowe i różniły się od trzeciej osoby. Przeprowadzono 6 takich porównań w celu uzyskania sześciu konstruktów określających kobiecość. W podobny sposób wyodrębniono 6 konstruktów określających męskość. Każdej z 12 ocenianych osób przypisano następnie ocenę na poszczególnych konstruktach i badani wskazywali, jak pożądany był dla nich każdy z tych konstruktów. Zsumowane wyniki samooszacowania dokonanego na konstruktach określających kobiecość i męskość posłużyły jako wskaźniki kobiecości i męskości badanych. Te wskaźniki otrzymane w „Rep Teście Płci" różnią się od wskaźników męskości i kobiecości uzyskiwanych w Inwentarzu Ról Związanych z Płcią Bem (Bem Sex Role Inventory), które odzwierciedlają „stopień utożsamienia się jednostki z własną koncepcją męskości i kobiecości" (s. 1086), a nie tradycyjne czy kulturowe normy. Autorzy zdołali również wykazać pewną trafność otrzymanych przez siebie wskaźników, np. stwierdzając, że wskaźniki kobiecości uzyskane w Rep Teście Płci korelowały w sposób istotny z pochodzącymi z samoopisu danymi na temat przystosowania młodych matek. Badania te razem wzięte wykazują potencjalną użyteczność strategii koncepcyjnej i pomiarowej Kelly'ego.

Obecny status i ocena W teorii Lewina wiele jest rzeczy godnych uznania. Przede wszystkim jego idee zainspirowały ogromną liczbę badań. Otworzył on przed psychologami wiele drzwi, drzwi wiodących w regiony osobowości i zachowania społecznego, które uprzednio były zamknięte przed eksperymentatorem. Badania nad substytucją, poziomem aspiracji, wpływem przerywania zadań na ich zapamiętywanie, regresją, konfliktem i dynamiką grup zostały zapoczątkowane przez Lewina. Obserwacje poczynione przez psychoanalityków pozwoliły wykazać ważność wielu spośród tych zjawisk psychologicznych, lecz Lewinowi pozostało stworzenie odpowiedniej atmosfery teoretycznej i opracowanie metod, za pomocą których można by badać te zjawiska. Lewin miał cenny talent przedstawiania w sposób wyraźny i konkretny pewnych bardziej ukrytych i nieuchwytnych założeń dotyczących osobowości.

424

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

Dostrzegł on np. konieczność szczegółowego sformułowania podstawowymi założeń, przyjmowanych przez teoretyków psychoanalitycznych, a odnoszących się do zastępowania (substytucji) jednej czynności przez inną. Kiedy wyraził założenia w kategoriach organizacji odrębnych systemów napięciowych, którycH granice miały w różnym stopniu właściwość przenikalności, została otworzona? droga do natarcia eksperymentalnego. Ta zdolność ścisłego i jasnego ujmowania ważnych pojęć była jednym z silnych punktów Lewina - rzucił on światło na wiele problemów, które przedtem tonęły w mroku niepełnej konceptualizacji i mętnego teoretyzowania. Był on przekonany, że jeśli psychologia jako nauka ma być użyteczna dla ludzi, to powinna penetrować i badać eksperymentalnie istotne aspekty ludzkiego postępowania. Aczkolwiek rozważania teoretyczne Lewina bywały zawiłe, to jednak rzadko nie udawało mu się w końcu przejść od nich do konkretnych przypadków i praktycznych zaleceń dotyczących realizacji badań. Ponadto jasno zdawał on sobie sprawę z tego, że teoria, która ma objąć ważne aspekty zachowania ludzkiego, powinna być teorią wielowymiarową. Innymi słowy: musiała to być teoria pola uwzględniająca sieć zmiennych wchodzących ze sobą w interakcje, a nie jedynie pary zmiennych. Takie właśnie podejście było potrzebne w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku, aby przeciwdziałać wpływom i autorytetowi nadmiernie uproszczonej, naiwnej psychologii bodźca-reakcji. Podczas gdy psychologia postaci atakowała i przełamywała linie obronne psychologii strukturalnej, opowiadającej się za rozkładaniem treści psychicznych na elementy, topologiczna i wektorowa psychologia Lewina prowadziła walkę z dość jałową formą behawioryzmu, która sprowadzała postępowanie człowieka do prostych związków bodziec-reakcja. Co więcej, ten typ teorii pola, który prezentował Lewin, miał charakter ściśle psychologiczny, wyraźnie kontrastujący z bardziej fizyczną orientacją behawioryzmu, a nawet z fizykalistycznym nastawieniem psychologii postaci. Teoria Lewina przyczyniła się do nadania subiektywnemu układowi odniesienia statusu naukowego, w czasie gdy w psychologii dominował obiektywizm. Tak zwane wewnętrzne determinanty postępowania, jak aspiracje, wartości i zamiary, zostały odrzucone przez psychologię „obiektywną" na rzecz odruchów warunkowych, mechanicznego uczenia się oraz automatycznego powstawania i zanikania związków bodziec-reakcja. Behawioryzmowi niemal udało się sprowadzić człowieka do roli automatu, mechanicznej marionetki tańczącej w takt bodźców zewnętrznych lub podskakującej pod wpływem oddziaływań wewnętrznych popędów fizjologicznych, robota pozbawionego spontaniczności i zdolności twórczych, osoby „pustej w środku", bez wnętrza. Teoria Lewina była jedną z tych, które pomogły ożywić koncepcję jednostki jako złożonego pola energetycznego, jednostki motywowanej przez siły psychiczne, zachowującej się w sposób selektywny i twórczy. Człowiek „pusty w środku" został wypełniony potrzebami psychicznymi, zamiarami, nadziejami i aspiracjami. Robot przemienił się w żywą istotę ludzką. Tępy i ponury materializm behawioryzmu został zastąpiony bardziej humanistycznym obrazem człowieka. Podczas gdy „obiektywna" psychologia wiele swych empirycznych twierdzeń formułowała w taki sposób, by móc je sprawdzać na psach, kotach i szczurach, teoria Lewina prowadziła do badań nad zachowaniem ludzkim, takim jakie występuje w mniej lub bardziej naturalnych sytuacjach. Dzieci w trakcie zabawy, dorastająca młodzież w czynnościach grupowych, robotnicy w fabrykach, ludzie planujący posiłek - oto niektóre z naturalnych sytuacji życiowych, w jakich

Obecny status i ocena

425

empiryczne hipotezy wyprowadzone z lewinowskiej teorii pola. pod uwagę fakt, iż takie życiowe badania przeprowadzano pod egidą teorii pola, trudno się dziwić, że stanowisko Lewina zyskało sobie szeroką popularność. Wartość heurystyczna jego teorii pola, niezależnie od jej poprawności formalnej czy słuszności jej aspiracji do miana modelu matematycznego, uzasadnia duże uznanie, jakim cieszy się ona. Jest poniekąd paradoksem, że współczesne pokolenie psychologów powszechnie pomija Lewina, częściowo prawdopodobnie dlatego, że jego topologiczna koncepcja wydaje mu się obca. Mimo to jednak jego idee i odkrycia nie tracą swej świeżości i adekwatności. Dowodem zapładniającej siły jego koncepcji są trzy sympozja, w tym konferencja zorganizowana przez Stowarzyszenie Psychologii Osobowości i Psychologii Społecznej, poprzedzająca doroczny Zjazd Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego w 1996 r. Nosiła ona tytuł „Powrót do korzeni. Rola myśli lewinowskiej we współczesnej psychologii osobowości i psychologii społecznej". Jak świadczą materiały z tej konferencji (np. Funder, 1996; McAdams, 1996; Steele, 1996), teoria Lewina wciąż jest aktualna. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego przeżywa w ostatnich latach odrodzenie pod wieloma względami. Częściowo można to przypisać duchowi koncepcji poznawczych, jaki przenika dzisiejszą psychologię. Poza faktem, że aktualny nurt w nauce sprzyja przywróceniu tej pozostawionej uprzednio „w stanie zawieszenia" teorii, koncepcja Kelly'ego ma w sobie wiele atrakcyjnych elementów. Jej podstawowa przesłanka, że ludzie różnią się w zasadniczy sposób tym, jak interpretują rzeczywistość i jakie skutki w konsekwencji antycypują, brzmi wiarygodnie. Nie można chyba zaprzeczyć, że na świat nakładamy swoje oczekiwania, i że te oczekiwania służą kanalizowaniu naszego zachowania. Dzięki Kelly'emu zwróciliśmy uwagę na to, w jaki sposób tworzymy świat, na który reagujemy. Jednak pod wieloma względami do jego teorii można mieć zastrzeżenia. Po pierwsze, mocną stroną jego teorii jest to, że pomaga nam ona zrozumieć, jak ludzie interpretują rzeczywistość. Znacznie mniej natomiast Kelly mówi o tym, jak powstają konstrukty i w jaki sposób z tych konstruktów wypływa zachowanie. Teza dotycząca doświadczenia traktuje o nabywaniu konstruktów, ale tylko w bardzo ogólny sposób. Kelly mówi nam, że ludzie tworzą konstrukty, które pozwalają im antycypować wyniki, nie mamy jednak skąd dowiedzieć się, w jakim kierunku zmierza ten proces ich nabywania. Zwolennicy teorii Kelly'ego mogą tu argumentować, że jest to taki sam zarzut, jakby teorii zarzucić, iż nie precyzuje, czego się uczymy, nie zmienia to jednak faktu, że Kelly niewiele mówi nam o tym, od czego zależy charakter konstruktów, które człowiek tworzy, w jaki sposób przypisuje obiekty i zdarzenia poszczególnym biegunom konstruktów, ani o tym, jakie jest prawdopodobieństwo, że na niedokładne przewidywania i łęk zareaguje on konstruktywną zmianą, a nie zawieszeniem, zanurzeniem bądź sprzeciwem. Jest to tak, jakby nam powiedział, że dobrzy uczeni „rodzą się, a nie kształcą". Podobnie, dowiadujemy się, że opieramy swoje zachowanie na antycypowanych następstwach, zgodnie z tezą dotyczącą wyboru oraz cyklem C-P-C, lecz Kelly nie mówi nam, co rządzi tymi wyborami ani przebiegiem cyklu. Przypomina się tu zarzut, że poznawcze modele uczenia się pozostawiają szczura „pogrążonego w myślach". weryfikowano Biorąc

Po drugie, model osobowości Kelly'ego cechuje ubóstwo emocjonalne. Być może pod wpływem klientów, z którymi Kelly pracował, kładł on nacisk na logikę i racjonalność. Ujmując ten aspekt ludzkiego zachowania, pomijał on namiętnoś-

426

Rozdział 10. Teoria konstruktów osobistych George'a Kelly'ego

ci, które również odgrywają centralną rolę w życiu człowieka. Szczególna atrakcyjność teorii Freuda wynika w znacznej mierze z wyrazistości, jaką nadaje ona ludzkim namiętnościom, a u Kelly'ego niczego takiego nie ma. To niepoświęcenie należytej uwagi sferze emocjonalnej i mechanizmom pobudzenia sprawia, że przedstawiony przez niego obraz zachowania jest mdły i bezbarwny. Podobnie,; Kelly twierdzi, że zdrowi ludzie zawsze działają we własnym, najlepiej pojętym interesie, tymczasem wiele fascynacji w zachowaniu człowieka to sytuacje, w których założenie to wydaje się nie być spełnione. Na koniec, plastyczność, jaką Kelly przypisuje osobowości, jest bardzo kłopotliwa. Rdzeniowe konstrukty roli istnieją po to, by zapewnić strukturę osobowości, nie możemy tu jednak liczyć na nic trwałego. Nie ma żadnych celów, żadnych wartości, żadnych jednostek strukturalnych ani żadnych skłonności do zachowania. Krótko mówiąc, osobowość pozbawiona jest fundamentu. Inni teoretycy, czy to akcentując predyspozycje fizjologiczne, czy uwarunkowania społeczne, rysują znacznie wyraźniejszy obraz rzeczywistej i trwałej osoby; natomiast portret człowieka sporządzony przez Kelly'ego, jest niewyraźny. Płynność, którą Kelly przypisuje ludziom, jest inspirującą i optymistyczną cechą jego teorii, zarazem jednak sprawia, że nie wiemy, na czym stoimy. Wszystkie teorie mają wszakże swoje ograniczenia, a Kelly sformułował inspirującą i bardzo charakterystyczną koncepcję osobowości. Nikt nie zapewnił nam lepszego wglądu w proces konstruowania przez ludzi świata, na który reagują. Teoria ta może mieć ograniczony zakres zastosowania, lecz w tym zakresie jest bardzo użyteczna - ludzie różnią się między sobą, ponieważ to, w jaki konkretnie sposób rozumieją rzeczywistość społeczną i fizyczną, prowadzi ich do różnych oczekiwań co do następstw własnych działań.

Rozdział

Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa

Wprowadzenie i kontekst Kurt Goldstein Struktura organizmu Dynamika organizmu Wyrównywanie Samorealizacja „Dochodzenie do porozumienia" ze środowiskiem Rozwój organizmu Abraham Maslow Założenia dotyczące ludzkiej natury Hierarchia potrzeb Syndromy

Organizm Pojęcie Ja Organizm a Ja: zgodność i niezgodność Dynamika osobowości Rozwój osobowości Charakterystyczne badania i metody badawcze Badania jakościowe Analiza treści Skale ocen Badania z zastosowaniem techniki Q Badania eksperymentalne nad pojęciem Ja Inne podejścia empiryczne

Życiorys autora

Aktualne badania Teoria dysonansu poznawczego Teoria rozbieżności różnych aspektów Ja Dynamiczne pojęcie Ja

Struktura osobowości

Obecny status i ocena

Osoby samorealizujące się Carl Rogers

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 428

W rozdziale tym przedstawimy najpierw krótki opis teorii organicystycznej w wersji sformułowanej przez Kurta Goldsteina. Następnie rozpatrzymy dwa inne sformułowania teorii organicystycznej, jedno Abrahama Masłowa, a drugie Carla Rogersa. Główną postacią tego rozdziału będzie Carl Rogers.

Wprowadzenie i kontekst Odkąd w XVII wieku Kartezjusz rozszczepił jednostkę na dwa odrębne, choć oddziaływające na siebie wzajemnie byty, ciało i duszę, a w XIX wieku Wundt, nawiązując do tradycji brytyjskiego asocjacjonizmu, rozbił psychikę na atomy sprowadzając ją do elementarnych cząsteczek - wrażeń, uczuć i wyobrażeń, wielokrotnie podejmowano próby zmierzające do połączenia psychiki i ciała oraz traktowania organizmu jako jednolitej, zorganizowanej całości. Godna uwagi próba tego rodzaju, która w ostatnich latach przyciągnęła wielu zwolenników, znana jest pod nazwą stanowiska organicystycznego lub holistycznego. Stanowisko to znalazło wyraz w psychobiologii Adolfa Meyera (Meyer, 1948; Rennie, 1943), w kierunku medycznym zwanym psychosomatyką (Dunbar, 1954) oraz w fundamentalnej pracy G. E. Coghilla (1929), poświęconej związkowi między rozwojem systemu nerwowego a zachowaniem. Najważniejszymi prekursorami koncepcji organicystycznej w dziedzinie medycyny byli Hughlings Jackson, wybitny angielski neurolog (1931), oraz Claude Bernard (1957), słynny fizjolog francuski. Jan Smuts, południowoafrykański polityk i wojskowy, uważany jest za czołowego rzecznika teorii organicystycznej na terenie filozofii, a jego znakomita książka Holism and evolution (1926 - Holizm i ewolucja) wywarła wielki wpływ na współczesnych. Generał Smuts utworzył słowo holizm od greckiego źródłosłowu holos, oznaczającego „kompletny", „cały", „całkowity". W psychologii teorię organicystyczną wyłożyli w swych pracach J. R. Kantor (1924, 1933, 1947), R. H. Wheeler (1940), Heinz Werner (1948), Gardner Murphy (1947). Teoria ta czerpała inspirację z epokowego artykułu Johna Deweya The reflex arc concept in psychology (1896 - Pojęcie łuku odruchu w psychologii). Arystotelesa, Goethego, Spinozę i Williama Jamesa wymienia się jako tych, z których zalążkowych idei rozwinęła się teoria organicystyczna. Aczkolwiek nie wszyscy z wymienionych tu autorów przedstawili w pełni rozwinięte teorie organicystyczne, to jednak ich koncepcje zmierzają w tym samym kierunku. Ściśle związany ze stanowiskiem organicystycznym jest ruch zwany psychologią postaci, zainicjowany przez Wertheimera, Koffkę i Kohlera, którzy w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej doprowadzili do rewolty przeciw analizie psychologicznej, jaką wówczas uprawiali Wundt i jego zwolennicy. Ruch ten reprezentował nowy rozwój analizy świadomego doświadczenia. Przyjmując za punkt wyjścia pole percepcyjne jako całość, wyodrębniali z niego figurę i tło, a następnie badali właściwości każdego z tych komponentów i ich wzajemne oddziaływanie. W dziedzinie uczenia się zastąpili oni doktrynę asocjacji koncepcją wglądu (insight). Człowiek uczy się zadania jako sensownej całości, a nie kawałek po kawałku. Aczkolwiek psychologia postaci miała ogromny wpływ na współczesny sposób myślenia i z pewnością wykazuje „duchowe pokrewieństwo" z teorią organicystyczną, to jednak, ściśle mówiąc, nie można jej uznać za psy-

Wprowadzenie i kontekst

429

chologię organicystyczną. Wynika to stąd, że psychologia postaci, taka jaką stworzyli Wertheimer, Koffka i Kohler, skłonna była ograniczać swe zainteresowania do zjawisk świadomości i nie wypowiadała się prawie wcale na temat organizmu czy osobowości jako całości. Teoria organicystyczna zapożyczyła wiele swych pojęć z psychologii postaci, a oba te stanowiska pozostawały ze sobą w najbardziej przyjaznych stosunkach. Psychologię organicystyczną można uważać za rozszerzenie zasad psychologii postaci na organizm jako całość. Czołowym rzecznikiem teorii organicystycznej był Kurt Goldstein, wybitny neuropsychiatra. Opierając się przede wszystkim na wynikach swych, dokonywanych w czasie I wojny światowej, obserwacji i badań nad żołnierzami z uszkodzeniami mózgu oraz na rezultatach swych wcześniejszych badań nad zaburzeniami mowy, Goldstein doszedł do wniosku, że żadnego symptomu występującego u pacjenta nie można uważać jedynie za skutek określonego uszkodzenia czy schorzenia organicznego, lecz trzeba go rozpatrywać jako przejaw zaburzonego funkcjonowania całego organizmu. Organizm zawsze zachowuje się jak jednolita całość, a nie jak zbiór oddzielnych części. Psychika i ciało nie są odrębnymi bytami; psychika nie składa się z niezależnych „władz" czy elementów, ani ciało z niezależnych narządów i procesów. Organizm stanowi jedną całość. To, co zachodzi w jakiejś części, ma wpływ na całość. Psycholog bada organizm z jednego punktu widzenia, fizjolog z innego. Jednakże obie te dyscypliny powinny działać w ramach teorii organicystycznej, ponieważ każde zjawisko - psychologiczne czy fizjologiczne - zachodzi zawsze w kontekście całego organizmu, jeżeli nie zostanie sztucznie wyizolowane z tego kontekstu. Prawa całości rządzą funkcjonowaniem zróżnicowanych części tej całości. Aby więc zrozumieć funkcjonowanie jakiejkolwiek części składowej organizmu, konieczne jest wykrycie praw, zgodnie z którymi funkcjonuje cały organizm. Jest to podstawowa zasada teorii organicystycznej. Poniżej przedstawiamy pokrótce te zasadnicze elementy teorii organicystycznej, które odnoszą się do psychologii osobowości: 1. Teoria organicystyczna kładzie nacisk na jedność, integralność, spójność i zwartość normalnej osobowości. Organizacja jest naturalnym stanem organizmu; dezorganizacja jest czymś patologicznym i zwykle powoduje ją wpływ szkodliwego lub zagrażającego" środowiska albo anomalie wewnątrzorganiczne. 2. Teoria organicystyczna przyjmuje za punkt wyjścia organizm jako zorganizowany system, po czym przechodzi do analizowania go przez wyróżnienie w całości jej części składowych. Części nigdy nie oddziela się od całości, do której należy, zawsze uważa się ją za należącą do całego organizmu. Rzecznicy teorii organicystycznej są przekonani, że nie można zrozumieć całości, badając po prostu wyizolowane części i fragmenty, ponieważ całość funkcjonuje według praw, których działania w tych częściach nie można stwierdzić. 3. Teoria organicystyczna zakłada, że jednostka jest motywowana przez jeden najwyższy motyw, a nie przez wiele różnych motywów. Goldstein nazywał ten najwyższy motyw samourzeczywistnieniem (self-realizatioń) lub samorealizacją (self-actualizatioń), co oznacza, że ludzie ciągle dążą do zrealizowania swych immanentnych, potencjalnych zdolności wszelkimi sposobami, jakie są dostępne. Ten pojedynczy cel nadaje kierunek i jedność życiu jednostki.

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 430

4. Aczkolwiek teoria organicystyczna nie uważa jednostki za system zamk nięty, to jednak skłonna jest minimalizować znaczenie podstawowego i kierunkowego wpływu środowiska zewnętrznego na normalny przebieg rozwoju oraz kłaść nacisk na immanentne, potencjalne zdolności organiz mu do rozwoju. Organizm wybiera te cechy środowiska, na które zareaguje, i - z wyjątkiem rzadkich i anormalnych okoliczności - środowisko nie może zmusić jednostki, by zachowała się w sposób niezgodny ze swą naturą. Jeśli organizm nie może sprawować kontroli nad środowiskiem, to stara się przystosować do niego. Ogólnie biorąc, teoria organicystyczna przyjmuje, iż potencjalne zdolności organizmu, jeśli sprzyjające środowisko pozwoli im rozwinąć się we właściwy sposób, wytworzą zdrową, zintegrowaną osobowość, aczkolwiek szkodliwe siły środowiskowe mogą w każdym czasie zniszczyć, okaleczyć czy osłabić daną osobę. Nie ma niczego immanentnie „złego" w organizmie; „złym" czyni go niewłaściwe środowisko. 5. Zgodnie z teorią organicystyczną więcej można się nauczyć z wszechstronnego badania jednej osoby niż z rozległych badań izolowanej funkcji psychologicznej, wyabstrahowanej z wielu jednostek. Z tego względu teoria organicystyczna jest bardziej popularna wśród psychologów klinicznych zainteresowanych całą osobą niż wśród psychologów eksperymentalnych, którzy interesują się przede wszystkim oddzielnymi procesami czy funkcjami, takimi jak spostrzeganie i uczenie się. Teraz przejdziemy do przedstawienia teorii organicystycznej w wersji sformułowanej przez Kurta Goldsteina.

Kurt

Goldstein

Kurt Goldstein ukończył studia neurologiczne i psychiatryczne w Niemczech, gdzie osiągnął wysoką pozycję uczonego i profesora w dziedzinie medycyny, zanim w 1935 r., po dojściu hitlerowców do władzy, zdecydował się wyemigrować do Stanów Zjednoczonych. Urodził się 6 listopada 1878 r. na Górnym Śląsku, który wówczas należał do Niemiec, lecz obecnie stanowi część Polski. Stopień naukowy doktora medycyny uzyskał w 1903 r. na uniwersytecie we Wrocławiu. Przez parę lat zdobywał doświadczenia u boku kilku wybitnych uczonych, specjalistów z zakresu medycyny, po czym podjął pracę dydaktyczną i badawczą w szpitalu psychiatrycznym w Królewcu. Na tym stanowisku w ciągu 8 lat przeprowadził mnóstwo badań i napisał wiele prac, dzięki którym zdobył sobie dobrą reputację w świecie naukowym, a w wieku 36 lat został mianowany profesorem neurologii i psychiatrii oraz dyrektorem Instytutu Neurologicznego na uniwersytecie we Frankfurcie. W czasie I wojny światowej objął stanowisko dyrektora Szpitala Wojskowego dla Żołnierzy z Uszkodzeniami Mózgu i przyczynił się do założenia Instytutu Badań nad Następstwami Uszkodzeń Mózgu. W tym właśnie instytucie Goldstein przeprowadził fundamentalne badania, które stworzyły podstawę jego teorii organicystycznej (Gelb i Goldstein, 1920). W roku 1930 podjął pracę na Uniwersytecie Berlińskim jako profesor neurologii i psychiatrii, a ponadto pełnił funkcję dyrektora Oddziału Neurologicznego i Psychiatrycznego w szpitalu w Moabicie. Gdy Hitler objął władzę

Struktura organizmu

431

w Niemczech, Goldstein został uwięzio^ a następnie zwolniono go pod warunkiem, że wyjedzie z kraju. Udał się do Amsterdamu, gdzie ukończył swą najważniejszą książkę Der Aufbau des Organismus (Budowa organizmu), która ukazała się w przekładzie angielskim pod tytułem The organism (1939). po przybyciu do Stanów Zjednoczonych w 1935 r. pracował przez rok w Nowojorskim Instytucie Psychiatrycznym (New York Psychiatrie Institute), po czym został kierownikiem Pracowni Neurofizjologii w Szpitalu Montefiore (Montefiore Hospital) w Nowym Jorku oraz klinicznym profesorem neurologii w College'u Lekarzy i Chirurgów (College of Physicians and Surgeons) Uniwersytetu Kolumbijskiego. W tym okresie wykładał psychologię na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Kolumbijskiego. Poproszono go także o wygłaszanie Kurt Goldstein odczytów na Uniwersytecie Harvarda, które zostały opublikowane pod tytułem Humań naturę in the light of psychopathology (1940 - Natura ludzka w świetle psychopatologii). W latach wojny był profesorem neurologii klinicznej w Szkole Medycznej Tuftsa (Tufts Medical Scholl) w Bostonie i opublikował książkę o następstwach wojennych uszkodzeń mózgu (1942). W roku 1945 powrócił do Nowego Jorku, by prowadzić prywatną praktykę w zakresie neuropsychiatrii i psychoterapii. Współpracował wówczas z Uniwersytetem Kolumbijskim i z Nową Szkołą Badań Społecznych (New School for Social Research), a ponadto wykładał na Uniwersytecie Brandeis (Brandeis University), dojeżdżając co tydzień do Waltham. Współpracował tam z dwoma innymi teoretykami holistycznymi: Andrasem Angyalem i Abrahamem Masłowem. Tematem jego ostatniej książki (1948) jest mowa i jej zaburzenia - dziedzina, w której przeprowadzał badania w ciągu całej swej kariery zawodowej. W późniejszych latach Goldstein związał się bliżej z fenomenologią i psychologią egzystencjalną. Zmarł w Nowym Jorku 19 września 1965 r. w wieku 86 lat. Jego autobiografia (1967) ukazała się pośmiertnie. W tomie wydanym dla uczczenia pamięci Goldsteina podano kompletną bibliografię jego prac (The reach of the mind: Essays in memory of Kurt Goldstein, 1968).

Struktura organizmu Organizm składa się ze zróżnicowanych części składowych, które są połączone; części te nie zostają oddzielone ani izolowane od siebie, z wyjątkiem anormalnych lub sztucznych warunków, np. pod wpływem silnego lęku. Zasadnicza orga-

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 432

nizacja funkcji organizmu odpowiada podziałowi na figurę i tło. Figurą jest każdy proces, który wyłania się i wyróżnia z tła. W kategoriach percepcji figurą jest to, co znajduje się w centrum uważnej świadomości. Gdy np. jakaś osoba patrzy na jakiś przedmiot w pokoju, to spostrzeżenie tego przedmiotu staje się figurą na tle reszty pokoju. W kategoriach działania figurą jest główna, aktualna aktywność organizmu. Gdy ktoś czyta książkę, czytanie jest figurą, która wyróżnia się spośród takich czynności, jak kręcenie włosów palcami, obgryzanie ołówka, słuchanie gwaru głosów z sąsiedniego pokoju i oddychanie. Figura ma określone granice, czyli kontur, który ją zamyka i oddziela od otoczenia. Tło jest ciągłe - nie tylko otacza figurę, lecz także znajduje się poza nią. Co powoduje, że jakaś figura wyłania się z tła, jakie stanowi cały organizm? Decyduje o tym zadanie, którego wykonanie jest w danym czasie niezbędne ze względu na naturę danego organizmu. Gdy więc głodny organizm stoi wobec zadania zdobycia pokarmu, każdy proces, który pomoże w wykonaniu tego zadania, wystąpi na pierwszy plan jako figura. Może to być pamięć o tym, gdzie pokarm znajdował się w przeszłości, spostrzeżenie jadalnych obiektów w otoczeniu lub jakaś czynność, która dostarczy pokarmu. Jeśli jednak w organizmie zajdzie jakaś zmiana, np. gdy głodna osoba przestraszy się, wówczas jakiś nowy proces, odpowiedni do zadania polegającego na uporaniu się ze strachem, wyłoni się jako figura. Nowe figury wyłaniają się w miarę tego, jak zmieniają się zadania organizmu. Wprawdzie Goldstein nie ma wiele do powiedzenia o strukturze organizmu, poza wyróżnieniem figury i tła, wskazuje jednak, iż istnieją trzy różne rodzaje zachowania. Są to: działania, czyli czynności dowolne, doświadczane w sposób świadomy; postawy, czyli uczucia, nastroje i inne doświadczenia wewnętrzne; procesy, czyli funkcje organiczne, których można doświadczyć jedynie pośrednio (1939, s. 307 i n.). Inne strukturalne rozróżnienie, którym Goldstein często się posługuje, dotyczy zachowania konkretnego i abstrakcyjnego. Zachowanie konkretne polega na reagowaniu na bodziec w sposób dość automatyczny czy bezpośredni, podczas gdy zachowanie abstrakcyjne polega na tym, że organizm działa stosownie do bodźca. Na przykład w wypadku zachowania konkretnego ktoś spostrzega daną konfigurację bodźcową i reaguje na nią - na taką, jaka wydaje się ona w danym momencie; natomiast w wypadku zachowania abstrakcyjnego dana osoba myśli o tym układzie bodźców, o jego znaczeniu, jego stosunku do innych konfiguracji, o tym, jak można go wykorzystać i jakie są jego właściwości pojęciowe. Różnica między zachowaniem konkretnym a zachowaniem abstrakcyjnym jest to różnica między bezpośrednią reakcją na bodziec a zareagowaniem na niego po przemyśleniu tego bodźca. Te dwa rodzaje zachowania są zależne od przeciwstawnych postaw wobec świata.

Dynamika organizmu Do najważniejszych pojęć dynamicznych stosowanych przez Goldsteina należą: 1) proces wyrównywania, czyli centryzacja organizmu, 2) samourzeczywistnienie, czyli samorealizacja, 3) „dochodzenie do porozumienia" ze środowiskiem.

Dynamika organizmu

433

Wyrównywanie zakłada, że dopływ dostępnej energii jest dość stały, i że istnieje tendencja do równego rozdziału tej energii w organizmie. Ta stała, równo rozdzielona energia odpowiada „przeciętnemu" stanowi napięcia w organizmie; właśnie do tego stanu organizm zawsze powraca lub stara się powrócić po tym, gdy jakiś bodziec zmieni napięcie. Ten powrót do przeciętnego stanu nosi nazwę procesu wyrównywania. Na przykład ktoś słyszy dźwięk dobiegający z prawej strony i zwraca głowę w tym kierunku. Zwrócenie głowy wyrównuje podział energii w systemie, który został wytrącony z równowagi przez ten dźwięk. Jedzenie, gdy jest się głodnym, odpoczywanie, gdy jest się zmęczonym, czy przeciąganie się, gdy się pozostaje bez ruchu - oto inne znane przykłady procesu wyrównywania. Celem normalnej, zdrowej osoby nie jest po prostu rozładowanie napięcia, lecz wyrównywanie go. Poziom, przy którym napięcie zostaje wyrównane, odpowiada centryzacji organizmu. Centryzacja umożliwia organizmowi najskuteczniejsze wykonywanie jego pracy polegającej na radzeniu sobie ze środowiskiem i na realizowaniu się w innych czynnościach, zgodnie ze swą naturą. Pełna centryzacja, czyli całkowita równowaga, stanowi idealny stan holistyczny i jest prawdopodobnie rzadko osiągana. Zasada wyrównywania wyjaśnia konsekwencję, spójność i uporządkowanie, jakie cechują zachowanie, mimo zakłócających je bodźców. Goldstein sądzi, że źródła zakłóceń przeważnie nie znajdują się wewnątrz organizmu, z wyjątkiem anormalnych i katastrofalnych okoliczności, które powodują izolację i konflikt wewnętrzny. W odpowiednim środowisku organizm zawsze pozostanie w mniejszej lub większej równowadze. Zmiany w dystrybucji energii i nierównowaga systemu wynikają z zakłóceń środowiskowych, a niekiedy z konfliktu wewnętrznego. W wyniku dojrzewania i gromadzenia doświadczeń jednostka kształtuje preferowane sposoby zachowania, które utrzymują zakłócenia i konflikty na jak najniższym poziomie i chronią równowagę organizmu. Życie jednostki staje się z wiekiem bardziej zrównoważone i mniej podatne na wpływ przypadkowych zmian świata wewnętrznego i zewnętrznego. Goldstein

Samorealizacja Jest to, według Goldsteina, motyw najwyższy; w gruncie rzeczy jest to jedyny motyw, jakim organizm dysponuje. To, co wydaje się różnorodnymi popędami, np. głód, seks, władza, osiągnięcia czy ciekawość, są to jedyne przejawy najwyższego celu życia - realizowania samego siebie. Gdy ludzie są głodni, realizują siebie poprzez jedzenie; gdy pożądają władzy, realizują się przez uzyskanie władzy. Zaspokojenie określonej potrzeby wysuwa się na pierwszy plan wtedy, gdy jest to warunkiem wstępnym samorealizacji całego organizmu. Samorealizacja jest tendencją twórczą natury ludzkiej. Jest zasadą organiczną, dzięki której organizm staje się pełniej rozwinięty i bardziej kompletny. Osoba niewykształcona, która pragnie wiedzy, odczuwa wewnętrzną pustkę; ma poczucie własnej niekompletności. Czytanie i studiowanie pozwala jej zaspokoić pragnienie wiedzy i pustka ta zanika. Dzięki temu zostaje „stworzona" nowa osoba, u której wiedza zajęła miejsce ignorancji. Jej pragnienie stało się rzeczywistością. Każda potrzeba jest

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 434

stanem niedoboru, który motywuje daną osobę do uzupełnienia tego niedoboru Przypomina to dziurę, która wymaga zapełnienia. To zaspokojenie czy spełnienie potrzeby jest właśnie tym, co rozumie się przez samourzeczywistnienie czy saniorealizację. Aczkolwiek samorealizacja jest w naturze zjawiskiem powszechnym, to jednak specyficzne cele, ku którym ludzie dążą, są różne u różnych osób. Jest tak. ponieważ mają one różne wrodzone potencjalne zdolności i możliwości, któie kształtują ich cele i wyznaczają kierunki ich indywidualnego rozwoju i wzrostu, a także należą do różnych środowisk i kultur, do których muszą się przystosować i z których muszą czerpać niezbędne dla rozwoju środki. W jaki sposób można określić potencjalne zdolności i możliwości jednostki? Goldstein stwierdza, że najlepiej można to zrobić, ustalając, co dana osoba preferuje i co robi najlepiej. Preferencje ludzi odpowiadają ich potencjalnym zdolnościom i możliwościom. Jeśli więc chcemy wiedzieć, co ludzie starają się realizować, to musimy dowiedzieć się, co lubią robić i do czego mają talent. Pilkai/ urzeczywistnia te potencjalne zdolności, które rozwija się, grając w piłkę, prawnik te, które rozwija się, prowadząc praktykę prawniczą. Ogólnie biorąc, można stwierdzić, że Goldstein kładzie większy nacisk na motywację świadomą niż na nieświadomą. Nieświadomość jest, jego zdaniem, tłem, do którego materiał świadomy się wycofuje, gdy przestanie być prz* dat ni do samorealizacji w określonej sytuacji, i z którego wyłania się, gdy znów stanie się użyteczny i odpowiedni do samorealizacji. „Wszystkie właściwości, które Freud wylicza jako charakterystyczne dla nieświadomości, dokładnie odpowiadają zmianom, jakim podlega normalne zachowanie w wyniku izolacji spowodowanej chorobą" (1939, s. 323).

„Dochodzenie do porozumienia" ze środowiskiem Aczkolwiek Goldstein jako rzecznik teorii organicystycznej kładzie nacisk na wewnętrzne determinanty zachowania oraz na zasadę, że organizm znajduje środowisko najodpowiedniejsze do samorealizacji, to jednak nie zajmuje skrajnego stanowiska, zgodnie z którym organizm jest niewrażliwy na zdarzenia w świecie zewnętrznym. Uznaje on doniosłe znaczenie obiektywnego świata, zarówno jako źródła zakłóceń, z którymi jednostka musi się borykać, jak i źródła środków, za których pomocą organizm wypełnia swe przeznaczenie. Znaczy to, że środowisko oddziałuje na organizm, dostarczając mu bodźców (lub nadmiaru bodźców), tak że jego równowaga zostaje zakłócona; z drugiej zaś strony ów wyprowadzony z równowagi organizm poszukuje w środowisku tego, czego mu potrzeba do wyrównania wewnętrznego napięcia. Innymi słowy: zachodzi interakcja organizmu ze środowisldem. Jednostka musi „dojść do porozumienia" ze środowiskiem zarówno dlatego, że dostarcza ono środków, dzięki którym można osiągnąć samorealizację, jak i dlatego, że zawiera ono przeszkody w postaci zagrożeń i nacisków, które utrudniają samorealizację. Niekiedy zagrożenie ze strony środowiska może być tak duże, że jednostka zostaje sparaliżowana przez lęk i nie jest zdolna posunąć się ani o krok w kierunku celu. W innych sytuacjach samorealizacja może zostać zahamowana dlatego, że w środowisku brak niezbędnych obiektów i warunków.

Rozwój organizmu

435

Goldstein stwierdza, że normalnym, zdrowym organizmem jest taki organizm'- „w którym tendencja do samorealizacji działa od wewnątrz, i który zakłócenia wywołane zderzeniem ze światem przezwycięża nie z lęku, lecz dla radości, jaką daje zwycięstwo" (1939, s. 305). Z tego przejmującego stwierdzenia wynika, że „dochodzenie do porozumienia" ze środowiskiem polega przede wszystkim na opanowywaniu go. Jeśli nie można tego dokonać, wówczas jednostka musi przyjąć jo wiadomości istniejące trudności i dostosować się jak najlepiej do realnych warunków świata zewnętrznego. Jeśli rozbieżność między celami organizmu a realiami środowiska jest zbyt wielka, to organizm albo załamuje się, albo musi zrezygnować z niektórych celów i dążyć do realizowania siebie na niższym poziomie egzystencji.

Rozwój organizmu Aczkolwiek pojęcie samorealizacji sugeruje, że istnieją wzorce czy stadia rozwojowe, przez które jednostka przechodzi, to jednak Goldstein nie wypowiada się obszerniej na temat przebiegu rozwoju, z wyjątkiem ogólnikowych stwierdzeń, że zachowanie człowieka staje się z wiekiem bardziej stałe i systematyczne oraz lepiej dostosowane do środowiska. Goldstein wspomina o tym, że istnieją zadania specyficzne dla pewnych okresów życia, lecz nie wyszczególnia tych zadań ani nie mówi, czy są one takie same dla wszystkich jednostek. Sugeruje także doniosłe znaczenie dziedziczności, lecz nie określa wyraźnie względnej wielkości jej wpływu. Goldstein nie przedstawia też teorii uczenia się. Mówi wprawdzie o „reorganizacji" starych wzorców w nowe i bardziej efektywne wzorce, o „wypieraniu postaw i popędów, które są niezgodne z rozwojem całej osobowości", o nabywaniu preferowanych sposobów zachowywania się, o wyłanianiu się figury z tła, o fiksacji wzorców zachowania pod wpływem traumatycznych bodźców lub wielokrotnie powtarzanego ćwiczenia z izolowanymi bodźcami, o zmianach przystosowawczych i o kształtowaniu substytutów, lecz idee te nie zostały połączone w systematyczną teorię uczenia się. Są one najbliższe postaciowej teorii uczenia się. Goldstein mówi jednak, że jeśli dziecko ma do czynienia z sytuacjami, z którymi potrafi sobie poradzić, to będzie rozwijać się normalnie w wyniku dojrzewania i ćwiczenia. W miarę jak powstają nowe problemy, będzie ono kształtować nowe wzorce pozwalające uporać się z nimi. Reakcje, które przestały być użyteczne w samorealizacji, będą zanikać. Jeśli jednak warunki środowiskowe są zbyt trudne jak na zdolności dziecka, to będą się u niego rozwijać reakcje niezgodne z zasadą samorealizacji. W tym wypadku proces zwykle zostaje odizolowany od wzorca życia danej osoby. Izolacja procesu jest podstawowym warunkiem wytwarzania się stanów patologicznych. Na przykład ludzie nie są ani agresywni, ani ulegli z natury, lecz aby zrealizować swą naturę, muszą niekiedy być agresywni, a kiedy indziej ulegli, zależnie od okoliczności. Jeśli jednak ukształtuje się silny, zafiksowany nawyk agresji lub uległości, to będzie on miał zwykle destrukcyjny wpływ na osobowość, przejawiając się w niewłaściwych momentach i w sposób sprzeczny z interesami danej osoby jako całości. W tym krótkim przeglądzie nie mogliśmy należycie przedstawić całego bogactwa uzyskanych przez Goldsteina danych empirycznych; nie było też możliwe

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 436

przekazanie czytelnikowi wszystkich jego osiągnięć w dociekaniu przyczyn post powania człowieka. Staraliśmy się jedynie sformułować zbiór wskazówek dla baci cza, który chce prowadzić badania w sposób organicystyczny. 1. Badaj całą osol 2. Przeprowadzaj intensywne badania indywidualnych przypadków przy zasto:. waniu testów, wywiadów oraz obserwacji w warunkach naturalnych. Nie polegai tylko na jednym rodzaju materiałów dowodowych. 3. Staraj się zrozumieć zachowanie danej osoby w kategoriach takich systemowych zasad, jak samorealizac |, „dochodzenie do porozumienia" ze środowiskiem, postawa abstrakcyjna i konkretna, zamiast w kategoriach specyficznych reakcji na specyficzne bodźce. 4. Si suj zarówno jakościowe, jak i ilościowe metody zbierania i analizy danych. 5. N stosuj eksperymentalnych środków kontroli ani standaryzowanych warunkiktóre niszczą integralność organizmu oraz czynią zachowanie nienaturalnym i sztucznym. 6. Pamiętaj zawsze, że organizm jest złożoną strukturą, a jego zachowanie jest wypadkową ogromnej sieci czynników determinujących.

Abraham

Maslow

W swych licznych pracach Abraham Maslow (zob. zwłaszcza Motivation and pt / sonality, 1954, wyd. popr. 1970; wyd. pol. Motywacja i osobowość, 1990; Towaid a psychology of being, 1968a; wyd. pol. W stronę psychologii istnienia, 1986; The farther reaches of human naturę, 1971 - Odleglejsze obszary natury ludzkiej) reprezentuje holistyczno-dynamiczny punkt widzenia, mający wiele wspólnego z poglądami Goldsteina, który był jego kolegą na Uniwersytecie Brandeis. Stanowisko Masłowa mieści się - jego zdaniem - w rozległej dziedzinie psychologii humanistycznej, którą scharakteryzował jako „trzecią siłę" w amerykańskiej psychologii (dwie pozostałe to behawioryzm i psychoanaliza). Maslow urodził się 1 kwietnia 1908 r. na Brooklynie w Nowym Jorku. Wszystkie swe stopnie naukowe uzyskał na Uniwersytecie Wisconsin, gdzie przeprowadził badania nad zachowaniem naczelnych. Przez czternaście lat (1937-1951) był profesorem w Brooklińskim College'u. W roku 1951 przeniósł się na Uniwersytet Brandeis, gdzie pracował do" 1969 r., kiedy został stałym członkiem zarządu Fundacji Laughlina (Laughlin Foundation) w Menlo Park w Kalifornii. Maslow zmarł na Abraham Maslow serce 8 lipca 1970 r.

Ai

Założenia dotyczące ludzkiej natury

437

Od czasu śmierci Masłowa ukazało się sporo książek poświęconych jego życiu i pracy. Wśród nich należy wymienić księgę pamiątkową zawierającą wypowiedzi pochwalne o Masłowie, nie opublikowane zapiski tego autora i pełną bibliografię jego prac (Abraham H. Maslow. A memoriał volume, 1972), a także portret intelektualny Masłowa opracowany przez jego bliskiego współpracownika (Lowry, I973a). Lowry (1973b) zebrał także w jednym tomie najwcześniejsze artykuły napisane przez Masłowa. Książki o Masłowie opublikowali również Goble (1970) i Wilson (1972), a Lowry opublikował dzienniki Masłowa (1982). Nie będziemy tu analizować teorii Masłowa w kategoriach struktury, dynamiki i rozwoju osobowości, przedstawimy natomiast cztery specyficzne aspekty jego spojrzenia na osobowość: założenia dotyczące ludzkiej natury, przedstawioną przez niego hierarchię potrzeb, opis syndromów i jego badania nad samorealizacją. Należy pamiętać, że Maslow, w odróżnieniu od Goldsteina, swe twierdzenia dotyczące osobowości opierał na badaniach nad zdrowymi i twórczymi osobami.

Założenia dotyczące ludzkiej natury Maslow ostro krytykuje psychologię za jej „pesymistyczną, negatywną i ograniczoną" koncepcję człowieka. Sądzi on, że psychologia zajmuje się bardziej słabościami niż silnymi stronami ludzi, że dokładnie zbadała grzechy, pomijając przy tym cnoty. Psychologia rozpatruje życie w kategoriach jednostki czyniącej rozpaczliwe wysiłki, by uniknąć przykrości, a nie takiej, która aktywnie stara się osiągnąć przyjemność i szczęście. Gdzież jest psychologia, pyta Maslow, która radość, witalność, miłość i dobrobyt bierze pod uwagę w takim samym stopniu, w jakim zajmuje się nieszczęściem, konfliktem, wstydem i wrogością? Psychologia „dobrowolnie ograniczyła się do zaledwie połowy należnego jej obszaru, i to ciemniejszej, nędzniejszej połowy". Maslow podjął się dostarczenia drugiej połowy obrazu, jaśniejszej, lepszej połowy i stworzenia portretu całej osoby. Pisze on: Spróbuję teraz przedstawić pokrótce i początkowo w sposób dogmatyczny istotę tej nowo kształtującej się koncepcji człowieka zdrowego psychicznie. Po pierwsze, najważniejsze jest silne przekonanie, że człowiek ma własną, esencjalną naturę, jakiś szkielet struktury psychicznej, którą można rozpatrywać i omawiać analogicznie do jego struktury fizycznej, że ma potrzeby, zdolności i skłonności, które mają podłoże genetyczne, przy czym niektóre z nich są charakterystyczne dla całego gatunku ludzkiego, niezależnie od wszelkich podziałów kulturowych, a niektóre cechują wyłącznie daną jednostkę. Potrzeby te są, jak się zdaje, dobre lub obojętne, a nie złe. Po drugie, wiąże się z tym pogląd, że w pełni zdrowy, normalny i pożądany rozwój polega na urzeczywistnieniu tej natury, na zrealizowaniu tych potencjalnych możliwości, na rozwijaniu się aż do dojrzałości wzdłuż linii wyznaczonych przez tę utajoną, ukrytą i mgliście widoczną naturę esencjalną; rozwój ten raczej wypływa z wewnątrz niż jest kształtowany od zewnątrz. Po trzecie, nie ulega obecnie wątpliwości, że psychopatologia w ogóle jest wynikiem zaprzeczenia, frustracji lub wypaczenia esencjalnej natury człowieka. Co jest dobre według tej koncepcji? Wszystko, co prowadzi do tego pożądanego rozwoju, w kierunku realizacji wewnętrznej natury człowieka. Co jest złe czy anormalne? Wszystko, co frustruje, hamuje lub neguje esencjalną naturę człowieka. Co jest psychopatolo-

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 438 giczne? Wszystko, co zaburza, frustruje lub wypacza przebieg samorealizacji. Czym jest psychoterapia, a właściwie jakakolwiek terapia? Są to wszelkiego rodzaju środki, które pomagają skierować ponownie daną osobę na drogę samorealizacji i rozwoju wzdłuż linii wyznaczonych przez jej wewnętrzną naturę (1954, s. 340-341).

Przedstawiając później swe podstawowe założenia, Maslow dodał jedno ważne stwierdzenie: Ta wewnętrzna natura nie jest tak silna i prężna ani nieomylna, jak instynkt u zwierząt. Jest ona słaba, delikatna i subtelna, łatwo ustępuje nawykowi, presji kulturowej i złemu nastawieniu do niej innych osób. Mimo swej słabości rzadko zanika u osoby normalnej - i zapewne nawet u osoby chorej. Chociaż odrzucona, trwa permanentnie w głębi i domaga się aktualizacji* (1968a, s. 4, wyd. pol. 1986, s. 12).

I dalej Maslow pisze: Wszystkie posiadane przez nas potwierdzenia (głównie świadectwa kliniczne, ale także i naukowe już dowody niektórych innych rodzajów wskazują na to, iż sensowne jest przyjęcie założenia, że praktycznie każdą istotę ludzką, a z pewnością niemal każdego noworodka charakteryzuje dążenie do osiągnięcia zdrowia, impuls w kierunku rozwoju czy realizacji możliwości stojących przed nim jako człowiekiem** (1967b, wyd. pol. 1983, s. 41).

W tych jasnych, reprezentatywnych dla Masłowa stwierdzeniach widać wyraźnie, że przyjął on wiele godnych uwagi założeń co do natury ludzkiej. Ludzie mają wrodzoną naturę, która jest w zasadzie dobra lub przynajmniej neutralna; Nie jest ona immanentnie zła. Nie jest prawdą, że instynkty są złe czy antyspołeczne i muszą być ujarzmiane w toku kształcenia i socjalizacji. Gdy osobowość rozwija się w wyniku dojrzewania w korzystnym środowisku oraz dzięld aktywnym wysiłkom ze strony danej osoby zmierzającej do zrealizowania swej natury, twórcze siły człowieka przejawiają się jeszcze wyraźniej. Ludzie są nieszczęśliwi lub neurotyczni dlatego, że społeczeństwo uczyniło ich takimi przez ignorancję lub wskutek patologii społecznej albo dlatego, że sami wypaczyli swój sposób myślenia. Maslow sądzi także, że wielu ludzi obawia się osiągnąć pełnię człowieczeństwa (samorealizację) i cofa się przed tym. Na przykład destruktywność i przemoc nie są nieodłącznym atrybutem ludzi. Ludzie stają się destruktywni wtedy, gdy ich wewnętrzna natura zostanie wypaczona, odrzucona lub sfrustrowana. Maslow (1968b) odróżnia patologiczną przemoc od zdrowej agresji, która zwalcza niesprawiedliwość, uprzedzenia i inne rodzaje zła społecznego. Maslow wskazywał, że nerwicę można rozumieć jako „niepowodzenie w rozwoju jednostki". Oznacza to, że nerwica powoduje: „niemożność bycia tym, kim jednostka mogłaby być, a nawet, jak można by powiedzieć, tym kim powinna być ze względu na swe biologiczne możliwości, które rozwinęłyby się, gdyby jej rozwój przebiegał bez przeszkód" (Maslow, 1971, s. 33). Maslow zadawał sobie oczywiste pytanie, przed którym stoją teoretycy zajmujący się rozwojem człowieka. Jeśli wszyscy mamy wrodzony impuls do urzeczywistnienia naszych potencjalnych możliwości, to co stoi temu na przeszkodzie? * Przełożyła I. Wyrzykowska. ** Przełożyła A. Dodziuk.

Hierarchia potrzeb

439

Dlaczego nie wszyscy się samorealizujemy? Wiemy już, że jedną z przyczyn może być kontakt ze szkodliwymi czynnikami środowiskowymi (w dalszej części tego rozdziału przekonamy się, że Carl Rogers podobnie odpowiadał na to pytanie, próbował on jednak ustalić jakie procesy czynią środowisko niezdrowym). Stanowisko to doprowadziło Masłowa do zajęcia się analizą relacji między jednostką a społeczeństwem. Pisał on: „(1) ponieważ chorym nazywamy człowieka, który doznał niepowodzenia w rozwoju i (2) ponieważ przyczyny takiego podstawowego niepowodzenia są zdecydowanie natury zewnętrznej to (3) choroba jednostki musi z pewnością mieć swoje źródło w chorym społeczeństwie. Dobrym czy zdrowym społeczeństwem nazwiemy zatem takie społeczeństwo, które umożliwia wyłonienie się u człowieka najwyższych celów dzięki zaspokojeniu wszystkich jego podstawowych potrzeb" (1970, s. 58). Jak zobaczymy dalej, dzieje się tak częściowo dlatego, że motywacja wzrostu jest słaba (tj. mniej „dominująca") w porównaniu z motywacją do zaspokojenia potrzeb podstawowych. Kontakt z własną naturą uniemożliwiają także dwa rodzaje obron wewnętrznych. Pierwsza z nich to kompleks Jonasza, który oznacza naszą skłonność do lęku i uchylania się od naszego „konstytucjonalnie określonego" przeznaczenia i naszych możliwości. Boimy się „boskich możliwości" ukrytych w nas samych i sami sobie nie pozwalamy stać się wielkimi. Kiedy studenci poczuli się zakłopotani taką postawą, Maslow zapytał: „Jeśli nie wy, to kto?" (1971, s. 36). Wielkość w innych i możliwość bycia wielkim w nas samych jest często przytłaczająca i wzbudza to, co Grecy nazywali lękiem przed hubris lub grzeszną dumą. Uchylamy się przed naszą własną wielkością i w rezultacie ustanawiamy sobie niski poziom aspiracji. Po drugie, kiedy ludzie nauczą się zaprzeczać istnieniu budzących respekt, symbolicznych i poetycznych cech ludzi i działań, dochodzi do desakralizacji. Następstwem tego jest brak zaufania i brak szacunku. Maslow, podobnie jak Jung w swych rozważaniach nad rolą intuicji, wskazuje, że zdrowe i samorealizujące się jednostki muszą nauczyć się ponownej sakralizacji swoich światów.

Hierarchia potrzeb Maslow (1967a, 1970) przedstawił teorię ludzkiej motywacji, opartą na założeniu hierarchicznej organizacji potrzeb (zob. rys. 11.1). Im niżej w hierarchii znajduje się potrzeba, w tym większym stopniu ma ona charakter przymusowy lub dominujący. Innymi słowy, jeśli uaktywni się kilka potrzeb, to potrzeba najniższa będzie najsilniej domagała się zaspokojenia. Jeśli jakieś potrzeby zostaną zaspokojone, to pojawią się nowe, wyższe potrzeby. Poza tym, potrzeby znajdujące się na niższych szczeblach hierarchii charakteryzują się motywacją niedoboru, ponieważ uruchamiane są przez niedobór lub brak czegoś, natomiast potrzeby z wyższych poziomów hierarchii wiążą się z motywacją wzrostu, ponieważ polegają one na dążeniu jednostki do celów i osobistego rozwoju. Takie rozumienie rozwoju pod wieloma względami przypomina opisany przez Gordona Allporta rozwój jako przechodzenie od funkcjonowania oportunistycznego do funkcjonowania propriacyjnego. Maslow uważał, że potrzeby znajdujące się w tej hierarchii mają charakter instynktoidalny, czy też są w istocie „słabymi instynktami". Oznacza to, że według Masłowa pewne chęci czy pragnienia dziedzi-

440

Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa

Motywacja wzrostu

A

Potrzeba samorealizacji

Potrzeby szacunku Motywacja braku

Potrzeby przynależności i miłości Potrzeby bezpieczeństwa Potrzeby fizjologiczne

Rysunek 11.1. Hierarchia potrzeb według Masłowa

czymy, lecz uczymy się ich celów lub sposobów wyrażania. Zdrowe zaspokojenie tych potrzeb nie odbywa się dzięki przypadkowym skojarzeniom lecz dzięki „wewnętrznie właściwym" nagrodom. Instynktoidalne potrzeby Masłowa są pod wieloma względami podobne do opisanych przez Eriksona „fragmentów popędu". Na najniższym poziomie w hierarchii Masłowa znajdują się potrzeby fic/ologiczne. Zalicza się do nich głód, seks, pragnienie i inne popędy o charaktei a somatycznym. Jeśli potrzeby te są niezaspokojone, zaczynają one rządzić zachowaniem jednostki. Potrzeby te mają pierwszeństwo w tym znaczeniu, że spychają w cień wszystkie inne potrzeby. U osoby opanowanej przez głód, na przykład ofiary wojny czy naturalnej katastrofy, brak czy zanik wszystkich innych potrzeb nie jest czymś paradoksalnym; jest po prostu konsekwencją dominacji potrzeb fizjologicznych. Zauważmy, że potrzeby te pod wieloma względami odpowiadają opisywanym przez Freuda instynktom. Kiedy potrzeby fizjologiczne zostaną zaspokojone, pojawiają się potrzeby wyższe. Jak„mówi Maslow: „[...] zaspokojona chęć przestaje być chęcią. W organizmie dominują i organizują jego zachowanie wyłącznie potrzeby niezaspokojone. Zaspokojony głód przestaje być ważny w bieżącej aktywności jednostki"* (1970, s. 38, wyd. pol. 1990, s. 76). Po zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych dochodzą do głosu potrzeby bezpieczeństwa. Należy do nich potrzeba pewności, stałości, zależności, ochrony, wolności od strachu, potrzeba struktury, itp. Potrzeby takie najwyraźniejsze są u niemowląt i dzieci, jak na przykład lęk przed obcymi występujący u małych dzieci. U większości dorosłych, żyjących w przyjaznym środowisku społecznym, potrzeby te są w przeważającej mierze zaspokojone. Ujawniają się jedynie podczas naturalnych czy społecznych klęsk lub w zachowaniach neurotycznych, takich jak zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne. Trzecia grupa potrzeb to potrzeby przynależności i miłości. Są to potrzeby posiadania przyjaciół i rodziny oraz „związków uczuciowych z ludźmi w ogóle". Maslow uważał, że potrzeby te wynikają z „[...] z głęboko zwierzęcych ciągot do życia stadnego, gromadzenia się, łączenia, przynależności"* (1970, s. 44, wyd. pol. 1990, s. 83-84). Wzrost urbanizacji i depersonalizacja, których doświadczają najmłodsze pokolenia, może przyczyniać się do frustracji tych potrzeb. Podobnie :

Przełożyła P. Sawicka.

Hierarchia potrzeb

441

jak Erikson w swych rozważaniach dotyczących podstawowego konfliktu między Intymnością a Izolacją, Maslow wskazuje, że „[...] niezaspokojenie tych potrzeb jest najpowszechniejszym podłożem przypadków nieprzystosowania i poważniejszej patologii"* (1970, s. 44, wyd. pol. 1990, s. 83-84). Czwarty poziom hierarchii obejmuje dwie grupy potrzeb szacunku, obejmujące n a s z e potrzeby szacunku dla samego siebie i potrzeby szacunku ze strony innych, pierwsza grupa to pragnienie posiadania mocy, pragnienie osiągnięć, doskonałości i kompetencji, zaufania do siebie oraz niezależności. Druga grupa obejmuje potrzeby s z a c u n k u i poważania ze strony innych, włączając w to pragnienie sławy, pozycji społecznej, dominacji, uwagi i godności. Jak podkreśla Maslow, potrzeby te podobne są do konstruktów występujących w teoriach Adlera, Horney, Allporta i Rogersa. D y n a m i k a także jest podobna, na przykład Maslow podobnie jak Adler wskazuje, że n i e m o ż n o ś ć zaspokojenia potrzeby szacunku dla siebie powoduje poczucie niższości, które z kolei wywołuje kompensacyjne lub neurotyczne zachowania. Podobnie, w ślad za Rogersem, mówi on o „[...] niebezpieczeństwach budowania szacunku do siebie na opiniach, które nie bazują na własnych rzeczywistych zdolnościach, kompetencji i adekwatności wobec zadania"* (1970, s. 46, wyd. pol. 1990, s. 85). Potrzebą najwyższą w hierarchii jest potrzeba samorealizacji. Maslow twierdzi, że po zaspokojeniu wszystkich czterech podstawowych potrzeb niedoboru: „[...] możemy często (jeśli nie zawsze) oczekiwać pojawienia się nowego niezadowolenia i niepokoju, jeśli jednostka nie robi tego, do czego właśnie ona szczególnie się nadaje. [...] Człowiek musi być tym, kim może być"* (1970, s. 46, wyd. pol. 1990, s. 86). Maslow zapożyczył określenie samorealizacja od Goldsteina i przyznawał, że wiąże się ono z takimi konstruktami, jak Jungowski archetyp jaźni i Rogersowska tendencja do samourzeczywistnienia. Maslow posługuje się tym terminem w odniesieniu do pragnienia „[...] stawania się coraz bardziej tym, czym człowiek na swój własny sposób jest i czym potrafi się stać"* (1970, s. 46, wyd. pol. 1990, s. 86). Należy sobie uświadomić, że samorealizacja nie wiąże się z niedoborem czy brakiem czegoś zewnętrznego: „[...] to wewnętrzny rozwój tego, co już jest w organizmie" rozwój, który „[...] wywodzi się z wewnątrz, a nie z zewnątrz [...] paradoksalnie, motyw najwyższy musi pozostać bez motywu i dążenia"* (1970, s. 134-135, wyd. pol. 1990, s. 193-194). Ludzie samorealizujący się nie są motywowani głównie przez potrzeby podstawowe: motywowani są przez metapotrzeby lub wartości Bycia (Being-values) - wartości związane z istnieniem, stanem samourzeczywistnienia. Maslow uważał, że osoby samorealizujące się, które określał jako w „pełniejszy sposób ludzkie", kierują się wewnętrznymi wartościami, a nie poszukiwaniem obiektów umożliwiających osiągnięcie celu. Zwróćmy uwagę, jak opis ten przypomina Adlerowskie „dążenie do wyższości". Inspiracją dla studiów Masłowa nad samorealizacją było jego przywiązanie do dwojga swoich znakomitych nauczycieli, Ruth Benedict i Maxa Wertheimera. Jedynie u takich wybitnych jednostek dostrzec można przejawy najgłębszych i najbardziej autentycznych aspektów ludzkiej natury - wartości związanych z Byciem. Metapotrzeby są instynktoidalne lub biologicznie konieczne, podobnie jak cztery potrzeby podstawowe. Oznacza to, że zaspokojenie tych potrzeb jest konieczne w celu uniknięcia choroby czy „metapatologii" i osiągnięcia pełni człowieczeństwa. W tabeli 11.1 przedstawiona jest lista wyróżnionych przez Masłowa wartości * Przełożyła P. Sawicka.

Tabela 11.1. Wartości typu B i charakterystyczne metapatologie Wartości typu B

Patogenne deprywacje

' Specyficzne metapatologie

1.

Prawda

Nieuczciwość

Niedowierzanie; nieufność; cynizm; sceptycyzmpodejrzliwość

2.

Dobroć

Zło

Całkowity egoizm; nienawiść, wstręt, obrzydzenie; poleganie jedynie na sobie i zaufanie tylko do siebie; nihilizm; cynizm

3.

Piękno

Brzydota

Wulgarność; swoiste niezadowolenie, niepokój, brak gustu, napięcie, zmęczenie; filisterstwo; ponurość

4.

Całość; pełnia

Chaos, atomizacja, brak powiązań

Dezintegracja; „świat rozpada się na kawałki"; arbitralność

4A. Przekraczanie dychotomii

Czarno-białe dychotomie; brak gradacji, stopniowalności; przymusowa polaryzacja; wymuszone wybory

Czarno-białe myślenie, myślenie albo-albo; widzenie wszystkiego w kategoriach pojedynku, wojny lub konfliktu; niskie współdziałanie; uproszczony pogląd na życie

5.

Żywotność; proces

Martwota; mechanizacja życia

Martwota; życie na wzór robota; poczucie, że jest się całkowicie zdeterminowanym; utrata emocji; nuda (?); utrata radości życia; doznanie pustki

6.

Niepowtarzalność

Identyczność; uniformizacja; wzajemna wymienialność

Utrata poczucia Ja i własnej indywidualności; poczucie, że jest się jednym z wielu, kimś anonimowym, niepotrzebnym

7.

Doskonałość

Niedoskonałość; bylejakość; zła jakość wykonania, tandeta

Zniechęcenie (?); beznadzieja; poczucie, że nie ma po co pracować

7A. Konieczność

Przypadkowość; okazjonalizm; Chaos, nieprzewidywalność; brak bezpieczeństwa; czujność niekonsekwencj a

8.

Spełnienie; finalizm

Niespełnienie

Uporczywe poczucie niespełnienia; beznadzieja; zanik dążeń i prób radzenia sobie; nie ma po co starać się

9.

Sprawiedliwość

Niesprawiedliwość

Niepewność; złość; cynizm; brak zaufania; bezprawie; patrzenie na świat jak na dżunglę; całkowity egoizm

Bezprawie, chaos, upadek autorytetu

Niepewność; ostrożność; utrata poczucia bezpieczeństwa, przewidywalności; konieczność bycia czujnym, napięcie, trzymanie się na baczności

9A. Porządek

10.

Prostota

Zagmatwana złożoność; brak powiązań; dezintegracja

Nadmierna złożoność; zamęt; dezorientacja, konflikt, utrata orientacji

11.

Bogactwo; całość; pełnia

Ubóstwo; ograniczenie

Depresja; niepokój; utrata zainteresowania światem

12.

Brak konieczności wysiłku, wygoda

Wymaganie trudu

Zmęczenie, stres, borykanie się, nieporadność, brak wdzięku, zaciętość

13.

Wesołość

Brak poczucia humoru

Surowość; depresja; paranoidalny brak poczucia humoru; utrata radości życia; ponurość; utrata umiejętności bawienia się

14.

Niezależność, Uzależnienie; przypadkowość; poleganie na sobie okazjonalizm

Uzależnienie od (?) obserwatora (?); zrzucanie odpowiedzialności

15.

Sensowność

Brak poczucia sensu; rozpacz; brak sensu życia

Brak sensu

Źródło: Maslow, 1971, s. 318-319.

Hierarchia potrzeb

443

B y c i a i odpowiadających im patologii. Co interesujące, Maslow przedstawiał tę tabelę jako rodzaj „tablicy okresowej", przydatnej do rozpoznawania jeszcze nie odkrytych patologii. I w końcu, stwierdza on, że chociaż potrzeby podstawowe dominują nad metapotrzebami, to metapotrzeby są równie silne. Nie funkcjonują one w ogólnej hierarchii dominacji, jednakże jednostki same tworzą własne hierarchie metapotrzeb oparte na innych składnikach swych osobowości. Maslow przedstawił kilka zastrzeżeń odnośnie opisanej powyżej hierarchii potrzeb. Na przykład, oprócz zawartych w hierarchii potrzeb wolicjonalnych, posiadamy także potrzeby poznawcze, zwłaszcza pragnienia wiedzy i rozumienia oraz podstawową potrzebę estetyczną. Nie jest to zbyt jasne, jak te uzupełniające potrzeby mają się do hierarchii, ale ich podobieństwo do metapotrzeb sugeruje, że stanowią składnik lub wstępny warunek samorealizacji. Poza tym mogą być pewne wyjątki od porządku hierarchii potrzeb. Najczęściej występującym odwróceniem porządku jest sytuacja, kiedy potrzeba szacunku do siebie jest dla jednostki ważniejsza niż miłość. Czasami także zdarzają się „osoby z najwyraźniej wrodzonymi zdolnościami twórczymi", u których popęd do tworzenia pojawia się mimo braku zaspokojenia podstawowych potrzeb, a nie jako przejaw samorealizacji. I odwrotnie, u osób żyjących w bardzo trudnych warunkach niektóre wyższe potrzeby mogą zanikać. Ludzie mogą także decydować się na deprywację niższej potrzeby dla zaspokojenia wyższej, jak na przykład w przypadku osoby, która rezygnuje z pracy, aby zachować szacunek dla siebie. Ostatecznie jednak silniejsza potrzeba w końcu da o sobie znać. I w końcu, Maslow wprowadza tezę o: „ [... ] wzrastającej odporności na frustrację dzięki wczesnemu zaspokojeniu. Ludzie, których podstawowe potrzeby w ciągu ich życia, a szczególnie we wczesnych latach, były zaspokajane, wydają się nabywać wyjątkowej odporności na aktualne lub przyszłe udaremnienie zaspokojenia tych potrzeb"* (1970, s. 53, wyd. pol. 1990, s. 95).

Maslow ogranicza także swoje twierdzenie, że wyższa potrzeba pojawia się po zaspokojeniu potrzeby niższej. W rzeczywistości jedna potrzeba nie musi być w pełni zaspokojona zanim pojawi się potrzeba następna, a raczej, jak utrzymuje Maslow, „im wyżej w hierarchii znajduje się jakaś potrzeba, tym konieczny stopień jej zaspokojenia jest procentowo niższy". Na przykład, u przeciętnej osoby potrzeby fizjologiczne mogą być zaspokojone w 85%, potrzeby bezpieczeństwa w 70%, potrzeby miłości w 50%, a potrzeby samorealizacji w 10%. Maslow przedstawia także kilka problemów, które komplikują jego model. Po pierwsze, nie twierdzi on, że potrzeby są w pełni świadome lub nieświadome. Chociaż zazwyczaj nie jesteśmy świadomi swoich podstawowych potrzeb, jednak przy pewnym wysiłku możemy je sobie uświadomić. Powtarza za Cattellem, że nasze codzienne pragnienia są: „powierzchniowymi wskaźnikami bardziej podstawowych potrzeb" (1970, s. 56). Po drugie, Maslow uznawał istnienie różnic kulturowych i nie twierdził, że jego hierarchia ma charakter uniwersalny. Wskazywał jednak, że hierarchia ta jest bardziej uniwersalna i podstawowa niż powierzchowne, świadome pragnienia i zachowania, którymi się zwykle zajmujemy. Po trzecie, Maslow zgadzał się z Freudem, że większość zachowań jest wielorako motywowana przez wszystkie podstawowe potrzeby. Opierając się na swych wczesnych badaniach na zwierzętach podawał tu jako przykład zachowania związane z jedzeniem i seksem. I w końcu, niektóre zachowania nie są motywo* Przełożyła P. Sawicka.

444

Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa

wane wewnętrznie, lecz determinowane są przez zewnętrzne pole lub też odzwierciedlają osobisty styl funkcjonowania jednostki.

Syndromy Maslow uważał, że budowę osobowości można najlepiej zrozumieć za pomocą zapożyczonego z medycyny pojęcia syndromu osobowości. Terminem tym określał „ustrukturalizowany, zorganizowany zbiór pozornie różnych specyficznych jakości (zachowań, myśli, impulsów do działania, postrzeżeń itd.), które jednak po dokładniejszym zbadaniu wykazują pewien wspólny mianownik, który można różnie określić - jako pewne znaczenie dynamiczne, sposób ekspresji, «posmak», funkcję czy cel"* (1970, s. 303, wyd. pol. 1990, s. 397). Posługując się terminem Allporta, syndrom sprowadza się do zespołu „funkcjonalnie równoważnych" uczuć i zachowań, stosunkowo odpornych na zamianę. Maslow wskazuje, że każdy syndrom składa się z wielu poziomów ogólności i należy myśleć o nim jak o dużym pudle zawierającym mniejsze pudło, które z kolei zawiera jeszcze mniejsze itd. Opisuje on na przykład syndrom bezpieczeństwa, który może zawierać 14 subsyndromów, a jednym z nich może być władza-uległość. Człowiek, który czuje się niepewnie może wyrażać swoją potrzebę dominacji na różne sposoby, na przykład w postaci uprzedzeń. Skłonność do uprzedzeń będzie więc jednym z subsyndromów potrzeby dominacji. Analizę tę można prowadzić dalej, w celu ustalenia, jakie subsyndromy leżą u podstaw uprzedzeń itd. Niestety, w pozostałych swych pracach Maslow nie poświęca wiele miejsca koncepcji syndromów osobowości i dlatego pozostawia ona wiele niejasności. Jak na przykład tworzą się syndromy i jakie są możliwe ich rodzaje? Maslow podawał przykłady syndromów bezpieczeństwa i poczucia własnej wartości, co sugeruje, że jądrem syndromów stają się potrzeby z jego hierarchii potrzeb. Takie ujęcie pozwoliłoby wykazać podobieństwo między syndromami a freudowskimi typami charakterów czy jungowskimi kompleksami. Analiza syndromów Masłowa, podobnie jak wiele innych teorii przedstawionych w tej książce, uwidacznia sztuczność wymogu, aby analizować albo ogólne, albo specyficzne cechy osobowości. Cechy specyficzne osadzone są w ogólniejszych właściwościach i z powodzeniem można przyjąć dowolny poziom ogólności analizy, nie zniekształcając przy tym struktury całej osobowości jednostki. Jak pisze Maslow, strategia taka: „umożliwia nam orientację zarówno w elementach, jak i w całości bez popadania w pozbawiony znaczenia partykularyzm czy nieokreśloną i nieużyteczną ogólnikowość [...] pozwala nam badać niepowtarzalność i powszechność w sposób jednoczesny i skuteczny"* (1970, s. 317-318, wyd. pol. 1990, s. 414).

Osoby samorealizujące się Maslow jest prawdopodobnie najbardziej znany ze swoich badań nad samorealizującymi się osobami. * Przełożyła P. Sawicka.

i

Osoby samorealizujące się

445

Wyraża on przekonanie, że jeśli psychologowie badają wyłącznie kalekich, karłowatych, neurotycznych ludzi, to muszą tworzyć kaleką psychologię. Aby stworzyć pełniejszą i bardziej wszechstronną naukę o osobie ludzkiej, psychologowie mają także obowiązek badać tych ludzi, którzy najpełniej zrealizowali swe możliwości. Tak właśnie uczynił sam Maslow - przeprowadził on intensywne i zakrojone na szeroką skalę badania nad grupą samorealizujących się osób. Ludzie tacy stanowią r z a d k o ś ć , o czym sam się przekonał, gdy dobierał tę grupę. Po znalezieniu odpowiednich osób, wśród których były postacie historyczne, takie jak Lincoln, Jefferson, Walt Whitman, Thoreau i Beethoven, a także ludzie żyjący w czasie przeprowadzania tych badań, jak Eleonora Roosevelt, Einstein oraz przyjaciele i znajomi Masłowa, przeprowadzono badania o charakterze klinicznym w celu wykrycia cech odróżniających ich od ludzi przeciętnych. Okazało się, że mają oni następujące cechy charakterystyczne: 1. Są nastawieni realistycznie. 2. Akceptują samych siebie, innych ludzi oraz świat natury, za którym się opowiadają. 3. Odznaczają się dużą spontanicznością. 4. Są skoncentrowani na problemach, nie na sobie. 5. Cechuje ich pewien dystans i potrzeba odosobnienia. 6. Są niezależni i autonomiczni. 7. Oceniają ludzi i rzeczy w sposób raczej niekonwencjonalny niż stereotypowy. 8. Większość z nich miała głębokie doznania mistyczne czy duchowe, choć niekoniecznie o charakterze religijnym. 9. Identyfikują się z ludzkością. 10. Ich bliskie związki z niewieloma szczególnie kochanymi ludźmi mają zwykle charakter głęboko uczuciowy, a nie powierzchowny. 11. Ich wartości i postawy są demokratyczne. 12. Nie mylą środków z celami. 13. Ich poczucie humoru jest filozoficzne i niezłośliwe. 14. Mają wielki zasób zdolności twórczych. 15. Są odporni na wpływy kulturowe, tj. zachowują w zasadzie niezależność od danej kultury. 16. Wznoszą się ponad swoje środowisko, a nie tylko borykają się z nim. Maslow badał także, na czym polegają przeżycia, które nazwał „doświadczeniami szczytowymi". Ich opisy uzyskiwano, prosząc badanych, by przypomnieli sobie najcudowniejsze doznania w swym życiu. Stwierdzono, że osoby przeżywające te doznania czuły się bardziej zintegrowane, bardziej zjednoczone ze światem, bardziej niezależne, mniej świadome czasu i przestrzeni, bardziej spostrzegawcze itd. (1968a, rozdz. 6. i 7.). Podsumowując, zauważmy, że Maslow (1966) odnosi się krytycznie do nauki. Sądzi on, że klasyczna, mechanistyczna nauka, którą reprezentuje behawioryzm, nie nadaje się do badania osoby jako całości. Opowiada się za nauką humanistyczną, która nie miałaby zająć miejsca nauki mechanistycznej, lecz byłaby jej dopełnieniem. Taka humanistyczna nauka zajmowałaby się zagadnieniami wartości, indywidualności, świadomości, celu, etyki oraz „wyższych obszarów natury ludzkiej". Wydaje się, że oryginalnym wkładem Masłowa wzbogacającym stanowisko organicystyczne jest jego zainteresowanie się ludźmi zdrowymi w miejsce chorych, oraz jego przekonanie, że badania dotyczące tych dwóch grup prowadzą do dwóch odmiennych typów teorii. Goldstein, jako lekarz i psychoterapeuta, kontaktował się z ludźmi chorymi i zdezorganizowanymi wewnętrznie, a jednak mimo tak tendencyjnie dobranej próbki, stworzył teorię, która obejmuje cały organizm i stosuje się zarówno do chorych, jak i do zdrowych. Maslow wybrał bardziej bezpośredni kierunek działania, badając zdrowych ludzi, u których łatwo można było wykazać, iż odznaczają się dobrze zintegrowaną osobowością. Ludzie badani przez Masłowa jako osoby samorealizujące się są urzeczywistnieniem teorii organicystycznej.

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 446

Carl Rogers W poprzednim wydaniu określiliśmy poglądy Rogersa jako „teorię Ja", jednak obecnie określenie to wydaje się nam nieścisłe. Z jego ostatnich prac wynika jasno, że kładzie on nacisk na organizm, a nie na Ja. Ja lub pojęcie Ja może być w rzeczywistości zniekształconym obrazem autentycznej natury danej osoby. Rogers identyfikuje się również z humanistycznym nurtem współczesnej psychologii. Psychologia humanistyczna przeciwstawia się z jednej strony przygnębiającemu pesymizmowi i rozpaczy cechującym psychoanalityczny pogląd na człowieka, z drugiej strony zaś koncepcji człowieka-robota przedstawionej przez behawioryzm. Psychologia humanistyczna ma bardziej optymistyczny i pełen nadziei pogląd na naturę człowieka. Wyraża ona przekonanie, iż każda jednostka ma potencjalne zdolności zdrowego i twórczego rozwoju. Niepowodzenia w realizacji tych możliwości związane są z ograniczającymi i wypaczającymi wpływami oddziaływań rodziców, szkoły i innych presji społecznych. Te szkodliwe wpływy mogą być jednakże przezwyciężone, jeśli jednostka zechce przyjąć odpowiedzialność za własne życie. Teoria Rogersa ma również pewne punkty wspólne z psychologią egzystencjalną. Teoria ta ma charakter fenomenologiczny ze względu na to, iż Rogers kładzie silny nacisk na własne doświadczenie jednostki, na jej uczucia i wartości, na to wszystko, co określane jest jako „życie wewnętrzne". Teoria osobowości Rogersa, podobnie jak teoria Freuda, Junga, Adlera, Sullivana i Horney, wyrasta z doświadczeń zdobywanych w pracy terapeutycznej. Jak stwierdza Rogers, podstawowym źródłem określającym jego sposób myślenia psychologicznego było: „długotrwałe doświadczenie kliniczne w pracy z osobami, które - zgodnie z własną opinią lub opinią innych - potrzebują osobistej pomocy. Od roku 1928 przez blisko trzydzieści lat spędzam średnio od 15 do 20 godzin tygodniowo, z wyjątkiem okresu wakacji, starając się zrozumieć te osoby i pomóc im jako terapeuta [...]. Te właśnie godziny i relacje z tymi ludźmi pozwoliły mi na uzyskanie niemal całego mego wglądu w sens terapii, dynamikę procesów interpersonalnych oraz strukturę i funkcjonowanie osobowości" (1959, s. 188).

Cari Rogers

W świecie psychologów Carl Rogers utożsamiany jest z metodą psychoterapii, którą stworzył i rozwijał. Ten rodzaj psychoterapii określany jest jako psychoterapia niedy-

r

Carl Rogers

447

rektywna lub skoncentrowana na kliencie*. Zdaniem jej twórcy skuteczna terapia skoncentrowana na kliencie, prowadzona w optymalnych warunkach: [...] polega na tym, iż terapeuta potrafi wejść w głęboki osobisty i subiektywny związek z klientem, odnosząc się do niego nie jak naukowiec do obiektu swych badań, ani też nie jak lekarz, który ma postawić diagnozę i wyleczyć, lecz jak osoba do drugiej osoby. Oznacza to, iż terapeuta przypisuje swemu klientowi wartość bezwarunkową, niezależną od stanu, w jakim on się znajduje, od jego zachowań lub uczuć. Polega to na tym, iż terapeuta jest szczery, nie ukrywa się za obronną maską, ale wychodzi naprzeciw swemu klientowi, wyrażając uczucia, których doznaje. Oznacza to też, że terapeuta zdolny jest wczuć się w stan swego klienta; że nie ma żadnych wewnętrznych ograniczeń, które uniemożliwiałyby mu odczuwanie i rozumienie tego, co w każdym momencie kontaktu czuje jego klient; że może w pewnym stopniu przekazać mu swe empatyczne zrozumienie. Terapeuta powinien czuć się dobrze i swobodnie, wchodząc w tego rodzaju kontakt całkowicie, nie rozważać intelektualnie, dokąd może on zmierzać, a zadowalać się stworzeniem atmosfery zapewniającej klientowi absolutną wolność bycia sobą. Z punktu widzenia klienta optymalna terapia polega na coraz głębszej eksploracji najbardziej dziwnych, nieznanych i niebezpiecznych uczuć. Eksploracja ta staje się możliwa, ponieważ klient stopniowo przekonuje się, iż jest akceptowany bezwarunkowo. W ten sposób uświadamia on sobie te aspekty swych doświadczeń, które w przeszłości były wyparte ze świadomości jako zbyt zagrażające lub szkodliwe dla struktury Ja. Klient stwierdza nagle, iż w tym kontakcie przeżywa swe uczucia w sposób pełny, utożsamiając się z nimi, tak że w danym momencie jest swoim strachem, złością, czułością lub swoją siłą. Przeżycie tych różnorodnych uczuć w całym ich natężeniu pozwala mu odkryć, że doświadcza on siebie, że jest on tymi wszystkimi uczuciami. Jego zachowanie zmienia się w sposób konstruktywny, zgodnie z jego nowo doświadczanym Ja. Klient zaczyna uświadamiać sobie, iż nie musi już obawiać się swych doświadczeń, lecz że może przyjmować je swobodnie i bez lęku, jako część swego zmieniającego się i rozwijającego Ja (Rogers, 1961, s. 185).

Na podstawie tych doświadczeń terapeutycznych Rogers początkowo zbudował teorię psychoterapii i zmian osobowości. Podstawą procesu terapeutycznego w jego ujęciu jest dostrzeżenie przez klientów, iż terapeuta ma dla nich bezwarunkowy szacunek i przejawia empatyczne zrozumienie ich wewnętrznych układów odniesienia. Doświadczenie takiej bezwarunkowej akceptacji i empatycznego zrozumienia uruchamia proces zmian. W trakcie tego procesu klienci w coraz większym stopniu uświadamiają sobie swe prawdziwe uczucia i doświadczenia, a ich pojęcie Ja staje się coraz bardziej zgodne z całością doświadczeń organizmu (Rogers, 1959, s. 212-221). Gdyby została osiągnięta całkowita zgodność, klient stałby się osobą funkcjonującą w sposób pełny. Rogers przedstawia charakterystykę takiej osoby (1959, 1961), wymieniając takie jej właściwości, jak otwartość na doświadczenie, brak nastawienia obronnego, jasna i dokładna świadomość, bezwarunkowe poczucie własnej wartości i harmonijne relacje z innymi ludźmi. * Rogers posługuje się terminem „klient", a nie „pacjent", aby podkreślić, że osoba potrzebująca pomocy psychologa nie jest osobą chorą, a jej relacja z terapeutą ma inny charakter niż relacja między pacjentem a lekarzem (przyp. tłum.).

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 448

Rogers traktował proces terapeutyczny jako jeden ze szczególnych przypadków wszelkich stosunków międzyludzkich oraz sposobów komunikowania się. Było to dla niego punktem wyjścia sformułowania ogólnej teorii stosunków mię. dzyludzkich (1959,1961). Główne założenie tej teorii Rogers sformułował w spo sób następujący: Zakładając, że: a) dwie osoby mają przynajmniej minimalną ochotę być ze sobą w kontakcie; b) każda z nich ma zdolność i minimalną chęć odbierania tego, co przekazuje druga; c) kontakt ten trwa przez pewien czas - to można przypuszczać, iż związek ten będzie autentyczny i ważny. Im większa będzie zgodność między tym, czego doświadcza, co uświadamia sobie i komunikuje jedna z osób, tym większe będzie prawdopodobieństwo, iż związek między dwiema osobami doprowadzi do większej zgodności między tym, co odczuwa, i tym, co komunikuje druga osoba. Obie strony będą wzajemnie coraz lepiej rozumieć to, co przekazują; polepszy się także ich przystosowanie i funkcjonowanie psychiczne; wzrośnie wzajemne zadowolenie ze związku (1961, s. 344).

Należy tu zwrócić uwagę, że wystarczy, iż tylko u jednej z osób będących w związku istnieje zgodność między tym, czego doświadcza, co uświadamia sobie i komunikuje, aby mogły zajść zmiany w funkcjonowaniu drugiej osoby. Przedstawione powyżej koncepcje Rogers stosował w odniesieniu do życia rodzinnego (1972), wychowania i nauczania (1969), grup spotkaniowych (1970) oraz rozwiązywania napięć i konfliktów grupowych (1977). Terapia niedyrektywna zyskała sobie znaczną popularność wśród psychologów zajmujących się poradnictwem i terapią. Stało się tak częściowo dlatego, iż historycznie rzecz biorąc - wywodziła się ona z psychologii, a nie z medycyny. Zgodnie z powszechną opinią dość łatwo jej się nauczyć, a jej stosowanie prawie wcale nie wymaga posiadania wiedzy na temat diagnozy i dynamiki osobowości. Ponadto czas trwania terapii jest stosunkowo krótki, w porównaniu np. z psychoanalizą, a niektórzy klienci odnoszą ponoć pewne korzyści już po kilku sesjach terapeutycznych. W tej książce nie zajmujemy się jednak psychoterapią, a wspomnieliśmy o niej tylko dlatego, iż teoria osobowości Rogersa wywodzi się z jego doświadczeń w prowadzeniu terapii skoncentrowanej na ldiencie. Obserwacje zgromadzone w trakcie terapii stanowiły dla Rogersa: „cenne źródło materiału obserwacyjnego do badań nad osobowością" (1947, s. 358). Sformułowanie teorii osobowości pomogło również naświetlić i wyjaśnić stosowane przez niego procedury terapeutyczne.

Życiorys autora Carl Rogers urodził się 8 stycznia 1902 r. w Oak Park, w stanie Illinois, jako: „środkowe dziecko w dużej, blisko związanej ze sobą rodzinie, dla której podstawowymi wartościami były ciężka praca i wysoce konserwatywny (bliski fundamentalizmowi) protestantyzm" (1959, s. 186). Gdy Carl miał 12 lat, jego rodzina przeniosła się na farmę, a on zainteresował się naukami rolniczymi. Zainteresowanie naukami przyrodniczymi trwało również podczas pierwszych lat studiów, kiedy to Rogers przejawiał zamiłowanie do fizyki i biologii. Po ukończeniu studiów na Uniwersyte-

Życiorys autora

449

c ie Wisconsin w 1924 r. zaczął uczęszczać do Seminarium Teologicznego w Nowym Jorku (Union Theological Seminary), gdzie zetknął się z liberalnymi filozoficznymi poglądami na temat religii. Po przeniesieniu się do Szkoły Nauczycielskiej Uniwersytetu Kolumbijskiego (Teachers College of Columbia University) znalazł się pod wpływem filozoficznych poglądów Johna Deweya i zapoznawał się z psychologią kliniczną pod kierunkiem Lety Hollingworth. Na Uniwersytecie Kolumbijskim uzyskał w 1928 r. stopień magistra, a w 1931 r. stopień doktora. Pierwsze praktyczne doświadczenia z dziedziny psychologii klinicznej zdobywał w Instytucie Poradnictwa dla Dzieci (Institute for Child Guidance), w którym panowała silna orientacja freudowska. Rogers zanotował, iż: „[...] ostra sprzeczność między wysoce spekulatywnym myśleniem freudystów z Instytutu, a wysoce statystycznym thorndikowskim punktem widzenia Teachers College dawała się silnie odczuć"* (1959, s. 186, wyd. pol. 1984, s.2).

Po uzyskaniu doktoratu z psychologii Rogers zaczął pracować w O ś r o d k u

Poradnictwa w Rochester (Rochester Guidance Center), a później został jego dyrektorem. Personel byl eklektyczny o zróżnicowanym zapleczu i nasze częste i ciągłe dyskusje na temat metod postępowania oparte były na naszym codziennym, praktycznym doświadczeniu z dziećmi, dorastającą młodzieżą i dorosłymi, stanowiącymi naszą klientelę. Był to początek wysiłków - które od tamtej pory nie zatraciły dla mnie znaczenia mających na celu odkrycie prawidłowości tkwiącej w naszym doświadczeniu pracy z ludźmi. Pewnym rezultatem tych wysiłków była książka „Postępowanie kliniczne

z trudnym dzieckiem" (Clinical Treatment of the Problem Child)* (1959, s. 186-187, wyd. pol. 1984, s. 3).

W tym czasie Rogers pozostawał pod wpływem Otto Ranka, psychoanalityka, który w tym okresie odszedł od ortodoksyjnych nauk Freuda. W roku 1940 Rogers przyjął stanowisko profesora na Uniwersytecie Stanowym w Ohio (Ohio State University). Przejście od praktyki klinicznej do środowiska akademickiego miało dla Rogersa istotne znaczenie. Intelektualna ciekawość i krytycyzm starszych studentów były dla niego bodźcem do sprecyzowania swych poglądów na psychoterapię, co uczynił w swej książce zatytułowanej Counseling and psychoterapy (1942 - Poradnictwo i psychoterapia). W roku 1945 Rogers został profesorem psychologii Uniwersytetu Chicagowskiego oraz sekretarzem w tamtejszym Ośrodku Poradnictwa (Counseling Center). Opracował tam swą metodę psychoterapii skoncentrowanej na kliencie, sformułował teorię osobowości, a także prowadził badania nad psychoterapią (Rogers, 1951; Psychotherapy and personality change..., 1954). W latach 1957-1963 Rogers zajmował stanowisko profesora psychologii i psychiatrii na Uniwersytecie Wisconsin. W tym okresie zespół pod jego kierunkiem prowadził intensywne badania nad psychoterapią schizofreników, pacjentów szpitala psychiatrycznego (The therapeutic relationship and its impact, 1967). Od roku 1964 Rogers był związany z Ośrodkiem Badań Jednostki (Center for Studies of the Person) w La Jolla, w Kalifornii. Zmarł 4 lutego 1987 roku na atak serca, który nastąpił po operacji biodra. Środowisko psychologów obdarzało Rogersa licznymi zaszczytami, wybierając go na przewodniczącego Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego, a także przyznając mu nagrodę tego towarzystwa za * Przełożyła M. Król.

450

Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa

Struktura osobowości

wybitne osiągnięcia naukowe oraz nagrodę za wybitne osiągnięcia zawodowe. Obie nagrody otrzymał pierwszego roku, w którym Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne zaczęło je przyznawać. Pomimo tego znaczącego zawodowego uznania jeg0 określenie samego siebie jako „bąka" kręcącego się w obrębie psychologii wydaje się najbardziej właściwe. Autobiografia Rogersa ukazała się w tomie V History of chology in authobiography (1967 - Historia psychologii w autobiografii). Przejdziemy teraz do omówienia teorii osobowości sformułowanej przez Rogersa. Po raz pierwszy była ona przedstawiona w jego książce Client-centered therapy (1951 - Terapia skoncentrowana na kliencie), rozwinięta i ujęta w sposób bardziej formalny w rozdziale napisanym do zbioru Psychology: a study of science (1959 - Psychologia: monografia nauki) oraz opisana w sposób mniej lormalny w książkach: On becoming a person (1961; wyd. pol. O stawaniu się osubą 2002), Carl Rogers on personal power (1977 - Carl Rogers o własnych możliwościach), Freedom to learn (1969 - Wolność w uczeniu się) i A way of beeing (1980: wyd. pol. Sposób bycia, 2002). Ta ostatnia pozycja daje przegląd działalności prowadzonej przez Rogersa w ostatnich latach oraz poczynionych przez niego obserwacji. Pogląd Rogersa na sposób, w jaki powinno się dochodzić do teoretycznych stwierdzeń, przedstawiony jest poniżej: Doszedłem do przekonania, do którego inni doszli już przede mną, że w nowej dziedzinie należy prawdopodobnie zaczynać od pogrążenia się w zjawiskach, należy ujmować zjawiska z jak najmniejszą liczbą wstępnych założeń, należy przyjąć podejście właściwe naturalizmowi, obserwacyjne i opisowe, i wyciągać wnioski na jak najniższym poziomie ogólności, takie jakie wydają się przyrodzone samemu przedmiotowi obserwacji (Rogers, 1961, s. 128).

Poniższy cytat pokazuje, że Rogers traktował także swoją własną teorię - juk i teorie innych autorów - jako wstępną i niepewną: [...] w okresie swojego formułowania każda teoria zawiera nieznaną (i być mo/t w danym punkcie niepoznawalną) sumę błędów i mylnych wniosków [...] niepokoi mnie sposób, w jaki umysły małego kalibru natychmiast akceptują teorię - prawie każdą loorie - jako dogmat prawdy. Gdyby teoria mogła być traktowana jako to, czym jest - om\lna podlegającą zmianie próbą skonstruowania pajęczej sieci, zawierającej godne zaulanid fakty - wówczas służyłaby, tali jak powinna, jako bodziec do dalszego, twórczego malenia. [...] Freudowi wydawało się całkiem oczywiste, że jego twórcze teorie nie były nigdy niczym więcej, jak właśnie tym. Nie przestawał on zmieniać, różnicować, poddana: rewizji i nadawać nowego znaczenia starym terminom - zawsze z większym szacunkiem dla faktów, które zaobserwował, niż dla teorii, które zbudował. Ale w rękach jego nieostrożnych zwolenników (tak ja to widzę) pajęcza sieć zmieniła się w żelazne oko:c\ dogmatów* (1959, s. 190-191, wyd. pol. 1984, s. 7-8; kursywa dodana).

W końcowej części tego wstępu należy zwrócić uwagę na paradoks, że chociaż dynamizmy osobowości opisywane przez Rogersa są uderzająco podobne do uch. jakie można spotkać w innych teoriach, to jego założenia dotyczące ludzkiej natury podobne są jedynie do założeń przyjmowanych przez Abrahama Masłowa. Na przykład fenomenologiczne podejście Rogersa i jego poglądy na motywację podobne są do orientacji przyjmowanej przez Georga ICelly'ego, ale jego założenie, ze :

Przełożyła M. Król.

451

najważniejszym wyzwaniem dla człowieka jest „stanie się takim, jakim się naprawdę jest" stoi w diametralnej opozycji do płynnego podejścia Kelly'ego do teorii i terapii, jeszcze bardziej intrygujące są podobieństwa między Rogersem i Freudem oraz Rogersem i Skinnerem, chociaż ci trzej teoretycy uważani byliby normalnie za dziwnie dobrane towarzystwo. Rogers i Freud przyjmowali w swych modelach psychopatologii, że konflikt wywołuje lęk, a z kolei lęk prowadzi do stosowania obrony. Modele te jednakże mają zupełnie inny charakter, ponieważ ci dwaj teoretycy przyjmują odmienne założenia na temat ludzkiej natury. Rogers napisał (1961, s. 194-195) we fragmencie bezpośrednio odnoszącym się do Freuda, że: „W swych podstawach natura człowieka, kiedy działa on w sposób wolny, jest konstruktywna i godna zaufania, jest to dla mnie nieodparty wniosek z ćwierćwiekowych doświadczeń w pracy terapeutycznej. Nie żywię zbytniej sympatii do dominującego poglądu, że człowiek jest w zasadzie irracjonalny, i że jeśli jego impulsy nie zostaną poddane kontroli, to doprowadzą go do zniszczenia innych i siebie. Zachowanie człowieka jest doskonale racjonalne, z subtelną i uporządkowaną złożonością prowadzi do celów, które organizm człowieka próbuje osiągnąć. Dla większości z nas tragedią jest to, że nasze obrony nie pozwalają nam uświadomić sobie tej racjonalności, tak że świadomie poruszamy się w jednym kierunku, a nasz organizm podąża w innym". Podobnie, poszukiwanie przez Rogersa „powiązań funkcjonalnych" przypomina Skinnerowską „analizę funkcjonalną", a Rogersowskie „warunki wartości" są najwyraźniej silnymi wzmocnieniami społecznymi. Jednakże Rogers przyjmował, że wzmocnienia mogą zmuszać jednostki do zaprzeczania posiadanym przez nie właściwościom i możliwościom. Ponadto Rogers pisał, że jest to: „dla mnie nie do zakwestionowania, że człowiek ma realną możliwość dokonywania wyborów. Dla mnie nie jest złudzeniem to, że człowiek jest do pewnego stopnia architektem samego siebie" (1980, s. 57). Idąc dalej podkreśla on, że zmiana społeczna opiera się na: „ludzkim pragnieniu i możliwości dokonywania zmiany, a nie na warunkowaniu" i uznaje: „zasadniczą wolność i godność niepowtarzalnej ludzkiej osoby oraz jej zdolność samookreślenia" (1980, s. 57-59). W wyniku tych odmiennych założeń Rogers jest mniej pesymistyczny niż Freud i mniej mechanicystyczny niż Skinner.

Struktura osobowości Aczkolwiek Rogers nie kładł nacisku na konstrukty teoretyczne i uwagę swą kierował raczej na procesy zmiany i rozwoju osobowości, to jednak w jego teorii występują dwa takie konstrukty o podstawowym znaczeniu, stanowiące podwalinę całej teorii. Są to pojęcia: organizm i Ja.

Organizm Organizm w znaczeniu psychologicznym jest umiejscowieniem wszelkiego doświadczenia. Doświadczenie obejmuje wszystko to, co dzieje się w obrębie organizmu w każdym momencie i jest potencjalnie dostępne świadomości. Całość doświadczenia tworzy pole fenomenologiczne. Pole to stanowi indywidualny układ odniesienia, znany jedynie samej jednostce. „Świat ten nie może być nigdy poznany przez kogoś

1

452

Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa

Struktura osobowości

innego, chyba że za pomocą empatycznego wnioskowania, a zatem nigdy nie zostanie poznany w sposób doskonały"* (Rogers, 1959, s. 210, wyd. pol. 1984, s. 52) Zachowanie jednostki uzależnione jest od jej pola fenomenologicznego (rzeczyu is. tości subiektywnej), a nie od warunków bodźcowych (rzeczywistości zewnętrznej) Należy zwrócić uwagę, iż pole fenomenologiczne nie jest tożsame z polcni świadomości. „Świadomość jest symbolizacją pewnych naszych doświadczeń" (Rogers, 1959, s. 198, wyd. pol. 1984, s. 17). Pole fenomenologiczne w danym momencie składa się z doświadczeń świadomych (przedstawionych w fonnie symbolicznej) oraz z doświadczeń nieświadomych (nie mających postaci symbolicznej). Organizm może też różnicować doświadczenia nieuświadomione i reagować na nie. Rogers określa to zjawisko, za McClearym i Lazarusem (1949), jako subcepcję (subception). Symbolizacja doświadczenia może być nieprawidłowa, a wtedy zachowanie jednostki jest nieadekwatne. Ma ona jednak tendencję do porównywania swego usymbolizowanego doświadczenia z rzeczywistym światem zewnętrznym. To testowanie rzeczywistości umożliwia jednostce zdobycie wiedzy o świecie, na której może ona polegać w swych zachowaniach. Dzięki tej wiedzy jednostka może się zachowywać w sposób realistyczny. Jednakże część doświadczeń pozostaje nie sprawdzona lub sprawdzona jest w sposób niewłaściwy i te doświadczenia mogą być przyczyną nierealistycznych zachowań, a nawet zachowań szkodliwych dla danej jednostki. Wprawdzie Rogers nie zajmuje się istotą „prawdziwej" rzeczywistości, jednakże oczywiste jest, iż ludzie muszą mieć jakieś pojęcie zewnętrznego lub obiektywnego standardu rzeczywistości, ponieważ w przeciwnym wypadku nie mogliby przeprowadzać porównań między wewnętrznym obrazem rzeczywistości a jej obrazem „obiektywnym". Powstaje tu pytanie: w jaki sposób ludzie mogą odróżnić subiektywny nieprawidłowy obraz rzeczywistości od jej subiektywnego prawidłowego obrazu? Dzięki czemu ludzie mogą odróżniać fakty od fikcji w swym subiektywnym świecie? Jest to wielki paradoks fenomenologii. Rogers rozwiązuje ten paradoks, wychodząc poza teoretyczny schemat czystej fenomenologii. Odczucia i myśli jednostki nie są dla niej samą rzeczywistością, lecz jedynie tymczasową hipotezą mówiącą o rzeczywistości, hipotezą, która może być prawdziwa lub nieprawdziwa. Jednostka zawiesza swój osąd co do jej prawdziwości do momentu poddania tej hipotezy weryfikacji. Na czym polega taka weryfikacja? Polega ona na sprawdzeniu wiarygodności posiadanej informacji, na której opiera się przyjęta hipoteza, przez porównanie z innymi źródłami informacji. Na przykład ktoś, kto chciałby posolić swoje jedzenie, ma przed sobą dwa identyczne pojemniki, jeden z solą, drugi z pieprzem. Osoba ta przypuszcza, że sól znajduje się w pojemniku z większymi otworami. Ponieważ jednak nie ma całkowitej pewności, wysypuje trochę zawartości pojemnika na dłoń. Jeśli wysypane ziarnka są białe, a nie czarne, upewnia się, iż jest to rzeczywiście sól. Jeśli ktoś jest bardzo ostrożny, może jeszcze skosztować trochę wysypanej substancji, żeby upewnić się, czy zamiast soli nie był tam biały pieprz. Przykład ten obrazuje weryfikowanie własnych poglądów na podstawie różnych danych sensorycznych. Testowanie to polega na porównywaniu mniej pewnych informacji z wiedzą mającą bardziej bezpośredni charakter. W odniesieniu do soli ostatecznym sprawdzianem jest jej smak; szczególny rodzaj doznań smakowych przesądza o tym, że jest to sól.

Przytoczony przykład przedstawia sytuację idealną. W wielu wypadkach jednak jednostka traktuje swe doświadczenia jako wiarygodną reprezentację rzeczywistości, a nie jako wymagającą sprawdzenia hipotezę o rzeczywistości. Prowadzi to do wytworzenia wielu fałszywych przekonań o sobie samym i o zewnętrznej rzeczywistości. Rogers pisał, że: „pełna osoba jest kimś całkowicie otwartym na informacje pochodzące z wewnętrznych doznań i na informacje pochodzące z doświadczania świata zewnętrznego" (1977, s. 250).

Pojęcie Ja Część pola fenomenologicznego stopniowo wyodrębnia się z całości. Jest to Ja. Ja, czy pojęcie Ja ( s e l f - c o n c e p t ) odnosi się do: [...] zorganizowanej, spójnej, konceptualnej postaci (gestaltu) utworzonej z percepcji cech charakterystycznych Ja (ang. I lub me - przyp. tłum.) oraz percepcji relacji Ja-inni i Ja-różnorodne aspekty życia, łącznie z wartościami przypisywanymi tym percepcjom. Postać ta dostępna jest świadomości, choć niekoniecznie zawarta w świadomości. Jest to płynna i zmieniająca się postać, proces, stanowiący jednak w każdym momencie specyficzną, realnie istniejącą całość* (Rogers, 1959, s. 200, wyd. pol. 1984, s. 19).

Pojęcie Ja jest, oczywiście, jednym z centralnych konstruktów w teorii Rogersa. Poniższy cytat ilustruje, w jaki sposób do tego doszło: Jeśli chodzi o mnie, rozpoczynając pracę, przeświadczony byłem, że Ja jest mglistym, mętnym, nie posiadającym żadnego naukowego znaczenia terminem, który opuścił słownik psychologów wraz z odejściem introspekcjonistów. Wskutek tego nieprędko dotarł do mnie fakt, że gdy klientom stwarzano możliwość wyrażenia swoich problemów i ustosunkowań za pomocą swoich własnych określeń, bez kierowania i interpretowania, wykazywali oni tendencję do mówienia w terminach Ja. [...] Z wypowiedzi tych wynika jasno, że Ja musiało stanowić ważny element doświadczenia klienta, i że w jakimś osobliwym sensie jego celem było stanie się swoim „prawdziwym Ja"* (Rogers, 1959, s. 200-201, wyd. pol. 1984, s. 20).

Oprócz Ja realnego, takiego jakie ono jest (struktura Ja), istnieje także Ja idealne, które wyraża, jaka chciałaby być dana osoba.

Organizm a Ja: zgodność i niezgodność Strukturalne pojęcia organizmu i Ja mają podstawowe znaczenie dla teorii Rogersa, a ich rola uwidocznia się w jego rozważaniach nad problemem zgodności i niezgodności między spostrzeganym Ja a rzeczywistym doświadczeniem organizmu (1959, s. 203, 205-206). Jeśli przedstawione w symbolicznej formie doświadczenia jakiejś osoby, tworzące jej Ja, odzwierciedlają wiernie doświadczenia organizmu, to osobę tę możemy określić jako przystosowaną, dojrzałą i funkcjonującą w sposób pełny. Osoba taka akceptuje wszelkie doświadczenia organizmu bez poczucia zagrożenia i lęku. Zdolna jest także myśleć w sposób realistyczny. ' Przełożyła M. Król.

* Przełożyła M. Król.

L

453

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 454

Natomiast niezgodność między Ja a organizmem prowadzi do poczucia zagrożenia i niepokoju. Osoby o takiej niezgodności zachowują się obronnie, a ich sposób myślenia jest zawężony i sztywny. W swej teorii Rogers uwzględnia jeszcze dwa inne przejawy zgodności-nj c . zgodności. Pierwszy z nich to zgodność lub jej brak między rzeczywistością subiektywną (polem fenomenologicznym) a rzeczywistością zewnętrzną (światem takim, jaki on jest). Drugi typ zgodności dotyczy stopnia zbieżności między Ja realnym a Ja idealnym. Jeśli rozbieżność między Ja realnym a Ja idealnym jest duża, to jednostka jest niezadowolona z siebie i nieprzystosowana. Przyczyny powstawania niezgodności i możliwości uzyskania większej zgodności między Ja a organizmem są głównym przedmiotem zainteresowań Rogersa. Prawie całą działalność zawodową poświęcił on próbom wyjaśnienia tych podstawowych problemów psychologicznych. W części poświęconej rozwojowi osobowości przedstawimy jego poglądy na ten temat.

Dynamika osobowości Według Rogersa „istnieje jedna podstawowa tendencja organizmu - jest to dążenie do urzeczywistnienia, podtrzymania i udoskonalenia doświadczającego organizmu (Rogers, 1951, s. 487). Tendencja ta ma charakter selektywny, ukierunkowuje ona uwagę jednostki jedynie na te aspekty środowiska, które mogą konstruktywnie stymulować jej rozwój w kierunku realizacji swych możliwości i osiągnięcia pełni. Tak jak istnieje tylko jedna siła motywacyjna - dążenie do samorealizacji, istnieje też tylko jeden cel życia, którym jest samorealizacja, czyli stanie się pełną osobą. Model Rogersa opiera się na założeniu, że podstawowym celem organizmu jest doskonalenie się. Nawiązując do swoich rolniczych zainteresowań, Rogers podaje następującą analogię: Tendencja do samorealizacji może być oczywiście zablokowana lub wypaczona, ale nie można jej zniszczyć, nie niszcząc przy tym organizmu. Pamiętam ze swojego dzieciństwa, że kosz, w którym przechowywaliśmy nasze zapasy kartofli na zimę stał w piwnicy, ponad metr poniżej małego okienka. Warunki były niekorzystne, ale kartofle zaczynały kiełkować - kiełki te były blade i białe, nie przypominające zdrowych, zielonych pędów, wypuszczanych przez kartofle sadzone w glebie na wiosnę. Ale te smutne, wizecionowate pędy wyrastały na ponad pół metra w górę, kierując się do odległego światła okna. Ten dziwaczny, daremny rozwój pędów był w pewnym sensie rozpaczliwym wyrazem tej kierunkowej tendencji, którą opisywałem. Pędy te nigdy nie mogły stać się roślinami, dojrzeć, ani zrealizować swoich rzeczywistych możliwości. Ale nawet w tych najbardziej niesprzyjających warunkach dążyły one do stania się roślinami. [...] mając do czynienia z osobami, których życie zostało potwornie wypaczone [...] często myślałem o tych kiełkach kartofli. Warunki rozwoju tych osób były tak niesprzyjające, że ich życie wydawało się często nienormalne, spaczone, prawie nieludzkie. Ale mimo to można było polegać na ich tendencji kierunkowej (1980, s. 118-119).

Organizm urzeczywistnia się zgodnie z prawidłowościami wyznaczanymi przez dziedziczność. W miarę dojrzewania staje się on bardziej zróżnicowany, rośnie i rozwija się, staje się bardziej autonomiczny i uspołeczniony. Ta podstawowa tendencja

Dynamika osobowości

455

- dążenie do samorealizacji i samorozwoju - jest najlepiej widoczna wtedy, kiedy jednostkę obserwuje się przez dłuższy czas. W życiu każdej osoby występuje stały ruch naprzód, stałe dążenie do rozwoju. Ta właśnie tendencja jest jedyną siłą, na której może się opierać terapeuta dążący do polepszenia stanu swego klienta. Teza o działaniu tendencji do samorealizacji doprowadziła Rogersa do przyjęcia interesującego stanowiska, odrzucającego specyficzne konstrukty motywacyjne. Pisał on: Nauka nie rozwija się dzięki postulowaniu istnienia sił, przyciągania, awersji, przyczyn i tym podobnych konstruktów wyjaśniających dlaczego coś się dzieje. [...] nauka rozwija się i umacnia bardziej owocnie, ograniczając się do pytań o to „jak" coś się dzieje. Jeśli teoria głosi, że natura nie lubi próżni, i że to wyjaśnia dlaczego powietrze wdziera się tam, gdzie występuje jakaś próżnia lub częściowa próżnia, to teoria ta nie będzie inspiracją dla wielu wnoszących coś do nauki badań. Ale kiedy teoria zaczęła opisywać w terminach empirycznych funkcjonalny związek występujący między częściową próżnią a ciśnieniem atmosferycznym na zewnątrz pojemnika, zgromadzono istotne rezultaty. [...] Wątpię, czy psychologowie dokonają postępu w swojej dyscyplinie, jeśli ich główne teorie będą koncentrowały się na takich twierdzeniach, jak to, że człowiek szuka pożywienia, ponieważ posiada motyw lub popęd głodu. [...] Myślę, że kiedy postawimy i zaczniemy weryfikować hipotezy dotyczące koniecznych warunków i wystarczających poprzedników określonych zachowań, i kiedy zrozumiemy jakie złożone zmienne leżą u podstaw rozmaitych przejawów tendencji do samourzeczywistnienia się organizmu, znikną pojęcia specyficznych motywów (1963, s. 7-8).

Zgodnie z tym stanowiskiem, Rogers określił jaki jest „funkcjonalny związek" miedzy określonymi warunkami i poprawą uzyskiwaną podczas terapii (lub rozwojem psychologicznym): terapeuta musi być osobą autentyczną lub cechującą się zgodnością z samym sobą (kongruencją); akceptującą, troszczącą się o klienta lub wysoko go ceniącą (okazującą mu to, co później określimy jako „bezwarunkową akceptację i szacunek"); oraz okazującą klientowi empatyczne zrozumienie. Warunki te tworzą „klimat zmiany", w którym klient czuje się wolny i może uświadomić sobie swoją tendencję do samorealizacji a także działać zgodnie z nią. Pojęcie rozwoju ma u Rogersa jeszcze jeden aspekt. Tendencja rozwojowa może przejawiać się jedynie wtedy, jak zauważa Rogers, kiedy jednostka jasno spostrzega wybory stojące przed nią i nadaje im właściwą formę symboliczną. Osoba może urzeczywistniać się tylko wtedy, kiedy zdolna jest odróżniać zachowania mające charakter rozwojowy od zachowań regresywnych. Nie istnieje żaden głos wewnętrzny wskazujący, jaka droga jest drogą rozwoju, ani też żadna siła właściwa organizmowi, która popychałaby jednostkę ku rozwojowi. Przed podjęciem wyboru ludzie muszą wiedzieć, które formy zachowań mają charakter rozwojowy, a które nie; jeśli jednak już to wiedzą, to wybierają zazwyczaj rozwój, a nie regres. Rogers pisze, że „zachowanie jest przede wszystkim ukierunkowanym na cel dążeniem organizmu do zaspokojenia odczuwanych potrzeb w spostrzeganym polu" (Rogers, 1951, s. 491). To założenie, odwołujące się do istnienia wielu „potrzeb", nie jest sprzeczne z koncepcją jednego dążenia. Istnieje wprawdzie wiele różnych potrzeb, ale każda z nich służy podstawowej tendencji organizmu do samozachowania i doskonalenia się. Rogers pozostaje wierny swemu fenomenologicznemu stanowisku, stosując ograniczające określenia „doświadczane" i „spostrzegane". Jednakże, rozważając

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 456

szerzej powyższe założenie, Rogers przyznaje, iż potrzeby mogą wzbudzać odp< wiadające im zachowania, nawet jeśli nie są odczuwane w sposób świadomy (m mają odpowiedniej formy symbolicznej). Rogers (1977) pomniejsza rolę świad mości czy samoświadomości w funkcjonowaniu zdrowej jednostki. Pisze on „U osoby dobrze funkcjonującej świadomość ma charakter raczej refleksyjn odzwierciedlający, nie jest zaś ostrym, zogniskowanym skupieniem uwagi. B; może należałoby raczej powiedzieć, że u zdrowej osoby świadomość jest po pr<. tu odzwierciedleniem tego, co dzieje się w organizmie w danym momencie. Wyraźna świadomość swego Ja powstaje jedynie wtedy, gdy funkcjonowanie zoslaiizakłócone" (s. 244-245). W roku 1959 Rogers wprowadził rozróżnienie między tendencją organizmu do urzeczywistnienia a tendencją do urzeczywistnienia Ja: Po ukształtowaniu się struktury Ja ta ogólna tendencja do urzeczywistnienia się przejawia się również poprzez urzeczywistnienie się tej części doświadczeń organizmu które znajdują swe symboliczne odzwierciedlenie w Ja. Jeśli Ja jest stosunkowo zgodne z całością doświadczeń organizmu, to tendencja do urzeczywistnienia się jest stosunkowo jednolita. Jeśli Ja jest niezgodne z doświadczeniami, to ogólna tendencja do urzeczywistnienia organizmu może być ukierunkowana na cele sprzeczne z celem tego podsystemu, którym jest tendencja do urzeczywistnienia Ja (1959, s. 196-197).

Wprawdzie teoria motywacji Rogersa ma charakter monistyczny, jednakże Rogers wyróżnia dwie potrzeby, na które warto zwrócić szczególną uwagę: poti bę uznania ze strony innych i potrzebę szacunku dla samego siebie. Obie te potrzeby są potrzebami wyuczonymi. Pierwsza powstaje w dzieciństwie jako konsekwencja obdarzania dziecka miłością i opieką, druga rozwija się jako rezultat szacunku i uznania ze strony innych (1959, s. 223-224). Te dwie potrzeby, jak zobaczymy w następnej części tego rozdziału, mogą skłaniać jednostkę do osiągania celów sprzecznych z tendencją do samourzeczywistnienia, zniekształcając doświadczenia organizmu.

Rozwój osobowości Jakkolwiek organizm i Ja mają silną wrodzoną tendencję do samourzeczywistnicnia, to są także przedmiotem silnych wpływów środowiska, a szczególnie środowiska społecznego. Rogers w odróżnieniu od innych teoretyków o orientacji klinicznej, takich jak Freud, Sullivan i Erikson, nie wyodrębnia specyficznych stadiów, przez które przechodzi jednostka w swej drodze od dzieciństwa do dojrzałości. Koncentruje się natomiast na wpływie, jaki wywiera ocenianie jednostki przez innych ludzi, szczególnie w czasie jej dzieciństwa, na powstawanie rozbieżności między doświadczeniami Ja. Gdyby oceny innych osób miały wyłącznie pozytywny charakter (Rogers określa to jako bezwarunkową akceptację), to między organizmem a Ja nie powstałaby rozbieżność czy niezgodność. Rogers pisze: „Jeżeli jednostka mogłaby doświadczać jedynie bezwarunkowego pozytywnego ustosunkowania, wówczas nie rozwinęłyby się żadne warunki własnej wartości, ustosunkowanie do samego siebie miałoby charakter bezwarunkowy, potrzeby pozytywnego ustosunkowania 1i 1

w Rozwój osobowości

457

i wytworzenia ustosunkowania do samego siebie nie stałyby nigdy w sprzeczności z organizmalną oceną, oraz jednostka mogłaby trwać w psychologicznym przystosowaniu i w pełni funkcjonować"* (1959, s. 224, wyd. pol. 1984, s. 49-50). Jednakże rodzice oraz inni ludzie oceniają zachowanie dziecka czasami pozytywnie, a czasami negatywnie i dlatego też uczy się ono odróżniać swoje pozytywne (aprobowane) zachowania i uczucia od zachowań i uczuć negatywnych (nie akceptowanych). Doświadczenia nie aprobowane, oceniane negatywnie, są zazwyczaj wyłączane z pojęcia Ja, nawet jeśli są one wartościowe dla organizmu, powoduje to, iż pojęcie Ja jest niezgodne z doświadczeniami organizmu. Dziecko stara się być takie, jakie chcą go widzieć inni, zamiast być takie, jakie jest. Rogers mówi: „[...] jednostka ocenia doświadczenia pozytywnie albo negatywnie jedynie ze względu na warunki własnej wartości, które zostały zapożyczone od innych, nie zaś ze względu na to, czy doświadczenie służy lub nie służy jej organizmowi"* (1959, s. 209, wyd. pol. 1984, s. 31). Ilustruje to następujący przypadek. Chłopiec spostrzega siebie jako dobrego chłopca, kochanego przez rodziców, ale wie zarazem, że lubi dokuczać swojej młodszej siostrze, za co jest karany. W rezultacie musi on zrewidować obraz samego siebie i swe wartości oraz przyjąć jedną z kilku możliwych postaw: a) „jestem złym chłopcem", b) „moi rodzice mnie nie lubią", c) „nie lubię dokuczać swojej siostrze". Każda z tych postaw wobec samego siebie może wiązać się z pewnym zniekształceniem prawdy. Załóżmy, że chłopiec ten przyjął postawę „nie lubię dokuczać swojej siostrze", zaprzeczając w ten sposób swym prawdziwym uczuciom. Zaprzeczenie nie oznacza, iż rzeczywiste uczucia przestaną istnieć, będą one nadal różnymi drogami wpływać na zachowanie, chociaż są nieświadome. Będzie zatem istniał konflikt między wartościami świadomymi, uwewnętrznionymi i nieautentycznymi a wartościami nieświadomymi i autentycznymi. Jeśli coraz więcej „prawdziwych" wartości będzie zastępowanych przez wartości przejęte czy zapożyczone od innych, aczkolwiek spostrzegane jako wartości własne, to Ja stanie się podobne do skłóconej ze sobą rodziny. Taka osoba będzie odczuwać napięcie, skrępowanie, niezadowolenie, będzie czuła się tak, jakby nie wiedziała, jaka naprawdę jest i czego rzeczywiście chce. Tak więc w trakcie dzieciństwa pojęcie Ja staje się stopniowo coraz bardziej zafałszowane na skutek oceniania Ja przez innych ludzi. W rezultacie, doświadczenia organizmu, niezgodne z zafałszowanym pojęciem Ja, odczuwane są jako zagrażające i budzą lęk. W celu utrzymania integralności pojęcia Ja te zagrażające doświadczenia nie zostają odzwierciedlone w postaci symbolicznej lub też ich symboliczne odzwierciedlenie jest zniekształcone. Zaprzeczenie czy wyparcie jakiegoś doświadczenia nie jest tożsame z ignorowaniem go. Wyparcie jest zafałszowaniem rzeczywistości bądź przez uznanie, iż ona nie istnieje, bądź przez spostrzeganie jej w sposób zniekształcony. Ludzie wypierają np. swe agresywne uczucia, ponieważ są one niezgodne z ich obrazem samych siebie jako osób łagodnych i przyjaznych wobec innych. W takim wypadku wyparte uczucia mogą wyrażać się za pośrednictwem zniekształconego procesu symbolizacji, np. poprzez rzutowanie ich na innych ludzi. Rogers wskazuje, iż ludzie często starają się utrzymać i potwierdzać taki swój obraz Ja, który jest całkowicie niezgodny z rzeczywistością. Osoba przekonana o swojej bezwartościowości będzie * Przełożyła M. Król.

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 458

skłonna wykluczać ze świadomości wszelkie fakty sprzeczne z tym obrazem Ja lub " też będzie interpretować te fakty w ten sposób, by były one zgodne z jej poczuciem •* bezwartościowości. Jeśli zostanie w pracy awansowana, to powie: „szef zrobił to z litości" albo „nie zasługuję na to". Niektóre osoby mogą nawet źle pracować na nowym stanowisku, aby udowodnić sobie i światu, że rzeczywiście są do niczego. Jak jednak ktoś może wypierać zagrożenia obrazu Ja, jeśli najpierw nie jest ich świadomy? Rogers twierdzi, że istnieje możliwość dyskryminacji bodźców poniżej progu świadomego rozpoznania, a zatem zagrażające informacje mogą być rejestrowane nieświadomie (jest to śubcepcja), zanim zostaną spostrzeżone. Na przykład zagrażające przedmioty lub sytuacje mogą wywoływać reakcje autonomiczne, takie jak bicie serca, które są odczuwane świadomie jako odczucia lęku, aczkolwiek jednostka nie jest w stanie zidentyfikować przyczyn tych zakłóceń. Uczucie lęku uruchamia z kolei mechanizm wyparcia, który zapobiega uświadomieniu sobie zagrażającego doznania. Rozdźwięk między Ja a organizmem nie tylko powoduje przyjęcie postaw obronnych i skłania do zniekształcenia swych doświadczeń, lecz także wpływa na relacje z innymi ludźmi. Osoby nastawione obronnie skłonne są odczuwać wrogie uczucia wobec osób, których zachowanie, ich zdaniem, wyraża ich własne wyparte uczucia. W jaki sposób można zlikwidować czy zmniejszyć ten rozdźwięk między Ja a organizmem i między Ja a innymi ludźmi? Rogers przedstawia w tej kwestii 1 twierdzenia, które podajemy poniżej. Po pierwsze „w pewnych warunkach, przede wszystkim przy braku jakiegokolwiek zagrożenia struktury Ja, doświadczenia niezgodne z nią mogą zostać dostrzeżone i zanalizowane, a struktura Ja może zostać przekształcona tak, ab\ zasymilowała i objęła te doświadczenia" (1951, s. 517). W trakcie terapii skoncentrowanej na kliencie jednostka znajduje się właśnie w takiej niezagrażającej sytuacji, ponieważ terapeuta w pełni akceptuje wszysi ko. co klient wyraża. Taka ciepła, akceptująca postawa ze strony terapeuty ośmiela klientów i umożliwia im poznanie oraz włączenie do świadomości nieświadomych uczuć. Powoli i stopniowo klienci badają swe zagrażające i nie mające symbolicznej formy uczucia. W warunkach bezpieczeństwa, jakie stwarza relacja terapeutyczna, te dotychczas zagrażające uczucia mogą zostać zasymilowane i włączone do struktury Ja. Taka asymilacja może wymagać dość drastycznej reorganizacji pojęcia Ja w celu przybliżenia go do rzeczywistości doświadczeń organizmu. „Klient staje się w sposób bardziej pełny tym, czym jest jako organizm, i to wydaje się być istotą terapii" (Rogers, 1955, s. 269). Rogers przyjmuje, iż niektórzy ludzie mogą tego dokonać bez przechodzenia psychoterapii. Zaakceptowanie i zasymilowanie doświadczeń, których symboliczna forma była dotychczas zniekształcona, daje ważne korzyści społeczne, ponieważ osoba taka zaczyna lepiej rozumieć innych ludzi i w większym stopniu ich akceptuje. Myśl ta przedstawiona jest w następnym twierdzeniu: „Jeśli wszystkie spostrzegane i akceptowane przez jednostkę doświadczenia natury sensorycznej i wegetatywnej tworzą jeden spójny i zintegrowany system, to z pewnością lepiej rozumie ona i łatwiej akceptuje innych ludzi jako odrębne istoty" (1951, s. 520). Jeśli kto* czuje się zagrożony przez swe seksualne impulsy, to może zacząć krytykować osoby, których zachowanie spostrzega jako zabarwione seksualnie. I odwrotnie, jeśli ktoś akceptuje swe własne seksualne i wrogie uczucia, to jest bardziej tolerancyjny wobec ich przejawów u innych ludzi. W efekcie następuje polepszenie

Rozwój osobowości

459

relacji społecznych i maleje liczba konfliktów. Zdaniem Rogersa społeczne implikacje tego stwierdzenia: „przekraczają nasze wyobrażenia" (s. 522). Stanowić może ono nawet klucz do przezwyciężania konfliktów międzynarodowych. W swym ostatnim twierdzeniu Rogers wskazuje na to, iż dla zdrowego przystosowania wielkie znaczenie ma stałe sprawdzanie swych wartości: „Kiedy jednostka spostrzega i włącza do struktury Ja coraz więcej doświadczeń swego organizmu, przekonuje się, że zastępuje swój system wartości - oparty w dużym stopniu na introjekcjach, które otrzymały fałszywą reprezentację symboliczną ciągłym procesem wartościowania" (1951, s. 522). W stwierdzeniu tym nacisk położony jest na dwa słowa - system i proces. System oznacza coś ustalonego i statycznego, natomiast proces oznacza, że coś się stale odbywa. Przystosowanie się w sposób zdrowy i zintegrowany polega na tym, iż jednostka musi stale oceniać swe doświadczenia, aby wiedzieć, czy nie wymagają one zmiany jej struktury wartości. Sztywny, ustalony system wartości uniemożliwia efektywne reakcje na nowe doświadczenia. Jednostka musi być elastyczna, aby przystosowywać się odpowiednio do zmiennych warunków życia. W związku z tym Rogers stawia pytanie, czy ten stały proces oceniania własnych doświadczeń w kategoriach czysto osobistych nie prowadzi do anarchii społecznej. Rogers sądzi, że nie. Wszyscy ludzie mają: „zasadniczo te same potrzeby, w tym potrzebę akceptacji przez innych", a zatem ich wartości będzie cechować: „wysoki stopień powszechności" (s. 524). Trafne podsumowanie modelu rozwoju osobowości Rogersa znajduje się w następującym fragmencie jego książki (1959, s. 226-227, wyd. pol. 1984, s. 52-53): Z powodu zniekształconej percepcji, biorącej swój początek w warunkach własnej wartości, jednostka oddala się od integracji, charakterystycznej dla stanu niemowlęctwa [...] To, według nas stanowi podstawowe odsunięcie się od siebie, zachodzące w człowieku. Przestaje on być dopasowany do siebie, do swojego własnego naturalnego organizmalnego wartościowania doświadczenia, natomiast w celu ochrony pozytywnego ustosunkowania ze strony innych zaczyna fałszować niektóre doświadczane wartości oraz spostrzegać je w kategoriach opartych na ich wartości dla innych. Nie jest to już świadomy wybór, ale naturalny i tragiczny rozwój w dzieciństwie. Droga rozwoju w kierunku psychicznej dojrzałości, droga terapii wiedzie poprzez niwelowanie owego odejścia od siebie w funkcjonowaniu człowieka, poprzez zniesienie warunków własnej wartości, poprzez osiągnięcie Ja, które jest zgodne z doświadczeniem i odbudową ujednoliconego organizmalnego procesu wartościowania, jako regulatora zachowania*.

Według modelu Rogersa, do psychopatologii lub emocjonalnych zaburzeń dochodzi wtedy, gdy jednostka doświadczała warunkowej akceptacji. Związane z nią warunki wartości prowadzą do niezgodności między Ja a doświadczeniem. Niezgodność ta przypomina konflikt między id a superego w teorii Freuda; kiedy dociera ona do świadomości, wywołuje lęk, na który jednostka reaguje zaprzeczaniem lub zniekształcaniem doświadczeń, ponieważ świadomość tej niezgodności narażałaby na utratę akceptacji innych i szacunku dla samego siebie. A zatem celem stosowania obrony jest utrzymanie (fałszywego lub zniekształconego) pojęcia Ja. Model ten wyjaśnia szereg wyraźnie paradoksalnych zachowań. Weźmy na przykład * Przełożyła M. Król.

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 460 maltretowaną żonę, która nadal pozostaje w wyraźnie patologicznym związku. Dlaczego nie rozwodzi się? Dlaczego racjonalizuje zachowania swego męża? Zgodnie z przedstawionym rozumowaniem, pozostaje ona w tym związku, ponieważ uświadomienie sobie jego chorobliwego charakteru stanowiłoby zagrożenie dla jej jedynej możliwości uzyskiwania akceptacji. Jak na ironię, w celu zachowania jedynej drogi uzyskiwania uwagi, może ona zaprzeczać swym uczuciom i w zniekształcony sposób postrzegać zachowanie i motywy swojego męża.

Natomiast osoby, które doświadczały bezwarunkowej akceptacji, utrzymują lub potrafią przywracać zgodność między Ja a doświadczeniem. Osoby takie nie muszą posługiwać się mechanizmami obronnymi, ponieważ nie doświadczają konfliktów czy niezgodności. Takie zdrowe osoby Rogers określa jako osoby w pełni funkcjonujące. Podobnie jak w przypadku osób samorealizujących się według Masłowa, dla osób w pełni funkcjonujących charakterystyczny jest pewien sposób życia czy proces, a nie końcowy stan osiągnięcia celu. Osoby, które żyją w taki „dobry sposób" posiadają, jak się wydaje, trzy cechy (Rogers, 1961, s. 184-192). Po pierwsze, ponieważ osoba taka nie musi bronić się przed jakimkolwiek doświadczeniem, cechuje ją rosnąca otwartość na doświadczenie. Oznacza to, że nie występuje u niej obronność i osoba taka jest w stanie uświadamiać sobie i wyrażać wszystkie swoje uczucia. Po drugie, ludzie tacy żyją w sposób coraz bardziej egzystencjalny. Nie są oni sztywni, nie kierują się z góry przyjmowanymi założeniami dotyczącymi tego co mają robić lub kim mają być, „w każdej chwili żyją w pełni". I w końcu, ludzie „w pełni funkcjonujący" mają coraz większe zaufanie do swojego organizmu. Osoby takie podejmują swoje własne decyzje i polegają na nich. Rozwija się u nich poczucie, że „robienie tego co «wydaje się słuszne» okazuje się miarodajną i godną zaufania wskazówką, którą mogą kierować się, aby ich zachowanie dawało im prawdziwą satysfakcję". W miarę jak stają się coraz bardziej otwarte na swoje doświadczenie, mogą robić to „na co mają ochotę", z pewnością siebie, ale nie w sposób agresywny czy arogancki. Osoby takie są otwarte na swoje uczucia i wolne od mechanizmów obronnych. Czują się wolne i mogą postępować zgodnie ze swoimi skłonnościami, ponieważ są w stanie przyjąć konsekwencje swoich zachowań i jeśli nie są one zadawalające, skorygować je. W podsumowaniu tego opisu podstawowych aspektów teorii Rogersa czytelnik może zadawać sobie pytanie, dlaczego teoria ta nosi nazwę „skoncentrowanej na osobie", a nie „skoncentrowanej na organizmie". Odpowiedź jest całkiem prosta. Jeśli osoba funkcjonuje w sposób pełny, to jest tożsama z organizmem, a więc wszystko jedno, który z tych dwu terminów zostanie zastosowany. Zazwyczaj używa się terminu „osoba", ponieważ ma on bardziej psychologiczne znaczenie. Osoba jest doświadczającym organizmem. Jeśli Ja jest w pełni zgodne z organizmem, to osoba jest również tożsama z Ja. Wszystko to sprowadza się do następującego stwierdzenia: Organizm jest żywym, rozwijającym się, holistycznym systemem i stanowi podstawową rzeczywistość psychologiczną. Jakiekolwiek odchylenie od tej zasady zagraża integralności osoby.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Badania Rogersa w dziedzinie poradnictwa i psychoterapii miały charakter pionierski, a Rogers zasługuje na wielkie uznanie za to, iż zachęcił innych i sam pro-

Charakterystyczne badania i metody badawcze

461

wadził badania nad naturą procesów zachodzących podczas terapii. Zaprojektowanie i przeprowadzenie dobrze kontrolowanych badań nad psychoterapią jest niezwykle trudne ze względu na subtelną i intymną naturę posiedzeń terapeutycznych. Terapeuci nie byli skłonni podporządkowywać dobra pacjenta potrzebom badań i niechętnie zezwalali na naruszenie prywatności pokoju terapeutycznego, jednakże Rogers wykazał, że nagrywanie sesji terapeutycznych na taśmę magnetofonową, za zgodą pacjenta, nie jest szkodliwe dla przebiegu terapii. W praktyce zarówno pacjent, jak i terapeuta szybko zapominają o obecności mikrofonu i zachowują się zupełnie naturalnie. Rogers i jego współpracownicy zarejestrowali w ten sposób wiele sesji terapeutycznych, co umożliwiło obiektywną i ilościową analizę przebiegu terapii. W dużej mierze dzięki jego staraniom zaczynamy dowiadywać się czegoś o procesie psychoterapii (patrz: The therapeutic relationship and its impact, 1967; Psychotherapy and personality change, 1954; Seeman i Raskill, 1953; Cartwright i Lerner, 1963; przegląd krytyczny - Wylie, 1978). Celem badań empirycznych prowadzonych przez Rogersa i jego współpracowników było przede wszystkim wyjaśnienie i zrozumienie istoty psychoterapii oraz ocena jej efektów. Jednakże wiele z ich odkryć miało duży wpływ na teorię osobowości sformułowaną przez Raimy'ego (1943) i Rogersa. Teoria Rogersa nie jest przyjętym z góry poglądem określającym istotę terapii i wyznaczającym kierunek badań. Jej systematyczne sformułowania są konsekwencją odkryć badawczych. Jak pisze Rogers: „Przez wiele lat pojęcie Ja było w psychologii niepopularne i psychologowie zajmujący się psychoterapią skoncentrowaną na kliencie z pewnością nie byli na początku skłonni do stosowania pojęcia Ja jako terminu wyjaśniającego" (1951, s. 136).

Badania jakościowe Wiele swych poglądów na osobowość Rogers wyjaśnia za pomocą przykładów, przedstawiając te fragmenty nagranych na taśmę wypowiedzi klientów, które ukazują, jaki jest ich obraz samych siebie i jakie w nim zaszły zmiany w trakcie terapii. Literatura dotycząca terapii niedyrektywnej lub skoncentrowanej na ldiencie pełna jest tego typu przykładów (Rogers, 1942, 1948, 1951, 1961, s. 73-106, The therapeutic relationship and its impact, 1967, s. 401-418; Psychotherapy and personality change, 1954; Rogers i Wallen, 1946; Muench i Rogers, 1946; Snyder i in., 1947). Wydaje się, że Rogers szczególnie lubi w ten sposób przedstawiać swe poglądy, aczkolwiek oczywiście nie traktuje tych fragmentów nagrań magnetofonowych jako dowodów potwierdzających trafność jego teorii osobowości. Stosowane są one raczej w celu zaznajomienia czytelnika z typowymi zjawiskami zachodzącymi w trakcie sesji terapeutycznych i wskazania tych rodzajów doświadczeń, które wymagają wyjaśnienia.

Analiza treści Metoda ta polega na utworzeniu zbioru kategorii, za pomocą których można klasyfikować, a następnie zliczać wypowiedzi pacjenta. W swym pionierskim badaniu Porter (1943) stworzył podstawy wielu późniejszych prac nad kategoryzacją nagra-

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 462

nych wywiadów terapeutycznych. Stwierdził on, że ta metoda analizy daje rzetelne wyniki. W innym wczesnym badaniu, przeprowadzonym przez ucznia Rogersa (Raimy, 1948), zanalizowano zmiany, jakie zachodzą podczas psychoterapii w ustosunkowaniu się do samego siebie. W tym celu Raimy wyróżnił następujące kategorie: pozytywny łub aprobujący stosunek do siebie, negatywny lub dezaprobujący stosunek do siebie, ambiwalentny stosunek do siebie, niejasny stosunek do siebie, wypowiedzi dotyczące obiektów zewnętrznych i innych ludzi oraz pytania. Przepisane nagrania dotyczące 14 przypadków, z których każdy obejmował od 2 do 21 wywiadów, poddano analizie i kategoryzacji, a następnie policzono, ile poszczególnych kategorii wypowiedzi występuje w kolejnych stadiach terapii. Stwierdzono, iż na początku terapii u klientów przeważał dezaprobujący lub negatywny stosunek do siebie, a wraz z zaawansowaniem terapii zachodziły wahania w samoakceptacji i wzrastała ambiwalencja. Pod koniec psychoterapii u tych klientów, u których stwierdzono poprawę, przeważały stwierdzenia wyrażające aprobatę dla siebie. Natomiast klienci, u których nie stwierdzono poprawy, w dalszym ciągu mieli wobec siebie stosunek ambiwalentny lub dezaprobujący. Analiza treści stosowana była również w innej grupie badań, których celem było zweryfikowanie hipotezy głoszącej, iż wzrost akceptacji samego siebie wiąże się ze wzrostem akceptacji innych ludzi. Wyodrębniono kategorie pozytywnych, negatywnych i ambiwalentnych uczuć wobec siebie i innych oraz zastosowano je do analizy wypowiedzi osób poddanych terapii. W jednym z badań (Seeman, 1949) stwierdzono, iż w trakcie terapii wzrosła liczba pozytywnych ustosunkowań się do siebie, a zmalała liczba ustosunkowań negatywnych, natomiast nie zaobserwowano żadnych towarzyszących temu zmian w uczuciach wobec innych ludzi. W drugim badaniu (Stock, 1949), w którym stosowano podobną metodę analizy treści, nie udało się stwierdzić, że zmiany w uczuciach żywionych wobec samego siebie zachodziły wcześniej i wywoływały zmiany w uczuciach wobec innych ludzi. W trzecim badaniu uzyskano pewne potwierdzenie tej hipotezy, aczkolwiek zmiany postaw wobec innych nie były ani tak wyraźne, ani tak systematyczne, jak zmiany postaw wobec samego siebie. Badania, w których zamiast analizy treści stosowano różne testy i skale, nie potwierdziły hipotezy, iż wzrost akceptacji siebie prowadzi do wzrostu akceptacji innych ludzi (Gordon i Cartwright, 1954). Jednakże interesujące jest, że istnieje dość znaczna korelacja między koncepcją Ja a koncepcją innych ludzi (w badaniu Sheerera korelacja ta wynosiła 0,51, a w badaniu Stock 0,66). Oznacza to, iż jeśli ktoś myśli dobrze o sobie, to prawdopodobnie myśli również dobrze o innych, a ludzie, którzy nie akceptują siebie, są skłonni także nie akceptować innych. Korelację o podobnej wielkości ustalił również Phillips (1951) w badaniach dotyczących postaw wobec samego siebie i postaw wobec innych ludzi u różnych grup nie przechodzących terapii. Ze względu na to, iż większość badań nad akceptacją siebie i akceptacją innych obejmowała bądź osoby poddawane psychoterapii, bądź też studentów, Medinnus i Curtis (1963) postanowili zbadać normalne matki. W badaniu tym stwierdzono, że matki, które akceptowały siebie, były bardziej skłonne akceptować swe dzieci niż matki, które siebie nie akceptowały. Wylie (1961, 1978) zanalizowała wiele badań i stwierdziła, iż w zasadzie dostarczają one dowodów potwierdzających hipotezę, iż akceptacja samego siebie jest związana z akceptacją innych ludzi. Jednakże, zdaniem tej autorki, większość tych badań ma poważne wady, które stawiają pod znakiem zapytania uzyskane w nich wyniki.

Charakterystyczne badania i metody badawcze

463

Skale ocen Rogers i jego współpracownicy wnieśłi istotny wkład do badań nad psychoterapią, przeprowadzając pomiary procesu psychoterapii i zmian podczas niej zachodzących za pomocą skal ocen. Aczkolwiek Rogers nie zaprzecza, że ocena rezultatów psychoterapii jest sprawą bardzo istotną, to jednak sądzi, iż badanie postaw i zachowań terapeuty w powiązaniu ze zmianami zachodzącymi u klienta może nam więcej powiedzieć o tym, od czego zależy efektywność psychoterapii. W tym celu opracowano dwa rodzaje skal: skalę do pomiaru postaw terapeuty oraz skalę służącą do pomiaru zmian zachodzących u klienta. Przykładem skali do pomiaru postaw terapeuty jest poniższa skala zgodności, skonstruowana przez Kieslera (The therapeutic relationship and its impact, 1967, s. 581-584): Stopień 1. Występuje wyraźna rozbieżność między tym, jak terapeuta odbiera pacjenta, a tym, co mu w tym samym czasie przekazuje. Stopień 2. Terapeuta przekazuje klientowi informacje w odpowiedzi na jego pytania, ale odpowiedzi te są nieszczere, kłamliwe lub mają charakter „półprawdy". Stopień 3. Terapeuta nie zniekształca swych uczuć wobec klienta, ale nie przekazuje mu swych prawdziwych uczuć. Stopień 4. Terapeuta przekazuje informacje klientowi zarówno spontanicznie, jak i w odpowiedzi na jego pytania, zamiast ukrywać je z przyczyn osobistych lub zawodowych. Stopień 5. Terapeuta przekazuje otwarcie i swobodnie uczucia, zarówno pozytywne, jak i negatywne, jakie żywi wobec klienta w danej chwili - bez oznak postawy obronnej lub chowania się za profesjonalną maską. Przykładem skali oceniającej proces terapeutyczny jest stworzona przez Gendlina skala do oceny charakteru związku terapeutycznego (The therapeutic..., 1967a, s. 603-611): Stopień 1. Odrzucenie związku. Stopień 2. Fizyczna akceptacja związku bez jawnej akceptacji. Stopień 3. Częściowa akceptacja związku lub sporadyczne bycie obok siebie. Stopień 4. Obok siebie i razem, związek jako kontekst terapii. Stopień 5. Związek jako swego rodzaju terapia, nie tylko jako ogólny kontekst terapii. Stopień 6. Związek staje się trwałą rzeczywistością i dlatego też może zbliżać się do zakończenia. Skale te zastosowano w sposób najbardziej ambitny w badaniu dotyczącym psychoterapii prowadzonej ze schizofrenikami (The therapeutic..., 1967). Aczkolwiek Rogers i jego współpracownicy chcieli sprawdzić, czy psychoterapia skoncentrowana na pacjencie daje dobre rezultaty w odniesieniu do pacjentów szpitala państwowego, to badanie dotyczyło przede wszystkim związków terapeutycznych, a nie schizofrenii. Skale ocen wypełniali terapeuci, pacjenci oraz sędziowie, którzy nie mieli żadnych informacji o poszczególnych przypadkach poza fragmentami z nagranych na taśmie sesji terapeutycznych. Nie przedstawimy tu całości wyników, ponieważ są one zbyt obszerne. Przytoczymy tylko kilka ważniejszych ustaleń.

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 464

Okazało się, iż wszystkie skale, poza skalą mierzącą bezwarunkową akup tację, były dostatecznie rzetelne. Po przeczytaniu stosunkowo krótkich serii fragmentów z całego zapisu terapii, sędziowie niezależni byli w stanie dokonyu tiL rzetelnych ocen. Stwierdzono ujemną korelację między oceną relacji terapeutu-/nej dokonaną przez terapeutę a oceną pacjenta oraz oceną bezstronnego sęd/iego. Rogers komentuje ten nieoczekiwany wynik w ten sposób: Stwierdzenie, iż nasi terapeuci - aczkolwiek kompetentni i sumienni - spostrzegali relację, w której uczestniczyli, zbyt optymistycznie, a w niektórych przypadkach w znacznym stopniu nietrafnie, działa otrzeźwiająco. Okazało się, iż pacjent, mimo swej psychozy, lub zdolny młody student nie posiadający wiedzy terapeutycznej spostrzegają tę relację w sposób bardziej użyteczny (i prawdopodobnie bardziej trafny)

(The therapeutic..., 1967, s. 92).

Ogólnie rzecz biorąc, okazało się, iż w tej grupie, składającej się z 8 chronicznych schizofreników i 8 pacjentów z ostrą schizofrenią, postęp (polepszenie) był niewielki.

Badania z zastosowaniem techniki Q Pojawienie się na Uniwersytecie Chicagowskim angielskiego psychologa Williama Stephensona okazało się wielkim dobrodziejstwem dla Rogersa i jego współpracowników. Opracowane przez niego metody badawcze nadają się szczególnie do badania obrazu samego siebie metodą analizy jednego przypadku. Metody te określa się jako technikę Q Stephensona. Należy wprowadzić rozróżnienie między samą techniką Q Stephensona a jej logicznymi podstawami, określanymi przez Stephensona jako metodologia Q. Za pomocą metodologii Q wywodzi się z teorii logiczne hipotezy, które mogą być następnie testowane przy użyciu techniki Q. Jednakże badacz może posługiwać się techniką Q bez odwoływania się do metodologii Q. Tak właśnie postępowali Rogers i jego współpracownicy. Różnica między modelem badań wypracowanym przez Stephensona a badaniami przeprowadzonymi pod auspicjami Rogersa będzie wyraźnie widoczna, jeśli porównamy badania Nunnally'ego (1955), ucznia Stephensona, z badaniami uczniów Rogersa - Butlera i Haigha (1954). Oba te badania dotyczyły zmian w koncepcji Ja przed i po terapii. Nunnally zastosował schemat eksperymentalny wywodzący się z metodologii Q oraz pełny komplet technik Q, przeprowadził także analizę czynnikową. Butler i Haigh zastosowali jedynie technikę sortowania (Q-sort) i obliczyli korelacje intraindywidualne. Poza tym Nunnally - zgodnie z zaleceniem Stephensona - analizował jeden przypadek, natomiast Butler i Haigh badali większą liczbę osób. Co to jest technika Q? Zasadniczo jest to metoda służąca do systematycznego badania wyobrażeń jednostki o sobie samej, aczkolwiek może być ona stosowana również do innych celów. Osoba badana tą techniką dostaje plik twierdzeń i proszona jest o posortowanie ich zgodnie z uprzednio ustalonym rozkładem, obejmującym kontinuum od twierdzeń najlepiej charakteryzujących osobę wykonującą sortowanie do twierdzeń najmniej do niej pasujących. Ustalony rozkład ma w przybliżeniu charakter rozkładu normalnego i jest dokładnie taki sam dla wszystkich osób badanych w danym eksperymencie. Te stałe własności rozkładu

Charakterystyczne badania i metody badawcze

465

pozwalają na szybkie przeprowadzenie obliczeń statystycznych, ponieważ wszystkie sortowania są w sposób wymuszony dokonywane tak, by tworzyły rozkłady 0 tej samej średniej i tym samym odchyleniu standardowym. Sortowania mogą odzwierciedlać nie tylko to, jak ludzie spostrzegają siebie obecnie, lecz także to, jacy chcieliby być (Ja idealne), jacy byli, mając 15 lat, jak są spostrzegani przez swoje matki itd. Można zastosować tyle różnych sortowań - czyli zmiennych - ile zdecyduje się użyć dany badacz. Na przykład Bowdlear (1955), badając pacjenta z epilepsją przechodzącego terapię, zastosował 25 sortowań. Wyniki uzyskane w takim wielozmiennowym schemacie badawczym mogą być analizowane za pomocą metod korelacyjnych, analizy czynnikowej lub analizy wariancji. Twierdzenia do sortowania Q (Q-sort) mogą być dobierane na różne sposoby. Mogą być tak sformułowane, by pasowały do jakiejś określonej teorii osobowości - wiele takich przykładów przedstawia w swojej książce Stephenson (1953) _ lub też mogą być wybrane ze zbioru stwierdzeń pochodzących z protokołów terapeutycznych, autocharakterystyk, kwestionariuszy osobowości itp. Przyjrzyjmy się bliżej badaniu przeprowadzonemu przez Butlera i Haigha (1954), stanowiącemu typowy przykład sposobu posługiwania się techniką Q przez Rogersa i jego współpracowników. Badacze ci postanowili zweryfikować założenie, że ludzie, którzy zgłaszają się po poradę, są z siebie niezadowoleni, oraz że po skutecznej terapii ich niezadowolenie z siebie maleje. Dla celów tego badania twierdzenia Q-sort dobrano w sposób losowy z wielu protokołów terapeutycznych. Znalazły się tam takie twierdzenia, jak: „Jestem osobą uległą", „Jestem człowiekiem ciężko pracującym", „Jestem sympatyczny" i „Jestem osobą impulsywną". Przed rozpoczęciem terapii każdy klient proszony był o dwukrotne posortowanie twierdzeń według dwóch różnych instrukcji: Sortowanie opisujące Ja realne. Posortuj te kartki tak, aby opisywały ciebie, tak jak się widzisz dzisiaj, poczynając od tych kart, które najmniej do ciebie pasują, do tych, które pasują najlepiej. Sortowanie opisujące Ja idealne. Teraz posortuj te karty tak, aby opisać swój ideał - osobę, którą w głębi duszy najbardziej chciałbyś być. Następnie dla każdej osoby obliczano korelację między rozkładami tych dwóch sortowań. Średnia korelacja między sortowaniem opisującym Ja realne 1 sortowaniem opisującym Ja idealne wynosiła dla badanej grupy zero, co wskazuje, iż nie było zgodności między tym, jak osoby te spostrzegały siebie, a tym, jakie chciały być. Takie same dwa sortowania wykonywała grupa kontrolna, składająca się z osób, które nie były zainteresowane terapią. Grupa ta była dobrana w ten sposób, by stanowiła grupę porównywalną z grupą klientów. Średnia korelacja między sortowaniem opisującym Ja realne i sortowaniem opisującym Ja idealne wynosiła w grupie kontrolnej 0,58, co wskazuje, iż osoby z tej grupy odznaczały się znacznie większym zadowoleniem z siebie niż osoby poddawane terapii. Po zakończeniu terapii (odbyło się średnio 31 sesji na osobę) klientów ponownie proszono o wykonanie sortowania dla Ja realnego i Ja idealnego. Okazało się, iż średnia korelacja dla tych dwu sortowań wynosiła 0,34, a więc wzrosła istotnie w porównaniu z korelacją uzyskaną przed terapią, aczkolwiek wciąż była mniejsza niż korelacja uzyskana przez grupę kontrolną. Grupa kontrolna również była badana ponownie po upływie takiego samego czasu, jak grupa

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 466

klientów. Stwierdzono, że korelacja między Ja realnym a Ja idealnym nie zmieniła się. Zbadano również grupę osób, które zamierzały poddać się terapii, i które", poproszono o to, by poczekały 60 dni na jej rozpoczęcie. Przez ten czas w grupit tej nie zaszły zmiany w korelacji między Ja realnym a Ja idealnym. W celu sprawdzenia, czy zmiany, które zaszły podczas terapii w sami akceptacji klientów, były trwałe, po upływie pewnego czasu - od 6 miesięcy d0 roku - przeprowadzono ponowne badania. Średnia korelacja między Ja realnym a Ja idealnym wynosiła 0,31, a więc była prawie taka sama, jak korelacja tuż po zakończeniu terapii (0,34). Z badań tych autorzy wyprowadzają wniosek, iż bezpośrednim skutkiem psychoterapii skoncentrowanej na kliencie jest wzrost samoakceptacji definiowanej jako zgodność między sortowaniami opisującymi Ja realne i Ja idealne. Czytelnik może zauważyć, iż ten wzrost średniej korelacji od zera do 0,34 może być wynikiem zarówno zmiany realnego obrazu Ja w kierunku obrazu idealnego, jak i zmiany obrazu Ja idealnego w kierunku Ja realnego, lub też obu tych zmian. W innym badaniu (Rudikoff, 1954) stwierdzono, iż podczas terapii idealny obraz Ja obniżył się nieco, zbliżając się do obrazu realnego, co sugeruje, że istotnie występują zmiany w obu kierunkach. Warto przyjrzeć się bliżej zmianom w korelacjach, jakie zaobserwowano u kilku osób, porównując korelacje uzyskane przed terapią, po terapii i w badaniu powtórnym, po upływie dłuższego czasu. U niektórych osób korelacje są początkowo dość niskie, podczas terapii znacznie rosną i utrzymują się na tym samym poziomie w czasie powtórnego badania. Przykładem takiego schematu zmian są poniższe korelacje uzyskane przez osobę określoną imieniem Oak.

Oak

przed terapią 0,21

po terapii 0,69

badanie powtórne 0,71

U innych osób korelacje przez cały czas pozostają niskie; ilustruje to przykład osoby określonej imieniem Baac: Baac

przed terapią -0,31

po terapii 0,04

badanie powtórne -0,19

U jeszcze innych osób na początku korelacja jest niska, wzrasta zaraz po terapii, a następnie obniża się: Beel

przed terapią 0,28

po terapii 0,52

badanie powtórne -0,04

Są również takie osoby, które początkowo uzyskują niskie korelacje, podczas terapii następuje ich wzrost, a w okresie po zakończeniu terapii korelacja ciągle rośnie: Bett

przed terapią -0,37

po terapii 0,39

badanie powtórne 0,61

Można by sądzić, iż te różne schematy zmian będą związane ze stopniem poprawy uzyskanej podczas terapii. Jednakże przypuszczenie to nie potwierdza się. Osoby badane podzielono na grupę, która wykazywała polepszenie, i na grupę, która nie wykazywała poprawy. Podział ten przeprowadzono na podstawie ocen

Charakterystyczne badania i metody badawcze

467

terapeutów oraz protokołów testów projekcyjnych. Okazało się, iż te dwie grupy nie różniły się pod względem wysokości korelacji między Ja realnym a Ja idealnym, uzyskanej po zakończeniu terapii, aczkolwiek przy powtórnym zastosowaniu techniki Q-sort grupa wykazująca poprawę miała nieco wyższe korelacje. Butler i Haigh wyjaśniają ten brak związku między poprawą uzyskaną w czasie terapii a wzrostem korelacji pomiędzy Ja realnym a Ja idealnym, posługując się kategorią „sortowania obronnego". Sortowaniem obronnym określają oni takie sortowanie, w którym jednostki przedstawiają zafałszowany obraz samych siebie, tak że wydaje się, iż są one dobrze przystosowane, podczas gdy w rzeczywistości są nieprzystosowane. Dla przykładu: w innym badaniu najwyższą stwierdzoną korelację między Ja realnym a Ja idealnym (0,90 - a więc niezwykle wysoką) uzyskała osoba z wyraźnymi zaburzeniami. Rogers i jego współpracownicy ze szczególną uwagą rozpatrywali problem zachowań obronnych, ponieważ budzi on poważne wątpliwości co do trafności samoopisów. Czy jeśli ktoś np. twierdzi, że jest z siebie zadowolony, to jest tak w rzeczywistości? Czy wewnętrzny układ odniesienia daje wierny obraz osobowości? Haigh (1949) przeprowadził specjalne badanie dotyczące zachowań obronnych i stwierdził, iż mogą one przybierać wiele form, jak wypieranie, wycofanie, usprawiedliwianie, racjonalizacja, projekcja i wrogość. W trakcie terapii skoncentrowanej na kliencie u części osób następuje spadek tendencji obronnych, natomiast u innych ich wzrost. Jednakże Haigh skłonny jest minimalizować znaczenie zachowań obronnych. Sądzi on, iż większość z nich stanowią celowe kłamstwa części klientów, służące „zachowaniu twarzy". Pogląd ten jest zupełnie odmienny od stanowiska teorii psychoanalitycznej w kwestii mechanizmów obronnych, zakładającego, iż mechanizmy te działają nieświadomie. Badanie przeprowadzone przez Friedmana (1955) rzuca większe światło na problem obronności. Trzy 16-osobowe grupy białych mężczyzn, grupa osób uznanych za normalne, grupa psychoneurotyków i grupa schizofreników paranoidalnych, wykonały sortowania opisujące Ja realne i Ja idealne. Średnia korelacja uzyskana przez grupę osób normalnych wynosiła 0,63; dla grupy osób neurotycznych wynosiła 0,03; a dla pacjentów psychotycznych 0,43. Innymi słowy: pacjenci psychotyczni charakteryzowali się znacznie wyższą samoakceptacją niż neurotycy i niewiele niższą niż osoby normalne. Friedman konkluduje, iż: „stosowanie wysokiej korelacji między obrazem Ja realnego i Ja idealnego jako jedynego kryterium przystosowania doprowadziłoby do zaliczenia wielu osób nieprzystosowanych, szczególnie schizofreników paranoidalnych, do kategorii osób przystosowanych" (s. 73). Wyniki badań Friedmana, wskazujące, iż schizofrenicy paranoidalni cechują się prawie taką zgodnością między sortowaniem dla Ja realnego i Ja idealnego jak osoby normalne, zostały potwierdzone przez Havenera i Izarda (1962). Cole, Oetting i Hinkle (1967) badali dziewczęta będące w okresie dojrzewania, u których występowały zaburzenia zachowania, i stwierdzili, iż niektóre oceniają swe Ja realne wyżej niż Ja idealne. Wydaje się, iż jest to jeszcze jeden przejaw sortowania obronnego. Chodorkoff (1954) przeprowadził badanie, w którym poszukiwano związku między pomiarem obronności a postawami wobec samego siebie i oceną osobowości, dokonaną przez zewnętrznych obserwatorów. Uzyskał on samoopisy 30 studentów, którzy proszeni byli o posortowanie 125 twierdzeń na 13 kategorii,

468

Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa

od najmniej pasujących do nich do najlepiej ich charakteryzujących. Czter< sędziów mających dostęp do danych biograficznych, protokołów i podsumowań wyników Testu Rorschacha, wyników Testu Skojarzeń Słownych i protoko] , Testu Apercepcji Tematycznej (TAT) wykonywało dla każdej osoby sortowanie przy użyciu tych samych 125 twierdzeń. Pomiar obronności percepcyjnej poległ - i na wyświetlaniu słów zagrażających i neutralnych. Rozpoczynano od podproj i wego czasu wyświetlania i stopniowo przedłużano czas projekcji do momentu w którym osoba badana była w stanie rozpoznać wszystkie słowa. Miarą obron, ności percepcyjnej była różnica między obliczonym progiem rozpoznawania stow neutralnych a progiem rozpoznawania słów zagrażających. Chodorkoff zamierzał zweryfikować następujące hipotezy: 1) im większa ji zgodność między samoopisem danej osoby a jej opisem dokonanym przez inny i w tym mniejszym stopniu będzie ona przejawiać obronność percepcyjną; 2) un ' większa jest zgodność między samoopisem danej osoby a oceną dokonaną pi>, sędziów, tym bardziej adekwatne jest jej przystosowanie osobiste; 3) im bardziej adekwatne jest przystosowanie osobiste danej osoby, w tym mniejszym stop M przejawia ona obronność percepcyjną. Zastosowano dwie miary przystosowani, skalę kontrolną dla Testu Rorschacha (Munroe Inspection Rorschach Check LM i oceny dokonane przez sędziów na 11 skalach przystosowania. Wyniki badania potwierdziły wszystkie hipotezy. Im większa jest zgodni.^ między samoopisem a opisem dokonanym przez innych, tym mniejsza jest obronność percepcyjną i tym lepsze osobiste przystosowanie. Osoby lepiej przystosowane przejawiają także w mniejszym stopniu obronność percepcyjną. Badanie to wskazuje, iż obronność jest zmienną odgrywającą dużą rolę w madach, jakie ludzie mają o sobie samych. Wskazuje ono także, iż samoopisy i dają takiego samego obrazu osobowości jednostki, jak oceny dokonane pr sędziów. Inną zmienną, która wpływa na samoopisy, jest aprobata społeczna (Mrgram i Helper, 1961). Cechy, które uważa się za aprobowane czy pożądane, badani określają jako bardziej charakterystyczne dla nich niż cechy uważane i niepożądane. Zmienna aprobaty społecznej wpływa na rozbieżność między ocenami Ja idealnego i Ja realnego. Na przykład w badaniu nad osobami napasł jącymi dzieci Frisbie, Vanasek i Dingman (1967) stwierdzili, że w przypadku cec które miały charakter oceniający, nie było rozbieżności w sortowaniu dla Ja real- : nego i Ja idealnego, natomiast w przypadku cech nie oceniających, o czysto opisowym charakterze rozbieżność między obrazem Ja realnego i Ja idealnego okazała się znaczna. Obszerny i krytyczny przegląd badań nad realnym i idealnym obrazem Ja. • w których stosowano technikę Q-sort, można znaleźć u Wylie (1974, s. 128-149)

Badania eksperymentalne nad pojęciem Ja Obecnie zainteresowanie pojęciem Ja wykroczyło poza swe pierwotne źródła związane z sytuacją terapeutyczną i pojęcie Ja zaczęto badać w warunkach laboratoryjnych. Co więcej, obecnie hipotezy badawcze dotyczące pojęcia Ja wyprowadzane są z innych teorii niż teoria Rogersa. Na przykład Pilisuk (1962), na podstawie teorii równowagi poznawczej Heidera, postawił hipotezę, iż osobj.

i

Aktualne badania

469

lctóre zostały w sposób nieprzychylny skrytykowane za sposób wykonania jakiegoś zadania, nie zmienią swej samooceny. Przewidywanie to zostało potwierdzone. Osoby badane stosowały w obliczu krytyki różnego rodzaju racjonalizacje w celu zachowania korzystnego obrazu Ja. Inne badania pokazują, iż w pewnych warunkach pojęcie Ja może się zmienić. Wychodząc z teorii dysonansu poznawczego sformułowanej przez Festingera, gergin (1962) przeprowadził następujący eksperyment. Na początku badani oceniali się pod względem swej męskości. Następnie podawano informację, że inne osoby oceniają ich męskość w sposób rozbieżny z ich samooceną. Jeśli sprzeczna informacja była wysoce wiarygodna, zmieniali swą samoocenę tak, by była bardziej zgodna z opinią innych. Jeśli natomiast wiarygodność przekazywanej informacji mogła być zdyskredytowana, samooceny nie zmieniały się w sposób istotny.

Inne podejścia empiryczne dla empirycznego podejścia Rogersa i jego współpracowników do badań nad osobowością najbardziej charakterystyczne jest wykorzystanie opisów jakościowych, analiza treści protokołów terapeutycznych i stosowanie techniki Q-sort, to jednak stosowano także wiele innych metod. Metody te polegały na przyjmowaniu zewnętrznego układu odniesienia w stosunku do jednostki. W trakcie terapii posługiwano się takimi standardowymi testami, jak test Rorschacha (Muench, 1947; Carr, 1949; Haimowitz, 1950; Mosak, 1950; Haimowitz i Haimowitz, 1952; The therapeutic relationship and its impact, 1967), TAT (Dymond, 1954; Grummon i John,1954; The therapeutic relationship and its impact, 1967), MMPI (Mosak, 1950; The therapeutic relationship and its impact, 1967), Inwentarz Przystosowania Bella (Bell Adjustments Inventory) (Muench, 1947; Mosak, 1950) oraz Test Skojarzeń Słownych Kenta-Rosanoffa (.Kent-Rosanoff Ward Association) (Muench, 1947). Jeden z uczniów Rogersa stosował także pomiar napięcia i emocji za pomocą wskaźników fizjologicznych (Thetford, 1949, 1952). Aczkolwiek

Aktualne badania Jak widzieliśmy, Rogers zainspirował innych do przeprowadzenia wielu badań. Strumień tych badań w ostatnich latach nieco zwolnił tempo, ale nie zatrzymał się. W serii swych badań nad pozostającymi w bliskich związkach studentami college'u, Cramer (np. 1990) przyglądał się związkowi między przystosowaniem psychicznym (zoperacjonalizowanym jako samoakceptacja) a poziomem sprzyjającego mu wsparcia społecznego (zoperacjonalizowanym jako poziom i bezwarunkowość akceptacji, empatia i zgodność przejawiana przez inne osoby). Cramer stwierdził, że zgodnie z wymienianymi przez Rogersa warunkami sprzyjającymi rozwojowi jednostki, początkowe sprzyjające wsparcie społeczne ze strony partnera (szczególnie bezwarunkowa akceptacja) związane było z późniejszym poczuciem własnej wartości.

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 470

Jeszcze większe wrażenie robi podłużne badanie Harringtona, Błocka i Błock (1987), dotyczące koncepcji twórczości Rogersa. Zgodnie z założeniami Rogersa, występowaniu konstruktywnej twórczości sprzyjają trzy warunki: otwartość na doświadczenie, wewnętrzne umiejscowienie ocen i umiejętność bawienia się elementami i pojęciami. Te wewnętrzne warunki z kolei wzmacniane są prze? dwa warunki zewnętrzne - bezpieczeństwo psychiczne i wolność. Harrington, Błock i Błock (1987) badali korelację między wskaźnikami praktyk wychowaj, czych stosowanych przez rodziców czteroipółletnich dzieci ze 106 rodzin a wska?. nikami zdolności twórczych, cechujących te dzieci w późniejszym życiu. Tr/\, wskaźniki praktyk wychowawczych korelowały istotnie (korelacje te wynosiły oj 0,38 do 0,49) ze zdolnościami twórczymi dzieci w wieku przedszkolnym i ze zdolnościami twórczymi tych dzieci w okresie dojrzewania. Charakter tych korelacji był zgodny z założeniami teorii Rogersa. Co więcej, związek miedzy praktykami wychowawczymi a potencjałem twórczym nastolatków występował nawet wtedy kiedy zredukowano wpływ płci, potencjału twórczego oraz poziomu inteligencji w okresie przedszkolnym. Autorzy wyciągają z tych badań wniosek, że wyniki te: „są w sposób oczywisty zgodne z założeniami Rogersa na temat warunków środowiskowych sprzyjających twórczości" (1987, s. 885). Oprócz tych bezpośrednich weryfikacji modelu Rogersa istnieje obecnie wiele programów badawczych, mających związek z ukrytym założeniem jego teorii mówiącym, iż ludzie dążą do wewnętrznej zgodności. Badania te należą do szarej strefy, znajdującej się między psychologią osobowości a psychologią społec/ną dotyczą wprawdzie Ja, ale nie w kontekście całej osobowości. Ich wkład do zrozumienia osobowości i udoskonalenia teorii zajmujących się osobowością jest jednak wyraźny. Obecnie istnieje wiele badań dotyczących Ja, ale w tym ro/dzidk omówimy jedynie dwa programy skupiające się na zgodności: teorię dysonansu poznawczego Festingera i analizę rozbieżności różnych aspektów Ja Higginsa Przedstawimy także ostatnie prace z psychologii społecznej, dotyczące funkcji dynamicznego pojęcia Ja.

Teoria dysonansu poznawczego Leon Festinger (1957) utrzymywał, że ludzie mający dwa niezgodne, czy - jak lo określał - dysonansowe przekonania, doświadczają stanu nieprzyjemnego napięcia i są motywowani do jego redukcji. Na przykład jakiś mężczyzna może mówić sobie i innym, że jest zwolennikiem równych praw dla kobiet, ale przy tym nigdy nie głosował na kobietę. Te dwa przeświadczenie są w dysonansie, a teoria prze; widuje, że ich łączne utrzymywanie będzie dla tego mężczyzny nieprzyjemne i będzie motywować go do rozwiązania tej niezgodności. Może on to zrobić prze/ zmianę swojego zachowania podczas głosowania, albo zmieniając swój pogląd, lub też próbując w jakiś sposób usprawiedliwić czy uzasadnić tę rozbieżność Uzasadnienie takie może polegać na uznaniu, że głosowałby na kobietę, gdybj była jakaś kompetentna kandydatka, albo na utrzymywaniu, że ze względu na integralność tradycyjnej komórki rodzinnej nie powinniśmy ingerować w sprawę zapewnienia pracy kobietom. Stwierdzenia takie mogą być prawdziwe, ale rzętf w tym, że mężczyzna ten przyjmuje je w tendencyjny, obronny sposób. |ak to bywa u Rogersa (i Freuda), mamy do czynienia z sytuacją, kiedy zewnętrznemu

Aktualne badania

471

obserwatorowi trudno jest powiedzieć, czy zachowanie ma charakter obronny, czy też jest uzasadnione. Jako inny przykład weźmy studentkę, która uważa, że oszukiwanie jest złe, ale której zdarzyło się ściągać podczas egzaminu. Jej postara i zachowanie są w dysonansie. Nie może już zmienić tego zachowania (już ciągnęła), musi jednak jakoś zredukować niezgodność w celu zlikwidowania nieprzyjemnego stanu napięcia. Może ona spróbować usprawiedliwić swoje zachowanie, mówiąc, że egzamin był mało ważny, albo też, że stało się tak tylko dlatego, iż tym razem akurat nie była przygotowana, lub że nie ma to większego znaczenia, ponieważ przedmiot ten nie jest jej przedmiotem kierunkowym. Co ciekawsze, może ona zredukować dysonans przez zmianę zachowania, dochodząc do wniosku, że ściąganie nie zawsze jest takie złe. Festinger wskazywał, że ludzi można określić raczej jako mających skłonność do racjonalizacji, niż jako racjonalnych. Niezgodne przekonania stanowią analogię do niezgodności między Ja a doświadczeniem w modelu Rogersa, a stan napięcia wywołany dysonansem podobny jest do lęku w jego modelu, zaś usprawiedliwianie jest odpowiednikiem mechanizmów obronnych, jakimi są zaprzeczanie lub zniekształcanie. Analogia ta nie jest oczywiście pełna, ponieważ dysonansowe przekonania mogą być oczywiście czymś zupełnie innym niż Ja i doświadczenie w rozumieniu Rogersa. Jednakże podstawowe założenie o wywoływanym przez stan lęku dążeniu do wewnętrznej zgodności, jest dość podobne. Analogia ta staje się jeszcze bardziej intrygująca w świetle ustaleń, że nieprzyjemny stan pobudzenia jest warunkiem poprzedzającym wystąpienie dysonansu. Na przykład Zanna i Cooper (1974) przed wywołaniem dysonasu podawali osobom badanym pigułkę placebo, mówiąc różnym grupom badanych, że po pigułce poczują napięcie, odprężenie lub też, że nie wywoła ona żadnego efektu. Następnie osoby badane pisały esej sprzeczny z ich postawami. Zmiana postaw w kierunku zgodnym z poglądami wyrażanymi w eseju, jak przewiduje teoria dysonansu poznawczego, wystąpiła u osób, którym powiedziano, że pigułka nie wywoła żadnego efektu. U osób, którym powiedziano, że pigułka wywoła stan pobudzenia, efekt dysonansu nie wystąpił prawdopodobnie dlatego, że osoby te błędnie przypisały pobudzenie wywołane pisaniem eseju sprzecznego ze swymi postawami zażytej pigułce. Osoby, którym powiedziano, że pigułlja wywoła stan odprężenia, zmieniły swe postawy w jeszcze większym stopniu niż osoby z pierwszej grupy. Stało się tak prawdopodobnie dlatego, że osoby te spodziewały się, iż poczują odprężenie, a więc napięcie spowodowane pisaniem eseju wywołało u nich jeszcze większą przykrość. Cooper, Zanna i Taves (1978) powtórzyli ten eksperyment, tym razem mówiąc osobom badanym, że zażywają placebo, podczas gdy w rzeczywistości jedna grupa dostała środek pobudzający, druga - środek uspokajający, a trzecia - placebo. Wpływ dysonansu ujawnił się u osób, które otrzymały placebo, nie wystąpił u osób, które otrzymały środek uspokajający, najsilniejszy zaś był u osób, które zażyły środek pobudzający. Najwidoczniej stan pobudzenia jest warunkiem koniecznym wystąpienia dysonansu, podobnie jak w modelu Rogersa lęk jest niezbędnym warunkiem uruchomienia mechanizmów obronnych. Na dodatkowe powiązania z teorią Rogersa wskazują dwie modyfikacje teorii dysonansu. Aronson (1969) twierdził, że w dysonansowym przekonaniu elementem wywołującym największe pobudzenie jest niezgodność z pojęciem Ja. W związku z tym motywacja do przywrócenia zgodności za pomocą samousprawiedliwiania się będzie najsilniejsza, kiedy niezgodność zagraża centralnemu

472

Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa

aspektowi definicji samego siebie, lub też największą skłonność do samouspra. wiedliwiania się w przypadku dysonansu będą miały osoby z wysoką samoocena. Takie: „ujęcie zgodności zakłada, że poziom ogólnej samooceny jednostki działa jako standard, z którym porównywana jest ewaluatywna zgodność zachowania Im bardziej zachowanie niezgodne jest z tym standardem, tym większy nacisk ab\ je usprawiedliwić w celu przywrócenia zgodności w samoocenie" (Steele, Spencer i Lynch, 1993, s. 886). W odróżnieniu od ujęcia dysonansu w aspekcie zgodności w obrazie Ja, Steele (np. Steele i Liu, 1983; Steele, Spencer i Lynch, 1993) zaproponował wyjaśnienie odwołujące się do motywu samopotwierdzania. Wyjaśnienie to zakłada, że ludzie mają potrzebę utrzymywania poczucia ogólnej integralności całego sytemu Ja. Samousprawiedliwianie opisywane przez teorię dysonansu niu jest zatem próbą przywrócenia zgodności, lecz próbą przywrócenia integralności obrazu Ja. Ponieważ osoby o wysokiej samoocenie „mają więcej stałych zasobów za pomocą których mogą potwierdzać" swój zagrożony obraz Ja, powinny być „bardziej odporne na zagrożenia obrazu Ja" spowodowane dysonansem podecyzyjnym i dlatego powinny być mniej skłonne do stosowania samousprawiedliwien (Steele i in., 1993, s. 886). Istnieją zatem różnice indywidualne pod względem odporności na zagrożenie obrazu Ja. Steele i in. (1993) stwierdzili, że zgodnie z tym modelem, jeśli osobom o wysokiej samoocenie przypomni się o ich zaso bach, przejawiają one mniej samousprawiedliwień po podjęciu decyzji zagrażającej ich obrazowi siebie. Steele przedstawia wniosek, że: „dysonans nie jest zasadniczo przykrością spowodowaną psychologiczną niezgodnością, czy konkretnie przykrością związaną z niezgodnością z samym sobą, lecz przykrością wynikająca z zagrożonego poczucia integralności Ja" (Steele i in., 1993, s. 893).

Teoria rozbieżności różnych aspektów Ja Zasadniczą kwestią w modelu Rogersa jest występowanie dwóch rodzajów zgodności-niezgodności: między Ja i doświadczeniem, gdzie Ja oznacza autodefinicję jednostki, a doświadczenie - jej psychiczną rzeczywistość, oraz między Ja a Ja idealnym, gdzie Ja idealne oznacza „taki obraz Ja, jaki człowiek najbardziej chciałby posiadać, któremu przypisuje dla siebie najwyższą wartość"* (Rogers, 1959, s. 200. wyd. pol. 1984, s. 19). Teoria rozbieżności różnych aspektów Ja E. T. Higginsa (1987, 1989) skonstruowana jest wokół par rozbieżności, występujących między trzema różnymi obszarami (treściami) Ja: „(a) Ja realnym, które jest twoją reprezentacją atrybutów, o których ktoś (ty sam lub ktoś inny) sądzi, że ty je posiadasz, (b) Ja idealnym, które jest twoją reprezentacją atrybutów, które jakaś osoba (ty sam lub ktoś inny) chciałaby, abyś je posiadał (np. reprezentacja czyichś nadziei, aspiracji lub życzeń w stosunku do ciebie); oraz (c) Ja powinnościowym, które jest twoją reprezentacją atrybutów, którymi czyimś zdaniem (twoim lub kogoś innego) ty powinieneś się charakteryzować (np. reprezentacja czyichś przekonali o twoich obowiązkach czy powinnościach" (1987, s. 320-321). Jako przykład pokazujący czym różni się Ja idealne i Ja powinnościowe Higgins wskazuje konflikt, jaki niektóre kobiety odczuwają między swoją własną chęcią bycia osobą odnoszącą sukcesy zawodowe a przekonaniami innych, że powinny one być żonami i matkami. Zwróćmy uwagę, że Higgins wskazuje na dwa źródła każdego * Przełożyła M. Król.

Aktualne badania

473

obszaru czy aspektu Ja: własną perspektywę jednostki i perspektywę innych osób znaczących (rozróżnienie wprowadzone przez Rogersa między potrzebą szacunku ze strony innych i szacunku wobec samego siebie w zasadzie koresponduje z tymi dwiema perspektywami). Połączenie tych trzech obszarów Ja z dwiema perspektywami pokazuje, że możliwe jest występowanie „sześciu podstawowych typów obrazów Ja: Ja rzeczywiste własne, Ja rzeczywiste w oczach innych, Ja idealne własne, ja idealne w oczach innych, Ja powinnościowe własne, Ja powinnościowe w oczach innych ludzi". (Zwróćmy uwagę, że „warunki własnej wartości" u Rogersa i „tyrania powinności" u Horney polegają na internalizacji lub przekształceniu Higginsowskiego „Ja powinnościowego w oczach innych" w „Ja powinnościowe własne".) Wracając do przykładu Higginsa, pragnienie kobiety, aby być osobą odnoszącą sukcesy zawodowe byłoby jej obrazem Ja idealnego, a nalegania jej rodziców, aby została w domu i była żoną i matką stanowią obraz powinnościowego Ja w oczach innych. Dwie pierwsze reprezentacje stanowią w terminologii Higginsa pojęcie Ja (self-concept), a pozostałe cztery reprezentacje stanowią ukierunkowania Ja (self-guides). Teoria rozbieżności Ja mówi, że: „mamy motywację do osiągania stanu, w którym nasz obraz siebie jest podobny do osobiście dla nas ważnych ukierunkować Ja" (Higgins, 1987, s. 321). Teoria rozbieżności podkreśla, podobnie jak teoria Rogersa i teoria dysonansu poznawczego, że doświadczanie rozbieżności ma konsekwencje emocjonalne i motywacyjne. Jeśli napięcie staje się zbyt silne, jednostka może dążyć do jego redukcji zmieniając swoje zachowanie albo reinterpretując obecne lub przeszłe wydarzenia. Jednakże teoria ta odróżnia się od teorii Rogersa i teorii dysonansu tym, że według niej stała rozbieżność między poszczególnymi parami reprezentacji Ja wiąże się ze szczególnymi predyspozycjami motywacyjnymi. Na przykład rozbieżności między własnym Ja realnym a własnym Ja idealnym oraz między Ja realnym własnym i Ja idealnym w oczach innych czynią jednostkę bardziej podatną na przygnębiające emocje. Rozbieżność między własnym Ja realnym i Ja idealnym rodzi emocje rozczarowania i niezadowolenia, związane z tym, że pragnienia i nadzieje jednostki nie spełniły się. Natomiast rozbieżność między własnym Ja realnym a Ja idealnym w oczach innych wywołuje wstyd i zażenowanie, ponieważ jednostce nie udało się spełnić pragnień i nadziei innych osób znaczących. Rozbieżność pierwszego typu nastąpi, kiedy ktoś, kto oczekiwał, że będzie studiował, nie dostanie się na studia, natomiast przykładem rozbieżności drugiego typu będzie sytuacja, kiedy jednostce nie uda się dostać na ten kierunek studiów, który jej rodzice uważali za jedyny dla niej dobry. Rozbieżność między własnym Ja realnym a własnym Ja powinnościowym lub Ja powinnościowym w oczach innych wywołuje natomiast emocje niepokoju. Rozbieżność między własnym Ja realnym a Ja powinnościowym wywoływać będzie poczucie winy lub pogardy do siebie z powodu pogwałcenia przez jednostkę ważnych dla niej standardów moralnych, natomiast rozbieżność między Ja realnym własnym a Ja powinnościowym w oczach innych wzbudzi w jednostce poczucie lęku, zagrożenia lub urazy z powodu przewidywanych sankcji lub kar. Przykładem rozbieżności między Ja realnym własnym a Ja powinnościowym własnym może być sytuacja, kiedy uczennicy nie uda się uzyskać takich stopni, jakie według niej byłaby w stanie otrzymać, natomiast gdyby nie otrzymała takich stopni, jakich oczekują jej rodzice, byłaby to rozbieżność między Ja realnym własnym a Ja powinnościowym w oczach innych.

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 474

Teoria rozbieżności Higginsa jest dość skomplikowana, szczególnie p0 wprowadzeniu przez niego do teorii parametrów określających powstawanie rozbieżności i podatność na nie. Opublikował on jednak szereg wyników badań potwierdzających jego założenia. Teoria rozbieżności różnych aspektów Ja jest inspirującym współczesnym rozszerzeniem oryginalnego modelu Rogersa.

Dynamiczne pojęcie Ja Brak miejsca nie pozwala na szersze omówienie innych współczesnych prac, podważających założenie o jednolitości pojęcia Ja. Praca Markus i Wurfa (1987) przedstawia najlepsze wprowadzenie do tych prac, dotyczących, według określenia tych autorów, dynamicznego pojęcia Ja. Markus i Wurf zauważają, że istnieje powiązanie między tymi współczesnymi badaniami a teorią osobowości Rogersa; a także teoriami Eriksona, Horney, Masłowa, Murraya i Sullivana. Na przykład Markus i Nurius (1986, s. 954) wskazują, że różne możliwe Ja: „stanowią wyobrażenia jednostki dotyczące tego kim mogłaby być, kim chciałaby być i kim oba1 wiałaby się stać". W podejściu tym robocze pojęcie Ja odnosi się do: „tego zespołu przekonań o sobie, które są aktualnie aktywne w myśleniu i w pamięci" (s. 957). Markus i Kitayama rozróżniają dalej (1991) dwie różne formy Ja - Ja niezależne i Ja współzależne. Myślenie o sobie w kategoriach niezależności, występujące najczęściej w kulturach Zachodu, opiera się na założeniu, że każda jednostka ma swe unikatowe cechy, które powinna u siebie odkryć i wyrażać. Myślenie o sobie w kategoriach współzależności nie opiera się na założeniu o autonomii jednostki, ale na założeniu o jej roli w szerszych całościach społecznych. Zgodnie z tym drugim założeniem, unikatowość jednostki nie kryje się w jej wewnętrznym Ja, ale polega na jej wyjątkowej pozycji w konfiguracji związków międzyludzkich: Według Markus i Kitayamy te alternatywne sposoby myślenia o sobie mają istotne konsekwencje poznawcze, emocjonalne i motywacyjne. Wprawdzie Markus i Wurf uważają, że prace te reprezentują „perspektywę psychologii społecznej", jednak z oczywistych powodów studenci zajmujący się teorią osobowości nie mogą ich pominąć.

Obecny status i ocena Teoria organicystyczna jako koncepcja przeciwstawiająca się dualizmowi psychika-cielesność, psychologii akademickiej i behawioryzmowi bodźca-reakcji zdobyła wielkie powodzenie. Który ze współczesnych psychologów nie jest rzecznikiem głównych tez teorii organicystycznej mówiących, że całość jest czymś więcej niż sumą części, że to, co dzieje się z częścią, dzieje się także z całością, a organizm nie składa się z odrębnych elementów? Jaki psycholog uważa, że psychika jest oddzielona od ciała, i że podlega innym niż ono prawom? Kto sądzi, że istnieją izolowane od siebie zjawiska, procesy, odrębne funkcje? Bardzo niewielu psychologów, jeśli w ogóle są tacy, reprezentuje obecnie atomistyczny punkt widzenia. Wszyscy jesteśmy psychologami organicystycznymi, jakiekolwiek byłyby nasze orientacje.

Obecny status i ocena

475

W tym rozumieniu teoria organicystyczna to raczej rodzaj postawy lub orientacji, czy też punktu odniesienia, niż systematyczna teoria zachowania. W istocie rzeczy głosi ona, że ponieważ wszystko jest powiązane z całością, to rzeczywiste wyjaśnienie jakiegoś zjawiska polega na właściwym umiejscowieniu go w kontekście całości systemu. Zaleca ona, aby badacz brał pod uwagę splot zmiennych, a nie ich pary, aby rozpatrywał badane zjawiska jako części systemu, a nie jako izolowane fakty. Ostatecznym celem uczonych jest zrozumienie praw rządzących działaniem całości systemu; jest to ideał, do którego stale dążą. Organicystyczny punkt widzenia w dziedzinie psychologii człowieka podkreśla, że naturalną jednostką badań jest cała osoba. Ponieważ normalny, zdrowy człowiek, czy każdy inny organizm, funkcjonuje zawsze jako zorganizowana całość, to jednostka powinna być badana także jako zorganizowana całość. Teorię osobowości określamy jako organicystyczną z racji postawy teoretyka, a nie ze względu na treść przedstawionego przez niego modelu osobowości. Jeśli teoria skupia się przede wszystkim na całym organizmie jako na połączonym systemie, a nie na odrębnych cechach, popędach czy nawykach, to możemy określić ją jako organicystyczną. Goldstein, Maslow, Allport, Murray, Rogers, Freud, Jung i prawie wszyscy inni współcześni teoretycy osobowości przyjmują organicystyczny punkt widzenia, ale ich teorie radykalnie się różnią. To co Goldstein dostrzega w organizmie nie jest tym samym, co widzą w nim Allport czy Freud, jednak ogólną orientację wszystkich trzech teoretyków można zgodnie z prawdą określić jako organicystyczną. Podejściu organicystycznemu niewiele można zarzucić, ponieważ jest ono tak powszechnie akceptowane. Można jednak oceniać konkretne teorie organicystyczne, takie jak teoria Goldsteina. W odniesieniu do teorii Goldsteina wysuwano kilka mniej lub bardziej szczegółowych zarzutów. Krytykowano go za to, że nie wprowadził dostatecznego rozróżnienia między tym, co w organizmie ma charakter wrodzony, a tym, co jest nabytkiem kulturowym. Pytanie to postawił na przykład Kattsoff (1942). Pojęcie samourzeczywistnienia stosowane przez Goldsteina uznano za zbyt ogólne i nie pozwalające na wyprowadzanie szczegółowych przewidywań. Skinner (1940) uznał, że samourzeczywistnienie jest pojęciem metafizycznym, ponieważ nie może być poddane eksperymentalnej weryfikacji. Niektórzy psychologowie zarzucają Goldsteinowi jako badaczowi wyraźne lekceważenie analiz statystycznych i faworyzowanie podejścia jakościowego. Psychologowie ci uważają, że analizy jakościowe są w wysokim stopniu subiektywne, i że powtórzenie badania opisanego za pomocą czysto jakościowych terminów jest bardzo trudne. Inni psychologowie nie całkowicie zgadzają się z ostrą krytyką Goldsteina w odniesieniu do stosowania testów psychologicznych. Uważają oni, że badanie testowe i ustalanie wyników powinno być wykonywane w standardowy sposób i że nie powinno się ich dostosowywać do indywidualnych przypadków. Goldstein był krytykowany za przywiązywanie zbyt wielkiej wagi do procesu dojrzewania, a zbyt małej do uczenia się i za przesadne podkreślanie w funkcjonowaniu psychicznym roli postawy abstrakcyjnej. I w końcu, wysuwano zastrzeżenia co do prób zrozumienia normalnej osobowości na podstawie badań nad pacjentami z uszkodzeniami mózgu. Okazać się może, że największe oddziaływanie będzie miała organicystyczna teoria w wersji Masłowa. Maslow był niestrudzonym pisarzem i wykładowcą. Był on także jednym z liderów psychologii humanistycznej, która podoba się wielu psycho-

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 476

logom. W tekstach Masłowa czasami trudno jest rozgraniczyć to, co ma charakter naukowy od tego, co ma charakter natchniony. Niektórzy krytycy uważają, że psychologia humanistyczna jest świecką wersją religii, a nie naukową psychologią. Inni sądzą, że wkład psychologów humanistycznych w empiryczne podwaliny psychologii jest niewspółmiernie mały w porównaniu z ich pracami teoretycznymi. Niektórzy psychologowie oskarżają psychologów humanistycznych o przyjmowanie za prawdę tego, co ma jedynie charakter hipotez, o mieszanie teorii z ideologią i zastępowanie badań retoryką. Pomimo tych zarzutów co do charakteru psychologii jaką reprezentuje Maslow, wielu psychologów czuje się związanych z tym punktem widzenia, ponieważ zajmuje się on istotnymi współczesnymi ludzkimi problemami. Po roku 1959 w stanowisku teoretycznym Rogersa nie zaszły większe zmiany, chociaż przedstawiał on swoje poglądy w sposób bardziej zdecydowany, z większym przekonaniem o ich istotnej trafności, z większą świadomością możliwości ich zastosowania do rozwiązywania problemów współczesnego świata. Umocniło się także jego przeświadczenie, iż ludzkość ma przed sobą pełną nadziei przyszłość (Rogers, 1977, 1980). Terapia skoncentrowana na kliencie jest już ustaloną i szeroko stosowaną metodą terapeutyczną. Sformułowana przez Rogersa teoria skoncentrowana na osobie stała się wspaniałym bodźcem do aktywności badawczej. Nie wszystkie stwierdzenia empiryczne są korzystne dla teorii Rogersa, a także nie wszystkie badania nad Ja wywodzą się bezpośrednio z jego teorii. Niemniej jednak żadna inna szkoła intelektualna nie tworzy lepszego klimatu dla rozwoju badań nad Ja. Głoszony przez Rogersa pogląd, iż „najdogodniejszym punktem odniesienia, jaki należy przyjąć w celu rozumienia zachowań, jest wewnętrzny układ odniesienia samej jednostki", podziela wielu psychologów. Jego żarliwy szacunek dla wartości humanistycznych w badaniach psychologicznych, widoczny w wielu jego pracach, szacunek, który znalazł także swój wyraz w słynnej dyskusji z B. R Skinnerem (Rogers, 1956), przyczynił się do spolaryzowania sposobu myślenia psychologów. Jego optymizm i bezpośrednio wyrażana wiara we wrodzoną dobroć człowieka oraz jego niezachwiane przekonanie, iż ludziom z zaburzeniami można dopomóc, przyciągają wiele osób, które sądzą, iż behawioryzm jest zbyt zimny, a psychoanaliza zbyt pesymistyczna. To właśnie w dużej mierze dzięki Carlowi Rogersowi istnieje w psychologii „trzecia siła", równie żywotna, jak behawioryzm i psychoanaliza. Już wcześniej zwróciliśmy uwagę, iż poglądy teoretyczne Rogersa, podobnie jak poglądy Freuda, Junga, Adlera, Horney i Sullivana, wywodzą się z jego doświadczeń w pracy z ludźmi z zaburzeniami emocjonalnymi. Jednakże między Rogersem a pozostałymi teoretykami z doświadczeniami klinicznymi istnieje jedna istotna różnica. Od roku 1940 Rogers zajmował stanowisko profesora psychologii na Uniwersytecie Stanowym w Ohio i czuł się związany przede wszystkim z psychologią akademicką. Nie jest tajemnicą, iż awans i prestiż zawodowy w środowisku uniwersyteckim jest w dużej mierze wynikiem własnej aktywności badawczej i aktywności własnych studentów. Poza tym psycholog uniwersytecki musi stawiać czoła wymagającym i krytycznym ocenom swych kolegów. Liczba i jakość publikacji Rogersa, liczba jego studentów oraz odznaczenia przyznane mu przez kolegów psychologów świadczą, iż Rogers odniósł ogromny sukces w środowisku akademickim. Był on jednym z trzech pierwszych psychologów wytypowanych do Nagrody za Wybitne Osiągnięcia Naukowe przyznanej w 1956 r. przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne. Z drugiej strony, mimo swych wieloletnich związków

Obecny status i ocena

477

ze środowiskiem akademickim, Rogers nie był z nich zadowolony i ostro krytykował tradycyjne struktury uniwersyteckie. Jak twierdził, szedł własną drogą i - o ile to było możliwe - nie poddawał się naciskom i polityce prowadzonej przez wydziały uniwersyteckie. Izolacja ta jest w pewnej mierze odzwierciedleniem jego negacji i lekceważenia wobec naszych instytucji edukacyjnych, wymuszających rozdzielenie uczuć i intelektu. Jako podsumowanie teorii Rogersa posłużyć może cytat, w którym ubolewa on nad: „niemymi krzykami wypartych uczuć, odbijającymi się echem od wszystkich ścian w klasach szkolnych i korytarzach uniwersyteckich" (Rogers, 1980, s. 251, kursywa dodana). Głównym zarzutem stawianym teorii Rogersa przez wielu psychologów jest to, iż opiera się ona na naiwnym typie fenomenologii. Istnieje wiele dowodów wskazujących, że czynniki nieświadome wywierają wpływ na zachowanie oraz że to, co dana osoba mówi o sobie, zafałszowane jest przez różnego rodzaju oszustwa i mechanizmy obronne. Powszechnie wiadomo, iż samoopisy nie są wiarygodne nie tylko dlatego, iż ludzie mogą mieć na celu oszukanie osób, do których je adresują, lecz także dlatego, iż nie znają oni całej prawdy o sobie samych. Rogers krytykowany był za lekceważenie znaczenia nieświadomości, której ogromny wpływ na zachowanie udokumentowany został przez badania psychoanalityczne prowadzone przez okres ośmiu dziesięcioleci. Rogers sądził, iż nie ma potrzeby zagłębiania się w interpretację i w zawiłą, obszerną analizę snów ani też zgłębiania, warstwa po warstwie, kolejnych pokładów psychiki. Jednostka, jego zdaniem, odsłania się w tym, co sama mówi o sobie. Jednakże Rogersowi nie można zbyt ostro zarzucać naiwności. Jego teoria wyraźnie przyjmuje, iż organizm ma wiele doświadczeń, których jednostka nie jest świadoma. Niektóre z tych nie mających symbolicznej reprezentacji doświadczeń nie są dopuszczane do świadomości ze względu na to, iż są niezgodne z obrazem Ja. Jeśli nawet nie jest to wyparcie w psychoanalitycznym rozumieniu tego słowa, to różnica między tymi zjawiskami jest mała i nieistotna. Podstawowa różnica między teorią Rogersa a psychoanalizą polega na tym, że Rogers jest przeświadczony, iż wyparciu można zapobiegać. Podstawowe znaczenie ma tu bezwarunkowa akceptacja dziecka przez rodziców, ale jeśli nawet szkoda została już wyrządzona, może być ona naprawiona dzięki interwencji terapeutycznej, w trakcie której terapeuta dowartościowuje klienta. Uzyskanie bezwarunkowej akceptacji umożliwia pacjentowi odkrycie swego prawdziwego Ja. Prawdziwe Ja jest więc w pełni zgodne z doświadczającym organizmem. Psychoanalitycy nie zgodziliby się z tym przekonaniem Rogersa. Ich zdaniem bezwarunkowa akceptacja ze strony terapeuty nie wystarcza do przezwyciężenia wyparcia u pacjenta, nawet jeśli terapeuta jest w stanie wyrażać ją w sposób konsekwentny. Zgłębienie mechanizmów obronnych i uświadomienie tego, co jest nieświadome, można uzyskać tylko poprzez analizę i interpretację myśli, uczuć i snów pacjenta oraz analizę procesu przeniesienia. Nawet w najbardziej sprzyjających warunkach terapeutycznych część doświadczeń pozostaje nieświadoma. Rogers (1977) zmodyfikował swój pogląd na nieświadomość, utrzymując iż nieświadome procesy organizmu powinny kierować i kierują w rzeczywistości wieloma naszymi zachowaniami. Procesy te nie są antyspołecznymi impulsami w rozumieniu Freuda, są one wskazówkami, na których można polegać w dążeniu do samospełnienia i w rozwijaniu ciepłych relacji interpersonalnych. Jak się wydaje, powiada on: „zaufaj swej nieświadomości".

452 Rozdział 11. Skoncentrowana na osobie teoria Carla Rogersa Struktura osobowości 478

Zarzuca się także Rogersowi, iż nie przedstawił opisu istoty organizmu. Jeśli organizm jest podstawową rzeczywistością psychologiczną, to jakie są jej właściwości? Jakie konkretne możliwości organizmu mają podlegać urzeczywistnieniu?; Inni teoretycy zakładali istnienie takich sił, jak instynkty życia i śmierci (Freuci archetypy (Jung), potrzeby (Murray, Fromm i Maslow), popędy (Miller i Dollardjjf i cechy (Allport i Cattell). Rogers natomiast nie postuluje niczego konkretnego^ poza bardzo ogólną tendencją do samourzeczywistnienia. J| Na tego typu zarzuty Rogers mógłby odpowiedzieć, iż jako fenomenologa,^ interesują go jedynie doświadczenia płynące z organizmu i otwartość jednostki-:na te doświadczenia, a nie sam organizm jako taki. Przyjęcie pewnych ram teoretycznych jest z pewnością przywilejem każdego teoretyka i może on pomijać to, ; co się w tych ramach nie mieści, ponieważ uważa to bądź za nieistotne, bądź za ? nie wiążące się z teorią. Wszyscy teoretycy korzystają z tego prawa. Niezależnie od tego, co czeka teorię Rogersa w przyszłości, dotychczas pr/\czyniła się ona z dobrym skutkiem do rozwoju badań empirycznych nad Ja. Wielu psychologów uznawało teoretyczne znaczenie Ja, ale zasługą Rogersa jest sformułowanie twierdzeń dotyczących Ja fenomenologicznego w sposób umożliwiający wyprowadzenie przewidywań empirycznych i prowadzenie badań. Teoria Rogersa pod względem heurystycznym jest potężnym nurtem o ogromnym zasięgu oddziaływania.

Teorie uwypuklające zjawisko uczenia się

Autorzy trzech teorii, omówieni w niniejszej, ostatniej części naszej książki, wyróżniają się tym, że kładą szczególny nacisk na rolę uczenia się w powstawaniu tych charakterystycznych tendencji w zachowaniu, które zostały przypisane składnikom strukturalnym i dynamicznym w innych teoriach osobowości. W efekcie najwyraźniej sza różnica między nimi polega na sformułowaniu zasad, które rządzą uczeniem się. Skinner przedstawia bardzo przekonujący opis warunkowania instrumentalnego, zgodnie z którym zachowanie „wybierają i podtrzymują jego następstwa". Istotą modelu Skinnera jest określenie parametrów rządzących operacją wzmacniania. Dollard i Miller wyjaśniają uczenie się w kategoriach bodźca-reakcji. Jednocześnie nadają oni nowe znaczenie wielu ważnym elementom psychoanalitycznego modelu Freuda. Wreszcie, Bandura przedstawia poznawczy model społecznego uczenia się, w którym uczenie się przez obserwację stanowi podstawowy środek pozwalający ludziom kształtować swój repertuar zachowań. Koncepcja Bandury w znacznej mierze opiera się na założeniu, że zachowaniem człowieka kierują antycypowane przezeń następstwa jego zachowania. Inne różnice wiążą się z odrębnymi stanowiskami, jakie teoretycy ci zajmują wobec zasad uczenia się. Na przykład Skinner na pewno nie określiłby się jako teoretyk osobowości, usiłował on raczej stworzyć konkurencyjną koncepcję wyjaśniającą procesy, które inni teoretycy ujmowali jako odrębne części osobowości człowieka. Bandura działa na granicy między psychologią osobowości a psychologią społeczną. Spośród autorów tych trzech teorii Dollard i Miller najbardziej byliby skłonni określić swoje dzieło jako teorię osobowości. Bandura w swojej koncepcji kładzie nacisk na procesy poznawcze. Dollard i Miller również starali się wyjaśniać procesy poznawcze, natomiast Skinner zdecydowanie sprzeciwił się wszelkim próbom wyjaśniania zachowania w kategoriach procesów poznawczych nie dających się obserwować. Autorzy wszystkich tych trzech koncepcji postawili sobie cele zdecydowanie praktyczne, jednak to ukierunkowanie praktyczne doprowadziło Skinnera do bardzo radykalnego stanowiska, zgodnie z którym jedynie poddające się obserwacji i manipulacji zdarzenia w środowisku odgrywają rolę przyczynową. W tabeli 4. przedstawiamy zestawienie teorii Skinnera, Dollarda i Millera oraz Bandury. Wszystkie te trzy koncepcje przywiązują dużą wagę do procesu uczenia się. Każdy z teoretyków kładzie też nacisk na ciągłość rozwoju i nie przywiązuje wagi do niepowtarzalności jednostki, jednak niektóre

480

Teorie uwypuklające zjawisko uczenia się

różnice są bardzo wyraźne. Na przykład Skinner jako jedyny podkreśla rolę dziedziczności. Bandurę wyróżnią spośród pozostałych teoretyków po!oże. nie nacisku na pojęcie Ja oraz na rolę, jaką w kierowaniu zachowaniem pełni kompetencja. Każda z tych trzech koncepcji, jak zobaczymy, jest krytykowana jn|(0 niepełna teoria osobowości. Żadna z nich wszakże nie postawiła sobie wyraźnie za cel, by być taką teorią i w znacznej mierze narzucamy Skinne. rowi i Bandurze role, których nie zamierzali oni pełnić. Mimo to każda z tych trzech teorii ma wiele do zaoferowania osobom studiującym psy. chologię osobowości. Zachęcamy czytelnika, by nie tylko zapoznał yję gruntownie z poszczególnymi teoriami, lecz również by porównał je z koncepcjami teoretycznymi przedstawionymi w poprzednich częściach tej książki. Tabela 4. Wielowymiarowe porównanie teorii uczenia się Porównywany parametr Celowość Nieświadome determinanty Proces uczenia się Struktura osobowości Dziedziczność Wczesny okres rozwoju Ciągłość rozwoju Podejście organicystyczne Pole Niepowtarzalność jednostki Podejście molarne Środowisko psychologiczne Pojęcie Ja Kompetencja Przynależność do grupy Oparcie w biologii Oparcie w naukach społecznych Wielość motywów Osobowość idealna Zachowania anormalne

Skinner

Dollard i Miller

Bandura-

N N D N D U D N N N N N N N N U N N N U

N U D N N D D N N N N N N N U U D U N U

U N D V N U D U U N U U D D U N U N N U

Objaśnienia: D - duży nacisk, U - umiarkowany, N - nie przywiązuje się istotnego znaczenia

Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera

Wprowadzenie i kontekst Życiorys autora Ogólne założenia Prawa rządzące zachowaniem Analiza funkcjonalna Struktura osobowości Dynamika osobowości Rozwój osobowości Warunkowanie klasyczne Warunkowanie sprawcze

Rozkłady wzmocnień Zachowanie przesądne Wzmocnienie wtórne Generalizacja i różnicowanie bodźców Zachowanie społeczne Zachowanie anormalne Charakterystyczne badania i metody badawcze Aktualne badania Obecny status i ocena

4 8 2 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

Wprowadzenie i kontekst W początkach XX wieku ostry, lecz potężny głos Johna B. Watsona miał ogromny wpływ zarówno na psychologię akademicką, jak i na szerokie kręgi społeczeństwa. W czasach współczesnych B. F. Skinner wywierał podobny wpływ, przy czym niektóre z reform, za jakimi się opowiadał, proponował wcześniej Watson. Skinner był żarliwym behawiorystą, przekonanym o doniosłym znaczeniu obiektywnej metodologii i ścisłości eksperymentalnej, a także o tym, że dobrze zaplanowane eksperymenty i nauka indukcyjna są w stanie rozwiązać najbardziej złożone zagadnienia dotyczące zachowania. Stosował swe koncepcje i metody do rozwiązywania poważnych problemów naszych czasów zarówno problemów praktycznych, jak i teoretycznych. Koncepcję Skinnera określa się często mianem teorii bodźca - reakcji, jednak on sam odrzucił tę etykietę z dwóch względów. Po pierwsze, jego ujęcie opiera się na związku między reakcją i następującym po niej zdarzeniem wzmacniającym, a nie między bodźcem i następującą po nim reakcją. Istotnie, Skinner doszedł do wniosku, że w większości wypadków zachowaniem nie kierują ani nie wywołują go żadne bodźce; natomiast cechą charakterystyczną Skinnerowskiego warunkowania sprawczego jest to, że zachowaniem kierują jego następstwa. Koncepcję Skinnera trafniej oddaje określenie „selekcjonistyczna" niż „asocjacjonistyczna". Skinner często zwracał uwagę na analogię między sprawczym doborem konkretnych zachowań, spowodowanym ich następstwami w życiu jednostki, a doborem jednostek należących do populacji, spowodowanym darwinowskim doborem naturalnym w toku ewolucji: „Odruchy i inne wrodzone wzorce zachowań kształtują się w toku ewolucji, ponieważ zwiększają szanse przeżycia gatunku. Zachowania sprawcze nabierają mocy, ponieważ pociągają za sobą doniosłe następstwa w życiu jednostki (Skinner, 1953, s. 90, cyt. wg Catania, 1993, zob. też: Catania, 1992). Po drugie, cechą szczególną Skinnera jest niechęć do formalnych teorii, czego ilustrację stanowi odrzucenie przezeń stworzonej przez Clarka Hulla koncepcji budowania teorii, koncepcji polegającej na wyprowadzaniu z aksjomatów twierdzeń pochodnych (teorematów). Skinner nie definiuje nauki w kategoriach poszukiwania zasad wyjaśniających, „celem Skinnerowskiej nauki jest panowanie nad zachowaniem, przewidywanie i interpretowanie go - jest to cel, który uważa on za osiągalny dzięki przyjęciu założenia, że zachowaniem rządzą określone prawa. [...] Gdy zostanie sporządzony pełny opis zależności funkcjonalnych kierujących zachowaniem, będziemy mogli nim kierować i cel nauki zostanie osiągnięty" (Holland, 1992, s. 665).

Życiorys autora Skinner, syn małomiasteczkowego prawnika, urodził się w 1904 r. i wychowywał się w Susąuehanna w stanie Pensylwania, w serdecznym i stabilnym środowisku rodzinnym. Interesujące jest to, co późniejszy wynalazca „skrzynki Skinnera", „skrzynki dla niemowląt" (baby box) i różnych maszyn uczących pisze o swoim dzieciństwie: Zawsze coś budowałem. Budowałem hulajnogi na wrotkach, wózki, którymi można było kierować, sanki i tratwy do pływania „na pych" po płytkich stawach. Budowałem huś-

Życiorysy autorów 4 8 3 tawki, karuzele i zjeżdżalnie. Robiłem proce, hałd i strzały, dmuchawki i pistolety wodne z kawałków bambusa, a z wyrzuconego bojlera sporządziłem armatę parową, z której mogłem strzelać ładunkami z kartofli i marchwi nad domami naszych sąsiadów. Robiłem bąki, diabola, modele samolotów napędzane skręcaną taśmą gumową, latawce skrzynkowe oraz śmigła z puszek, które można było wyrzucać wysoko w górę, wprawiając je w ruch obrotowy za pomocą szpulki z nawiniętym sznurkiem. Wielokrotnie ponawiałem próby wykonania szybowca, na którym sam mógłbym latać. Robiłem wynalazki, niektóre z nich w duchu dziwacznych machin z humorystycznych rysunków Rubego Goldberga, zamieszczanych w „Philadelphia Inąuirer" (pismo to prenumerował mój ojciec, jako dobry republikanin). Na przykład mój przyjaciel i ja zwykliśmy zbierać jagody czarnego bzu i sprzedawać je, chodząc od domu do domu, a ja zbudowałem system flotacyjny, który oddzielał dojrzałe jagody od zielonych. Przez całe lata pracowałem nad projektem wiecznie poruszającej się maszyny. (Nie funkcjonowała) (Skinner, 1967, s. 388).

Studia dyplomowe Skinner odbywał na małej uczelni o profilu filozoficznym, Hamilton College, gdzie specjalizował się w języku angielskim i był zdecydowany zostać pisarzem. Zachęcany różnymi sposobami (m.in. otrzymał list od Roberta Frosta, który pochwalił trzy nowele Skinnera), postanowił pozostać rok lub dwa w domu, przeznaczając cały swój czas na pracę literacką. Okres ten okazał się stosunkowo nieproduktywny i po krótkim pobycie w Greenwich Village i w Europie, Skinner zarzucił pisanie, wstąpił na Uniwersytet Harvarda i zajął się psychologią. Aczkolwiek zrezygnował z kariery zawodowego pisarza, to jednak nie przestał interesować się literaturą, o czym świadczą publikowane później artykuły (Skinner, 1961). W tym czasie Harvard był środowiskiem nieformalnym, lecz stymulującym dla młodego psychologa. Skinner, jak się zdaje, nie podążał śladami określonego profesora, aczkolwiek miał ważne spotkania z wieloma z nich, z E. G. Boringiem, Carrollem Prattem i Henrym A. Murrayem włącznie. Co najmniej równie ważny jak te kontakty był wpływ jego kolegi ze studiów podyplomowych Freda Kellera oraz wybitnego biologa eksperymentalnego W. J. Croziera. Skinner uzyskał stopień doktora filozofii w 1931 r., a potem przez pięć lat pracował w laboratorium Croziera, przy czym przez ostatnie trzy lata tego okresu był Młodszym Członkiem Kolegium (Junior Fellow), co w Harvardzie jest najbardziej zaszczytnym stanowiskiem dostępnym dla młodego naukowca. Crozier był jednym z wielu rygorystycznych biologów, którzy wywarli wpływ na koncepcje Skinnera. Inni to Jacąues Loeb, C. S. Sherrington i Iwan Pawłów. Do najważniejszych psychologów w jego intelektualnym rodowodzie zalicza się Johna B. Watsona i E. L. Thorndike'a. Skinner wymienił wielu filozofów nauki, których prace przyczyniły się do przyjęcia przez niego stanowiska behawiorystycznego, wśród nich Bertranda Russella, Ernsta Macha, HenrFego Poincare, Percy'ego Bridgemana. Pierwsze swe stanowisko akademickie Skinner objął na Uniwersytecie Minnesota, gdzie przeniósł się w 1936 r. Dziewięć następnych lat, które spędził w Minnesocie, było bardzo twórczych i zapewniło Skinnerowi pozycję jednego z najwybitniejszych współczesnych psychologów eksperymentalnych. W tym okresie intensywnej aktywności naukowej znalazł on jeszcze czas, by rozpocząć pisanie powieści Walden two (1948b), która przedstawia ewolucję eksperymentalnego społeczeństwa opartego na zasadach psychologicznych. Po krótkim

4 8 4 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

Burrhus F. skinner

pobycie na Uniwersytecie Indiana powrócił do Harvardu, gdzie pozostał na stałe. W ciągu tych lat Skinner dostąpił wielu zaszczytów, m.in, otrzymał specjalną nagrodę naukową (Distinguished Scientific Awardj Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego. został członkiem Narodowej Akademii Nauk, został odznaczony Złotym Medalem Amerykańskiej Fundacji Psychologicznej; (Golden Medal Award of the American Psychological Foundation), pełnił funkcję wykładowcy w katedrze Williama Jamesa na Uniwersytecie Harvarda oraz został odznaczony Prezydenckim Medalem Nauki (Presidenfs Medal of Science). Skinner zmarł na białaczkę 18 sierpnia 1990 r^i zaledwie w 8 dni po otrzymaniu jedynej, jaką przyznało Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne, nagro-

dy za Wybitne Osiągnięcia Całego Życia w Psychologii (Outstanding Lifetime Contribution to Psychology). Z pewnością żadna inna nagroda nie byłaby bardziej właściwa. Holland (1992, s. 665) podsumował osiągnięcia Skinnera, stwierdzając, że wykazał on, iż „zachowanie można badać jako samowystarczalny przedmiot, a nie jako odzwierciedlenie wewnętrznych zdarzeń psychicznych". Najważniejszą publikacją Skinnera jest niewątpliwie jego pierwsza książka, The behavior of organisms (1938; wyd. pol. Zachowanie się organizmów, 1995), która po wielu latach od chwili wydania nadal pozostaje poważnym źródłem oddziaływań intelektualnych. Tom zatytułowany Science and human behavior (1953 - Nauka a zachowanie ludzkie) stanowi wprowadzenie do teorii Skinnera i ilustruje jej zastosowanie do szerokiego zakresu problemów praktycznych Szczegółowa analiza języka w kategoriach pojęć Skinnera zawarta jest w jego książce Verbal behavior (1957 - Zachowanie słowne), a jeden z pierwszych przykładów nauczania programowego przedstawili Holland i Skinner (1961). Najważniejsze artykuły Skinnera opublikowane przed 1961 r. zawarte są w zbiorze zatytułowanym Cumulative record (1959 - Zapis kumulacyjny). Szczegółowy opis jego sposobu podejścia do procesu uczenia się w środowisku szkolnym można znaleźć w książce The technology of teaching (1968 - Technika nauczania). Praca Contingencies of reinforcement (1969 - Prawidłowości wzmacniania) przedstawia w zrewidowanym ujęciu poglądy naukowe Skinnera wraz z ich odniesieniem do szerokiego zakresu problemów społecznych. W swej zapewne najbai dziej kontrowersyjnej książce Beyond freedom and dignity (1971; wyd. pol. Poia wolnością i godnością, 1978) Skinner usiłuje wykazać, że pojęcia wolności i godności są przeszkodą w udoskonalaniu nowoczesnego społeczeństwa. About behaviorism (1974 - O behawioryzmie) przedstawia jego poglądy na tę gałąź ps\

Życiorysy autorów 4 8 5

chologii, która tak mocno związana jest z jego nazwiskiem. Skinner wydal trzytomową autobiografię (1976, 1979, 1983b) - obok wcześniejszej (1967), zamieszczonej w wydawnictwie zbiorowym. Wiele z jego późnych prac ukazało się w dwóch zbiorach (Skinner 1978, 1987), a ostatnia książka (Skinner i Vaughan, 1983) opisuje strategie, jakie on sam stosował dla poradzenia sobie z niektórymi problemami związanymi ze starzeniem się. Ostatnio ukazało się kilka życiorysów S k i n n e r a , w tym książki, które napisali Nye (1992) i Richelle (1993), oraz życiorys intelektualny i kulturowy autorstwa Bjorka (1993), który Fancher nazywa „pierwszą poważną biografią najsłynniejszego amerykańskiego psychologa, jaka ukazła się od jego śmierci" (1995, s. 730, zob. też: Morris, 1995). Co możemy ogólnie powiedzieć o stanowisku Skinnera i charakterystycznych cechach tego stanowiska? Po pierwsze, trudno byłoby znaleźć teoretyka, który mniej chętnie występowałby w tej roli (teoretyka) niż Skinner. Pomimo swego ogromnego wpływu teoretycznego do niedawna kwestionował on wkład teorii •w rozwój nauki i uważał własną pracę za przykład światłego i systematycznego empiryzmu, który funkcjonuje bez wywodów teoretycznych. Stale przeciwstawiał się wszelkim próbom wypełniania luki między obserwowanymi zjawiskami za pomocą zmiennych wywnioskowanych czy hipotetycznych. Dążył do tego, by ustalać prawa zachowania, nie odwołując się do żadnych „fikcji wyjaśniających". Dobrą ilustracją tego punktu widzenia są zwłaszcza dwa artykuły: Are theories of learning necessary? (1950 - Czy teorie uczenia się są niezbędne?) oraz A case history in scientific method (1956 - Historia przypadku w metodzie naukowej). Można także zauważyć, że teoria ta oparta jest w większym stopniu na badaniach laboratoryjnych niż jakakolwiek inna teoria omawiana w niniejszej książce. Skinner wyprowadza swe zasady z wyników ścisłych eksperymentów i wykazuje więcej szacunku dla dobrze kontrolowanych danych niż którykolwiek z teoretyków zajmujących się podobną problematyką. Łatwo jest stwierdzić, że nagrody mają coś wspólnego z uczeniem się, i nie nastręcza szczególnych trudności wielokrotne wykazanie w starannie kontrolowanych warunkach, że dotyczy to wielu różnych sytuacji. Czym innym jest jednak dokładne ustalenie wysoce regularnych zależności między poszczególnymi rozkładami wzmocnień a starannie określonymi miarami reakcji. W swych badaniach, nad rozkładami wzmacniania Skinner dokonał tego, uzyskując wyniki, które pod względem regularności i dokładności mogą rywalizować z wynikami każdego przedstawiciela nauk fizycznych. Wykazał on, że poszczególne rozkłady wzmacniania wywołują charakterystyczne i wysoce powtarzalne zmiany w tempie reagowania, zarówno w okresie podtrzymywania reakcji, jak i w okresie jej wygaszania. Skinner różni się znacznie od przeciętnego psychologa eksperymentalnego tym, że interesuje się indywidualną osobą badaną. Wyniki swych eksperymentów przedstawia z reguły w postaci indywidualnych zapisów reakcji. Nie wystarczy to, że jego badania przynoszą wyniki przeciętne, które zgadzają się z oczekiwaniami i przyszłymi obserwacjami. Prawo czy równanie dotyczące zachowania muszą stosować się do każdej osoby badanej obserwowanej w odpowiednich warunkach. Ta dbałość o możność indywidualnego zastosowania każdego stwierdzenia czy prawa jest szczególnie wartościowa w dyscyplinie, w której badacz często nie wychodzi poza dane grupowe i nie próbuje przekonać się, czy wielu jest indywidualnych badanych (i czy w ogóle są tacy), których zachowanie jest zgodne z uogólnieniami dotyczącymi grupy.

4 8 6 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

Skupienie się przez Skinnera na badaniu pojedynczych osób, a nie na uogólnionych tendencjach występujących w grupie, było wyrazem jego przekonania, działanie praw widoczne jest w zachowaniu jednostek. W psychologii zakrawa na wielką ironię to, że psychologowie osobowości zwykle starają się zrozumieć j< nostki poprzez badanie grup, natomiast Skinner usiłował formułować prawa ogólne na podstawie badania jednostek. Pod tym względem postępowanie SkiniKi przypomina poniekąd poszukiwanie przez Gordona Allporta ogólnych zasud wyjaśniających rozwój i zachowanie jednostek (zob. rozdz. 7.). Podczas gdy wielu psychologów koncentrowało się na reakcjach, które występują głównie pod kontrolą bodźców (np. na odruchach), Skinner zajął się raczi reakcjami wytwarzanymi (emitowanymi) niż wywołanymi. Ten nacisk na zachowania sprawcze (operants) a nie na zachowania reaktywne (respondenta) - zgodnie z terminologią Skinnera - stanowi następną specyficzną cechę jego podejścia do badania zachowania. Jest on także przekonany, że psychologia powinna koncentrować się na prostych zjawiskach z zakresu zachowania, zanim podejmie próby zrozumienia i przewidywania zjawisk złożonych. Chociaż Skinner kładzie nacisk na badanie indywidualnych organizmów i prostych reakcji, to jednak zakłada, że wyniki takich badań odznaczają się dużym stopniem ogólności. Pisze on: „Uważam, że dynamiczne właściwości zachowania sprawczego można badać na przykładzie pojedynczego odruchu (lub kilku, ograniczając się jednak do liczby niezbędnej, by upewnić się, że wynik będ/.ie miał ogólne zastosowanie)"* (Skinner, 1938, s. 45-46, wyd. pol. 1995, s. 79) Skinner sądzi, że zostaną odkryte te same ogólne zasady zachowania, niezalezniu od tego, jaki organizm, bodziec, reakcję i czynnik wzmacniający eksperymentator wybierze do badań. Tak więc gołąb i laboratorium dostarczają paradygmatu, ldor\ można następnie ekstrapolować i rozciągnąć na bardzo szeroki zakres innych organizmów i sytuacji. Z tym ostatnim stwierdzeniem zgodny jest fakt, że sposób podejścia Skinnera do badań nad zachowaniem, ustalone przez niego prawa, a także jego techniki stosowano w szerokim zakresie w praktyce. Skinner i jego uczniowie zajmowali się z powodzeniem problemami praktycznymi, takimi jak sterowanie rakietami (Skinner, 1960), technika kosmiczna (Rohles, 1966), behawioralne testowanie leków psychotropowych (Boren 1966a), technika kształcenia (Skinner, 1968, 1984), kształtowanie eksperymentalnych kultur czy społeczeństw (Skinner. 1961), leczenie psychotyków, dzieci autystycznych oraz upośledzonych umysłowo (Research in behavior modification, 1965) zastosowanie „gospodarki żetonom ej" (Ayllon, Azrin, 1965, 1968; Krasner, 1970; Kazdin, 1989), starzenie się (Skinner. 1983a; Skinner, Vaughan, 1983), jakość życia w kulturze zachodniej (Skinnu 1986b) oraz rozwój dziecka (Bijou i Baer, 1966). Widzimy więc, że chociaż pod pewnymi względami Skinner jest „najczystszym" teoretykiem spośród wszystkich tu rozpatrywanych, to z drugiej strony jest on także teoretykiem, którego prace znalazły bardzo szerokie zastosowanie w rozmaitych dziedzinach zachowania nie mówiąc już o samej psychologii (patrz np.: Morris, 1992). Wspomnieliśmy już o genezie i ogólnych cechach r y g o r y s t y c z n y c h sformułowań Skinnera, obecnie zaś rozpatrzymy jego koncepcje i ich zastosowa nia bardziej szczegółowo. * Przełożyła K. Dudziak.

Ogólne założenia

487

Ogólne założenia Zacznijmy od rozpatrzenia niektórych podstawowych założeń i postaw, na jakich oparte są prace Skinnera.

prawa rządzące zachowaniem Aczkolwiek założenie, że zachowanie podlega określonym prawom, stanowi podłoże wszelkich badań psychologicznych, często nie formułuje się go wyraźnie i nie uświadamia się sobie wielu jego implikacji. Skinner, podobnie jak Freud, zasługuje na uznanie za nieustanne podkreślanie regularnego charakteru zachowania, a zwłaszcza za przekazanie swego przekonania dużej części społeczeństwa. Za pomocą swych praw i precyzyjnych eksperymentów Skinner przekonał wielu, że zasada determinizmu stosuje się do ludzi i wzbudza poważne wątpliwości co do słuszności naszego wyobrażenia o człowieku jako mającym swobodę działania i dążenia do pewnych celów życiowych. Na przykład Skinner nieustannie podkreśla, że skoro raz zaakceptuje się tę zasadę, to ustalanie winy czy odpowiedzialności danej osoby za jej postępld ma niewiele sensu. Jeden człowiek popełnia poważne przestępstwa, inny dokonuje wielkich czynów w służbie ludzkości. Obie kategorie zachowania wynikają z wzajemnej gry możliwych do zidentyfikowania zmiennych, które w pełni determinują zachowanie. Zachowanie jednostki jest całkowicie wytworem obiektywnego świata i można je wyjaśnić, posługując się wyłącznie kategoriami obiektywnymi. W zasadzie - a Skinner jest przekonany, że w praktyce także - czynności jednostki można uważać za równie podporządkowane obiektywnym prawom, jak ruch kuli bilardowej uderzonej przez drugą kulę. Gdy z założenia tego wyprowadzono logiczny wniosek, okazało się ono bardzo kłopotliwe dla wielu czytelników Skinnera. Na przykład tak, jak nigdy nie obwiniamy ani nie chwalimy kuli bilardowej za konsekwencje jej ruchu, tak samo z punktu widzenia Skinnera nie ma żadnego sensu chwalić jednostki za zdobycie Nagrody Nobla ani winić innej jednostki za to, że została wielokrotnym mordercą. Zachowanie jest wytworem sił oddziałujących na jednostkę, a nie skutkiem jej własnego wyboru. Chyba żaden inny teoretyk, wyjąwszy Freuda, nie przyjął założenia tak obcego naszemu zwyczajowemu sposobowi patrzenia na siebie samych. Przyjęcie bądź odrzucenie Skinnerowskiego założenia o prawach rządzących zachowaniem ma poważne konsekwencje m. in. dla prawnych reguł podejmowania decyzji oraz dla polityki władz wobec obywateli społecznie upośledzonych, nie wspominając o naszych osobistych sądach na temat swego własnego zachowania i zachowania innych. Pod tym względem, jak i pod wieloma innymi, Skinner jest bardzo prowokacyjny. Oczywiście wszyscy teoretycy osobowości zakładają implicite, że zachowanie jest podporządkowane pewnym prawom. Skinner jednak wyprowadził z tego założenia implikacje w taki sposób, że zwykły człowiek może je zrozumieć. Następujący cytat dobrze ilustruje poglądy Skinnera: Wiedza jest czymś więcej niż tylko opisywaniem zdarzeń, tak jak one występują. Jest próbą wykrycia porządku, wykazania, że pewne zdarzenia pozostają w regularnych związkach z innymi zdarzeniami. Żadna praktyczna technika nie może znaleźć oparcia w nauce, jeżeli takie związki nie zostały wykryte. Jednakże porządek jest nie tylko

488

Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera możliwym produktem końcowym; jest on założeniem roboczym, które trzeba przyjąć na samym początku. Nie możemy stosować metod nauki w odniesieniu do przedmiotu, co do którego przyjęto by założenie, że zmiany w nim przebiegają w sposób kapryśny. Nauka nie tylko opisuje, lecz także przewiduje. Nie zajmuje się jed\ niuprzeszłością, ale i przyszłością. Również przewidywanie nie jest jej ostatnim słowem w takiej mierze, w jakiej można zmieniać czy regulować istotne warunki, można także modyfikować przyszłość. Jeśli mamy stosować metody naukowe w dziedzinie spraw ludzkich, to musimy założyć, że zachowanie podlega pewnym prawom i jest zdeterminowane. Musimy oczekiwać, że wykryjemy, iż to, co czyni jakiś człowiek, jest rezultatem możliwych do ustalenia warunków, a gdy warunki te zostaną wykryte, będziemy mogli przewidywać i w pewnym stopniu determinować jego działania.

Ogólne założenia

489

mi zachowania, które wydają się najbardziej plastyczne i co do których można przyjąć, że ich zmianę można spowodować, manipulując takimi rodzajami zmiennych środowiskowych, z jakimi normalnie ma do czynienia dana osoba. Zainteresowanie Skinnera zachowaniem wynika nie tylko z ciekawości, jakie zasady nim rządzą, lecz także z gorącego pragnienia, by uzyskać możność manipulowania nim. Słowo „kierowanie" stosowane jest po części dlatego, że poprawnie oddaje to przekonanie. Skinner często wyraża pogląd, że umiejętność manipulowania zachowaniem, jeśli jest użyta właściwie, może służyć do ulepszania wszystkiego. |

Możliwość tę wielu ludzi uważa za obraźliwą. Przeciwstawia się ona odwiecznej tradycji uznającej, że człowiek działa w sposób swobodny, że jego zachowanie jest wynikiem nie jakiegoś możliwego do określenia warunku poprzedzającego, lecz spontanicznych wewnętrznych zmian linii postępowania. Dominujące koncepcje filozoficzne natury ludzkiej uznają istnienie wewnętrznej „woli", która ma moc zakłócania związków przyczynowych i która uniemożliwia przewidywanie zachowania i sprawowanie nad nim kontroli. Sugestia, aby odrzucić ten pogląd, oznacza zagrożenie wielu ulubionych przekonań - podważa to, co wydaje się stymulującą i twórczą koncepcją natury ludzkiej. Alternatywny punkt widzenia kładzie nacisk na konieczność uznania, że istnieją siły wywierające przymus na zachowanie człowieka, siły, których wolelibyśmy nie brać pod uwagę. Bez względu na to, ile możemy zyskać, zakładając, że właściwym przedmiotem nauki jest zachowanie człowieka, nikt, kto jest wytworem cywilizacji Zachodu, nie czyni tego bez walki wewnętrznej. Po prostu nie chcemy takiej nauki (Skinner, 1953, s. 6-7).

W książce Beyond freedom and dignity (1971) Skinner pisze, że laik analizując zachowanie, przypisuje zwykle środowisku rolę przyczynową w odniesieniu do niektórych zachowań, natomiast w stosunku do innych zachowań - nie. Jeśli w fabryce obecny jest nadzorca, to wysoką wydajność robotnika łatwo przypisać obecności nadzorcy. Przypisujemy większą zasługę robotnikowi, który jest równie pracowity pod nieobecność nadzorcy, ponieważ w tym wypadku przyczyny jego zachowania są mniej oczywiste. Tak więc wielkość zasługi, jaką przyznajemy danej osobie, jest zwykle odwrotnie proporcjonalna do stopnia oczywistości przyczyn jej zachowania. Skinner argumentuje, że zachowaniem wspomnianego w powyższym przykładzie robotnika rządzą pewne prawa niezależnie od tego, czy przyczyny tego zachowania są oczywiste dla przypadkowego obserwatora, a przypisywanie jednostce zasługi za jej działania jedynie przeszkadza w poszukiwaniu czynników kierujących jej zachowaniem. Z założenia, że wszelkie zachowanie podlega określonym prawom, wynika i wyraźnie możliwość kierowania zachowaniem. Wymaga to jedynie manipulowania tymi warunkami, które wpływają na zachowanie, czyli powodują jego zmianę, i Mogą być pewne różnice zdań co do tego, czy kierowanie zawsze wymaga zrozumienia lub wyjaśnienia, jednakże na poziomie czysto praktycznym Skinner woli posługiwać się terminem „kierowanie" (control), ponieważ jego znaczenie nie budzi wątpliwości. Skinner niewiele interesuje się tymi aspektami zachowania, które są bardzo odporne na zmianę, jak na przykład te, które są uzależnione prze- • de wszystkim od wyposażenia dziedzicznego. Prowadzi on badania nad tymi typa-

Analiza funkcjonalna Powstaje teraz pytanie: w jaki sposób można kierować zachowaniem? Skinner sądzi, że najbardziej odpowiednia jest analiza funkcjonalna. Terminem tym określa on analizę zachowania w kategoriach związków przy czy nowo-skutkowych, w których sprawuje się kontrolę nad samymi przyczynami, tj. bodźcami, deprywacjami itd. W tym kontekście psychologowie często posługują się pojęciami „zmienna niezależna" i „zmienna zależna". Zmienną niezależną jest ta zmienna, którą manipuluje eksperymentator, a zmienną zależną ta, która może zmieniać się w wyniku tej manipulacji. Skinner przeciwstawia analizę funkcjonalną zachowania takiej analizie, w której chodzi tylko o ustalenie korelacji między zmiennymi zależnymi, a nie związków przyczynowych. Ustalając korelacje, jak przy klasyfikowaniu cech, moglibyśmy np. stwierdzić, że ludzie bardzo agresywni są na ogół także bardzo inteligentni. Nie twierdzimy jednak, że dzięki temu potrafimy wskazać, w jaki sposób można przyczynić się do rozwoju dyspozycji agresywnych lub inteligencji. Określamy jedynie związek między jednym zjawiskiem a drugim, ale nie wykrywamy zmiennych poprzedzających, które powodują ukształtowanie się którejś z tych cech. Chociaż więc możliwe jest w pewnym stopniu przewidywanie zachowania, ponieważ możemy zmierzyć inteligencję i przewidywać na tej podstawie agresywność, nie otrzymujemy jednak żadnych wskazówek, którymi zmiennymi manipulować w celu zwiększenia lub zmniejszenia agresywności. Skinner stale podkreśla to, że zachowanie najlepiej można badać rozpatrując, w jaki sposób wiąże się ono z poprzedzającymi je zdarzeniami. Wielu psychologów akceptuje to twierdzenie. Skinner argumentuje również, że posługując się funkcjonalną analizą zachowania, nie ma potrzeby mówić o mechanizmach działających wewnątrz organizmu. Sądzi on, że zachowanie można wyjaśnić i kierować nim jedynie przez manipulowanie środowiskiem, które zawiera w sobie zachowujący się organizm, i że nie jest konieczne wyodrębnianie tego organizmu ani wyprowadzanie wniosków dotyczących zjawisk, jakie zachodzą wewnątrz organizmu. Skinner wyraża to następująco (1974, s. 182): „Mentalizm w swoim poszukiwaniu wewnętrznego wyjaśnienia, wspierany przez fałszywe pojmowanie przyczyny związanej z odczuciami i obserwacjami introspekcyjnymi, zaciemnia elementy środowiska poprzedzające zachowanie, które pozwoliłyby na znacznie skuteczniejszą analizę. [...] Zastrzeżenia dotyczące wewnętrznego funkcjonowania psychiki nie polegają na tym, że nie jest ono dostępne badaniu, lecz że stoi ono na przeszkodzie badaniu rzeczy ważniejszych". Teza ta jest powszechnie niewłaściwie rozumiana, a ma ona zasadnicze znaczenie w koncepcji Skinnera. Skinner nie utrzymuje, że stany wewnętrzne nie istnieją, lecz że nie można ich

4 9 0 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

traktować jako przyczyn w naukowej analizie zachowania. Inteligencja, oczekiwania i inne stany psychiczne same w sobie są wytworem uprzednich związków reakcji ze wzmocnieniem i nie mają statusu przyczyny: „Gdy mówimy, że człowiek je, ponieważ jest głodny, dużo pali, ponieważ jest uzależniony od tytoniu, walczy, ponieważ ma instynkt walki, zachowuje się błyskotliwie, ponieważ jest inteligentny albo gra dobrze na fortepianie ponieważ ma zdolności muzyczne, mówimy o przyczynach. Jednak po przeprowadzeniu analizy zdania te okazują się jedynie redundantnym opisem" (Skinner, 1953, s. 31). Nie znaczy to, że Skinner zaprzecza istnieniu „odczuć"; te „odczucia" jednak i inne stany ciała są: „produktem ubocznym naszej genetyki i uprzednich zdarzeń, które zachodziły w naszym środowisku. Nie mają one mocy wyjaśniającej" (Skinner, 1975, s. 43; zob. też: Skinner, 1985). Podobnie, Skinner odrzucił próby wyjaśnienia zmienności w zachowaniu przez odwoływanie się do stanów motywacyjnych. „Nic nie zyskujemy, mówiąc o stanie głodu, niezależnie od tego, jakimi dysponowalibyśmy danymi introspekcyjnymi czy fizjologicznymi, ponieważ nadal musimy wyjaśnić ten stan" (Skinner, 1977b, s. 1010). Stany wewnętrzne, mimo że nie można ich uznać za przyczyny, są jednak przydatne przy formułowaniu przewidywań. Skinner tak pisze w książce About behaviorism (O behawioryzmie): „To, co człowiek czuje, jest wytworem okoliczności, od których zależy również jego przyszłe zachowanie, istnieje wobec tego użyteczny związek między odczuciami a zachowaniem. Byłoby niedorzecznością przekreślanie wiedzy, jaką człowiek ma o swoim bieżącym stanie [...], mimo to jednak możemy dokładniej przewidzieć zachowanie, jeśli mamy wiedzę o zdarzeniach przeszłych, których związki z odczuciami możemy prześledzić" (1974, s. 230). Raz jeszcze okazuje się, że zasadniczą sprawą jest zdanie sobie sprawy, iż Skinner miał na celu stworzenie techniki, która pozwoli nam zmieniać zachowanie, a nie jedynie przewidywać je. Problem polega nie tylko na tym, że stany wewnętrzne same w sobie są wytworem uprzedniego oddziaływania środowiska, polega on na tym, ze stanami wewnętrznymi nie można manipulować. W konsekwencji są one bezużyteczne przy próbach kierowania zachowaniem. Aby zrozumieć stanowisko Skinnera, dobrze jest zacząć od zapoznania się z tym, co mówi on o niektórych powszechnie stosowanych wyjaśnieniach przyczynowych zachowania, które odwołują się do zjawisk wewnętrznych jako zdarzeń poprzedzających w związku przyczynowo-skutkowym. Przypuśćmy, że jakiś mężczyzna wchodzi do restauracji, natychmiast przywołuje kelnera i zamawia befsztyk. Gdy befsztyk został podany, mężczyzna pochłania go, nie odpowiadając na próby nawiązania rozmowy, jakie podejmuje ktoś siedzący obok. Pytamy: dlaczego ten mężczyzna je? Powszechnie stosowanym wyjaśnieniem tego zachowania jest stwierdzenie, że jest on głodny. Skąd jednak wiemy, że mężczyzna ten jest głodny? Wiemy tylko to, że wykonuje on wiele czynności, które zwykle wiążą się ze sobą i występują na ogół po powstaniu warunków środowiskowych tego samego rodzaju. Jednakże posługując się takim opisem, nie wyodrębniamy faktu „bycia głodnym" jako zdarzenia poprzedzającego jedzenie, przeciwnie, czynność pośpiesznego jedzenia jest tu częścią tego, co rozumiemy przez „bycie głodnym". Termin „bycie głodnym" może po prostu opisywać zbiór czynności związanych z określoną zmienną zależną (spożywaniem pokarmu), podobnie jak termin „gra w baseball" jest terminem obejmującym czynności rzucania piłką, chwytania jej, uderzania kijem itd. Każdą z tych czynności można by wyjaśnić, odwołując się do

Ogólne założenia

491

ciągu zdarzeń poprzedzających mecz baseballu. Czynności tych nie można jednak wyjaśnić, określając je po prostu jako część gry w baseball. Nie mówimy, że dana osoba rzuca piłką, ponieważ gra w baseball. Granie w baseball nie jest zdarzeniem poprzedzającym w stosunku do rzucania piłką, raczej rzucanie piłką jest częścią „gry w baseball". Nie zgadzając się z tym rozumowaniem, moglibyśmy stwierdzić, że termin „bycie głodnym" jest stosowany do określenia jakiegoś zdarzenia poprzedzającego jedzenie (liczby godzin od ostatniego posiłku), i że „bycie głodnym" jest przyczyną jedzenia. W tym sensie „bycie głodnym" można traktować jako więź przyczynową między pozbawieniem pokarmu a zachowaniem, które występuje w restauracji. Stajemy więc wobec problemu, w jaki sposób należy identyfikować tę więź przyczynową i jakie właściwości powinno się jej przypisać. Najczęściej stosuje się dwa rozwiązania tego problemu. Jedno z nich polega na umiejscowieniu zjawiska „bycie głodnym" w rzeczywistości psychicznej, na przypisaniu mu statusu niefizycznego. Czyni się tak często, a prowadzi to do koncepcji „osoby zewnętrznej" i „osoby wewnętrznej". Osoba zewnętrzna lub - jakby ją można nazwać - osoba behawioralna jest „napędzana" i kierowana przez metafizyczną osobę wewnętrzną. Koncepcję tę ilustrują takie potoczne stwierdzenia, jak: „Nie uzyskał zadowalającego wyniku z powodu zmęczenia psychicznego" lub: „Nie powiodło się jej, ponieważ nie uważała" albo jeszcze wyraźniej: „Zdołał to zrobić jedynie dzięki ogromnemu natężeniu siły woli". Stwierdzenia te sprawiają wrażenie, iż dostarczają wyjaśnienia zachowania, ponieważ zdają się odnosić do zdarzeń poprzedzających rozpatrywane zachowanie. Oczywiście zakłada się, że zdarzenia te zachodzą w świecie niefizycznym, przy czym nie wyjaśnia się wcale, w jaki sposób mogą one wpływać na zjawiska fizyczne. Poważniejszym zarzutem przeciw wyjaśnieniom tego rodzaju jest to, że kiedy przyjrzymy się dokładniej tym zdarzeniom, stwierdzimy wówczas, że nie mają one żadnych innych identyfikujących je właściwości poza zdolnością wywoływania zachowania, które chcemy wyjaśnić. Wyjaśnienie tego samego typu podają ludzie pierwotni, kiedy tłumaczą ruch słońca działaniem jakiejś kierującej siły właściwej człowiekowi, przy czym jedynym dowodem na rzecz istnienia takiej siły, jakim dysponują, jest sam ruch słońca. Zawsze można wymyślić jakąś siłę kierującą, by wyjaśnić występowanie każdego zjawiska, jakie tylko można sobie wyobrazić. Jałowość tego typu wyjaśnienia najłatwiej można dostrzec, jeśli zapytamy siebie samych, czy możemy z większą pewnością przewidzieć skutek, skoro jego przyczyna została w ten sposób wyodrębniona. Stwierdzimy wówczas, że nie ma żadnego wyodrębnienia, że przyczyny nie da się oddzielić od skutku, ponieważ nie ma ona żadnej innej właściwości niż ta, że wywołuje ten skutek. Wyjaśnienie zachowania w kategoriach jakiegoś zjawiska psychicznego zazwyczaj podawane jest wtedy, gdy nie są znane zjawiska fizyczne odgrywające ważną rolę w wywoływaniu tego zjawiska. Skinner uważa tego typu wyjaśnienia za najbardziej szkodliwe po prostu dlatego, że na pozór wydają się one zadowalające i z tego powodu opóźniają podjęcie badań nad tymi obiektywnymi zmiennymi, które mogłyby zapewnić prawdziwą kontrolę nad zachowaniem. Terminowi „bycie głodnym" moglibyśmy przyznać status fizjologiczny. Moglibyśmy badać skurcze żołądka, stężenie cukru we krwi, aktywację ośrodków mózgowych itd. W wyjaśnieniach fizjologicznych można wyodrębnić przyczynowe poprzedniki zachowania i unika się stwierdzenia, że zjawiska psychiczne wpły-

492

Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera

T.

wają na zjawiska fizyczne. Skinner nie występuje tak zdecydowanie przeci wyjaśnieniom fizjologicznym; jest on przekonany, że zachowanie można 1 w zasadzie przewidywać, śledząc skutki pewnej zmiennej środowiskowej prze/ całą sekwencję zjawisk fizjologicznych, które po niej następują. Skinner podkre la jednak, że znajomość procesów fizjologicznych nie jest niezbędna, aby nauka o zachowaniu mogła istnieć i rozwijać się; jest on przekonany, że nawet wtedy, gdy rzeczywiście zrozumiemy te procesy, praktyczne kierowanie zachowaniem odbywać się będzie przez manipulację „tradycyjnymi" zmiennymi niezależnymi, które są zlokalizowane poza organizmem. Skinner nie widzi więc powodu, dla którego nie powinniśmy traktować ludzkiego organizmu jako nie otworzonej choć nie pustej - skrzynki z różnymi wejściami i wyjściami, i sądzi, że takie traktowanie go zapewni najskuteczniejszą kontrolę nad tymi wyjściami. Jak przekonamy się przy omawianiu prac eksperymentalnych Skinnera, sukcesy jego sposobu podejścia dostarczają silnego poparcia dla jego poglądów.

Struktura osobowości

493

Struktura osobowości

Spośród wszystkich teoretyków osobowości, których poglądy są omawiane yj niniejszej książce, Skinner przejawia zdecydowanie najmniejsze zainteresowanie zmiennymi strukturalnymi. Nie dziwi to jednak w świetle tego, co powiedzieliśmy o jego ogólnym sposobie podejścia do badań nad zachowaniem. Skinner koncentruje się przede wszystkim na zachowaniu, które można zmodyfikować. Dlatego też mało interesuje się tymi cechami zachowania, które wydają się względnie trwałe. Postawa ta jest głównie konsekwencją nacisku, jaki kładzie on na kierowanie zachowaniem. Przewidywanie i wyjaśnianie można osiągnąć dzięki znajomości trwałych i podlegających modyfikacji aspektów osobowości. Kierowanie natomiast osiąga się jedynie za pośrednictwem modyfikacji; kierowanie implikuje możność zmieniania środowiska w celu uformowania różnych wzorców zachowania. Skinner jednak nie twierdzi nigdy, że wszystkie czynniki determinujące J a k już wspomnieliśmy, program Skinnera dotyczy nauki opisowej, ponieważ zachowanie znajdują się w środowisku. Po pierwsze, utrzymuje on, że sama ustalanie związków między zmiennymi zależnymi i zmiennymi niezależnymi, bez wrażliwość organizmu na wzmocnienie ma podłoże genetyczne i rozwinęła się żadnych ogniw pośredniczących, prowadzi tylko do formułowania praw czy uniw drodze ewolucji, ponieważ zdolność uczenia się o ważnych zdarzeniach wersalnych hipotez, a nie teorii. Różnica między tymi pojęciami nie zawsze jest zachodzących w środowisku pomaga utrzymać się przy życiu. Po drugie, Skinner wystarczająco jasna, lecz w jednej ze swych prac dotyczących problemu, czy teostwierdza, że u danego gatunku czy danej jednostki pewne zachowania mogą rie są w nauce niezbędne, Skinner stara się wyjaśnić, co stanowi teorię. Z zamieszzostać uwarunkowane łatwiej niż inne. Uznaje on także, iż pewne zachowania czonego niżej cytatu wynika, że posługuje się on tym terminem dla określenia mogą mieć podłoże wyłącznie genetyczne, tak że doświadczenie nie będzie miało systemu wiążącego jeden zbiór obserwacji z innym zbiorem obserwacji za pomocą na nie żadnego wpływu. Skinner widzi pewną analogię między podłożem dziewyprowadzonego w drodze wnioskowania zbioru zjawisk czy konstruktów, które dzicznym a podłożem środowiskowym zachowania. Sądzi, że proces ewolucji są opisane w kategoriach innych niż użyte do opisania obserwacji i których się kształtuje zachowanie wrodzone gatunku, tak jak środowisko kształtuje zachoobecnie nie obserwuje. - 4 wania wyuczone jednostki. Niemniej jednak ostrzega, że do genetycznych wyjaśnień zachowania powinno się podchodzić z ostrożnością, zarówno dlatego, iż Niekiedy nazywa się teoriami pewne podstawowe założenia niezbędne w każdej czynniki ewolucyjne determinujące formę zachowania wrodzonego nie są obsernaukowej działalności. Jako przykład można podać stwierdzenie, że natura podlega wowalne, jak i dlatego, iż wiele zachowań uważanych za wrodzone mogło w rzeokreślonym prawom, nie jest kapryśna. Ponadto pewne stwierdzenia są teoriami po czywistości zostać ukształtowanych przez doświadczenie (Skinner, 1969). Tak prostu w takim stopniu, w jakim nie są jeszcze faktami. Uczony może odgadywać więc Skinner niewątpliwie nie twierdzi, iż zachowanie jednostki jest jedynie wynik eksperymentu, zanim eksperyment ten zostanie przeprowadzony. Przewidy: wytworem środowiska. Po prostu kładzie on mniejszy nacisk na praktyczną wanie to i późniejsze sformułowanie wyniku mogą składać się z tych samych termidoniosłość zmienności biologicznej, ponieważ w nauce o charakterze czysto nów uporządkowanych w tym samym szyku składniowym, a różnica między nimi behawioralnym zmienność tę niełatwo poddać kontroli. W przeciwieństwie jedpolega tylko na stopniu pewności. Żadne stwierdzenie empiryczne nie jest zupełnie nak do tego, co Skinner określił terminem „mentalizm", fizjologia dotrzymuje nieteoretyczne w tym sensie, ponieważ materiał dowodowy nie jest nigdy kompletny, obietnicy: „Fizjolog przyszłości powie nam wszystko, czego można się dowieani też żadnego przewidywania prawdopodobnie nigdy się nie wysuwa zupełnie bez --ę dzieć o tym, co przebiega w zachowującym się organizmie. Jego wyjaśnienie dowodów. Termin teoria nie będzie się odnosić do stwierdzeń tego rodzaju, lecz do będzie stanowiło istotny postęp w stosunku do analizy zachowania, ponieważ ta każdego wyjaśnienia zaobserwowanego faktu, które odwołuje się do zdarzeń u u i u i ^ £ . u ^ u u Y T u i n a , p u u i c w a / i la AXJ _ ostatnia z konieczności^ ma charakter «historvcznv» - to znaczy opranirya sip rln zachodzących gdzie indziej, na jakimś innym poziomie obserwacji, opisywanych * ostatnia z konieczności ma charakter «historyczny» - to znaczy ogranicza się do relacji funkcjonalnych, wykazujących przerwy czasowe. Dziś dokonuje się coś, w odmiennych kategoriach i mierzonych (jeśli w ogóle się je mierzy) na innych,i ™ wpiywa na na zachowanie zacnowame się się organizmu organizmu jutro. jutro. Niezależnie Niezależnie od od tego, tego, jak ja wyraźco wpływa wymiarach (1953, s. 26). me można ten fakt określić, brakuje jednego kroku i musimy zaczekać na fizjo a fizjoI1ZJOnie można ten fakt o k r e ś l i ć h r a k n i p i p r W n r . i musimy zaczekać nna Skinnerowski sposób podejścia opiera się na założeniu, że zachowanie podloga, który go wykona. Będzie on w stanie pokazać, jak iak organizm zmi jak organizm organizm zmienia się, lega określonym prawom, i że naszym podstawowym celem jest kierowanie nim?gdy oddziałują nań związki reakcji ze wzmocnieniem i dlaczego zmieniony orga, „ —— . < . . . . > . i v u u v j i W / . 111 W^.1 11U1 J i UIU 1 dlaczego zmieniony orgaPonadto tę zdolność kierowania najlepiej można osiągnąć ustalając regularnej nizm następnie zachowuje się w inny sposób, ewentualnie w późniejszym czazależności między zmiennymi niezależnymi, czyli wejściami organizmu, a zmień--*!! co fizjolog odkryje, nie zdoła podważyć praw nauki o zachowaniu, lecz nymi zależnymi, czyli wyjściami organizmu, a następnie kierując późniejszym^ sie. To, 7P 1 1 a s ? nT^ray —— — " "-* sprawi, ze nnasz obraz llirl-zlriorrr* ludzkiego ^'•/triłrti^ir. działania będzie jeszcze pełniejszy" (Skinner zachowaniem przez manipulowanie tymi samymi wejściami (zdarzeniami środ®jf ^74, s. 236-237). wiskowymi) w taki sposób, by otrzymać określone wyjście (reakcję). i .

L

" " " " • J "

IYIUIYU 1 I I I U A M I Y

ICTUZCKUC

4 9 4 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

Jak już wspomnieliśmy, Skinner w podobnie całościowy sposób ujmuje rolę ewolucji i genetyki. Pisze on, że: „organizm [...] robi to, do czego go skłania jego wyposażenie genetyczne albo dominujące uwarunkowania" (1977b, s. 1007). Ten sam artykuł kończy stwierdzeniem: „Zachowanie organizmów stanowi jedną dziedzinę, w której należy brać pod uwagę zarówno filogenetykę, jak i ontogenetykę. Tak jak wszystkie nauki, musi ona mieć swoich specjalistów [...]" (s. 1012). Jak wspominaliśmy wcześniej, Skinner postanowił specjalizować się w „eksperymentalnej analizie" zachowania. Przy dobieraniu zmiennych zależnych (reakcji) Skinner zwraca uwagę przede wszystkim na ich prostotę oraz na regularny charakter ich związku ze zmiennymi środowiskowymi. Podstawowa klasyfikacja zachowania wprowadzona przez Skinnera polega na rozróżnieniu między zachowaniem sprawczym (operant) i reaktywnym (respondent). Rozróżnienie to oparte jest przede wszystkim na różnicy między reakcjami emitowanymi a reakcjami wywołanymi. Jak już wspominaliśmy, Skinner interesuje się głównie zachowaniami sprawczymi, które są emitowane pod nieobecność jakiegokolwiek wywołującego je bodźca. Natomiast zachowanie reaktywne jest wywoływane przez znany bodziec; najlepszym przykładem może tu być odruch źreniczny lub odruch kolanowy, w wypadku których znana i stosunkowo niezmienna reakcja jest związana z określonym bodźcem. Później powiemy więcej o tym rozróżnieniu.

Dynamika osobowości Aczkolwiek Skinner unika pojęć strukturalnych, wykazuje tylko lekką niechęć w stosunku do pojęć dynamicznych, czyli motywacyjnych. Uznaje on, że w takiej samej sytuacji dana osoba nie zawsze przejawia to samo zachowanie w tym samym stopniu, i jest przekonany, że powszechne uznanie tego faktu jest głównym powodem ukształtowania się naszego pojęcia motywacji. Ponieważ w pewnych sytuacjach zachowanie bywa na ogół bardzo zmienne, przyjmuje się, że odpowiedzialna za tę zmienność jest pewna siła wewnętrzna. Widzimy na przykład, że dziecko nie zawsze je podany mu pokarm, mówimy więc, że czynność jedzenia zależy nie tylko od obecności pokarmu, lecz także od zmian natężenia głodu. Z drugiej strony stwierdzamy, że odruch kolanowy wywoływany jest z mniej więcej tą samą intensywnością przy każdym uderzeniu w kolano. Nie odczuwamy więc żadnej potrzeby postulowania zmiennego „popędu kolanowego", ponieważ nie ma nie wyjaśnionej zmienności pod względem siły czy częstości występowania tego odruchu. Jak już wspomnieliśmy, Skinner jest przekonany, że nawet wtedy, gdy w zachowaniu występuje ten typ zmienności, postulowanie wewnętrznej aktywizującej siły nadal jest niepotrzebne, a często mylące, gdyż i tak pozostaje do rozstrzygnięcia kwestia, od czego zależy natężenie tej siły. Na przykład można zapytać o przyczynę głodu wspomnianego dziecka. Odpowiedź na to pytanie jest niezbędna, ponieważ dopiero wtedy będziemy mogli ocenić natężenie tej siły, co umożliwi sformułowanie przewidywań dotyczących intensywności związanego z nią zachowania. Skinner wskazuje, że zadowalająca odpowiedź wymaga na pewnym etapie wykrycia zmiennej środowiskowej, z którą ta wewnętrzna siła jest związana, tak jak np. głód wiąże

Dynamika osobowości

495

się z pozbawieniem pokarmu. Po co trudzić się wyjaśnianiem zmienności zachowania w kategoriach pewnego stanu wewnętrznego, którego natężenie trzeba obliczać na podstawie informacji o zmianach zachodzących w środowisku? Dlaczego nie zainteresować się po prostu tą zmienną środowiskową i nie wyjaśniać danego zachowania bezpośrednio? Zgodnie z tą linią rozumowania Skinner traktuje zmienność intensywności zachowania tak samo jak każdy inny aspekt zachowania - jako bezpośredni skutek zmiennej niezależnej. Przedstawiona powyżej argumentacja mogłaby nasunąć komuś przypuszczenie, że te zmienne, które w koncepcjach innych teoretyków rządzą stanami popędowymi czy motywacyjnymi, nie zajmują żadnej szczególnej pozycji w systemie Skinnera. Przypuszczenie to nie byłoby jednak trafne, ponieważ mają one pewną szczególną właściwość, chociaż nie polega ona na tym, że są wewnętrznymi przyczynami zachowania. Stwierdzono, że pewne zmienne wpływają na prawdopodobieństwo wystąpienia całych grup zachowań. Rozpatrzmy np. pragnienie. Pragnienie można zwiększyć za pomocą kilku różnych operacji, a ono może z kolei wpływać na wiele różnych reakcji. Można podwyższyć temperaturę pomieszczenia, w którym przebywa zwierzę, powodując w ten sposób szybszą utratę wody przez jego organizm wskutek większego wydzielania potu; można przedłużyć czas, jaki upłynął od momentu, gdy po raz ostatni pozwolono mu pić; można wreszcie sprawić, by zwierzę zjadło pokarm o dużej zawartości soli. Każda z tych operacji zwiększy u zwierzęcia pragnienie. Rozumiemy przez to, że każda z tych operacji zwiększa prawdopodobieństwo, iż dane zwierzę podejmie jedną lub więcej czynności spośród takiej grupy czynności, w której na każdą z nich ma wpływ każda ze wspomnianych operacji. Tak więc zwierzę będzie bardziej energicznie wykonywać wyuczoną reakcję prowadzącą do uzyskania wody, taką jak naciskanie dźwigni, bieganie w labiryncie, lub jakąkolwiek inną czynność, po której w przeszłości otrzymywało wodę, a także będzie pić bardziej intensywnie i wybierze wodę zamiast pokarmu. Przykłady te wykazują, że gdy mówimy, iż pewne operacje zwiększają pragnienie, stwierdzamy jedynie to, że operacje te zwykle zwiększają częstość występowania określonych reakcji. Rekapitulując, należy stwierdzić, iż Skinner posługuje się terminem, takim jak pragnienie, po prostu jako dogodnym narzędziem werbalnym, które uzyskuje znaczenie dzięki swej zdolności wyrażenia związku między grupą zmiennych niezależnych i grupą zmiennych zależnych - i nie ma poza tym innego znaczenia. Skinner nie przyznaje pragnieniu statusu przyczynowego - status taki przyznaje on operacjom, które prowadzą do zachowań związanych z piciem. Należy podkreślić, że - w przeciwieństwie do wielu innych rzeczników teorii wzmocnienia - Skinner nie uważa popędów za reprezentujące pewną klasę bodźców. Są również inne terminy, które można traktować podobnie jak popędy, ponieważ stosuje się je w celu powiązania grupy zmiennych niezależnych z grupą zmiennych zależnych. Terminy te należą do sfery emocji. Skinner nie przeprowadza żadnego istotnego rozróżnienia między popędami i emocjami, posługuje się nimi i uzasadnia ich stosowanie w ten sam sposób. Rozpatrzmy przykład osoby rozgniewanej. Jeśli wiemy, że dana osoba jest rozgniewana, to nie dlatego, że mamy dostęp do jej psychiki, lub że zaobserwowaliśmy, jak pewne gruczoły wydzielają określone substancje. Zauważyliśmy natomiast, że osoba taka przejawia szczególne cechy zachowania. Przybiera srogi wyraz twarzy, mówi ostrym tonem, jest skłonna do agresywnego zachowania itd. Podobnie wiemy, że dana osoba boi się,

4 9 6 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

ponieważ się jąka, często się podrywa, jest napięta i przejawia różne reakcje awersyjne. Zachowanie takie można zaobserwować u studenta, który po oddaniu słabej pracy egzaminacyjnej czeka przed gabinetem profesora. Zauważamy te aspekty zachowania studenta, a następnie, ponieważ zaobserwowaliśmy niektóre inne związane z tym zachowania lub znamy ocenę jego pracy, osądzamy, że student ten się boi. Student nie musi się bać zawsze wtedy, gdy zaobserwujemy u niego jąkanie. Może on się jąkać z powodu wrodzonej wady narządów mowy. My jednak oceniamy, że się boi, ze względu na określone zmienne niezależne (warunki środowiskowe) i zależne (reakcje), z którymi to jąkanie się jest związane. Przejawiać ten zespół związanych ze sobą zmiennych - to bać się. Tak więc Skinner posługuje się zbiorem pojęć, które można by nazwać dynamicznymi czy motywacyjnymi. Pojęcia te, podobnie jak pojęcia motywacyjne w innych teoriach, są stosowane do wyjaśnienia zmienności zachowania w stałych skądinąd sytuacjach. Jednakże w systemie Skinnera tworzą one odrębną kategorię, ponieważ wiążą grupy reakcji z grupami operacji, a nie dlatego, że utożsamia się je ze stanami aktywizacji, z celem czy z jakimkolwiek innym stanem implikującym, iż są one czynnikami przyczynowymi poprzedzającymi zachowanie.

Rozwój osobowości Większość rozważań Skinnera dotyczy zmian zachowania, uczenia się i modyfikowania zachowania. Można więc powiedzieć, że jego teoria ma największe zastosowanie w odniesieniu do zagadnienia rozwoju osobowości. Podobnie jak wielu innych teoretyków Skinner jest przekonany, że podstawą zrozumienia osobowości jest poznanie rozwoju zachowania człowieka jako organizmu pozostającego w nieustannej interakcji ze środowiskiem. Dlatego też interakcja ta była przedmiotem wielkiej liczby starannie przeprowadzonych badań eksperymentalnych. Kluczowym pojęciem w systemie Skinnera jest zasada wzmocnienia; w istocie stanowisko Skinnera określa się często jako teorię wzmocnienia sprawczego (operant reinforcement theory).

Warunkowanie klasyczne Wzmocnienie danego zachowania oznacza po prostu dokonanie pewnej manipulacji, która zmienia prawdopodobieństwo wystąpienia tego zachowania w przyszłości. Zasługę wykazania, że pewne operacje zmieniają w systematyczny sposób prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji, przypisuje się przede wszystkim dwóm pionierom badań nad modyfikacją zachowania, J. P. Pawłowowi i E. L. Thorndike'owi. Pawłów odkrył zasadę wzmocnienia w odniesieniu do warunkowania klasycznego, które można zilustrować słynnym przykładem. Przypuśćmy, że w obecności głodnego psa wielokrotnie dźwięczy dzwonek, i przypuśćmy również, że za każdym razem natychmiast po dźwięku dzwonka psu zostaje podane mięso. Co obserwujemy? Przy każdej ekspozycji dźwięku dzwonka w połączeniu z mięsem pies wydziela ślinę. Jednakże początkowo pies ślini się dopiero wtedy, gdy zostanie podane mięso, a nie wcześniej. Później jednak ślinienie zaczyna występować

Rozwój osobowości

497

przed podaniem mięsa - gdy tylko zadźwięczy dzwonek. W tym stadium reakcja wydzielania śliny jest uwarunkowana na dźwięk dzwonka i stwierdzamy, że podawanie mięsa natychmiast po zadźwięczeniu dzwonka jest operacją krytyczną, która spowodowała to warunkowanie. Tak więc podawanie mięsa jest operacją wzmacniającą. Zwiększa ona prawdopodobieństwo, że reakcja wydzielania śliny wystąpi, gdy przy jakiejś innej okazji zadźwięczy dzwonek. Ponadto ponieważ podanie mięsa zwiększa to prawdopodobieństwo, przeto zalicza się je do pozytywnych czynników wzmacniających. Po ukształtowaniu się silnej reakcji warunkowej eksperymentator mógłby chcieć się przekonać, co się stanie, gdy bodziec warunkowy będzie eksponowany wielokrotnie bez następującego po nim bodźca wzmacniającego. W naszkicowanym powyżej przykładzie dzwoniłby dzwonek, lecz nie podawano by mięsa. Nastąpiłoby wówczas wygaszanie reakcji warunkowej. Oznacza to, że częstość występowania i wielkość tej reakcji maleją coraz bardziej przy kolejnych włączeniach dzwonka, aż w końcu dźwięk dzwonka w ogóle nie wywołuje ślinienia. Reakcja warunkowa jest wówczas wygaszona całkowicie. Wygaszanie jest to stopniowe zanikanie reakcji warunkowej, które zachodzi wówczas, gdy po reakcji tej przestaje następować wzmocnienie. Charakterystyczne dla warunkowania klasycznego jest to, iż można wskazać łatwy do zidentyfikowania bodziec, który wywołuje daną reakcję nawet przed rozpoczęciem warunkowania. W rozpatrywanym powyżej przykładzie bodziec w postaci mięsa wywołuje ślinienie. Jak już wspominaliśmy, Skinner nazywa taką reakcję zachowaniem reaktywnym, aby podkreślić rolę, jaką w wywoływaniu tej reakcji odgrywa poprzedzający ją bodziec. Inną charakterystyczną cechą tej sytuacji jest to, że czynnik wzmacniający podaje się w krótkim odstępie czasu po bodźcu, na który warunkuje się daną reakcję, podczas gdy reakcja, jeśli w ogóle występuje, pojawia się później. Warunkowanie jest najbardziej efektywne wtedy, gdy czynnik wzmacniający następuje po bodźcu warunkowym bez względu na to, czy reakcja wystąpiła czy nie. Skinner uznaje istnienie warunkowania klasycznego i jego zależności od zasady wzmocnienia, lecz bardziej interesuje się innym typem uczenia się, który także opiera się na zasadzie wzmocnienia. Ten drugi typ uczenia się, nad którym systematyczne badania jako pierwszy prowadził Thorndike, nosi nazwę warunkowania instrumentalnego lub warunkowania sprawczego.

Warunkowanie sprawcze Początkowo wielu badaczy było przekonanych, że wszelkie uczenie się oparte jest na procesie warunkowania klasycznego. Skinner zauważył jednak, że wiele przypadków nie pasuje do tego paradygmatu. Są pewne zachowania, które w przeciwieństwie do zachowań reaktywnych nie wydają się związane z łatwym do zidentyfikowania bodźcem wywołującym, na przykład malowanie obrazu lub przechodzenie przez ulicę. Reakcje takie wydają się spontaniczne i dowolne. Inna właściwość zachowania tego typu, która znowu odróżnia je od zachowania reaktywnego, polega na tym, że częstość jego występowania zależy od zdarzenia, jakie następuje po nim. Mówiąc dokładniej, siła takiej reakcji wzrośnie, gdy reakcja ta zostanie wykonana, a po niej nastąpi wzmocnienie.

4 9 8 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

Wspomniana tu właściwość tej kategorii reakcji skłoniła Skinnera do użycia terminu „zachowanie sprawcze". Zachowanie sprawcze jest to reakcja, która oddziałuje na środowisko i zmienia je. Zmiana w środowisku wpływa z kolei na występowanie tej reakcji. Tak więc w warunkowaniu sprawczym, w odróżnieniu od warunkowania zachowań reaktywnych, czynnik wzmacniający nie jest związany z bodźcem wywołującym, ale z reakcją. Gdy reakcję ślinienia warunkuje się na dźwięk dzwonka, podanie mięsa nie jest uzależnione od wcześniejszego wystąpienia tej reakcji. Z drugiej strony, kiedy warunkuje się reakcję sprawczą, konieczne jest podawanie czynnika wzmacniającego po wystąpieniu tej reakcji. Jedynie w ten sposób zwiększa się częstość reakcji. Skinner zmodyfikował koncepcję Thorndike'a pod dwoma zasadniczymi względami. Po pierwsze, Thorndike (1898) ujął swoją koncepcję w postaci prawa efektu. Zgodnie z tym prawem reakcje, które wywołują zadowalający efekt, mają większe prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia w tej konkretnej sytuacji, zaś reakcje, które wywołują niezadowalający efekt, mają mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia w tej sytuacji. Skinner postawił sobie za cel zbudowanie psychologii opartej na zjawiskach dających się obserwować, z uniknięciem odwoływania się do zdarzeń wewnętrznych, zachodzących w organizmie. W konsekwencji odrzucał on wszelkie odwoływanie się do zadowalających i niezadowalających efektów, do których odwoływał się Thorndike, postanawiając zamiast tego po prostu odwoływać się do dającego się obserwować wpływu bodźca na zachowanie. Skinner sformułował empiryczne prawo efektu. Znaczy to, że bodziec wzmacniający jest zdarzeniem, które zwiększa częstość zachowania, z którym występuje w parze, bez żadnego odwoływania się do „zadowolenia" ani jakiegokolwiek innego zdarzenia wewnętrznego. Po drugie, Skinner zauważył, że model opisany przez Thorndike'a wymagał, by organizm „wykonał" całe zachowanie, zanim środowisko zdoła wywrzeć nań wpływ. W świecie rzeczywistym jednak wiele zachowań jest tak złożonych, iż jest nadzwyczaj mało prawdopodobne, by organizm „wykonał" je najpierw. Prawo efektu nie może wyjaśnić zwiększenia siły zachowania, które jest zbyt skomplikowane, by pojawiło się samo przez się. Dorosły może być przygotowany na wzmacnianie dziecka za jazdę na rowerku lub czytanie książki, albo psa za przewracanie się na grzbiet, lecz jest bardzo mało prawdopodobne, by zachowania takie pojawiły się same przez się. Zdaniem Skinnera organizmy mogą nauczyć się takich skomplikowanych zachowań przez kształtowanie (shaping), stosując zasadę kolejnych przybliżeń. Zaczynamy od wzmacniania zachowania, które stanowi pierwszy krok w kierunku zachowania ostatecznego, a następnie stopniowo wzmacniamy coraz dokładniejsze przybliżenia do zachowania ostatecznego. W takim procesie organizm może przyswoić sobie nadzwyczaj skomplikowane zachowania, jak pokazują przykłady, które omawiamy w dalszym ciągu niniejszego rozdziału. Weźmy bardzo prosty przykład warunkowania sprawczego. Możemy nauczyć dziecko prosić często o cukierek, jeśli będziemy dawać mu cukierka za każdym razem, gdy prosi o niego. W ten sposób wzmacniamy pozytywnie reakcję proszenia o cukierek. Możemy także wygasić tę reakcję, po prostu nie dając cukierka, gdy dziecko prosi o niego. Stwierdzimy wówczas, że częstość występowania reakcji proszenia o cukierek maleje. Jest także inny sposób, w jaki możemy zmniejszyć częstość tej reakcji. Gdy dziecko prosi o cukierek, możemy ukarać je, dając mu klapsa. Gdy wykonujemy taką operację, polegającą na wprowadzaniu do sytuacji

r

— Rozwój osobowości

499

czegoś, co zmniejsza prawdopodobieństwo zareagowania, mówimy, że ukaraliśmy tę reakcję. Bodziec karzący jest to awersyjny bodziec, którego wystąpienie po reakcji sprawczej zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia tej reakcji w przyszłości. W a ż n e jest, by zwrócić uwagę, że karanie nie jest tym samym, co wzmocnienie negatywne. Wzmocnienie zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się zachowania, z którym występuje w parze, karanie zaś zmniejsza prawdopodobieństwo zachowania. Zachowanie może jednak zostać wzmocnione przez usunięcie bodźca awersyjnego i w takim wypadku mówimy o negatywnym czynniku wzmacniającym. Na przykład rodzice mogą wzmacniać otrzymywanie przez dziecko dobrych stopni, zwalniając je od zmywania naczyń. Podobnie ktoś, kto odczuwa strach przed wężami, mający charakter fobii, wzmacnia reakcję unikania, odwracając się za każdym razem, gdy napotyka węża, tym samym eliminując wyzwalany przez niego awersyjny strach. Oba te przykłady są przykładami wzmocnienia negatywnego. Przedstawiliśmy powyżej ogólne zasady, za których pomocą Skinner wyjaśnia modyfikację zachowania. Zasady te zostały wyprowadzone na podstawie ogromnej liczby starannie kontrolowanych badań i stwierdzono, że mają szerokie zastosowanie. Może wydawać się, że są one zbyt proste, i że nie mają nic wspólnego z rozwojem osobowości. Jednakże Skinner argumentuje przekonywająco, że osobowość nie jest niczym więcej niż zbiorem wzorców zachowania, a gdy pytamy o rozwój osobowości, pytamy jedynie o rozwój tych wzorców. Skinner jest przekonany, że możemy wyjaśniać i przewidywać procesy rozwoju, a także kierować nimi, badając, w jaki sposób zasada wzmocnienia pozwala wyjaśnić obecne zachowanie jednostki jako wynik wzmacniania poprzednich reakcji. Skoro zasada wzmocnienia jest tak ważna, powinniśmy rozpatrzyć szczegółowo formowanie określonej reakcji i pokazać, w jaki sposób można ją modyfikować przy zastosowaniu technik warunkowania sprawczego. Przypuśćmy, że umieściliśmy głodnego gołębia w małym, dobrze oświetlonym pomieszczeniu, które od środowiska zewnętrznego izolują dźwiękoszczelne i nieprzezroczyste ściany. Pomieszczenie takie często jest nazywane „skrzynką Skinnera" (aczkolwiek nie przez samego Skinnera) i stanowi ważne osiągnięcie techniczne. Osłania ono badanego osobnika przed znaczną częścią nie kontrolowanej zmienności środowiskowej, a ponadto umożliwia zmechanizowaną czy automatyczną kontrolę obu rodzajów zdarzeń bodźcowych oraz rejestrowanie reakcji. Na jednej ze ścian tego pomieszczenia, około 25 cm od podłogi, znajduje się przezroczysty krążek, który może być oświetlony z zewnątrz czerwonym światłem. Naciśnięcie krążka uruchamia przełącznik elektryczny, połączony z umieszczoną na zewnątrz pomieszczenia aparaturą, która rejestruje zdarzenia zachodzące w „skrzynce", a także steruje nimi. Aparatura ta działa w ten sposób, że za każdym razem, gdy krążek zostanie naciśnięty, rejestruje ona reakcję i dostarcza gołębiowi pokarm do karmnika przymocowanego do ściany tuż pod krążkiem. Gołąb może nacisnąć krążek dziobiąc go z odpowiednią siłą, i właśnie tę reakcję chcemy wytworzyć i kierować nią. Aby gołąb dziobnął krążek po raz pierwszy, przystępujemy do kształtowania jego zachowania. Prawdopodobieństwo, że gołąb dziobnie krążek „przypadkowo", jest istotnie bardzo małe, a oczywiście nie możemy zwiększyć tego prawdopodobieństwa przez wzmocnienie pokarmem reakcji dziobania krążka, dopóki reakcja ta nie wystąpi po raz pierwszy. Reakcję dziobania krążka kształtuje się więc, wzmacniając kolejne przybliżenia do tej reakcji. Najpierw ćwiczymy ptaka w jedzeniu

5 0 0 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

z karmnika, gdy jest on otwarty. Zachowanie to warunkuje się łatwo i widok otwartego karmnika staje się bodźcem do jedzenia. Następnie podajemy pokarm tylko wtedy, gdy ptak znajduje się blisko krążka. Zwiększa to prawdopodobieństwo, że ptak ponownie stanie w pobliżu krążka. Później podajemy pokarm tylko wtedy, gdy gołąb, stojąc blisko krążka, podniesie głowę; następnie wtedy, gdy jego dziób znajdzie się w pozycji gotowości do dziobnięcia krążka itd. Wreszcie, w wyniku kolejnych przybliżeń, ptak dziobnie przycisk po raz pierwszy. Oczywiście pokarm zostanie dostarczony natychmiast. Niedługo po tym ptak prawdopodobnie znów dziobnie krążek i pokarm pojawi się znowu. Jeśli wzmocnienie będzie podawane za każdym dziobnięciem krążka, gołąb wkrótce będzie dziobał z dość dużą szybkością. Taki system wzmacniania określa się jako wzmacnianie według rozkładu ciągłego (continuom reinforcement schedule). Jeśli jednak zaprzestać podawania pokarmu po dziobnięciach krążka, wówczas tempo dziobania spada i w bardzo krótkim czasie zostaje zredukowane do tempa podobnego do tego, jakie obserwowaliśmy wtedy, gdy ptak po raz pierwszy znalazł się w tym pomieszczeniu. Gołąb nie dziobie prawie wcale - wzmacniana poprzednio reakcja została wygaszona.

Rozkłady wzmocnień Przypuśćmy, że zamiast wcale nie podawać pokarmu, podajemy go rzadziej. Aparatura może być zaprogramowana w taki sposób, że pokarm jest podawany wtedy, gdy gołąb dziobie przez pewien czas, np. przez pięć minut. Jeśli wzmacnianie jest uzależnione od upływu czasu, nazywa się je wzmacnianiem według odstępów czasowych (intewal reinforcement); jeśli ten czas jest stały (np. wzmacnianie co pięć lub dziesięć minut), oznacza to, że stosujemy rozkład wzmacniania o stałych odstępach czasowych (fixed intewal reinforcement schedule). Zamiast dostarczać wzmocnienia w jednakowych odstępach czasu, badacz może zdecydować się na wzmacnianie według rozkładu o zmiennych odstępach czasowych (variable intewal schedule). Chociaż w tym wypadku wzmocnienie może być podawane średnio co pięć minut, to jednak długość rzeczywistych odstępów czasowych będzie się wahać w sposób losowy wokół tej średniej. Dzięki temu w każdej chwili istnieje niskie, lecz stałe prawdopodobieństwo, że pokarm zostanie dostarczony. W tych warunkach tempo dziobania u gołębia jest stałe. Większość tych dziobnięć nie jest wzmacniana, lecz te, które są wzmacniane, służą do podtrzymywania ogólnego tempa reagowania. Jeśli karmnik odłączymy od zbiornika pokarmu, wskutek czego dziobanie przestanie być wzmacniane, reakcja dziobania znów zostanie wygaszona. Tym razem jednak wygaszanie będzie przebiegać w znacznie wolniejszym tempie niż wtedy, gdy stosowano wzmacnianie ciągłe, i liczba dziobnięć do chwili całkowitego wygaszenia będzie znacznie większa. Można także wprowadzić taki rozkład wzmacniania, w którym czynnik czasu nie odgrywa roli, a liczba wzmocnień uzyskanych przez ptaka zależy tylko od jego własnego zachowania (liczby reakcji). Rozkład taki nosi nazwę rozkładu wzmacniania według określonych proporcji (ratio reinforcement schedule). O podaniu wzmocnienia decyduje tu tylko liczba dziobnięć „emitowanych" od ostatniego wzmocnienia. W pierwszym z przytoczonych tu przykładów wzmacniano każde dziobnięcie. Bez trudu można to zmienić w taki sposób, aby wzmacniać tylko co dziesiąte lub co dwudzieste dziobnięcie (lub co jakąkolwiek ich liczbę). Rozkład

r Rozwój osobowości

501

taki określa się jako rozkład wzmacniania o stałych proporcjach (fixed ratio reinforcement schedule). Liczba dziobnięć między wzmocnieniami może też się zmieniać w sposób losowy, podobnie jak odstępy czasu w poprzednim przykładzie; w takim wypadku wzmacniane mogłoby być np. średnio co piąte dziobnięcie, lecz w rzeczywistości ich liczba byłaby rozłożona losowo wokół tej średniej. W niektórych próbach nagroda może następować po drugim lub trzecim dziobnięciu, podczas gdy w innych następowałaby po siódmym lub ósmym. Taki system nazywa się rozkładem wzmacniania o zmiennych proporcjach (pariable ratio reinforcement schedule). Rozkład wzmacniania o stałych proporcjach jest analogiczny do sytuacji robotnika w systemie akordowym lub osoby pracującej za prowizję, których wypłata zależy tylko od ich wydajności i wysiłku. Rozkład wzmacniania o zmiennych proporcjach stanowi istotę wszelkich gier i automatów hazardowych. Warto wspomnieć, że proces wygaszania przebiega znacznie wolniej wtedy, gdy stosuje się rozkład wzmacniania według określonych proporcji, niż wtedy, gdy stosuje się rozkład wzmacniania według odstępów czasowych. Istotny też jest fakt, że wzmacnianie według zmiennych proporcji czy odstępów czasowych sprawia, iż reakcja wyuczona jest bardziej odporna na wygaszanie. Doniosłe znaczenie tych różnych rozkładów polega na tym, że z jednej strony są one analogiczne do wielu sytuacji uczenia się interesujących dla badacza lub teoretyka osobowości, a z drugiej strony wiążą się z określonymi wzorcami nabywania i wygaszania wyuczonych reakcji. Skinner i jego współpracownicy wykonali ogromną systematyczną pracę, opisując skutki rozmaitych rozkładów. Omówiliśmy powyżej niektóre różnice między różnymi rozkładami, a zainteresowany czytelnik znajdzie znacznie więcej wniosków i uogólnień w pracach Skinnera i jego współpracowników (Ferster i Skinner, 1957; Skinner, 1969).

Zachowanie przesądne Reakcja nie musi fizycznie powodować wzmocnienia, aby została wzmocniona. Zwykle dla celów eksperymentalnych aparaturę nastawia się w taki sposób, że reakcja powoduje podanie wzmocnienia dzięki swemu działaniu na tę aparaturę. Zapewnia to wzmacnianie tej jednej określonej reakcji, która nas interesuje. Moglibyśmy jednak po prostu podawać „swobodne" wzmocnienia, zupełnie niezależnie od zachowania badanego osobnika. Przypuśćmy, że dostarczamy pokarm do karmnika co 10 lub 15 sekund. Gdy pokarm pojawi się po raz pierwszy, ptak będzie wykonywał właśnie jakąś przypadkową sekwencję ruchów, np. będzie chodził w kółko w środku pomieszczenia. Fakt, że w karmniku pojawił się pokarm natychmiast po tym układzie ruchów, sprawia, iż układ ten zostanie wkrótce powtórzony - chociaż zachowanie to nie spowodowało pojawienia się czynnika wzmacniającego, to jednak czynnik wzmacniający wystąpił natychmiast po tym zachowaniu. Nie ulega wątpliwości, że w świetle praw dotyczących związków między reakcjami a wzmocnieniem różnica ta nie jest istotna, ponieważ z punktu widzenia gołębia nie ma żadnego sposobu, by kiedykolwiek ustalić, czy po reakcji po prostu nastąpiło - niejako przypadkowo - pojawienie się pokarmu w karmniku, czy też reakcja spowodowała pojawienie się pokarmu. Przypuśćmy, że prawdopodobieństwo chodzenia wokół klatki wzrosło. Oznacza to, że ta sekwencja zachowania prawdopodobnie będzie występować wtedy, gdy pokarm ponownie pojawi się w karmniku, i dzięki

5 0 2 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

temu znów zostanie ona wzmocniona. W ten sposób reakcja chodzenia może uzyskać znaczną siłę. Nie jest prawdopodobne, aby za każdym razem, gdy gołąb chodzi wokół klatki, pokarm pojawił się w karmniku; jednakże wiemy już, że w istocie sporadyczne wzmacnianie reakcji przyczynia się do ukształtowania i podtrzymania zachowań odznaczających się niezwylde dużą trwałością. Ten typ reakcji warunkowych, w wypadku których nie istnieje związek przyczynowy między reakcją a czynnikiem wzmacniającym, określa się czasem jako „zachowanie przesądne". Skinner jest przekonany, że warunkowanie tego typu wyjaśnia wiele przesądów uznawanych przez ludzi. Członkowie pierwotnego plemienia mogą zabiegać o deszcz, wykonując taniec rytualny. Niekiedy zdarza się, że po wykonaniu tańca deszcz istotnie spadnie. W ten sposób „taniec sprowadzający deszcz" zostaje wzmocniony, co przyczynia się do powtarzania go. Członkowie plemienia wierzą, że istnieje związek przyczynowy między tańcem a opadami deszczu. W rzeczywistości taniec został uwarunkowany przypadkowo, wskutek tego, że niekiedy po tańcu spadał deszcz. Zachowanie tego samego typu można obserwować u ludzi przesądnych, którzy noszą różne przedmioty „przynoszące szczęście" - łapki królicze czy inne talizmany. Być może osoby bardzo przesądne różnią się od mniej przesądnych tym, że przypadkiem w historii ich życia częściej zachodziło warunkowanie przypadkowe. Innym przykładem, który - zdaniem Skinnera - można rozpatrywać w tym samym świetle, jest moc przypisywana modlitwie. Modlitwy zostają niekiedy spełnione. Wzrost częstości modlitw można wyjaśnić warunkowaniem przypadkowym, nie zaldadając, że modlitwy rzeczywiście przynoszą skutek. Fakt, że przypadkowe wzmocnienie następujące po reakcji wystarczy do zwiększenia siły tej reakcji, nie jest powszechnie znany, co niekiedy pociąga za sobą poważne konsekwencje. Rozpatrzmy jako przykład przypadek pielęgniarki pracującej w szpitalu na oddziale dla dzieci z zaburzeniami psychicznymi. Jedno z dzieci może wydawać się stosunkowo normalne i spokojne przez większość czasu, a pielęgniarka poświęca swą uwagę innym dzieciom lub zajmuje się innymi obowiązkami. Nagle dziecko zaczyna krzyczeć i gwałtownie walić głową o ścianę. Jest bardzo prawdopodobne, że pielęgniarka natychmiast podbiegnie do dziecka, będzie je całowała i ściskała, wypowiadała kojące słowa i w ogóle okazywała mu czułość, mówiąc, by nie zachowywało się w taki sposób. W tych warunkach nie powinniśmy być zdziwieni, jeśli częstość anormalnych zachowań u tego dziecka wzrośnie w czasie jego pobytu w szpitalu, zamiast się zmniejszyć. Nie ulega raczej wątpliwości, że reakcje krzyku i walenia głową o ścianę są wzmacniane czułością, łagodnymi słowami i kontaktem fizycznym, które już wcześniej stały się pozytywnymi czynnikami wzmacniającymi. Pielęgniarka nie zdaje sobie sprawy ze skutków własnego zachowania. Rodzice postępują tak samo, gdy zajmują się swym normalnym dzieckiem tylko wtedy, gdy domaga się ono czegoś krzykiem czy płaczem lub stara się zwrócić na siebie uwagę w jakiś denerwujący czy antyspołeczny sposób.

Wzmocnienie wtórne Wróćmy raz jeszcze do jednego z najprostszych przypadków warunkowania sprawczego, w którym gołąb dziobie czerwony krążek, a reakcje te są wzmacniane przez podawanie pokarmu w karmniku. Przypuśćmy, że wtedy, gdy reakcja dziobania została już dobrze utrwalona, a napełniony pokarmem karmnik był już

r Rozwój osobowości

503

prezentowany wiele razy, stwarza się możliwość wykonywania nowej reakcji np. naciskania nogą małego pedału. Pedał zostaje zamontowany w pomieszczeniu, a aparaturę programuje się w ten sposób, że naciśnięcie pedału powoduje pojawienie się pustego karmnika. Ponadto zakrywa się czerwony krążek, tak że gołąb nie może go zobaczyć ani dziobać. Stwierdzono wielokrotnie, że po wprowadzeniu tego rodzaju zmian gołąb naciska pedał, a liczba naciśnięć jest bardzo duża. Dlaczego tak się dzieje? Widok karmnika uzyskał właściwości wzmocnienia w pierwszej części eksperymentu, kiedy był on stale spostrzegany jako część złożonej sytuacji bodźcowej skojarzonej z pokarmem. Dzięki temu skojarzeniu karmnik staje się warunkowym, czyli wtórnym czynnikiem wzmacniającym. Karmnik jest czynnikiem wzmacniającym, ponieważ prezentowanie go zwiększa tempo emitowania reakcji, w tym wypadku naciskania pedału, a jest warunkowym czynnikiem wzmacniającym, ponieważ ta jego zdolność zwiększania tempa reakcji zależy od skojarzenia z innym czynnikiem wzmacniającym. Utrzymanie tych wzmacniających właściwości karmnika również jest uzależnione od kontynuowania związku karmnika z innym czynnikiem wzmacniającym; jeżeli karmnik ukazuje się stale pusty, bez pokarmu, jego warunkowe właściwości wzmacniające zostają wygaszone i tempo naciskania pedału spada. Właściwości te można jednak łatwo przywrócić, napełniając karmnik raz jeszcze pokarmem. Sldnner jest przekonany, że warunkowe (czyli wtórne) czynniki wzmacniające odgrywają ogromną rolę w kierowaniu zachowaniem ludzkim. Oczywiście nie każda czynność, przynajmniej w zamożnych społeczeństwach Zachodu, jest podtrzymywana przez podawanie bezwarunkowych (czyli pierwotnych) czynników wzmacniających, talach jak pokarm, woda czy seks. W badaniach przeprowadzonych na zwierzętach wykazano, że bodźce mogą nabywać właściwości wzmacniających; opierając się na tych wynikach, można sądzić, że wiele ludzkich zachowań uzależnionych jest od wzmocnienia warunkowego. Najbardziej rozpowszechnionym warunkowym czynnikiem wzmacniającym są pieniądze. Stanowią one dobry przykład nie tylko dlatego, że oczywiście same w sobie nie mają żadnej wartości, lecz także z tego powodu, że są zgeneralizowanym warunkowym czynnikiem wzmacniającym. Są one kojarzone z wieloma różnymi bezwarunkowymi (pierwotnymi) czynnikami wzmacniającymi i dzięki temu mają zdolność wzmacniania w wypadku działania bardzo różnych popędów. To" niezwykle zgeneralizowane wzmacniające oddziaływanie pieniędzy w ostatecznym rozrachunku wynika z faktu, że są one kojarzone z wielką liczbą innych czynników wzmacniających. Reprezentanci teorii uczenia się nie lekceważą obecnie roli wzmocnienia warunkowego, co czynili jeszcze w niedawnej przeszłości. Jest to pojęcie wyjaśniające o dużym znaczeniu. Odgrywa ono ważną rolę w systemie Skinnera, który - jak przekonamy się później - posługuje się nim skutecznie przy wyjaśnianiu utrzymywania się wielu reakcji należących do naszego zachowania się społecznego.

Generalizacja i różnicowanie bodźców Pojęcie generalizacji bodźca również zajmuje ważne miejsce w systemie Skinnera, podobnie jak we wszystkich teoriach osobowości wywodzących się z teorii uczenia się. W opisanych przez nas eksperymentach gołąb dziobał czerwony krążek. Następny eksperyment, który można przeprowadzić po utrwaleniu się

504

Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze E. F. Skinnera

reakcji na czerwony krążek, polega na manipulacji barwą krążka w tym zakresie długości fal, który odpowiada widmu barw. Gdy rzeczywiście dokonano takiego eksperymentu, wykazał on bardzo regularne zmiany pod względem tempa dziobania. Otóż tempo reagowania maleje tym bardziej, im bardziej barwa światła rzutowanego na krążek odbiega od barwy, przy której użyciu ćwiczono ptaka w dziobaniu. Przy zastosowaniu barw, które w widmie znajdują się bardzo blisko czerwieni, tempo dziobania jest prawie równie wysokie, jak tempo dziobania krążka oświetlonego czerwonym światłem. Można też zmieniać inne aspekty sytuacji niż barwa krążka i w większości wypadków stwierdza się to samo zjawisko. Można np. zmieniać jasność żarówek oświetlających pomieszczenie lub kształt bodźca. I znów spadek tempa reagowania jest tym większy, im bardziej bodziec odbiega od swego stanu początkowego. Zjawisko to jest ważne z kilku powodów. Po pierwsze, okazuje się, że dana reakcja może być emitowana w sytuacji różniącej się nieco od tej, w której pierwotnie była ona wzmacniana. Po drugie, stwierdzono, iż siła tej reakcji zostaje w pewnym stopniu zmniejszona w takiej zmienionej sytuacji, a jeśli sytuacja jest wystarczająco odmienna od sytuacji treningowej, to reakcja ta nie wystąpi. Nikt nie znajduje się dwukrotnie w dokładnie tej samej sytuacji. Jednakże sytuacja w świecie realnym może być nieco odmienna od innej sytuacji, a mimo to będzie prawdopodobnie dostarczać tego samego wzmocnienia tej samej reakcji. Z tego powodu generalizacja pierwotnej sytuacji bodźcowej na nową sytuację ma charakter przystosowawczy. Gdyby zwierzęta nie wykazywały generalizacji bodźców, to nigdy nie mogłyby niczego się nauczyć. Z drugiej strony zupełna generalizacja z jednej sytuacji na wszystkie inne byłaby dla zwierzęcia wyraźnie nieprzystosowawcza. Bardzo odmienne sytuacje wymagają przecież odmiennych zachowań. Gdyby nastąpiła zupełna generalizacja bodźca i zwierzę przenosiłoby daną reakcję na wszystlde sytuacje niezależnie od ich podobieństwa do sytuacji pierwotnej, to nieustannie występowałyby u niego niewłaściwe reakcje. Nie byłoby możliwe żadne uczenie się i nie byłoby powodu przypuszczać, że wystąpi ta, a nie inna reakcja. Dlatego też duże znaczenie ma różnicowanie bodźców (stimulus discrimination). Należy podkreślić, że ani generalizacji bodźca, ani różnicowania bodźców Skinner nie definiuje w kategoriach procesów percepcyjnych czy innych procesów wewnętrznych. Definiuje on te zjawiska w kategoriach pomiarów reakcji, dokonywanych w dobrze kontrolowanej sytuacji eksperymentalnej. W takiej mierze, w jakiej dana reakcja utrzymuje się w nowej sytuacji, istnieje pewien stopień generalizacji bodźca. W takiej mierze, w jakiej reakcja ta została zmniejszona czy osłabiona, występuje różnicowanie bodźców. Zwierzę różnicuje bodźce (tzn. nie reaguje w obecności nowego bodźca) w takim stopniu, w jakim nie występuje u niego generalizacja (reagowanie na nowy bodziec). Różnicowanie bodźców można zwykle polepszyć, eksponując zwierzęciu na zmianę to jeden bodziec (np. czerwony krążek), w obecności którego reagowanie nadal jest wzmacniane, to drugi (np. zielony krążek), w obecności którego reagowanie nie jest wzmacniane. Reagowanie w obecności czerwonego krążka jest więc podtrzymywane działaniem czynnika wzmacniającego, podczas gdy reagowanie w obecności zielonego krążka, aczkolwiek początkowo pod wpływem generalizacji zachodzi prawdopodobnie w dość szybkim tempie, zostaje wygaszone. Procedura ta w prosty sposób wykazuje, że stopień, w jakim reakcja dziobania jest kierowana przez bodźce, można znacznie zwiększyć za pomocą odpowiedniego ćwiczenia.

Rozwój osobowości

505

Zachowanie społeczne Większość aspektów osobowości przejawia się w kontekście społecznym, a zachowanie społeczne jest bardzo ważną częścią zachowania ludzkiego w ogóle. Obecnie przejdziemy do rozpatrzenia zachowania społecznego u ludzi, aby zorientować się, w jaki sposób Skinner na podstawie wyników swych wyrafinowanych metodologicznie badań nad zwierzętami wyciąga wnioski dotyczące rozwoju osobowości u ludzi. Przede wszystkim powinniśmy podkreślić, że Skinner nie przypisuje zachowaniu społecznemu żadnego specjalnego znaczenia, odmiennego niż w wypadku innych form zachowania. Zachowanie społeczne charakteryzuje tylko ten fakt, że polega ono na interakcji między dwiema lub więcej osobami. Poza tym Skinner nie uważa go za odmienne od innych zachowań, ponieważ jest przekonany, że zasady, które determinują zmiany zachowania w środowisku obiektów nieożywionych, determinują także zmiany zachowania w środowisku obiektów ożywionych. W każdej sytuacji rozwijający się organizm wchodzi w interakcje ze środowiskiem, a w ramach tej interakcji otrzymuje sprzężenie zwrotne, które stanowi pozytywne bądź negatywne wzmocnienie danego zachowania. Być może reakcje społeczne oraz odpowiadające im czynniki wzmacniające są nieco bardziej subtelne czy trudniejsze do zidentyfikowania niż zachowania występujące w sytuacjach niespołecznych, lecz samo to nie świadczy jeszcze o jakiejś zasadniczej różnicy między tymi dwoma typami reakcji. Interesującą cechą zachowania społecznego jest jednak to, że wzmocnienia otrzymywane przez daną osobę są zwykle całkowicie uzależnione od jej zachowania. Omawiając warunkowanie u gołębia, stwierdziliśmy, iż opracowano rozkłady wzmacniania według określonych proporcji, tak że częstość otrzymywania wzmocnień może wzrastać bez ograniczeń, w miarę jak wzrasta liczba wykonywanych reakcji. Zachowanie społeczne najczęściej jest wzmacniane według zasady proporcji. Dziecko za grzeczne zachowanie jest nagradzane cukierkiem lub warunkowym czynnikiem wzmacniającym, takim jak przytulenie lub uśmiech, a im bardziej dziecko jest grzeczne, tym większe otrzymuje wzmocnienie. W społeczeństwie dorosłych wzmacniane są zwykle zachowania uprzejme. Uścisk dłoni lub przyjazne pozdrowienie najczęściej zapewniają wzmocnienie społeczne w postaci przyjaznego gestu ze strony drugiej osoby, a w niektórych sytuacjach mogą prowadzić do uzyskania lepszej pracy lub wyższej pozycji społecznej. Gdy mówimy o pewnych aspektach osobowości danego człowieka w kontekście zachowania społecznego, zwykle chodzi nam o ogólne typy zachowania, a nie o poszczególne reakcje. Jednakże dotychczas przy omawianiu systemu Skinnera rozpatrywaliśmy jedynie rozwój poszczególnych reakcji, takich jak naciskanie dźwigni lub wypowiadanie określonego słowa lub zwrotu. Jaki to ma związek ze zrozumieniem osobowości uległej, lękowej lub agresywnej? Skinner odpowiedziałby, że terminy stosowane zazwyczaj do określania cech osobowości mają sens tylko dlatego, że ostatecznie można je sprowadzić do opisu wielu konkretnych reakcji, które występują w sytuacjach pewnego rodzaju i są ze sobą związane. Jeśli więc chcemy ustalić, czy dana osoba jest dominująca społecznie, rejestrujemy jej rozmowy w sytuacjach grupowych, obserwujemy jej interakcje z wieloma osobami, uzyskujemy od niej odpowiedzi na wiele szczegółowych pytań, w których opisane są stosowne sytuacje itd., po czym na podstawie tych danych dochodzimy do ogólnej oceny. Każda z tych specyficznych reakcji mówi

5 0 6 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

nam coś o dominacji charakteryzującej tę osobę. Fakt, że specyficzne reakcje w pewnych sytuacjach są związane ze sobą, wynika prawdopodobnie z selektywnego wzmacniania ich jako pewnej klasy reakcji. Dana osoba nabywa ogólnej cechy dominacji, ponieważ jakaś grupa, np. jej rodzina, w dostarczanych przez siebie wzmocnieniach wysoko premiuje tę kategorię reakcji. Reakcje często są związane ze sobą także dzięki temu, że są funkcjonalnie równoważne i jedna może zastępować drugą. Osoba, którą spotykamy po raz pierwszy, może uścisnąć nam dłoń lub pozdrowić nas słownie. W obu wypadkach osoba ta zachowuje się przyjaźnie i niezależnie od tego, którą reakcję wykona, prawdopodobnie zostanie ona wzmocniona w ten sam sposób. Poprzednio w sytuacjach tego typu obie reakcje przypuszczalnie były wzmacniane równie często. Dzięki temu wystąpienie każdej z nich będzie równie prawdopodobne, a różnica między bodźcami odpowiedzialnymi za emitowanie jednej bądź drugiej reakcji może być tak subtelna, że w praktyce nie można przewidzieć, która z nich wystąpi. W takich wypadkach możemy najwyżej przewidywać ogólne cechy zachowania, którego wystąpienia oczekujemy. Jest interesujące, że ta sama sytuacja nie musi wywoływać tego samego zachowania u różnych osób. Jako przyldad może posłużyć pracownik zabiegający o uzyskanie podwyżki u swego pracodawcy. Jedna osoba może przedstawić swe życzenia w sposób agresywny, druga może uczynić to bardzo uprzejmie, a nawet służalczo. Gdybyśmy zapoznali się z przeszłymi doświadczeniami osoby, która reaguje agresywnie w gabinecie zwierzchnika, to okazałoby się, że w historii życia tej jednostki zachowanie agresywne było wzmacniane najczęściej, a prawdopodobnie było wzmacniane także w szerszym zakresie różnych sytuacji. W wypadku drugiej osoby agresywne zachowanie mogło być karane przykrymi następstwami, a zachowanie służalcze mogło być wzmacniane pozytywnie. W takiej mierze, w jakiej poprzednie sytuacje wywołujące takie zachowania są podobne do sytuacji, w której pracownicy proszą o podwyżkę, oczekujemy przejawienia się tych dwóch różnych i przeciwstawnych kategorii zachowania. Oczywiście w tej sytuacji tylko jeden z tych sposobów podejścia może być skuteczny - być może tylko osoba zachowująca się służalczo otrzyma podwyżkę. Zachowanie tej osoby zostanie więc wzmocnione, podczas gdy zachowanie osoby agresywnej nie zapewni jej wzmocnienia. Jednakże agresywny sposób bycia osoby, która nie otrzymała wzmocnienia, może się wyraźnie nie zmienić. Większość zachowań poza laboratorium jest wzmacniana tylko sporadycznie, a jak przekonaliśmy się na przykładzie gołębia, wzmocnienie sporadyczne wytwarza zachowanie o dużej stałości i trwałości. Jest prawie pewne, że wzmocnienia otrzymywane w przeszłości przez osobę agresywną miały charakter sporadyczny, a więc stopień wygaszania agresywnego zachowania wskutek jednorazowego braku wzmocnienia będzie prawdopodobnie bardzo mały. Ponadto gdy te same dwie osoby poproszą o podwyżkę w innych okolicznościach, np. u innego pracodawcy, skuteczny może być agresywny sposób podejścia, a więc tym razem zasada wzmacniania będzie odwrotna. W związku z tym pojawia się nowy czynnik komplikujący sprawę. Ktoś może wykazywać znacznie większą zdolność odróżniania tych dwóch typów pracodawcy, a jego zachowanie może w końcu dostosować się do tego w taki sposób, że będzie częściej odpowiednie do różnych rodzajów sytuacji. Można powiedzieć, że osoba ta ma zdolność oceniania ludzi i regulowania swego zachowania zgodnie ze swą oceną. W systemie Skinnera procesy wchodzące w grę w tym wypadku to wzmacnianie różnicowe i różnicowanie.

Rozwój osobowości

507

Zachowanie anormalne Nic dziwnego, że wielu psychologów klinicznych przyjęło zasadnicze postawy i sposób podejścia charakterystyczne dla Skinnera. Uznali oni, że system ten może być przydatny do zrozumienia normalnego rozwoju, a także może być stosowany do badania i korygowania zachowania patologicznego. Zakłada się, że zasady kształtowania zachowania anormalnego są takie same jak zasady kształtowania zachowania normalnego. Przedstawiając swój program terapii zachowania anormalnego, Skinner wielokrotnie stwierdza, że jego celem jest po prostu zastąpienie zachowania anormalnego zachowaniem normalnym, a to można osiągnąć przez bezpośrednią manipulację zachowaniem. Mając do czynienia z zachowaniem anormalnym, Skinner nie mówi o działaniu wypartych pragnień, o kryzysach tożsamości, konfliktach między ego i superego ani o innych konstruktach - wszystko to nazywa wyjaśniającą fikcją. Dąży natomiast do zmodyfikowania niepożądanego zachowania przez manipulowanie środowiskiem za pomocą technik warunkowania sprawczego (instrumentalnego) i warunkowania reaktywnego (klasycznego). Przypuśćmy, że pewien żołnierz, początkowo przeciętnie odważny, został w walce ranny wskutek postrzału. Skierowano go więc do szpitala, a gdy wyzdrowiał, ponownie został wysłany na front. Wtedy jednak wystąpił u niego paraliż ręki lub utrata wzroku. Badanie lekarskie nie wykazało żadnego uszkodzenia nerwów i mięśni ręki ani też żadnej wady czy schorzenia narządu wzroku. Jednakże to pozornie pozbawione przyczyny niedomaganie fizyczne spowodowało zwolnienie żołnierza z obowiązku pójścia na front, ponieważ paraliż (lub ślepota) pociągnęło za sobą konieczność wysłania go do szpitala lub skierowania do jakiejś stosunkowo spokojnej służby na tyłach. Skinner analizuje tę sytuację w bardzo prosty sposób. To, że żołnierz został ranny jest czymś przykrym, a zatem ma właściwości wzmocnienia negatywnego. Jest bodźcem, którego usunięcie zwiększa siłę poprzedzającej je bezpośrednio reakcji. Wydaje się zupełnie oczywiste, iż rana jest bodźcem tego typu, ponieważ rozsądne jest oczekiwanie, że w szpitalu żołnierz ów będzie się zachowywał w taki sposób, aby pozbyć się jej jak najszybciej, np. wykonując zalecenia lekarza. Opierając się na zasadzie warunkowania klasycznego, czyli reaktywnego, można więc oczekiwać, że bodźce skojarzone z powstaniem rany nabyły jej niektórych negatywnych właściwości. Bodziec skojarzony z początkiem działania negatywnego czynnika wzmacniającego staje się warunkowym negatywnym czynnikiem wzmacniającym. Analogiczne zjawisko można zaobserwować w prostym eksperymencie ze zwierzęciem. Przypuśćmy, że szczur jest zamknięty w klatce z podłogą z metalowych prętów, przez które można przepuszczać prąd elektryczny. Co pewien czas szczur otrzymuje wstrząs elektryczny przez pręty podłogi, a prąd wyłącza się dopiero wtedy, gdy zwierzę przeskoczy niski płotek dzielący ldatkę na dwie części. Po niedługim czasie stwierdzamy, że reakcja skakania przez płotek występuje prawie natychmiast po włączeniu prądu. Dzieje się tak dlatego, że każdy skok, który za pierwszym razem zostaje wykonany dopiero po wielu przypadkowych czynnościach, jest wzmacniany zakończeniem działania negatywnego czynnika wzmacniającego i dzięki tym wzmocnieniom następuje coraz wcześniej przy kolejnych okazjach. Warunkowy negatywny czynnik wzmacniający można wprowa-

5 0 8 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

dzić bardzo łatwo, umieszczając w pobliżu klatki brzęczyk, którego włączenie poprzedza wstrząs o kilka sekund. Wystarczy to, by brzęczyk uzyskał właściwości warunkowego czynnika wzmacniającego. Aby jednak analogia do przypadku żołnierza była pełniejsza, zmieniamy plan eksperymentu w taki sposób, że skok przez płotek, następujący po włączeniu brzęczyka, powoduje wyłączenie brzęczyka i odłączenie źródła prądu, uniemożliwiając w ten sposób zaaplikowanie wstrząsu elektrycznego. W tej sytuacji szczur zwykle w końcu skacze przez płotek prawie za każdym razem, kiedy zostaje włączony brzęczyk, unikając w ten sposób wstrząsu. Jednakże zachowanie szczura możemy analizować, nie odwołując się w ogóle do pojęcia unikania - wystarczy przyjąć, że w wyniku procesu warunkowania klasycznego brzęczyk stał się warunkowym negatywnym czynnikiem wzmacniającym, i że skakanie przez płotek jest reakcją wzmacnianą przez ustanie działania tego negatywnego czynnika wzmacniającego. Tak jak w pierwotnej sytuacji możemy określić szczura jako uciekającego od wstrząsu, tak samo w sytuacji zmodyfikowanej możemy określić go jako uciekającego od brzęczyka. W analogicznym przypadku żołnierza można stwierdzić, że bodźce związane ze zranieniem, które nastąpiło w czasie wałki, uzyskały właściwości negatywnych czynników wzmacniających. Tak więc żołnierz ów byłby skłonny do podejmowania zachowań, po których ustałoby działanie tych bodźców. Jednym z typów zachowania, które zostałoby wzmocnione w taki sposób, byłaby reakcja polegająca po prostu na odmowie pójścia na front. Można by ją zinterpretować jako świadczącą o ucieczce od bodźców związanych z walką, lecz w zwykłym języku prawdopodobnie określono by ją jako unikanie możliwości zranienia. Jest bardzo prawdopodobne, że takie ucieczkowe zachowanie doprowadziłoby do odrzucenia społecznego i sądu wojennego - z przykrymi konsekwencjami, które same w sobie stanowiłyby karę, takimi jak długoterminowe więzienie lub może nawet kara śmierci. Gdy więc żołnierz zaczyna wybierać tę oczywistą drogę ucieczki, polegającą na niepodporządkowaniu się rozkazom, jego zachowanie, chociaż prowadzące do ucieczki od awersyjnych bodźców związanych z jego raną, samo wytwarzałoby inne awersyjne bodźce związane z następstwami sądu wojennego lub odrzucenia społecznego. Częstość zachowania, po którym następuje wzrost awersyjnej stymulacji, zostaje zwykle zredukowana - mówimy, że częstość takiego zachowania maleje, ponieważ jest ono karane. Nie jest więc prawdopodobne wybranie drogi wymagającej niewypełniania rozkazów. Cóż więc się zdarzy? Pojawi się jakieś zachowanie, które położy kres działaniu obu grup warunkowych negatywnych czynników wzmacniających, a wtedy zachowanie to zostanie wzmocnione i podtrzymane. Paraliż ręki lub ślepota spełniają te warunki, ponieważ w większości armii żołnierza nie obciąża się odpowiedzialnością za te wzorce zachowania i pojawienie się ich nie jest karane. Wybór tego rodzaju drogi wynika bezpośrednio z zasad sformułowanych przez Skinnera. Należy podkreślić, że w powyższej analizie nie wspomniano ani razu o tym, co żołnierz myśli, czuje lub stara się zrobić. Nie ma też żadnej wzmianki ani o procesach świadomych czy nieświadomych, ani o procesach fizjologicznych. Analiza ta czyni użytek z praw warunkowania reaktywnego (klasycznego) oraz sprawczego (instrumentalnego) i opiera się jedynie na obserwowanych operacjach i zachowaniu. Nie odwołuje się ona do zmiennych działających na poziomie innym niż poziom zachowania ani też do żadnych hipotetycznych konstruktów teoretycznych.

Rozwój osobowości

509

Powstaje pytanie: w jaki sposób leczyć owego żołnierza? Jest kilka ogólnych sposobów postępowania, które można stosować w celu wyeliminowania wielu różnych odmian anormalnego zachowania. Powróćmy do eksperymentu ze szczurem. Przypuśćmy, iż aparatura została teraz zaprogramowana w taki sposób, że brzęczyk nadal jest podawany w regularnych odstępach czasu, lecz nie następuje już po nim nigdy wstrząs elektryczny, niezależnie od zachowania zwierzęcia. Gdy po raz pierwszy zostanie wprowadzona ta zmiana i zabrzmi brzęczyk, szczur przeskoczy płotek, wyłączając w ten sposób brzęczyk. Jednakże po kilku próbach skok nie zostaje wykonany - i wstrząs elektryczny nie następuje. Sytuację tę można zanalizować w sposób następujący. Gdy brzęczyk jest podawany regularnie i nie następuje po nim wstrząs, jak to się dzieje wtedy, gdy szczur skacząc wyłącza brzęczyk i unika wstrząsu lub gdy przestano w ogóle stosować wstrząs, wówczas warunkowe właściwości awersyjne brzęczyka zostają zredukowane. Jak pamiętamy, przy omawianiu warunkowania klasycznego stwierdzono, że warunkowa reakcja ślinowa wygasa, jeśli po dźwięku dzwonka nie podaje się mięsa. Podobnie, w rozpatrywanej obecnie sytuacji uwarunkowane klasycznie negatywne właściwości wzmacniające dźwięku brzęczyka zostaną wygaszone, gdy nie następuje po nim wstrząs. Tak więc odkąd te właściwości wzmacniające dźwięku brzęczyka są zredukowane, występowanie reakcji sprawczej powodującej ustanie tego dźwięku jest mniej prawdopodobne, ponieważ reakcja ta jest wzmacniana tylko przez zakończenie działania negatywnego czynnika wzmacniającego, którego siła stopniowo się zmniejsza. Kłopot z tą metodą polega na tym, że wygaszanie takiej reakcji unikania jest często niezwykle powolne. Zwierzę może przeskakiwać przez płotek w ciągu setek lub tysięcy prób po zaprzestaniu wstrząsów (Solomon, Kamin i Wynne, 1953). Podobnie, gdyby żołnierza poddawać działaniu bodźców skojarzonych z walką bez następującego po nich bezwarunkowego negatywnego wzmocnienia, to bodźce te straciłyby negatywne właściwości wzmacniające i paraliż lub ślepota zostałyby wygaszone. Jest jednak bardzo mało prawdopodobne, aby żołnierz ów zgodził się dobrowolnie powrócić na linię frontu. Alternatywny sposób podejścia do tego problemu polega na niedopuszczeniu do wystąpienia reakcji unikania, którą to procedurę nazywa się czasami zatapianiem (flooding - Baum, 1970). Jeśli przegrodę skonstruuje się w taki sposób, że szczur nie może przeskoczyć przez płotek, to brzęczyk będzie podawany bez wstrząsu i warunkowe awersyjne właściwości brzęczyka zastaną szybko wygaszone. Tak samo, polecenie żołnierzowi, by powrócił na front pomimo swego paraliżu czy ślepoty, powinno spowodować wygaszenie awersyjnych właściwości bodźców związanych z polem walki. Inny sposób leczenia żołnierza polega na wytworzeniu jakiejś innej reakcji, której nie uważa się za anormalną i która powoduje zakończenie działania warunkowego negatywnego czynnika wzmacniającego. Można by np. pozwolić żołnierzowi bezkarnie zwolnić się z wojska. Po tym paraliż jego ręki prawdopodobnie by zniknął. Można by też żołnierzowi powiedzieć, że zostanie skierowany do służby pomocniczej bez względu na stan jego ręki. Byłoby to funkcjonalnie równoważne zwolnieniu. W obu wypadkach żołnierz ucieka od warunkowego negatywnego czynnika wzmacniającego bez konieczności wykonywania reakcji prowadzących do paraliżu. Lekarstwem, które prawdopodobnie nie pomogłoby, byłoby karanie żołnierza. Przypuśćmy, że żołnierza karze się za każdym razem, gdy objawy jego para-

5 1 0 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

liżu się nasilają. W tej sytuacji paraliż mógłby zniknąć, lecz po to tylko, by jego miejsce zajęła jakaś inna, równie anormalna reakcja. Powód pojawienia się nowej reakcji byłby taki sam jak ten, który był odpowiedzialny za wystąpienie paraliżu. Byłaby to taka reakcja, jak ślepota lub utrata mowy, a siła tej reakcji wzrastałaby, ponieważ po jej wystąpieniu zostałoby wyeliminowane wzmocnienie negatywne (powrót na front). Kara nie byłaby skuteczna, ponieważ nie doprowadziłaby do zastąpienia reakcji anormalnej reakcją normalną ani nie wygasiłaby warunkowych właściwości wzmacniających bodźców skojarzonych z walką. Krytycy Skinnera często wyrażają pogląd, że tego rodzaju analiza anormalności i ich leczenie w drodze psychoterapii - to analiza i leczenie objawów zamiast przyczyn. Nie bierze się pod uwagę wewnętrznych przyczyn - psychicznych czy fizjologicznych - i leczy się tylko symptomy. Taka terapia zdaje się ignorować podstawowe siły, które następnie wywierają wpływ na jakieś inne zachowanie. Jeśli jednak leczenie takie jest niezadowalające, to dlatego, że terapeuta nie zrozumiał właściwie zasad modyfikacji zachowania lub nie zapoznał się wystarczająco z historią życia pacjenta, by ustalić zdarzenia poprzedzające pojawienie się niepożądanego zachowania. W istocie, istniejący materiał dowodowy dotyczący substytucji symptomów w takich okolicznościach wskazuje, że wystąpienie tego zjawiska nie jest zbyt prawdopodobne (Research in behavior modification, 1965).

Charakterystyczne badania i metody badawcze Rozpatrzyliśmy już wiele cech, pod względem których prace Skinnera i jego zwolenników odbiegają od przyjmowanych obecnie norm. Do tych cech należy intensywne badanie pojedynczych osobników, zautomatyzowana kontrola warunków eksperymentalnych i automatyczny zapis reakcji oraz skoncentrowanie się na prostych zachowaniach, które można modyfikować za pomocą odpowiedniej manipulacji środowiskiem. Obecnie omówimy nieco dokładniej niektóre aspekty tego sposobu podejścia i przytoczymy parę przykładów programów badawczych, zrealizowanych przez Skinnera i jego uczniów. Czytelnik, który chciałby zapoznać się dokładniej z badaniami Skinnera i jego zwolenników, ma do dyspozycji kilka doskonałych tekstów źródłowych, spośród których należy wymienić prace zbiorowe pod redakcją Honiga (Operant behavior: Areas of research and application, 1966) oraz Honiga i Staddona (Handbook of operant behavior, 1977), a także własne książki Skinnera Cumulatwe record (1959 - Zapis kumulatywny) oraz Notebooks (1980 - Notatniki). Wspomnieliśmy już o tym, że Skinner w swych pracach eksperymentalnych kładzie nacisk na badanie pojedynczych osobników. Wiąże się z tym problem eliminowania nie ustalonych oddziaływań, które mogłyby wpłynąć na zachowanie badanego osobnika. Inni badacze eksperymentujący na zwierzętach, którzy interesują się głównie procesem uczenia się, zwykle prowadzą swe eksperymenty na dużych grupach zwierząt. To pozwala im mało troszczyć się o nie kontrolowane zmienne, pod warunkiem, że rozkład ich jest losowy. Skinner natomiast twierdzi, że jeśli istnieją nie kontrolowane zmienne, które wpływają na zachowanie, to nie powinno się ich lekceważyć, ponieważ zasługują one na zbadanie w równym stop-

Charakterystyczne badania i metody badawcze

511

niu, jak inne zmienne. Ponadto sądzi, że powinniśmy starać się zapewnić indywidualną kontrolę zachowania badanego osobnika. Jeśli w eksperymencie konieczny jest udział dużych grup zwierząt, to - według Skinnera - jest to przyznanie się do porażki. Jeśli wpływ zamierzonej manipulacji zmienną niezależną jest w znacznym stopniu zamaskowany dużą zmiennością „przypadkową", czyli „szumem", świadczy to wyraźnie o tym, że nie zapewniono odpowiedniej kontroli. W takich warunkach Skinner by zrezygnował, przynajmniej chwilowo, z zamiaru manipulowania pierwotną zmienną niezależną, natomiast przystąpiłby do prób ujawnienia ukrytych zmiennych, będących przyczyną tej zmienności. Takie badanie może dostarczyć informacji o zmiennych, które niezależnie od manipulacji eksperymentatora wpływają na dane zjawisko, a w pomyślnym przypadku może podsunąć pomysł, w jaki sposób zredukować wprowadzaną przez nie zmienność. Wówczas można ponownie skupić uwagę na skutkach oddziaływania pierwotnej zmiennej i eksperyment będzie mógł być przeprowadzony w warunkach bardziej poprawnych metodologicznie. Po ustabilizowaniu się reakcji, typowy zwolennik teorii warunkowania sprawczego określiłby poziom podstawowy, w porównaniu z którym będzie oceniał zmiany w sposobie reagowania, jakie mogą wystąpić pod wpływem manipulacji zmienną niezależną. Pomiar poziomu podstawowego polega zwylde na rejestrowaniu tempa emitowania jakiejś prostej reakcji, takiej jak dziobanie krążka lub naciskanie dźwigni. Na przykład eksperymentator może wyćwiczyć gołębia w dziobaniu krążka, a następnie podtrzymywać reagowanie przy zastosowaniu rozkładu wzmacniania sporadycznego. Stwierdzono, że w ten sposób uzyskuje się podstawowe tempo reagowania, które charakteryzuje się stałością, trwałością, a także dość dużą wrażliwością na wpływ wprowadzonych zmiennych. Jedną ze zmiennych, które można by wprowadzić, jest np. krótki okres intensywnego szumu nadawanego w trakcie dziobania. Wpływ tej zmiennej mierzy się, określając zmiany tempa dziobania. Prawdopodobnie tempo to spadłoby podczas pierwszej ekspozycji szumu, lecz przy kolejnych ekspozycjach spadek tempa reagowania byłby coraz mniejszy, aż w końcu szum przestałby wywierać jakikolwiek wpływ. Eksperyment ten zostałby opisany jako wykazujący wpływ zmiennej niezależnej w postaci szumu na zmienną zależną - reakcję dziobania. Ten prosty przykład ilustruje w ogólnych zarysach stosowaną zazwyczaj procedurę eksperymentalną. W praktyce uzyskanie stałego tempa reagowania u pojedynczych osobników mogłoby się okazać niemożliwe. Skinner jednak osiągnął ogromne sukcesy na tym polu. Kładąc nacisk na przeprowadzanie eksperymentów z pojedynczymi osobnikami, potrafił on znacznie zredukować nie kontrolowane źródła wpływów oddziałujących na badane zwierzęta. Po części było to wynikiem zastosowania dźwiękoszczelnej i umożliwiającej regulację jasności oświetlenia „skrzynki Skinnera", w której badane zwierzę przebywało podczas eksperymentów. To proste urządzenie bardzo skutecznie izoluje organizm od wpływów, które nie są bezpośrednio kontrolowane przez eksperymentatora. Dziedziną, na której rozwój Skinner wywarł znaczny wpływ, jest psychofarmakologia, czyli nauka o oddziaływaniu środków farmakologicznych na zachowanie. „Skrzynka Skinnera" okazała się wspaniałym narzędziem, znajdującym zastosowanie we wszelkiego rodzaju precyzyjnych badaniach, polegających na obserwacji zachowania po podaniu środków farmakologicznych. Przypuśćmy, że badany jest wpływ określonego środka farmakologicznego na zachowanie. Naj-

5 1 2 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

pierw w „skrzynce Skinnera" ćwiczy się szczura w naciskaniu dźwigni, przy zastosowaniu pewnego rozkładu wzmacniania sporadycznego. Po wielu posiedzeniach poświęconych takiemu ćwiczeniu tempo naciskania dźwigni stabilizuje się, tak więc nie zmienia się ono wyraźnie ani w trakcie poszczególnych posiedzeń, ani z posiedzenia na posiedzenie. Następnie przed rozpoczęciem nowego posiedzenia podaje się szczurowi środek farmakologiczny, a w trakcie tego jednego posiedzenia można określić, w którym momencie środek ten zacznie działać, jaki jest jego wpływ na zachowanie i jak długo trwa ten wpływ. Ponadto wszystko to można ustalić, badając jednego osobnika, chociaż zwykle badanie powtarza się też na innych. W badaniach psychofarmakologicznych określa się m.in. wpływ środków farmakologicznych na zachowanie związane z poczuciem czasu (timing behavior), percepcją, strachem i unikaniem, a także na zachowanie apetytywne. „Skrzynka Skinnera" pozwala eksperymentatorowi badać te rodzaje zachowania niezależnie od siebie, w bardzo podobnych zasadniczych warunkach. Dotychczas żadna metoda eksperymentowania na zwierzętach nie zbliżyła się nawet do metody Skinnera, jeśli chodzi o wyodrębnianie poszczególnych aspektów zachowania i badanie wpływu środków farmakologicznych na te aspekty. Ważnym przykładem zastosowania technik warunkowania sprawczego w szpitalu psychiatrycznym jest seria badań, jakie przeprowadzili Ayllon i Azrin (1965, 1968). Badacze ci pracowali z grupą chronicznych psychotyków, którzy zostali uznani za niepodatnych na konwencjonalne metody terapii, a ich wypisanie ze szpitala - za bardzo mało prawdopodobne. Zastosowali oni z powodzeniem „gospodarkę żetonową" (token economy), która umożliwiła skuteczne modyfikowanie zachowania pacjentów w pożądany społecznie sposób. Procedura ta polegała na określeniu jakiejś formy reakcji, takiej jak spożycie posiłku w sposób zadowalający lub wykonanie wyznaczonej pracy, a następnie na skojarzeniu pożądanej reakcji z czynnikiem wzmacniającym. Termin „gospodarka żetonowa" nawiązuje do faktu; że jako warunkowe czynniki wzmacniające stosuje się żetony, które służą za pomost pozwalający wypełnić przerwę między momentem emitowania pożądanej reakcji a chwilą podania wzmocnienia bezwarunkowego (papierosy, kosmetyki, odzież, pójście do kina, kontakty towarzyskie, możność odizolowania się od innych itd.). Ayllon i Azrin wykazali, że gdy reakcje określonego typu, np. wykonanie wyznaczonej pracy, kojarzono ze wzmocnieniem warunkowym (zapłatą w postaci żetonów), to możliwe było utrzymanie wysokiej częstości występowania tej reakcji; natomiast po zaprzestaniu wzmacniania częstość ta od razu spadała, aczkolwiek można ją było podnieść do osiągniętego poprzednio poziomu, przywracając związek reakcji ze wzmocnieniem. Autorzy piszą o tym w następujących słowach: Wyniki sześciu eksperymentów wykazują, że procedura wzmacniania skutecznie utrzymywała pożądany poziom wykonania. W każdym eksperymencie poziom wykonania spadał niemal do zera, gdy przestawano podtrzymywać ustanowiony uprzednio związek między reakcją a wzmocnieniem. Z drugiej strony ponowne wprowadzenie procedury wzmacniania skutecznie utrzymywało poziom wykonania zarówno na oddziale eksperymentalnym, jak i poza nim (1968, s. 268).

„Gospodarkę żetonową" stosowano także szeroko w warunkach klasy szkolnej w odniesieniu do takich populacji, jak dzieci normalne, młodociani przestępcy i dzieci poważnie opóźnione w rozwoju umysłowym. Żetony można przyznawać za zachowania pożądane w klasie, takie jak siedzenie na swym miejscu, uważanie i wykony-

Charakterystyczne badania i metody badawcze

513

wanie zadań. Później żetony te można wymieniać na słodycze, kino, możność swobodnej zabawy przez określony czas oraz na wszelkie czynniki wzmacniające, jakie dane dziecko właśnie sobie ceni (Kazdin i Bootzin, 1972). Wyniki tych i wielu innych badań świadczą niewątpliwie o tym, że przez systematyczne i umiejętne posługiwanie się wzmocnieniem można wywołać radykalne i bardzo korzystne zmiany zachowania nawet u osób z bardzo poważnymi zaburzeniami. Ponadto zmiany te mają charakter wysoce regularny i są ściśle zgodne z oczekiwaniami, jakie możemy sformułować na podstawie zasad warunkowania sprawczego. Wiele spośród tych zasad wykorzystali Lovaas i jego współpracownicy w swych pracach zmierzających do tego, aby nauczyć mówić dzieci autystyczne (Lovaas i in., 1966). U takich dzieci nie występuje zazwyczaj żadna forma komunikowania się, a ponadto przejawiają one dziwaczne, a często autodestrukcyjne zachowania. Lovaas posługuje się karą, aby wyeliminować samookaleczanie się, oraz procedurami wygaszania, aby usunąć inne niepożądane, lecz mniej niebezpieczne zachowania. Program nauczania mowy oparty jest na pojęciach kształtowania, wzmocnienia, generalizacji i różnicowania. Na przykład początkowo dziecko może być nagradzane cukierkiem za wszelkie wokalizacje. Wokalizacje te następnie kształtuje się w jakieś słowo, np. lalka. Gdy dziecko nauczy się w ten sposób kilku słów, stosuje się ćwiczenie różnicowania, aby nauczyć je wypowiadać każde z tych słów (lalka, auto itd.) w obecności stosownego obiektu bodźcowego. Naukę tę prowadzi kilku różnych nauczycieli, aby ułatwić dziecku generalizację nawyków językowych na inne osoby. Procedury te są powolne i mozolne, lecz za ich pomocą można uczyć coraz bardziej złożonych umiejętności językowych. Takie programy nauczania mowy nie są bynajmniej wolne od problemów, a późniejsze badania kontrolne przynoszą różne, mieszane wyniki. Ogólnie biorąc, dzieci mieszkające ze swą rodziną wykazują dalszą poprawę, podczas gdy dzieci umieszczone w zakładach opiekuńczych wracają niekiedy do swych autystycznych zachowań. Pomimo tych trudności wszystkie dzieci w wyniku opisanych wyżej ćwiczeń wykazały pewną poprawę zachowania (Lovaas i in., 1973). Jedno z najbardziej niezwykłych zastosowań metody warunkowania sprawczego było dziełem samego Skinnera (1960), który podjął próbę opracowania sposobu kierowania lotem pocisku. W czasie II wojny światowej i przez 10 lat po jej zakończeniu przeprowadzono przy wsparciu rządu Stanów Zjednoczonych wiele badań, które miały wykazać, że możliwe jest wykorzystanie gołębi do nakierowywania pocisku na określony uprzednio cel. Ta fantastyczna idea, zupełnie jak z powieści science fiction, opiera się po prostu na zastosowaniu technik warunkowania sprawczego do ćwiczenia gołębi. Ptaki uczono reagować dziobaniem obiektów bodźcowych określonego kształtu, które przedstawiały cel danego pocisku - okręt, fragment miasta lub zarys ukształtowania terenu. Gdy pocisk „zmierzał wprost do celu", gołąb dziobał w środek ekranu, gdzie znajdował się obraz celu, a to utrzymywało pocisk na dotychczasowym kursie. Gdy pocisk „odchylał się od kursu", dziobnięcia gołębia, podążając za obrazem celu, przenosiły się do innego miejsca ekranu, a to uruchamiało system sterujący, który korygował kurs pocisku. Gdy więc cel na ekranie przesuwał się, powiedzmy, w lewo i gołąb dziobał obszar na lewo od środka ekranu, to pocisk skręcał w lewo. Badacze stwierdzili, że po zastosowaniu właściwych rozkładów wzmacniania gołębie dziobały dokładnie, szybko i przez zadziwiająco długie odcinki czasu. W celu zmniejszenia do minimum możliwości błędu opracowano nawet systemy kiero-

5 1 4 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

wania wielokrotnego, obejmujące 3 lub 7 gołębi. Aczkolwiek gołębie nigdy nie kierowały lotem rzeczywistych pocisków ku realnym celom, to jednak osiągnęły one takie wyniki w lotach symulowanych, że Skinner mógł stwierdzić: Użycie żywych organizmów do kierowania pociskami nie jest już, trzeba bezstronnie powiedzieć, zwariowanym pomysłem. Gołąb jest niezmiernie subtelnym i złożonym mechanizmem zdolnym do takich osiągnięć, które w obecnym momencie wymagałyby zastosowania wyposażenia elektronicznego o znacznie większej wadze i objętości, a z mechanizmu tego można zrobić niezawodny użytek dzięki zasadom, które wywodzą się z eksperymentalnej analizy jego zachowania (1960, s. 36).

Aktualne badania Podaliśmy już wiele przykładów spośród licznych badań, których Skinner był twórcą i inspiratorem. Zamiast sporządzać katalog tych badań, czyli dokumentować ewolucję behawioryzmu, jaka dokonała się w ostatnich latach, odsyłamy czytelnika do innych książek - Domjana (1996) oraz Schwartza i Robbinsa (1995), gdzie można znaleźć aktualne omówienie teorii uczenia się; Rachlina (1991, 1994) oraz Danahoe i Palmera (1994), które omawiają współczesne niepoznawcze, selekcjonistyczne ujęcia zachowania, a także Pearce'a (1987) oraz Schwartza i Laceya (1982), które przedstawiają zagadnienie poznania u zwierząt, wywodzące się ze stanowiska Skinnera. Poza tym zainteresowany czytelnik powinien śledzić czasopisma „Journal of the Experimental Analysis of Behavior" oraz „Journal of Applied Behavior Analysis". Na przedstwienie w tym miejscu zasługuje jeden z elementów dzieła Skinnera, mówiący wiele o jego koncepcji oraz będący jego atakiem na zniewalającą siłę nauki o poznawaniu i nurtu poznawczego w psychologii. W artykule, który Skinner skończył ostatniego wieczoru przed śmiercią, omówił on rozróżnienie między fizjologią, która mówi nam jak funkcjonuje ciało, a „naukami o zmienności i doborze [które] mówią nam, dlaczego ciało funkcjonuje w taki sposób" (1990, s. 1208). Do nauk o zmienności i doborze należą: etologia, która zajmuje się doborem naturalnym w zachowaniu się poszczególnych gatunków; analiza zachowania, która zajmuje się warunkowaniem sprawczym zachowania jednostki, oraz antropologia; której przedmiotem jest ewolucja środowisk społecznych. W naukowej analizie zachowania „historia zmienności oraz doboru pełni rolę inicjującą. W naukowej analizie zachowania nie ma miejsca na psychikę ani jaźń" (Sldnner, 1990, s. 1209). Za zachowanie odpowiedzialne są związki reakcji ze wzmocnieniem, a ci, którzy przyjmują stanowisko poznawcze, błędnie przypisują odpowiedzialność czynnikom wewnętrznym. Skinner powołuje się na analogię z nauką o stworzeniu świata, która jego zdaniem koliduje z właściwym nauczaniem biologii. Według Skinnera: „nauka o poznawaniu jest taką nauką o stworzeniu świata w psychologii, ponieważ stara się utrzymać pozycję psychiki bądź jaźni" (1990, s. 1209). Psychologowie mówią o osobistym kierowaniu zachowaniem, ponieważ podsuwa im to żargon zawodowy, zaciemniając tym samym związki reakcji ze wzmocnieniem, które kierują zachowaniem w rzeczywistości. Zachowanie nie wypływa z myśli, uczuć, zamiarów, decyzji ani wyborów, jak to utrzymuje psychologia

Obecny status i ocena

515

poznawcza; behawioryści „patrzą na zachodzące w środowisku zdarzenia poprzedzające zachowanie oraz na przeszłość środowiska zarówno gatunku, jak i jednostki. [...] Środowisko dokonuje doboru zachowania" (Skinner, 1985, s. 291). Ludzie nie przechowują reprezentacji ani nie przetwarzają informacji. Skinner wołał analogię z akumulatorem. Kiedy ładujemy akumulator, zmieniamy go, ale nie wprowadzamy do niego elektryczności. Podobnie, organizmy nie posiadają i nie przywołują zachowań; zachowują się one w rozmaity sposób zależnie od doświadczeń, które je zmieniają. Wiedza i oczekiwania, o których mówią zwolennicy nauki o poznawaniu, a także domniemane stany, takie jak potrzeby i uczucia, są: „bieżącymi namiastkami historii wzmocnień" (Skinner, 1985, s. 296; zob. też: Skinner, 1977a, 1989). Skinner grał w grę, jaką jest nauka, bardzo dobrze skoro w żaden sposób nie wykazano użyteczności stanów i pocesów, jego oszczędne odwoływanie się do kierowania zachowaniem przez środowisko stanowi poważną hipotezę, konkurencyjną wobec modeli opartych na istnieniu takich wewnętrznych przyczyn.

Obecny status i ocena Nie ulega wątpliwości, że Skinnera można zaliczyć do teoretyków osobowości 0 nastawieniu najbardziej idiograficznym, ze względu na dużą wagę, jaką przywiązuje on do szczegółowego badania pojedynczych osobników i do formułowania praw, które odnoszą się w pełni do poszczególnych badanych, a nie tylko do danych grupowych. Wiąże się z tym fakt, że dane przedstawiane przez Skinnera 1 jego uczniów reprezentują taki poziom regularności i dokładności, jakiego nie znajdzie się w zasadzie w pracach innych psychologów. To połączenie nieskazitelnej techniki laboratoryjnej i ścisłej kontroli eksperymentalnej z badaniem pojedynczych osobników stanowi jedyne w swoim rodzaju osiągnięcie. Na ogół ci, którzy kładą nacisk na studiowanie jednostki, nie przywiązują wystarczającej wagi do ścisłości danych eksperymentalnych. Godnym uwagi osiągnięciem Skinnera i jego uczniów są systematyczne badania nad rozkładami wzmacniania. Ogromna ilość danych, jakie zebrali w tej dziedzinie, dostarczyła empirycznej podstawy do przewidywania przebiegu nabywania i wygaszania wyuczonych reakcji ze znacznie większą dokładnością, niż było to możliwe uprzednio. Ponadto ich klasyfikacje różnych typów rozkładów umożliwiają generalizację na szeroki zakres różnorodnych sytuacji i badanych. W późniejszych badaniach, jakie przeprowadzono w tym kierunku, dążono do jeszcze większej precyzji przez zastosowanie matematycznej analizy tempa reagowania przy różnych rozkładach wzmocnienia (Herrnstein, 1970). Należy podkreślić, że wyniki badań nad rozkładami wzmocnienia mają zasadnicze znaczenie dla wszystkich teoretyków uczenia się i badaczy zajmujących się tą dziedziną, niezależnie od tego, czy przyjmują sposób podejścia Skinnera, czy też nie. Siła, jasność i prostota sformułowań teorii Skinnera sprawiają, że stosunkowo łatwo jest zidentyfikować te jej aspekty, które są godne pochwały, a także te, które zdają się zasługiwać na krytykę. Nikt nie mógł nigdy oskarżyć Skinnera o to, że starał się unikać polemiki lub zacierać różnice dzielące go od współczesnych mu psychologów. Jeśli istnieją istotne różnice między Skinnerem a innymi

5 1 6 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

poważnymi teoretykami, to można być pewnym, że Skinner różnice te uwypuklił i podjął zdecydowaną obronę swego stanowiska. Zarzutem chyba najczęściej wysuwanym przeciwko Skinnerowi i jego uczniom jest stwierdzenie, że jego teoria nie jest w ogóle teorią, a ponadto on sam nisko ocenia zarówno istotę teorii, jak i jej wpływ na rozwój nauki. Jak już się przekonaliśmy, Skinner na ogół zgadzał się w pełni z tą charakterystyką swego stanowiska. Sądził on, że nie jest ono teorią, i nie wierzy, aby poświęcanie czasu na konstruowanie teorii mogło być pożyteczne dla nauki, zwłaszcza znajdującej się w takim stadium rozwoju jak psychologia. Tak więc dla tych, którzy są przekonani, że nie ma czegoś takiego jak „brak teorii", że można wybierać jedynie między dobrą i złą teorią lub między teorią wyraźnie sformułowaną i teorią ukrytą, istnieje nieprzekraczalna przepaść między ich koncepcją procesu naukowego a tym, co głosił Skinner. Przepaść ta jednak znacznie się zmniejszyła w wyniku opublikowania prac Contingencies of reinforcement (1969 - Prawidłowości wzmacniania), w której Skinner zupełnie wyraźnie zaakceptował swą rolę jako teoretyka, twórcy systemu teoretycznego. W artykule opublikowanym w 1950 r. postawiłem pytanie: „Czy teorie uczenia się są niezbędne?" i zasugerowałem, że odpowiedź na nie brzmi: „Nie". Wkrótce okazało się, że reprezentuję stanowisko, które określano jako Wielką Antyteorię. Na szczęście zdefiniowałem stosowane przez siebie terminy. Słowo „teoria" miało znaczyć „każde wyjaśnienie obserwowanego faktu, które odwołuje się do zdarzeń zachodzących gdzie indziej, na jakimś innym poziomie obserwacji, opisywanych w odmiennych kategoriach i mierzonych - jeśli w ogóle się je mierzy - w innych wymiarach": zdarzeń zachodzących np. w rzeczywistym układzie nerwowym, w systemie pojęciowym lub w psychice. Argumentowałem, że teorie tego rodzaju nie inspirowały dobrych badań nad uczeniem się, oraz że przedstawiały błędnie fakty, które miały wyjaśniać, dawały fałszywe pojęcie o stanie naszej wiedzy i prowadziły do dalszego stosowania metod, które powinny zostać odrzucone. Pod koniec tego artykułu wspomniałem o „możliwości teorii w innym sensie", teorii jako krytyki metod, danych i pojęć nauki o zachowaniu. Charakter teoretyczny w tym znaczeniu miały niektóre części The behavior of organisms (Zachowanie się organizmów), podobnie jak sześć opublikowanych artykułów; w ostatnim z nich podkreśliłem, że „czy to się podoba niektórym psychologom eksperymentalnym, czy nie, właściwym i nieuniknionym obowiązkiem psychologii eksperymentalnej jest skonstruowanie teorii zachowania. Teoria jest niezbędna do naukowego zrozumienia zachowania jako przedmiotu badań". Następnie omówiłem taką teorię w trzech innych artykułach oraz w znacznych fragmentach książek Science and human behavior (Nauka a zachowanie ludzkie) oraz Verbal behavior (Zachowanie słowne) (Skinner,

1969, s. VII-VIII).

W swym systemie Skinner konsekwentnie odrzucał, jako sposób wyjaśniania, wszelkie formy widmowej maszynerii psychicznej, którymi wielu z nas - rozmyślnie lub mimowolnie - posługuje się w celu wyjaśnienia zachowania ludzkiego. Czyniąc to, wykonał on wielką i pożyteczną pracę. Jak jednak już się przekonaliśmy, Skinner odrzuca także myśl o wprowadzeniu do swego systemu jakichkolwiek mechanizmów, do których dochodzi się w drodze wnioskowania, nawet takich, które można zadowalająco sprawdzić przez wyprowadzenie niesprzecznych wyjaśnień i wyraźnie sformułowanych przewidywań. Można więc

Obecny status i ocena

517

oczekiwać, że Skinner będzie miał trudności z przewidywaniem zachowania, które występuje w sytuacji składającej się z kombinacji nowych bodźców łub z nowych konfiguracji znanych bodźców Wynika to stąd, że może on opierać swe oczekiwania dotyczące przyszłych zachowań jedynie na tych prawach zachowania, które już zostały sformułowane. Innymi słowy: prawa zachowania można ekstrapolować jedynie na przypadki zachowania tego samego typu, jakiego prawa te w zasadzie dotyczą, ponieważ system ten nie zawiera żadnych twierdzeń teoretycznych, które implikowałyby więcej twierdzeń empirycznych, poza tymi, na których podstawie prawa te zostały sformułowane. Ta trudność w przewidywaniu nowego zachowania stanowi jedną z podstaw, na których Albert Bandura opiera swoją, głoszoną z pozycji teorii uczenia się społecznego, krytykę Skinnera (zob. rozdz. 14.). System Skinnera unika zadawania pytań o to, co dzieje się w organizmie, a zatem Skinner nie może formułować przewidywań w sytuacjach, których prawa tego systemu bezpośrednio nie dotyczą. Jednakże Skinner w pełni zdaje sobie sprawę z tego faktu i broni sposobu podejścia, który do tego prowadzi. W swym klasycznym artykule Are theories of learning necessary? (1950 - Czy teorie uczenia się są niezbędne?) Skinner wskazuje, że chociaż teoretyzowanie może prowadzić do nowych przewidywań, to jednak samo w sobie nie jest wartościowe, jeżeli przewidywania te nie zostaną potwierdzone. Aczkolwiek jest prawdopodobne, że ktoś w końcu skonstruuje przydatną teorię, która dostarczy poprawnych przewidywań, to jednak może do tego dojść po wielu latach nieproduktywnych badań, polegających na testowaniu bezowocnych teorii na różne banalne sposoby. Każda nowa sytuacja tak czy inaczej zostanie w końcu zbadana i wobec tego z pewnością nie ma potrzeby teoretyzowania. Zachowanie w takiej sytuacji zostanie w końcu wprowadzone do systemu nawet przy braku teorii. Jak już mieliśmy sposobność się przekonać, Skinner jest przeświadczony o wartości molekularnego podejścia do badań nad zachowaniem. Wyszukuje on do badania proste elementy zachowania i jest pewny, że całość nie jest niczym więcej niż sumą swych części. Nic więc dziwnego, że zwolennicy różnych odmian psychologii holistycznej sądzą, że sposób podejścia Skinnera do badań nad zachowaniem jest zbyt uproszczony i elementarny, by mógł oddać pełną złożoność zachowania ludzkiego. Twierdzą oni, że ze względu na pewne cechy zachowania ludzkiego jest ono w znacznym zakresie wyłączone z analizy Skinnera. W gruncie rzeczy przekonanie to wynika stąd, że zachowanie jest znacznie bardziej złożone niż ten typ analizy, którym posługuje się Skinner. Stara się on wyjaśnić złożone zachowanie zakładając, że wiele reakcji elementarnych tworzy większe jednostki; przyjmuje on również, że złożoność wynika z jednoczesnego działania wielu zmiennych. Jednakże kwestionowana jest właśnie Skinnerowska metoda integrowania elementów zachowania. W każdym razie wielu obserwatorów sądzi, że system Skinnera nie jest w stanie wyjaśnić „bogactwa" i „złożoności" zachowania, które są tak charakterystyczne dla ludzi. Język ludzki jest przykładem tego typu zachowania, które wielu uważa za niepoddające się analizie w kategoriach pojęć Skinnera. Wysunięto silne argumenty i przekonujące dane w celu wykazania, że układ nerwowy, jeśli rozwija się normalnie, jest szczególnie podatny na przyswajanie sobie pewnego zbioru reguł, który generuje twierdzenia zwane przez nas zdaniami. Wynika stąd, że języka nie nabywa się za pośrednictwem długich łańcuchów związków

5 1 8 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

bodziec-reakcja, z których każdy zostaje wyuczony dzięki powtarzaniu i wzmacnianiu, lecz że jest on generowany ze zbioru aksjomatów i reguł, które mogą wytworzyć właściwe zdanie nawet wtedy, gdy zdanie to nie było emitowane poprzednio. Reguły języka, podobne do reguł geometrii, mogą generować twierdzenia czy zdania, które nie pozostają w żadnym historycznym związku z innymi zdaniami występującymi w przeszłości. Lingwiści, tacy jak Chomsky (1959), kładą szczególny nacisk na tę sprawę. Argumenty te, pozostające w ścisłym związku z ideą, że pewnych wzorców reakcji nie można rozłożyć na elementarne sekwencje, były wysuwane przede wszystkim w odniesieniu do języka, lecz niektórzy psychologowie są przekonani, iż dotyczą one w różnym stopniu analizy wielu innych typów zachowania. Z tego, co powiedzieliśmy dotychczas, wynika jasno, że Skinner na ogół eksperymentuje ze stosunkowo prostymi organizmami, mającymi stosunkowo prostą historię i robi to w stosunkowo prostych warunkach środowiskowych. Badany osobnik rzadko poddawany jest zmianom więcej niż jednej zmiennej na raz. Krytycy niekiedy mówią, że jest to sztuczny typ eksperymentowania, że takie proste sytuacje nie występują nigdy poza laboratorium, i że wobec tego zachowanie w rzeczywistości musi być o wiele bardziej złożone, niż każe nam wierzyć „skrzynka Skinnera". W odpowiedzi Skinner argumentuje bardzo przekonywająco, że dla nauki typowe jest takie postępowanie „po kawałku". Prawie zawsze rozpatruje się najpierw proste zjawiska, po czym stopniowo przechodzi się do zjawisk złożonych przez odpowiednie manipulowanie prawami wyprowadzonymi z najprostszych lub najbardziej zrozumiałych przypadków, w których te prawa działają, a także przez integrowanie tych praw. Pouczający jest poniższy cytat ze Skinnera: Czy dopuściliśmy się nadmiernego uproszczenia warunków w celu uzyskania takiego poziomu ścisłości? Czy naprawdę „dowiedliśmy", że poza laboratorium istnieje podobna regularność? Trudno udzielić zdecydowanej odpowiedzi na takie pytania. Przypuśćmy, że obserwujemy, w jakim tempie pewien mężczyzna popija swą poranną kawę. W ręce ukrywamy przycisk, który włącza kumulatywne urządzenie rejestrujące umieszczone w innym pokoju. Za każdym razem, gdy nasz badany wypije łyk kawy, naciskamy przełącznik. Nie jest prawdopodobne, abyśmy uzyskali regularną krzywą. Początkowo kawa jest zbyt gorąca i każdy łyk ma przykre następstwa. W miarę jak napój stygnie, pojawiają się pozytywne wzmocnienia, lecz następuje nasycenie. Oddziałują inne zdarzenia zachodzące przy stole. W końcu badany przestaje pić nie dlatego, że filiżanka jest pusta, ale dlatego, że ostatnie krople są już zimne. Chociaż jednak nasza krzywa zachowania nie będzie ładna, nie będzie taka rów-

nież krzywa stygnięcia kawy w filiżance. Jeśli chodzi o ekstrapolowanie naszych

wyników na świat poza laboratorium, nie możemy dokonać więcej niż ogół nauk fizycznych i biologicznych. Dzięki eksperymentom przeprowadzanym w warunkach laboratoryjnych nikt nie wątpi, że stygnięcie kawy w filiżance jest procesem podlegającym określonym prawom, chociaż rzeczywista krzywa może być bardzo trudna do wyjaśnienia. Podobnie, gdy badaliśmy zachowanie w sprzyjających warunkach laboratorium, możemy uznać, że rządzą nim określone prawa w życiu codziennym, mimo że nie potrafimy tam w pełni zademonstrować tych praw (1957, s. 371).

W powyższej wypowiedzi Skinner zgadza się, iż w laboratorium behawioralnym bada się bardzo proste procesy, i że w takiej prostej formie nie występują one

Obecny status i ocena

519

nigdy poza laboratorium, lecz wskazuje również, iż właśnie w ten sposób uprawia się wszelkie nauki - a one zdają się nie ponosić żadnej szkody z tego powodu. Często spotyka się zarzut, że znaczną część swych wczesnych badań Skinner przeprowadzał na gołębiach i szczurach, a wyprowadzone w ten sposób zasady i prawa skłonny był uogólniać na ludzi, troszcząc się mało lub wcale o różnice gatunkowe i o to, co wspólne. Jest faktem, że Skinner i jego uczniowie często zachowują się tak, jak gdyby u każdego osobnika każdego gatunku, z gatunkiem ludzkim włącznie, można było za pomocą odpowiednich oddziaływań doprowadzić do wytworzenia każdego wzorca zachowania. Nie uwzględniają oni w dostatecznym stopniu faktu, że typowy organizm nie jest tabula rasa, której stan ostateczny determinuje wyłącznie wzorzec: bodziec - reakcja - wzmocnienie, stanowiący istotę systemu Skinnera. Krytycy twierdzą, że przynajmniej niektóre procesy behawioralne nie pasują do tego paradygmatu. Badania Harlowów (1962) nad rozwojem społecznym rezusów oraz prace niektórych europejskich etologów na temat zachowania instynktownego są typowymi przykładami stosowanymi w tej polemice, podobnie jak omówione już prace lingwistyczne. Ostatnio niektórzy psychologowie kładą nacisk na rolę czynników biologicznych w uczeniu się, wyrażając wątpliwość, czy „ogólne prawa uczenia się" są możliwe. Oczywiście nie znaczy to, że odnoszenie wyników prac Skinnera do zachowania ludzkiego jest czymś niewłaściwym. Istnieje ogromna liczba dowodów na poparcie twierdzenia Skinnera, że pojęcia, jakimi się on posługuje, mają szerokie zastosowanie w odniesieniu do zachowania człowieka. Pytanie brzmi: „ile?" i „gdzie?", a nie „czy?". Trudno się dziwić, że koncepcje Skinnera zdobyły sobie tak dużą liczbę zwolenników, gdyż odznaczają się one uderzającą prostotą i elegancką ścisłością, a zarazem mają wybitne znaczenie praktyczne. Dla nas szczególnie istotny jest, oczywiście, sposób, w jaki Skinner rzucił wyzwanie tradycyjnym ujęciom osobowości, formułowanym w kategoriach wewnątrzpsychicznych struktur i dynamiki. Dla Skinnera, jak widzieliśmy, pragnienia, konflikty i obrona, które stanowią samą istotę koncepcji Freuda, są mentalistycznymi namiastkami historii wzmocnień i nie mają statusu przyczyn. Na przykład „konflikt" jest zdarzeniem o charakterze środowiskowym, a nie wewnątrzpsychicznym. Jest to etykieta nadawana istnieniu nie dających się z sobą pogodzić związków reakcji ze wzmocnieniem, nie zaś sprzeczność między popędem, a uwewnętrznionym zakazem. Podobnie, kompromisy obronne, które według Freuda stanowią przejaw trwającego konfliktu, są bardziej zrozumiałe jako przykłady wzmocnienia negatywnego; chodzi tu o to, że unikamy pewnej wypowiedzi albo działania, ponieważ nauczyliśmy się, że takie postępowanie pozwala nam uniknąć albo ograniczyć do minimum nieprzyjemne następstwa. A metoda A-B-C odkrywania zdarzeń poprzedzających (antecedents) problematyczne zachowanie, podawania ścisłej defnicji samego zachowania (Behavior) oraz zmieniania następstw, które podtrzymują to zachowanie (Conseąuences), zastępuje freudowskie narzędzia terapeutyczne, jakimi są swobodne skojarzenia i przeniesienie. Zwróćmy uwagę, że różnica między Freudem a Skinnerem nie dotyczy roli uczenia się. Takie centralne zjawiska freudowskie, jak następstwo „wyborów obiektu", które pojawia się w toku rozwoju, można dobrze zrozumieć w kategoriach zasad uczenia się opisanych przez Skinnera. Różnica między tymi teoretykami ma charakter znacznie bardziej zasadniczy. Według Freuda zachowanie wyznacza złożona dynamika wewnętrzna uczuć, popędów, pragnień, konfliktów i transfor-

5 2 0 Rozdział 12. Warunkowanie sprawcze B. F. Skinnera Ogólne założenia 489

macji. Dla Skinnera natomiast źródła zachowania tkwią w środowisku. Różnica polega na tym, że jedna koncepcja skupia się na niestałości popędów, a druga - na niestałości wzmocnień. Przy tym model Freuda został stworzony, by zapewnić strukturę pozwalającą wyjaśniać ex post źródła zachowania, natomiast model Skinnera ma na celu lderowanie przyszłym zachowaniem i jego modyfikację. Stanowisko Skinnera wyraźnie kontrastuje ze stanowiskiem innych teoretyków omówionych w tej książce i dla czytelnika korzystne byłoby ćwiczenie polegające na próbach „przełożenia" głównych pojęć innych teorii na kategorie skinnerowskie. Na przykład dynamikę poczucia niższości opisaną przez Alfreda Adlera dość łatwo można potraktować jako jeszcze jeden przykład wzmocnienia negatywnego, a termin „presja beta" Henry'ego Murraya - jako inną nazwę dla wskazówek różnicujących. „Uwarunkowania wartości", na których skupia się Carl Rogers, to tyle, co związki reakcji ze wzmocnieniem, zaś podstawowe dla Rogersa osobiste kierowanie zachowaniem jest mentalistycznym złudzeniem. Podobnie, podany przez Gordona Allporta opis dyspozycji osobistej jako powiązania między zbiorem „funkcjonalnie równoważnych" bodźców a zbiorem równoważnych reakcji można sprowadzić w kategoriach skinnerowskich do istnienia generalizacji bodźca i generalizacji reakcji. Spostrzegane „znaczenie", za którego pomocą Allport wyjaśnia ten związek, byłoby dla Skinnera zbyteczne. Istotnie, Skinner utrzymuje, że posługiwanie się pojęciem cechy ma charakter błędnego koła, ponieważ o cesze wnioskujemy na podstawie pewnego zachowania, a następnie za pomocą tej cechy wyjaśniamy to zachowanie. Tak więc, jeżeli obserwujemy studenta, który toczy z kimś walkę, wnioskujemy, że jest on agresywny, a następnie wyjaśniamy toczoną przezeń walkę w kategoriach agresji, to wdajemy się w bezsensowne, z punktu widzenia wyjaśniania przyczyn, błędne koło. W przykładzie tym pojęcie cechy z punktu widzenia wyjaśniania przyczyn stosowane jest w sposób redundantny, tak jednak być nie musi. Wielu teoretyków (np. Raymond Cattell i Hans Eysenck) ustala a priori sposoby mierzenia cech, a następnie posługuje się cechami do przewidywania późniejszego zachowania. I choć mogą oni w znacznej mierze opierać się na mechanizmach uczenia się przy wyjaśnianiu źródeł różnic indywidualnych w zakresie tych cech, to swobodnie wykorzystują „pozostałości" tego uczenia się dla wyjaśniania późniejszego zachowania. Temu, oczywiście, Skinner głośno sprzeciwia się - ostatecznym celem jest kierowanie zachowaniem, nie tylko przewidywanie go, a skłonności czy struktury są w inżynierii zachowania bezużyteczne. Jak na ironię to właśnie jest najsłabszy punkt koncepcji Skinnera. Twierdzi on, że możemy zmieniać zachowanie, zmieniając okoliczności, które podtrzymują to zachowanie, i uwzględniając przy tym historię wzmocnień jednostki (oraz okoliczności przetrwania, które ukształowały wszystkie jednostki danego gatunku). W laboratorium, gdzie znamy przeszłość naszych zwierząt i kształtujemy okoliczności, które na nie oddziałują, taki model postępowania jest realny i bardzo skuteczny. W świecie rzeczywistym jednak sytuacja nie jest taka prosta. Możemy zmieniać okoliczności, natomiast często nie znamy przeszłości jednostek, z którymi się kontaktujemy. Jeżeli np. do profesora przychodzi student i skarży się na lęk przed testem, profesor może wcale nie znać historii wzmocnień tego studenta. Jak więc może mu pomóc? Sensowne wydawałoby się, by dowiedział się czegoś o bieżącej dynamice motywów studenta i jego skłonnościach, skoro uznajemy, że skłonności te są wytworem przeszłych doświadczeń,

Obecny status i ocena

521

starając się jednak zyskać dostęp do „pozostałości" jego historii, ponieważ sama ta historia nie jest dostępna. Skinner utrzymywał, że w tego rodzaju sytuacji nasze położenie jest lepsze, jeśli dowiemy się o tej historii jak najwięcej, jednak rozsądne jest również dokonanie pomiaru bieżącego stanu jednostki. „Osobowość" może być „namiastką" minionych doświadczeń, może ona jednak również być przydatna, jeżeli jesteśmy w stanie wykazać, iż jednostki, które różnią się na wymiarach określonych a priori, przejawiają następnie w konkretnych warunkach odmienne reakcje. Technika Skinnera jest nadzwyczaj skuteczna, zaś rozsądni ludzie mogą nie zgadzać się co do statusu bezpośrednich i bardziej odległych przyczyn zachowania, nie jest jednak bynajmniej oczywiste, że cechy osobowości są bez znaczenia w staraniach zmierzających do przewidywania zachowania i kierowania nim.

Rozdział X »J

Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

Wprowadzenie i kontekst Życiorysy autorów Eksperyment przykładowy Struktura osobowości Dynamika osobowości Rozwój osobowości Wyposażenie wrodzone Proces uczenia się Popęd wtórny a proces uczenia się Wyższe procesy psychiczne Kontekst społeczny

Krytyczne stadia rozwoju Zastosowania modelu Procesy nieświadome Konflikt Jak człowiek uczy się nerwicy Psychoterapia Charakterystyczne badania i metody badawcze Aktualne badania Wolpe Seligman Obecny status i ocena

Wprowadzenie i kontekst

523

Wprowadzenie i kontekst Przedstawiamy tu teorię osobowości, którą należy uznać za najbardziej elegancką, najoszczędniejszą i najściślej związaną ze swymi poprzedniczkami w dziedzinie nauk przyrodniczych. Teorię bodźca-reakcji (teorię S-R), przynajmniej w jej początkach, można trafnie określić jako teorię laboratoryjną, w przeciwieństwie do innych rozpatrzonych tu teorii, w których znacznie ważniejszą rolę odgrywała obserwacja kliniczna czy naturalistyczna. Z tą genezą teorii pozostaje w harmonii jej jasność, oszczędność sformułowań oraz poważne wysiłki podejmowane w celu zapewnienia właściwego oparcia empirycznego dla podstawowych terminów tej teorii. W rzeczywistości nie istnieje jedna teoria S-R, lecz grupa teorii podobnych do siebie w mniejszym lub większym stopniu, z których każda ma zarazem pewne odrębne cechy. Rozwój tych teorii rozpoczął się od prób wyjaśnienia zjawisk związanych z nabywaniem i utrwalaniem nowych form zachowania, które pojawiły się pod wpływem doświadczenia. Nic więc dziwnego, że największy nacisk kładzie się tu na proces uczenia się. Zwolennik teorii S-R, choć nie ignoruje czynników wrodzonych, interesuje się przede wszystkim procesem pośredniczącym między reakcjami jednostki a ogromną liczbą różnorodnych bodźców (wewnętrznych i zewnętrznych), na których działanie jednostka ta jest wystawiona. Aczkolwiek nie ma potrzeby, by omawiać szczegółowo złożoną-genezę teorii S-R, to jednak nie można przedstawiać tej teorii, nie wspomniawszy o wkładzie Iwana Pawłowa, Johna B. Watsona i Edwarda L. Thorndike'a. Wybitny fizjolog rosyjski Iwan Pawłów (1906, 1927) odkrył pewien typ uczenia się, który stał się znany pod nazwą warunkowania klasycznego. Pawłów wykazał, że jeśli eksponuje się jednocześnie bodziec bezwarunkowy (pastę mięsną) i bodziec warunkowy (dźwięk kamertonu), to ów bodziec warunkowy po pewnym czasie zacznie wywoływać reakcję (ślinienie się), która początkowo mogła być wywołana jedynie przez bodziec bezwarunkowy. Tę czynność ślinienia się na dźwięk kamertonu nazwano reakcją warunkową. Proces warunkowania klasycznego stał się dla wielu amerykańskich psychologów środkiem umożliwiającym stworzenie psychologii obiektywnej, zajmującej się jedynie tym, co daje się zaobserwować. Przywódcą tego ruchu był John B. Watson (1916, 1925). Odrzucił on dominującą wówczas koncepcję psychologii jako nauki jedynej w swym rodzaju, której celem jest badanie struktury świadomości za pomocą introspekcji. Watson twierdził, że psychologia powinna badać zachowanie, posługując się tymi samymi rodzajami obiektywnych metod, co inne nauki przyrodnicze. Przyjął on Pawłowowską zasadę warunkowania i połączywszy ją z koncepcjami, które rozwinął już wcześniej, przedstawił światu stanowisko, które nazwał behawioryzmem. Ten obiektywny i kładący nacisk na wpływ środowiska punkt widzenia stał się wkrótce typowy dla amerykańskiej psychologii i nawet dzisiaj wiąże się ściśle z najbardziej charakterystycznymi cechami psychologii tego kraju. W tym samym czasie, w którym miały miejsce te wydarzenia, Edward Thorndike (1911, 1932) wykazał, że ważną rolę w procesie uczenia się odgrywają nagroda i kara, a jego „prawo efektu" stało się jednym z kamieni węgielnych nowoczesnej teorii uczenia się. Pomimo ogromnego znaczenia wkładu Pawłowa, teoria uczenia się ze swym ogromnym naciskiem na obiektywizm, z pod-

524

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

kreśleniem roli rygorystycznego eksperymentowania oraz z silnym zabarwieniem funkcjonalnym jest jedną z najbardziej „amerykańskich" teorii wśród wszystkich stanowisk rozpatrywanych w niniejszej książce. Pod wpływem idei i badań Edwarda Thorndike'a, Johna B. Watsona, Edwarda C. Tolmana, Edwina R. Guthriego, Clarka L. Hulla, Kennetha W. Spence'a i innych, dominujące zainteresowania teoretyczne psychologów amerykańskich zwróciły się w latach trzydziestych XX wieku ku procesowi uczenia się. W ciągu następnych dwóch dziesięcioleci większość ważnych zagadnień teoretycznych w psychologii dyskutowano w ramach teorii uczenia się. Teoretycy, tacy jak Thorndike, Hull Spence i Guthrie, określili proces uczenia się jako polegający na tworzeniu się związków asocjacyjnych między procesami sensorycznymi i motorycznymi. Wokół tej teoretycznej koncepcji procesu uczenia się toczyło się wiele sporów. Edward Tolman, jeden z wybitnych teoretyków tego okresu, zgadzał się z poglądem, że empirycznym zadaniem teoretyka uczenia się jest identyfikowanie czynników środowiskowych determinujących zachowanie, lecz ujmował uczenie się jako kształtowanie zorganizowanych elementów poznawczych, dotyczących zbiorów zdarzeń sensorycznych, czyli bodźcowych. Kurt Lewin także dążył do stworzenia teorii typu poznawczego, aczkolwiek nie interesował się głęboko ani trwale procesem uczenia się. Wiele badań eksperymentalnych, zainspirowanych przez te spory teoretyczne, dotyczyło względnie prostych form uczenia się, szczególnie u zwierząt. Przez ostatnie 30 lat psychologowie eksperymentalni przejawiali coraz większe zainteresowanie badaniem języka, pamięci oraz złożonych procesów myślowych u ludzi, a także procesów poznawczych u innych gatunków. W wyniku tych zmian powstały wyrafinowane teorie poznawcze i teorie przetwarzania informacji, które mało przypominają proste teorie asocjacyjne. Jak sugeruje tytuł niniejszego rozdziału, zajmujemy się w nim koncepcjami opartymi na asocjacyjnej teorii S-R lub też takimi, które - aczkolwiek widoczny jest w nich wpływ współczesnego sposobu myślenia o procesach poznawczych pod względem swego rodowodu intelektualnego zawdzięczają wiele behawiorystycznej tradycji S-R. Szczególną uwagę zwrócimy na próby uogólnienia czy zastosowania teoretycznego stanowiska Clarka Hulla (1943, 1951, 1952) do zjawisk interesujących psychologa osobowości. Dlaczego koncentrujemy naszą uwagę na tych koncepcjach, w których widoczny jest wpływ Hulla i jego prac? Po pierwsze dlatego, że teoria Hulla jest jedną z najbardziej eleganckich i wysoce rozwiniętych teorii o szerokim zakresie zastosowań. Jest jaśniej sformułowana i lepiej sformalizowana, a ponadto ma oparcie w większej liczbie badań empirycznych niż jakakolwiek podobna teoria. Jeszcze ważniejszy jest drugi powód - to właśnie intelektualni spadkobiercy Hulla i Spence'a podejmowali najpoważniejsze i najbardziej systematyczne próby zastosowania swych stworzonych w laboratorium teorii do zrozumienia osobowości. Cechą, która czyni teorię Hulla szczególnie atrakcyjną, jest uwaga, jaką poświęca się w niej motywacji jako czynnikowi determinującemu zachowanie, a także procesom kształtowania się motywów nabytych. Burrhus F. Skinner, wybitna postać w dziedzinie uczenia się, także wywarł znaczny wpływ na wiele dziedzin psychologii, z funkcjonowaniem osobowości włącznie. Jego osiągnięcia omówiliśmy w poprzednim rozdziale. W przeciwieństwie do omówionych dotychczas teorii, zaczątki stanowiska S-R oparto na danych niezbyt, na pozór, podobnych do tych danych, które są najbardziej interesujące dla psychologa osobowości. Pewną przesadą może być stwierdzenie, że

Wprowadzenie i kontekst

525

biały szczur miał dużo więcej wspólnego ze skonstruowaniem tej teorii niż ludzie pełniący rolę osób badanych, lecz jest z pewnością prawdą, że osobniki należące do niższych gatunków przyczyniły się w nieskończenie większym stopniu do rozwoju tej niż innych rozpatrywanych przez nas teorii. Nie należy jednak kłaść nadmiernego nacisku na genezę teorii S-R. Teorię powinno się oceniać w kategoriach jej dokonań, a nie jej źródeł. Hull, który był intelektualnym ojcem tego stanowiska teoretycznego, na samym początku swej pracy jasno wyraził zamiar opracowania ogólnej teorii zachowania ludzkiego. Jedynie ze względów strategicznych postanowił oprzeć swą teorię na względnie stałej podstawie, jakiej dostarcza zachowanie zwierząt w starannie kontrolowanych sytuacjach eksperymentalnych. Tak więc fakt, że rdzeń tej teorii rozwinął się z badań nad niższymi organizmami, nie był wynikiem przekonania, iż wszelkie problemy dotyczące zachowania można rozwiązać w ten sposób. Chodziło raczej o to, by prostota niżej rozwiniętego organizmu umożliwiła ustalenie pewnych podstawowych zasad, które po modyfikacji i rozwinięciu w wyniku badań nad złożonym zachowaniem człowieka mogłoby się stać jądrem zadowalającej teorii zachowania. Ta gotowość do zmieniania i rozszerzania obwodowej części teorii, przy jednoczesnym utrzymywaniu pewnych centralnych założeń i pojęć, przejawia się wyraźnie w pracy wielu uczniów Hulla. Zgodnie z tym punktem widzenia nie będziemy się starali przedstawić szczegółowo teorii Hulla, lecz skoncentrujemy się na pracach, które podejmowano w celu takiego zmodyfikowania i rozwinięcia tej teorii, by dotyczyła zachowania najbardziej interesującego dla psychologa osobowości. Wybitnym przykładem wyprowadzonej w ten sposób teorii jest koncepcja Dollarda i Millera, której poświęcimy najwięcej uwagi w tym rozdziale. Prace wielu innych autorów także zasługują na wzmiankę, lecz ograniczone miejsce pozwoli nam krótko streścić poglądy tylko dwóch z nich: Wolpego i Seligmana. Zanim przejdziemy do szczegółów tych teorii, warto powiedzieć kilka słów o Instytucie Stosunków Międzyludzkich (Institute of Humań Relations) na Uniwersytecie Yale. Instytut ten został utworzony w 1933 r. pod kierunkiem Marka Maya w celu osiągnięcia ściślejszej współpracy i integracji psychologii, psychiatrii, socjologii i antropologii. Instytut skupiał wszystkie te tradycyjnie odrębne wydziały. Pierwsze 10 lat jego istnienia stanowi jeden z najbardziej owocnych okresów współpracy w dziedzinie nauk behawioralnych na uniwersytetach amerykańskich. Aczkolwiek Clark Hull dostarczył tej grupie badaczy podstaw teoretycznych, to jednak w jej działalności psychologia eksperymentalna nie wysunęła się bynajmniej na pierwsze miejsce. Istotny wkład w uformowanie oblicza intelektualnego tej grupy wniosła antropologia społeczna (nauka o społecznych aspektach życia ludzi w społeczeństwach nie znających pisma); duże zainteresowanie budziła też teoria psychoanalityczna, która przyczyniła się do ukształtowania wielu teoretycznych i badawczych koncepcji członków tej grupy. W ciągu tych 10 lat spora liczba młodych ludzi podnosiła w Instytucie swe kwalifikacje bądź jako uczestnicy studiów podyplomowych, bądź jako młodzi pracownicy naukowi i na nich wszystkich, jak się zdaje, doświadczenie to wywarło silny wpływ. Do wybitnych członków tej grupy należeli: Judson Brown, John Dollard, Ernest Hilgard, Carl Hovland, Donald Marąuis, Neal Miller, O. H. Mowrer, Robert Sears, Kenneth Spence i John Whiting. To właśnie Instytutowi Stosunków Międzyludzkich, kierowanemu przez Marka Maya, przenikniętemu ideami Clarka Hulla i ożywionemu twórczą wiedzą wymienionych wyżej uczonych, zawdzięczamy powstanie prac, którymi będziemy się zajmować w tym rozdziale.

526

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

Życiorysy autorów Teoria ta stanowi efekt pracy dwóch uczonych - biegłych zarówno w badaniach laboratoryjnych, jak i klinicznych - zmierzających do zmodyfikowania i uproszczenia teorii wzmocnienia sformułowanej przez Hulla, tak aby mogła być łatwo i skutecznie zastosowana do zjawisk najbardziej interesujących psychologa społecznego i klinicznego. Szczegóły tej teorii zostały ukształtowane nie tylko przez koncepcje Hulla, lecz także przez teorię psychoanalityczną oraz stwierdzenia i uogólnienia antropologii społecznej. Jak się przekonamy, główną rolę w tej teorii odgrywa pojęcie nawyku, które reprezentuje trwały związek S-R. W gruncie rzeczy większa część tej teorii polega na wyszczególnieniu warunków, w których nawyki tworzą się i zanikają. Autorzy z dużą pomysłowością posługiwali się stosunkowo małą liczbą pojęć, aby wyjaśnić zjawiska szczególnie interesujące klinicystę, np. wyparcie, przemieszczenie i konflikt. W wielu wypadkach autorzy starali się czerpać z prac psychoanalitycznych i obserwacji klinicznych istotną mądrość dotyczącą zachowania, którą z kolei włączali w swe koncepcje S-R. Tak więc znaczna część zastosowań teorii polega na przekładaniu ogólnych spostrzeżeń lub niejasnych sformułowań teoretycznych na bardziej precyzyjny język teorii S-R. Aczkolwiek przekład taki nie jest sam w sobie szczególnie ważnym celem, to jednak często umożliwiał lepsze zrozumienie i przewidywanie nie obserwowanych faktów empirycznych, a takie funkcje reprezentują wkład teoretyczny najwyższego rzędu. Między Johnem Dollardem i Nealem Millerem pod pewnymi względami występują uderzające różnice, pod innymi zaś ich doświadczenia życiowe cechuje duże podobieństwo. Różnią się oni tym, że Miller wysunął ważne idee i uzyskał doniosłe wyniki przede wszystkim w dziedzinie psychologii eksperymentalnej, podczas gdy Dołlard wniósł istotny wkład w antropologię i socjologię. Jednakże na obu silny wpływ wywarło ich doświadczenie uzyskane w Instytucie Stosunków Międzyludzkich i w związku z tym obaj zawdzięczają wiele ideom Hulla i Freuda. Zapewne ich współpraca była tak owocna właśnie dzięki temu wspólnemu fundamentowi przekonań, na którym obaj wznieśli jedyne w swym rodzajii empiryczne i teoretyczne budowle. John Dollard urodził się 29 sierpnia 1900 r. w Menasha w stanie Wisconsin. Swój pierwszy stopień uniwersytecki (licencjat z filozofii) otrzymał w 1922 r. na Uniwersytecie Wisconsin, stopień magistra (1930) i doktora filozofii (1931) w dziedzinie socjologii na Uniwersytecie Chicagowskim. W latach 1926-1929 prajohn Dollard cował jako asystent rektora tego

Życiorysy autorów

527

uniwersytetu. W roku 1932 objął stanowisko zastępcy profesora socjologii w nowo utworzonym Instytucie Stosunków Międzyludzkich. W roku 1935 został pracownikiem naukowo-badawczym Instytutu, a w 1948 r. pracownikiem naukowo-badawczym i profesorem psychologii. Od roku 1969 pozostawał na stanowisku profesora emerytowanego. Zmarł 8 października 1980 r. (Miller, 1982). Dollard uczył się psychoanalizy w Instytucie Berlińskim i został członkiem Towarzystwa psychoanalitycznego Zachodniej Nowej Anglii (Western New England Psychoanalytic Society). Przekonanie Dollarda o konieczności integracji nauk społecznych oraz jego osobiste zaangażowanie w tę sprawę znalazły swe odzwierciedlenie nie tylko w jego publikacjach, lecz także w znamiennym fakcie, że na tym samym uniwersytecie zajmował stanowiska akademickie jako antropolog, socjolog i psycholog. Należy zwrócić uwagę na to, że tę interdyscyplinarną działalność uprawiał w czasie, gdy poszczególne dyscypliny były znacznie mniej skłonne do integracji niż obecnie. Dollard napisał wiele specjalistycznych artykułów z zakresu nauk społecznych, od etnologii do psychoterapii. Był też autorem wielu książek, które świadczą o równie szerokim zakresie zainteresowań. Caste and class in a Southern town (1937 - Kasta i klasa w pewnym mieście Południa) jest wysoko cenionym studium terenowym, dotyczącym roli Murzynów w pewnej społeczności na południu Stanów, które stanowi jeden z pierwszych przykładów analizy kulturowej i osobowościowej. Następną z kolei była książka na podobny temat, Children of bondage (1940 - Dzieci niewoli), której współautorką była Allison Davis. Opublikował dwa tomy poświęcone psychologicznej analizie strachu: Victory over fear (1942 - Zwycięstwo nad strachem), Fear in battle (1943 - Strach w bitwie) oraz ważną monografię na temat materiałów dotyczących historii życia, Criteńa for the life history (1936 - Kryteria dotyczące historii życia). Wspólnie z Frankiem Auldem i Alice White opublikował książkę Steps in psychotherapy (1953 - Etapy psychoterapii), która przedstawia metodę psychoterapii i szczegółowy opis jednostki w trakcie postępowania terapeutycznego, a wspólnie z Frankiem Auldem Scoring human motives (1959 - Pomiar motywów ludzkich). Neal F. Miller urodził się 3 sierpnia 1909 r. w Milwaukee w stanie Wisconsin, a w 1931 r. uzyskał licencjat z nauk ścisłych na Uniwersytecie Waszyngtońskim. Stopień magistra filozofii otrzymał w 1932 r. na Uniwersytecie Stanfordzkim, a stopień doktora filozofii w dziedzinie psychologii "w 1935 r. na Uniwersytecie Yale. W latach 1932-1935 pracował jako asystent psychologii w Instytucie Stosunków Międzyludzkich, a w latach 1935-1936 był podróżującym członkiem Rady Badawczej Nauk Społecznych (Social Science Research Council), w tym czasie poddał się szkoleniowej analizie w Wiedeńskim Instytucie Psychoanalitycznym. W okresie od 1936 do 1949 r. był początkowo wykładowcą, a następnie zastępcą profesora w Instytucie Stosunków Międzyludzkich. W roku 1941 został pracownikiem naukowo-badawczym i profesorem nadzwyczajnym. W latach 1942-1946 kierował psychologicznym projektem badawczym dla Lotnictwa Wojskowego Stanów Zjednoczonych. W roku 1946 powrócił na Uniwersytet Yale, gdzie w 1952 r. został profesorem psychologii. W Yale pozostał do 1966 r., później objął stanowisko profesora psychologii i kierownika Pracowni Psychologii Fizjologicznej na Uniwersytecie Rockefellera. Poza swą współpracą z Johnem Dollardem, Miller jest najlepiej znany w psychologii ze swych starannych prac eksperymentalnych i teoretycznych nad nabywaniem popędów i naturą wzmocnienia oraz z badań nad konfliktem. Początkowo badania Millera miały charakter czysto beha-

528

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

wioralny, lecz od polowy lat pięćdziesiątych zainteresował się mechanizmami fizjologicznymi stanowiącymi podłoże popędu, wzmocnię^ nia i innych podobnych zjawisk. Prace te są przedstawione szczegółowo w artykułach opublikowanych w czasopismach, aczkolwiek wiele z nich zostało zrekapitulowanych w trzech doskonałych rozdziałach podręcznikowych (Miller, 1944, 1951a, 1959). Najnowsze prace Millera koncentrują się na medycynie zachowania (Miller, 1983) oraz neuronauce (Miller; 1995). Uznanie, jakie wzbudzały jego prace, znalazło odbicie w przyznanych mu zaszczytach, takich jak członkostwo prestiżowej Narodowej Akademii Nauk (National Academy of Science), wybór na przewodniczącego Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (American Psychological Association, 1959), otrzymanie Medalu Warrena od Towarzystwa Psychologów Eksperymentalnych (Society of Experimental Psychologists, 1957) oraz Prezydenckiego Medalu Nauki (Presidents Medal of Science, 1965). W roku 1939 kilku wybitnych badaczy z Instytutu Stosunków Międzyludzkich, wśród których byli Dollard i Miller, opublikowało monografię zatytułowaną Frustration and aggression (Dollard i in., 1939 - Frustracja i agresja). Ta interesująca praca była jednym z pierwszych przykładów tego rodzaju zastosowań teorii S-R, jakimi zajmujemy się w niniejszym rozdziale. Autorzy podjęli próbę przeprowadzenia analizy frustracji i jej następstw w kategoriach pojęć S-R. W monografii tej formułują w systematyczny sposób swe stanowisko oraz przedstawiają znaczną liczbę nowych badań i przewidywań dotyczących zjawisk, które dopiero należałoby poddać obserwacji. Praca ta nie tylko jest przykładem integracji pojęć S-R, koncepcji psychoanalitycznej i danych antropologicznych, lecz także świadczy o płodności takiego połączenia; inspirowała też wiele podobnych badań empirycznych. Miller i Dollard napisali wspólnie dwie książki, stanowiące próbę zastosowania uproszczonej wersji teorii Hulla w odniesieniu do problemów psychologii społecznej (Social learning and imitation 1941 - Społeczne uczenie się i naśladowanie) oraz problemów psychologii klinicznej i psychologii osobowości - l'i'isonality and psychotherapy 1950; wyd. pol. Osobowość i psychoterapia, 1969). Treść tych książek, a zwłaszcza drugiej z nich, posłuży nam do przedstaw icnia sposobu podejścia przyjętego przez Dollarda i Millera. Centralne miejsce w ich koncepcji zajmuje opis procesu uczenia się. W przytoczonym niżej fragmencie Dollard i Miller przedstawiają jasno swój ogohn pogląd na ten proces i jego elementy składowe:

Eksperyment przykładowy

529

Czym jest teoria uczenia się? W swej najprostszej postaci jest wiedzą o okolicznościach, w jakich reakcja zostaje związana z bodźcem sygnałowym. Po zakończeniu uczenia się reakcja i sygnał są związane ze sobą w taki sposób, że pojawienie się sygnału wywołuje tę reakcję. [...] Uczenie się zachodzi zgodnie z określonymi zasadami psychologicznymi. Ćwiczenie nie zawsze prowadzi do doskonałości. Związek między sygnałem a reakcją może umocnić się jedynie w pewnych warunkach. Uczący się musi zostać nakłoniony do wykonania tej reakcji i otrzymać nagrodę za zareagowanie w obecności sygnału. Można to wyrazić językiem potocznym, stwierdzając, że aby się nauczyć, trzeba chcieć czegoś, zauważyć coś, zrobić coś i uzyskać coś. Mówiąc ściślej, czynniki te określa się jako popęd, sygnał, reakcję i nagrodę. Rola tych elementów w procesie uczenia się była przedmiotem dokładnych badań i wykryto dalsze komplikacje. Teoria uczenia się stała się zbiorem mocno powiązanych ze sobą zasad, które są użyteczne przy opisywaniu zachowania ludzkiego (1941, s. 1-2).

Zasady uczenia się, które Dollard i Miller zastosowali do zjawisk życia codziennego, zostały wykryte w kontrolowanych eksperymentach laboratoryjnych, w których badanymi osobnikami były zwykle zwierzęta. Znajomość tych ustalonych w laboratorium zasad oraz pewnych występujących w nich pojęć teoretycznych jest więc konieczna do zrozumienia teorii osobowości wysuniętej przez Dollarda i Millera. Opis hipotetycznego eksperymentu wzorowanego na pionierskich badaniach Millera i jego współpracowników (Miller, 1948; Brown i Jacobs, 1949), wraz z teoretyczną analizą jego wyników, dostarczy niezbędnego tła dalszym rozważaniom.

Eksperyment przykładowy W tym hipotetycznym eksperymencie każdego badanego osobnika (tak popularnego wśród psychologów szczura laboratoryjnego) umieszcza się w prostokątnej skrzynce z podłogą wykonaną z metalowych prętów. Skrzynka jest podzielona na dwa kwadratowe pomieszczenia niskim „płotkiem" czy przegrodą, przez którą szczur może z łatwością przeskoczyć. Dźwięczy brzęczyk i jednocześnie przez pręty podłogi przepuszcza się zmienny prąd elektryczny. Tego wstrząsu elektrycznego nie stosuje się w grupie kontrolnej. Można oczekiwać, że u zwierzęcia wystąpią różne energiczne reakcje na wstrząs i w końcu przedostanie się ono ponad przegrodą do drugiego pomieszczenia. Urządzenie to, zwane „skrzynką wahadłową", jest tak skonstruowane, że gdy tylko zwierzę przejdzie przez płotek dzielący jedno pomieszczenie od drugiego, brzęczyk i prąd zostają odłączone. W ciągu następnych 60 minut procedura ta jest powtarzana w nieregularnych odstępach i obserwuje się, że czas, jaki upływa między włączeniem brzęczyka i prądu a reakcją skoku przez płotek, staje się coraz krótszy. Następnego dnia szczura znów umieszcza się na godzinę w skrzynce wahadłowej. W ciągu tego posiedzenia co pewien czas włącza się brzęczyk, który dźwięczy, dopóki zwierzę nie przedostanie się do drugiego pomieszczenia, lecz teraz ani razu nie towarzyszy mu wstrząs. Pomimo to szczur nadal przeskakuje przegrodę, gdy tylko zabrzmi brzęczyk, i może nawet polepszać swe wyniki. Po kilku takich posiedzeniach do urządzenia wprowadzamy nowy element. Przeskoczenie przegrody nie powoduje już wyłączenia brzęczyka. Jeśli jednak

530

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

szczur naciśnie dźwignię przymocowaną do podstawy przegrody, brzęczyk zostanie wyłączony. I znów obserwuje się u zwierząt nasiloną aktywność, ograniczoną głównie do skakania tam i z powrotem przez płotek. W trakcie tej aktywności szczur może przypadkiem nacisnąć dźwignię. Stopniowo reakcja skakania przez płotek zaczyna zanikać, a czas między włączeniem brzęczyka i naciśnięciem dźwigni skraca się coraz bardziej i w końcu szczur naciska dźwignię natychmiast po uruchomieniu brzęczyka. Zachowanie tych zwierząt różni się znacznie od zachowania szczurów z grupy kontrolnej (nie otrzymujących wstrząsów), w której podczas żadnego z posiedzeń eksperymentalnych nie wystąpiły systematyczne zmiany tego rodzaju. Nie ulega wątpliwości, że w wyniku łączenia dźwięku brzęczyka ze wstrząsem szczury z grupy eksperymentalnej nauczyły się nowych reakcji, podczas gdy zwierzęta z grupy kontrolnej nie przyswoiły ich sobie. W rzeczywistości istnieje kilka typów uczenia się. Jeden z nich to warunkowanie klasyczne, forma uczenia się odkryta przez Pawłowa. Warunkowaniem klasycznym określa się procedurę, w której bodziec początkowo obojętny, czyli bodziec warunkowy (Sw) łączymy z bodźcem bezwarunkowym (Sb), wywołującym regularnie charakterystyczny wzorzec zachowania, czyli reakcję bezwarunkową (Rb). Po wielokrotnym połączeniu Sw z Sb bodziec warunkowy Sw, podany osobno lub przed Sb, wywołuje charakterystyczną reakcję zwaną reakcją warunkową (Rw). Z reguły Rw jest podobna do Rb, choć rzadko identyczna. Schemat warunkowania klasycznego, które zgodnie z teorią Millera wystąpiło w naszym przykładowym eksperymencie, przedstawiono na rysunku 13.1. Najpierw jednak rozpatrzymy następstwa samego wstrząsu elektrycznego. Między obserwowalnym Sb (wstrząs) a wywołanym przezeń zachowaniem zewnętrznym (Remocj) zachodzi łańcuch wewnętrznych zdarzeń. Wstrząs wywołuje wiele reakcji wewnętrznych związanych z bólem (oznaczonych na rysunku jako r emoc j). Reakcje te z kolei dają początek pewnemu wzorcowi bodźców wewnętrznych. Tak samo jak zewnętrzne źródła stymulacji, również bodźce wewnętrzne wytworzone przez r j mają zdolność wywoływania dalszych reakcji, a ponadto mówi się, że mają one właściwości popędowe: określa się je więc jako bodźce popędowe, czyli S D . Popęd (drive) jest pojęciem motywacyjnym w systemie Hulla: twierdzi się, że popęd uruchamia czy aktywizuje zachowanie, lecz nie wyznacza jego kierunku. W tym wypadku jest to popęd wrodzony, czyli pierwotny, którego podstawę stanowi ból. Oczywiście oprócz bólu istnieją inne popędy pierwotne, takie jak głód, pragnienie i seks. Przytoczone ostatnio przykłady, w przeciwieństwie do bólu, są to stany deprywacji, wywołane przez pozbawienie organizmu pewnego rodzaju bodźca, takiego jak pokarm - ich redukcja wymaga dostarczenia organize m o c

"^^wstrząs /

/

^ ^emocj. y

^"^D (popęd)

^ ^emocj.

Nawyk /

/

/

/

S^brzęczj*

Rysunek 1 3 . 1 . Analiza teoretyczna procesów zachodzących w warunkowaniu klasycznym reakcji emocjonalnej opartej na bólu

Eksperyment przykładowy

531

mowi odpowiedniego bodźca, zamiast usunięcia przykrej stymulacji. Według Millera każdy bodziec wewnętrzny czy zewnętrzny, jeśli tylko jest dostatecznie silny, wywołuje popęd i pobudza do działania. Jak wynika z tego twierdzenia, popędy różnią się pod względem siły, a im silniejszy popęd, tym bardziej intensywne lub długotrwałe jest zachowanie aktywizowane przez ten popęd. Na przykład w naszym eksperymencie intensywność zewnętrznego, obserwowalnego zachowania emocjonalnego, jakie występuje w odpowiedzi na Sb, a później wyuczonej reakcji skakania przez przegrodę uzależniona jest od siły aplikowanego wstrząsu. Początkowo brzęczyk nie wywołuje żadnych zachowań emocjonalnych związanych ze wstrząsem. Jednakże po kilkakrotnym eksponowaniu brzęczyka z towarzyszącym mu wstrząsem, brzęczyk uzyskuje zdolność wywoływania wewnętrznych reakcji emocjonalnych (re •) podobnych do tych, jakie pierwotnie wywoływał bolesny Sb, i w ten sposób zostaje wytworzona reakcja warunkowa (Rw). W stosowanym przez Dollarda i Millera systemie Hulla uczenie się, które tu nastąpiło, określa się jako związek asocjacyjny między bodźcem warunkowym (brzęczykiem) a reakcją ('' emoc j), reprezentowany przez pojęcie teoretyczne nawyk. Hull zakładał (o czym wkrótce powiemy więcej), że dla wytworzenia nawyku konieczne jest nie tylko występowanie bodźca i reakcji w bliskości czasowej i przestrzennej, lecz ponadto reakcji musi towarzyszyć wzmocnienie, czyli nagroda. Jeśli ten ostatni warunek jest spełniony, to siła nawyku S-R wzrasta wraz z liczbą przypadków, w których dany bodziec wystąpił razem z daną reakcją. Wielokrotne ekspozycje brzęczyka i wstrząsu w ciągu pierwszego posiedzenia naszego eksperymentu, kiedy to ucieczka od wstrząsu działała jako wzmocnienie, wystarczą do wytworzenia stosunkowo silnego nawyku. Skoro już została uformowana warunkowa remoCj, ekspozycja samego brzęczyka nie tylko wywołuje 'emocj' l e c z także uruchamia resztę łańcucha zdarzeń związanych pierwotnie z aplikowaniem wstrząsu. Tak więc zostanie wzbudzony charakterystyczny wzorzec stymulacji wewnętrznej S D , który w połączeniu z brzęczykiem będzie działać jako sygnał wywołujący zachowanie zewnętrzne podobne do zachowania wywołanego pierwotnie przez wstrząs. Ponadto te obserwowalne reakcje zewnętrzne są aktywizowane przez właściwości popędowe S D . Ponieważ popęd ten jest wzbudzany przez wyuczoną reakcję na obojętny przedtem bodziec, określa się go jako popęd nabyty, czyli wtórny, w przeciwieństwie do popędu pierwotnego, wywołanego przez reakcje na przykre bodźce. W celu odróżnienia sekwencji re • -SD wywoływanej przez wstrząs od uwarunkowanej klasycznie sekwencji wywoływanej przez brzęczyk, tę ostatnią określa się jako lęk lub strach. Tak więc strach jest zarówno reakcją wyuczoną - zgodnie z określeniem Mowrera: warunkową formą reakcji bólowej - jak i wyuczonym, czyli wtórnym, popędem. Jak już powiedzieliśmy, w eksperymencie tym badane zwierzęta nauczyły się jednak czegoś więcej niż tylko reakcji strachu. W ciągu pierwszego posiedzenia szybko nauczyły się one przeskakiwać przegrodę natychmiast po eksponowaniu brzęczyka i włączeniu prądu, chociaż początkowo bodźce te wywoływały różne intensywne reakcje, wśród których przeskakiwanie przegrody nie było reakcją dominującą. Reakcja ta zdominowała jednak inne, dzięki swym następstwom: tylko przeskoczenie przegrody powodowało wyłączenie prądu i przerwanie łańcucha wywoływanych przezeń wewnętrznych zdarzeń. Aczkolwiek są wyjątki, zdarzenia redukujące lub eliminujące bodźce popędowe zwykle wzmacniają wszelkie

532

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

reakcje (czyli zwiększają prawdopodobieństwo ich wystąpienia), którym regularnie towarzyszą, i dlatego noszą nazwę czynników wzmacniających. I odwrotnie, reakcje, którym nie towarzyszą zdarzenia redukujące bodźce popędowe, zazwyczaj nie są powtarzane. Ponieważ tylko po przeskoczeniu przegrody następowało wzmocnienie - ustanie wstrząsu - przeto wzrastała siła tej reakcji, a nie innych. Tak więc połączenie brzęczyk-wstrząs uzyskiwało coraz większą zdolność wywoływania reakcji przeskakiwania przegrody; jest to przykład tego typu uczenia się, w którym - w przeciwieństwie do warunkowania klasycznego - pojawienie się czynnika wzmacniającego jest uzależnione od wykonania reakcji; reakcja ta jest niejako narzędziem (instrument) służącym do tego, by spowodować wystąpienie zdarzenia wzmacniającego. Uczenie się, które zachodzi w tych warunkach, nosi nazwę uczenia się instrumentalnego lub - jak nazwał je Skinner warunkowania sprawczego (operant conditioning). W naszym eksperymencie w ciągu pierwszego posiedzenia zwierzęta nauczyły się dwóch rodzajów reakcji: reakcji strachu nabytej w drodze warunkowania klasycznego oraz instrumentalnej reakcji przeskakiwania płotka, która powodowała ustanie działania Sb (wzmacniając w ten sposób, poprzez redukcję popędu, obie reakcje). Na następnych posiedzeniach włączano tylko brzęczyk i nie stosowano już wstrząsów, a zatem nie występowało także ustanie wstrząsu, które poprzednio służyło jako czynnik wzmacniający. Procedura, w której czynniki wzmacniające użyte do kształtowania pewnej reakcji zostają wycofane, nosi nazwę wygaszania eksperymentalnego i z reguły powoduje szybkie zmniejszanie siły wyuczonej reakcji. Na przykład głodne szczury, które nauczyły się wykonywać określoną czynność instrumentalną, aby otrzymać pokarm, szybko jej zaprzestają, gdy przerwie się podawanie pokarmu. Jednakże ustanie wstrząsów w naszym eksperymencie nie spowodowało zaniknięcia reakcji skakania przez przegrodę (czyli, teoretycznie, Remocj- )• U wielu badanych zwierząt siła tej reakcji nawet wzrasta, o czym świadczy skracanie się czasu, jaki upływa do chwili jej wystąpienia, przy kolejnych ekspozycjach dźwięku brzęczyka. Miller sugeruje, że ta procedura „wygaszania" powoduje jedynie niewielkie osłabienie wyuczonych reakcji lub nie powoduje go wcale, ponieważ w rzeczywistości reakcje te są nadal wzmacniane. Sw nie wywołuje bólu, lecz wyuczoną sekwencję strachu i właśnie ona aktywizuje instrumentalny nawyk będący podłożem przeskakiwania przegrody. Wystąpienie tej instrumentalnej reakcji powoduje wyłączenie brzęczyka, dzięki czemu natężenie bodźców popędowych związanych ze strachem zostaje zredukowane. W ten sposób zarówno uwarunkowana klasycznie reakcja strachu, jak i instrumentalne przeskakiwanie przegrody są w dalszym ciągu wzmacniane. Wygaszenie eksperymentalne reakcji przeskakiwania przegrody nastąpiło jednak wtedy, gdy reakcja ta przestała być skutecznym sposobem wyłączania brzęczyka i usuwania wywoływanego przezeń strachu. Pobudzane przez ten strach szczury nauczyły się nowej, skutecznej w tym czasie reakcji naciskania dźwigni. Tak więc zwierzęta kontynuowały wykonywanie reakcji, która pozwoliła im uprzednio uciec od bolesnego bodźca, tylko tak długo, jak długo umożliwiała im ona redukcję strachu. Gdy warunki się zmieniły, nauczyły się one nowej reakcji instrumentalnej, motywowanej wyuczonym popędem strachu i wzmacnianej redukcją strachu. Rzeczywiste eksperymenty o podobnym układzie wykazały, że reakcje instrumentalne, które pozwalają uciec od wywołującego lęk Sw (lub uniknąć go), mogą powoli słabnąć przy kolejnych prezentacjach tego bodźca. Jeśli jednak w początko-

r Eksperyment przykładowy

533

wym okresie ćwiczenia zastosowano znaczną liczbę łącznych ekspozycji Szv-Sb lub przykry bodziec był intensywny, to zmniejszenie siły reakcji instrumentalnej po setkach ekspozycji Szo może być niewielkie lub wręcz niedostrzegalne (Miller, 1948). Dollard i Miller wskazują na bliską analogię między zwierzęciem eksperymentalnym, które przez długi czas nie przestaje bać się nieszkodliwego zjawiska, takiego jak dźwięk brzęczyka, a irracjonalnymi, neurotycznymi obawami i lękami, jakie można obserwować u ludzi. Jeśli obserwator oglądał początkowy proces uczenia się, to nie ma dla niego nic tajemniczego w strachu zwierzęcia przed brzęczykiem ani w jego usiłowaniach ucieczki; jeśli obserwator był świadkiem procesu uczenia się poprzedzającego wystąpienie symptomu neurotycznego, to nie widzi nic dziwnego ani bezsensownego w tym sposobie zachowania się człowieka. Tylko wtedy, gdy obserwator wkracza już po wyuczeniu się strachu, zachowanie badanego osobnika wydaje mu się dziwne i irracjonalne. Inną zasadę uczenia się, która odgrywa ważną rolę w teorii Dollarda i Millera, można zilustrować, modyfikując nieco procedurę naszego hipotetycznego eksperymentu. Po pierwszym posiedzeniu, na którym podaje się dźwięk brzęczyka w połączeniu ze wstrząsem, przeprowadza się drugie posiedzenie, w czasie którego stosuje się jedynie brzęczyk. Teraz jednak jego sygnały różnią się pod względem natężenia - niekiedy są takie same jak na pierwszym posiedzeniu, a niekiedy głośniejsze lub cichsze niż podczas treningu. Zwierzęta skaczą przez przegrodę po pojawieniu się sygnału brzęczyka, gdy dźwięk ma to samo natężenie, które pierwotnie zostało skojarzone ze wstrząsem. Często jednak reagują one także na dźwięki o innym natężeniu, przy czym siła tendencji do reagowania zależy od podobieństwa natężenia dźwięku do natężenia stosowanego na pierwszym posiedzeniu. Zależność tę określa się jako gradient generalizacji bodźca: gdy jakiś bodziec, dzięki łączeniu go z bodźcem bezwarunkowym, uzyskał zdolność wywoływania reakcji, to inne bodźce automatycznie uzyskują pewien stopień tej zdolności, zależny od ich podobieństwa do pierwotnego bodźca. Podobnym zjawiskiem, jednak trudniejszym do zademonstrowania w sposób konkretny, jest generalizacfa reakcji-, bodziec uzyskuje zdolność wywoływania nie tylko tej reakcji, która na ogół następuje po nim, lecz także reakcji podobnych. Często spotyka się twierdzenie, że gdyby organizmy nie były zdolne do generalizacji bodźców i reakcji, to nie mogłyby się nauczyć niczego lub prawie niczego. Chociaż dla wygody często mówi się, że „ten sam" bodziec pojawia się wielokrotnie i wywołuje „tę samą" reakcję, to jednak rzadko (lub nigdy) powtarza się dokładnie taka sama sytuacja bodźcowa, a reakcje nigdy nie są zupełnie identyczne. Nawet w odniesieniu do dokładnie kontrolowanych eksperymentów ściślejsze będzie stwierdzenie, że eksponuje się pewien zakres bodźców, które uzyskują zdolność wywoływania pewnego zakresu reakcji. Wykazano jednak, że gradienty generalizacji rozciągają się daleko poza granice zmienności bodźców i reakcji, jaka występuje w sytuacji ćwiczenia, przy czym siła tendencji do generalizacji zależy nie tylko od stopnia podobieństwa do pierwotnej sytuacji uczenia się, lecz także od takich czynników, jak liczba prób w okresie pierwotnego uczenia się oraz natężenie popędu będącego podłożem danej reakcji. Gradient generalizacji może jednak zostać zwężony pod wpływem wzmacniania różnicowego. Gdyby w naszym hipotetycznym eksperymencie aplikować zwierzęciu wstrząs wtedy, gdy natężenie dźwięku brzęczyka jest takie jak pierwotnie, a nie stosować wstrząsu w wypadku innych natężeń dźwięku, dopro-

IL

534

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

wadziłoby to stopniowo do wygaszenia reakcji - polegającej na przeskakiwaniu przegrody - na wszelkie bodźce z wyjątkiem bodźca podawanego w czasie ćwiczenia. Procedura ta powoduje różnicowanie bodźców. Z powyższego opisu wynika jasno, że los związku bodziec-reakcja jest uzależniony przede wszystkim od wyniku reakcji, od zdarzeń bodźcowych, które następują bezpośrednio po niej. Pewne zdarzenia powodują wzmocnienie tego związku, tzn. zwiększenie prawdopodobieństwa, że przy następnej ekspozycji danego bodźca określona reakcja wystąpi z większą siłą lub szybciej. Zdarzenia te zalicza się do kategorii pozytywnych czynników wzmacniających (positive reinforcers), czyli nagród. Przekonaliśmy się również, że ustanie zdarzeń innego typu, często o charakterze szkodliwym, może również wzmacniać reakcje. Dollard i Miller poszukiwali ogólnej zasady, która pozwoliłaby im określać, czy dany bodziec należy uznać za czynnik wzmacniający. W ślad za Hullem (1943) zaproponowali oni hipotezę redukcji popędu, która głosi, że każde zdarzenie powodujące nagłą redukcję bodźców popędowych działa jako nagroda, czyli wzmacnia każdą reakcję, której towarzyszy. Sformułowanie nazwane przez Millera (1959) silną wersją hipotezy redukcji popędu zawiera ponadto stwierdzenie, że redukcja bodźców popędowych nie jest jedynie warunkiem wystarczającym, lecz stanowi warunek konieczny wzmocnienia. Ta silna wersja hipotezy redukcji popędu, przyjęta przez Dollarda i Millera, implikuje, że uczenie się związku S-R, czyli nawyku, będzie zachodzić tylko wtedy, gdy reakcja będzie wzmacniana. Hipoteza, że wzmocnienie jest niezbędne dla uczenia się, wzbudziła ożywiony spór. Niektórzy teoretycy, tacy jak Guthrie (1959), podkreślali, że wystarczy sama bliskość bodźca i reakcji; inni sformułowali teorie dwuczynnikowe, w których zakłada się, że pewne rodzaje uczenia się wymagają oprócz bliskości także wzmocnienia, podczas gdy w innych wystarczy bliskość (zob. np. Mowrer, 1947; Spence, 1956; Tolman, 1949). Poddano również krytyce założenie, że redukcja bodźców popędowych działa jako wzmocnienie. Sam Miller wspominał wielokrotnie (zob. np.: Miller, 1959), że chociaż uznał hipotezę redukcji popędu za bardziej atrakcyjną niż jakakolwiek z istniejących obecnie rywalizujących hipotez, to jednak ma wątpliwości co do jej ostatecznej poprawności. Nieco później przedstawił on prowizorycznie koncepcję, którą uważa za alternatywną wersję hipotezy redukcji popędu (Miller, 1963). Jak sugeruje Miller, w mózgu może być jeden lub więcej mechanizmów aktywizujących, które są wprawiane w ruch przez zdarzenia powodujące redukcję popędu. Te mechanizmy aktywizujące („go" mechanisms) służą do intensyfikowania czy zwiększania energii reakcji wywoływanych przez bodźce sygnałowe, a te intensywne reakcje są wyuczane na zasadzie samej bliskości. Uruchomienie mechanizmu aktywizującego jest również reakcją i podobnie jak inne reakcje może być uwarunkowane na zasadzie bliskości. Tak więc bodziec poprzednio obojętny może uzyskać zdolność uruchamiania mechanizmu aktywizującego dzięki temu, że poprzednio towarzyszył uruchomieniu tego mechanizmu. Dollard i Miller sugerują, że ich specyficzne hipotezy dotyczące wzmocnienia nie mają wpływu na główne twierdzenia w przeprowadzonej przez nich w kategoriach S-R analizie osobowości, tak że można przyjąć istotne aspekty ich teorii, nie akceptując ich dociekań na temat wzmocnienia. Konieczne jest tylko - stwierdzają ci autorzy - przyjęcie założenia, że zdarzenia powodujące szybką redukcję bodźców popędowych wzmacniają reakcje, z którymi pozostają w relacji bliskości, w tym sen-

Dynamika osobowości

535

sie, że czynią te reakcje bardziej dominującymi. Ponieważ dane eksperymentalne dowodzą, że - z nielicznymi może wyjątkami - bodźce redukujące popęd istotnie działają jako wzmocnienie, założenie to powinno zostać zaakceptowane bez trudu.

Struktura osobowości Dollard i Miller konsekwentnie przejawiali mniejsze zainteresowanie strukturalnymi, czyli stosunkowo niezmiennymi, elementami osobowości niż procesem uczenia się i rozwoju osobowości. Biorąc pod uwagę fakt, że na aspekty strukturalne badacze ci nie kładli nacisku, można jednak zapytać: jakimi pojęciami posługiwali się w celu przedstawienia stałych i trwałych właściwości osobowości? W teorii uczenia się, jaką reprezentują Dollard i Miller, kluczowym pojęciem jest nawyk. Jak już wiemy, nawyk jest związkiem czy skojarzeniem bodźca (sygnału) z reakcją. Wyuczone skojarzenia, czyli nawyki, mogą kształtować się nie tylko między zewnętrznymi, lecz również między wewnętrznymi bodźcami i reakcjami. Większość omawianej teorii dotyczy szczegółowego określenia warunków, w których nawyki są nabywane i wygaszane lub zastępowane innymi, a bardzo mało uwagi poświęca się kategoryzowaniu nawyków czy wyliczaniu głównych rodzajów nawyków, jakie występują u ludzi. Aczkolwiek osobowość składa się przede wszystkim z nawyków, ich konkretna struktura będzie zależna od jedynych w swoim rodzaju wydarzeń, na których wpływ była wystawiona dana jednostka. Ponadto, jest to jedynie struktura tymczasowa - dzisiejsze nawyki mogą zmienić się w wyniku jutrzejszych doświadczeń. Dollard i Miller zadowalają się sformułowaniem zasad rządzących tworzeniem nawyków i pozostawiają poszczególnym klinicystom czy badaczom zadanie dokładnego określenia nawyków, które charakteryzują daną osobę. Kładą oni jednak silny nacisk na to, że ważna kategoria nawyków jest wywoływana przez bodźce słowne, wytwarzane przez daną osobę czy przez kogoś innego, i że reakcje takie mają często charakter werbalny. Trzeba również zwrócić uwagę na fakt, że w niektórych nawykach mogą występować reakcje wewnętrzne, które z kolei wywołują bodźce wewnętrzne o właściwościach popędowych. (Omawialiśmy już strach jako przykład wyuczonego, wytwarzanego przez reakcję popędu). Te popędy wtórne trzeba także uważać za trwałe elementy osobowości. Również popędy pierwotne oraz wrodzone związki S-R mają udział w strukturze osobowości. Na ogół jednak są one nie tylko mniej ważne dla zachowania człowieka niż popędy wtórne i inne rodzaje nawyków, lecz ponadto decydują o tym, co jest wspólne dla ludzi, a nie o ich indywidualności i niepowtarzalności.

Dynamika osobowości Dollard i Miller określają ściśle naturę motywacji, a także omawiają szczegółowo rozwój i kształtowanie się motywów, lecz znów nie zajmują się wcale ich taksonomią czy klasyfikacją. Koncentrują się natomiast na pewnych ważnych motywach,

536

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

takich jak lęk. W swej analizie tych motywów starają się zilustrować ogólny przebieg procesu, jakiego można oczekiwać w odniesieniu do wszystkich motywów. Wpływ popędów na człowieka jest bardzo złożony wskutek wielkiej liczby wtórnych czy nabytych popędów, które również przejawiają się na zewnątrz. W procesie rozwoju u typowej jednostki kształtuje się duża liczba popędów wtórnych, których funkcją jest pobudzanie zachowania. „Te wyuczone popędy są nabywane na podstawie popędów pierwotnych, stanowią ich przekształcenie i służą jako fasada, za którą ukryte są funkcje podstawowych popędów wrodzonych" (Dollard i Miller, 1950, s. 31-32). W typowym nowoczesnym społeczeństwie stymulujące działanie popędów wtórnych zastępuje w dużej mierze funkcje stymulacji dostarczanej początkowo przez popędy pierwotne. Popędy nabyte, takie jak lęk, wstyd i pragnienie akceptacji, motywują większość naszych działań. Wskutek tego przypadkowe obserwacje dobrze wychowanej osoby dorosłej w większości wypadków nie ukazują w sposób oczywisty doniosłego znaczenia popędów pierwotnych. Jedynie w procesie rozwoju lub w okresach kryzysów (gdy zawodzą zalecane przez kulturę sposoby przystosowania) można zaobserwować wyraźne działanie popędów pierwotnych. Należy także podkreślić, że większość wzmocnień w zwykłym życiu człowieka stanowią nie nagrody pierwotne, lecz zdarzenia początkowo obojętne, które uzyskały zdolność nagradzania dzięki temu, że regularnie towarzyszyły im wzmocnienia pierwotne. Na przykład uśmiech matki staje się potężną nagrodą wtórną (czyli nabytą) dla niemowlęcia, w miarę jak wielokrotnie kojarzy się z karmieniem, przewijaniem i innymi czynnościami opiekuńczymi, które przynoszą przyjemność lub usuwają fizyczną niewygodę. Nagrody wtórne często służą same przez się do wzmacniania zachowania. Ich zdolność wzmacniania nie utrzymuje się jednak w nieskończoność, jeśli od czasu do czasu nie występują one nadal łącznie ze wzmocnieniem pierwotnym. Sposób, w jaki zachodzą te zmiany, wiąże się z ogólnym zagadnieniem rozwoju osobowości.

Rozwój osobowości Przekształcenie nieskomplikowanego niemowlęcia w złożoną osobę dorosłą jest sprawą mało interesującą dla niektórych teoretyków, lecz Dollard i Miller poddali ten proces dokładnej analizie. Przedstawimy tu ich sposób ujęcia tego problemu, zaczynając od krótkiego omówienia wrodzonego wyposażenia niemowlęcia, po czym rozpatrzymy nabywanie motywów i rozwój wyższych procesów psychicznych. Omówimy także pokrótce istotne znaczenie społecznego kontekstu zachowania oraz stadia rozwojowe.

Wyposażenie wrodzone W chwili narodzin i przez krótki czas po nich wyposażenie niemowlęcia w sferze behawioralnej jest bardzo ograniczone. Po pierwsze, ma ono niewielką liczbę swoistych odruchów, które są przeważnie fragmentarycznymi reakcjami na

Rozwój osobowości

537

pewien wysoce specyficzny bodziec czy klasę bodźców Po drugie, u niemowlęcia istnieje wiele wrodzonych hierarchii reakcji, polegających na tym, że w określonych sytuacjach bodźcowych pewne reakcje wykazują tendencję do występowania przed innymi reakcjami; na przykład jest zapewne zdeterminowane dziedzicznie to, że dziecko wystawione na działanie pewnych szkodliwych bodźców będzie najpierw usiłowało uciec od tych bodźców, zanim zacznie płakać. Po trzecie, jednostka jest wyposażona w pewien zbiór popędów pierwotnych, które - jak już wiemy - są zwykle wewnętrznymi bodźcami o dużej sile i trwałości, związanymi na ogół ze znanymi procesami psychologicznymi. Tak więc początkowo jednostka jest zdolna do niewielu względnie fragmentarycznych czy zróżnicowanych reakcji na specyficzne bodźce. Jednostka ta ma także pewną liczbę popędów pierwotnych, które w określonych warunkach organicznych pobudzają ją do działania czy zachowania, lecz które nie ukierunkowują tej aktywności. Jedyne początkowe ukierunkowanie reakcji wynika z wrodzonej hierarchii tendencji do reagowania, która sprawuje ogólną kontrolę nad początkiem występowania poszczególnych reakcji w określonych sytuacjach. Zakładając opisany powyżej stan początkowy, nasza teoria rozwoju musi wyjaśnić: 1) przeniesienie aktualnych reakcji na nowe bodźce czy sytuacje bodźcowe; 2) ukształtowanie nowych reakcji; 3) wytworzenie nowych, czyli wtórnych motywów; 4) wygaszenie czy wyeliminowanie istniejących skojarzeń między bodźcami i reakcjami. Dollard i Miller są przekonani, że wszystkie te aspekty rozwoju można zrozumieć, odwołując się do zasad uczenia się.

Proces uczenia się Wspominaliśmy już, że - według Dollarda i Millera - w procesie uczenia się można wyróżnić cztery ważne elementy: popęd, sygnał, reakcję i wzmocnienie. Obecnie omówimy dokładniej te pojęcia. Sygnał jest bodźcem, który ukierunkowuje reakcję organizmu przez określenie czy wyznaczenie dokładnego charakteru reakcji. „Sygnały decydują o tym, kiedy ktoś zareaguje, gdzie zareaguje i którą reakcję wykona" (Dollard i Miller, 1950, s. 32). Sygnały mogą różnić się rodzajem i natężeniem. Są więc sygnały wzrokowe i sygnały słuchowe, lecz mogą być także słabe błyski światła i oślepiające błyski światła. Są sygnały dźwiękowe wytwarzane przez dzwonek i sygnały dźwiękowe wytwarzane przez struny głosowe człowieka, lecz są także delikatne, ledwie wykrywalne odgłosy dzwonienia i są ogłuszające, wstrząsające dźwięki dzwonów. Funkcja sygnałowa bodźców może się wiązać ze zróżnicowaniem pod względem natężenia lub rodzaju, aczkolwiek w większości wypadków funkcję tę spełnia zróżnicowanie pod względem rodzaju. Każda właściwość, która czyni dany bodziec odmiennym od innych, może służyć jako podstawa sygnału, a zwykle odmienność łatwiej oprzeć na zróżnicowaniu rodzaju niż natężenia. Sygnałami mogą być nie tylko pojedyncze bodźce, lecz także ich zestawienia czy kombinacje. Innymi słowy: odmienność może wynikać ze zróżnicowania nie pojedynczych bodźców, lecz układów czy kombinacji kilku różnych bodźców; np. te same litery mogą być użyte w różnych kombinacjach, tworząc słowa, które będą miały zupełnie inny wpływ na czytelnika. Wspomnieliśmy już o tym, że każdy bodziec może stać się popędem, jeśli jest wystarczająco silny; ten sam bodziec może więc

538

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

pełnić funkcję zarówno popędu, jak i sygnału - może zarówno wzbudzać, jak i ukierunkowywać zachowanie. Niezmiernie ważną rolę w procesie uczenia się należy wyznaczyć reakcjom. Jak wskazują Dollard i Miller, zanim dana reakcja będzie mogła związać się z danym sygnałem, musi najpierw wystąpić. Tak więc decydującym stadium w procesie uczenia się organizmu jest wytworzenie odpowiedniej reakcji. W danej sytuacji wystąpienie pewnych reakcji będzie bardziej prawdopodobne niż innych. Ten porządek preferencji czy prawdopodobieństwa reakcji w sytuacji eksponowanej po raz pierwszy określa się jako początkową hierarchię reakcji. Jeśli ta początkowa hierarchia zdaje się występować pod nieobecność jakiegokolwiek uczenia się, to można ją nazwać wrodzoną hierarchią reakcji, o której już wspomnieliśmy jako o części pierwotnego wyposażenia jednostki. Gdy doświadczenie i uczenie się wywarły już wpływ na zachowanie jednostki w tej sytuacji, uzyskany w ten sposób porządek reakcji nosi nazwę hierarchii wynikowej. Pojęcia te po prostu przypominają nam, że w każdej sytuacji potencjalne reakcje jednostki mogą mieć różne prawdopodobieństwo wystąpienia, i że można uporządkować je według tego prawdopodobieństwa. W procesie rozwoju hierarchia reakcji zostaje ściśle związana z językiem, ponieważ poszczególne reakcje zostają połączone ze słowami; dzięki temu mowa może być czynnikiem pośredniczącym, wyznaczając, która hierarchia będzie obowiązywać. Ta sama sytuacja określona jako „niebezpieczna" lub jako „zabawna" wywoła bardzo odmienne hierarchie reakcji. To, jaka hierarchia wystąpi, jest także w dużym stopniu uzależnione od kultury, w której dana jednostka została wychowana, ponieważ we wszystkich kulturach formułowane są zalecenia określające, jaka jest preferowana czy najbardziej prawdopodobna reakcja na sytuacje ważne ze społecznego punktu widzenia. Gdy reakcja została już wykonana, o jej późniejszych losach decydują zdarzenia, które po niej nastąpią. Po następnym zetknięciu się z daną sytuacją najbardziej prawdopodobne będzie ponowne wystąpienie tej reakcji, która skutecznie wywołała wzmocnienie pierwotne lub wtórne. Nierzadko powstaje sytuacja, w której żadna z reakcji, jakie dana jednostka może łatwo wykonać, nie przynosi wzmocnienia. Takie okoliczności nie tylko prowadzą do odrzucenia czy wygaszenia nieefektywnego zachowania, lecz także odgrywają decydującą rolę w kształtowaniu nowych reakcji i szerszego zakresu przystosowawczego zachowania. Te dylematy skłaniające do uczenia się (learning dilemmas), jak nazywają je Dollard i Miller, zmuszają do nowych reakcji, czyli wywołują reakcje znajdujące się na dalszych miejscach w hierarchii; na tym przede wszystkim polega uczenie się nowych reakcji. Jeśli stare reakcje danej osoby doskonale wystarczają do zredukowania wszelkich odczuwalnych przez nią napięć popędowych, to nie ma żadnego powodu do wytwarzania nowych reakcji i jej zachowanie pozostaje nie zmienione.

Popęd wtórny a proces uczenia się Wiemy już, że niemowlę rodzi się z ograniczoną liczbą popędów pierwotnych, które w miarę wzrastania i nabywania doświadczenia rozwijają się w złożony system popędów wtórnych. Procesy uczenia się, będące podstawą nabywania rozmaitych popędów wtórnych są, ogólnie biorąc, takie same; przedstawiliśmy je już na

Rozwój osobowości

539

przykładzie hipotetycznego eksperymentu, w którym nabywany był wyuczony popęd strachu czy lęku. Powróćmy teraz na krótko do rozpatrzenia procesów, dzięki którym kształtują się takie nabyte popędy. Silne bodźce, takie jak wstrząs elektryczny, mogą wywołać intensywne reakcje wewnętrzne, które z kolei wytwarzają dalsze bodźce wewnętrzne. Te wewnętrzne bodźce działają jako sygnały ukierunkowujące czy kontrolujące reakcje, jakie następują po nich, a także pełnią funkcję popędu, który aktywizuje organizm i podtrzymuje aktywność dopóty, dopóki nie zostanie uzyskane wzmocnienie lub nie przeszkodzi w niej jakiś inny proces, taki jak zmęczenie. Organizm uczy się tych reakcji zewnętrznych, które doprowadzają do wzmocnienia. Sygnał poprzednio obojętny, który regularnie towarzyszy bodźcowi wytwarzającemu popęd, może uzyskać zdolność wywoływania niektórych reakcji wewnętrznych, początkowo wywoływanych jedynie przez popęd. Te wyuczone reakcje wewnętrzne wytwarzają z kolei w sposób automatyczny bodźce popędowe. W ten sposób został ukształtowany popęd wtórny, który tak samo jak popędy pierwotne będzie motywował organizm do uczenia się nowych reakcji prowadzących do wzmocnienia. Dollard i Miller stwierdzają, że siła wyuczonych reakcji wewnętrznych wytwarzających bodźce popędowe, a zatem i samego nabytego popędu, jest funkcją tych samych czynników, które decydują o sile związku S-R, czyli nawyku. Tak więc ważnymi determinantami ich siły są: natężenie popędu pierwotnego (będącego podłożem wzmocnienia), który prowadzi do wytwarzającej popęd reakcji wewnętrznej, oraz liczba i rozkład wzmacnianych prób. Gdyby w naszym przykładowym eksperymencie zastosować słaby wstrząs i niewielką liczbę prób, to u szczura wytworzyłby się znacznie słabszy strach przed brzęczykiem niż wtedy, gdyby zastosowano silny wstrząs i długą serię prób. Istotne znaczenie ma także gradient generalizacji bodźców. Reakcja strachu zgeneralizuje się na sygnały przypominające wyuczony sygnał, przy czym największy strach będą budzić sygnały najbardziej do niego podobne. Ogólnie biorąc, sytuacje, w których po reakcji wewnętrznej wytwarzającej popęd nie następuje wzmocnienie, będą powodować stopniowe wygaszanie tej reakcji. Reakcje te mogą być także wyeliminowane w wyniku procesu zwanego przeciw warunkowaniem, w którym na ten sam sygnał warunkuje się silną reakcję, niemożliwą do pogodzenia z reakcją poprzednią. Jeśli np. bodziec wywołujący strach łączymy z* jakimś przyjemnym zdarzeniem, takim jak jedzenie, to może on utracić swą zdolność działania jako bodziec warunkowy reakcji strachu (przynajmniej wtedy, gdy strach jest stosunkowo słaby), a stać się sygnałem reakcji jedzenia. Bodźce skojarzone z popędami nabytymi mogą służyć jako sygnały w taki sam sposób jak każdy inny bodziec. Dana osoba może nauczyć się reagować słowem „boję się" w sytuacjach wzbudzających strach, czyli określać werbalnie popęd wtórny, a ten wytworzony przez reakcję sygnał będzie następnie pośredniczył w transferze na aktualną sytuację reakcji wyuczonych w pierwotnej sytuacji wywołującej strach. Tald transfer za pośrednictwem reakcji służącej jako sygnał nosi nazwę generalizacji wtórnej. Jednostki mogą uczyć się rozróżniać rozmaite natężenia stymulacji popędowej, podobnie jak to się dzieje w wypadku innych bodźców, tak że wartość sygnałowa nabytego popędu może być zależna od natężenia tego popędu. Podsumowując, należy stwierdzić, że reakcje wewnętrzne wytwarzające bodźce popędowe mogą wiązać się z nowymi i pierwotnie obojętnymi sygnałami według tych samych zasad uczenia się, które rządzą kształtowaniem i zanikaniem

540

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

innych nawyków. Bodźce popędowe, wytwarzane przez te wewnętrzne reakcje warunkowe, funkcjonują jak każdy inny sygnał i mogą wywoływać np. reakcje które zostały wyuczone w innych sytuacjach, w jakich były wzbudzane te same bodźce popędowe. Poza tym te wytwarzane przez reakcje bodźce służą jako popęd wtórny w tym sensie, że pobudzają organizm do reagowania, a ich redukcja będzie wzmacniać reakcje związane z tą redukcją. Innymi słowy: popędy wtórne działają bardzo podobnie do popędów pierwotnych.

Wyższe procesy psychiczne Interakcje jednostki ze środowiskiem można podzielić na dwie kategorie: reakcje bezpośrednie, które są wywoływane przez pojedynczy sygnał lub sytuację sygnałową, oraz reakcje, w których pośredniczą procesy wewnętrzne. Obecnie interesuje nas ta druga kategoria, czyli zachowania, w których pośredniczą reakcje sygnałotwórcze. W ślad za Hullem, Dollard i Miller rozróżniają reakcje instrumentalne, które wywierają pewien bezpośredni wpływ na środowisko, oraz reakcje sygnałotwórcze, których główną funkcją jest wytworzenie sygnału prowadzącego do innej reakcji. Oczywiście w większości reakcji sygnałotwórczych wchodzi w grę język, aczkolwiek nie musi to być język mówiony. Jedną z najważniejszych reakcji sygnałotwórczych jest oznaczanie słowne, czyli nazywanie zdarzeń i doznań. Dana jednostka może natychmiast zwiększyć generalizację, czyli transfer między dwiema lub więcej sytuacjami sygnałowymi, identyfikując je jako mające to samo oznaczenie słowne czy nazwę. Na przykład określając dwie zupełnie różne sytuacje jako „zagrażające", jednostka może ogromnie zwiększyć prawdopodobieństwo, że zachowa się w ten sam sposób w obu sytuacjach. Z drugiej strony, jednostka może wytworzyć ostre zróżnicowanie między dwiema podobnymi sytuacjami, nadając im różne nazwy; np. spośród dwóch osobników, obiektywnie bardzo podobnych do siebie, jednego można określić jako „przyjaciela", a drugiego jako „wroga", wskutek czego na każdego z nich będzie się reagować w odmienny sposób. W każdej kulturze są istotne generalizacje i różnicowania, na które kładzie się nacisk, i dlatego są one ułatwione dzięki strukturze języka. Zasadę tę ilustruje często przytaczany przykład plemion, w których ważną rolę odgrywają pewne dobra czy towary, takie jak bydło czy orzechy kokosowe, a ich język zawiera ogromną liczbę różnych nazw takich obiektów. Słowa mogą nie tylko ułatwiać lub hamować generalizację, mogą także pełnić ważną funkcję wzbudzania popędów. Ponadto słowa mogą być stosowane do nagradzania czy wzmacniania. I - co najważniejsze - służą one do utworzenia więzi w czasie, pozwalając jednostce wzbudzać lub wzmacniać obecne zachowanie przez odwołanie się do konsekwencji, które nastąpią w przyszłości, lecz już obecnie mogą być reprezentowane słownie. Niewątpliwie to właśnie włączenie czynnika werbalnego w sekwencję popęd-sygnał-reakcja-wzmocnienie sprawia, że zachowanie ludzkie jest tak złożone i trudne do zrozumienia, a jednocześnie wyjaśnia w dużej mierze różnicę między ludźmi a zwierzętami. Rozumowanie jest w zasadzie procesem zastępującym czynności zewnętrzne wewnętrznymi reakcjami sygnałotwórczymi. W związku z tym proces ten jest znacznie bardziej ekonomiczny niż zewnętrzne próby i błędy. Nie tylko pozwala sprawdzać symbolicznie różne możliwości, lecz także umożliwia zastąpienie ich

Rozwój osobowości

541

reakcjami antycypacyjnymi, które mogą być skuteczniejsze niż jakakolwiek z pierwotnie dostępnych reakcji. Jest to możliwe dzięki posłużeniu się reakcjami sygnałotwórczymi (myślami), których punktem wyjścia jest sytuacja stanowiąca cel, a następnie rozwijają się one wstecz, dopóki nie zostanie ustalona poprawna reakcja instrumentalna; wyczyn taki w uczeniu się motorycznym zwykle nie byłby możliwy. Planowanie jest szczególnym rodzajem rozumowania, w którym kładzie się nacisk na przyszłe działanie. Aby mogło wystąpić rozumowanie czy planowanie, dana jednostka musi najpierw być zdolna do zahamowania lub odroczenia bezpośredniej reakcji instrumentalnej na bodziec popędowy i sygnał, gdyż zahamowanie to stwarza reakcjom sygnałotwórczym możliwość działania. Reakcji takiej, polegającej na niereagowaniu, trzeba się nauczyć jak każdej innej nowej reakcji. Jest także nieodzowne, aby te reakcje sygnałotwórcze były efektywne i realistyczne, a ponadto by prowadziły do odpowiednich zewnętrznych czynności instrumentalnych. Zdolność posługiwania się językiem i innymi sygnałami wytworzonymi przez reakcje jest w wysokim stopniu uzależniona od warunków społecznych, w jakich rozwija się dana jednostka. Według słów Dollarda i Millera: Rozwiązania problemów z trudem osiągane w ciągu stuleci prób i błędów lub dzięki najwyższej klasy twórczemu rozumowaniu rzadko pojawiających się geniuszy są gromadzone i przechowywane jako część kultury. [...] Ludzie otrzymują ogromny, społeczny trening, trening zestawiania słów i zdań w sposób, który prowadzi do przystosowawczego rozwiązania problemów (1950, s. 116).

Sformułowanie po raz pierwszy twierdzenia Pitagorasa było aktem rzadkim i twórczym, lecz nie jest specjalną sztuką nauczenie się go w odpowiednim czasie i miejscu, gdy jest ono już znane. Tak więc język dostarcza środków umożliwiających przekazywanie mądrości z przeszłości do teraźniejszości. Wobec niezmiernie ważnej roli języka jest zupełnie oczywiste, że dziecko należy ćwiczyć w zwracaniu uwagi na sygnały słowne, w reagowaniu na nie i wreszcie w wytwarzaniu ich. Zastosowanie symboli słownych do komunikowania się z innymi ludźmi przypuszczalnie poprzedza posługiwanie się nimi w myśleniu i znaczna część interakcji dziecka z jego otoczeniem dotyczy tego, jak wytwarzać te sygnały we właściwych okolicznościach i jak rozumieć te, które są wytwarzane przez innych. Jak już podkreśliliśmy, język jest produktem społecznym i skoro przypisujemy mu duże znaczenie, to wydaje się uzasadnione uznanie ważnej roli środowiska społecznego, w którym funkcjonuje dana jednostka. Przejdźmy do rozpatrzenia tego czynnika.

Kontekst społeczny Jest bardzo prawdopodobne, że każda teoria czy teoretyk, pozostający pod wpływem antropologii społecznej, będą uwypuklać rolę społeczno-kulturowych determinantów zachowania; omawiana tu teoria nie jest wyjątkiem od tej reguły. Dollard i Miller konsekwentnie kładą nacisk na fakt, że zachowanie człowieka możemy zrozumieć tylko wtedy, gdy w pełni uwzględnimy kontekst kulturowy, w którym to zachowanie występuje. Psychologia uczenia się pozwala nam zrozu-

542

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

mieć zasady uczenia się, natomiast antropolog społeczny (lub jego odpowiednik) dostarcza nam wiedzy o warunkach uczenia się. Oba te rodzaje informacji są równie ważne dla pełnego zrozumienia rozwoju człowieka. Żaden psycholog nie odważyłby się przewidywać zachowania szczura, nie wiedząc w którym ramieniu labiryntu T podawana jest nagroda czy stosowany wstrząs. Nie łatwiej jest przewidzieć zachowanie człowieka, jeśli nie zna się warunków panujących w jego „labiryncie", tzn. struktury jego środowiska społecznego. Kultura, w ujęciu przedstawicieli nauk społecznych, decyduje o planie tego ludzkiego labiryntu, o rodzaju nagrody, jaka wchodzi w grę, oraz o tym, jakie reakcje będą nagradzane. W tym sensie jest ona receptą określającą, czego się uczyć. Twierdzenie to łatwo jest zaakceptować, gdy porównuje się bardzo różniące się od siebie społeczeństwa, jednakże nawet w tym samym społeczeństwie labirynty, którymi biegną dwie osoby, chociaż wydają się takie same, mogą w rzeczywistości być zupełnie różne. [...] Żadna analiza osobowości dwóch [...] ludzi nie może być dokładna, jeśli nie uwzględnia tych różnic kulturowych, tj. różnic między typami reakcji, które były nagradzane (Miller i Dollard, 1941, s. 5-6).

Jak wynika z powyższego fragmentu, teoretyk uczenia się wzbogaca dane antropologa społecznego, dostarczając zasad, które pomagają wyjaśnić w sposób systematyczny istotne znaczenie zjawisk kulturowych, podczas gdy antropolog dostarcza teoretykowi uczenia się informacji, jakich ten potrzebuje, by dopasować swe zasady do rzeczywistych doświadczeń ludzi. Zgodnie z tym punktem widzenia, empiryczna definicja zmiennych psychologicznych jest w pewnym sensie niemożliwa bez mądrości i danych antropologa. Tak więc teoria Dollarda i Millera przypisuje zasadom uczenia się (lub przynajmniej niektórym z nich) pewną transkulturową uniwersalność, lecz jednocześnie uznaje, a nawet podkreśla, że na dokładną formę zachowania przejawianego przez daną jednostkę ogromnie silny wpływ wywiera społeczeństwo, którego jest ona członkiem. Krytyczne stadia rozwoju Dollard i Miller przyjmują, że nieświadomy konflikt, wyuczony przede wszystkim w niemowlęctwie i dzieciństwie, stanowi podłoże większości poważnych problemów emocjonalnych w późniejszym życiu. Są oni zgodni z teorią psychoanalityczną w tym, że uznają doświadczenia pierwszych sześciu lat życia za decydujące wyznaczniki zachowania w wieku dojrzałym. Należy zdawać sobie sprawę z tego, że dziecko nie tylko uczy się konfliktu neurotycznego, lecz ponadto uczy się go przede wszystkim w wyniku warunków stworzonych przez rodziców. Ten godny ubolewania fakt - zaburzenia w rozwoju dziecka często powodują sami rodzice - wynika po części ze sprzeczności czy niekonsekwencji kulturowych wymagań dotyczących dzieci, a po części z tego, że dziecko we wczesnym okresie swego życia nie jest dobrze wyposażone, aby borykać się ze złożonymi wymaganiami z zakresu uczenia się, nawet jeśli są one konsekwentne. Społeczeństwo wymaga na przykład, żeby dziecko uczyło się być agresywne w niektórych sytuacjach, a uległe w innych, bardzo podobnych, sytuacjach, co w najlepszym razie stanowi trudne różnicowanie. Najgorsze jest to, że takie wymaganie może być wysunięte w czasie, kiedy dziecko nie dysponuje jeszcze

Rozwój osobowości

543

wszystkimi symbolicznymi funkcjami, jakie zapewnia język, i wskutek tego takie różnicowania mogą po prostu przekraczać jego zdolności uczenia się, powodując frustrację i zaburzenia emocjonalne. Podobnie przytłaczająca sytuacja może się zdarzyć w życiu dojrzałym w wyjątkowych okolicznościach, takich jak wojna. Jak należałoby oczekiwać, warunki takie często prowadzą do nerwicy. Najbardziej istotnym aspektem doświadczeń z okresu dzieciństwa jest skrajna bezradność dziecka. Zwłaszcza w niemowlęctwie jest ono mniej lub bardziej niezdolne do manipulowania swym otoczeniem i dlatego narażone na przemożne działanie bodźców popędowych i na przytłaczające frustracje. W zwykłym procesie rozwoju jednostka wytwarza mechanizmy służące do unikania sytuacji, które powodują poważne frustracje. Niemowlę nie ma wyboru i musi doznawać takich frustracji. Nic więc dziwnego, że w dzieciństwie powstają ostre konflikty emocjonalne. Niemowlę nie nauczyło się czekać ani nie zna sztywnych reguł obowiązujących w otaczającym je świecie; nie nauczyło się ufać, a więc tłumaczyć sobie, że dobre chwile powrócą, a złe okoliczności przeminą; nie nauczyło się rozumować ani planować, a zatem nie umie się uwolnić od obecnych trudności poprzez budowanie przyszłości w sposób kontrolowany przez siebie. Dzieckiem miotają gwałtowne, rozpaczliwe, nie skoordynowane impulsy, działa ono, nie mając nadziei ani planu; chwilami pogrąża się w bezmiernym cierpieniu, a potem nagle ogarnia je nieskończona błogość. Małe dziecko jest z konieczności zdezorientowane, zagubione, ulega złudzeniom, halucynacjom krótko mówiąc, występują u niego te właśnie symptomy, które u dorosłego uznajemy za psychozę. W istocie niemowlęctwo można uważać za okres przemijającej psychozy. Nieokiełznane popędy niemowlęcia popychają je do działania. Popędów tych nie łagodzi nadzieja ani pojęcie czasu. Wyższe procesy psychiczne (Ego) nie mogą spełniać swych dobroczynnych funkcji podnoszenia na duchu, kierowania wysiłkiem oraz wiązania zjawisk w zorganizowaną całość. To, co minęło, może już nigdy nie wrócić. Obecne cierpienie może nigdy nie zniknąć. Są to warunki burzliwe i niespokojne, w których mogą wytworzyć się poważne nieświadome konflikty psychiczne. Dopiero wtedy, gdy dziecko nauczy się mówić i myśleć na raczej wysokim poziomie, oddziaływanie tych surowych, drastycznych warunków może się zmniejszyć (Dollard i Miller, 1950, s. 130-131).

Zgodne z tym poglądem jest zalecenie, aby w ciągu wczesnych stadiów życia dziecka rola rodziców polegała przede wszystkim na utrzymywaniu bodźców popędowych na niskim poziomie. Rodzice powinni być pobłażliwi, zaspokajać pragnienia dziecka i wymagać od niego niewiele uczenia się, dopóki nie rozwiną się jego umiejętności językowe. Uznając fakt, że każda kultura naldada wiele wymagań na jednostkę, która ma żyć w sposób efektywny w tej kulturze, trzeba jednak podkreślić, że niektóre z tych wymagań szczególnie często wywołują konflikt i zaburzenia emocjonalne. Dollard i Miller wymieniają cztery sytuacje, w których zalecenia kulturowe, interpretowane przez rodziców, szczególnie często mają fatalne konsekwencje dla normalnego rozwoju dziecka. Są to: sytuacja karmienia w niemowlęctwie, trening czystości, wczesny trening seksualny oraz ćwiczenie się w opanowaniu gniewu i agresji. Dollard i Miller sugerują, że przedstawiona przez nich analiza tych sytuacji konfliktowych jest przeformułowaniem koncepcji Freuda w kategoriach ich własnego schematu pojęciowego. Z tego powodu nie będziemy próbowali odtworzyć tu wszystkiego, co mówią oni o tych krytycznych stadiach, lecz po prostu

544

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

przedstawimy pokrótce dokonaną przez nich analizę sytuacji karmienia, aby ukazać na tym przykładzie, w jaki sposób posługują się w tego rodzaju kontekście pojęciami teorii uczenia się. Ważne jest, aby czytelnik przekonał się, że - według tej teorii - zdarzenia z wczesnego okresu rozwoju mają bardzo istotny wpływ na zachowanie, a ponadto że oddziaływanie tych zdarzeń jest uważane za całkowicie zgodne z przedstawionym tu już przebiegiem procesu uczenia się. Bodźce popędowe związane z głodem należą do pierwszych silnych czynników pobudzających do aktywności, na których działanie wystawiona jest jednostka. Można więc oczekiwać, że ukształtowane wówczas techniki redukowania czy regulowania tych bodźców będą odgrywać ważną rolę jako model sposobu stosowanego w późniejszym życiu w celu redukowania innych silnych bodźców popędowych. W tym sensie teoria ta głosi, iż sytuacja karmienia służy jako miniaturowy model, który po części determinuje przystosowania na dużą skalę u osoby dorosłej. Tak więc Dollard i Miller sugerują, że dziecko, które płacze, gdy jest głodne, i stwierdza, że prowadzi to do karmienia, uczy się aktywnego podejścia do redukcji popędów. Jeśli natomiast rodzice pozwalają dziecku „wykrzyczeć się", to taki trening może stworzyć podstawę biernej i apatycznej reakcji na silne bodźce popędowe. Ponadto jeśli bodźcom głodu pozwala się rosnąć bez ograniczeń, to dziecko może skojarzyć słabe bodźce głodu z intensywnie przykrymi, przemożnymi bodźcami, których doznawało ono następnie w tak wielu wypadkach; w ten sposób dziecko może nauczyć się „przesadnie reagować" na stosunkowo słabe bodźce popędowe; innymi słowy: słabe bodźce popędowe uzyskują zdolność wywoływania wtórnego popędu o dużej sile, przez co stają się równoważne z bardzo silnymi bodźcami popędowymi. Inne niebezpieczne następstwo narażania dziecka na silne bodźce popędu głodu polega na tym, że na tej podstawie może się u niego rozwinąć strach przed samotnością. Jeśli dziecko jest narażone na bardzo przykre bodźce głodu wtedy, gdy jest samo, i jeśli te bodźce są redukowane dopiero wtedy, kiedy pojawi się w końcu któreś z rodziców, to może się zdarzyć, że to silne wzmocnienie (redukcja bodźców głodu) spowoduje wyuczenie się reakcji, która bezpośrednio poprzedzała pojawienie się matki czy ojca, tzn. reakcji strachu. W przyszłości więc, kiedy dziecko lub dorosły pozostaną sami, zareagują tą wzmacnianą poprzednio reakcją strachu, przejawiając typowy syndrom strachu przed ciemnością czy samotnością. Zapewne najważniejszym aspektem sytuacji karmienia jest to, że względny sukces może mieć duży wpływ na przyszłe stosunki interpersonalne danej jednostki. Wynika to z faktu, że karmienie wiąże się z pierwszym związkiem interpersonalnym - między matką a dzieckiem. Jeśli karmienie przebiega pomyślnie i prowadzi do redukcji popędu i zaspokojenia, to dziecko kojarzy ten przyjemny stan z obecnością matki; związek ten, dzięki procesowi generalizacji bodźca, zaczyna obejmować innych ludzi, tak że ich obecność staje się celem, czy nagrodą wtórną. Jeśli karmienie jest nieudane, jeśli towarzyszy mu ból i gniew, to można oczekiwać wręcz odwrotnych następstw. Szczególnie często niekorzystne następstwa dla dziecka mają zaburzenia trawienia oraz odstawienie od piersi, ponieważ powodując ból i cierpienie, komplikują one sytuację uczenia się, która i tak już wymaga od niemowlęcia zaangażowania wszystkich jego możliwości. Interesującym uzupełnieniem tej analizy sytuacji karmienia są rezultaty wielu pomysłowych eksperymentów, jakie przeprowadzili na małpach Harry Harlow i jego współpracownicy (zob. np. Harlow, 1958; Harlow i Zimmerman, 1959) po

Zastosowania modelu

545

opublikowaniu książki Dollarda i Millera. Harlow podał w wątpliwość ich założenia dotyczące ważnej roli karmienia w kształtowaniu związku między matką a dzieckiem, sugerując, że znacznie istotniejszy jest kontakt cielesny. Materiał dowodowy zgodny z poglądem Harlowa uzyskano w badaniach, w których młode małpki wychowywano w zupełnej izolacji, jedynie w obecności dwóch sztucznych „matek". Jedna z nich była sporządzona z drutu, a z wmontowanej w nią butelki zwierzę otrzymywało cały swój pokarm, natomiast druga, pokryta miękką tkaniną frotte, miała ciepłą, miłą w dotyku powierzchnię, do której małpka mogła się przytulić. Młode zwierzęta przez większość czasu pozostawały w kontakcie fizycznym z włochatą namiastką matki lub bawiły się w jej bliskości. Przestraszone szukały w niej obrony, a także pod innymi względami zachowywały się wobec niej niemal w taki sam sposób, w jaki młode małpki zachowują się wobec swych prawdziwych matek. Natomiast „druciana matka", co stanowiło wyraźny kontrast, była prawie zupełnie ignorowana w czasie, gdy małpki nie pobierały pokarmu. Należy tu podkreślić, że uzyskane w tych badaniach wyniki nie są w gruncie rzeczy sprzeczne z podanym przez Dollarda i Millera opisem rozwoju więzi uczuciowych. Dane te sugerują, że wyliczając warunki uczenia się, Dollard i Miller mogli wyolbrzymić rolę redukcji głodu i pragnienia, a nie docenić znaczenia kołysania, głaskania i przytulania niemowlęcia przez matkę, kiedy je karmi lub zajmuje się nim w inny sposób.

Zastosowania modelu Ujęcie Dollarda i Millera okazało się inspirujące w wielu dziedzinach. Szczególnie ciekawe jest jednak jego zachowanie wobec procesów dynamicznych poprzednio wyjaśnianych przez psychoanalizę. W niniejszym podrozdziale omówimy zastosowanie zasad uczenia się S-R wobec czterech takich procesów: procesów nieświadomych, konfliktów, powstawania nerwic oraz psychoterapii. Piąty proces, przemieszczenie, omawiamy później, jako ilustrację charakterystycznych badań Dollarda i Millera.

Procesy nieświadome Zauważyliśmy, że Dollard i Miller przyznają językowi decydującą rolę w rozwoju człowieka. Wynika z tego w sposób zupełnie naturalny, że te determinanty zachowania, które są nie zwerbalizowane, czyli nieświadome, powinny odgrywać zasadniczą rolę w zaburzeniach zachowania. Teoria ta jest zgodna z koncepcjami psychoanalitycznymi, jeśli chodzi o uznanie czynników nieświadomych za ważne wyznaczniki zachowania, jednakże przedstawiony przez Dollarda i Millera opis genezy tych nieświadomych procesów wykazuje niewielkie podobieństwo do wersji freudowskiej. Nieświadome determinanty zachowania można podzielić na te, które nigdy nie były świadome, i na te, które chociaż kiedyś były świadome, to jednak przestały nimi być. Do pierwszej kategorii należą wszystkie te popędy, reakcje i sygnały, które zostały wyuczone przed pojawieniem się mowy i dlatego nie zostały zwerbalizowane. Do tej grupy należą także pewne obszary doznań, dla

546

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

których nasze społeczeństwo dostarcza jedynie nielicznych i niewystarczających określeń słownych. Kinestetyczne i motoryczne sygnały i reakcje nie są na ogół uwzględniane w zwykłym słownictwie; z tego powodu niełatwo jest o nich mówić i można je uważać za nieświadome w dużym stopniu. Podobnie, pewne sfery doznań seksualnych i innych doświadczeń uznawanych za tabu nie są zwykle powiązane z właściwymi określeniami i dlatego zwykle są słabo reprezentowane w świadomości. Do drugiej kategorii należą wszystkie te sygnały i reakcje, które uprzednio były świadome, lecz wskutek wyparcia stały się niedostępne dla świadomości. Proces, jaki wchodzi w grę w pierwszej z tych kategorii, jest dość oczywisty, więc zajmiemy się tu zjawiskiem wyparcia. Wyparcie polega na unikaniu pewnych myśli, a to unikanie jest wyuczone i motywowane w dokładnie taki sam sposób jak każda inna wyuczona reakcja. W tym wypadku reakcja niemyślenia o pewnych rzeczach prowadzi do redukcji popędu i wzmocnienia, a wskutek tego staje się normalną częścią składową repertuaru danej jednostki. Są pewne myśli czy wspomnienia, które nabyły zdolności wzbudzania strachu (wtórne bodźce popędowe), i reakcja „niemyślenia", czyli zaprzestanie myślenia o nich, prowadzi do redukcji bodźców lękowych - w ten sposób reakcja ta zostaje wzmocniona. Podczas gdy w początkowym okresie uczenia się dana osoba najpierw myśli o przerażającym czynie lub zdarzeniu, a następnie odczuwa strach i odrzuca tę myśl, dzięki czemu uzyskuje wzmocnienie, to w miarę nabywania doświadczenia reakcja „niemyślenia" staje się reakcją antycypacyjną, która występuje, zanim jeszcze osoba ta odtworzy w myśli dane zdarzenie czy pragnienie. „Niemyślenie" jako reakcja antycypacyjna nie tylko nie dopuszcza do świadomości myśli wywołujących strach, lecz także zakłóca normalny proces wygaszania; skoro bowiem dana reakcja nie występuje, to przecież nie można jej wygasić, nawet jeśli znikło pierwotne źródło wzmocnień. Zdaniem Dollarda i Millera wyparcie można przedstawić w postaci kontinuum rozciągającego się od słabej skłonności do niemyślenia o pewnych rzeczach aż do najbardziej usilnego unikania zagrażających treści. Sądzą oni ponadto, że główne źródło tej tendencji można wykryć w treningu okresu dziecięcego, często wytwarzającym strach przed pewnymi myślami. Gdy już rozwinął się strach przed jakąś myślą, wówczas proces wyparcia można łatwo wyjaśnić w kategoriach redukcji bodźców popędowych dzięki „niemyśleniu". Dzieci często się karze za używanie pewnych słów uznanych za tabu; tak więc sam wypowiedziany symbol słowny, bez czynności, wystarczy, by spowodować wymierzenie kary. Dziecko może też oznajmić zamiar zrobienia czegoś złego i zostać ukarane, zanim popełni ten czyn. Może również myśleć o czymś, czego nawet nie wyraża słownie, lecz rodzice odgadują to trafnie na podstawie zachowania ekspresyjnego lub innych sygnałów i karzą dziecko za to. Często karze się dziecko za to, co zrobiło w przeszłości, tak że kara towarzyszy myśli o danym czynie, a nie samemu czynowi. Wszystkie te i podobne doświadczenia powodują wytworzenie się generalizacji z danego czynu, czyli zewnętrznego zachowania prowadzącego do kary, na samą myśl o tym czynie, tj. na jego symboliczną reprezentację. Jednostka jest jednak zdolna nie tylko do generalizacji z czynu zewnętrznego na myśl, lecz także potrafi je rozróżniać. U jednostki dobrze przystosowanej jest to proces niezwykle ważny i skuteczny. Osoba taka zdaje sobie sprawę, że pewnych myśli nie można nigdy wyrażać w pewnych sytuacjach, natomiast stosunkowo swobodnie może zajmować się takimi myślami prywatnie.

\f Zastosowania modelu

547

Zakres i głębokość wyparcia zależą od wielu czynników. Należą do nich: możliwe różnice pod względem wrodzonej siły reakcji strachu; stopień zależności od rodziców i związana z tym siła oddziaływania na dziecko groźby utraty ich miłości; natężenie urazów czy też wywołujących strach sytuacji, na które było narażone dziecko. Ogromne znaczenie świadomości wynika z ważnej roli oznaczeń słownych w procesie uczenia się, zwłaszcza w związku z działaniem wyższych procesów umysłowych. Wskazywaliśmy już, że za pomocą symboli słownych można usprawnić procesy generalizacji i różnicowania, a jeśli oznaczenia słowne się wyeliminuje, wówczas dana jednostka funkcjonuje na znacznie bardziej pierwotnym poziomie intelektualnym. Osoba taka musi stać się bardziej uzależniona od konkretów i działających na nią bezpośrednio bodźców, a jej zachowanie zaczyna przypominać zachowanie dzieci (lub nawet zwierząt), u których pośrednicząca rola języka jest znacznie słabiej rozwinięta.

Konflikt Żaden człowiek nie funkcjonuje tak efektywnie, żeby wszystkie jego dążenia były zgodne i dobrze zintegrowane. W związku z tym wszystkie teorie osobowości muszą zajmować się bezpośrednio lub pośrednio problemami, przed jakimi staje jednostka wskutek konfliktu motywów czy skłonności. Zachowanie konfliktowe Miller i Dollard analizują w kategoriach pięciu podstawowych założeń, które stanowią rozwinięcie omówionych już przez nas zasad. Po pierwsze, zakładają oni, że tendencja do zbliżania się do celu staje się tym silniejsza, im bliżej celu znajduje się dana jednostka; zależność tę określa się jako gradient dążenia. Po drugie, zakładają, że tendencja do unikania bodźca negatywnego staje się tym silniejsza, im bliżej tego bodźca znajduje się dana jednostka; prawidłowość ta nosi nazwę gradientu unikania. Założenia te można wyprowadzić z zasady generalizacji bodźca, o której już pisaliśmy. Zgodnie z trzecim założeniem, gradient unikania jest bardziej stromy niż gradient dążenia. Wynika stąd, że w miarę zmniejszania się odległości od celu siła tendencji do unikania rośnie szybciej niż siła tendencji do zbliżenia. Czwarte założenie głosi, że wzrost siły popędu związanego z dążeniem czy unikaniem podnosi ogólny poziom gradientu. Tak więc nadal będzie występować wzrost siły dążenia łub unikania w miarę zbliżania się do celu, lecz tendencje te będą silniejsze na każdym odcinku drogi do celu. Według piątego założenia, gdy rywalizują za sobą dwie reakcje, to wystąpi silniejsza z nich. Miller i Dollard opierając się na tych założeniach (którymi uzupełnili omówione już przez nas pojęcia), mogli sformułować przewidywania dotyczące sposobu reagowania jednostki stojącej wobec różnych typów konfliktu. Jeden z najważniejszych typów konfliktu polega na przeciwstawieniu tendencji do zbliżenia i unikania, wzbudzanych jednocześnie przez ten sam obiekt łub tę samą sytuację. Przypuśćmy, że młody człowiek odczuwa silny pociąg do pewnej kobiety, a jednocześnie jest zakłopotany i niespokojny w jej obecności. Jak wynika z pierwszych trzech założeń, gdy przedmiot oddala się od celu (kobiety), tendencja do unikania (oddalenia się od tej kobiety) słabnie szybciej niż tendencja do zbliżenia. Przedstawiono to graficznie na rys. 13.2, na którym linie

548

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

przerywane, reprezentujące reakcje unikania, mają bardziej stromy przebieg niż linie ciągłe, które reprezentują reakcje zbliżenia. Tendencja do unikania może więc być w pobliżu celu (kobiety) silniejsza od tendencji do zbliżenia, gdy jednak przedmiot oddali się na pewną odległość (na wykresie - do punktu położonego na prawo od punktu przecięcia gradientów), tendencja do zbliżenia będzie silniejsza niż tendencja do unikania (odszedłszy od tej kobiety może zadzwonić lub napisać, by umówić się znów na spotkanie). W punkcie, w którym oba gradienty się przecinają (gdy, powiedzmy, ów młody człowiek wchodzi do pokoju, w którym znajduje się ta kobieta), jednostka powinna przejawiać największe wahania i konflikt, ponieważ właśnie tutaj obie rywalizujące ze sobą tendencje mają w przybliżeniu jednakową siłę. Gdy tendencja do zbliżenia jest silniejsza od tendencji do unikania, jednostka będzie bez konfliktu dążyć do celu, a oddalać się od niego, również bez konfliktu, gdy tendencja do unikania jest silniejsza. Jedynie wtedy, gdy obie tendencje są równie silne, jednostka będzie mieć trudności z wyborem właściwej reakcji. Jeśli siła motywu czy popędu pobudzającego do zbliżenia lub do unikania wzrasta, to podnosi się ogólny poziom gradientu (zob. górne gradienty dążenia i unikania na rys. 13.2). Oczywiście pociąga to za sobą przesunięcie punktu przecięcia obu gradientów. Jeśli więc siła motywacji do zbliżenia wzrośnie, to oba gradienty przetną się w mniejszej odległości od celu, co oznacza, że dana jednostka bardziej zbliży się do celu, zanim zacznie wahać się pod wpływem konfliktu. Im bardziej zbliży się do celu, tym silniejsza będzie tendencja do unikania, a więc tym intensywniejszy konflikt. Oznacza to, że im bardziej ów młody człowiek zbliży się do tej kobiety, tym silniej go ona pociąga, a jednocześnie tym większy jest jego niepokój i zakłopotanie. I na odwrót, jeśli motywacja do zbliżenia osłabnie (jeśli kobieta podoba mu się mniej), nie zbliży się on tak bardzo do celu, zanim przetną się oba gradienty (nie będzie kontynuował spotykania się z tą kobietą), a odczuwany przez niego konflikt będzie słabszy, ponieważ w tym punkcie siła tendencji do unikania i zbliżenia będzie mniejsza. Jeśli siła motywacji

as © •N

Wywołany lęk

N

unikanie

\

o

Cel wywołujący lęk

si|r >e

B|isko

Odległość od celu wywołującego lęk

Daleko

Rysunek 13.2. Graficzne przedstawienie sytuacji konfliktowych (Miller, 1951b)

Zastosowania modelu

549

skłaniającej do unikania wzrasta (jeśli wzrasta jego niepokój czy lęk), to oba gradienty przetną się w punkcie bardziej oddalonym od celu (młody człowiek może myśleć o następnym spotkaniu, ale w rzeczywistości nigdy się na to spotkanie nie umówi), dzięki czemu natężenie konfliktu będzie mniejsze. Ogólnie biorąc, im bliżej celu znajduje się punkt przecięcia obu gradientów, tym silniejsze są obie rywalizujące tendencje, a więc i silniejszy konflikt. Należy zwrócić uwagę, że jeśli siłę tendencji do zbliżenia można podnieść tak, żeby przy samym celu była większa niż siła tendencji do unikania (na rys. 13.2 sytuacja taka dotyczy gradientów silnego dążenia i słabego unikania), to dana jednostka podąży bezpośrednio do celu i konflikt będzie przezwyciężony. Jeśli więc ów mężczyzna odczuwa tak silny pociąg do tej kobiety, że potrafi pozostawać w jej bezpośredniej bliskości mimo odczuwanego niepokoju, to konflikt zostanie ostatecznie rozwiązany. Generalizacja reakcji może decydować również o tym, co dana jednostka uczyni w sytuacji konfliktu między dążeniem a unikaniem. Dollard i Miller wysuwają wstępną sugestię, że założenia odnoszące się do generalizacji bodźca mogą także dotyczyć generalizacji reakcji, tzn. gradient dążenia w odniesieniu do reakcji 0 różnych stopniach podobieństwa do reakcji wywoływanej przez ambiwalentny bodziec obniża się wolniej niż gradient unikania. Na przykład dziecko może odczuwać silny gniew na rodziców, gdy zakazali mu oni jakiejś ulubionej czynności, lecz zbyt obawia się lub wstydzi bezpośrednich przejawów agresji, by ich wyzywać lub zaatakować fizycznie. Jednakże tendencje do unikania występujące u dziecka mogą osłabnąć wystarczająco, by przejawiło ono swe niezadowolenie w sposób bardziej pośredni, np. wybiegając do swego pokoju i trzaskając drzwiami. Drugi typ konfliktu występuje wtedy, gdy dana jednostka ma do czynienia z dwiema rywalizującymi tendencjami do unikania. Na przykład mały chłopczyk może odczuwać lęk przed wspinaniem się, a jednocześnie nie chce, by jego towarzysze zabawy nazwali go tchórzem. W tej sytuacji im bardziej zbliża się do jednego celu (im wyżej się wspina), tym silniejsza staje się jego tendencja do unikania tego celu i tym większe prawdopodobieństwo, że zacznie schodzić niżej. Jednakże w miarę jak schodzi, zbliża się do drugiego celu (być nazwanym tchórzem) i druga tendencja do unikania nasila się, podczas gdy pierwsza słabnie. Chłopiec będzie więc przejawiać wahanie, cofając się najpierw od jednego celu, a następnie od drugiego, tzn. wdrapując się na* pewną wysokość, a potem schodząc. Jeśli siła jednej z tendencji do unikania wzrośnie, spowoduje to takie przesunięcie punktu przecięcia gradientów, że miejsce, gdzie jednostka cofa się od celu, będzie od niego bardziej odległe. Zwiększy to także natężenie konfliktu, ponieważ teraz w punkcie przecięcia oba gradienty będą na wyższym poziomie. 1 znów, jeśli u celu jedna z reakcji jest silniejsza od drugiej, to dana jednostka będzie po prostu kontynuować wycofywanie się z sytuacji wzbudzającej największy strach, aż wreszcie wydostanie się z niej i konflikt zostanie rozwiązany: chłopiec albo wdrapie się na potrzebną wysokość, albo pogodzi się z tym, że zostanie nazwany tchórzem. Rywalizacji między dwiema tendencjami do zbliżenia Miller i Dollard nie uważają za prawdziwy dylemat. Wskazują oni na to, że gdy tylko dana jednostka zacznie podążać ku jednemu z pozytywnych celów, to siła tej tendencji będzie wzrastać (zgodnie z pierwszym założeniem), a siła tendencji rywalizującej będzie maleć. Tak więc jednostka ta podąży wprost do celu. Nawet jeśli początkowo dana osoba znajduje się dokładnie w połowie drogi między dwoma równie atrakcyjny-

550

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

mi celami, to przypadkowe zmiany zachodzące w sytuacji bodźcowej lub wewnątrz organizmu zakłócą lekko tę równowagę, a gdy to się stanie, jednostka będzie od tej chwili kontynuować dążenie do bliższego celu. Jeśli wydaje się, że jednostka jest w konflikcie między dwoma pozytywnymi celami, to zawsze mamy do czynienia z działaniem ukrytych lub utajonych tendencji do unikania. Czytelnik zainteresowany dokładniejszym opisem tej teorii konfliktu powinien zapoznać się z pracami Millera (1944, 195lb, 1959), w których przedstawiono wiele badań eksperymentalnych mających na celu weryfikację hipotez wyprowadzonych z tej teorii. Ogólnie biorąc, wyniki tych badań dostarczyły materiału dowodowego silnie potwierdzającego użyteczność omawianej teorii.

Jak człowiek uczy się nerwicy Dollard i Miller, podobnie jak zwolennicy teorii psychoanalitycznej, przejawiają trwałe zainteresowanie osobą neurotyczną. Dlatego też znaczną część swej teorii poświęcają analizie warunków prowadzących do powstawania nerwic oraz procedurom psychoterapeutycznym, które można zastosować w celu ich przezwyciężenia. Podłożem każdej nerwicy jest silny nieświadomy konflikt, a źródła tego konfliktu prawie zawsze znajdują się w dzieciństwie danej osoby. Jak stwierdzają Dollard i Miller: „rodzice uczą swe dzieci konfliktów nerwicowych, a dzieci wyuczają się ich" (1950, s. 127). Omówiliśmy już cztery krytyczne sytuacje uczenia się, w których rodzice tak często popełniają błędy stanowiące podłoże przyszłych problemów: sytuację karmienia, trening czystości, trening seksualny oraz ćwiczenie w kontrolowaniu agresji. Aż nazbyt często u dziecka rozwija się silny lęk lub poczucie winy w związku z wyrażaniem podstawowych potrzeb w tych dziedzinach, a wytworzony w ten sposób konflikt będzie prawdopodobnie utrzymywał się w jakiejś postaci również w życiu dojrzałym. Podobnie jak szczur w naszym hipotetycznym eksperymencie uczył się każdej wykonalnej dla niego reakcji instrumentalnej, która pozwalała mu uciec od wzbudzającego lęk bodźca, tak i człowiek w sytuacji konfliktu w życiu realnym stara się uciec od uczuć lęku i poczucia winy lub uniknąć ich za pomocą „reakcji instrumentalnych" wszelkiego rodzaju. Łatwo dostępnym i dlatego często stosowanym rodzajem reakcji jest „niemyślenie". Dana osoba wypiera wspomnienia i myśli mogące wywołać u niej lęk lub poczucie winy i nie chce starać się zrozumieć swego konfliktu ani okoliczności, które były jego przyczyną. Osoba taka zdaje sobie sprawę z tego, że coś jest nie w porządku, często czuje się nieszczęśliwa, lecz nie rozumie (ponieważ nie chce zrozumieć) dlaczego. Ponieważ konflikty neurotyczne są nieświadome, jednostka nie może użyć swych umiejętności rozwiązywania problemów ani uprzytomnić sobie, że przestały już istnieć warunki, które wywoływały konflikt. Na przykład dorosły mężczyzna, któremu we wczesnym dzieciństwie rodzice ciągle grozili odebraniem swych uczuć i aprobaty przy najmniejszej oznace gniewu skierowanego przeciw nim, może tak dokładnie hamować każdy przejaw agresji, że nigdy nie odkryje, iż inni nie podzielają tych rodzicielskich postaw. Dopóki konflikty pozostają nieświadome, dopóty prawdopodobne jest nie tylko ich trwanie, lecz także to, że doprowadzą do wystąpienia dalszych reakcji zwanych symptomami. Symptomy te mogą być dość bezpo-

Zastosowania modelu

551

średnimi następstwami zaburzeń emocjonalnych spowodowanych konfliktem, lecz często są one zachowaniami, które umożliwiają jednostce chwilową ucieczkę od jej lęków i obaw. Dollard i Miller piszą o symptomach w sposób następujący: Symptomy nerwicowców, chociaż często powierzchowne w stosunku do ukrytego konfliktu, są najbardziej oczywistymi aspektami ich dolegliwości. Są one tym, co jest pacjentowi znane i od czego - jak czuje - powinien się uwolnić. Fobie, zahamowania, unikanie, czynności przymusowe, racjonalizacje i symptomy psychoanalityczne są odczuwane przez nerwicowców i przez wszystldch, którzy się z nimi stykają, jako rzeczy przykre. [...] Pacjent wierzy jednak, że symptomy same przez się są jego chorobą. Są one tym, od czego chciałby się uwolnić. Nie wie, że za symptomami kryje się poważny konflikt i stara się ograniczyć postępowanie terapeutyczne do pozbycia się symptomów. Tymczasem symptomy nie rozwiązują podstawowego konfliktu, w który jest uwikłany osobnik nerwicowy, lecz tylko łagodzą go. Są one reakcjami, które mają tendencję do redukowania konfliktu i częściowo pełnią tę funkcję. Kiedy taki skuteczny symptom pojawia się i redukuje cierpienie nerwicowe, to zostaje dzięki temu wzmocniony. W ten sposób symptom staje się wyuczonym „nawykiem" (1950, s. 15).

Jako przykład ilustrujący związek między konfliktem, wyparciem, symptomami i wzmocnieniem Dollard i Miller przedstawiają dość szczegółowo „Przypadek pani A". Oto wysoce skondensowana wersja tego przypadku. Pani A była młodą kobietą, która poszukiwała pomocy psychiatrycznej, gdyż różne lęki, na jakie cierpiała, wyczerpały cierpliwość jej męża do tego stopnia, że zagroził wniesieniem sprawy rozwodowej. Najbardziej obawiała się tego, że jeśli nie będzie liczyć uderzeń swego serca, to przestanie ono bić. Ponadto odczuwała lęk i wzburzenie w różnych miejscach publicznych i coraz bardziej bała się wychodzić sama z mieszkania. W trakcie posiedzeń terapeutycznych stopniowo wyjaśniło się, na czym polegała istota problemów pani A. Najpoważniejszy jej konflikt dotyczył seksu. Aczkolwiek miała silne pragnienia seksualne, to jednak wskutek specyficznego treningu, jakiemu była poddana w dzieciństwie, wywoływały one u niej taki lęk i poczucie winy, że nie przyznawała się do żadnych odczuć seksualnych i wyrażała jedynie wstręt. Choć świadomie starała się być przykładną żoną, to jednak jej potrzeby seksualne przejawiały się pośrednio w nieodpowiedzialnym zachowaniu, takim jak picie z innymi kobietami alkoholu w lokalach publicznych, gdzie zdawała się niemal zabiegać o to, by ktoś ją uwiódł. Była ona nieświadoma motywów tego zachowania i nieodmiennie zaskoczona jego następstwami. Analiza jej lęku przed przebywaniem w miejscach publicznych ujawniła, że kiedy wychodziła z domu sama, nieświadomie wzbudzało to w niej lęk i poczucie winy związane z tym, że może być obiektem zaczepek seksualnych i odczuwać pokusę, by ulec. Swój strach i poczucie winy wobec pokus seksualnych pani A mogła zmniejszyć, wracając do domu; unikała również w pewnej mierze tych przykrych odczuć, jeśli nie wychodziła sama. Także jej kompulsywne liczenie uderzeń serca służyło utrzymaniu lęków seksualnych na jak najniższym poziomie. Wszelkie bodźce o konotacjach seksualnych, z własnymi myślami włącznie, wzbudzały w niej łęk. Myśli te jednak można było odgonić lub nie dopuścić do ich pojawienia się, zwracając uwagę na uderzenia serca. Gdy tylko zaczynała je liczyć, od razu „czuła się lepiej", dzięki czemu nawyk ten był wzmacniany przez redukcję lęku.

552

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

Symptomy tego rodzaju, jakie występowały u pani A, są przykładami wyuczonych reakcji na nieprzyjemne stany afektywne. Dollard i Miller wysunęli sugestię, że oprócz wyuczonych zachowań tego typu istnieją symptomy psychosomatyczne, które są wrodzone. Reakcje fizjologiczne, które kontroluje głównie autonomiczny układ nerwowy, są wywoływane automatycznie przez różne silne stany popędowe i nie trzeba się ich wyuczać. Te wrodzone reakcje autonomiczne często są wzbudzane przez popędy pierwotne, lecz mogą je także wywoływać popędy wtórne, czyli wyuczone. Spocone dłonie, zaburzenia żołądkowe i bicie serca u wylęknionego studenta oczekującego na ważny egzamin mogą służyć jako przykład aż nazbyt dobrze znany. Przez długi czas sądzono, że w przeciwieństwie do reakcji mięśni szkieletowych (np. ruchy rąk i nóg), reakcje fizjologiczne wywoływane przez autonomiczny układ nerwowy nie podlegają dowolnej kontroli jednostki. Materiał dowodowy, jakim dysponowali Dollard i Miller, również sugerował, że chociaż reakcje trzewiowe i gruczołowe będące pod kontrolą autonomicznego układu nerwowego poddają się warunkowaniu klasycznemu, to jednak nie można ich warunkować instrumentalnie. Jak wspomniano we wcześniejszych rozważaniach, warunkowanie instrumentalne, czyli sprawcze, jest formą uczenia się, w której pojawienie się wzmocnienia jest uzależnione od wystąpienia określonej reakcji, a niepodawanie nagrody po reakcji prowadzi do jej wygaszenia. Zgodnie z tradycyjnym poglądem, przyjętym przez Dollarda i Millera, na reakcje autonomiczne ich następstwa nie mają wpływu - wzmocnienie nie zwiększa siły tych reakcji, a brak wzmocnienia nie powoduje ich osłabienia. Później Miller przeprowadził na zwierzętach wiele doskonale kontrolowanych badań, których rezultaty zdają się podważać ten pogląd. Reprezentatywny dla tych badań jest eksperyment Millera i Banuaziziego (1968) dotyczący reakcji trzewiowych u szczurów. Rejestrowano dwa typy reakcji wewnętrznych: tempo pracy serca i skurcze jelit. W jednej grupie zwierząt warunkowano skurcze jelit. U połowy szczurów nagrodę podawano za każdym razem, gdy spontaniczne skurcze przekroczyły pewną amplitudę. U drugiej połowy nagradzano skurcze poniżej pewnej wielkości. W trakcie tego treningu skurcze systematycznie zwiększały się u zwierząt nagradzanych za reakcje o dużej amplitudzie i malały u tych, które nagradzano za reakcje słabe. W żadnej z podgrup nie zaobserwowano systematycznych zmian tempa pracy serca. W drugiej grupie zwierząt, gdzie wzmacniano spontaniczne występowanie wolnego bądź szybkiego tempa pracy serca, stwierdzono zmiany w odpowiednim kierunku w odniesieniu do pracy tego organu, natomiast nie zaobserwowano żadnych zmian w skurczach jelit. Ograniczenie wpływu warunkowania do tego rodzaju reakcji, po których podawano wzmocnienie, uznano za szczególnie przekonywający dowód, iż reakcje autonomiczne mogą być warunkowane instrumentalnie w ten sam sposób, jak reakcje szkieletowe. Te rewelacyjne wyniki, które sugerują, że reakcje autonomiczne podlegają warunkowaniu instrumentalnemu, mają bardzo interesujące implikacje. Jak wskazuje Miller (1969), symptomy psychosomatyczne u ludzi mogą być wyuczone w taki sam sposób jak inne symptomy. Jeszcze bardziej fascynująca jest możliwość terapeutycznego wykorzystania technik warunkowania instrumentalnego do łagodzenia symptomów somatycznych (np. wysokiego ciśnienia krwi), wywołanych przez czynniki organiczne lub psychiczne. (Interesujący opis eksperymen-

Zastosowania modelu

553

tów Millera i niektórych zastosowań terapeutycznych opartych na ich wynikach, przeznaczony dla czytelników nie mających przygotowania specjalistycznego, można znaleźć w książce Jonasa z 1973 r. Visceral learning - Uczenie się trzewne). Następnie jednak Miller (Miller i Dworkin, 1974) ogłosił zaskakujące odkrycie, że w innych eksperymentach nie udało się tak przekonująco wykazać warunkowania instrumentalnego, co wskazuje, iż istnienie tego zjawiska nie zostało ostatecznie dowiedzione.

Psychoterapia Dollard i Miller interesują się nie tylko powstawaniem nerwic, lecz także ich leczeniem. Ich podejście do psychoterapii jest w zasadzie proste: Jeżeli zachowanie nerwicowe jest wyuczone, to musi istnieć możliwość oduczenia się go Zgodnie z pewną kombinacją tych samych zasad, które obowiązywały przy uczeniu się tego zachowania. Wierzymy, że tak właśnie jest. Psychoterapia tworzy zespół warunków, w których możliwe jest oduczenie pacjenta nawyków nerwicowych i nauczenie nienerwicowych. [...] uważamy terapeutę za swego rodzaju nauczyciela, a pacjenta za ucznia (1950, s. 7-8).

Procedury terapeutyczne, jakie zalecają Dollard i Miller, są w gruncie rzeczy zupełnie tradycyjne. Terapeuta powinien być współodczuwającym, tolerancyjnym słuchaczem, który zachęca pacjenta do wyrażania wszystkich swych uczuć i do swobodnych skojarzeń. Niezależnie od tego, jakie myśli ujawnia pacjent, terapeuta nie wykazuje żadnych negatywnych reakcji i stara się pomóc pacjentowi w zrozumieniu jego uczuć i sposobu ich powstania. Najbardziej nowatorskim wkładem Dollarda i Millera jest przeprowadzona przez nich w kategoriach teorii uczenia się analiza tego, co zachodzi w trakcie efektywnej psychoterapii. Nierealistyczne lęki i poczucie winy nie mogły przedtem zostać wygaszone, ponieważ dana osoba aż nazbyt skutecznie posługiwała się technikami unikania myśli i sytuacji wzbudzających te nieprzyjemne emocje. W sytuacji terapeutycznej dąży się do stworzenia warunków, które doprowadzą do ich wygaszenia. Pacjenta zachęca się, aby wyrażał zabronione myśli i emocje i doświadczał wzbudzanego przez nie lęku i poczucia winy. Ponieważ ujawnienie tych myśli i emocji nie pociąga za sobą żadnych przykrych następstw, można oczekiwać wygaszenia neurotycznego lęku. W początkowych stadiach terapii pacjenci omawiają zwykle tylko umiarkowanie przykre problemy, na których uświadomienie mogli sobie pozwolić, w miarę jednak jak nierealistyczny lęk i poczucie winy związane z tymi problemami zaczynają zanikać, efekt wygaszania generalizuje się na problemy podobne, lecz powodujące większe zaburzenia i w ten sposób osłabia motywację pacjentów do wypierania tych problemów lub unikanie w inny sposób konfrontacji z nimi. Stopniowo pacjenci są coraz bardziej zdolni do uświadomienia sobie swych podstawowych konfliktów i znaczenia swoich symptomów. Terapeuta nieustannie pomaga pacjentom w tym procesie, zachęcając ich do stosowania oznaczeń słownych, które pomagają im dokonać różnicowań między myśleniem i działaniem (wewnętrznymi lękami i rzeczywistością zewnętrzną) oraz między warunkami ich dzieciństwa, w których nauczyli się swych lęków i konfliktów, a warunkami ich dorosłego życia.

554

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

W miarę usuwania wyparcia i wytwarzania różnicowań pacjenci uzyskują zdolność posługiwania się swymi wyższymi procesami psychicznymi w celu opracowania konstruktywnych rozwiązań swych problemów. W miarę jak znajdują oni bardziej skuteczne sposoby zachowania, ich lęki zostają wygaszone jeszcze dokładniej, a symptomy znikają. Ich nowe sposoby reagowania są silnie wzmacniane przez bardziej pozytywne nagrody i zajmują miejsce dawnych, niekorzystnych dla danej jednostki symptomów. Cały ten proces oduczania się i ponownego uczenia się, który zachodzi w trakcie terapii, jest zwykle powolny, a często powoduje ogromne udręki, lecz w jeszcze większym stopniu dotyczy to procesu uczenia się, który pierwotnie doprowadził pacjenta do terapeuty. Przedstawiony przez Dollarda i Millera teoretyczny opis procesu terapeutycznego ma różne sprawdzalne implikacje, z których wiele znalazło potwierdzenie w badaniach polegających na analizowaniu protokołów terapii rzeczywistych przypadków. Jedno z tych badań, dotyczące pewnego złożonego zjawiska związanego z konfliktem, zwanego przemieszczeniem, przedstawimy poniżej.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Miller i Dollard opisali znaczną liczbę badań, które miały na celu zilustrowanie lub sprawdzenie implikacji ich stanowiska teoretycznego. W książce Social learning and imitation (1941 - Uczenie się społeczne i naśladowanie) przedstawili oni wiele badań nad ludźmi i zwierzętami, będących próbą potwierdzenia przewidywań wyprowadzonych z ich teorii. Jak już wspominaliśmy, Miller przeprowadził wiele badań eksperymentalnych dotyczących różnych aspektów teorii i opublikował kilka obszernych prac podsumowujących wyniki tych badań (1944, 1951a, 1959). Tutaj omówimy serię badań dotyczących pojęcia przemieszczenia. Badania te nie tylko zmierzają do zapełnienia luki między teorią psychoanalityczną a pojęciami S-R, lecz także dostarczają danych eksperymentalnych świadczących o działaniu wielu zmiennych, które odpowiadają omówionym już przez nas pojęciom. Pojęcie przemieszczenia zajmuje centralne miejsce w teorii psychoanalitycznej; określa się nim zwykle zdolności organizmu do skierowania reakcji czy popędów na nowy obiekt, gdy przejawienie ich wobec pierwotnego obiektu nie jest możliwe. W kategoriach stosowanych w teorii Dollarda i Millera zjawisko to można łatwo wyjaśnić za pomocą pojęcia generalizacji bodźca. W wielu eksperymentach Miller starał się zademonstrować empirycznie to zjawisko, ukazać związek między generalizacją bodźca a przemieszczeniem oraz dostarczyć opisu teoretycznego, który umożliwiłby sformułowanie nowych przewidywań dotyczących tych zjawisk. We wstępnym badaniu Miller i Bugelski (1948) podjęli próbę zademonstrowania przemieszczenia u ludzi. Chłopcom uczestniczącym w obozie wakacyjnym badacze dali do wypełnienia zbiór kwestionariuszy służących do oceny postaw wobec Meksykanów i Japończyków. Gdy chłopcy wypełniali te kwestionariusze, zmuszono ich do zrezygnowania z bardzo cenionej imprezy towarzyskiej, a następnie porównano postawy, jakie wyrażali oni wobec tych grup mniejszościowych przed tą frustracją i po niej. Okazało się, że po frustracji nastąpił istotny wzrost postaw negatywnych. Wynik ten interpretowano jako przemieszczenie wrogości wzbudzonej przez eksperymentatorów wskutek uniemożliwienia chłopcom wzięcia udziału w imprezie. W kategoriach

Charakterystyczne badania i metody badawcze

555

psychoanalitycznych - u badanych doszło do przemieszczenia wrogości odczuwanej wobec eksperymentatorów na członków grup mniejszościowych; w kategoriach S-R nastąpiła u nich generalizacja reakcji z pewnego obiektu bodźcowego na podobny obiekt bodźcowy. W każdym razie badanie wykazało, że omawiane zjawisko istotnie występuje u ludzi i może być wywołane eksperymentalnie. Miller doszedł do wniosku, że zarówno z założeń teorii psychoanalitycznej, jak i teorii S-R wynika, iż dana reakcja może być generalizowana nie tylko z jednego bodźca na drugi, lecz także z pewnego popędu na inny popęd. Freud bardzo wcześnie wysunął twierdzenie, że „instynkty", czyli popędy, mogą w dużym stopniu zastępować się czy wymieniać wzajemnie, a dla teoretyka S-R popędy są tylko pewnego rodzaju bodźcami; jest więc zupełnie naturalne, że powinno występować zjawisko generalizacji popędu, podobnie jak występuje generalizacja bodźca. W celu sprawdzenia tego przewidywania szczury będące pod wpływem popędu pragnienia wyćwiczono w bieganiu uliczką, na końcu której otrzymywały nagrodę w postaci wody. Te same zwierzęta podzielono następnie na dwie grupy, z tym że w obu szczury mogły się napić do woli, lecz w jednej były one najedzone do syta, a w drugiej pozbawione pokarmu. Przewidywano, że reakcja biegania przez labirynt (wyuczona pod wpływem pragnienia) zgeneralizuje się czy przemieści na popęd głodu, a więc szczury pozbawione pokarmu powinny przebiec labirynt szybciej niż szczury nakarmione. Wyniki badania wyraźnie potwierdziły to przewidywanie. Wykazano także eksperymentalnie, że reakcja biegania przez labirynt, którą pierwotnie wzmacniano redukcją bodźców popędowych pragnienia, została wygaszona, gdy zwierzęta kontynuowały bieganie przez labirynt nie uzyskując żadnej redukcji bodźców popędowych. Zgodny z teorią S-R był także zaobserwowany fakt, że gdy reakcja ta została częściowo wygaszona, wówczas po pewnym czasie, w którym nie przeprowadzono prób, następowało spontaniczne odnowienie reakcji, to znaczy prawdopodobieństwo jej wystąpienia ponownie się zwiększało. Miller przeprowadził także badania, które wykazały, że reakcja generalizuje się z popędu głodu na stosunkowo mało podobne popędy bólu i strachu. Ponieważ głód jest mniej podobny do strachu niż do pragnienia, przeto badanie to wydaje się ostrzejszym sprawdzianem przewidywania dotyczącego generalizacji popędu niż badania omówione wyżej. Dysponując tymi wynikami eksperymentów, Miller włączył je do swej koncepcji w formie wniosków wyprowadzonych ze zbioru pięciu założeń bardzo podobnych do tych, które omawialiśmy w związku z analizą konfliktu. Główna różnica między tymi dwoma zbiorami założeń polega na tym, że założenia odnoszące się do konfliktu dotyczą odległości między podmiotem a celem, podczas gdy założenia omawiane obecnie koncentrują się na podobieństwie między pierwotnym obiektem bodźcowym a pewnymi obiektami zastępczymi. W modelu tym przyjmuje się, że zawsze, gdy zachodzi przemieszczenie, istnieje pewna reakcja rywalizująca z reakcją bezpośrednią i silniejsza od niej. Tak więc agresywna reakcja dziecka wobec ojca nie jest dostatecznie silna, by przezwyciężyć reakcję strachu wzbudzaną przez ten sam obiekt. Z tego powodu dziecko nie może wyrazić swej agresji bezpośrednio wobec ojca. Ponadto model ten zakłada, że zarówno bezpośrednia reakcja na bodziec pierwotny, jak i rywalizująca z nią reakcja, generalizują się na bodźce podobne. Im bardziej nowy bodziec podobny jest do bodźca pierwotnego, tym większy stopień generalizacji. Jednakże gradient generalizacji reakcji rywalizującej (hamującej) obniża się szyb-

556

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

ciej niż gradient generalizacji reakcji bezpośredniej. Chociaż więc w odniesieniu do bodźca pierwotnego reakcja rywalizująca może być znacznie silniejsza od reakcji bezpośredniej, to jednak kiedy te dwie reakcje zgeneralizują się na bodźce różniące się w pewnym stopniu, uporządkowanie tych reakcji pod względem siły może się odwrócić, tzn. dziecko może okazywać raczej strach niż gniew wobec ojca, lecz raczej gniew niż strach wobec podobnej do ojca lalki. Z założeń tych można wyprowadzić nie tylko omówione już przez nas zjawiska empiryczne, a mianowicie przemieszczenie, czyli generalizację bodźca i popędu, lecz także wiele dodatkowych przewidywań, z których część dotyczy zależności nie sprawdzonych jeszcze w kontrolowanych warunkach eksperymentalnych. Miller opublikował sprawozdania z kilku badań, zawierające dalsze dane istotne dla omawianej tu teorii, przy czym większość tych danych jest z nią zgodna (Miller i Kraeling, 1952; Miller i Murray, 1952; Murray i Miller, 1952). Przedstawione wyżej w zarysie badania empiryczne wraz z towarzyszącymi im dociekaniami teoretycznymi nie pozostawiają wątpliwości, iż twierdzenia i badania tych teoretyków są o wiele bardziej ścisłe od twierdzeń i badań większości teoretyków. Zauważyliśmy także preferencję do badań opartych na określonym paradygmacie i przeprowadzanych na zwierzętach, z tym że w celu sprawdzenia ogólności wyciąganych wniosków odpowiednie badania przeprowadza się także na ludziach. Jest oczywiste, że badania te nie tylko przyczyniają się do zrozumienia przemieszczenia czy generalizacji bodźców, lecz także prowadzą do wielu sprawdzalnych twierdzeń, co po zastosowaniu odpowiednich metod empirycznych może potwierdzić lub podważyć efektywność tej teorii.

Aktualne badania Pionierskie teorie Dollarda i Millera, a także takich uczonych, jak O. Hobart Mowrer (1950, 1953) i Robert R. Sears (1944, 1951), wywarły duży wpływ, pobudzając do dalszych starań zmierzających do rozszerzenia zasad uczenia się, tak aby objęły one dziedzinę rozwoju osobowości i psychoterapię. Nie możemy przedstawić tu zasług wielu badaczy i teoretyków, którzy wnieśli wldad do tego dzieła. Prace dwóch autorów, Josepha Wolpego i Martina Seligmana, pozwolą jednak zilustrować kierunki, w jakich rozwijały się koncepcje osobowości oparte na teorii uczenia się. Wolpe Ciekawe jest porównanie poglądów Wolpego z poglądami Dollarda i Millera. Dollard i Miller, jak wiemy, pozostają pod silnym wpływem myśli psychoanalitycznej i uznają za słuszne wiele zapatrywań zwolenników Freuda. Podjęli oni próbę połączenia dwóch tradycji, wnosząc do bogatej literatury poświęconej teorii psychoanalizy moc i precyzję pojęć teorii uczenia się. Wolpe odrzucił taki rodzaj podejścia i przedstawił pogląd, że prosty zestaw zasad uczenia się określonych w laboratorium wystarcza, by wyjaśnić powstawanie wielu zjawisk z dziedziny osobowości. Jego zdaniem tradycyjne metody psychoterapii mają jednakowe braki zarówno pod względem teoretycznym, jaki praktycznym. Metody te zastępowane

w Aktualne badania

557

są przez radykalnie odmienne rodzaje technik, które zyskały sobie miano terapii behawioralnej (Eysenck, 1959a; Skinner i Lindsley, 1954). Te techniki terapii behawioralnej - wśród nich kilka stworzonych przez Wolpego - opierają się na bezpośrednim zastosowaniu wobec problemów nerwicowych zasad sformułowanych w laboratorium badającym prawidłowości uczenia się. Wolpe, psychiatra, który wykształcenie medyczne uzyskał na Uniwersytecie Witwatersrand w Południowej Afryce (dyplom lekarza w 1939 r., doktorat z medycyny w 1948), ma wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu psychoterapii. Z wyjątkiem kilku przerw spowodowanych służbą wojskową lub doskonaleniem umiejętności zawodowych, praktykował on prywatnie w swym rodzinnym kraju w latach 1940-1959. W drugiej połowie tego okresu pełnił także funkcję wykładowcy psychiatrii na Uniwersytecie Witwatersrand, gdzie przeprowadził badania laboratoryjne nad nerwicami eksperymentalnymi u zwierząt i opracował kilka technik terapii behawioralnej. Badania te przyniosły w efekcie wiele artykułów opublikowanych w czasopismach psychiatrycznych i psychologicznych. Rok akademicki 1956/57 spędził jako stypendysta w Ośrodku Zaawansowanych Badań w dziedzinie Nauk Behawioralnych (Center for Advanced Study in the Behavioral Sciences) w Stanford w stanie Kalifornia. Podczas pobytu w tym Ośrodku pracował nad książką Psychotherapy by reciprocal inhibition (Psychoterapia przy zastosowaniu hamowania wzajemnego), opublikowaną w 1958 r., w której zrekapitulował i rozwinął swe idee dotyczące powstawania i leczenia nerwic. W roku 1960 Wolpe przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie objął stanowisko profesora psychiatrii, najpierw w Szkole Medycznej Uniwersytetu Virginia (University of Virginia Medical School), a następnie w 1965 r. w Szkole Medycznej Uniwersytetu Tempie (Tempie University Medical School). Kontynuowana przez niego praca nad terapią behawioralną zaowocowała wieloma publikacjami, w tym takich książek, jak The conditioning therapies (1966 - Terapie oparte na warunkowaniu - we współpracy z A. Salterem i L. Reyną), Behavior therapy techniqu.es (1966 - Techniki terapii behawioralnej - z A. A. Lazarusem), The practice of behavior therapy (1973 Praktyka terapii behawioralnej) i Theme and variations\ A behavior therapy casebook (1976 - Podstawowy temat i warianty: księga przypadków terapii behawioralnej). Wolpe pełnił funkcję prezesa Stowarzyszenia na Rzecz Wspierania Terapii Behawioralnej (Association for Advancement of Behavior Therapy) w drugim roku jego istnienia, w latach 1967-1968. Nadal aktywnie działa jako distinguished professor psychologii na Uniwersytecie Pepperdine i pozostaje współwydawcą „Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry". Jak można było oczekiwać na podstawie psychiatrycznego przygotowania Wolpego, autor ten w dużym stopniu ograniczył swe zainteresowania osobowością do psychonerwic i początkowo przyjmował psychoanalityczną interpretację ich etiologii. W przedmowie do swej najważniejszej pracy Psychotherapy by reciprocal inhibition Wolpe opisuje zdarzenia, które skłoniły go do odrzucenia psychoanalizy na rzecz teorii uczenia się. Teoria nerwicy i metody psychoterapii opisane w tej książce wywodzą się bezpośrednio ze współczesnej teorii uczenia się. Za początek łańcucha zdarzeń, które doprowadziły do napisania niniejszej książki, można uznać rok 1944, kiedy jako lekarz wojskowy miałem mnóstwo czasu na czytanie. Będąc wówczas wiernym zwolennikiem Freuda, pewnego dnia zdziwiłem się, znalazłszy w książce Malinowskiego Sex and repression in savage

558

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera society (wyd. pol. Seks i stłumienie w społeczności dzikich, 1987*) przekonywający materiał dowodowy przeciw założeniu, że teoria Edypa ma zastosowanie uniwersalne. Wątpliwości, jakie dane te wzbudziły we mnie, wkrótce zanikły, gdyż sprawa ta nie zdawała się mieć zasadniczego znaczenia; jednakże mniej więcej po upływie miesiąca zdarzyło się, że przeczytałem w książce C. W. Valentine'a Psychology of early childhood (Psychologia wczesnego dzieciństwa) opis przeprowadzonych na małych dzieciach obserwacji, które podważyły słuszność teorii Edypa nawet w odniesieniu do społeczeństwa Zachodu. Tym razem moja wiara w „mocną twierdzę" freudyzmu została poważnie zachwiana i wystarczyła notatka w gazecie, w której była mowa o tym, że Rosjanie nie uznają psychoanalizy, by skłonić mnie do poszukiwania odpowiedzi na pytanie, co wobec tego oni uznają; dowiedziałem się, że Pawłowa. Odpowiedź ta bezpośrednio nie wyjaśniła mi wiele, lecz Pawłów doprowadził mnie do Hulla, a Hull do badań nad nerwicą eksperymentalną, które zasugerowały nowe metody psychoterapii (1958, VII).

Wolpe zgadza się z Hansem Eysenckiem (zob. rozdz. 9.), że chociaż poszczególne jednostki mogą różnić się pod względem swych konstytucjonalnych predyspozycji do wytworzenia się neurotycznego lęku, to jednak wszelkie zachowania neurotyczne są wyuczone. Ich koncepcja zachowania neurotycznego różni się znacznie od klasycznej teorii psychoanalitycznej, czego zresztą autorzy ci bynajmniej nie ukrywają. Różnice te zostały zwięźle przedstawione w poniższym fragmencie: Gdy obserwujemy ludzi, którzy zachowują się w sposób wyraźnie „anormalny", autodestrukcyjny lub nieprzystosowawczy, mamy dwa bardzo oczywiste i powszechnie znane sposoby interpretowania ich zachowania. Pierwszy z nich to model medyczny według niego tacy ludzie są chorzy. Cierpią oni na jakiś rodzaj choroby, a obserwowane zachowanie jest po prostu objawem, czyli symptomem (lub zbiorem symptomów), tej choroby. Terapia polega na leczeniu podstawowego schorzenia, co sprawia, że symptomy znikną automatycznie. [...] Akceptacja, z jaką spotkały się nauki Freuda [...] w dużej mierze jest spowodowana tym, że potrafił on posłużyć się zręcznie tą medyczną analogią - skargi pacjenta są jedynie symptomami, podstawowym schorzeniem jest „kompleks", który trzeba usunąć za pomocą „interpretującej" psychoterapii, zanim symptomy będą mogły zniknąć na dobre. W związku z tym „leczenie objawowe", czyli leczenie symptomów, jest bezużyteczne; nawroty dawnych symptomów i pojawianie się nowych na miejsce usuniętych ujawni siłę utrzymującego się kompleksu. [...] Z modelem medycznym wyraźnie kontrastuje model behawioralny, który stanowi podstawę terapii behawioralnej (Eysenck i Rachman, 1965). Model ten zakłada po prostu, że wszelkie zachowanie jest wyuczone, i że zachowanie „anormalne" jest wyuczone według tych samych praw, co zachowanie „normalne". Zasady uczenia się i warunkowania stosują się w równej mierze do obu rodzajów zachowania, co pozwala nam zrozumieć genezę zarówno zachowania normalnego, jak i anormalnego. Tak więc „symptomy", na jakie uskarża się pacjent, są po prostu określonymi zachowaniami, których pacjent ten się nauczył; nie ma żadnej stanowiącej ich podłoże „przyczyny" czy „kompleksu", który by wytwarzał i podtrzymywał te „symptomy" oraz sprawiał, że pojawiałyby się one ponownie wkrótce po wyeliminowaniu ich przez „czysto objawowe" leczenie. Z tego sposobu patrzenia na problem wynika także to, że raz wyuczonych zachowań można się także oduczyć, czyli „wygasić" je, jak powiedzieliby pawłowiści (Eysenck, 1976b, 331-333). * B. Malinowski, Seks i stłumienie w społeczności dzikich oraz inne studia o płci, rodzinie i stosunkach pokrewnych, Dzieła, t. 6, tłum. B. Golda, G. Kubica, Z. Mach, Warszawa, PWN, 1987.

r Aktualne badania

:

I

559

Teoria psychoanalityczna zakłada, że istotą nerwicy jest nieświadomy konflikt między siłami popędowymi i procesami obronnymi ego. Również w tym wypadku Wolpe wyraża zdecydowany sprzeciw. Najistotniejszym zjawiskiem w nerwicy jest po prostu uwarunkowana reakcja strachu. Przegląd pewnych eksperymentów przeprowadzonych na zwierzętach skłonił Wolpego do wysunięcia sugestii, że chociaż postawienie jednostki w sytuacji, która jednocześnie wywołuje silne rywalizujące reakcje, może doprowadzić do wytworzenia neurotycznego strachu, czyli lęku, to jednak konflikt nie jest w genezie nerwic ani niezbędnym, ani najczęstszym czynnikiem. Częściej, podkreśla Wolpe, zjawiskiem istotnym jest warunkowa reakcja strachu, wytworzona w wyniku połączenia, jeden lub więcej razy, bodźca początkowo obojętnego ze zdarzeniem powodującym ból fizyczny lub psychiczny. Jeśli uraz ten jest dostatecznie silny, a dana osoba szczególnie wrażliwa, to zaledwie jedno takie doświadczenie może wystarczyć do wytworzenia reakcji lękowej o wielkiej sile i trwałości. Raz wyuczone, uwarunkowane lęki wzbudza nie tylko pierwotny bodziec warunkowy, lecz - dzięki generalizacji bodźca - także inne bodźce. Reakcje lękowe wywoływane przez te różnorodne bodźce motywują jednostkę do wykonywania danych reakcji, które nierzadko prowadzą do szybkiej redukcji lęku. W tych okolicznościach jeszcze inne bodźce, które przypadkiem były obecne w czasie redukcji popędu, uzyskują zdolność wzbudzania lęku. W ten sposób reakcje lękowe mogą rozszerzać się na bodźce, które niewiele przypominają bodźce występujące w warunkowaniu pierwotnym lub nawet wcale nie są do nich podobne. Teorie Wolpego dotyczące nerwic u człowieka ukształtowały się pod silnym wpływem wyników serii eksperymentów, jakie przeprowadził on na kotach pod koniec lat czterdziestych, zainspirowany przez wcześniejsze badania psychiatry Julesa Massermana (1943). W jednym z badań Masserman wykazał, że u zwierząt, które w pewnym miejscu najpierw otrzymywały pokarm, a następnie - w tym samym miejscu - wstrząsy, rozwinęły się silne reakcje lękowe, czyli „nerwice eksperymentalne". Eksperyment ten miał na celu wykazanie, że konflikt, zgodnie z tym, co głosi teoria psychoanalityczna, jest czynnikiem decydującym o wytwarzaniu nerwic, a jego wyniki często cytowano na poparcie tego twierdzenia. Wolpe powtórzył eksperyment Massermana, lecz dodał drugą grupę zwierząt. W grupie tej również stosowano wstrząsy, lecz w odróżnieniu od grupy konfliktowej nie przeprowadzano uprzednio treningu dążenia połączonego z podawaniem pokarmu. Zachowanie emocjonalne, jakie wywołały bodźce wytwarzane przez środowisko eksperymentalne, było podobne w obu grupach; wynik ten skłonił Wolpego do przyjęcia poglądu, że zazwyczaj niezbędnym czynnikiem w powstawaniu nerwic jest lęk, konflikt zaś nie jest konieczny, Wolpe próbował także różnymi metodami „wyleczyć" z nerwicy zwierzęta uczestniczące w eksperymencie. Bardzo skuteczną techniką, zademonstrowaną w jednym z badań, było karmienie zwierząt w pomieszczeniu laboratoryjnym tylko w niewielkim stopniu podobnym do pomieszczenia, w którym otrzymywały one wstrząsy, następnie w pomieszczeniu nieco bardziej podobnym itd. W końcu zwierzęta potrafiły jeść i wykonywać inne czynności w pomieszczeniu treningowym bez żadnych widocznych oznak wzburzenia emocjonalnego. Wolpe opracował tę metodę na wzór procedury opisanej po raz pierwszy przed wieloma laty przez Mary Cover Jones (1924), która prowadziła badania nad lękami dzieci. Jones skutecznie stosowała technikę (której zasadniczy element nazwa-

560

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

no później przeciwwarunkowaniem) polegającą na tym, że dzieciom podawano atrakcyjny pokarm wtedy, gdy obiekt wzbudzający strach znajdował się w pewnej odległości od nich. Stopniowo obiekt ten zbliżano coraz bardziej do dziecka, dopóki nie stał się on w końcu sygnałem pokarmu, a nie bodźcem wzbudzającym strach. Na podstawie tego rodzaju wyników Wolpe sformułował następującą zasadę: „Jeśli można sprawić, żeby w obecności bodźców wzbudzających lęk wystąpiła jakaś reakcja antagonistyczna względem lęku, tak by towarzyszyło temu całkowite lub częściowe stłumienie reakcji lękowych, to związek między tymi bodźcami a reakcjami lękowymi zostanie osłabiony" (1958, s. 71). Wolpe uważał tę zasadę za szczególny przypadek jeszcze ogólniejszej zasady hamowania wzajemnego. Termin „hamowanie wzajemne" w rozumieniu Wolpego odnosi się do sytuacji, w której: „wywołanie jednej reakcji zdaje się powodować zmniejszenie siły wzbudzenia reakcji równoczesnej" (Wolpe, 1958, s. 29). Wolpe był przekonany, że nerwice u ludzi, wytworzone w codziennym życiu, w zasadzie podlegają tym samym prawom, co nerwice eksperymentalne jego laboratoryjnych zwierząt. Wynika stąd, że terapie oparte na zasadzie hamowania wzajemnego powinny być pomocne w przypadkach klinicznych u ludzi. Nie wydaje się, aby u dorosłych jedzenie było tą reakcją, którą można by przeciwstawić reakcjom lękowym, Wolpe stanął więc przed koniecznością znalezienia innego rozwiązania. Zasugerował on zastosowanie kilku reakcji antagonistycznych wobec lęku, a także opracował lub zaadaptował techniki terapeutyczne oparte na wykorzystaniu każdej z nich. Najbardziej rozpowszechnione z tych technik to trening asertywności oraz systematyczne odwrażliwianie. Trening asertywności, po raz pierwszy zaproponowany przez Saltera (1949), jest metodą odwarunkowania lęku u osób, które w sytuacjach interpersonalnych są zbyt zahamowane i bojaźliwe, by reagować właściwie. Terapeuta stara się wyperswadować takiej osobie, że postępowanie asertywne (które Wolpe definiuje jako „właściwe wyrażanie każdej emocji innej niż lęk, odnoszącej się do drugiej osoby", 1973, s. 81) jest dla niej korzystne, oraz nauczyć ją właściwego zachowania się, przy zastosowaniu takich metod, jak odgrywanie ról w wyobrażonych sytuacjach, sprawiających jej kłopoty w realnym życiu, i ćwiczenia reakcji asertywnych. Systematyczne odwrażliwianie polega na przeciwstawieniu lękowi głębokiego odprężenia mięśni. Ponieważ odwrażliwianie jest najlepiej rozwiniętą techniką Wolpego i najściślej wiąże się z jego nazwiskiem, przeto będzie ono jedyną terapią bahawioralną, jaką omówimy tu szczegółowo. Systematyczne odwrażliwianie stanowi ścisłe odwzorowanie tych procedur przeciwwarunkowania, którymi posługiwał się Wolpe przy leczeniu nerwic wywołanych wstrząsami u zwierząt uczestniczących w jego eksperymentach. Na początku pacjenci przechodzą trening, po odbyciu którego potrafią w sposób dowolny odprężyć każdą z głównych grup mięśni. Drugie zadanie, jakie trzeba wykonać, zanim będzie można rozpocząć terapię, polega na ustaleniu u danej osoby obszarów problemowych oraz sytuacji wywołujących przykre pobudzenie emocjonalne. Informacje te zbiera się w wywiadach wstępnych, po czym pacjent i terapeuta wspólnie konstruują jedną lub kilka hierarchii lęku, w których podobne sytuacje są uporządkowane według natężenia lęku, jaki wzbudzają. Terapia polega na tym, że pacjentom poleca się, aby się odprężyli, a następnie wyobrażali sobie tak żywo, jak to jest możliwe, poszczególne sytuacje ze swej hierarchii lęku, jednocześnie utrzymując stan odprężenia. Pacjenci zaczynają od wyobrażenia sobie tej sytuacji, która wzbudza najmniejszy lęk, przy czym podaje się im

Aktualne badania

561

instrukcję, aby przerwali niezwłocznie, jeśli tylko zaczną odczuwać choć trochę lęku. Następnie powtarzają tę czynność dopóty, dopóki nie potrafią wyobrażać sobie danej sytuacji przez kilkanaście sekund, pozostając w stanie całkowitego odprężenia. Gdy reakcja lękowa na daną sytuację zostanie wygaszona, przechodzą do następnego punktu. Wygaszenie słabych reakcji lękowych na pierwszą sytuację generalizuje się na następną, ułatwiając wygaszenie reakcji lękowych wzbudzanych przez tę sytuację, i tak dalej przez całą listę sytuacji wywołujących lęk. W pracy opublikowanej w 1958 r. Wolpe podaje, że z około 200 osób, które on i jego współpracownicy poddawali terapii przy zastosowaniu odwrażliwiania i innych technik opartych na hamowaniu wzajemnym, w przybliżeniu 90% zostało „wyleczonych" lub wykazało dużą poprawę: jest to wskaźnik dużo wyższy od tych, jakie podaje się w odniesieniu do terapii bardziej konwencjonalnych. Poza tym dla osiągnięcia tych rezultatów trzeba było znacznie mniej posiedzeń, niż na ogół wymaga zwykła psychoterapia. Wolpe podaje ponadto, że chociaż przeprowadzenie wywiadu z osobą szukającą pomocy, mającego na celu ustalenie bodźców wywołujących lęk oraz zestawienie właściwych hierarchii, wymaga znacznych umiejętności klinicznych, to jednak stosunkowo mało wykwalifikowane i mało doświadczone osoby mogą z powodzeniem prowadzić posiedzenia odwrażliwiające. Wyniki uzyskane przez Wolpego zachęciły innych ldinicystów do posługiwania się techniką odwrażliwiania w leczeniu różnych lęków neurotycznych i w literaturze przedmiotu zaczęły się pojawiać liczne opisy przypadków donoszące o powodzeniu terapii. Wolpe zdawał sobie sprawę z tego, że jakkolwiek optymistyczne byłyby te doniesienia, to jednak ścisłość naukowa wymaga, aby wnioski dotyczące względnej skuteczności systematycznego odwrażliwiania, w porównaniu z innymi technikami terapeutycznymi, były oparte na wynikach starannie kontrolowanych badań eksperymentalnych. Wyniki tych badań nie tylko potwierdziły, że odwrażliwianie można stosować ze zbawiennymi skutkami w leczeniu wielu rodzajów zaburzeń, często łącząc je z innymi technikami behawioralnymi lecz ponadto wykazały, że procedura ta może być lepsza od bardziej tradycyjnych technik terapeutycznych. Sukces odwrażliwiania zachęcił wielu badaczy do poddania koncepcji teoretycznych Wolpego poważnym sprawdzianom eksperymentalnym, do wysunięcia alternatywnych teorii wyjaśniających skuteczność odwrażliwiania oraz do rozwijania lub modyfikowania tej techniki. Jednym z najważniejszych wyników tej działalności było opracowanie behawioralnych procedur mających na celu restrukturalizację poznawczą, czyli modyfikację destrukcyjnych myśli towarzyszących reakcjom lękowym (np. Meichenbaum, 1976). Dzięki tym pracom omawianą tu dziedzinę charakteryzuje obecnie zdrowa dyskusja teoretyczna, a terapeuci behawioralni mają do dyspozycji różne techniki z systematycznym odwrażliwianiem włącznie, z których każda, sama lub w połączeniu z innymi, może być szczególnie użyteczna w odniesieniu do różnych osób lub różnych rodzajów dolegliwości.

Seligman W swych badaniach i publikacjach, które wywarły duży wpływ na rozwój tej dziedziny, Martin Seligman koncentruje się na węższym zakresie zjawisk niż Wolpe, lecz wykazuje tę samą skłonność do stosowania zasad, pierwotnie wykrytych

562

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

w laboratoryjnych badaniach nad zwierzętami, w odniesieniu do problemów emocjonalnych ludzi. Seligman stwierdza, że w świecie realnym mogą zachodzić przykre, traumatyczne zdarzenia, które człowiek lub zwierzę mogą kontrolować tylko w małym stopniu lub nad którymi wcale nie mają kontroli. Gdy dany organizm wykryje, że nie można zrobić niczego, co by pozwoliło uniknąć niekorzystnego biegu zdarzeń - że nie ma żadnego związku między zachowaniem a wzmocnieniem - może przyswoić sobie reakcję, którą Seligman nazywa wyuczoną bezradnością (learned helplessness). Jednym z następstw bezradności są zaburzenia emocjonalne o znacznie większym natężeniu niż występująca u tych, którzy doświadczają tych samych przykrych zdarzeń, lecz mają nad nimi pewien stopień kontroli. Bezradność prowadzi także do spadku motywacji - dany organizm zachowuje się biernie, wydaje się „zrezygnowany", niewiele czyniąc, aby uwolnić się od przykrej stymulacji. Jeszcze poważniejszym następstwem bezradności jest to, że może ona prowadzić do deficytu poznawczego, który zakłóca zdolność organizmu do spostrzegania związku między reakcją i wzmocnieniem w innych sytuacjach, w których kontrola jest możliwa. Seligman zwraca uwagę na podobieństwo między wyuczoną bezradnością, którą on i inni badacze wykazali eksperymentalnie, w laboratorium, u wielu gatunków zwierząt oraz u ludzi, a zjawiskiem z dziedziny psychopatologii depresją. Zachowania, jakie przejawia jednostka cierpiąca na depresję, cechuje uderzające podobieństwo do zachowań związanych z wyuczoną bezradnością, a według Seligmana mają one też podobną genezę. Metody skutecznie eliminujące wyuczoną bezradność mogą być także zbawienne w leczeniu reakcji depresyjnych. Badania eksperymentalne nad wyuczoną bezradnością mogą więc służyć jako model laboratoryjny takiej depresji, jaka występuje w warunkach naturalnych. Studia podyplomowe w dziedzinie psychologii eksperymentalnej Seligman odbywał na Uniwersytecie Pensylwanii, gdzie w 1967 r. uzyskał doktorat. Swą karierę akademicką rozpoczął jako zastępca profesora na Uniwersytecie Cornella, a w 1970 r. powrócił na Uniwersytet Pensylwanii, gdzie jest obecnie profesorem psychologii. Seligman w ciągu 14 lat prowadził program kształcenia z zakresu psychologii klinicznej na Uniwersytecie Pensylwanii. W jego działalności ostatnich lat na szczególną uwagę zasługuje funkcja głównego doradcy w ankiecie przeprowadzonej przez „Consumer Reports" na temat doświadczeń ludzi z psychoterapią (zob.: Seligman, 1995a, 1996 oraz komentarz zamieszczony po tym ostatnim artykule). Poprzednio Seligman pełnił funkcję przewodniczącego Działu 12. (Psychologia kliniczna) Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego, a w 1998 r. funkcję przewodniczącego tego Towarzystwa. Seligman otrzymał dwie nagrody za wybitne osiągnięcia naukowe (Distinguished Scientific Contribution) przyznane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (American Psychological Association), nagrodę im. Williama Jamesa (William James Fellow Award) za dokonania w dziedzinie nauk podstawowych oraz nagrodę im. Jamesa McKeen Cattella (James McKeen Cattell Fellow Award) za zastosowania wiedzy psychologicznej od Amerykańskiego Stowarzyszenia Psychologicznego (American Psychological Society), nagrodę im. Laurela Amerykańskiego Stowarzyszenia Psychologii Stosowanej i Prewencji, a także nagrodę MERIT Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego (Martin, 1996). Seligman napisał 13 książek, wśród których na pierwsze miejsce wysuwają się: Helplessness (1975 - Bezradność), Learned optimism (1991; wyd. pol. Optymizmu można się nauczyć, 1996) oraz The optimistic child (1995b; wyd. pol. Optymistyczne dziecko, 1997).

Aktualne badania

563

Praca Seligmana nad wyuczoną bezradnością obejmuje dwa okresy, które rozdziela przejście do modelu atrybucyjnego wyjaśniania bezradności u ludzi (Abramson, Seligman i Teasdale, 1978). Jako wprowadzenie do pierwszego okresu rozpatrzymy następujący eksperyment (Overmier i Seligman, 1967). Zwierzę eksperymentalne - psa - umieszczono w skrzynce wahadłowej. Co pewien czas podawano ton, a wkrótce po tym pies doznawał przykrego, lecz fizycznie nieszkodliwego wstrząsu. Na początku trwania wstrząsu pies skomli i biega w kółko, aż w pewnym momencie, kiedy prąd jest nadal włączony, przeskakuje w końcu przez przegrodę, a wówczas zostają wyłączone zarówno prąd, jak i ton. W kolejnych próbach pies coraz wcześniej przeskakuje przez przegrodę, aby uciec od wstrząsu. W końcu zwierzę zupełnie spokojnie czeka przed przegrodą i przeskakuje ją zwinnie natychmiast po włączeniu tonu, w ten sposób całkowicie unikając wstrząsu. Innego psa umieszczano najpierw w hamaku krępującym jego ruchy i aplikowano mu krótkie wstrząsy; w tej sytuacji nie mógł on zrobić niczego, co pozwoliłoby mu uniknąć wstrząsu lub uciec od niego. Gdy następnego dnia umieszczono zwierzę w skrzynce wahadłowej, początkowo zachowywało się bardzo podobnie jak pies, który nie miał wstępnych doświadczeń ze wstrząsami nie poddającymi się kontroli, lecz wkrótce ujawniły się różnice. Nawet jeśli zwierzę przypadkowo przeskoczyło przegrodę, nie uczyło się ono skakać przez nią w następnych próbach, aby uniknąć wstrząsu lub uciec od niego. Pies przestaje być aktywny, siada lub kładzie się i skomli, dopóki nie zostanie wyłączony prąd i ton. Prawie wszystkie psy nie mające uprzednich doświadczeń ze wstrząsami uczyły się skakać przez przegrodę, aby uciec od przykrych bodźców albo całkowicie ich uniknąć. Natomiast zwierzęta, które początkowo nie miały żadnego wpływu na wymierzane im wstrząsy, w większości reagowały apatycznie na wstrząs w skrzynce wahadłowej i nie uczyły się reakcji skakania przez przegrodę lub uczyły się jej jedynie w niewielkim stopniu. Zjawisko wyuczonej bezradności występuje nie tylko u psów - zademonstrowano je u kotów (Thomas i Dewald, 1977), ryb (Padilla i in., 1970), szczurów (np. Seligman i Beagley, 1975) i ludzi (np. Hiroto, 1974; Hiroto i Seligman, 1975; Klein, Fencil-Morse i Seligman, 1976). W swym szczególnie pouczającym eksperymencie Hiroto i Seligman (1975) nie tylko zademonstrowali wyuczoną bezradność u badanych ludzi, lecz ponadto wykazali, że wywołujące bezradność przykre zdarzenia, na które nie ma się wpływu, nie muszą być szkodliwe pod względem fizycznym. Trzy grupy studentów przebadano za pomocą urządzenia przypominającego skrzynkę wahadłową - mogli oni uniknąć głośnego hałasu lub „uciec od niego" (spowodować jego wyeliminowanie), przesuwając rękę z jednej części skrzynki do drugiej. Przed tym zadaniem jednej grupie studentów dawano do wykonania zadania (polegające na uczeniu się różnicowania), które można było rozwiązać, a drugiej grupie zadania, których rozwiązanie było niemożliwe, o czym ci studenci nie wiedzieli. Trzecia grupa nie otrzymywała żadnych zadań. Badani, którym dawano zadania rozwiązywalne lub nie dawano żadnych, mając do czynienia ze skrzynką wahadłową szybko uczyli się uciekać od hałasu lub unikać go, podczas gdy ci, którzy otrzymali nierozwiązywalne zadania (a więc doznali nieuniknionej porażki), nie nauczyli się tej reakcji. Zdaniem Seligmana (1976) wyniki te świadczą przede wszystkim o deficycie motywacyjnym, u osób mających do czynienia ze zdarzeniami nie podlegającymi ich kontroli, gdyż osoby te nie inicjowały reakcji, które uchroniłyby je przed niepożądanymi następstwami. W eksperymentach uzupełniających u badanych wystąpił

564

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

także wyraźnie deficyt poznawczy, który jest jednym z symptomów wyuczonej bezradności. Miller i Seligman (1975) polecili najpierw dwóm grupom studentów, aby nauczyli się wyłączać nieprzyjemny hałas, który włączano co pewien czas. W jednej grupie studenci mogli wykryć reakcję, która eliminowała hałas. W drugiej grupie eksponowano dokładnie taki sam hałas, lecz u badanych wytworzono przekonanie, że ustanie hałasu jest automatyczne i niezależne od ich reakcji (że nie ma żadnego związku czy zależności między zachowaniem a wzmocnieniem). W trzeciej grupie nie zastosowano żadnej z tych procedur wstępnych. Następnie wszystkim studentom dano do rozwiązania anagramy. Grupa, która uprzednio miała do czynienia z hałasem nie poddającym się kontroli, rozwiązała mniej anagramów niż pozostałe dwie grupy. Oprócz deficytów motywacyjnych i poznawczych, u organizmów poddanych oddziaływaniu przykrych zdarzeń, na które nie mają wpływu, często występują także znaczne zaburzenia emocjonalne. Na przykład u badanych ludzi, którzy mieli możliwość przerwania szkodliwej stymulacji, wykonując pewną czynność instrumentalną, występuje - według ich zeznań - słabszy stres emocjonalny i mniejsza dezorganizacja zachowania niż u badanych unieruchomionych, którzy byli poddani takiej samej stymulacji, lecz musieli znosić ją biernie (np. Glass i Singer, 1972). W długotrwałych eksperymentach ze zwierzętami stwierdzono, że u osobników unieruchomionych częściej występują wrzody, spadek wagi ciała, utrata apetytu i inne symptomy poważnego stresu emocjonalnego niż u osobników, których reakcje wpływały na czas trwania szkodliwych zdarzeń (np. Weiss, 1971). Jeśli badani byli narażeni na nieunikniony stres tylko przez krótki czas, to ich wyuczona bezradność jest jedynie zjawiskiem chwilowym, które przemija szybko, a w eksperymentach z ludźmi przejawia się tylko w laboratorium. Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazują jednak, że tego rodzaju sytuacje powtarzające się wielokrotnie mogą prowadzić nie tylko do opisanych wyżej poważnych zaburzeń psychosomatycznych, lecz także do długotrwałych deficytów motywacyjnych i poznawczych. Zwierzęta, które uprzednio nie miały żadnych doświadczeń z zakresu radzenia sobie z traumatycznymi warunkami, wydają się szczególnie podatne na wyuczoną bezradność. Na przykład zwierzęta hodowane w „cieplarnianych" warunkach laboratoryjnych są znacznie bardziej skłonne do przejawiania wyuczonej bezradności po wystawieniu ich na nieunikniony stres niż zwierzęta, które w środowisku naturalnym doświadczyły różnych zmian i przeciwności (Seligman i Maier, 1967; Seligman i Groves, 1970). Badani w laboratorium ludzie także różnią się swą podatnością na występowanie syndromu bezradności. Nie wiadomo, jakie doświadczenia życiowe sprawiają, że niektórzy szczególnie łatwo stają się bezradni, wykazano jednak, że różnice te są związane z odpowiedziami ludzi w teście osobowości (Rotter, 1966) mierzącym przekonania o wewnętrznym bądź zewnętrznym umiejscowieniu kontroli nad wzmocnieniami (Hiroto, 1974; Dweck i Reppucci, 1973). Osoby o poczuciu kontroli zewnętrznej, które wierzą, że to, co przydarza się im w życiu, jest kwestią szczęścia i nie zależy od nich, częściej stają się bezradne po poddaniu ich oddziaływaniu nieuniknionych przykrych bodźców niż osoby o poczuciu kontroli wewnętrznej, które uważają, że ich los jest w dużej mierze w ich własnych rękach. Na bezradność typu przejściowego, jaką wywołuje się u ludzi w laboratorium, znaleziono dość proste „lekarstwo": wkrótce po poddaniu osób badanych oddziaływaniu nieuniknionych awersyjnych bodźców należy zapewnić im sukces

Aktualne badania

565

w opanowaniu jakiegoś zadania (np. Klein i Seligman, 1976). Osobom wykazującm bezradność w realnych sytuacjach życiowych mogą być potrzebne bardziej skomplikowane metody terapeutyczne. Na przykład Dweck (1975) opracował procedury terapeutyczne dla „bezradnych" dzieci, które - jak zauważyli ich nauczyciele i opiekunowie - oczekują porażki i źle funkcjonują w szkole wtedy, gdy grozi im niepowodzenie. Stwierdzono też, że dzieci te częściej niż ich „niebezradni" rówieśnicy przypisują swe intelektualne sukcesy i porażki czynnikom zewnętrznym lub brakowi zdolności (a więc w obu wypadkach przyczynom, na które nie mają wpływu), a nie temu, że nie włożyły w pracę dość wysiłku (przyczyna będąca pod ich kontrolą). Dzieci te objęto obszernym programem korekcyjnym, składającym się z wielu posiedzeń, na których dawano im zadania do rozwiązania. W jednej grupie uczono dzieci brać odpowiedzialność za swe niepowodzenia i przypisywać je niewystarczającym własnym wysiłkom. W drugiej grupie zapewniano dzieciom same sukcesy. W teście przeprowadzonym po zakończeniu programu dzieciom dawano tak trudne zadania, że niektórych z nich nie były w stanie rozwiązać. Po tym niepowodzeniu pogorszyły się wyniki tych dzieci, którym uprzednio zapewniano same sukcesy, natomiast wyniki dzieci ćwiczonych w przyjmowaniu osobistej odpowiedzialności utrzymały się na dotychczasowym poziomie lub nawet się poprawiły. Seligman stwierdził uderzające analogie między wyuczoną bezradnością, wywołaną w laboratorium, a zjawiskiem depresji reaktywnej, nazwanej tak dlatego, że przypuszczalnie stan ten jest wywoływany przez jakieś zdarzenia dezorganizujące emocjonalnie, takie jak utrata pracy, śmierć kochanej osoby lub niepowodzenie w pewnej wysoko cenionej działalności. Większość ludzi ulega od czasu do czasu lekkim napadom depresji, lecz u wielu stan ten bywa poważny i długotrwały, wiążąc się z niebezpieczeństwem samobójstwa. Dla osób cierpiących na depresję typowe jest spowolnienie mowy i ruchów ciała, czują się one niezdolne do działania i podejmowania decyzji; wydaje się, iż „dały za wygraną" i cierpią na to, co jeden z autorów (Beck, 1967) określił jako paraliż woli. Kiedy osobom pogrążonym w depresji polecimy wykonać jakieś zadanie, są one skłonne przekonywać nas, że ich usiłowania są beznadziejne, ponieważ nie są zdolne do odniesienia sukcesu, i zwykle określają swe osiągnięcia jako dużo gorsze, niż są w istocie. Wszystkie te symptomy przypominają wyuczoną bezradność. Seligman (1975) sugeruje, że podłożem depresji „[...] nie jest zgeneralizowany pesymizm, lecz pesymizm dotyczący szczególnie efektów własnych umiejętnych działań" (s. 122). To przekonanie, że wzmocnienie nie jest uzależnione od własnych działań, stanowi oczywiście istotę wyuczonej bezradności. Tak więc - według teorii Seligmana - depresja reprezentuje pewien typ wyuczonej bezradności i wywołują ją te same przyczyny: doświadczenie przez daną osobę traumatycznych zdarzeń, którym nie mogły zapobiec jej największe starania i na które nie ma, jak sądzi, żadnego wpływu. W jednym z eksperymentów, które miały na celu weryfikację tezy, że wyuczoną bezradność można przyjąć za model depresji, Miller i Seligman (1976) polecili wykonać dwie serie zadań studentom wykazującym łagodną depresję i studentom nie wykazującym depresji. Jeden rodzaj zadań wymagał sprawności, w drugim wyniki zależały od przypadku; przed każdym zadaniem studenci mieli określić, w jakim stopniu oczekują sukcesu. W zadaniach wymagających sprawności studenci nie wykazujący depresji podwyższali i obniżali swe oczekiwania,

566

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

zależnie od sukcesu lub niepowodzenia w poprzednim zadaniu, natomiast w tych zadaniach, w których wynik zależał od przypadku, ich oczekiwania mało się zmieniały. U studentów cierpiących na depresję oczekiwania po sukcesie lub niepowodzeniu zmieniały się nieznacznie nie tylko w zadaniach zależnych od przypadku, lecz także w zadaniach wymagających sprawności. Taki sam układ wyników uzyskano w grupie studentów nie wykazujących depresji, których uprzednio poddano działaniu nieuniknionych przykrych bodźców. Wykazano więc, że bezradność wywołana w laboratorium oraz depresja występująca w warunkach naturalnych mają ten sam skutek - redukują oczekiwanie, że własny wysiłek może wpłynąć na uzyskane wyniki. Bezradność, jaką przejawiają w laboratorium studenci cierpiący na lekką depresję, można zmniejszyć, pozwalając im wiele razy doświadczyć powodzenia (Klein i Seligman, 1976). Opracowuje się także procedury terapeutyczne oparte na modelu wyuczonej bezradności, przeznaczone dla osób z poważniejszą depresją. Stwierdzono, iż kilka technik, podobnych do wprowadzonych przez Wolpego, jest obiecujących, np. ćwiczenia osób z depresją w przejawianiu większej asertywności (Taulbee i Wright, 1971) lub wykonywanie serii zadań wymagających stopniowo coraz większego wysiłku (Burgess, 1968). Istotą skutecznej terapii jest, według Seligmana, przywrócenie osobom cierpiącym na depresję poczucia skuteczności; należy sprawić, aby przekonały się, że poprzez własne zachowanie mogą mieć wpływ na osiągane wyniki. Zgodnie z oryginalnym modelem Seligmana, braki charakterystyczne dla wyuczonej bezradności pojawiają się wówczas, gdy organizm nabywa (tzn. uczy się) oczekiwania przyszłej niezależności między reakcją a jej skutkiem. Problem z tym modelem przy zastosowaniu go do bezradności w warunkach laboratoryjnych i do depresji u człowieka polegał na tym, że nie wyjaśniał on „warunków granicznych" (Peterson i Seligman, 1984). Znaczy to, że nie wskazywał, od jakich czynników uzależniony jest przewlekły i ogólny charakter bezradności i depresji, ani dlaczego depresja wiąże się z utratą poczucia własnej wartości. Zmieniona przez Abramsona, Seligmana i Teasdale'a (1978) teoria bezradności uwzględniła sposób wyjaśniania przez ludzi przyczyn niezależnych od nich zdarzeń. W szczególności w teorii tej przyjęto, że gdy ludzie stykają się z niekorzystnymi dla siebie zdarzeniami, na które nie mają wpływu, zadają pytanie „dlaczego?". Charakter możliwych odpowiedzi na to pytanie da się ująć na trzech wymiarach wyjaśniających. Po pierwsze, przyczyna może być związana z osobą albo z sytuacją (czyli jest to atrybucja lub wyjaśnienie na wymiarze „wewnętrzne-zewnętrzne"). Po drugie, przyczyna może być trwała bądź okresowa (wyjaśnienie na wymiarze „stałe-niestałe"). Wreszcie, przyczyna może wpływać na różnorodne sytuacje albo może ograniczać się do jednego skutku (wyjaśnienie na wymiarze „ogólne-swoiste"). W tabeli 13.1 przedstawiono przykłady możliwych sposobów wyjaśniania przez ludzi przyczyn niezależnych od nich zdarzeń. Zgodnie z tym nowym ujęciem teorii, przypisywanie niekorzystnych zdarzeń przyczynom wewnętrznym może powodować utratę poczucia własnej wartości. Wyjaśnianie niekorzystnych zdarzeń przez wskazywanie na czynniki stałe znaczy, że reakcja depresyjna będzie wykazywać skłonność do utrzymywania się. Natomiast przy wyjaśnianiu niekorzystnych zdarzeń w kategoriach ogólnych pojawi się tendencja do uogólniania na wiele sytuacji braków związanych z wyuczoną bezradnością lub depresji.

Aktualne badania

567

Tabela 13.1. Przykłady wyjaśniania przez ludzi przyczyn zdarzenia „Na moim koncie nastąpił debet" Wyjaśnienie Styl

Wskazujące na przyczyny wewnętrzne

Wskazujące na przyczyny zewnętrzne

Ogólne

„Nie jestem w stanie niczego robić dobrze".

„Wszystkie instytucje stale popełniają błędy".

Swoiste

„Zawsze mam kłopoty z obliczaniem bilansu".

„Ten bank zawsze stosował przestarzałe techniki obliczeń".

Wskazywanie na przyczyny stałe

Wskazywanie na przyczyny niestałe Ogólne

„Miałem grypę przez kilka tygodni „Zakupy w wolny dzień wymagają i wszystko wymknęło mi się spod kontroli". rozmachu".

Swoiste

„Jedyny raz, gdy nie użyłem czeku, to jedyny raz, gdy przekroczyłem stan konta".

„To dziwne - mój bank dotychczas nigdy się nie mylił".

Źródło: Peterson i Seligman, 1984, s. 349.

Ludzi można rozróżniać według charakterystycznego dla nich stylu wyjaśniania przyczyn zdarzeń. Uwzględnienie takich różnic indywidualnych w skłonnościach do wskazywania przyczyn zdarzeń jest konieczne do zrozumienia, dlaczego rozmaici ludzie odmiennie reagują na te same zdarzenia. Charakterystyczne dla poszczególnych ludzi style wyjaśniania przyczyn zdarzeń można poznać za pomocą Kwestionariusza Stylu Atrybucji (Attńbutional Style Questionnaire), w którym badani oceniają na wymiarach wewnętrzności, stałości i ogólności podane przez siebie wyjaśnienia przyczyn poszczególnych serii zdarzeń, np. „Odbywasz rozmowę w sprawie pracy i wypada ona źle". Innym sposobem poznania stylu wyjaśniania przyczyn zdarzeń jest analiza treści i ocena wyjaśnień podawanych przez ludzi w listach, dziennikach, rozmowach oraz innych dokumentach osobistych. Zgodnie z nowym ujęciem omawianej teorii, depresyjny styl wyjaśniania przyczyn zdarzeń polega na przypisywaniu zdarzeń niekorzystnych przyczynom wewnętrznym, stałym i ogólnym. Styl taki pełni funkcję czynnika ryzyka w deficytach związanych z bezradnością i w depresji. Co ciekawe, Peterson i Seligman uważają styl wyjaśniania przyczyn zdarzeń za cechę osobowości. Pogląd ten uzasadniają oni trojako: o stylu wnioskuje się na podstawie spójności wyjaśnień podawanych przez człowieka w różnych sytuacjach, ludzie różnią się między sobą pod względem spójności wyjaśnień podawanych w różnych sytuacjach, wreszcie wyniki pomiarów stylu wyjaśniania wykazują stosunkowo dużą stabilność w czasie. Nowe ujęcie przez Seligmana omawianej teorii stanowi przykład modelu określanego mianem podatność-stress (diathesis-stress). Depresja jest tu skutkiem połączenia podatności, czyli predyspozycji (tu - depresyjnego stylu wyjaśniania zdarzeń) ze stresorem sytuacyjnym (w tym modelu - niekorzystnym zdarzeniem, na które człowiek nie ma wpływu). Aby pojawił się skutek, oba te czynniki muszą wystąpić w odpowiednim porządku. Wyniki wielu badań okazały się zgodne z tym modelem. Peterson i Seligman (1984) przedstawiają potwierdzające ten model wyniki badań, w których zastoso-

568

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

wano rozmaite strategie badawcze. Nolen-Hoeksema, Girgus i Seligman (1986, 1992) donoszą o istnieniu związków między stylem wyjaśniania zdarzeń a depresją, jakie wykryli w badaniach podłużnych nad dziećmi. Peterson, Seligman i Vaillant (1988) stwierdzili, że pesymistyczny styl wyjaśniania zdarzeń w wieku 25 lat stanowił czynnik ryzyka w chorobach fizycznych wieku średniego (zob. omówienie ewentualnych mechanizmów pośredniczących w: Peterson i Seligman, 1987). Seligman i Schulman (1986) stwierdzili, że styl wyjaśniania zdarzeń u początkujących agentów ubezpieczeniowych stanowił podstawę przewidywania ich wytrwałości w tym zawodzie, a także wyrażonej w dolarach wartości polis sprzedanych przez tych, którzy pozostali agentami. Podobnie, Peterson i Barrett (1987) podają, że pesymistyczny styl wyjaśniania zdarzeń pozwolił przewidzieć niską średnią ocen uzyskaną na zakończenie pierwszego roku college'u, nawet po uwzględnieniu wyników SAT*. Ostatnio przedstawiono dwie inne wersje nowego ujęcia omawianej tu teorii. Po pierwsze, Abramson, Metalsky i Alloy (1989) stworzyli teorię depresji opartą na pojęciu beznadziejności, gdzie punktem ciężkości nie jest atrybucja przyczyn zdarzeń, a „bezpośrednią wystarczającą przyczynę objawów [...] depresji stanowi beznadziejność". Beznadziejność z kolei: „oznacza oczekiwanie, że bardzo pożądane skutki nie nastąpią, lub że nastąpią bardzo niepożądane skutki oraz oczekiwanie, iż żadna reakcja spośród dostępnych w repertuarze człowieka nie zmieni prawdopodobieństwa pojawienia się tych skutków" (s. 359). Metalsky i Joiner (1992) oraz Metalsky i in. (1993) uzyskali w badaniach częściowe potwierdzenie tego nowego modelu. Po drugie, Seligman skupia obecnie swe zainteresowania nie na wyuczonej bezradności, lecz na wyuczonym optymizmie. W dalszym ciągu uważa on depresję za następstwo pesymistycznego sposobu myślenia o niepowodzeniu. Antidotum na ten stan rzeczy widzi w wyuczonym optymizmie: „Nauczenie się bardziej optymistycznego myślenia, gdy spotyka nas niepowodzenie, zapewnia nam trwałą umiejętność unikania depresji. Może nam również pomóc więcej osiągnąć i zachować lepsze zdrowie" (Seligman, 1991, s. 290; zob. też 1995b). Seligman opisuje strategie uczenia się optymistycznego zachowania i głosi elastyczny optymizm jako podejście do życia. Jest to intrygująca, aczkolwiek dotychczas nie sprawdzona koncepcja.

Obecny status i ocena Nasza dyskusja nad teorią i badaniami Dollarda i Millera ujawniła wiele zalet, jakimi charakteryzuje się ich dorobek. Podstawowe pojęcia tej teorii są jasno określone i zwykle powiązane z pewnymi kategoriami zjawisk empirycznych. W pracach tych teoretyków brak niejasnych aluzji czy odwoływania się do intuicji. Ściśle myślący czytelnik o pozytywistycznym nastawieniu znajdzie w nich wiele rzeczy godnych podziwu. Co więcej, ten niewątpliwy obiektywizm nie przeszkadza wielu przedstawicielom teorii uczenia się S-R chętnie uwzględniać w swych koncepcjach szerokiego zakresu zjawisk empirycznych. Aczkolwiek koncepcje te wywodzą się z laboratorium, to jednak nie obawiają się oni stosować ich do najbardziej złożonych zjawisk z dziedziny zachowania. * Scholastic Aptitude Test - Test Uzdolnień Szkolnych (przyp. red.).

Obecny status i ocena

569

Ważnym wkładem teorii S-R w wiedzę o osobowości jest szczegółowa analiza procesu uczenia się. Oczywiście przekształcanie zachowania w wyniku doświadczenia ma zasadnicze znaczenie dla każdej adekwatnej teorii osobowości, a jednak w wielu teoriach pomija się to zagadnienie lub zbywa się je kilkoma stereotypowymi frazesami. Przynajmniej pod tym względem teoria S-R stanowi model, z którym powinny współzawodniczyć inne stanowiska teoretyczne. Gotowość Dollarda i Millera do czerpania mądrości z antropologii społecznej i psychoanalizy klinicznej stanowi dla wielu jeszcze jedną atrakcyjną cechę ich stanowiska teoretycznego. Uwzględniają oni zmienne społeczno-kulturowe w większym stopniu niż niemal wszystkie inne omówione przez nas teorie, a jak przekonaliśmy się, ich teoria zawdzięcza wiele wpływom psychoanalizy. Ta ich gotowość do wprowadzenia zmiennych społecznokulturowych do swej teorii oraz umiejętność, z jaką to czynią, może wiązać się z faktem, że przedstawiciele antropologii kulturowej stosują tę teorię w szerszym zakresie niż jakąkolwiek inną teorię osobowości z wyjątkiem psychoanalizy. Skłonność do włączania hipotez i spekulacji teoretycznych z innych teorii, takich jak psychoanaliza, chociaż aprobowana przez wielu naukowców reprezentujących zarówno teorie uczenia się, jak i inne stanowiska teoretyczne, nie znalazła powszechnego uznania wśród tych, którzy opowiadają się za stosowaniem zasad uczenia się do zjawisk z dziedziny osobowości. Tacy psychologowie, jak Bandura (zob. rozdz. 14.), Wolpe i Eysenck (zob. rozdz. 9.), nie mówiąc już o tych, którzy przyjmują podejście skinnerowskie (zob. rozdz. 12.), nie tylko nie widzą potrzeby wychodzenia poza zasady uczenia się ustalone w laboratorium, lecz ponadto często zdecydowanie odrzucają poglądy bardziej tradycyjnie nastawionych psychologów osobowości, zwłaszcza reprezentujących orientację psychoanalityczną. Aczkolwiek teoretycy S-R nie są zgodni w tej sprawie, to jednak powszechnie kładą oni nacisk na to, że funkcją teorii jest ukierunkowywanie badań, oraz na konieczność eksperymentalnego rozstrzygania różnic teoretycznych. Pod tymi względami członkowie tej grupy zdecydowanie przewyższają większość innych teoretyków osobowości. Ogólnie biorąc, teoretycy ci mają lepsze poczucie istoty teorii i jej funkcji w dyscyplinie empirycznej niż jakakolwiek inna grupa teoretyków osobowości. W ich pracach, w porównaniu z pracami innych teoretyków, mniej jest uprzedmiotowienia (reifikacji), mniej jałowych sporów o słowa i większa gotowość do traktowania teorii jako zbiorów reguł, które stosuje się tylko wtedy, gdy można wykazać, że są one bardziej użyteczne niż inne zbiory reguł. Ten wysoki poziom metodologiczny jest niewątpliwie przyczyną względnej jasności sformułowań i formalnej adekwatności tych teorii. Pod wieloma względami teoria S-R jest typowym przykładem eksperymentalnego, obiektywnego podejścia do zachowania człowieka. Jako taka jest ona głównym przedmiotem krytyki wielu psychologów, przekonanych, że właśnie zrozumienie zachowania ludzkiego musi wymagać czegoś więcej niż niewolniczego stosowania eksperymentalnych metod nauk fizycznych. Krytycy ci sądzą, że aczkolwiek ich własnym stanowiskom teoretycznym można zarzucić, że opierają się na obserwacjach empirycznych, które nie są wystarczająco kontrolowane, to jednak obserwacje te przynajmniej dotyczą tych zjawisk, których mają dotyczyć. W wypadku teorii S-R większość skrupulatnie prowadzonych badań nie tylko dotyczy zachowań prostych zamiast złożonych, lecz - co ważniejsze - często przeprowadza się je na takich gatunkach zwierząt, które są filogenetycznie bardzo

570

Rozdział 13. Teoria bodźca-reakcji Dollarda i Millera

odległe od organizmu ludzkiego i wyraźnie różnią się od niego pod wieloma istotnymi względami. Cóż warte są ścisłość i dokładne określenie szczegółów sytuacji eksperymentalnej, jeśli potem badacz jest zmuszony przyjmować wątpliwe założenie dotyczące ciągłości filogenetycznej, aby móc odnieść uzyskane przez siebie wyniki do ważnych zjawisk? Przekonaliśmy się już, że teoretycy S-R są zdania, iż zasady uczenia się ustanowione w laboratoryjnych badaniach nad zwierzętami muszą być potwierdzone w eksperymentach, w których badani są ludzie. Tak więc istnieje tu w zasadzie zgoda co do konieczności koordynujących badań; problem polega na tym, ile zaufania można mieć do teorii, zanim zostanie przeprowadzona znaczna liczba takich badań. Podobny zarzut, często wysuwany przeciw podejściu opartemu na teorii uczenia się głosi, że większość pozytywnych cech tego stanowiska, takich jak ścisłe definicje, jasność, a także obfitość badań, występuje wtedy, gdy teorię tę stosuje się do zachowania zwierząt lub bardzo ograniczonych obszarów zachowania człowieka. Gdy teorię tę stosuje się do złożonego zachowania ludzkiego, jest ona w takiej samej sytuacji, jak inne teorie osobowości, z definicjami ad hoc i rozumowaniem przez analogię, co zamiast wyjątku stanowi regułę. W krytyce tej wskazuje się, że ścisłość i względna poprawność formalna teorii S-R są iluzoryczne, ponieważ istnieją tylko wtedy, gdy teorie te stosuje się w bardzo ograniczonym zakresie. Gdy tylko dokona się uogólnienia teorii uczenia się, jasno określone pojęcia stają się wieloznaczne, ścisłe definicje - niedokładne. Najpoważniejszym chyba zarzutem pod adresem teorii S-R jest stwierdzenie, że nie określają one zawczasu w zadowalający sposób bodźców ani reakcji. Tradycyjnie teoretycy uczenia się interesują się prawie wyłącznie procesem uczenia się i nie starają się identyfikować bodźców występujących w naturalnym środowisku organizmów, które badają, ani opracowywać stosownej taksonomii dla tych zdarzeń bodźcowych. Ponadto procesy uczenia się są badane w prostych, kontrolowanych sytuacjach, w których stosunkowo łatwo można wyszczególnić bodźce wywołujące obserwowalne zachowanie. Ambitnym zadaniem stojącym przed teoretykami osobowości jest zrozumienie, jak człowiek działa w środowisku rzeczywistym, i można wysunąć niepodważalne twierdzenie, że jeśli psychologowie nie potrafią dokładnie określić bodźca, to zaledwie rozpoczęli realizację tego zadania. Te same w przybliżeniu argumenty można wysunąć w odniesieniu do reakcji: Należy sprawiedliwie przyznać, że tacy teoretycy, jak Miller i Dollard zdają sobie dobrze sprawę z tego problemu. Miller żartobliwie zasugerował, że teorię S-R lepiej byłoby nazwać „teorią łącznika", ponieważ ma ona więcej do powiedzenia 0 związku między bodźcem i reakcją niż o samym bodźcu czy samej reakcji. Miller 1 Dollard starali się przezwyciężyć ten brak w taki sposób, że oprócz ustalania abstrakcyjnych zasad rządzących uczeniem się człowieka określali przynajmniej niektóre warunki społeczne, w jakich to uczenie się zachodzi (zob. też omówienie teorii Bandury w rozdz. 14.). W związku z powyższymi zarzutami pozostaje fakt, że teoria S-R ma wyraźnie mało do powiedzenia o strukturach czy komponentach osobowości, co jest niewątpliwie powodem, dla którego wielu teoretyków uznaje teorię psychoanalityczną za użyteczną w ich dociekaniach i badaniach. Wskazuje się także, że w związku ze swym zaabsorbowaniem procesem uczenia się teoria S-R jest jedynie teorią cząstkową, i że względnie stałe komponenty osobowości są niezbędnym elementem w każdej próbie zrozumienia zachowania ludzkiego.

Obecny status i ocena

571

Najczęściej wysuwanymi wobec teorii S-R zarzutami są z pewnością te, które podkreślają jej zbyt uproszczony i molekularny charakter. Według holistów teoria ta jest typowym przykładem fragmentarycznego, niepełnego, atomistycznego sposobu podejścia do zachowania. Twierdzą oni, że kontekst zachowania dostrzega się tu w tak małym stopniu, iż nie można mieć nadziei na adekwatne zrozumienie czy przewidywanie zachowania człowieka. Nie docenia się doniosłego znaczenia całości, a sposób zorganizowania elementów pomija się na rzecz ich drobiazgowej analizy. Na przykład Monte (1995, s. 753) twierdzi, że: „prawdziwi ludzie nie kształtują myśli w oderwanych, nie powiązanych ze sobą kawałkach. [...] Jest zatem prawie niemożliwe, jak to wykazał Freud, by wyparcie działało przez usuwanie oderwanych, budzących lęk fragmentów myśli. [...] Uczucie bezradności, które Freud tak skrupulatnie opisał jako główny czynnik uruchamiający ucieczkę ego przez wyparcie, nie ma żadnego znaczenia w teorii S-R Dollarda i Millera. [...] Rodzaj cierpienia, o którym tak wymownie pisał Freud, nie został jeszcze w nauce uwzględniony". W zarzutach tych trudno jest oddzielić racjonalne argumenty od towarzyszących im komponentów polemicznych i emocjonalnych. Na obronę teorii uczenia się trzeba powiedzieć, iż niewątpliwie w stanowisku S-R nie ma niczego, co by implikowało, że zmienne muszą działać pojedynczo czy w izolacji. Interakcja zmiennych jest całkowicie akceptowana, a więc przynajmniej ten stopień holizmu jest zgodny z teorią S-R. Jeszcze inni psychologowie oskarżają zwolenników teorii S-R o nieuwzględnianie roli języka, procesów myślowych, utrzymując, że system pojęciowy tej teorii nie pozwala wyjaśnić nabywania i rozwoju tych złożonych funkcji poznawczych. Twierdzą oni, że każda możliwa do przyjęcia teoria ludzkiego uczenia się musi obejmować te zjawiska poznawcze. Jednakże dopiero w ostatnich latach opracowano zadowalające teorie języka i procesów poznawczych (większość z nich, należy przyznać, powstała poza tradycyjnym kierunkiem S-R, opartym głównie na badaniach nad uczeniem się zwierząt). Nie ma w zasadzie przeszkód, by odkrycia teorii poznawczych włączyć do opisów rozwoju osobowości, przyjmujących za podstawę teorię uczenia się. Jak zobaczymy w rozdziale 14., teoria uczenia się społecznego Bandury stanowi poważny krok w tym kierunku. Rekapitulując, należy podkreślić, że teoria S-R jest'pod wieloma względami kierunkiem szczególnie reprezentatywnym dla psychologii amerykańskiej. Jest ona obiektywna, funkcjonalna, kładzie duży nacisk na badania empiryczne i jedynie w minimalnym stopniu zajmuje się subiektywną czy intuicyjną stroną zachowania ludzkiego. Jako taka różni się ona zdecydowanie od wielu omówionych przez nas teorii, które wywodzą się w znacznym stopniu z psychologii europejskiej.

Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

Wprowadzenie i kontekst Albert Bandura Życiorys autora Zmiana koncepcji wzmocnienia Zasady uczenia się obserwacyjnego Procesy uwagi Procesy przechowywania Procesy wytwarzania Procesy motywacyjne Determinizm wzajemny System Ja Samoobserwacja : :: Z: !" :::;':::"

: : ::. ":': • •

Proces oceniania Reakcja na siebie samego Zastosowanie do terapii Poczucie skuteczności własnej Charakterystyczne badania i metody badawcze Walter Mischel Poznawcze zmienne osobowe Paradoks spójności i prototypy poznawcze Teoria poznawczo-afektywnego systemu osobowości Obecny status i ocena

r •

Albert Bandura

573

Wprowadzenie i kontekst W połowie XX wieku dominującą perspektywą w psychologii amerykańskiej był niewątpliwie behawiorystyczny punkt widzenia: zachowanie da się wyjaśnić w kategoriach sił środowiskowych i można nim kierować za pomocą manipulacji tymi siłami. Według teoretyków takich jak Skinner, wewnętrzne reprezentacje i tendencje nie były godne uwagi jako epifenomena nie mające żadnego znaczenia przyczynowego. Jednakże na początku drugiej połowy XX wieku grupa teoretyków, która stała się znana jako zwolennicy teorii uczenia się społecznego, wysunęła tezę, że bodźce środowiskowe nie stanowią wystarczającej podstawy do wyjaśniania zachowania ludzkiego. Teoretycy ci argumentują, że zachowanie człowieka można zrozumieć tylko w kategoriach wzajemnej interakcji bodźców zewnętrznych i wewnętrznych procesów poznawczych. Ponadto symboliczne reprezentacje minionych zdarzeń i aktualnej sytuacji kierują zachowaniem, a procesy autoregulacji pozwalają ludziom sprawować kontrolę nad własnym zachowaniem. W tym procesie podstawowy konstrukt teoretyczny, „wzmocnienie", ulega zasadniczej modyfikacji: zamiast mechanicznego „wdrukowania" skojarzonego ze wzmocnieniem zachowania, wzmocnienie działa poprzez dostarczanie informacji. Bodziec wzmacniający jest skuteczny w takiej mierze, w jakiej dana osoba uświadamia go sobie i oczekuje, że będzie on stosowany w odniesieniu do jej późniejszego zachowania. Zwolennicy teorii uczenia się społecznego zachowują przekonanie behawiorystów, że w granicach określonych przez biologię uczenie się jest przyczyną nabywania i podtrzymywania zachowania ludzkiego. Takie uczenie się można jednak zrozumieć tylko w kontekście społecznym, a opiera się to na przekonaniu o przyczynowym znaczeniu procesów poznawczych. W tym rozdziale skoncentrujemy się na Albercie Bandurze jako najwybitniejszym przedstawicielu teorii uczenia się społecznego, a także rozpatrzymy coraz bardziej wpływowy wkład Waltera Mischela.

Albert

Bandura

Albert Bandura podziela pogląd, że zasady uczenia się wystarczą, aby wyjaśnić i przewidywać zachowanie oraz zmiany zachowania. Jednakże nie zgadza się on z tymi koncepcjami osobowości opartymi na teorii uczenia się, które podstawowe twierdzenia wyprowadzają wyłącznie z wyników badań pojedynczych organizmów w bezosobowym środowisku lub przedstawiają zachowanie człowieka jako poddające się biernie wpływom środowiskowym. Przypomina, że ludzie są zdolni do myślenia i autoregulacji, dzięki czemu mogą nie tylko być kształtowani przez środowisko, lecz także oddziaływać na nie. Ponadto wiele aspektów funkcjonowania osobowości wiąże się z interakcją jednostki z innymi ludźmi, toteż adekwatna teoria osobowości musi uwzględniać kontekst społeczny, w którym dane zachowanie zostało pierwotnie przyswojone i utrzymuje się nadal. Tak więc Bandura dąży do rozszerzenia i zmodyfikowania tradycyjnej teorii uczenia się, formułując zasady uczenia się społecznego. Według jego słów: Teoria uczenia się społecznego stara się wyjaśnić zachowanie człowieka w kategoriach ciągłej wzajemnej interakcji między determinantami poznawczymi, behawioral-

574

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego nymi i środowiskowymi. W tym procesie wzajemnego determinizmu zawarte są zarówno możliwości wpływania przez ludzi na swój los, jak i granice kierowania sobą. Ta koncepcja funkcjonowania człowieka ani nie sprowadza ludzi do roli bezsilnych obiektów sterowanych przez siły środowiskowe, ani też nie przyjmuje, że mają oni całkowitą swobodę działania i mogą stać się tym, czym zechcą. Człowiek i jego środowiska są czynnikami determinującymi siebie nawzajem (1977b, s. VII).

Życiorys autora Bandura odbył studia podyplomowe z zakresu psychologii klinicznej na Uniwersytecie Iowa, gdzie uzyskał doktorat w 1952 r. Na Uniwersytecie Iowa silna była tradycja hullowska. W skład jego grona profesorskiego wchodzili m.in. Kenneth Spence, Judson Brown i Robert Sears, którzy uzyskali doktoraty ma Uniwersytecie Yale; wszyscy oni wnieśli znaczy wkład w rozwój teorii Hulla. Następnie, po odbyciu rocznego stażu klinicznego, w 1953 r. Bandura objął stanowisko na Uniwersytecie Stanfordzkim, gdzie był profesorem nauk społecznych. Był dziekanem Wydziału Psychologii na Uniwersytecie Stanfordzkim, a w 1974 r. został wybrany na przewodniczącego Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego. Przy współpracy nieżyjącego już Richarda Waltersa, Bandura napisał Adolescent aggression (1959; wyd. pol. Agresja w okresie dorastania, 1968), szczegółowe sprawozdanie z badań terenowych, w których posłużono się zasadami uczenia się społecznego w analizowaniu rozwoju osobowości grupy młodocianych przestępców z klasy średniej, a następnie wraz z Waltersem Social learning and personality development (1963 - Uczenie się społeczne a rozwój osobowości), książkę, w której przedstawili opracowane przez siebie zasady uczenia się społecznego oraz materiał dowodowy, na którym oparto tę teorię, W roku 1969 Bandura opublikował pracę Principles of behavior modification (Zasady modyfikacji zachowania), w której omawia zastosowanie do modyfikacji zachowania technik behawioralnych opartych na zasadach uczenia się, a w 1973 r. książkę Agression: A social leanunu, analysis (Agresja: analiza w kategoriach uczenia się społecznego). Książka Social learning theory Albert Bandura (1977b - Teoria uczenia się społecz-

r Życiorys autora

575

nego), w której Bandura: „pokusił się o przedstawienie jednolitego teoretycznego układu odniesienia do analizowania myślenia i zachowania człowieka" (s. VI), pozostaje do dziś najjaśniej sformułowaną prezentacją jego teorii, aczkolwiek jego Social foundations of thought and action (1986 - Społeczne podstawy myślenia i działania) zawiera bardziej szczegółowe omówienie tej teorii. Oprócz tych prac o charakterze teoretycznym, Bandura i jego uczniowie opublikowali wiele artykułów empirycznych. Podobnie jak większość koncepcji osobowości wywodzących się z teorii uczenia się, teoria uczenia się społecznego oparta jest na założeniu, że zachowanie człowieka jest w dużej mierze nabyte, i że zasady uczenia się wystarczą do wyjaśnienia, w jaki sposób zachowanie takie jest kształtowane i podtrzymywane. Jednakże dawniejsze teorie uczenia się zwracały zbyt mało uwagi nie tylko na kontekst społeczny, w jakim takie zachowanie powstaje, lecz także na fakt, że wielu ważnych zachowań człowiek uczy się w sposób „zastępczy". Znaczy to, że obserwując zachowanie innych osób, ludzie uczą się naśladować to zachowanie, czyli w pewien sposób kształtują siebie na wzór innych. W swej opublikowanej w 1941 r. książce Social learning and imitation (Uczenie się społeczne i naśladowanie) Miller i Dollard uznali, że procesy naśladowania odgrywają ważną rolę w rozwoju osobowości, i starali się wyjaśnić pewne rodzaje zachowania naśladowczego. Jednakże niewielu innych autorów zainteresowanych osobowością próbowało włączyć w swe teorie uczenia się zjawisko uczenia się przez obserwację, a nawet Miller i Dollard w swych późniejszych publikacjach rzadko wspominali o naśladowaniu. Bandura starał się nie tylko nadrobić te zaniedbania, lecz także rozszerzyć zakres analizy uczenia się przez obserwację, wychodząc poza ograniczone typy sytuacji, jakie rozpatrywali Miller i Dollard. Artykuł Bandury z 1974 r., Behavior theories and the models of man (Teorie zachowania a modele człowieka) przedstawia stosunkowo zwięzłe streszczenie jego punktu widzenia: Wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu, słynne warunkowanie odruchowe u ludzi jest w dużej mierze mitem. Warunkowanie jest po prostu terminem opisowym dla uczenia się przez łączenie w pary doświadczeń, a nie wyjaśnieniem, w jaki sposób te zmiany zachodzą. Pierwotnie zakładano, że warunkowanie następuje automatycznie. Po bliższym zbadaniu okazało się, że pośredniczą w nim procesy poznawcze. Pomimo wielokrotnego łączenia doświadczeń w pary ludzie nie uczą się, dopóki nie rozpoznają, że zdarzenia te są skorelowane [...] Tak zwane reakcje warunkowe przeważnie nie są wywoływane automatycznie, lecz aktywizowane przez daną osobę na podstawie wyuczonych oczekiwań. Decydującym czynnikiem nie jest więc to, że zdarzenia występują razem w czasie, lecz to, że ludzie uczą się przewidywać je i wykonywać odpowiednie reakcje antycypacyjne (s. 859). Nasze teorie ociągały się w sposób niewiarygodny z przyznaniem, że ludzie mogą uczyć się zarówno dzięki bezpośredniemu doświadczeniu, jak i obserwacji [...] Podstawowa forma uczenia się oparta na bezpośrednim doświadczeniu była badana gruntownie, podczas gdy bardziej rozpowszechniony i efektywny rodzaj uczenia się przez obserwację jest przeważnie ignorowany. Potrzebna jest zmiana w rozłożeniu akcentów (s. 863).

Cała działalność naukowa Bandury była poświęcona popieraniu tej zmiany.

576

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

Zmiana koncepcji wzmocnienia Bandura znacznie rozszerza definicję wzmocnienia. Konsekwencje zachowania, zamiast działać w sposób mechaniczny, zmieniają późniejsze zachowanie dzięki temu, że dostarczają informacji. Kiedy ludzie obserwują rezultaty swojego zachowania i zachowania innych, formułują hipotezy dotyczące prawdopodobnych konsekwencji zachowania się w taki sposób w przyszłości. Informacja ta służy więc jako wskazówka dla późniejszego zachowania. Poprawne hipotezy przynoszą dobre rezultaty, a hipotezy niepoprawne prowadzą do nieefektywnego zachowania. (Zwróćmy uwagę na podobieństwo tego twierdzenia do wniosku Kelly'ego dotyczącego „konstruowania replikacji"; zob. rozdz. 10.). Inaczej mówiąc, bodźce wzmacniające dostarczają informacji o tym, co dana osoba musi zrobić, aby uzyskać rezultaty pożądane i uniknąć negatywnych. Wskutek tego wzmocnienie może mieć miejsce tylko wtedy, gdy dana osoba zdaje sobie sprawę z tych zbieżności (contingencies) i przewiduje, że będą one dotyczyć przyszłego zachowania. Zdolność ludzi do przewidywania rezultatów wyjaśnia także fakt, że czynniki wzmacniające mają wartość jako podniety czy zachęty: „Dzięki symbolicznemu wyobrażeniu przewidywalnych rezultatów ludzie mogą przekształcać przyszłe konsekwencje w aktualne czynniki motywujące zachowanie. Większość działań jest więc przeważnie pod kontrolą antycypacyjną". (Bandura, 1977b, s. 18). A zatem, według Bandury, czynnik wzmacniający funkcjonuje przede wszystkim jako „operacja informująca i motywacyjna, a nie jako mechaniczny wzmacniacz reakcji" (1977 b, s. 21). Co za tym idzie, Bandura uważa, „regulację" za termin bardziej odpowiedni niż „wzmocnienie". Bandura odrzuca także skinnerowskie rozumienie sposobu funkcjonowania wzmocnienia. W uczeniu się obserwacyjnym wzmocnienie służy jako oddziaływanie „poprzedzające" („antecedent") a nie „następcze" („conseąuent"). Znaczy to, że przewidywane wzmocnienie jest jednym z kilku czynników, które mogą wpływać na daną osobę, aby zwracała uwagę na modela, a także mogą zachęcać ją do powtarzania obserwowanego zachowania. Jak pokazano na rys. 14.1, slcinnerowska teoria uczenia się sugeruje, że wzmocnienie działa wstecz, wzmacniając reakcję naśladowczą i jej związek z towarzyszącymi bodźcami. Jednakże z punktu widzenia Bandury wzmocnienie ułatwia uczenie się w sposób antycypacyjny, zachęcając obserwatora do zwracania uwagi na obserwowane zachowanie i do powtarzania go. Bandura sugeruje nawet, że bezpośrednie wzmocnienie nie jest niezbędne do tego, żeby nastąpiło uczenie się. Teorie wzmocnienia

^bodźce modelujące

.wzmacn.

Teoria uczenia się społecznego

.wzmacn.

Przewidywany S

Uwaga

* S bodźce modelujące

Kodowanie symboliczne Organizacja poznawcza Powtarzanie

Rysunek 14.1. Schematy przedstawiające, w jaki sposób wzmocnienie wpływa na uczenie się obserwacyjne według teorii warunkowania instrumentalnego oraz teorii uczenia się społecznego. (Źródło: Bandura, 1977b, s. 38)

Zasady uczenia się obserwacyjnego

577

Oprócz tych modyfikacji w mechanizmie motywacji, Bandura dodał dwa inne typy wzmocnienia do klasycznego pojęcia „wzmocnienia bezpośredniego", definiowanego jako bodziec, którego obecność zwiększa częstość występowania zachowania, jakiemu towarzyszy ten bodziec. Pierwszy z tych dwóch typów, „samowzmocnienie", występuje wtedy, gdy dana jednostka porównuje swoje zachowanie ze standardami wewnętrznymi. Jeśli zachowanie spełnia te standardy, dana osoba może doświadczać satysfakcji lub dumy, jeśli natomiast narusza je lub ich nie spełnia, to osoba ta reaguje poczuciem winy, wstydem lub niezadowoleniem. Jak się przekonamy w trakcie naszych rozważań nad systemem Ja, ludzie są źródłem potężnych bodźców wzmacniających dla własnego zachowania. Ta funkcja samowzmocnienia daje ludziom: „zdolność kierowania sobą. Robią to, co daje im zadowolenie z siebie i poczucie własnej wartości, a powstrzymują się od takich sposobów zachowania, które powodują samokaranie" (Bandura, 1974, s. 861). Bandura sugeruje, że każde zachowanie przynosi dwa zbiory następstw: samooceny i wyniki zewnętrzne. Konsekwencje zewnętrzne mają największy wpływ na zachowanie wtedy, gdy są zgodne z konsekwencjami generowanymi przez samego siebie. Zachowanie jest podtrzymywane przez swoje konsekwencje, lecz konsekwencje te pochodzą nie tylko z zewnątrz. Czytelnik zauważy podobieństwa między samowzmocnieniem Bandury i wprowadzonym przez Gordona Allporta pojęciem sumienia autonomicznego (generic conscience), funkcjonującego na podstawie osobistego poczucia, co powinniśmy zrobić, a nie na podstawie opinii zewnętrznych, co powinniśmy zrobić. Samowzmocnienie jest także analogiczne do freudowskiego pojęcia superego, lecz Bandura (1978) argumentuje, że takie „ucieleśnione byty" nie są w stanie wyjaśnić zmiennego działania wewnętrznych regulatorów moralnych, ani sporadycznego ich ignorowania. Do samowzmocnienia wrócimy wtedy, gdy będziemy omawiać system Ja Bandury. Bandura sugeruje, że drugi z tych nowych typów wzmocnienia, „wzmocnienie zastępcze" („vicarious reinforcement") występuje wtedy, gdy jednostka jest świadkiem tego, jak inni doświadczają wzmacniających lub karzących konsekwencji pewnego zachowania, i spodziewa się podobnych konsekwencji, jeśli sama zachowa się w ten sposób. Tak więc pewne zachowanie u danej jednostki może zostać wzmocnione nawet wtedy, gdy u niej nie występuje i gdy nie doświadcza ona jego konsekwencji. Obserwowane konsekwencje mogą zmienić zachowanie w bardzo podobny sposób, jak konsekwencje, których doświadcza się bezpośrednio. Podobnie jak Skinner wskazywał, że opisywane przez Thorndike'a uczenie się metodą prób i błędów jest nieefektywnym i nieprawdopodobnym sposobem nabywania złożonych zachowań, tak Bandura wskazuje, że warunkowanie sprawcze Skinnera jest dla ludzi w wielu przypadkach niepraktycznym i niebezpiecznym sposobem przyswajania nowych zachowań. Natomiast większość zachowań ludzkich jest nabywanych obserwacyjnie, przez modelowanie. Obserwujemy zachowanie innych i wykorzystujemy tę informację jako wskazówkę dla naszego własnego późniejszego zachowania. Przejdziemy teraz do przedstawionego przez Bandurę opisu modelowania.

Zasady uczenia się obserwacyjnego Bandura (1962, 1977b, 1986) wysuwa twierdzenie, że podstawowym sposobem nabywania przez ludzi umiejętności i zachowań jest obserwowanie zachowania

578

Rozdział 1 4 . Albert B a n d u r a i t e o r i e u c z e n i a się s p o ł e c z n e g o

Rysunek 14.2. Procesy składowe odgrywające główną rolę w uczeniu się obserwacyjnym. (Źródło: Bandura, 1986, s. 52)

innych. W takim uczeniu się obserwacyjnym, czyli modelowaniu, główną rolę odgrywają cztery procesy składowe: uwaga, przechowywanie, wytwarzanie i motywacja (zob. rys. 14.2).

Procesy uwagi Ludzie nie mogą się niczego nauczyć, jeżeli nie zwracają uwagi na zachowanie, które ma być modelowane, i nie spostrzegają dokładnie ważnych cech tego zachowania. Jest najbardziej prawdopodobne, że będziemy zwracać uwagę na zachowania, które są wyraziste, proste i zdają się posiadać pewną wartość funkcjonalną. W rezultacie model, który jest żywy, atrakcyjny, kompetentny i wielokrotnie widywany, łatwiej przyciągnie naszą uwagę. Ponadto to, na co dana osoba zwraca uwagę, zależy od jej wiedzy i aktualnego nastawienia. Cechy obserwatorów decydują także o tym, jak dużo zachowania naśladowczego występuje w danej sytuacji. Na przykład stwierdzono, że zachowanie modela ma większy wpływ na dzieci wysoce zależne niż na dzieci mniej zależne (Jakubczak i Walters, 1959). O tym, co się zdarzy często decydują łącznie cechy zarówno modela jak i obserwatora. Szczególnie pouczające badanie, ukazujące wzajemne oddziaływanie modela i obserwatora, przeprowadzili Hetherington i Frankie z małymi dziećmi i ich rodzicami. Badacze najpierw ustalili na podstawie obserwacji rodziców stopień serdeczności i opiekuńczości, przejawianych przez każde z nich wobec dziecka, a także to, które z rodziców dominuje w sprawach opieki nad dzieckiem. Następnie dziecko obserwowało, jak każde z rodziców bawi się zabawkami i grami dostarczonymi przez badacza, po czym dziecku pozwalano bawić się tymi samymi materiałami i rejestrowano ilość zachowania naśladowczego, jakie u niego występowało. Dzieci obu płci znacznie częściej naśladowały rodzica serdecznego i opie-

Zasady uczenia się obserwacyjnego

579

kuńczego niż chłodnego i karzącego, lecz największy wpływ stwierdzono w przypadku dziewczynek, których matki były serdeczne. Ogólnie biorąc, także dominujący rodzic wywoływał więcej naśladowczego zachowania, chociaż gdy ojciec był dominujący, dziewczynki nieco bardziej naśladowały matkę niż ojca. Procesy przechowywania Zachowania nie możemy odtworzyć, jeśli nie zapamiętaliśmy go dzięki zakodowaniu go w symbolicznej formie. Przechowanie zaobserwowanego zachowania zależy głównie od obrazów umysłowych i reprezentacji słownych. Pamięć można wspomagać przez organizowanie materiału i powtarzanie. Przechowywany materiał często zostaje przekształcony w taki sposób, żeby był zgodny z dotychczasową wiedzą lub oczekiwaniem osoby uczącej się.

Procesy wytwarzania Osoba ucząca się musi być zdolna do odtworzenia zachowania, które obserwowała. Obserwowane zachowanie, bez względu na to, jak dobrze zostało przechowane, nie może być zrealizowane (wykonane) bez koniecznych umiejętności i zdolności. Niekiedy trudności z wytwarzaniem wynikają z braku potrzebnych umiejętności poznawczych lub motorycznych, lecz często odzwierciedlają brak u wykonawcy informacji zwrotnych o tym, co on rzeczywiście robi. Dotyczy to uczenia się wielu umiejętności sportowych, lecz problem ten często odnosi się także do zachowań społecznych. Oglądanie lub słuchanie taśm, na których zarejestrowano nasze zachowanie, może być doświadczeniem niezwykle pouczającym i odbierającym nadmierną pewność siebie. Próby i błędy, ćwiczenie i informacja zwrotna, wszystkie one mają swój udział w tym, co często jest stopniowym procesem przekształcenia wiedzy w działanie.

Procesy motywacyjne Teoria uczenia się społecznego Bandury kładzie nacisk na rozróżnienie między nabywaniem i wykonaniem, ponieważ ludzie nie zawsze wykonują wszystko, czego się uczą. Na wykonanie zaobserwowanego zachowania mają wpływ trzy rodzaje podniet: bezpośrednie, zastępcze i dostarczane przez samego siebie. Wyuczone zachowanie będzie wykonywane, jeśli prowadzi bezpośrednio do pożądanego wyniku, jeśli zaobserwowano, że było skuteczne dla modela, lub jeśli samo w sobie jest satysfakcjonujące. Innymi słowy, jest prawdopodobne, że wykonamy dane działanie, jeśli jesteśmy przekonani, iż jest to w naszym najlepszym interesie. O doniosłej roli naśladowania w rozwoju osobowości, jaką mu przypisuje Bandura, najlepiej świadczą wyniki badań nad wpływem naśladowania na nabywanie nowych reakcji. W serii eksperymentów z dziećmi Bandura i jego współpracownicy wykazali, że badani, którym umożliwiono obserwowanie pewnego niezwykłego zbioru reakcji wykonywanych przez inną osobę (modela), skłonni są wykonywać te same reakcje, gdy znajdują się w podobnej sytuacji. W pewnym

580

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

reprezentatywnym eksperymencie (Bandura, Ross i Ross, 1961) dzieci przedszkolne, badane pojedynczo, obserwowały dorosłego modela wykonującego szczególnie agresywne działania fizyczne i słowne w stosunku do wielkiej lalki. Inne dzieci widziały nieagresywnego dorosłego, który siedział spokojnie w pomieszczeniu eksperymentalnym i wcale nie zwracał uwagi na lalkę. Później dzieci te poddano lekkiej frustracji, a następnie umieszczano je pojedynczo w pokoju z lalką. Zachowanie dzieci z poszczególnych grup było na ogół zgodne z zachowaniem dorosłego modela. Dzieci, które oglądały agresywnego dorosłego, same wykonywały więcej agresywnych działań niż dzieci z grupy kontrolnej, które nie miały żadnych uprzednich doświadczeń z modelem, a także wykonywały więcej od nich czynności będących dość dokładnym naśladowaniem zachowań modela. Dzieci, które obserwowały nieagresywnego dorosłego, wykonywały jeszcze mniej agresywnych reakcji niż dzieci z grupy kontrolnej. Jak wykazuje ten eksperyment, dzieci mogą uczyć się nowych reakcji, po prostu obserwując innych. Wykazuje on także - co jest równie ważne - że uczenie się może zachodzić nawet wtedy, gdy same dzieci nie mają sposobności wykonywać danych reakcji i gdy ani model, ani one same nie otrzymują nagrody czy wzmocnienia za dane zachowanie. Wykonywanie nowych reakcji obserwowanych nieco wcześniej, lecz nigdy w rzeczywistości nie ćwiczonych, jest możliwe dzięki ludzkim zdolnościom poznawczym. Bodźce, jakich dostarcza model, są przekształcane w wyobrażenia o tym, co model zrobił, powiedział lub jak wyglądał, a także - co jest jeszcze ważniejsze - są przekształcane w symbole słowne, które później łatwiej jest sobie przypomnieć. Te zdolności poznawcze czy symbolizacyjne pozwalają także ludziom przekształcać to, czego się nauczyli, czyli łączyć to, co zaobserwowali u pewnej liczby modeli, w nowe wzorce zachowania. Tak więc przez obserwację zachowań innych ludzi można dochodzić do nowych, innowacyjnych rozwiązań, a nie tylko do niewolniczych naśladownictw. W kulturach ludzkich bardzo często nabywa się nowych zachowań przez obserwację zachowań innych osób. Nauczanie to często ma charakter zupełnie bezpośredni - dana osoba (zwłaszcza dziecko) uczy się robić to, co widzi, że robią inni. Jednakże wpływ na ludzi mogą wywierać także modele prezentowane w postaci bardziej symbolicznej. Obrazowe formy prezentacji, takie jak film czy telewizja, stanowią źródło modelów o dużym wpływie. Na przykład Bandura, Ross i Ross (1963a) stwierdzili, że u dzieci, które obserwowały agresywne zachowanie żywego dorosłego modela, tendencja do naśladowania nie była silniejsza niż u dzieci, które oglądały to samo zachowanie na filmie lub nawet w postaci animowanej historyjki obrazkowej. Bandura sugeruje, że oglądanie modelów nie tylko prowadzi do nabywania nowych zachowań, lecz także pociąga za sobą dwa inne rodzaje następstw. Zachowanie modela może po prostu pobudzać do wykonania podobnych czynności, które znajdują się już w repertuarze obserwatora. Wystąpienie takiego facylitującego wpływu jest szczególnie prawdopodobne wtedy, gdy dane zachowanie należy do społecznie aprobowanych. Drugi sposób oddziaływania modela na obserwatora występuje wtedy, gdy model wykonuje czynności zakazane społecznie lub odbiegające od normy (dewiacyjne). Obserwowanie modela może wzmocnić lub osłabić istniejące u obserwatora zahamowanie dotyczące wykonywania tych czynności, zależnie od tego, czy zachowanie modela zostało ukarane

Determinizm wzajemny

581

czy nagrodzone. Na przykład Rosekrans i Hartup (1967) wykazali, że dzieci, które widziały, iż agresywne zachowanie modela było konsekwentnie nagradzane, przejawiały w wysokim stopniu agresję naśladowczą, podczas gdy dzieci, które widziały, że zachowanie to było konsekwentnie karane, nie przejawiały niemal wcale zachowań naśladowczych. Dzieci obserwujące modela czasami nagradzanego, a czasami karanego przejawiały pośredni stopień agresji. Omówione dotychczas typy uczenia się zastępczego dotyczą czynności należących do ogólnej kategorii reakcji instrumentalnych, czyli sprawczych. Bandura (1969) zwrócił uwagę na inny rodzaj uczenia się opartego na obserwacji modela, odgrywający zasadniczą rolę w teorii uczenia się społecznego, a mianowicie zastępcze nabywanie uwarunkowanych klasycznie reakcji emocjonalnych. Obserwatorzy reakcji emocjonalnych modela mogą nie tylko doznawać podobnych reakcji, lecz mogą także zacząć reagować emocjonalnie na bodźce, które wywoływały te reakcje u modela. W przykładowym eksperymencie Bandura i Rosenthal (1966) polecali każdemu z badanych obserwować, jak modelowi, przedstawionemu jako rzeczywista osoba badana, eksponowano sygnały w postaci dźwięku brzęczyka. Po każdym pojawieniu się dźwięku brzęczyka model symulował różne reakcje bólowe, wywoływane (jak mówiono niezgodnie z prawdą osobie badanej) przez silne uderzenie prądem elektrycznym, które stosowano rzekomo natychmiast po włączeniu brzęczyka. Jak wykazywały fizjologiczne pomiary pobudzenia emocjonalnego, u osób badanych zaczęła występować warunkowa reakcja emocjonalna na brzęczyk, nawet w próbach kontrolnych, w których model nie był obecny, i pomimo tego, że osoby badane nigdy bezpośrednio nie doświadczyły bolesnego bodźca bezwarunkowego, aplikowanego rzekomo modelowi.

Determinizm wzajemny Bandura (1978) sugeruje, że wyjaśnienia zachowania człowieka zwykle są formułowane w kategoriach ograniczonego zbioru determinantów działających w sposób jednokierunkowy. Na przykład zwolennicy teorii uczenia się utrzymują, że zachowanie jest pod kontrolą sił sytuacyjnych. Wprawdzie Skinner wspomina o zdolności organizmów do „kontrkontroli", lecz nawet ta koncepcja przedstawia środowisko jako siłę pobudzającą, której jednostka usiłuje przeciwdziałać. Według Skinnera środowisko służy jako „autonomiczna siła, która automatycznie kształtuje, koordynuje i kontroluje zachowanie" (1978, s. 344). Teoretycy osobowości wyjaśniają zachowanie w kategoriach wewnętrznych dyspozycji i motywów. Nawet w koncepcjach interakcjonistycznych (np. Murray i Allport) osoba i środowisko działają przeważnie w sposób autonomiczny lub jednokierunkowy. Inaczej teoria uczenia się społecznego, która rozpatruje zachowanie w kategoriach determinizmu wzajemnego (reciprocal determinism) - czynniki osobiste, siły środowiskowe i samo zachowanie funkcjonują jako wzajemnie uzależnione od siebie, a nie autonomiczne determinanty. Wpływ każdego z tych trzech komponentów jest zależny od innych. Na przykład środowisko jest potencjalnością, której oddziaływania zależą od sposobu rozumienia środowiska przez organizm i od jego zachowania w tym środowisku. Podobnie, dana osoba odgrywa różne role i ma różne oczekiwania w różnych sytuacjach, ludzie wyszukują i tworzą środowiska, na

582

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego Interakcja jednokierunkowa

Interakcja częściowo dwukierunkowa

Interakcja wzajemna

P B-f(P, E )

B=f{P*=±E)

S B-

^^ -E

Rysunek 14.3. Schematyczne przedstawienie trzech alternatywnych koncepcji interakcji: B oznacza zachowanie, P - zdarzenia poznawcze i inne zdarzenia wewnętrzne, które mogą wpływać na spostrzeżenia i działania, E - środowisko zewnętrzne. (Źródło: Bandura, 1978, s. 345)

które reagują, a samo zachowanie przyczynia się do określenia środowiska oraz sposobu rozumienia przez daną osobę tego, kim jest. Bandura w pewnej mierze sugeruje, że ludzie nie reagują po prostu na środowisko zewnętrzne; jest raczej tak, że czynniki zewnętrzne wpływają na zachowanie tylko za pośrednictwem procesów poznawczych danej osoby. Zmieniając swoje środowisko lub wytwarzając warunkowe autopodniety, ludzie wpływają na bodźce, na które reagują. Od lat wielu autorów uznawało, że zachowanie jest wynikiem interakcji dyspozycji indywidualnych i sił sytuacyjnych, lecz te procesy interakcyjne przedstawiali oni na trzy bardzo różne sposoby (zob. rys. 14.3). W interakcji jednokierunkowej, osoby i sytuacje traktuje się jako niezależne byty, które łącznie generują zachowanie. Według Bandury pogląd ten jest zbyt uproszczony, ponieważ w rzeczywistości czynniki osobowe i środowiskowe oddziałują na siebie nawzajem. W dwukierunkowej koncepcji interakcji, osoby i sytuacje uważa się za przyczyny wzajemnie zależne od siebie, lecz zachowanie rozpatruje się tylko jako konsekwencję, która nie występuje w procesie przyczynowym. W koncepcji determinizmu wzajemnego, jaką przyjmuje się w teorii uczenia się społecznego, zachowanie, siły środowiskowe i cechy osobiste funkcjonują jako „powiązane ze sobą czynniki determinujące się nawzajem". Bandura (1978) podaje trzy przykłady pokazujące, jak może się zmieniać względny wpływ tych trzech komponentów. Po pierwsze, jeśli ludzi wrzuci się do głębokiej wody, to sytuacja sprawi, że wszyscy zaczną pływać. Alternatywnie, najważniejszym elementem tego systemu może być zachowanie. Na przykład kiedy ktoś gra na pianinie znane sobie utwory dla własnej przyjemności, wówczas procesy poznawcze i kontekst środowiskowy mają niewielki wpływ. Na koniec, mogą dominować czynniki poznawcze, jak wtedy, gdy fałszywe przekonania wywołują reakcje unikania, które sprawiają, że dana osoba nie zwraca uwagi na rzeczywiste środowisko, i które nie ulegają zmianie pod wpływem informacji zwrotnych o ich nieefektywności i zniekształcającym oddziaływaniu. Bandura wyraża pogląd, że rozpatrując interakcje osoby, zachowania i środowiska musimy być elastyczni. Przypuśćmy na przykład, że zauważyliśmy studenta, który gada w czasie wykładu. Jak mamy rozumieć to zachowanie? Podejście osobowościowe mogłoby określić tę osobę jako gadatliwą, podejście podkreślające rolę uczenia się szukałoby środowiskowych bodźców wzmacniających dla zachowania polegającego na gadaniu, a podejście interakcjonistyczne rozpatrywałoby wpływ zarówno osoby, jak i sytuacji na to zachowanie. Bandura sugeruje jednak, żebyśmy uznali wzajemny związek determinujący między osobą, zachowaniem i środowiskiem. Innymi słowy, osoba ta ma skłonność do gadania, a środowisko wzmacnia gadanie, lecz ponadto zachowanie polegające na gadaniu dostarcza informacji zwrotnych sprawiających, że dana osoba będzie częściej gadać w przyszłości, a także zachowanie to przyczynia się do uczynienia z sali wykładowej środowiska tego rodzaju, w którym występuje gadanie. W dodatku musimy zdać sobie sprawę z tego,

System J a

583

że dana osoba przyczynia się do charakteru środowiska, a środowisko wpływa na to, kim jest ta osoba. Osoba, sytuacja i zachowanie są ze sobą splecione w sposób nierozłączny. Ponadto determinizm wzajemny wymaga, żebyśmy zerwali z fikcją, że każde zdarzenie można uważać tylko za bodziec, albo reakcję, albo czynnik wzmacniający. Na przykład przypuśćmy, że mała dziewczynka bierze sobie herbatnik z pudełka tuż przed obiadem. Ojciec mówi jej, żeby odłożyła go tam z powrotem, co ona czyni, a on reaguje mówiąc: „Dobra z ciebie dziewczynka". Jak mamy zinterpretować teoretycznie tę sekwencję zachowania? Ojciec mówiący córce, żeby odłożyła herbatnik na miejsce, to bodziec, wykonanie przez nią tego polecenia, to reakcja, a jego pochwała jest czynnikiem wzmacniającym. Wydaje się to dość proste, lecz Bandura zwraca uwagę, że zachowanie jest kontynuowane. Następnym zdarzeniem w tej sekwencji może być uściskanie ojca przez córkę. Teraz odłożenie herbatnika na miejsce służy jako bodziec, pochwała ojca jest reakcją, a uścisk córki wzmocnieniem. Jeśli z kolei ojciec odwzajemni jej uścisk, to jego pochwała jest bodźcem, jej uścisk reakcją, a on wzmacnia tę reakcję swoim uściskiem. I tak dalej. Nasza interpretacja jakiegoś działania zależy od tego, gdzie zlokalizujemy je w strumieniu zachowania i w strukturze wzajemnego determinizmu. Determinizm wzajemny umożliwia także Bandurze określenie wolności i determinizmu w sposób, który wydaje się bardzo podobny do interpretacji podanej przez George'a Kelly'ego. Chodzi o to, że ludzie są wolni w takiej mierze, w jakiej mogą wpływać na przyszłe warunki, na które będą reagować, lecz ich zachowanie jest także ograniczone przez wzajemny związek między osobistymi procesami poznawczymi, zachowaniem i środowiskiem. Jak pisze Bandura (1978, s. 356-357): „Ponieważ myśli ludzi, ich zachowanie i ich środowisko są dla siebie wzajemnymi determinantami, jednostki, nie są ani bezsilnymi obiektami kontrolowanymi przez siły środowiskowe, ani też całkowicie wolnymi osobami działającymi, które mogą robić wszystko, co chcą". Kompletna analiza zachowania z perspektywy wzajemnego determinizmu wymaga rozpatrzenia tego, jak wszystkie trzy zbiory czynników - poznawczych, behawioralnych i środowiskowych - wpływają na siebie nawzajem. Analiza ta świadczy o tym, że teoria uczenia się społecznego nie ignoruje bynajmniej wewnętrznych, osobistych determinantów zachowania. Zamiast jednak interpretować takie determinanty jako „statyczne wymiary w postaci cech", Bandura traktuje je jako dynamiczne czynniki poznawcze, które regulują zarówno zachowanie, jak i środowisko, a także są przez nie regulowane. Bandura omawia osobiste determinanty zachowania w kategoriach systemu Ja i poczucia własnej skuteczności. Obecnie przejdziemy do rozpatrzenia tych zmiennych osobowych.

System Ja Bandura nie akceptuje podjętej przez radykalnych behawiorystów próby wyeliminowania wewnętrznych, poznawczych determinantów zachowania za pomocą „teoretycznego bypassu" („conceptual bypass"), polegającego na zredukowaniu ich do konsekwencji uprzednich zdarzeń środowiskowych. Procesy poznawcze

584

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego Samoobserwacja

Wymiary wykonania Jakość Tempo Ilość Oryginalność Towarzyskość Moralność Dewiacja Regularność Bliskość Dokładność

Proces oceniania Standardy osobiste Wielkość wymagań Jednoznaczność Bliskość Ogólność Dokonania porównawcze Normy standardowe Porównania społeczne Porównania osobiste Porównania zbiorowe

Reakcja na siebie samego Oceniające reakcje na siebie Pozytywne Negatywne Konkretne reakcje na siebie Nagradzające Karzące Brak reakcji na siebie

Ocenianie czynności Oceniana wysoko Neutralna Oceniana nisko Atrybucja wykonania Umiejscowienie osobiste Umiejscowienie zewnętrzne

Rysunek 14.4. Procesy składowe biorące udział w autoregulacji zachowania za pomocą wewnętrznych standardów zachowania i podniet dostarczanych przez siebie samego. (Źródło: Bandura, 1986, s. 337)

niewątpliwie mają źródła zewnętrzne, lecz ich roli w regulacji zachowania nie można sprowadzać do uprzedniego doświadczenia: „Aktualnych oddziaływań, powstających dzięki posługiwaniu się jakąś podlegającą generalizacji zdolnością, nie można przypisać wyłącznie przeszłym doświadczeniom - równie dobrze można by przypisać literackie arcydzieła Szekspira jego wcześniejszemu ćwiczeniu się w mechanicznej czynności pisania" (Bandura, 1978, s. 350). Bandura jednak nie aprobuje też punktu widzenia teorii jaźni, w których „globalny obraz Ja" wyjaśnia zachowanie w szerokim zakresie sytuacji. „W teorii uczenia się społecznego system Ja nie jest czynnikiem psychicznym, który kontroluje zachowanie. Termin ten odnosi się raczej do struktur poznawczych, które dostarczają mechanizmów odniesienia, oraz do zbioru funkcji składowych percepcji, oceniania i regulacji zachowania" (1978, s. 348). Ponadto zrozumienie generowanych przez własne Ja oddziaływań, które należą do systemu Ja, jest niezbędne do wyjaśniania i przewidywania zachowania człowieka. Rysunek 14.4 przedstawia w skrócie trzy procesy składowe, które biorą udział w autoregulacji zachowania przez aktywację określonych przez siebie samego konsekwencji. Procesy te, traktowane jako jeden zbiór, definiują system Ja oraz dostarczają podstaw do samowzmocnienia zachowania. Rozpatrzymy kolejno wszystkie te trzy komponenty. Samoobserwacja Nieustannie obserwujemy własne zachowanie, zwracając uwagę na takie czynniki, jak jakość, ilość i oryginalność tego, co robimy. Im bardziej złożone obserwowane zachowanie, i im bardziej skomplikowana sytuacja, w której je obserwujemy, tym bardziej jest prawdopodobne, że w samoobserwacji zaznaczą się pewne niedokładności. Przemijające nastroje i motywacja do zmiany także mogą wpływać na to, w jaki sposób dana osoba spostrzega i interpretuje swoje dokonania.

System J a

585

proces oceniania Zachowanie wywołuje reakcję na siebie (self-reaction) za pośrednictwem ocen dotyczących zgodności między tym zachowaniem a osobistymi standardami. Osobistą adekwatność można określić odwołując się do minionego zachowania i znajomości norm, lub za pomocą procesów porównywania społecznego. Wybór obiektów do porównania oczywiście wpływa na dokonywane oceny: gdy do porównania wybiera się osoby o mniejszych zdolnościach, samooceny są wyższe. Oceny zależą także od ważności ocenianej czynności, jak również od indywidualnych atrybucji dotyczących determinantów zachowania. Jesteśmy bardziej krytyczni wobec zachowań, które są ważne, i za które uważamy się odpowiedzialni.

Reakcja na siebie samego Samooceny ukształtowane wskutek działania pierwszych dwóch komponentów przygotowują jednostkę do dokonania oceny zachowania. Korzystne oceny wywołują nagradzające reakcje na siebie, a oceny niekorzystne aktywują reakcje karzące. Zachowania uważane za nie mające osobistego znaczenia nie generują żadnej reakcji. Reakcje na siebie wytworzone w tym stadium zmieniają późniejsze zachowanie przede wszystkim przez motywowanie ludzi do podjęcia wysiłku, aby osiągnąć pewien pożądany rezultat (Bandura, 1991b). Założenie Bandury dotyczące wzajemnego oddziaływania osoby i środowiska znajduje odzwierciedlenie w jego twierdzeniu, że również systemy samowzmacniania są przyswajane zgodnie z tymi samymi zasadami uczenia się, które rządzą nabywaniem innych typów zachowań. Tak więc to, co jednostka zaczyna nagradzać i karać u siebie, może być odbiciem reakcji, które jej zachowanie wywoływało u innych. Rodzice, rówieśnicy i inne „czynniki socjalizujące" ustanawiają standardy zachowania, nagradzając jednostkę za stosowanie się do nich i wyrażając niezadowolenie, gdy jej to się nie uda. Te narzucane z zewnątrz normy mogą być przyjmowane przez jednostkę, tworząc podstawę późniejszych systemów samowzmacniania. Można by więc oczekiwać, zauważa Bandura, że osoby, które jako dzieci były chwalone i podziwiane za osiągnięcia na dość niskim poziomie, w wieku dojrzałym będą się same nagradzać hojniej niż te, którym wyznaczano wyższe standardy doskonałości; istnieją dane wskazujące, że jest tak rzeczywiście (Kanfer i Marston, 1963). Z obszernego materiału dowodowego wynika, że standardy samooceny mogą być także przyswajane zastępczo, przez obserwowanie innych. W pewnym typowym eksperymencie Bandura i Kupers (1964) polecali dzieciom obserwować modela, który wyznaczał sobie wysokie bądź niskie standardy samonagradzania. Późniejsze obserwacje dzieci wykonujących to samo zadanie wykazały, że dzieci oglądające modela o niskich standardach nagradzały się za mniejsze osiągnięcia niż dzieci, które miały do czynienia z modelem bardziej wymagającym wobec siebie. Podobnie jak w wypadku innych zachowań, cechy modela wpływają na to, czy obserwator będzie zwracał uwagę na standardy samowzmacniania tego modela i czy będzie próbował je osiągnąć. Na przykład w pewnych warunkach dzieci częściej wzorują się na rówieśnikach niż na dorosłych (Bandura, Grusec i Menlove, 1967b) i częściej na modelach, których standardy są w ich zasięgu, niż na takich, którzy ustanawiają je powyżej możliwości dziecka (Bandura i Whalen, 1966).

586

Zastosowanie do terapii

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

Komponenty systemu Ja nie funkcjonują jako autonomiczne regulatory zachowania, lecz odgrywają pewną rolę w determinacji wzajemnej zachowania. Czynniki zewnętrzne wpływają na te autoregulacyjne procesy co najmniej na trzy sposoby: po pierwsze, jak się przekonaliśmy, standardy wewnętrzne, według których oceniane jest zachowanie, wyprowadzamy z naszych doświadczeń. Po drugie, wpływy środowiskowe mogą zmienić sposób, w jaki oceniamy nasze zachowanie. Na przykład ludzie często doświadczają negatywnych sankcji ze strony innych za niezasłużone samonagradzanie. Ponadto utrzymywanie wysokich standardów jest: „popierane społecznie za pomocą ogromnego systemu nagród, obejmującego pochwały, uznanie społeczne i zaszczyty" (Bandura, 1978, s. 354). Na koniec, istnieją czynniki zewnętrzne, które sprzyjają „selektywnej aktywacji i odcinaniu" wpływów polegających na reagowaniu na siebie samego. Oddziaływanie to zasługuje na dalsze omówienie. Bandura dobrze zdaje sobie sprawę z tego, że ludzkie osoby mogą się angażować w nieludzkie zachowania. Argumentuje on, że „ucieleśnione byty", takie jak Freudowskie superego, nie mogą wyjaśnić „zmiennego działania" regulatorów wewnętrznych. Z punktu widzenia teorii uczenia się społecznego „delikatni, troskliwi ludzie dokonują karygodnych czynów z powodu wzajemnego wpływu osobistych i sytuacyjnych determinantów zachowania, a nie z powodu defektów w ich strukturach moralnych. Rozwój zdolności autoregulacyjnych nie wytwarza u danej osoby niezmiennego mechanizmu kontrolnego" (1978, s. 354; zob. także: Bandura, 1977b, 1986, 1990). Kiedy ludzie angażują się w karygodne zachowanie, które powinno wywoływać samopotępienie, mogą być zdolni do odcięcia się od niego w sposób, który chroni ich przed samokrytycyzmem. Rysunek 14.5 pokazuje, jak i w którym punkcie może to nastąpić. Na poziomie samego zachowania karygodne zachowanie można uczynić możliwym do zaakceptowania postrzegając je błędnie jako służące jakiejś moralnej sprawie. Często, dla uniknięcia samopotępienia jak również potępienia społecznego, stosuje się uzasadnienie moralne i eufemistyczne określenia, zaś czyny, które powinny spotkać się z naganą, można uczynić bardziej możliwymi do przyjęcia przez porównanie ich z ohydnymi, bestialskimi postępkami. Drugi zbiór Uzasadnienie moralne Łagodzące porównania Eufemistyczne określenia

Minimalizowanie, ignorowanie lub fałszywe interpretowanie konsekwencji

Karygodne postępowanie

Szkodliwe skutki

Dehumanizacja Przypisywanie winy

-*•

Ofiara

Przemieszczenie odpowiedzialności Rozproszenie odpowiedzialności

Rysunek 14.5. Mechanizmy, za pomocą których zachowanie zostaje w różnych punktach procesu behawioralnego „odcięte" od konsekwencji w postaci samooceny. (Źródło: Bandura, 1978, s. 3 5 5 )

587

środków obrony działa przez zniekształcenie związku między działaniem a jego skutkami. Tak więc ludzie mogą stosować przemieszczenie odpowiedzialności na zwierzchników i rozproszenie odpowiedzialności na większą grupę, aby uwolnić się od winy przez wytworzenie złudzenia, że nie są osobiście odpowiedzialni. Trzeci zbiór mechanizmów pozwalających uchronić się od samopotępienia, działa przez fałszywe przedstawienie konsekwencji danego czynu. Tak więc możemy minimalizować, ignorować, zniekształcać lub w inny sposób odcinać się od tego, co powinno być oczywistymi szkodliwymi skutkami naszego działania. Na koniec można uchronić się od oczekiwanych samokarzących reakcji, deprecjonując, dehumanizując lub obwiniając ofiarę niesłusznego postępku, usprawiedliwiając w ten sposób ów czyn. Istnienie stereotypów społecznych sprzyja takim obronnym zniekształceniom. Bandura (1978) sugeruje, że „osobiste oceny" działają na każdym etapie autoregulacji, co wyklucza „automatyzm tego procesu". W rezultacie: „czynniki osobistej oceny mają znaczną swobodę wpływania na to, czy oddziaływania samoregulacyjne będą, czy nie będą aktywowane w danej czynności" (1978, s. 355). Nie wyjaśnia on jednak genezy działania, ani wywoływania tych osobistych ocen. Innymi słowy, dlaczego i kiedy decydujemy się na „odcięcie się" od pewnych zachowań, a nie od innych? Czy jest to kwestia poziomu pobudzenia czy skrajnego charakteru zachowania? Jeśli tak, to co określa próg aktywacji? Na koniec czytelnik powinien zwrócić uwagę na analogię między tymi mechanizmami selektywnego „odcinania się", a mechanizmami obronnymi opisanymi przez Freuda i Rogersa, jak również strategiami zabezpieczającymi (safeguarding strategies) Alfreda Adlera.

Zastosowanie do terapii Jak można by przewidywać na podstawie tego opisu głównych zasad teorii uczenia się społecznego, Bandura jest zwolennikiem poglądu, że techniki oparte na teorii uczenia się mogą być wysoce efektywne przy modyfikowaniu niepożądanego zachowania. Jedna z książek Bandury, Principles of behavior modification (1969), jest poświęcona prawie wyłącznie omówieniu takich technik, a wśród nich kilku nowych metod, które on i jego współpracownicy stworzyli w celu eliminowania nierealistycznych reakcji lękowych (Bandura, Grusec i Menlove, 1967a; Bandura, 1968; Bandura i Menlove, 1968). Te nowe metody, które rozwinęły się z badań eksperymentalnych nad modelowaniem i uczeniem się przez obserwację, oparte są na założeniu, że reakcje emocjonalne mogą być nie tylko nabywane w wyniku doświadczeń bezpośrednich i zastępczych, lecz także, w odpowiednich warunkach, mogą być wygaszane zarówno bezpośrednio, jak i zastępczo. Powinno być zatem możliwe zredukowanie reakcji emocjonalnych i obronnych u osób, które cierpią na nierealistyczne lub przesadne lęki, dzięki oglądaniu przez te osoby modela wchodzącego bez obaw w interakcję z budzącym lęk obiektem lub zdarzeniem; jeszcze większą ich redukcję powinno zapewnić ćwiczenie zachowań modela w nie zagrażającej sytuacji i pod jego kierunkiem. Liczne eksperymenty, zarówno z dziećmi, jak i dorosłymi, przeprowadzane przy zastosowaniu różnych technik modelowania przyniosły bardzo zachęcające wyniki. Szczególnie interesujące jest badanie, które przeprowadzili Bandura, Blan-

588

Poczucie skuteczności własnej

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego •

Osoba

chard i Ritter (1969), ponieważ do sytuacji modelowania włączono kilka elementów technik odwrażliwiania skonstruowanych przez Wolpego, a ponadto, w celu porównania, zastosowano także typową sytuację odwrażliwiania. Osoby badane, którymi byli dorośli lub dorastająca młodzież, cierpiący na poważny lęk przed wężami, przydzielono do jednej z trzech grup terapeutycznych. W grupie odwrażliwiania polecano badanym znajdującym się w stanie głębokiego odprężenia, by wyobrażali sobie kolejno sytuacje polegające na coraz bliższym kontakcie z wężami. W drugiej grupie zastosowano technikę symbolicznego modelowania; badani, również utrzymując stan odprężenia, oglądali film ukazujący modela w coraz bliższych interakcjach z wielkim wężem. Trzecia grupa obserwowała żywego modela wykonującego podobne czynności wobec rzeczywistego węża. Po każdej z tych interakcji badanym z tej ostatniej grupy polecano, by wykonywali te same czynności co model, początkowo w asyście modela, a później sami. Wszystkim badanym polecono, by spróbowali wykonać serię zadań o stopniowanej trudności zarówno przed terapią, jak i po niej. Podczas gdy u badanych z grupy kontrolnej, którzy wykonywali tylko te dwa sprawdziany, a nie byli poddani żadnej terapii, nie wystąpiła zasadniczo żadna zmiana w zachowaniu, to w grupie odwrażliwiania i w grupie modelowania symbolicznego stwierdzono po terapii wyraźny wzrost liczby reakcji zbliżenia. Najskuteczniejszą techniką terapeutyczną było jednak modelowanie uczestniczące, w którym badani mieli do czynienia z rzeczywistym modelem i zapewniano im sterowane doświadczenia w kontaktowaniu się z obiektem budzącym lęk.

Oczekiwania ! dotyczące skuteczności!

589

•

Zachowanie

Oczekiwania dotyczące wyniku

! !

Rysunek 14.6. Schemat przedstawiający różnicę między oczekiwaniami dotyczącymi skuteczności i oczekiwaniami dotyczącymi wyniku. (Źródło: Bandura, 1977a, s. 193)

ności jest to przekonanie, że dana osoba potrafi sama z powodzeniem wytworzyć zachowanie potrzebne do uzyskania tego wyniku. To rozróżnienie jest ważne, ponieważ jednostka zapewne może być przekonana, że jakieś działanie doprowadzi do określonego wyniku, lecz może wątpić, czy potrafi wykonać to działanie. Bandura zakłada, że poczucie skuteczności własnej wpływa na inicjowanie i trwałość zachowania polegającego na radzeniu sobie (coping behavior). Ludzie obawiają się i unikają sytuacji, które spostrzegają jako przekraczające ich umiejętności radzenia sobie, lecz pewnie wchodzą w sytuacje, co do których są przekonani, że potrafią je opanować. Ponadto oczekiwania dotyczące skuteczności decydują o tym, jak usilnie ludzie będą się starać i jak długo będą wytrwale kontynuować dane zachowanie. Postrzegana skuteczność własna nie gwarantuje sukcesu. „Jeśli jednak umiejętności są właściwe a podniety stosowne, to oczekiwania dotyczące skuteczności są głównym determinantem dokonywanego przez ludzi wyboru czynności, ilości wkładanego przez nich wysiłku, oraz czasu, przez jaki będą oni podtrzymywać swe wysiłki borykając się ze stresowymi sytuacjami" (Bandura, 1977a, s. 194). Zgodnie z reprezentowaną przez Bandurę perspektywą uczenia się społecznego, oczekiwania dotyczące skuteczności są oparte na czterech głównych źródłach informacji: osiągnięciach w wykonywaniu zadań, doświadczeniach zastępczych, perswazji słownej oraz pobudzeniu emocjonalnym. Rysunek 14.7

Poczucie skuteczności własnej Przed pojawieniem się teorii uczenia się społecznego, interwencje terapeutyczne oparte na zasadach uczenia się interpretowano w kategoriach automatycznych efektów stosowanych bezpośrednio czynników wzmacniających. Bandura natomiast wysunął twierdzenie, że procesy poznawcze odgrywają decydującą rolę w nabywaniu i utrwalaniu zachowań patologicznych, tak samo jak w przypadku zachowań „normalnych". Było to twierdzenie radykalne. Bandura (np. 1977a) odrzucił dominujący pogląd, że przykre emocje są głównym powodem niezdolności do skutecznego radzenia sobie z budzącym lęk obiektem czy zdarzeniem, a także odrzucił analogiczne założenie, że zmiana zachowania w wyniku terapii jest spowodowana eliminacją przykrych emocji. Według Bandury trudności osoby cierpiącej wskutek reakcji lękowych czy reakcji unikania wynikają z jej przeświadczenia, że nie jest w stanie skutecznie uporać się z jakąś sytuacją. Zmiana, do jakiej doprowadzają techniki terapeutyczne, niezależnie od ich postaci, jest spowodowana wytworzeniem się u tej osoby poczucia skuteczności własnej, oczekiwania, że potrafi ona własnymi siłami poradzić sobie w różnych sytuacjach i osiągnąć pożądane wyniki. Innymi słowy, celem terapii jest wytworzenie i umocnienie oczekiwań osobistej skuteczności. Bandura rozróżnia dwa komponenty poczucia skuteczności własnej: oczekiwanie dotyczące skuteczności i oczekiwanie dotyczące wyniku. Jak pokazano na rys. 14.6, oczekiwanie dotyczące wyniku odnosi się do przekonania osoby, że dane zachowanie doprowadzi do określonego wyniku. Oczekiwanie dotyczące skutecz-

Oczekiwania dotyczące skuteczności Źródło

Sposób wzbudzenia

Rysunek 14.7. Główne źródła informacji o skuteczności, wzbudzane dzięki różnym sposobom postępowania terapeutycznego. (Źródło: Bandura, 1977 a, s. 195)

AK.

590

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

przedstawia te źródła, oraz związane z nimi procedury terapeutyczne, stosowane w celu wytworzenia oczekiwań dotyczących skuteczności. Osiągnięcia w wykonywaniu zadań stanowią najefektywniejszą metodę wzbudzania poczucia skuteczności własnej, ponieważ jest ona oparta na rzeczywistym doświadczeniu skuteczności. Jeśli pozwoli się jednostce wielokrotnie doznać powodzenia, to prawdopodobnie ukształtują się u niej silne oczekiwania co do własnej skuteczności, zwłaszcza jeśli może przypisać swe sukcesy własnym wysiłkom, a nie interwencji jakiegoś zewnętrznego czynnika. Bandura sugeruje, że modelowanie uczestniczące jest techniką szczególnie użyteczną, ponieważ nie tylko pozwala jednostce dobrze wykonywać zadania prowadzące do pożądanego celu, lecz umożliwia także wprowadzenie innych środków, aby nakłonić daną jednostkę do wytrwania, dopóki nie zostanie osiągnięte poczucie skuteczności. Środki te obejmują początkową obserwację modela, wykonywanie w asyście modela serii zadań o stopniowanej trudności w starannie rozmieszczonych odstępach czasu oraz stopniowe eliminowanie pomocy, dzięki czemu dana osoba coraz bardziej polega na własnych siłach (Bandura, Jeffery i Wright, 1974). Badania Bandury, Adamsa i Beyera (1977) nad dorosłymi cierpiącymi na poważny lęk przed wężami dostarczyły przekonującego materiału dowodowego, przemawiającego za hipotezą, że procedury doprowadzające do zmiany zachowania osiągają to dzięki zwiększeniu poczucia własnej skuteczności. Tak samo jak we wcześniejszych eksperymentach, badani leczeni przy zastosowaniu techniki modelowania uczestniczącego, która zapewniła im doświadczenie sukcesu w interakcjach z obiektem fobii, w sprawdzianie przeprowadzonym po zakończeniu terapii byli zdolni do bliższych kontaktów z nie znanym im wężem niż ci badani, którym zapewniono jedynie doświadczenia zastępcze w postaci obserwacji modela. Decydujące znaczenie dla teorii Bandury miała zależność między wynikiem terapii a oczekiwaniami badanych dotyczącymi ich własnej skuteczności. Gdy po zakończeniu terapii zapytano badanych, w jakim stopniu są pewni tego, że będą zdolni wykonać każde z zadań sprawdzianu, u osób z grupy modelowania uczestniczącego wystąpiły silniejsze oczekiwania (a później osiągnęły one lepsze wyniki w sprawdzianie) niż u tych osób, którym zapewniono jedynie doświadczenia zastępcze. Co więcej, siła oczekiwania sukcesu u każdego z badanych okazała się bardzo trafnym predyktorem późniejszych zachowań, niezależnie od tego, w której grupie terapeutycznej była dana osoba. Doświadczenia zastępcze także mogą zwiększyć poczucie skuteczności własnej, chociaż nie tak łatwo, jak bezpośrednie wykonywanie zadań. Obserwowanie kogoś innego, wykonującego bez negatywnych konsekwencji czynność wzbudzającą strach, może przyczynić się do wytworzenia u obserwatora oczekiwania, że dzięki wytrwałości może poczynić postępy. Najbardziej skuteczne jest modelowanie, w którym czynność wykonywana przez modela przynosi pomyślne rezultaty. Podobnie, modele wielokrotne są skuteczniejsze niż model pojedynczy (Bandura i Menlove, 1968). Perswazja słowna, czyli zachęcanie danej osoby, aby uwierzyła, że potrafi skutecznie sobie radzić, jest metodą popularną, lecz na ogół okazuje się mniej skuteczna niż inne strategie. Wreszcie, sytuacje stresowe często wywołują pobudzenie emocjonalne, a to pobudzenie może służyć jako sygnał wyzwalający poczucie niskiej skuteczności. Na przykład, kiedy student cierpiący na lęk egzaminacyjny otrzymuje arkusz z pytaniami i odczuwa przyspieszone bicie serca, może to

w Poczucie skuteczności własnej

591

uznać za sygnał, że ma do czynienia z sytuacją, w której nie odniesie sukcesu. Wynika z tego, że nauczenie ludzi technik pozwalających zredukować przykre pobudzenie może wyeliminować niektóre sygnały, które wyzwalają poczucie nisldej skuteczności własnej. Z tej perspektywy pobudzenie fizjologiczne interpretuje się jako źródło informacji, a nie jako aktywizujący stan popędowy. Bandura podkreśla, że bez względu na zastosowaną strategię jej wpływ na oczekiwania dotyczące skuteczności własnej zależą od tego, jak informacja ta zostanie oceniona poznawczo. Jest bardziej prawdopodobne, że doświadczenia sukcesu zwiększą poczucie skuteczności własnej, jeśli są spostrzegane jako wynikające z rozwinięcia swych zdolności, niż wtedy, gdy przypisuje się je szczęściu lub szczególnym okolicznościom. Bandura przekonuje, że doniosłe znaczenie poczucia skuteczności własnej nie jest ograniczone do sytuacji klinicznych. Podkreśla on jednak, że poczucie skuteczności własnej nie jest „motywem uniwersalnym" („omnibus motive"), lecz specyficznym dla określonej dziedziny. Osoba, która ma silne poczucie skuteczności własnej w roli studenta, nie musi czuć się skuteczną w sytuacjach towarzyskich czy sportowych: „Podejście podkreślające rolę uczenia się społecznego jest więc oparte na mikroanalizie postrzeganych zdolności radzenia sobie, a nie na globalnych osobowościowych cechach czy motywach skuteczności. Z tego punktu widzenia mówienie w ogólnych kategoriach o poczuciu skuteczności własnej nie dostarcza więcej informacji niż mówienie o niespecyficznej reakcji zbliżania się" (Bandura, 1977a, s. 203). Bandura rozwinął tę mikroanalityczną strategię badawczą w późniejszych pracach (np. Bandura, 1982, 1983; Bandura, Adams i Beyer, 1977; Bandura i Cervone, 1983; Bandura, Reese i Adams, 1982). Zwykle uczestnikom takich badań dostarcza się skale skuteczności własnej, które przedstawiają szereg zadań w jakiejś dziedzinie, różniących się pod względem trudności czy stresującego oddziaływania. Badani wskazują - zgodnie ze swym przekonaniem - które zadania potrafią wykonać, oraz stopień swojej pewności w odniesieniu do tej oceny. Następnie ustala się związek między tymi ocenami a rzeczywistym wykonaniem. Typowy wynik dla szerokiego zakresu zachowań jest taki, że wykonanie zadań jest pozytywnie skorelowane z ocenami skuteczności własnej. Niektóre z tych prac (np. Bandura i in., 1980) wykazują, że po poddaniu osób badanych różnym oddziaływaniom terapeutycznym poziom pobudzenia lękowego u nich obniża się, zaś autopercepcja skuteczności wzrasta. Wszystkie te prace nad postrzeganą skutecznością własną podsunęły Bandurze (1982) alternatywny sposób teoretycznej interpretacji lęku u człowieka. Teorie psychoanalityczne opisują lęk w kategoriach konfliktów intrapsychicznych dotyczących ekspresji zakazanych impulsów, a teoria warunkowania głosi, że uprzednio obojętne zdarzenia nabywają właściwość wzbudzania lęku przez skojarzenie z przykrymi doświadczeniami. W odróżnieniu od obu tych stanowisk, w teorii uczenia się społecznego Bandury pierwotnym źródłem lęku jest postrzegana nieskuteczność pod względem zdolności radzenia sobie z potencjalnie awersyjnymi zdarzeniami. W dalszej części swego artykułu Bandura (1982) dokładnie omawia związek między poczuciem skuteczności własnej a reakcjami afektywnymi, wracając do rozróżnienia między oczekiwaniem dotyczącym skuteczności i oczekiwaniem dotyczącym wyniku. Ludzie mogą zrezygnować z usiłowań albo dlatego, że wątpią,

592

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego Ocena wyników

Aktywność społeczna Protesty Składanie skarg Zmiana otoczenia

Śmiałe, stosowne działanie

Rezygnacja Apatia

Obniżenie samooceny Zniechęcenie

Rysunek 14.8. Interaktywny wpływ postrzeganej skuteczności własnej oraz oczekiwań dotyczących wyniku reakcji, na zachowanie i reakcje afektywne. (Źródło: Bandura, 1982, s. 140)

czy potrafią zrobić to, czego się od nich wymaga, albo dlatego, że oczekują, iż ich wysiłki będą bezowocne z powodu braku reakcji ze strony środowiska. Znaczy to, że poczucie daremności wysiłków może być oparte albo na poczuciu skuteczności własnej, albo na wyniku: „W każdym określonym przypadku najlepiej byłoby przewidywać zachowanie biorąc pod uwagę zarówno poczucie skuteczności własnej, jak i przekonania dotyczące wyniku" (1982, s. 140). Rozpatrzymy cztery możliwe kombinacje wysokich i niskich ocen dotyczących skuteczności własnej i dotyczących wyników, przedstawione na rys. 14.8. Wysokie poczucie skuteczności własnej w połączeniu z reaktywnym środowiskiem, w którym skuteczne działanie jest nagradzane, prowadzi do aktywnego, nacechowanego pewnością siebie zachowania. Niska reaktywność środowiska sprzyja aktywności społecznej, protestowaniu i składaniu skarg w przypadku jednostek o wysokim poczuciu skuteczności własnej. Ten sam brak reaktywności prowadzi do apatii, rezygnacji i lęku u jednostek o niskim poczuciu skuteczności własnej. Na koniec, połączenie niskiego poczucia skuteczności własnej i potencjalnie reaktywnego środowiska rodzi depresję. To znaczy, kiedy ludzie nie są zdolni do wykonania tych działań, które są nagradzane u innych, wówczas występuje u nich zniechęcenie i przygnębienie. Jest to bardzo interesująca analiza. Prace Bandury nad poczuciem skuteczności własnej, w połączeniu z jego koncepcjami determinizmu wzajemnego i systemu Ja, dostarczyły mu także skutecznego narzędzia wyjaśniania działań ludzkich. Według tego modelu, a w odróżnieniu od analizy skinnerowskiej, ludzie mają zdolność sprawowania kontroli nad zdarzeniami w swym życiu. Nie kontrolujemy wyników w sposób autonomiczny ani mechaniczny. Zamiast tego, charakterystyczne dla ludzi zdolności tworzenia reprezentacji celów i przewidywania prawdopodobnych wyników, uwzględnione w koncepcjach poczucia skuteczności własnej oraz systemu Ja, prowadzą do modelu „emergentnego interaktywnego sposobu działania" („emergent interactwe agency") (Bandura, 1986). Osoby nie są ani autonomicznymi „czynnikami sprawczymi", ani po prostu mechanicznymi przenośnikami aktywizujących oddziaływań

Charakterystyczne badania i metody badawcze

593

środowiskowych. Wnoszą one wkład przyczynowy do swej własnej motywacji i swego działania w systemie potrójnej wzajemnej przyczynowości (triadic reciprocal causation). W tym modelu przyczynowości wzajemnej jako wzajemnie oddziałujące na siebie determinanty funkcjonują: działanie, poznawcze, afektywne i inne osobowościowe czynniki, oraz zdarzenia środowiskowe" (Bandura, 1989, s. 1175). Jak się przekonamy zapoznając się z dalszą częścią niniejszego rozdziału, Walter Mischel przyjmuje bardzo podobny punkt widzenia.

Charakterystyczne badania i metody badawcze Jedną z najbardziej godnych podziwu cech modelu Bandury jest to, że jego teoria w dużym stopniu oparta jest na badaniach empirycznych. Dzięki temu bliskiemu związkowi już przedstawiliśmy szereg wyników badań, a w tym podrozdziale omówimy dalsze z nich. W niniejszym rozdziale nie zamieszczamy podrozdziału „Aktualne badania" z dwóch powodów. Po pierwsze, ze względu na ścisły wzajemny związek między teorią i badaniami u Bandury i Mischela, nie jest możliwe przedstawienie ich stanowisk teoretycznych bez częstego powoływania się na literaturę empiryczną, którą stworzyli lub zainspirowali. Po drugie, teorie Bandury i Mischela są „aktualne" - istotnie, rozwijają się one nadal. We wspomnianej wcześniej w tym rozdziale serii badań, które wywarły ogromny wpływ na tę dziedzinę psychologii, Bandura (1965, 1973; Bandura, Ross i Ross, 1961, 1963a,b) zademonstrował, w jaki sposób dzieci mogą uczyć się agresywnego zachowania przez obserwację. W jednym z badań dzieci w wieku od trzech do pięciu lat oglądały film, który przedstawiał osobę dorosłą przejawiającą agresywne zachowania, takie jak bicie pięściami dużej nadmuchiwanej lalki „Bobo" i walenie w nią drewnianym młotkiem. Aktorzy występujący w tej roli wypowiadali także charakterystyczne uwagi (np. „Buch, prosto w nos" i „Bomba!"), aby można było mieć pewność, że modelowane zachowania są nowe. Niektóre dzieci obserwowały dorosłego, który był karany za tę agresję. W innym warunku eksperymentalnym dorosły był nagradzany, a w trzecim warunku agresja nie powodowała żadnych konsekwencji dla modela: Następnie dzieci te obserwowano po umożliwieniu im interakcji z lalką „Bobo". U tych dzieci, które widziały dorosłych nagradzanych za agresywne zachowania, występowało najbardziej agresywne zachowanie, a dzieci, które zobaczyły, że dorosłego ukarano, przejawiały najmniej agresji. Efekt ten wystąpił zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt, lecz dziewczęta na ogół wykazywały mniejszą agresję. Badanie to pokazuje, że zachowanie agresywne może być nabywane przez modelowanie. Sugeruje ono również, iż obserwowane konsekwencje, jakie spotkały modela, odgrywają dużą rolę w determinowaniu prawdopodobieństwa, że obserwatorzy będą później przejawiać agresywne zachowanie; jednakże w rzeczywistości sytuacja jest bardziej złożona. W późniejszym badaniu Bandura zaoferował dzieciom nagrody, jeśli potrafią odtworzyć agresywne zachowanie, jakiego były świadkami. Dzieci we wszystkich warunkach eksperymentalnych potrafiły odtworzyć agresję, bez względu na to, czy obserwowały nagradzanie modela, karanie go, czy też niestosowanie wobec niego żadnych konsekwencji. Tak więc bardzo ważne jest utrzymanie rozróżnienia między uczeniem się a wykonaniem. Dzieci nauczyły się

594

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

nowych agresywnych zachowań we wszystkich warunkach; negatywne konsekwencje dla modela doprowadziły do stłumienia tego, czego się nauczyły w drodze obserwacji, lecz zmiana konsekwencji wskutek zaoferowania nagród dostarczyła sposobności do ujawnienia tego zachowania. Bandura traktuje takie wyniki jako zdecydowaną odpowiedź na argumenty tych, którzy przekonują, że przemoc i agresywne zachowania, które tak bardzo dominują w telewizji, nie będą odtwarzane przez widzów dopóty, dopóki pokazywani w telewizji przestępcy są karani za swoje działania. Zachowania można się nauczyć przez obserwację, bez względu na konsekwencje dla modela; zasadnicze znaczenie ma to, czy obserwator będzie oczekiwał pozytywnych konsekwencji odtworzenia tego zachowania. Podobnie, inne badanie z tej serii wykazało, że dzieci naśladowały agresywne zachowanie modelów, gdy byli oni ubrani w kostiumy postaci z komiksów. Wyniki te zaprzeczają argumentowi, że przemoc pokazywana w komiksach nie będzie odtwarzana, ponieważ postacie te nie są realne. Zaproponowany przez Bandurę model poczucia skuteczności własnej także dostarczył inspiracji dla wielu badań. Model ten najpierw znalazł potwierdzenie w badaniach nad lękiem i zachowaniem fobicznym. Na przykład Bandura, Adams i Beyer (1977) porównywali skutki terapii opartych na osiągnięciach w wykonywaniu zadań lub na doświadczeniach zastępczych oraz braku terapii w grupie osób cierpiących na lęk przed wężami. Stwierdzili, że terapia oparta na osiągnięciach czy biegłości w wykonywaniu zadań wytwarzała większe, silniejsze i bardziej zgeneralizowane oczekiwania dotyczące skuteczności własnej, niż terapia oparta jedynie na doświadczeniach zastępczych. Poczucie skuteczności własnej było także związane z późniejszym poziomem wykonania zadań z wężami. Model poczucia skuteczności własnej zainspirował wielką ilość badań również w innych dziedzinach. Na przykład Weinberg i in. (1984) werbowali osoby badane, które chciały się odchudzić. Osoby te klasyfikowano jako mające uprzednio wysokie lub niskie poczucie skuteczności własnej na podstawie ich samoopisów zawierających informacje o tym, ile funtów chcą stracić w ciągu najbliższych dwóch miesięcy, a także ocenę ich stopnia pewności, że potrafią tego dokonać. Osoby badane, które wskazywały, że mają przynajmniej 60% pewności, iż stracą zamierzoną liczbę funtów, określano jako mające wysokie wyjściowe poczucie skuteczności własnej, zaś osoby badane przypisujące sobie mniej niż 50% pewności, sklasyfikowano jako mające niskie wyjściowe poczucie skuteczności własnej. Osobom badanym, które przydzielono do warunku wysokiego manipulowanego poczucia skuteczności własnej, powiedziano, że zostały specjalnie wybrane do tego badania, ponieważ testy wykazały, iż są osobami mającymi duże szanse odniesienia sukcesu; w trakcie realizacji tego programu ich zachowanie często przypisywano „nierozpoznanej uprzednio zdolności samokontroli". Uczestnicy przydzieleni do warunku niskiego manipulowanego poczucia skuteczności własnej nie otrzymywali takiej specjalnej informacji zwrotnej. Wyniki wykazały, że osoby badane w warunkach wysokiego wyjściowego i wysokiego manipulowanego poczucia skuteczności własnej bardziej straciły na wadze niż osoby badane w analogicznych warunkach niskiego poczucia skuteczności własnej (zob. także: Weinberg i in., 1981). Hawkins (1992) przyznaje, że teoria poczucia skuteczności własnej Bandury wywarła znaczny wpływ, i że istnieje: „obfity materiał dowodowy wskazujący na związek między poczuciem skuteczności własnej i zachowaniem" (s. 252). Chociaż poczucie skuteczności własnej może być użyteczne w przewidywaniu zachowania,

Charakterystyczne badania i metody badawcze

595

to jednak - przekonuje Hawkins - nie jest uzasadnione twierdzenie, że stanowi ono przyczynę zachowania. Poczucie skuteczności własnej lepiej jest interpretować jako konsekwencję zachowania, a nie jako jego przyczynę (inne zarzuty można znaleźć w pracach: Eastman i Marzillier, 1984; Marzillier i Eastman, 1984; Kirsch, 1980; zob. także odpowiedzi Bandury, 1980, 1984a, 1991a). Litt (1988) badał, czy poczucie skuteczności własnej służy jako determinant przyczynowy zmiany zachowania, czy też lepiej jest interpretować je jako korelat zmiany, która już nastąpiła. Litt manipulował poczuciem skuteczności własnej w grupie studentek i mierzył ich tolerancję na ból w zadaniu, w którym stosowano zimno lub ucisk. Stwierdził on, że: „oczekiwania dotyczące skuteczności własnej wpływały na wykonanie w sposób wykraczający poza to, czego można by oczekiwać jedynie na podstawie wcześniejszych wyników. Zmiany w oczekiwaniach dotyczących skuteczności własnej pozwalały na przewidywanie zmian w tolerowaniu zimna i ucisku. Wyniki te sugerują, że oczekiwania dotyczące skuteczności własnej mogą być przyczynowymi determinantami zachowania w sytuacji awersyjnej" (Litt, 1988, s. 149). Tematami innych badań składających się na tę obszerną literaturę były: poczucie skuteczności własnej a różnice związane z płcią (Poole i Evans, 1989), poczucie skuteczności własnej a starzenie się (Seeman, Rodin i Albert, 1993), a także fizjologiczne korelaty poczucia skuteczności własnej (Bandura i in., 1988; Bandura i in., 1982; Bandura i in., 1985; Wiedenfeld i in., 1990). Jeszcze jedno badanie nad poczuciem skuteczności własnej zasługuje na wzmiankę, ponieważ stanowi dobry przykład tego sposobu podejścia, i ponieważ autor wyraźnie ukazuje związek między poczuciem skuteczności własnej a pewnymi tradycyjnymi zmiennymi osobowościowymi. Cozzarelli (1993) posłużyła się poczuciem skuteczności własnej do przewidywania przystosowania psychologicznego u kobiet poddających się aborcji. Przeprowadziła ponadto przed aborcją pomiary czterech cech osobowości, a mianowicie: optymizmu, kontroli, samooceny i depresji. Włączyła ona do badań te zmienne osobowościowe czy dyspozycyjne ze względu na przekonanie, że takie zmienne wpływają na zdolność jednostki do radzenia sobie ze stresem, dzięki ich wpływowi na poczucie skuteczności własnej. Jest kilka powodów, by sądzić, że: „poczucie skuteczności własnej można uważać za bardziej proksymalny (bezpośredni) predyktor przystosowania postresowego niż osobowość. Po pierwsze, poczucie skuteczności własnej reprezentuje specyficzną poznawczą ocenę swojej zdolności osiągnięcia pożądanego wyniku w określonej sytuacji. Można by oczekiwać, że zmienne dyspozycyjne jako bardziej zgeneralizowane oceny osobistych umiejętności i zdolności będą ważnymi czynnikami wpływającymi na przekonania dotyczące skuteczności w szerokim zakresie różnych okoliczności [...] Chociaż jednak czynniki dyspozycyjne mogą mieć zastosowanie w szerokim zakresie różnych okoliczności, to nie jest prawdopodobne, żeby dostarczyły one reakcji tak dobrze dostosowanych do wymagań określonej sytuacji, jak bardziej specyficzne dla poszczególnych zdarzeń (event-specific) poczucia skuteczności własnej [...] Jednostki o wysokim poziomie samooceny, optymizmu, lub trwałego poczucia kontroli zwykle przypominają sobie swoje przeszłe dokonania w nadmiernie pozytywnym świetle [...] i zwykle miały w przeszłości więcej doświadczeń skutecznego radzenia sobie [...] Na koniec, poczucie kontroli, optymizm i wysoka samoocena są związane ze zwiększoną zdolnością uzyskiwania czy wykorzystywania poparcia społecznego (Cozzarelli, 1993, s. 1225).

596

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

Próbka Cozzarelli składała się z 291 kobiet, u których przeprowadzono aborcję w pierwszych trzech miesiącach ciąży. Kobiety ten na godzinę przed dokonaniem aborcji wypełniały kwestionariusze mierzące samoocenę, optymizm, kontrolę i depresję. Wypełniały one także kwestionariusz mierzący poczucie skuteczności własnej, w którym pytano je, jak dalece są pewne tego, że przed upływem dwóch miesięcy poradzą sobie w tym sensie, że będą w stanie normalnie wykonywać pięć rodzajów czynności (myśleć z przyjemnością o niemowlętach, przejeżdżać koło kliniki, w której dokonano aborcji, spędzać z przyjemnością czas z dziećmi, mieć nadal dobre relacje seksualne oraz oglądać programy telewizyjne lub czytać opowiadania o aborcji). Tuż przed opuszczeniem kliniki kobiety wypełniały kwestionariusze mierzące przystosowanie. Trzy tygodnie później proszono je o wypełnienie kwestionariuszy mierzących przystosowanie postaborcyjne. Cozzarelli przeprowadziła oddzielne analizy przystosowania bezpośrednio po aborcji i przystosowania po trzech tygodniach, a uzyskane rezultaty były zgodne z jej hipotezami. Poczucie skuteczności własnej wykazywało wysoką dodatnią korelację z przystosowaniem bezpośrednio po aborcji. Wysoka samoocena, optymizm i postrzegana kontrola wykazywały nieco niższe dodatnie korelacje z poczuciem skuteczności własnej, lecz analizy ścieżkowe ujawniły, że ich bezpośredni wpływ na przystosowanie był mały. Innymi słowy, czynniki osobowościowe wywierały wpływ na przystosowanie przede wszystkim za pośrednictwem skuteczności własnej. Podobne wyniki uzyskano dla przystosowania po trzech tygodniach. Cozzarelli wyciągnęła z tego wniosek, że zmienne osobowościowe pomagają ludziom stawić czoła stresowym zdarzeniom życiowym zwiększając ich poczucie skuteczności własnej, co z kolei prowadzi do podejmowania wysiłków zmierzających do poradzenia sobie: „Fakt, że poczucie skuteczności własnej było bardziej proksymalnym predyktorem przystosowania postaborcyjnego niż zmienne osobowościowe, może odzwierciedlać to, że jest bardziej prawdopodobne, iż poczucie skuteczności własnej, jako czynnik poznawczy specyficzny dla zdarzenia, będzie generował cele, które są specjalnie dostosowane do spełniania wymogów określonej sytuacji" (s. 1232). I na odwrót, biorąc pod uwagę ogólny charakter zmiennych osobowościowych, mogą one mieć wpływ na przekonania dotyczące skuteczności własnej w odniesieniu do szerokiego zakresu sytuacji. Takie skoncentrowanie się na zmiennych poznawczych, wpływających na zachowanie w specyficznej sytuacji, a nie na ogólnych dyspozycjach, oddziałujących słabiej w szerokim zakresie sytuacji, jest charakterystyczną cechą podejścia, które w kategoriach teorii uczenia się społecznego sformułowali Albert Bandura i Walter Mischel.

Walter Mischel Jak już pisaliśmy w końcowej części rozdziału 7., książka Waltera Mischela (1968) Personality and assessment (Osobowość i ocena) zawierała krytykę tradycyjnych teorii osobowości, która wywarła duży wpływ na innych przedstawicieli tej dziedziny psychologii. Szeroko cytowana była jego konkluzja, że: „być może z wyjątkiem inteligencji, nie zademonstrowano wysoce zgeneralizowanych spójności zachowania, a zatem koncepcja cech osobowości jako ogólnych predyspo-

Walter Młschel

597

zycji jest nie do utrzymania" (Mischel, 1968, s. 140). Zwróćmy uwagę na dwa kluczowe terminy w tej konkluzji: „wysoce zgeneralizowane" oraz „ogólne predyspozycje". Mischel nie odrzuca idei, że jednostki mają osobowości odróżniające je od innych jednostek, i że te osobowości wpływają na ich zachowania. Wysunął on jednak tezę, że idea ogólnych tendencji, które działają autonomicznie w szerokim zakresie sytuacji, nie ma przekonującego poparcia empirycznego. Mischel sam próbował (np. 1965) użyć ogólnych cech osobowości jako predyktorów sukcesu nauczycieli Korpusu Pokoju. Ta próba nie powiodła się, a dokonany przez niego przegląd literatury na temat trafności prognostycznej ogólnych, samoopisowych miar osobowości wykazał, że współczynnik korelacji między wynikami dla tych miar a rzeczywistym zachowaniem Walter Mischel rzadko przekraczał 0,30. Mischel utworzył termin „współczynniki osobowościowe" dla określenia takiego niskiego poziomu trafności prognostycznej, a swoją krytykę sformułował w postaci empirycznego wyzwania: albo dostarczymy danych świadczących o tym, że ogólne zmienne osobowościowe istotnie wykazują spójność międzysytuacyjną, albo przyjmijmy inne podejścia teoretyczne do wyjaśnienia roli jednostek w generowaniu ich zachowania. Wyzwanie sformułowane przez Mischela wywołało dyskusję nad zagadnieniem „osoba czy sytuacja", która dominowała w literaturze przez prawie dwa dziesięciolecia. Wielu badaczy osobowości podjęło to wyzwanie i usiłowało dostarczyć niezbędnych danych (np. Bem i Allen, 1974; zob. rozdz. 7.), podczas gdy wielu innych wróciło do „interakcjonistycznych" sformułowań, wysuwanych wcześniej przez takich teoretyków, jak Henry Murray (zob. rozdz. 6.), chociaż często najwyraźniej nie wiedzieli oni nic o tych swoich intelektualnych antenatach. Mischel sam próbował odpowiedzieć na własne wyzwanie, zarówno zbierając dane, jak i przedstawiając: „nowe ujęcie osobowości w kategoriach poznawczej koncepcji uczenia się społecznego" (1973; zob. także: 1977, 1979, 1984, 1990, 1993). Kenrick i Funder (1988) doszli do wniosku, że dziedzina ta „odniosła korzyść" z tego sporu. Jeden z niewątpliwych zysków przybrał postać opracowanego przez Mischela nowego modelu osobowości. Zanim przejdziemy do nowego ujęcia Mischela, ważne jest zdanie sobie sprawy z trzech głównych cech jego podejścia, które wiążą je ściśle z podejściem Alberta Bandury. Po pierwsze, model Mischela jest nierozłącznie związany z wynikami badań empirycznych i wywodzi się z tych wyników. Po drugie, Mis-

598

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

chel kładzie nacisk na konstruowanie przez jednostkę środowiska, w którym się ona zachowuje. Pod tym względem wyraźny jest związek podejścia Mischela z koncepcją George'a Kelly'ego, z którym studiował na Ohio State University. Na koniec, Mischel ujmuje wkład osoby w zachowanie w kategoriach zbioru poznawczych zmiennych osobowych, które z kolei definiują osobowość. Nie są to ogólne, transsytuacyjne tendencje, a raczej, bardzo podobnie jak specyficzne poczucie skuteczności własnej w koncepcji Bandury, wiążą się ze specyficzną sytuacją i/lub dziedziną zachowania. Mamy tu do czynienia z godnym uwagi paradoksem. Mischel sądzi, że w zachowaniu występują różnice indywidualne, ponieważ jednostki mają swoiste strategie „jeśli... to...", które powodują, iż zachowują się one w charakterystyczny sposób w danej sytuacji, lecz prowadzą do zmienności zachowania w różnych sytuacjach. W rezultacie tradycyjni teoretycy i badacze osobowości, ze względu na swą przyjętą milcząco strategię polegającą na łączeniu zachowań występujących w różnych sytuacjach przez konstruowanie ogólnych dyspozycji, w rzeczywistości niweczą tę specyficzną indywidualność, którą mają badać! Psychologowie osobowości krytykują eksperymentalistów za uniemożliwianie wykrycia wpływów osobowości przez łączenie danych dotyczących różnych osób badanych, lecz sami popełniają analogiczny błąd, kiedy łączą dane dotyczące różnych sytuacji. Celem Mischela jest opracowanie takiego sposobu pojmowania osobowości, który uznaje i podtrzymuje charakterystyczną skłonność danej jednostki do zachowywania się w określony sposób w określonej sytuacji. Podobnie jak Bandura, Mischel przyjmuje podejście „mikro" do zachowania i właśnie ta orientacja odróżnia jego model od modeli tradycyjnych teoretyków osobowości. Walter Mischel urodził się w Wiedniu w 1930 r., lecz jego rodzina w 1938 r. uciekła przed hitlerowcami i wyemigrowała do Nowego Jorku. Początkowo interesował się sztuką, lecz w 1951 r. zaczął studiować psychologię kliniczną w Kolegium Miejskim (City College) w Nowym Jorku. Pracował jako pracownik socjalny, a następnie w latach pięćdziesiątych ukończył studia podyplomowe na Uniwersytecie Stanu Ohio, gdzie był pod wpływem Kelly'ego, jak również Juliana Rottera i pierwszej generacji amerykańskich przedstawicieli teorii uczenia się społecznego. Mischel wykładał na kilku uniwersytetach, zanim w 1962 r. przeniósł się do Stanfordu, gdzie on i Bandura położyli podwaliny pod podejście rozpatrujące osobowość w kategoriach teorii uczenia się społecznego. W rokul983 przeniósł się na Uniwersytet Kolumbia, gdzie kontynuuje swoją pracę naukową, która wywiera poważny wpływ na wielu badaczy. Mischel w 1978 r. otrzymał Nagrodę za Wybitne Osiągnięcia Naukowe, przyznaną mu przez Sekcję Psychologii Klinicznej Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego, a w 1982 r. analogiczną nagrodą wyróżniło go Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne.

Poznawcze zmienne osobowe W pierwotnej wersji swej nowej koncepcji osobowości sformułowanej w kategoriach poznawczego uczenia się społecznego, Mischel (1973) wyraźnie dał do zrozumienia, iż nie twierdzi, że ludzie nie wykazują żadnej spójności zachowania, ani że różnice indywidualne nie są ważne, ani też że sytuacje są głównymi

Poznawcze zmienne osobowe

599

determinantami zachowania. Dowodził natomiast, że ludzie mają imponującą zdolność rozróżniania sytuacji, i że nasze modele osobowości muszą wyjaśniać zarówno rozbieżność (dywergencję) zachowania w różnych sytuacjach, jak i jego spójność. Nasze „swoiste historie uczenia się społecznego" wytwarzają swoiste znaczenia bodźców. Prace Mischela nad zdolnością dzieci do odraczania gratyfikacji (np. Mischel, Ebbesen i Zeiss, 1972) przekonały go o sile takich „poznawczych transformacji" bodźców. Dzieci, które nauczono przekształcać poznawczo obiekty będące nagrodą, takie jak słone paluszki lub cukierki ślazowe, odpowiednio w małe brązowe patyczki lub kłębki bawełny, mają znacznie większą zdolność czekania na nagrodę: „Uznanie swoistej (idiosyncratic) organizacji zachowania u każdej osoby sugeruje, że oceny dotyczące jednostki muszą przynieść bardzo ograniczony sukces, jeśli usiłują określić daną osobę za pomocą jakiejś zgeneralizowanej cechy, zaliczyć ją do kategorii diagnostycznych czy typologicznych, lub oszacować jej przeciętną pozycję na przeciętnych czy modalnych wymiarach" (Mischel, 1973, s. 260). Naprawdę użyteczne są bezpośrednie samoopisy lub informacje o przeszłym zachowaniu danej osoby w podobnych sytuacjach: „Tak więc, podczas gdy tradycyjny paradygmat osobowości traktuje cechy jako intrapsychiczne przyczyny spójności zachowania, niniejsze stanowisko uważa je za terminy podsumowujące (etykiety, kody, konstrukty organizujące) stosowane do opisu obserwowanego zachowania" (1973, s. 264). Mischel dochodzi do wniosku, który wydaje się bardzo podobny do wypowiedzi George'a Kelly'ego, że badanie cech ogólnych może powiedzieć nam więcej o aktywności poznawczej danego zwolennika teorii cech, niż o przyczynach zachowania osoby badanej. Mischel proponuje, żebyśmy zamiast posługiwać się ogólnymi wymiarami cech, interpretowali różnice indywidualne w zachowaniu w kategoriach pięciu „zmiennych osobowych poznawczego uczenia się społecznego" („cognitwe social learning person variables"), które wyjaśniają różnice indywidualne pod względem sposobu, w jaki ludzie pośredniczą w oddziaływaniach bodźców i generują charakterystyczne wzorce zachowania. Opisuje on uzasadnienie tych zmiennych oraz ich charakter w następującym fragmencie: W poszukiwaniu zmiennych osobowych rozsądne wydaje się dokładniejsze przyjrzenie się temu, co dana osoba konstruuje (constructs) w określonych warunkach, zamiast dążenia do wywnioskowania, jakie ogólne cechy posiada ona generalnie, i włączania tego do opisów jej poczynań w specyficznych warunkach psychologicznych, w których będzie się lub nie będzie oczekiwać wystąpienia danego zachowania [...]. Proponowane podejście do osobowości, interpretujące ją w kategoriach poznawczego uczenia się społecznego, dokonuje zmiany jednostki badań - zamiast cech ogólnych wywnioskowanych na podstawie przejawów behawioralnych, wprowadza indywidualne czynności poznawcze i wzorce zachowania, badane w relacji do specyficznych warunków, które je wywołują, podtrzymują i modyfikują, i które one z kolei zmieniają (Mischel, 1968). Centrum uwagi przenosi się z prób porównywania różnych jednostek i uogólniania, „jakie one są", do oceniania, co one robią - behawioralnie i poznawczo - w powiązaniu z warunkami psychologicznymi, w których to robią [...] Proponowane zmienne osobowe poznawczego uczenia się społecznego dotyczą przede wszystkim kompetencji czyli zdolności danej jednostki do konstruowania (gene-

600

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego rowania) różnych zachowań w odpowiednich warunkach. Następnie trzeba uwzględniać kodowanie i kategoryzowanie zdarzeń przez daną jednostkę. Ponadto wszechstronna analiza zachowań, które dana osoba przejawia w określonych sytuacjach, wymaga zwrócenia uwagi na jej oczekiwania dotyczące wyników, subiektywne wartości tych

wyników, oraz jej systemy autoregulacyjne i plany (Mischel, 1973, s. 256).

W późniejszej pracy Wright i Mischel (1987) przedstawili to stanowisko bardziej szczegółowo. Przyjmując koncepcję, którą wcześniej sformułowali Henry Murray i Gordon Allport, wykazali oni, że dana cecha będzie wpływać na zachowanie tylko w pewnych warunkach. Na przyldad dana osoba będzie przejawiać agresywne zachowanie tylko w pewnym ograniczonym zbiorze okoliczności, np. wtedy, gdy jest znieważona słownie lub sprowokowana; a zatem ogólna etykietka „agresywna" będzie w odniesieniu do tej osoby nieścisła i myląca. Ponadto Wright i Mischel (1988) wskazują, że kiedy laicy opisują czyjeś zachowanie, to zwykle „asekurują się" dodając warunkowy modyfikator w celu wskazania, ldedy wystąpi dane zachowanie. Jest bardziej prawdopodobne, że ludzie powiedzą: „Fred jest agresywny, gdy ktoś kwestionuje jego autorytet", niż że powiedzą „Fred jest agresywny".

Paradoks spójności i prototypy poznawcze W trakcie swych usiłowań zmierzających do uzyskania danych potwierdzających istnienie międzysytuacyjnej spójności zachowania, Bem i Allen (1974) zwrócili uwagę na istnienie pewnego paradoksu: z jednej strony ludzie mają nieodparte intuicje potwierdzające istnienie ogólnych dyspozycji, które prowadzą do międzysytuacyjnej spójności odpowiednich zachowań, z drugiej jednak strony dane badawcze nie potwierdzają istnienia takiej spójności. Mischel i Peake (1982) reagują na ten paradoks w dwojaki sposób: zastępują go nowym paradoksem i próbują wyjaśnić ten nowy paradoks w kategoriach podejścia kładącego nacisk na „prototypy poznawcze". Na początek Mischel i Peake powtórzyli badanie Bema i Allena posługując się danymi zebranymi na Carleton College, a dotyczącymi międzysytuacyjnej spójności różnych zachowań określanych pojęciem sumienności. Podobnie jak w badaniu Bema i Allena, stwierdzili oni, że różne grupy oceniających zgadzały się w swych ocenach sumienności tych osób w badanej próbce, które relacjonowały, że są mało zmienne pod względem sumienności, natomiast mała była zgodność ocen sumienności tych osób badanych, które podawały, że są bardzo zmienne pod względem sumienności. Kiedy jednak podobną analizę przeprowadzono na rzeczywistym sumiennym zachowaniu w różnych sytuacjach, zamiast na ocenach rówieśników, uzyskano niewiele dowodów świadczących 0 międzysytuacyjnej spójności w przypadku obu grup osób badanych. Mischel 1 Peake wskazują, że zgodność oceniających co do sumienności osób badanych była znaczna w obu badaniach w odniesieniu do mało zmiennych studentów, jednakże zgodność ta nie znalazła odzwierciedlenia w znacząco większej międzysytuacyjnej spójności zachowania u tych rzekomo „spójnych" badanych. Mischel i Peake stanęli więc wobec nowego paradoksu, który wystąpił w ich replikacji: badani sklasyfikowani jako mało zmienni (a więc przypuszczalnie „spójni") są istotnie oceniani jako „spójni", lecz w rzeczywistości nie wykazują wyższego poziomu międzysytuacyjnej spójności zachowania. Jak w przypadku paradoksu

Paradoks spójności i prototypy poznawcze

601

Bema i Allena, intuicyjne przekonania dotyczące spójności zachowania nie są zgodne z danymi badawczymi. Mischel i Peake próbują wyjaśnić ten „dający się replikować paradoks" zgodnie z nową koncepcją osobowości, sformułowaną wcześniej przez Mischela w kategoriach poznawczego uczenia się społecznego, oraz zgodnie z zaprezentowanym uprzednio przez Cantora i Mischela (np. 1979) podejściem, interpretującym kategoryzację osób w świetle „prototypu poznawczego". Za punkt wyjścia przyjęli oni konlduzję, że chociaż dane dostarczają niewielu dowodów międzysytuacyjnej spójności zachowania, to jednak świadczą one o jego stałości w czasie. Z perspektywy nowej koncepcji Mischela ma to sens, zarówno dlatego, że można oczekiwać, iż zależności występujące w danej sytuacji nie zmienią się w czasie, jak i dlatego, że kompetencje danej osoby, jej kody, oczekiwania, wartości i plany trwają w czasie. Z drugiej strony, różne sytuacje mogą wyzwalać bardzo różne poziomy zmiennych osobowych. Te efekty mogą wyjaśnić spójność czasową; co jednak wyjaśnia zwodniczą percepcję spójności międzysytuacyjnej? Podejście kładące nacisk na „prototypy poznawcze" sugeruje, że kategorie naturalne mają „rozmyte" definicje, i że obiekty należące do tych kategorii różnią się pod względem tego, jak dalece są one prototypowe. Na przykład trudno jest określić jednoznacznie i zdecydowanie przynależność do kategorii „ptak", lecz większość ludzi zgodziłaby się, że rudzik jest dobrym (czyli prototypowym) przykładem ptaka, zaś struś nie jest takim przykładem. To podejście do spójności, oparte na pojęciu prototypu poznawczego, sugeruje, że: „wrażenie spójności opiera się w zasadzie na obserwacji stałości czasowej tych zachowań, które nie są wysoce istotne (ważne) dla danego prototypu, lecz jest niezależne od stałości czasowej zachowań, które są wysoce istotne dla tego prototypu. I na odwrót, spostrzeżenie zmienności wynika z obserwacji niestałości czasowej wysoce istotnych aspektów" (Mischel i Peake, 1982, s. 750). Gdy analizę tę zastosuje się do danych Carletona dotyczących sumienności, prowadzi ona do hipotezy, że ludzie, którzy mówią, iż cechuje ich spójność międzysytuacyjna, będą wykazywać większą stałość w czasie, lecz nie większą spójność między sytuacyjną niż ci, którzy mówią, iż nie cechuje ich spójność; jednakże ta różnica pod względem stałości czasowej wystąpi tylko w odniesieniu do zachowań, które są prototypowymi przykładami sumienności. Aby sprawdzić tę hipotezę, zachowania świadczące o sumienności podzielono na bardziej i mniej prototypowe. Układ wyników był zgodny z hipotezą; tzn. nie uzyskano danych świadczących o międzysytuacyjnej spójności dla któregokolwiek zbioru zachowań w którejkolwiek grupie badanych. Z drugiej strony, ci badani, którzy postrzegali siebie jako wysoce spójnych pod względem sumienności, wykazywali istotnie większą stałość czasową w odniesieniu do zachowań prototypowych niż badani, którzy postrzegali siebie jako wysoce zmiennych, natomiast nie było różnicy między tymi dwiema grupami pod względem przeciętnej stałości czasowej w zakresie zachowań mniej prototypowych. Mischel i Peake wyciągnęli stąd wniosek, że ocena stałości czasowej zachowań prototypowych prowadzi ludzi do (błędnej) konkluzji, iż są spójni, bez względu na rzeczywiste poziomy międzysytuacyjnej spójności zachowania. Innymi słowy, popełniamy błąd poznawczy, myląc stałość czasową kluczowych zachowań z ogólną spójnością międzysytuacyjną, co prowadzi do przeceniania tej ostatniej. Ten poznawczy błąd jest odpowiedzialny za „dający się replikować paradoks", który zaobserwowali Mischel i Peake (1982; zob. także: Mischel i Peake, 1983; Peake i Mischel, 1984; oraz Mischel, 1984). Bem i Allen doszli do wniosku,

602

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

że paradoks spójności pojawił się, ponieważ badacze szukali spójności w niewłaściwym miejscu, i że spójności międzysytuacyjnej możemy oczekiwać tylko „u niektórych ludzi w niektórych wypadkach". Analogicznie, Mischel i Peake konkludują, że możemy oczekiwać dowodów spójności czasowej, ale nie spójności międzysytuacyjnej: Paradoks spójności może być paradoksalny tylko dlatego, że szukaliśmy spójności w niewłaściwym miejscu. Jeśli nasze wspólne percepcje spójnych cech osobowości są istotnie zakorzenione w obserwacji stałych czasowo aspektów zachowania, które są prototypowe dla określonej cechy, to paradoks ten może być bliski rozwiązania. Zamiast szukać wysokich poziomów spójności międzysytuacyjnej - zamiast szukać ogólnych przeciętnych - powinniśmy zidentyfikować jedyne w swoim rodzaju skupienia czy zbiory stałych czasowo prototypowych zachowań, kluczowych aspektów, które charakteryzują daną osobę nawet przez długie odcinki czasu, lecz niekoniecznie w wielu czy wszystkich prawdopodobnie istotnych sytuacjach (1982, s. 753-754).

Teoria poznawczo-afektywnego systemu osobowości W swej najnowszej, pracy Mischel, współdziałając z Yuichi Shodą (Mischel i Shoda, 1995; zob. także: Shoda, Mischel i Wright, 1989, 1993a,b, 1994), przedstawił teorię poznawczo-afektywnego systemu osobowości, która godzi zakładaną niezmienność cech osobowości w czasie i ich niezmienność dla różnych sytuacji, z widoczną zmiennością zachowania w zależności od sytuacji. Shoda i Mischel przede wszystkim rozróżnili dwa odmienne podejścia do osobowości. Podejście klasyczne ujmuje osobowość w kategoriach dyspozycji behawioralnych. W podejściu tym zwykle dąży się do uzyskania „prawdziwego wyniku" danej osoby dla określonej cechy przez sumowanie (lub obliczanie przeciętnej) jej zachowań na tym wymiarze w wielu różnych sytuacjach. Na przykład ocenę życzliwości danej osoby można otrzymać dodając oceny stopnia życzliwości (lub obliczając ich średnią), jaką ta osoba wykazuje w pewnym zakresie sytuacji. Przyjmuje się tu milcząco założenie, że zmienność zachowania w różnych sytuacjach odzwierciedla błąd. Drugie podejście polega na rozpatrywaniu osobowości w kategoriach charakterystycznych procesów pośredniczących. Procesy te w interakcji ze specyficznymi sytuacjami generują zachowania, które w poszczególnych sytuacjach różnią się w przewidywalny sposób. Przykładem tego podejścia jest dokonana przez Mischela rekonceptualizacja osobowości w kategoriach poznawczego uczenia się społecznego. Podejście to koncentruje się nie na przeciętnej ilości zachowania, lecz na konfiguracji czy wzorcu zachowania danej jednostki. Rysunek 14.9 przedstawia ilość zachowania x, jaką w różnych sytuacjach przejawia osoba A i osoba B. W podejściu rozpatrującym osobowość w kategoriach dyspozycji behawioralnych zmienność ilości czy prawdopodobieństwa danego zachowania w różnych sytuacjach odzwierciedla błąd, a przeciętna dla tych sytuacji stanowi miarę „prawdziwego" poziomu danej cechy. Natomiast w podejściu kładącym nacisk na charakterystyczne procesy pośredniczące chodzi o ustalenie, czy różne wzorce zachowania przejawiane przez A i B są stałe i znaczące.

Teoria poznawczo-afektywnego systemu osobowości

603

Intraindywidualne wzorce zmienności zachowania: zachowanie X

Osoba B Osoba A

0

2

4

6 Sytuacje (warunki)

8

10

12

Rysunek 14.9. Typowe różnice indywidualne pod względem prawdopodobieństwa warunkowego pewnego typu zachowania w różnych sytuacjach. (Źródło: Mischel i Shoda, 1995, s. 247)

Innymi słowy, najwięcej uwagi poświęca się nie ogólnemu poziomowi jakiegoś zachowania u danej osoby, lecz jej charakterystycznemu i stałemu „wzorcowi sytuacja-zachowanie typu «jeżeli..., to...»". Celem Shody i Mischela jest opracowanie teorii dotyczącej charakterystycznych procesów pośredniczących, która pozwoli wyjaśnić różnice indywidualne w odniesieniu do poznawczych i emocjonalnych reakcji na sytuacje. Taka teoria wyjaśniałaby z kolei różnice indywidualne pod względem ogólnego przeciętnego poziomu zachowania, oraz stałych profili zmienności zachowania dla różnych sytuacji („jeżeli..., to..."), jako wyrazu tego samego, będącego podstawą tych profili, systemu osobowości. W tabeli 14.1 wymieniono jednostki pośredniczące, jakie występują w opracowanym przez Shodę i Mischela poznawczo-afektywnym systemie osobowości. Te „jednostki poznawczo-afektywne" są w zasadzie tymi samymi poznawczymi zmiennymi osobowymi, które Mischel zaproponował w swej „rekonceptualizacji" w 1973 r., z dwiema tylko zmianami. Po pierwsze, połączono kompetencje ze strategiami i planami. Dużo ważniejszą zmianą jest dodanie afektów i emocji jako czynników wpływających na przetwarzanie informacji społecznej. Jednostki te oddziałują wzajemnie na siebie, gdy dana osoba wybiera sytuacje, interpretuje je, generuje i reaguje na nie. Istotnie, Shoda i Mischel: „proponują jednoczącą koncepcję systemu osobowości, w której osoby charakteryzuje się zarówno w kategoriach a) jednostek poznawczych (cognitions) i afektywnych ( a f f e c t s ) , które są dostępne i osiągalne [tab. 14.1 w niniejszej książce], jak i b) specyficznej organiTabela 14.1. Typy jednostek poznawczo-afektywnych w systemie pośredniczących procesów osobowości 1. Kodowania: kategorie (konstrukty) dla swego Ja, ludzi, zdarzeń i sytuacji (zewnętrznych i wewnętrznych) 2. Oczekiwania i przekonania: dotyczące świata społecznego, rezultatów zachowania w poszczególnych sytuacjach, oraz efektywności własnej 3. Afekty: uczucia, emocje i reakcje afektywne (z reakcjami fizjologicznymi włącznie) 4. Cele i wartości: pożądane wyniki i stany afektywne; awersyjne wyniki i stany afektywne; cele, wartości i plany życiowe 5. Kompetencje i plany autoregulacji: potencjalne zachowania i skrypty, które można realizować, oraz plany i strategie dotyczące organizowania działania, a także wpływania na rezultaty, oraz na własne zachowanie i stany wewnętrzne Uwaga: oparte częściowo na pracy Mischela (1973). Źródło-. Mischel i Shoda, 1995, s. 253.

604

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

Rysunek 14.10. Uproszczony schemat przedstawiający różne typy poznawczo-afektywnych procesów pośredniczących, które generują charakterystyczne wzorce zachowania danej osoby. Cechy sytuacji są kodowane przez daną jednostkę pośredniczącą, która aktywizuje specyficzne podzbiory innych jednostek pośredniczących, generując charakterystyczne procesy poznawcze i afektywne oraz zachowanie w reakcji na różne sytuacje. Jednostki pośredniczące zostają zaktywizowane w związku z pewnymi cechami sytuacji, zostają zdezaktywizowane (zahamowane) w związku z innymi cechami, i wreszcie, nie mają na nie wpływu pozostałe cechy sytuacji. Zaktywizowane jednostki pośredniczące oddziałują na inne jednostki pośredniczące przez stałą sieć związków, które charakteryzują daną osobę. Związek może być pozytywny (linia ciągła), zwiększający aktywację, lub negatywny (linia przerywana), zmniejszający aktywację. (Źródło: Mischel i Shoda, 1995, s. 2 5 4 )

zacji wzajemnych związków między nimi i psychologicznymi aspektami sytuacji" (1995, s. 254). Rysunek 14.10 przedstawia schematyczny obraz takiego systemu osobowości. (Czytelnik powinien zwrócić uwagę na funkcjonalne podobieństwo między takimi „mapami dziedziny poznawczo-afektywnej" a siecią dynamiczną opisaną przez Raymonda Cattella; zob. rozdz. 8.). W miarę upływu czasu system osobowości będzie: „generował specyficzne profile sytuacja-zachowanie typu «jeśli..., to...» o charakterystycznej wysokości i kształcie" (1995, s. 255). Organizacja związków między jednostkami pozostaje stosunkowo stała dla rozmaitych sytuacji, lecz różne jednostki zostają zaktywizowane przez różne sytuacje. Zmienność zachowania, wyrażona w kategoriach profili sytuacja-zachowanie „jeśli..., to...", jest charakterystyczną i stałą funkcją stanowiącego ich podstawę poznawczo-afektywnego systemu osobowości (CAPS - cognitwe-affectwe personality system): „Reasumując, dzięki interakcjom struktury systemu osobowości z tymi cechami sytuacji, które aktywizują charakterystyczne mechanizmy przetwarzania, poszczególne osoby mogą wybierać sytuacje i doświadczenia społeczne, wyszukiwać je, interpretować, reagować na nie, a także generować je w układach czy wzorcach, które są dla nich typowe" (1995, s. 259-260). W tym procesie teoria CAPS

Obecny status i ocena

Poznawczo-afektywny system osobowości (CAPS)

Psychologiczne cechy sytuacji

Profile sytuacja-zachowanie „jeśli... - to..." Historia biologiczna

605

Konsekwencje bahawioralne, oceny obserwatorów

Historia poznawczego uczenia się społecznego -•

Interakcje równoczesne Wpływy rozwojowe

Podłoże genetyczne

Kultura i społeczeństwo

Rysunek 14.11. Poznawczo-afektywny system osobowości i jego związki z interakcjami równoczesnymi i wpływami rozwojowymi. (Źródło: Mischel i Shoda, 1995, s. 262).

(poznawczo-afektywnego systemu osobowości) dostarcza integracyjnego wyjaśnienia zarówno zmienności behawioralnych przejawów osobowości, jak i stałości stanowiącego ich podstawę systemu osobowości, który je generuje. Rysunek 14.11 ilustruje konsekwencje behawioralne CAPS oraz czynniki rozwojowe, które na niego oddziałują. Model CAPS powstał tak niedawno, że nie został jeszcze przebadany, lecz jest inspirującą propozycją teoretyczną. Przedstawiając ten model, Mischel kontynuuje swoją drogę życiową jako prowokujący do dyskusji myśliciel, pracujący na styku psychologii osobowości i psychologii społecznej. Nowy model jest bardzo sensowny. Problem teraz polega na tym, czy sformułowana przez Mischela teoria, podobnie jak koncepcje Cattella, z którymi się ją porównuje, nie jest zbyt skomplikowana, aby mieć praktyczne czy empiryczne konsekwencje.

Obecny status i ocena Swoją teorię uczenia się społecznego Albert Bandura zbudował wokół kilku kluczowych komponentów. Po pierwsze, znacznie zmodyfikował on konstrukt wzmocnienia, wyjaśniając jego działanie w kategoriach a) informacji, a nie mechanistycznego asocjacjonizmu, oraz b) zauważania i przewidywania konsekwencji zachowania, a nie w kategoriach wzmacniania zachowania wstecz. Ponadto, zamiast koncentrować się na wzmocnieniu bezpośrednim, kładzie on nacisk na wzmocnienie zastępcze i samowzmocnienie. Częścią tych modyfikacji jest ponowne włączenie procesów poznawczych w łańcuch przyczynowy zachowania. Po drugie, podkreśla on znaczenie uczenia się obserwacyjnego jako mechanizmu, za pomocą którego ludzie nabywają i modyfikują zachowania. Modelowanie obejmuje cztery procesy składowe, a mianowicie: uwagę, przechowanie, odtwarzanie

606

Rozdział 14. Albert Bandura i teorie uczenia się społecznego

i motywację. Po trzecie, Bandura twierdzi, że ludzie odgrywają aktywną rolę w konstruowaniu i interpretowaniu środowiska, w którym się zachowują. W ramach tego aktywnego procesu ludzie - dzięki działaniu systemu Ja - obserwują swoje własne zachowanie i oceniają je w kategoriach standardów wewnętrznych. Wreszcie, Bandura określa poczucie skuteczności własnej jako przekonanie danej osoby, że jest zdolna do wytworzenia zachowania, które doprowadzi do pożądanych skutków; posługuje się on tym konstruktem do wyjaśniania wytrwałości działania w danej dziedzinie i ilości wkładanego w nie wysiłku. Model Bandury wywarł ogromny wpływ na współczesną teorię osobowości. Zgodność z orientacją poznawczą, która obecnie tak bardzo dominuje w psychologii, z pewnością przyczynia się do tej osiągniętej przez niego pozycji, lecz wpływ tego modelu w dużym stopniu można przypisać jego teoretycznej klarowności, sile wyjaśniającej oraz dużym możliwościom praktycznego zastosowania. Ponadto, Bandura dostarcza dogodnego pomostu między klasycznymi modelami osobowości, które starają się uporać ze złożonością zachowania ludzkiego, a koncepcjami podkreślającymi rolę uczenia się, które ukazują potężne mechanizmy nabywania zachowania, lecz są stosunkowo jałowe treściowo. Bandura wywodzi się ze skinńerowskiej tradycji uczenia się, w której przeważnie zajmowano się koncepcjami nie związanymi z osobowością, lecz modyfikując gruntownie skinnerowskie pojęcie wzmocnienia i proponując oparcie się na pojęciach systemu Ja i poczucia skuteczności własnej, Bandura dokonał niejako pełnego obrotu i stworzył model, który ma wiele wspólnego z „tradycyjnymi" modelami osobowości. W tym sensie Bandura jest teoretykiem najbardziej odpowiednim do tego, żeby omówieniem jego koncepcji zakończyć niniejsze rozważania nad teoriami osobowości. Jego analizy systemu Ja oraz związanych z nim strategii selektywnej aktywacji i wyłączania samokontroli są w gruncie rzeczy analogiczne do opisów mechanizmów samokontroli u Murraya, Allporta i wielu teoretyków reprezentujących kierunek psychoanalityczny. Jednakże mikroanalityczne podejście Bandury oraz nacisk, jaki kładzie on na czynniki poznawcze, pośredniczące w generowaniu charakterystycznego zachowania w określonych sytuacjach, rzeczywiście różnią go od teoretyków, którzy odwołują się do ogólnych międzysytuacyjnych dyspozycji. Te same uwagi w jeszcze większym stopniu dotyczą Waltera Mischela. Podobnie, Bandura opisuje poczucie skuteczności własnej jako specyficzną zmienną, w odróżnieniu od wcześniejszych konstruktów - poczucia własnej wartości oraz kompetencji - lecz podobieństwo między wspomnianymi teoretykami pod względem treści tych pojęć jest uderzające. Poczucie własnej skuteczności jest ponadto pojęciem, które pozwala Bandurze przedstawić własne, odrębne wyjaśnienie dynamiki lęku. Model ten jest atrakcyjny także dlatego, że tak ściśle wiąże się z badaniami empirycznymi; istotnie, może on służyć za przykład, gdyż opiera się na eksperymentach i generuje eksperymenty. Wreszcie Bandura stosuje pojęcia modelowania i poczucia skuteczności własnej, aby przedstawić przekonujący opis genezy psychopatologii, której podłożem jest lęk. Opis ten prowadzi do specyficznych strategii interwencji terapeutycznej, których skuteczność została udowodniona. Pomimo tych bardzo pozytywnych cech jest kilka spraw, z powodu których można wysunąć zarzuty wobec teorii Bandury. W szczególności, nie omawia on fizjologicznego podłoża cech osobowości, oprócz tego, że poświęcił nieco uwagi fizjologicznym korelatom zmian w poczuciu skuteczności własnej. Podobnie, tylko w bardzo ograniczonym stopniu zajmował się konfliktem, pobudzeniem,

Obecny status i ocena

607

afektem i motywacją. Otrzymaliśmy wyraźny obraz mechanizmów, jakie wchodzą w grę w uczeniu się obserwacyjnym, poczuciu skuteczności własnej i systemie Ja; opisowi temu brak jednak tego emocjonalnego zabarwienia, które nadaje psychoanalitycznym sformowaniom tak autentyczny charakter. Brak także dotyczących jednostek strukturalnych szczegółów, które zapewniają siłę wyjaśniającą i predykcyjną klasycznym teoriom osobowości. Stwierdziwszy to należy przyznać, że te słabości są zrównoważone przez mocne strony, i teoretyczne struktury zaproponowane przez Bandurę uzyskują wysokie oceny za swą przystępność i sprawdzalność. Ponadto, fakt że Mischel niedawno wprowadził afekt jako jedną z jednostek do swej teorii CAPS, stanowi krok w kierunku włączenia brakujących składników afektywnych do opisów zachowania formułowanych w kategoriach uczenia się społecznego. Ta ostatnia uwaga prowadzi do końcowego spostrzeżenia. Pod wieloma względami stanowiska Bandury i Mischela uzupełniają się nawzajem. Bandura opisuje mechanizmy procesów uczenia się, za pośrednictwem których ludzie nabywają tendencje do różnych zachowań, a także przedstawia system Ja, dzięki któremu obserwują oni i oceniają swoje zachowanie. Jak jednak wspomnieliśmy wyżej, nie dostarcza on nam strukturalnego ani dynamicznego modelu osobowości. Z drugiej strony, Mischel opisuje ogólne zmienne osobowe i wyraźnie ukazuje związek między tymi ogólnymi strukturami i bardziej specyficznymi charakterystycznymi zachowaniami danej osoby. Jednakże Mischel nie omawia szczegółowo sposobu nabywania tych strukturalnych i dynamicznych jednostek. Tak więc modele uczenia się społecznego Bandury i Mischela mają w sumie wiele do zaoferowania. Następne modele osobowości z pewnością odniosą korzyść z ich godnych uwagi właściwości.

Perspektywy 1 i wnioski 1 II i•

in i•

Zakończyliśmy już nasz przegląd teorii osobowości. Każda z tych teorii, jak wkrótce czytelnik się przekona, przyjmuje pewien szczególny punkt widzenia w swym dążeniu do opisania i wyjaśnienia charakterystycznych zachowań jednostek. Być może kluczowym faktem, na który reagują wszystkie teorie osobowości, jest przekonanie, że osoba, jaką staliśmy się w wyniku naszej specyficznej historii życia, zdaje się zmuszać nas, żebyśmy nadal trzymali się pewnych charakterystycznych sposobów postępowania. Nie ma to znaczyć, że zachowanie jest niezmienne, ani że bieg naszego życia jest w pełni wytyczony we wczesnym okresie rozwoju. Osobowość - jak wskazuje Erikson - rozwija się stopniowo, i w miarę upływu czasu oraz gromadzenia doświadczeń z pewnością następuje zmiana. Ponadto, nasze zrozumienie swej własnej natury prawdopodobnie jest niekompletne lub złudne, jak twierdzili Freud, Skinner i niemal wszyscy inni teoretycy z wyjątkiem Allporta. Jednakże przesłanie teorii osobowości jest takie, że osoba, jaką się staliśmy, określa naszą ocenę świata, w którym działamy, oraz nasz sposób reagowania na ten świat. Celem teorii osobowości jest dostarczenie ram pojęciowych do określenia charakterystycznej i zintegrowanej natury jednostki i do powiązania tej natury z zachowaniem owej jednostki. W tym ostatnim rozdziale ponownie rozpatrzymy przedstawione już poszczególne teorie, jak również samą naukę o osobowości. Najpierw porównamy te teorie w kategoriach podstawowych wymiarów przedstawionych w rozdz. 1., a zakończymy próbą ukazania pewnego ogólnego spojrzenia na tę dziedzinę.

i fafc

Rozdział JL

Teoria osobowości w perspektywie

Porównanie teorii osobowości Nieco refleksji nad współczesną teorią osobowości Synteza teorii czy wielość teorii

Porównanie teorii osobowości

611

Dobiegła już końca nasza podróż przez trzynaście głównych typów teorii osobowości. Czytelnik, który ze skupioną uwagą odbył tę podróż, musi być z pewnością pod wrażeniem różnorodności i złożoności rozpatrywanych stanowisk. Okazało się, że każdy typ ma pewne odrębne cechy, i że w każdym znaleźliśmy coś zasługującego na aprobatę lub podziw. Wydaje się, że obecnie nadszedł właściwy moment, by zatrzymać się i spróbować zidentyfikować ogólne tendencje, jakie istnieją wbrew ogromnym różnicom między poszczególnymi teoriami osobowości. Jest ważne, aby osoby studiujące tę dziedzinę miały poczucie indywidualności i odrębności każdego punktu widzenia, lecz równie ważne jest to, aby zdawały sobie sprawę z wszelkich wspólnych cech, jakie mogą istnieć w tym kłębowisku sprzecznych twierdzeń i indywidualnych środków wyrazu. W niniejszym, ostatnim naszym rozdziale powracamy do rozpatrzonych już teorii osobowości w poszukiwaniu ogólnych podobieństw i różnic między nimi. Nasze rozważania są zorganizowane wokół wymiarów, które w pierwszym rozdziale zaproponowaliśmy jako odpowiednie do porównywania teorii osobowości. Przedstawimy także kilka zagadnień, które wydają się nam ważne dla określenia przyszłego rozwoju tej dziedziny. Na zakończenie zastanowimy się nad tym, czy należy dążyć do syntezy poszczególnych teorii osobowości w celu uzyskania ogólnej teorii, która byłaby w jak największym stopniu możliwa do przyjęcia przez wszystkie osoby zajmujące się tą dziedziną, a jednocześnie bardziej użyteczna niż jakakolwiek istniejąca teoria.

Porównanie teorii osobowości Porównując teorie, skoncentrujemy się na różnicach pod względem treści, a nie formy. Główny powód nieuwzględniania różnic formalnych wynika z naszego przekonania, że w obecnym stadium rozwoju tych teorii istnieją niewielkie podstawy, by dokonywać wyboru między nimi na tej zasadzie. Wszystkie wymagają znacznego udoskonalenia, zanim będzie można je uznać za choćby w minimalnym stopniu zadowalające z punktu widzenia takich kryteriów, jak jasność sformułowań i adekwatność definicji. Aczkolwiek istnieją wykrywalne różnice między teoriami pod względem tych kryteriów, to jednak różnice te są mniej interesujące i mniej ważne niż występujące między nimi różnice pod względem treści. Z drugiej strony należy coś powiedzieć o względnej efektywności różnych punktów widzenia, jeśli chodzi o ich zdolność generowania badań; powrócimy więc do tego zagadnienia, gdy skończymy omawiać merytoryczne różnice między teoriami. Z naszych rozważań nad współczesnymi teoriami osobowości wynika, że problem ujmowania człowieka jako istoty dążącej, poszukującej, zmierzającej do celu odgrywa obecnie mniej centralną rolę niż kilkadziesiąt lat temu. W ciągu pierwszych trzydziestu kilku lat XX w. było to zagadnienie, które doprowadziło do dramatycznego rozłamu wśród psychologów-teoretyków. McDougall, Watson, Tolman i inni wybitni uczeni poświęcali wiele uwagi problemowi, czy zachowanie ludzkie rzeczywiście ma charakter celowy. Aczkolwiek niektórzy współcześni teoretycy, tacy jak Allport, Murray, Kelly, Rogers i Adler, nadal kładą silny nacisk na celowy charakter zachowania, to jednak opór przeciw temu poglądowi jest obecnie niewielki. Nawet tacy teoretycy, jak Miller, Dollard i Skinner, którzy - jak się

dL

612

Rozdział 15. Teoria osobowości w perspektywie

zdaje - nie uważają celowości za aspekt mający podstawowe znaczenie dla zrozumienia zachowania, nie traktują tej kwestii jako głównej różnicy między własnym stanowiskiem a innymi teoriami. Można podejrzewać, że stosunkowo ogólne pytanie dotyczące celowego charakteru zachowania człowieka zostało zastąpione bardziej szczegółowymi pytaniami odnoszącymi się do takich zagadnień, jak rola nagrody, znaczenie Ja oraz doniosłość motywacji nieświadomej. Ogólnie biorąc, większość teoretyków osobowości zdaje się uważać ludzi za istoty zmierzające do celu. Nawet wtedy, gdy nie przyjmuje się tego za rzecz oczywistą, nie jest to kwestią wywołującą gorące spory. Względne znaczenie nieświadomych determinantów zachowania, w przeciwieństwie do roli determinantów świadomych, jest nadal podstawowym czynnikiem różnicującym poszczególne teorie osobowości. Aczkolwiek kwestia ta zachowała swoje centralne znaczenie, to jednak wydaje się, że w ostatnich latach nastąpiło znaczne przesunięcie obszaru sporów między teoretykami. Początkowo polemika dotyczyła przede wszystkim zagadnienia istnienia motywacji nieświadomej, lecz obecnie kwestią sporną jest raczej to, w jakich warunkach i z jaką siłą ona działa. Niewątpliwie największy nacisk na czynniki nieświadome kładzie teoria Freuda, dużą wagę przywiązują do nich także różne teorie, takie jak Murraya i Junga, które pozostają pod wpływem ortodoksyjnego stanowiska psychoanalitycznego. Na przeciwnym krańcu znajdują się teorie takie, jak Allporta, Skinnera, Rogersa i Bandury, według których motywy nieświadome nie mają większego znaczenia lub odgrywają ważną rolę jedynie u jednostek anormalnych. Wprawdzie wśród teoretyków osobowości występuje obecnie tendencja do większego akceptowania roli motywów nieświadomych, lecz mimo to teoretycy ci różnią się znacznie pod względem nacisku, jaki kładą na te motywy. Znaczne różnice między teoriami występują pod względem zainteresowania procesem uczenia się-, na jednym krańcu mamy szczegółowe omówienie tego zagadnienia u Skinnera, Bandury oraz Millera i Dollarda, a na drugim - brak jakichkolwiek specyficznych rozważań nad uczeniem się w teoriach Junga i Adlera. Eysenck i Cattell poświęcają wiele uwagi temu procesowi, lecz ich koncepcje sprowadzają się przeważnie do próby zestawienia zasad sformułowanych przez innych teoretyków. Większość teoretyków osobowości zadowala się rozpatrywaniem rozwoju w kategoriach ogólnych zasad, takich jak dojrzewanie, indywidualizacja, identyfikacja, samorealizacja itp., nie starając się przedstawić szczegółowego obrazu procesu uczenia się. Zauważmy, że pomimo braku szczegółowego omówienia, procesy uczenia się odgrywają ważną, choć ukrytą rolę w wielu rozpatrywanych tu teoriach. Tak więc rozważania Freuda nad nabywaniem wyborów obiektu przez dziecko z pewnością trzeba rozumieć w kontekście zasad uczenia się. Podobnie uwaga, jaką Murray poświęcił roli presji okresu dzieciństwa w rozwijaniu potrzeb, kateksji i kompleksów, wyraźnie świadczy o uznawaniu przez niego ważności uczenia się, nie mówiąc już o jego stwierdzeniu, że „historia osobowości to osobowość". Aczkolwiek sam proces uczenia się jest, być może, nieco pomijany, to jednak wytwory uczenia się, czyli struktura osobowości, cieszą się wielkim zainteresowaniem. Jedną z najbardziej specyficznych cech poszczególnych teorii osobowości są liczne i charakterystyczne schematy obrazujące strukturę osobowości. Do tych, którzy najbardziej szczegółowo opisują strukturę osobowości, należą Allport, Cattell, Freud, Jung, Murray i Eysenck. Dawniej występowała tendencja, zgodnie

Porównanie teorii osobowości

613

z którą teoretycy, którzy byli najbardziej zainteresowani procesem uczenia się, zajmowali się najmniej wytworami uczenia się, i vice versa. Obecnie jednak teoretycy, którzy w swych analizach wyraźnie pomijają bądź uczenie się, bądź strukturę, skłonni są kompensować ten brak, zapożyczając zbiór sformułowań z innej teorii, skupiającej swe zainteresowania na pominiętej przez nich dziedzinie. Najlepszą ilustracją tej tendencji są podjęte przez Millera i Dollarda próby włączenia do ich teorii uczenia się strukturalnych pojęć psychoanalizy. Wskazaliśmy już fakt, że większość amerykańskich psychologów minimalizuje rolę czynników dziedzicznych jako determinantów zachowania. Jednakże wielu z przedstawionych przez nas teoretyków jasno i wyraźnie podkreśla doniosłe znaczenie tych czynników. Cattell jest przekonany o centralnej roli determinantów genetycznych i spodziewa się, że jego sposób podejścia do badań nad zachowaniem rzuci światło na szczegóły związku między czynnikami genetycznymi a zjawiskami z zakresu zachowania. Cattell zarówno w swych pracach teoretycznych, jak i empirycznych wykazuje zainteresowanie wpływem dziedziczności na zachowanie. Jego badania dostarczyły - ogólnie biorąc - silnego poparcia jego teoretycznym poglądom w tej sprawie. Hans Eysenck opowiada się stanowczo za decydującym znaczeniem czynników genetycznych. Istotnie, Eysenck (1991) przekonuje, że: „uwzględnienie przyczyn genetycznych" jest jednym z kryteriów oceny poprawności teorii osobowości. Podobnie, model Graya, opracowany w odpowiedzi na teorię Eysencka, jak również prace Zuckermana nad poszukiwaniem wrażeń i „alternatywną Wielką Piątką", w dużym stopniu odwołują się do mechanizmów genetycznych. W teorii Junga czynniki genetyczne odgrywają ważną rolę; także Freud przypisuje tym czynnikom podstawowe znaczenie. Murray, Allport i Erikson również uznają istotny wpływ dziedziczności, aczkolwiek kładą na tę kwestię nieco mniejszy nacisk niż poprzednio wymienieni autorzy. Skinner często jest błędnie oceniany jako ignorujący czynniki genetyczne, jednakże wielokrotnie opisywał on ważne znaczenie genetycznego wyposażenia jednostki, jak również potężny wpływ historii ewolucyjnej („zbieżności zachowania i wzmocnienia sprzyjające przetrwaniu" - „contingencies of survival") na ukształtowanie się cech charakterystycznych dla danego gatunku. Ponadto, jak wskazaliśmy w końcowej części rozdz. 8., dwa nowe i fascynujące kierunki współczesnych badań nad osobowością dotyczą genetyki zachowania i ewolucyjnej teorii osobowości. Wydaje się, że spośród rozpatrywanych tu teoretyków osobowości najmniejszy nacisk na te czynniki kładą Horney, Kelly, Bandura i Sullivan. Stwierdzamy zatem, że większość teoretyków osobowości uznaje lub podkreśla doniosłe znaczenie czynników dziedzicznych, a kilku połączyło nacisk teoretyczny z badaniami empirycznymi poświęconymi temu zagadnieniu. Kontrast między stanowiskami teoretycznymi Freuda i Kelly'ego stanowi dobry przykład różnic między teoretykami osobowości pod względem nacisku, jaki kładą oni na czynniki działające obecnie bądź też na zdarzenia, które zaszły we wczesnym okresie rozwoju. Podejście Eriksona, teoria bodźca-reakcji Millera i Dollarda, personologia Murraya i teoria interpersonalna Sullivana przypominają teorię Freuda w tym, że podkreślają znaczenie wczesnych doświadczeń, podczas gdy teorie Allporta i Rogersa uwydatniają rolę teraźniejszości, podobnie jak koncepcja Kelly'ego. Rzeczywiste i ważne różnice teoretyczne są tu czasami ukryte wskutek implikacji, że teoretycy, którzy kładą nacisk na wczesne doświadczenia, czynią tak jedynie z powodu fascynacji historią czy przeszłością, a nie ze względu

614

Rozdział 15. Teoria osobowości w perspektywie

na wartość prognostyczną lub aktualne znaczenie tych doświadczeń. Obrońcy znaczenia teraźniejszości utrzymują, że przeszłość może wywierać wpływ jedynie za pośrednictwem czynników działających obecnie. Jeśli więc w pełni rozumiemy teraźniejszość, nie ma potrzeby zajmować się przeszłością. W gruncie rzeczy nie ma prawdziwej rozbieżności poglądów co do tego, że przeszłość wpływa na teraźniejszość tylko poprzez działanie obecnych czynników, sił czy atrybutów (pojęć, archetypów, wspomnień, dyspozycji). Ci, którzy podkreślają doniosłe znaczenie minionych zdarzeń, utrzymują jednak, że znajomość przeszłości jest niezbędna do zrozumienia przebiegu rozwoju, a także do uzyskania informacji o siłach działających w teraźniejszości. Główny spór między tymi dwoma obozami teoretycznymi koncentruje się wokół zagadnienia, czy czynniki wpływające na teraźniejsze zachowanie można określić zadowalająco na podstawie analizy tego zachowania, czy też wiedza o dawnych wydarzeniach może dostarczać szczególnych informacji o decydującym znaczeniu. W odniesieniu do tej kwestii stanowiska teoretyków osobowości wydają się podzielone dość równo. Ciągłość rozwoju jest najbardziej akcentowana w teoriach Eriksona, Freuda, Murraya, Millera i Dollarda, Bandury i Skinnera; w mniejszym stopniu problematyka ta jest obecna także w teoriach Adlera i Sullivana. Z teorii tych wyraźnie wynika, że zdarzenia zachodzące obecnie są w systematyczny sposób powiązane ze zdarzeniami, które miały miejsce w przeszłości, oraz że rozwój jest regularnym i konsekwentnym procesem, dającym się wyjaśnić w kategoriach jednego zbioru zasad. Z drugiej strony, Allport, Kelly i w pewnym stopniu Rogers wyraźnie podkreślają brak ciągłości rozwoju i względną niezależność sposobu funkcjonowania osoby dorosłej od wydarzeń w dzieciństwie czy niemowlęctwie. Jung również kładzie nacisk na nieciągłość rozwoju, aczkolwiek uważa, że ten brak ciągłości zaznacza się przede wszystkim w wieku średnim, kiedy motywy biologiczne zostają w dużej mierze zastąpione przez potrzeby kulturalne i duchowe. Wszyscy ci teoretycy sugerują, że nieco inne zasady mogą być potrzebne do wyjaśnienia tego, co zachodzi w różnych stadiach rozwoju. Nie wszyscy teoretycy osobowości przejawiają duże zainteresowanie procesem rozwoju, lecz większość zainteresowanych tym zagadnieniem zdaje się ujmować rozwój jako proces ciągły, który można przedstawić w kategoriach jednego zbioru teoretycznych zasad. Uzgodniliśmy już, że jedną z cech, która z historycznego punktu widzenia odróżniała jedną teorię psychologiczną od innych, był holistyczny sposób ujęcia. Zgodne z tym spostrzeżeniem jest to, że większość współczesnych teoretyków osobowości można uznać za reprezentujących stanowisko organicystyczne. Na ogół podkreślają oni konieczność ujmowania człowieka jako jednej funkcjonującej całości. Tak więc Allport, Goldstein, Jung, Murray i Rogers sądzą, że nie można zrozumieć jednego elementu zachowania, gdy bada się go w izolacji od reszty funkcjonującej osoby, z jej wyposażeniem biologicznym włącznie. Tylko Skinner oraz Miller i Dollard zdają się nie mieć ochoty na podporządkowanie się tej konwencji i kwestionują potrzebę badania „całej jednostki". Znaczenie pola podkreślają Adler, Erikson, Kelly, Lewin, Murray, Rogers i Sullivan. Jednakże tylko Lewin i Murray podjęli próbę przedstawienia szczegółowego zbioru zmiennych, w kategoriach których można by dokonywać analizy pola, aczkolwiek Rogers i Kelly usilnie starali się kłaść nacisk na fenomenologiczny sposób podejścia do jednostki. Ten względny brak zainteresowania szczegółami analizy wynika logicznie z holistycznych przekonań teoretyków pola, którzy pod ich wpływem

Porównanie teorii osobowości

615

wystrzegają się zestawienia szczegółowych zbiorów zmiennych. Prawie nikt nie przeczy, że ważna jest sytuacja, w jakiej występuje dane zachowanie, aczkolwiek Freud, Jung, Miller i Dollard oraz Skinner poświęcają tej sprawie w swych pracach mniej uwagi niż inni psychologowie. Nie ulega wątpliwości, że współcześni teoretycy osobowości uznają konieczność badania zachowania w sposób „organiczny" (całościowy), bez wyodrębniania małych fragmentów zachowania do badań mikroskopowych. Jednocześnie wśród tych teoretyków zaznacza się coraz silniejsza tendencja do pełnego przedstawienia sytuacji (czyli kontekstu), w jakiej występuje zachowanie. Teoretyk, który akceptuje stanowisko holistyczne, może przyjąć jeden z dwóch sposobów podejścia do kwestii reprezentacji zachowania. Zgodnie z pierwszym z nich efektywna teoria musi być złożona, uwzględniać wiele zmiennych, brać pod uwagę zarówno sytuację, w której występuje dane zachowanie, jak i inne zachowania osoby działającej. Według drugiego wszelkie zachowania jednostki są tak ściśle zespolone ze sobą, a ponadto tak mocno związane ze swym kontekstem środowiskowym, że wszelka próba wyodrębnienia elementów czy zmiennych do badania jest skazana na niepowodzenie. Pierwszy punkt widzenia uznaje złożoność zachowania: wystarczająco złożony model zachowania jest więc niezbędny dla skutecznego przewidywania zachowania. Drugi punkt widzenia kładzie na złożoność zachowania szczególny nacisk: należy oddać sprawiedliwość „wszystkim" aspektom jednostki oraz jej sytuacji, zanim będzie możliwe poczynienie postępów. Jest zrozumiałe, że teorie reprezentujące to drugie stanowisko zazwyczaj silnie akcentują specyficzność czy niepowtarzalność jednostki. Gdy zgodnie z tą teorią obserwator bierze pod uwagę coraz więcej różnych aspektów jednostki, jej zachowania oraz kontekstu tego zachowania, niepowtarzalność każdej jednostki, a nawet każdej czynności musi stać się czymś oczywistym i ważnym. Teoria Allporta jest najbardziej bezkompromisowa w swym dążeniu do pełnego uwzględniania indywidualności. Jak się przekonaliśmy, przyjęcie takiego sposobu podejścia skłoniło Allporta do wysunięcia propozycji, aby poświęcać więcej uwagi idiograficznej metodzie badania zachowania. Ten sam ogólny punkt widzenia podkreślają teorie Adlera i Murraya. Teorie uczenia się w sposób najbardziej jednoznaczny odmawiają decydującego znaczenia kwestii niepowtarzalności zachowania. Aczkolwiek wielu teoretyków poświęca w swych pracach dużo uwagi niepowtarzalności zachowania, to jednak kwestia ta wydaje się mniej typowa dla współczesnej teorii osobowości niż nacisk na ujmowanie organizmu jako całości. Powszechnie uznaje się, że Dollard i Miller oraz Skinner zajmują się raczej małymi jednostkami zachowania, podczas gdy przedstawiciele teorii organicystycznych są bardziej zainteresowani jednostkami obejmującymi całą osobę. Cattell faworyzuje mniejsze jednostki, a Allport i Rogers wolą posługiwać się większymi jednostkami przy opisie zachowania. Pozostali teoretycy dopuszczają szerszy zakres możliwości na kontinuum molekularne-molarne. Na przykład Freud w razie potrzeby potrafił rozłożyć zachowanie na bardzo małe jednostki, lecz umiał także bez trudu traktować całą osobę jako jednostkę. Niemal to samo można powiedzieć o Eriksonie. Znaczenie środowiska psychologicznego, czyli świata doznań, w przeciwieństwie do świata rzeczywistości fizycznej, jest uznawane przez większość teoretyków osobowości, a dla kilku stanowi sprawę zasadniczą. Kelly i Rogers rozwijają ten punkt widzenia w sposób najbardziej jednoznaczny i bezkompromisowy.

Ł..

616

Rozdział 15. Teoria osobowości w perspektywie

Zarzuca się im ignorowanie świata rzeczywistości, spowodowane ich zaabsorbowaniem światem doznań. Zagadnienie to zajmuje także dużo miejsca w wielu teoriach psychoanalitycznych oraz w teorii Murraya. Aczkolwiek nikt nie kwestionuje tego, że sposób, w jaki jednostka spostrzega dane zdarzenie, ma pewien wpływ na sposób, w jaki zareaguje ona na to zdarzenie, to jednak przekonaliśmy się, że procesowi temu niewiele uwagi poświęcali w swych teoriach Cattell, Miller i Dollard, Eysenck oraz Skinner. Ogólnie biorąc, można prawdopodobnie powiedzieć, że teoretycy osobowości są pod większym wrażeniem roli środowiska psychologicznego niż roli środowiska fizycznego. Przekonaliśmy się, że teoretycy osobowości stosują pojęcie Ja (self) w kilku znaczeniach. Uważają Ja albo za grupę procesów psychicznych służących jako wyznacznik zachowania, albo za zbiór postaw i uczuć jednostki dotyczących jej samej. Jednakże, w tej czy innej formie, Ja zajmuje ważne miejsce w większości współczesnych koncepcji osobowości. Nie tylko są teorie, które określa się jako „teorie Ja", lecz wiele innych teorii stosuje to pojęcie jako główny element teoretyczny. Wśród teoretyków, którzy w ten czy inny sposób wyznaczają ważną rolę pojęciu ego lub Ja, znajdują się Adler, Allport, Cattell, Freud, Horney, Erikson, Jung i Rogers. Tylko Eysenck, Skinner, Miller i Dollard oraz Kelly zdają się pojmować zachowanie w taki sposób, że Ja nie odgrywa istotnej roli w ich teoriach. Jest prawdą, że wiele współczesnych sformułowań usunęło lub zmniejszyło subiektywizm, który był nieodłączną cechą wczesnych koncepcji Ja. Istnieje wyraźna tendencja do obmyślania operacji, za pomocą których można mierzyć Ja lub pewne jego aspekty. Można by powiedzieć, że we wczesnych teoriach psychologicznych Ja miało zazwyczaj mistyczne lub witalistyczne implikacje, podczas gdy współczesne Ja zdaje się tracić te właściwości, w miarę jak zostaje poddane przynajmniej częściowej kwantyfikacji. Niewątpliwie teoretycy osobowości są obecnie bardziej zainteresowani Ja oraz procesami towarzyszącymi. Komponentem Ja, któremu poświęca się szczególną uwagę w wielu teoriach, jest poczucie kompetencji jednostki. Motyw kształtowania obszarów doskonałego radzenia sobie w interakcjach ze środowiskiem został wprowadzony formalnie przez White'a (1959), a następnie użyty do zmodyfikowania Freudowskich stadiów rozwoju psychoseksualnego (White, 1960). Motyw ten pojawia się w teoriach osobowości w postaci nacisku, jaki kładł Adler na przezwyciężenie poczucia niższości i dążenie do wyższości, jako jeden z podstawowych kryzysów proponowanych przez Eriksona, w twierdzeniu Allporta, że biegłość i kompetencja wyjaśniają autonomię funkcjonalną pewnych motywów, w zainteresowaniu Kelly'ego dokładnym przewidywaniem konsekwencji, oraz w podanym przez Bandurę szczegółowym opisie poczucia efektywności własnej. Żaden analogiczny motyw nie występuje w teoriach Junga, Eysencka, Rogersa, Skinnera, oraz Dollarda i Millera. Na doniosłe znaczenie determinantów zachowania związanych z przynależnością do grupy zwracają uwagę przede wszystkim te teorie, które znajdują się pod silnym wpływem socjologii i antropologii. Jako przykład mogą tu służyć stanowiska Adlera, Eriksona, Horney i Sullivana. Jest całkiem naturalne, że teoretycy, którzy podkreślają rolę „pola", w jakim zachodzi zachowanie, wykazują także zainteresowanie grupami społecznymi, do których należy jednostka. Zgodny z tym jest fakt, że wszystkich wyżej wymienionych autorów można uważać za teoretyków pola. Żaden z omówionych przez nas twórców teorii nie sądzi, że czynniki związane z przynależnością do grupy są nieważne, aczkolwiek Allport, Jung i Skinner nie

Porównanie teorii osobowości

617

koncentrują się na tych czynnikach. Ogólnie biorąc, wydaje się, że wśród teoretyków osobowości występuje rosnąca tendencja do zajmowania się w sposób konkretny kontekstem społecznokulturowym, w jakim zachodzi zachowanie. Zauważyliśmy, że teoretycy osobowości zazwyczaj starają się o to, by ich teorie były w pewien sposób zakotwiczone interdyscyplinarnie. Większość tych starań koncentruje się na możliwości wzajemnego przenikania się pojęć psychologicznych ze stwierdzeniami i pojęciami nauk biologicznych. Przykładem tej tendencji są teorie Allporta, Freuda, Junga, Murraya i Eysencka. Żaden z omówionych przez nas teoretyków osobowości, może z wyjątkiem Freuda i Junga, nie wydaje się nastawiony na powiązanie swych koncepcji z antropologią i socjologią. Jednakże Dollard i Miller, Freud oraz Murray przejawiają jednakowe zainteresowanie ustanowieniem więzi teoretycznych zarówno z biologią, jak i z naukami społecznymi, Erikson zaś zabiega szczególnie o powiązanie swej teorii z dziedziną historii. Nie ulega więc wątpliwości, że teoretycy osobowości jako grupa są bardziej nastawieni na nauki biologiczne niż społeczne. Istnieją jednak pewne dane świadczące o wzroście zainteresowania stwierdzeniami i teoriami socjologii i antropologii. Różnorodność i wielość motywów u ludzi jest uznawana w pełni w teoriach Allporta, Cattella, Masłowa i Murraya. Każda z nich silnie akcentuje fakt, że zachowanie można zrozumieć tylko przez identyfikowanie i badanie dużej liczby zmiennych motywacyjnych. Teorie Cattella i Murraya stanowią jedyne próby szczegółowego przełożenia tej wielości na zbiór określonych zmiennych. Adler, Erikson, Freud, Eysenck, Bandura, Horney, Rogers i Skinner zdają się preferować badanie zachowania ludzkiego przy zastosowaniu znacznie bardziej ograniczonego zbioru pojęć motywacyjnych. Tak więc chociaż wszyscy teoretycy osobowości interesują się szczegółowo procesem motywacyjnym, to jednak dzielą się na tych, którzy zdecydowali się ujmować motywację w kategoriach stosunkowo małej liczby zmiennych, oraz tych, którzy uważają bardzo dużą liczbę takich zmiennych za niezbędną. Wielu teoretyków osobowości przejawia ciągłe i szczegółowe zainteresowanie osobowością realizowaną, dojrzałą czy idealną. Jest to podstawowy aspekt teorii Rogersa, Allporta i Junga. Zajmuje to również ważne miejsce w pismach Freuda, Adlera, Horney i Eriksona. Do teoretyków, którzy wykazują najmniejsze zainteresowanie szczegółowym opisywaniem czy wyjaśnianiem dojrzałości i samorealizacji, należą Cattell, Miller i Dollard, Skinner, Bandura, Eysenck i Kelly. Jak się już przekonaliśmy, teorie osobowości różnią się znacznie pod względem swego stosunku do zachowania anormalnego. Chodzi nie tylko o to, że niektóre teorie zostały w dużej mierze oparte na wynikach badań neurotyków lub osób z innymi zaburzeniami; wiele teorii ma także dużo do zaoferowania w postaci odpowiednich metod modyfikowania czy leczenia różnych form psychopatologii. Fakt, że psychoanaliza wywodzi się z obserwacji dotyczących pacjentów poddawanych psychoterapii, jest dobrze znany, podobnie jak głęboki wpływ, jaki teoria ta wywarła na zrozumienie i leczenie wszelkich anormalnych form zachowania. Podobną relację można stwierdzić między zaburzeniami zachowania a teoriami Junga, Adlera, Horney i Sullivana. Teoretykiem, który wykazuje najmniejsze zainteresowanie światem psychopatologii, jest Allport. Nasze rozważania miały dotychczas charakter dość ogólny i raczej nie staraliśmy się oceniać każdej teorii z punktu widzenia każdego z tych zagadnień. Bardziej interesował nas ogólny stan współczesnej teorii osobowości niż szczegółowe

618

Rozdział 15. Teoria osobowości w perspektywie

Tabela 15.1. Wielowymiarowe porównanie teorii osobowości Porównywany parametr

Freud

Jung

Adler

Horney

Sullivan

Erikson

Celowość

D

D

D

D

D

D

Nieświadome determinanty

D

D

U

D

U

U

Proces uczenia się Struktura osobowości

U

N

N

U

U

U

D

D

U

U

U

D

Dziedziczność

D

D

D

N

U

Wczesny okres rozwoju

D

N

D

N U

U

D

Ciągłość rozwoju

D

N

D

U

D

D

Podejście organicy styczne

U

D

U

U

U

U

Pole Niepowtarzalność jednostki

N

N

D

D

D

U

U

D

Podejście molarne

U

U

Środowisko psychologiczne

U D

D

U

u u u u

Pojęcie Ja

D

D

D

D

Kompetencja

U

N

D

Przynależność do grupy

U

N

Oparcie w biologii

D

Oparcie w naukach społecznych

D

U

U

U

U

D

D

D

D

U

U

D

D

D

D

D

D

U

N

D

N D

U D

D

U

Wielość motywów

N

U

N

N

U

U

Osobowość idealna

D

D

D

D

U

D

Zachowanie anormalne

D

D

D

D

D

U

Objaśnienia: D - duży nacisk, U - umiarkowany, N - nie przywiązuje się istotnego znaczenia

porównywanie poszczególnych teorii. Tabela 15.1 pozwala skorygować częściowo tę ogólnikowość, wskazując, jakie stanowisko zajmuje każda z teorii w odniesieniu do poszczególnych zagadnień - czy kładzie duży nacisk na dane zagadnienie, czy zajmuje stanowisko umiarkowane, czy też nie przywiązuje do niego istotnego znaczenia. Oczywiście oceny te mają charakter ogólny i przybliżony. Brak precyzji wynika z użycia przy ocenianiu bardzo ogólnych kategorii, a także ze złożoności teorii, co w niektórych wypadkach uniemożliwia ustalenie w sposób pewny, jakie stanowisko zajmuje dany teoretyk w odniesieniu do konkretnego zagadnienia. W każdym razie uzasadnienie tych ocen przedstawiliśmy w poprzednich rozdziałach, wraz ze stosownymi powołaniami na oryginalne źródła. Czytelnicy nie muszą więc przyjmować naszych ocen bezkrytycznie, ponieważ mogą dokonać oceny sami, korzystając z tych samych źródeł, z których my czerpaliśmy dane. W tabeli 15.1 symbol D oznacza, że dana teoria kładzie duży nacisk na określone zagadnienie czy zbiór wyznaczników, symbol U wskazuje, że zajmuje ona stanowisko umiarkowane, symbol N sugeruje, że do określonego zagadnienia czy poglądu nie przywiązuje się istotnego znaczenia. Nie wdając się w dalsze rozważania, możemy powiedzieć, że - według posiadanych przez nas informacji - przeprowadzono pięć wielowymiarowych analiz danych przedstawionych w poprzednich wydaniach Teorii osobowości. Pierwszego takiego badania dokonał przy użyciu analizy czynnikowej Desmond Cartwright (1957), wkrótce po opublikowaniu pierwszego wydania tej książki. Uzyskano cztery czynniki. Pierwszy czynnik obejmuje następujące atrybuty: celowość oraz

Porównanie teorii osobowości

Murray

Allport

Cattell

Eysenck

Kelly

Rogers

Skinner

Dollard i Miller

619

Bandura

D

D

U

N

D

D

N

N

U

D

N

U

U

U

N

N

U

N D

U

U

D

D

U

U

D

D

D

D

D

D

N

N

N

N

U

U

U

D

D

N

N

D

N

N

D

N

U

U

N

N

U

D

U

D

N

U

U

N

N

D

D

D

D

D

U

U

D

N

N

U

D

U

D

N

N

U

D

U

U

N

N

N

U

U

u u u

D

D

u u u u

U

D

N

N

U

D

U

N

N

D

D

N

N

U

U

D

D

N

N

D

N

N

D

U

D

U

N

D

N

D

N

U

U

U

N

U

U

D

D

U

U

N D N

N N

D

U

N U N

U

N D D

N U

U

D

D N N N

N

N U N U N D

N

U

N

N

N

U

N

U

U

U

U

U

U

U

D

N

wyznaczniki związane z przynależnością do grup. Silnie nasycone tym czynnikiem są teorie Adlera, Fromma, Horney, Rogersa i Sullivana. Atrybuty wchodzące w skład drugiego czynnika to struktura, dziedziczność i biologia. Teorie Angyala, Eysencka, Freuda, Junga, Murraya i Sheldona mają duże ładunki tego czynnika. Celowość, traktowanie organizmu jako całości oraz pojęcie Ja to główne atrybuty składające się na trzeci czynnik. Silnie naładowane tym czynnikiem są teorie Allporta, Angyala, Goldsteina oraz Rogersa. Czwarty czynnik obejmuje strukturę oraz dziedziczność i jest ważny tylko w odniesieniu do teorii czynnikowych. Kilka lat później Taft (1960) przedstawił wyniki analizy skupień, przeprowadzonej na danych z tabeli zamieszczonej w pierwszym wydaniu. Ujawniono pięć głównych skupień. Pierwsze skupienie obejmuje teorie Adlera, Fromma, Horney, Murraya i Sullivana, a nazwa zaproponowana dla tego skupienia brzmi: funkcjonalistyczne społeczne teorie pola. Drugie skupienie, rozwojowe podejście do nieświadomych kompleksów i struktur osobowości, zawiera tylko trzy pierwsze teorie psychoanalityczne: Freuda, Adlera i Junga. Teorie Angyala, Goldsteina, Junga i Rogersa tworzą skupienie pod nazwą wrodzona organicystyczna samorealizacja. Czwarte skupienie określono jako ciągły rozwój w interakcji ze środowiskiem społecznym. Silnie naładowane tym czynnikiem są teorie Adlera, Freuda, Murraya i Sullivana. Ostatnie skupienie, które obejmuje teorie Allporta, Cattella, Eysencka, Freuda, Junga oraz Sheldona, zostało określone jako konstytucjonalne struktury osobowości. Schuh (1966) przeprowadził analizę skupień zarówno w odniesieniu do atrybutów, jak i teoretyków. Przedstawimy tu tylko uzyskane przez niego wyniki dotyczące teoretyków. Otrzymano cztery skupienia. Pierwsze skupienie, które

620

Rozdział 15. Teoria osobowości w perspektywie

obejmuje Adlera, Fromma oraz Horney, zostało określone jako nacisk na aspekt społeczny (social emphasis). Drugie skupienie, w którym znalazł się Allport, Angyal, Goldstein, Miller i Dollard oraz Rogers, nazwano naciskiem na Ja (self emphasis). W skład trzeciego skupienia wchodzą Eysenck, Freud, Lewin, Murray i Shełdon, a czwartego - Cattell, Jung i Sullivan. Oba ostatnie skupienia nie otrzymały żadnej nazwy, nie udało się bowiem znaleźć wspólnych cech, które mogłyby posłużyć do scharakteryzowania tak różnych punktów widzenia. W pracy Evansa i Smitha (1972) przeprowadzono analizę czynnikową zarówno atrybutów, jak i teoretyków oraz porównano uzyskane wyniki z rezultatami Schuha. Mimo dodania w rozszerzonej wersji niniejszej książki nowych wymiarów i uwzględnienia większej liczby teoretyków, a także zastosowania innej metody analizy, Evans i Smith stwierdzili znaczne podobieństwo między swymi wynikami a wynikami przedstawionymi wcześniej. W odniesieniu do teoretyków pierwszy czynnik obejmował Binswangera i Bossa, Millera i Dollarda, Cattella, Rogersa, Goldsteina, Angyala oraz Allporta i odpowiadał drugiemu skupieniu Schuha, nazwanemu naciskiem na Ja. W skład drugiego czynnika weszli: Fromm, Horney, Adler oraz Freud; odpowiadał on pierwszemu skupieniu Schuha, które określił on jako nacisk na aspekt społeczny, Evans i Smith czynnik ten nazwali naciskiem na psychoanalizę (psychoanalytic emphasis). Trzeci czynnik, który objął Sheldona, Murraya, Lewina i Freuda, odpowiada trzeciemu skupieniu Schuha. Evans i Smith nazwali go naciskiem na aspekt biologiczny (biological emphasis). W ramach czwartego czynnika, zwanego naciskiem na uczenie się (learning emphasis), znaleźli się: Binswanger i Boss, Skinner, Miller i Dollard, Murray oraz Allport. Autorzy, porównując rezultaty analiz atrybutów, stwierdzili podobną zgodność uzyskanych przez siebie wyników z wynikami otrzymanymi przez Schuha. W ostatnim z tych badań (Campbell, 1980) analogiczną tabelę teorii, zamieszczoną w trzecim wydaniu niniejszej książki, poddano analizie skupień i analizie czynnikowej. Wyniki różniły się od uzyskanych w poprzednich badaniach, zarówno z powodu zmian wprowadzonych w trzecim wydaniu, jak i dlatego, że oceny zamieszczone w tabeli potraktowano w tych analizach jako dane porządkowe, a nie przedziałowe. Wyniki analizy skupień przedstawimy poniżej. Otrzymano sześć skupień. Freuda i Eriksona, najbardziej zwarte skupienie, łączy nacisk na wczesny okres rozwoju. Murray, Rogers i Goldstein reprezentują podejście organicystyczne i nacisk na niepowtarzalność jednostki; nie przypisują też dużej wagi procesom uczenia się. Zarówno Skinner, jak i Cattell nie zajmują się środowiskiem psychologicznym. Czwarte skupienie tworzą Miller i Dollard, oraz Binswanger i Boss, prawdopodobnie z powodu ich braku zainteresowania strukturą osobowości. Horney i Angyal podkreślają znaczenie pojęcia Ja i osobowości idealnej, a ponadto stosują ograniczoną liczbę konstruktów motywacyjnych. Dla ostatniego skupienia, w skład którego wchodzą Allport, przedstawiciele psychologii Wschodu oraz Sheldon, wspólne jest podejście organicystyczne i nacisk na niepowtarzalność, oraz względny brak zainteresowania nagrodą, wczesnym okresem rozwoju, przynależnością do grup i procesami nieświadomymi. Przestroga zawarta w tym artykule mówi, że w takich analizach przypisuje się każdemu wymiarowi jednakową wagę, zarówno w odniesieniu do poszczególnych teoretyków, jak i do porównań między nimi. Jest to racjonalne jako założenie ogólne, lecz niewątpliwie zaciemnia pewne cechy teorii. Na przykład Allport jest oceniany wysoko, jeśli chodzi o nacisk położony na niepowtarzalność, pojęcie Ja i mechanizmy biologiczne. Te oceny są trafne, lecz nie oddają

Nieco refleksji nad współczesną teorią osobowości

621

faktu, że w teorii Allporta niepowtarzalność i pojęcie Ja zajmują szczególnie ważne miejsce. Ponieważ w analizach oceny traktuje się w sposób dosłowny, podczas gdy w rzeczywistości zarówno w poszczególnych teoriach, jak i między nimi występuje fluktuacja skalowania, otrzymane grupy teorii musimy uważać za przybliżenie. Nasuwa się tu pytanie, jak skutecznie różne teorie pełnią funkcję polegającą na generowaniu badań. Zgodziliśmy się już, że jest to najważniejsze kryterium oceny przy dokonywaniu porównań między teoriami; niestety, osiągnięcie zadowalającego poziomu pewności takich porównań jest przy zastosowaniu tego kryterium najtrudniejsze. Niektóre badania zainicjowane przez poszczególne teorie omówiliśmy w poprzednich rozdziałach. Wszystkie teorie odegrały pewną rolę, jeśli chodzi o generowanie badań, lecz różny charakter tych badań, a także złożoność relacji między daną teorią a określonym badaniem umożliwia jedynie przybliżoną ocenę. Biorąc pod uwagę subiektywizm i prowizoryczny charakter naszych ocen, proponujemy, by teorie podzielić na trzy grupy pod względem wykazanej przez nie efektywności inspirowania badań. Do pierwszej grupy należą teorie, które zainspirowały dużą liczbę badań przeprowadzonych w różnych dziedzinach przez rozmaite grupy badaczy. Zaliczymy tu teorię Eysencka, stanowisko Skinnera oraz teorię Bandury. Oddziaływanie każdej z tych teorii wykroczyło poza granice jednej małej grupy ściśle współpracujących ze sobą badaczy, dzięki czemu zagadnienia związane z daną teorią były badane w wielu różnych sytuacjach przez osoby reprezentujące dość różnorodne środowiska. Do drugiej grupy należą teorie, którym towarzyszyła duża liczba badań, jednakże badania te albo miały dość ograniczony zakres, albo były przeprowadzone przez osoby ściśle związane z daną teorią i jej rozwojem. Do grupy tej zaliczylibyśmy teorie Allporta, Cattella, Eriksona, Junga, Murraya, Sullivana, Dollarda i Millera oraz Rogersa. Jak wynika z poprzednich rozdziałów, każda z tych teorii wiąże się ściśle z dużą liczbą badań, a niektóre zostały z nich wyprowadzone. Jednakże w większości wypadków badania te dotyczyły ograniczonego zakresu problemów lub zastosowania małej liczby technik. Ponadto badania te zazwyczaj były przeprowadzone przez niewielu, ściśle związanych ze sobą, badaczy. Do tej kategorii zaliczylibyśmy także Freuda, pomimo ogromnej ilości prac zainspirowanych przez jego teorię w dziedzinie psychologii i poza nią, a to z powodu immanentnej trudności sprawdzenia twierdzeń dotyczących cech danej osoby, które są z definicji niedostępne dla tej jednostki. Trzecia grupa składa się z tych teorii, w wypadku których istnieje niewiele danych o towarzyszących im badaniach. Zaliczyliśmy do niej teorie Adlera, Kelly'ego i Horney. Otuchy dodaje fakt, że wbrew ograniczonym możliwościom teorii osobowości pod względem generowania badań, większość tych teorii wiąże się ze znaczną liczbą przeprowadzonych badań. Niezależnie od wszelkich metodologicznych niedociągnięć tych badań faktem jest, że świadczą one o zainteresowaniu teoretyków sprawdzaniem efektywności własnych teorii w świetle danych empirycznych.

Nieco refleksji nad współczesną teorią osobowości Co można by powiedzieć o przyszłym rozwoju teorii osobowości? Czy są jakieś ważne właściwości, których brak obecnym teoriom, a więc należałoby je nimi

622

Rozdział 15. Teoria osobowości w perspektywie

uzupełnić? Czy niedociągnięcia w teoretycznym sposobie podejścia większości psychologów są możliwe do wykrycia? Czy są zagadnienia, których znaczenie obecnie wzrasta, i które wskazują drogę do prawdopodobnego przyszłego postępu? Wydaje się nam, że są, aczkolwiek trzeba przyznać, iż nie wszyscy psychologowie (lub może nawet nie większość) zgodziliby się z nami co do ścisłego ich określenia. Jesteśmy przekonani, że dziedzina osobowości odniosłaby ogromne korzyści, gdyby psychologowie pogłębili swą wiedzę na temat charakteru i funkcji sformułowań teoretycznych. Aczkolwiek jest wiele aspektów tego pożądanego pogłębienia wiedzy, chyba najważniejszy z nich polega na zrozumieniu podstawowej roli teorii, jaką jest generowanie czy inspirowanie badań. Psychologowie powinni odrzucić myśl, że wywiązali się ze swych obowiązków, jeśli przedstawili sformułowanie teoretyczne, które bierze pod uwagę lub organizuje to, co już jest wiadome w danym obszarze empirycznym. Jeśli teoria nie daje nic więcej poza organizowaniem znanych faktów, to równie dobrze moglibyśmy pozostać na poziomie opisu i zrezygnować z teoretyzowania. Chodzi po prostu o to, że teorie należy oceniać w kategoriach ich zdolności generowania nowych badań. Psychologowie powinni także przejawiać większą chęć zaakceptowania faktu, że założenia dotyczące zachowania, które nie pociągają za sobą konkretnych konsekwencji w odniesieniu do rodzaju wysuwanych przewidywań lub typu gromadzonych danych, są bezwartościowe i oznaczają stratę czasu, wysiłku i papieru. Niech teoretycy skupiają swą uwagę na sformułowaniach, które pozostają w jakimś istotnym związku z zadaniem, jakie stoi przed nimi - badaniem zachowania. Teorii osobowości i badaniom nad osobowością potrzebny jest zarówno większy radykalizm, jak i konserwatyzm. Można by wyrazić to inaczej - jako potrzebę bardziej twórczej wyobraźni i zarazem bardziej krytycznej oceny. Aby osiągnąć sukces, teoretyk musi ukształtować w sobie beznamiętną gotowość do radykalnego pogwałcenia powszechnie przyjmowanych założeń dotyczących zachowania. Powinien on, w możliwie największym stopniu, umieć uwolnić się od stereotypowych poglądów na naturę zachowania. Wykazawszy swą zdolność do stworzenia czegoś nowego, tj. teorii nie uzależnionej sztywno od istniejących koncepcji zachowania, teoretyk powinien następnie wykazać nieugięty konserwatyzm przy rozwijaniu, formalizowaniu i stosowaniu tego punktu widzenia, a także przy testowaniu wynikających z niego konsekwencji. Innymi słowy: teoretycy powinni być skłonni do łamania konwencji, skoro jednak ustanowią nowy zbiór konwencji, to powinni być gotowi do wyczerpującego zbadania ich implikacji. Nie jest możliwe sprawdzanie konsekwencji danej teorii, jeśli teoretyk nie jest skłonny reprezentować tego samego stanowiska przez czas wystarczająco długi, by zostały ustanowione i sprawdzone procedury weryfikacyjne. Nie oznacza to, że powinien trzymać się uporczywie swych koncepcji, pomimo sprzecznych z nimi danych empirycznych. Chodzi o to, że zmiany w teorii powinny być wprowadzane pod wpływem kontrolowanego empirycznego materiału dowodowego, a nie kaprysu lub przelotnej obserwacji. Jest bardzo ważne, aby teoretyk i jego zwolennicy poświęcili się badaniom empirycznym, zamiast zajmować się słownymi sporami czy polemikami. Nie ma większego znaczenia to, który teoretyk osobowości jest najsprawniejszym szermierzem w utarczkach słownych, natomiast decydujące znaczenie ma to, która teoria osobowości jest najbardziej użyteczna pod względem generowania ważnych i sprawdzalnych konsekwencji empirycznych.

Nieco refleksji nad współczesną teorią osobowości

623

Już najwyższy czas, aby teoretyk osobowości został zwolniony z obowiązku usprawiedliwiania sformułowań teoretycznych, które odbiegają od normatywnych czy ogólnie przyjętych poglądów na zachowanie. Aż nazbyt często spotykamy się z faktem, że dana teoria jest krytykowana za nadmierne podkreślanie negatywnych aspektów zachowania lub zbyt duży nacisk na doniosłe znaczenie motywów seksualnych. Wprawdzie „zdroworozsądkowy" pogląd na zachowanie uznaje, że ludzie mają zarówno złe, jak i dobre cechy, a oprócz motywów seksualnych także inne motywy, jednakże nic z tego nie wynika, jeśli chodzi o konstruowanie teorii zachowania. Jak podkreśliliśmy wyżej, teoretyk ma całkowitą swobodę odchodzenia od ogólnie przyjętych, stereotypowych poglądów na zachowanie i wymaga się od niego tylko tego, aby jego twierdzenia dotyczące zachowania były empirycznie użyteczne. Zagadnienie, czy te twierdzenia podobają się przeciętnemu człowiekowi czy też obrażają go, nie ma żadnego znaczenia. Jest zupełnie możliwe, że najbardziej owocne teorie zachowania okażą się ostatecznie wysoce gorszące dla przeciętnego członka naszego społeczeństwa. Równie możliwe jest też sprawdzenie się przeciwnego przewidywania. Nie twierdzimy tu, że teoretycy muszą odrzucać powszechnie przyjęte poglądy na zachowanie, ani że muszą je akceptować. Mają oni swobodę postąpienia w ten lub inny sposób. Ich stanowisko wobec tych poglądów jest neutralne i mogą przyjąć je lub odrzucić według swego życzenia, przy czym ocena ich decyzji opiera się na kryteriach nie mających nic wspólnego z normatywną „słusznością" lub „niesłusznością" ich teorii. Wiele innych, często spotykanych zarzutów wobec różnych teorii ma status równie wątpliwy. Tak więc zarzuty, że dana teoria jest zbyt molekularna, zbyt racjonalna lub zbyt mechanistyczna, odzwierciedlają po prostu poglądy na zachowanie, uznawane przez poszczególnych krytyków. Uwagi takie są bardziej przydatne do określenia stanowiska krytyka niż do oceny teorii. W ostatecznym rozrachunku jedyną skuteczną krytyką istniejącej teorii jest alternatywna teoria, która funkcjonuje lepiej. Jeśli ktoś mówi, że dana teoria jest zbyt molekularna, to pozostaje mu wykazać, że alternatywna teoria posługująca się większymi jednostkami analizy potrafi dokonać tego wszystkiego, co pierwsza teoria, i jeszcze czegoś ponadto. Można wysunąć twierdzenie, że obecnie w psychologii przypisuje się zwykle zbyt małą wartość badaniom empirycznym związanym bezpośrednio z istniejącymi teoriami, a na ogół zbyt dużą nowym sformułowaniom czy spekulacjom teoretycznym przedstawianym po uzyskaniu danego zbioru wyników. Zdaniem wielu psychologów większy prestiż zapewnia stworzenie nowej, choć banalnej teorii, której wyższość nad istniejącymi teoriami nie została wyraźnie wykazana, niż przeprowadzenie badań mających rozstrzygające znaczenie dla poważnej teorii już istniejącej. Psychologowie w swej nabożnej czci dla teorii, nie odróżniając zarazem należycie wyjaśnień podawanych po fakcie od przewidywań formułowanych przed faktem, stworzyli takie warunki, w których występuje maksymalne zainteresowanie tworzeniem nowych teorii i minimalne zainteresowanie sprawdzaniem konsekwencji istniejących teorii. Irytującą, a może i szkodliwą cechą niektórych współczesnych teoretyków osobowości jest skłonność do tego, co można by nazwać teoretycznym imperializmem. Mamy tu na myśli usiłowania, podejmowane po opracowaniu określonego stanowiska teoretycznego, mające na celu przekonanie czytelnika, że jest to jedyny sposób, w jaki można formułować teorię zachowania. Tak więc wielu psycho-

624

Rozdział 15. Teoria osobowości w perspektywie

logów utrzymuje, że jedyny dopuszczalny rodzaj teorii to taki, który uwzględnia ciągłą interakcję z procesami fizjologicznymi; inni sugerują, że owocne są tylko sformułowania „molarne", a jeszcze inni dają do zrozumienia, że kontekst społeczny musi stanowić centrum zainteresowania teoretyka. Nie oznacza to, że przekonania tych teoretyków muszą być błędne; chodzi jedynie o to, że tworzenie teorii jest niewątpliwie przykładem „swobodnej inicjatywy". Żaden teoretyk nie ma prawa mówić innym teoretykom, co mają robić. Jest on w pełni uprawniony do wyrażania własnych przekonań i do wiązania ich z możliwie największą liczbą danych świadczących o ich użyteczności. Może on nawet zechcieć połączyć swą teorię i dane empiryczne z racjonalnymi argumentami (które uważa za przekonywające) uzasadniającymi, dlaczego ten sposób podejścia okaże się w końcu owocny. Natomiast sugerowanie, że tylko w ten sposób musi być realizowany postęp w zakresie teorii, jest nonsensem i może jedynie wywołać zamieszanie w umysłach osób studiujących tę dziedzinę. Niech teoretyk przedstawia teorię w sposób możliwie najbardziej przekonujący, lecz niech respektuje fakt, że nie istnieje teoretyczna pewność. Wszystkie teorie osobowości przyjmują przynajmniej słabe założenia dotyczące istnienia jakiejś formy struktury osobowości. Chociaż więc niektórzy teoretycy bardziej niż inni podkreślają znaczenie czynników zewnętrznych czy sytuacyjnych, wszyscy zgadzają się, że istnieje pewien stopień stałości osobowości, i że ta stałość generalizuje się na różne okresy i różne sytuacje. Różnice teoretyczne między przedstawicielami teorii cech, takimi jak Allport czy Cattell, a zwolennikami determinizmu sytuacyjnego, takimi jak Hartshorne i May (1928, 1929), doprowadziły w dwudziestoleciu międzywojennym do ożywionego sporu połączonego z realizacją programów badawczych. Jak powiedzieliśmy w rozdziale 7., w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. kwestia ta pojawiła się znowu jako ważny temat polemik teoretycznych oraz badań (np. Bem i Allen, 1974; Endler i Magnusson, 1976\ Interactional psychology of personality, 1976; Epstein i 0'Brien, 1985; Kenrick i Funder, 1988; Magnusson i Endler, 1977b; Mischel, 1968, 1984; Zuroff, 1986). Zwolennicy teorii cech, o czym przekonaliśmy się najlepiej na przykładzie Cattella, są przekonani, że jednostki można porównywać w kategoriach cech, czyli trwałych dyspozycji, i że znając wynik jednostki w zakresie danej cechy, można w znacznym stopniu przewidzieć jej zachowanie w rozmaitych sytuacjach. Wyznawca determinizmu sytuacyjnego jest przekonany, że zachowanie jest przeważnie konsekwencją warunków środowiskowych, czyli sytuacji, w której znajduje się dana jednostka. Tak więc zachowanie jest wywoływane przez bodźce, a nie emitowane pod wpływem jakiejś trwałej cechy czy dyspozycji. Stanowisko pośrednie głosi, że dyspozycje czy cechy jednostki wpływają na sytuację, w której się ta jednostka znajduje, oraz na bodźce środowiskowe, na które zwraca ona uwagę. To stanowisko interakcjonistyczne wyznacza istotną rolę zarówno zmiennym sytuacyjnym, jak i cechom czy dyspozycjom. Jest ono nieodłącznym elementem wielu omówionych przez nas teorii. Tak więc Henry Murray rozpatrywał zachowanie w kategoriach tematu, będącego połączeniem potrzeby danej osoby i presji sytuacyjnej. Istotnie, jego podstawową zmienną osobową jest temat seryjny, powtarzające się i charakterystyczne połączenie potrzeby z presją. Podobnie, Allport twierdził, iż cecha czyni wiele bodźców „funkcjonalnie równoważnymi" ze względu na ich wspólne znaczenie, tak, że każda z tych sytuacji wywołuje którekolwiek ze zbioru powiązanych ze sobą

Nieco refleksji nad współczesną teorią osobowości

625

zachowań. Także Kelly przekonywał, że nie autonomiczne tendencje behawioralne, lecz interpretacja sytuacji przez jednostkę wywołuje zachowanie. Poznawczo-afektywne („jeśli..., to...") podejście do zrozumienia zachowania w specyficznych sytuacjach, sformułowane przez Mischela i Shodę (1995), jest najnowszym przykładem stanowiska interakcjonistycznego w psychologii osobowości. Wiąże się z tym zagadnienie wielu poziomów analizy, na których można rozpatrywać zachowanie. Jednym z istotnych wkładów wniesionych przez teoretyków osobowości było uznanie, że ważne jest określanie i badanie zachowania na różnych poziomach ogólności. Stanowisko to nigdy nie zostało wyrażone jaśniej niż w stwierdzeniu Murraya i Kluckhohna: „Każdy człowiek jest pod pewnymi względami podobny do wszystkich innych ludzi, podobny do niektórych innych ludzi, [i] niepodobny do żadnego innego człowieka". Podejście to nie ucieka się do redukcjonizmu, lecz podkreśla, że każdy poziom analizy jest sam w sobie uzasadniony i pouczający, a badacze mogą pracować na tym poziomie, który najlepiej nadaje się do ich celów. Możemy zidentyfikować dwie różne wersje tego wielopoziomowego podejścia. Po pierwsze, wielu teoretyków opisuje hierarchie konstruktów. Tak więc Cattell opisuje cechy powierzchniowe i cechy źródłowe: specyficzne postawy danej osoby (cechy powierzchniowe) można zrozumieć w kategoriach ogólnych ergów i sentymentów (cech źródłowych). Eysenck opisuje progresję od reakcji specyficznych, poprzez reakcje nawykowe i cechy, do typów. Murray rozróżnia ogólne potrzeby oraz bardziej specyficzne integraty potrzeb i cele. Twierdzi on, że daną osobę można by opisać w kategoriach jej specyficznego zbioru obiektów kateksji, który z kolei trzeba zrozumieć w kategoriach bardziej ogólnych konstruktów. Freud opisywał ogólne popędy i wspólne mechanizmy, lecz kładł także nacisk na bardziej specyficzne pochodne popędów i wyboru obiektów. Metapsychologia Freuda była próbą sformułowania ogólnych zasad, które zdawały się przejawiać niezmiennie w jego obserwacjach konkretnych zachowań poszczególnych jednostek. Tę samą mieszankę stwierdza się w teoriach Adlera, Eriksona, Rogersa i Skinnera. Jest tak, jak gdyby teoretycy ci, formułując prawa dotyczące ludzi w ogóle, obawiali się stracić z oczu specyficzne zachowanie jednostki. Współczesnego przykładu dostarcza Mischel w postaci swego opisu pięciu stałych poznawczo-afektywnych jednostek pośredniczących, które w interakcji ze spostrzeganą sytuacją generują specyficzne „jeśli..., to ..." profile sytuacja-zachowanie. Nawet Allport, zwolennik idiograficznego podejścia do osobowości, uznawał doniosłe znaczenie, jakie ma ustalanie zasad ogólnych, które wyjaśniają genezę cech indywidualnych. Istotnie, każda próba określenia danego teoretyka osobowości jako albo idiograficznego, albo nomotetycznego, jest w dużej mierze skazana na niepowodzenie. Po drugie, teoretycy osobowości, zwłaszcza w nowszych czasach, opisują zintegrowane systemy, wiążące obserwowane zachowanie ze stanowiącymi jego podłoże, ukrytymi procesami. Na przykład Eysenck buduje model, w którym leżące u podstaw cechy neurologiczne, takie jak pobudzenie korowe, powodują różnice pod względem wrażliwości na bodźce; te różnice z kolei wpływają na cechy psychologiczne, takie jak warunkowanie, towarzyskość i impulsywność, które ostatecznie przejawiają się w typach osobowości (introwersja-ekstrawersja). Podobnie Zuckerman (1994, 1995), przedstawia w zarysie model psychofarmakologiczny określający związki między mechanizmami neurochemicznymi (neuroprzekaźniki, enzymy i hormony) i mechanizmami behawioralnymi (zbliżanie się, hamowanie i pobudzenie), które następnie wiążą się z podstawowymi cechami osobowości (towarzyskość, impulsywne aspołeczne szu-

626

Rozdział 15. Teoria osobowości w perspektywie

kanie wrażeń oraz lęk). Popieramy takie wielopoziomowe podejścia, jako stymulujące do dalszego postępu w tworzeniu teorii osobowości (zob. także: Briggs, 1989; Dahlstrom, 1995; Revelle, 1995; Wakefield, 1989). W ostatnich latach teoretycy wykazują pewną skłonność do podążania naprzód krokami mniejszymi niż ten, jaki stanowiłaby jedna ogólna teoria, obejmująca wszystkie zachowania adaptacyjne człowieka lub ich większość. Te bardziej ograniczone w swym zasięgu miniteorie dotyczą niekiedy tylko pewnej szczególnej dziedziny czy sfery zachowania, takiej jak podejmowanie decyzji lub umiejętności ruchowe, albo też odnoszą się do jakiegoś określonego zespołu zachowań, takiego jak schizofrenia lub rozwój seksualny. Niektórzy teoretycy skierowali swą uwagę ku matematycznym modelom procesów poznawczych i uczenia się, innych bardziej interesuje neurofizjologiczne podłoże zachowania, jednak wszyscy skupiają się na określonym wymiarze lub sposobie przedstawiania zachowania, przy względnym wykluczeniu wielu innych aspektów zachowania. Te wycinkowe, fragmentaryczne teorie muszą w końcu zostać uwzględnione przez ogólne teorie osobowości, wchodząc niejako w ich skład. Jak już wspominaliśmy, w ostatnich latach nastąpił znaczny rozwój rozległej dziedziny zwanej psychobiologią. Systematycznym badaniom nad genetycznymi wyznacznikami zachowania sprzyjało zarówno odkrycie nowych faktów i opracowanie nowych metod, jak i pewne złagodzenie tradycyjnego w amerykańskiej psychologii nacisku na środowisko, połączonego ze względnym niedocenianiem roli czynników biologicznych. Niemal to samo można powiedzieć o związkach między hormonami a zachowaniem, między mózgiem a zachowaniem oraz o psychofizjologii (np. Zuckerman, 1995). W sumie nastąpiło rozszerzenie i pogłębienie naszej wiedzy o tym, w jaki sposób czynniki biologiczne wpływają na zachowanie i same podlegają jego wpływowi, a wiedza ta dopiero zaczyna odgrywać istotną rolę w próbach wyjaśnienia złożonego zachowania ludzi. Ogromna żywotność nauk neurologicznych oraz dobrze spopularyzowane dążenie do rozszerzenia teorii ewolucyjnej na rozmaite obszary złożonego zachowania ludzkiego, takie jak agresja, altruizm, współdziałanie, rywalizacja oraz różne formy zachowań seksualnych (Barash, 1977; D. Buss, 1990, 1991, 1994; Wilson, 1975) - wszystko to świadczy o wzrastającym prawdopodobieństwie, że w przyszłych teoriach osobowości biologia będzie miała dużo więcej do powiedzenia niż w teoriach dawniejszych. Czytelnik nie powinien interpretować tego, co tu powiedziano, jako świadczącego o poczuciu rozczarowania obecnym stanem teorii osobowości. To prawda, że można wysunąć wiele zarzutów przeciw współczesnym teoriom, zwłaszcza gdy porównuje się je z absolutnymi, czyli idealnymi, standardami. Bardziej istotny jednak jest fakt, że oznaki szybkiego postępu są oczywiste. Przede wszystkim w ciągu ubiegłych pięćdziesięciu lat przeprowadzono wiele doniosłych badań empirycznych, a ponadto coraz lepiej uświadamiano sobie związki teorii osobowości z dyscyplinami pokrewnymi. W tym samym czasie teorie zyskały na ogół na jasności sformułowań i poświęcano w nich znacznie więcej uwagi problemowi podawania właściwych definicji empirycznych. Ponadto ogromnie rozszerzył się zakres idei czy koncepcji dotyczących zachowania. Rekapitulując: jesteśmy przekonani, że niezależnie od wszelkich braków i niedociągnięć tych teorii zawarte w nich idee wywarły rozległy i twórczy wpływ na psychologię. Nie wydaje się też, aby były jakiekolwiek powody skłaniające do oczekiwania, że wpływ ten zmniejszy się w przyszłości.

Synteza teorii czy wielość teorii

627

Synteza teorii czy wielość teorii Przekonaliśmy się, że chociaż istnieją podobieństwa i zbieżności między teoriami osobowości, to jednak rozbieżności i różnice między nimi pozostają bardzo wyraźne. Mimo zachodzącego procesu skupiania się koncepcji wokół pewnych modalnych stanowisk teoretycznych, poczyniono jak dotąd małe postępy, jeśli chodzi o opracowanie jednego, szeroko akceptowanego stanowiska teoretycznego. Może istotnie wzbudzać podziw pozornie nieskończona pomysłowość psychologów obmyślających coraz to nowe sposoby interpretowania i porządkowania zjawisk z zakresu zachowania. Ten stan rzeczy skłonił Searsa do zamieszczenia w przeglądzie literatury dotyczącej osobowości następującej uwagi: Każda teoria jest trafna tylko w takiej mierze, w jakiej okazuje się użyteczna, umożliwiając przewidywanie zachowania lub kierowanie nim; w kwestii tej nie istnieje słuszność ani niesłuszność, lecz jedynie przydatność. Ponieważ żadna z dotychczasowych teorii nie wykazała olśniewającej efektywności, jeśli chodzi o porządkowanie dla tych celów danych dotyczących zachowania molarnego, nie jest chyba niczym zaskakującym, że tak wielu psychologów odczuwa to jako bodziec do nowych prób skonstruowania usystematyzowanego zbioru zmiennych osobowościowych (1950, s. 116).

Przyjmując za pewnik, że istnieje wielość teorii oraz że czynniki prowadzące do tego stanu rzeczy są oczywiste, czy nie jest rzeczą niepożądaną, że mamy tak wiele sprzecznych ze sobą punktów widzenia w jednej dziedzinie empirycznej? Czy nie byłoby lepiej ustanowić jeden punkt widzenia, łączący w sobie wszystko to, co było dobre i efektywne w każdej z tych teorii, tak żebyśmy mogli następnie przyjąć jedną teorię, która zostałaby zaakceptowana przez wszystkich badaczy pracujących w tej dziedzinie? Z pewnością wiele omówionych przez nas teorii ma mocne punkty, które nie występują w innych teoriach. Czy nie moglibyśmy połączyć tych mocnych punktów w taki sposób, by stworzyć wyjątkowo potężną teorię, która dałaby nam lepszy wgląd w zachowanie człowieka i generowałaby szersze i bardziej sprawdzalne przewidywania dotyczące zachowania niż jakakolwiek pojedyncza teoria osobowości? Aczkolwiek ten kierunek rozumowania jest fascynujący i znajduje duże poparcie wśród współczesnych psychologów, niemniej jednak można wysunąć przeciw niemu wiele poważnych zarzutów. Po pierwsze, opiera się on na założeniu, że istniejące teorie osobowości charakteryzują się wystarczającym stopniem jasności sformułowań, w związku z czym można ściśle określić ich charakter, a osoba dokonująca syntezy może łatwo ustalić wspólne komponenty i rozbieżne elementy. Jak się przekonaliśmy, sprawa bynajmniej tak się nie przedstawia. Wiele teorii jest sformułowanych w sposób tak nieprecyzyjny, że byłoby niezwykle trudno bezpośrednio porównać ich elementy z elementami jakiejś innej teorii. Wynika stąd, że synteza musi być z konieczności procesem nieco ryzykownym, skoro wchodzące w grę elementy są jedynie mglisto zarysowane. Po drugie, w koncepcji tej przyjmuje się, że nie ma nierozwiązalnych konfliktów między treścią różnych stanowisk teoretycznych albo jeśli takie konflikty istnieją, to można je łatwo rozstrzygnąć poprzez przeanalizowanie „istotnych faktów". Jest oczywiste, że istnieje wiele kwestii, co do których zdecydowanie brak zgody między poszczególnymi teoriami. Ponadto, te sporne kwestie często wiążą się ze zjawiskami empirycznymi, które nie są bynajmniej wystarczająco zbadane. W istocie

628

Rozdział 15. Teoria osobowości w perspektywie

wiele spośród tych różnic teoretycznych dotyczy kwestii empirycznych o najbardziej nieuchwytnym charakterze, tak że „istotne fakty" wcale nie są jasne. Po trzecie, pogląd ten zakłada, że wszystkie lub prawie wszystkie te teorie mogą wnieść swoisty i pozytywny wkład do owej potężnej teorii zachowania. W rzeczywistości niektórym z tych teorii daleko do osiągnięcia udowodnionej użyteczności empirycznej. Liczba badań empirycznych, które mają na celu sprawdzenie konsekwencji wynikających z teorii psychologicznych, jest znikoma w porównaniu z zakresem problemów, jakimi zajmują się te teorie. Po czwarte - według tej koncepcji - stan teoretycznej harmonii i zgody jest obecnie najkorzystniejszy. W stadium, w którym zasób istotnych danych empirycznych jest tak ubogi, i w którym żadne stanowisko teoretyczne zdaje się nie mieć przekonywającej wyższości nad pozostałymi, można wysunąć całkiem rozsądny argument, że zamiast inwestować cały nasz czas i talent w jedną teorię, byłoby mądrzej eksplorować aktywnie ten obszar, stosując jednocześnie różne stanowiska teoretyczne. W sytuacji, gdy tak mało wiadomo na pewno, dlaczego mielibyśmy lokować wszystkie nadzieje na przyszłość w jednym przedsięwzięciu teoretycznym? Czy nie lepiej pozwolić, by rozwój teorii przebiegał w sposób naturalny i nieskrępowany, mając uzasadnioną nadzieję, że liczba solidnych danych empirycznych zwielokrotni się, a poszczególne teorie staną się bardziej sformalizowane, integrację będzie można osiągnąć naturalnie i na mocnej podstawie empirycznej, nie zaś w wyniku sztucznie wykoncypowanego procesu, którego podstawowymi determinantami byłby osobisty gust i osobiste przekonania? Po piąte, trzeba zdać sobie sprawę z tego, że kilka spośród omawianych przez nas teorii ma charakter wysoce eklektyczny. Na przykład ostateczna wersja teorii Allporta zawiera wiele elementów zaczerpniętych z innych omówionych przez nas teorii. Podobnie, teoria uczenia się społecznego, sformułowana przez Bandurę, stopniowo zaczęła wykazywać wiele cech wspólnych z podejściem poznawczym, które niegdyś uznawano za prawdziwą antytezę tradycji S-R, z jakiej wywodzi się jego teoria. Tak więc z czasem następuje naturalne łączenie się i mieszanie stanowisk teoretycznych, mimo że nie doprowadziło ono jeszcze do utworzenia jednego, wspólnego stanowiska. Jaka byłaby dydaktyczna wartość przedstawiania studentowi jednego, zorganizowanego poglądu na osobowość, zamiast powodzi sprzecznych idei, które omawialiśmy w tym tomie? Przypuszczalnie podawanie jednego, jasno sformułowanego stanowiska teoretycznego jest korzystne dla higieny psychicznej, lecz z pewnością stanowi słabe przygotowanie do poważnej pracy w tej dziedzinie. Jeśli studenci są przekonani, że istnieje tylko jedna użyteczna teoria, to łatwo dochodzą do wniosku, że mocno trzymają rzeczywistość w garści, i w związku z tym skłonni są nie doceniać znaczenia badań empirycznych oraz możliwości zmian w teorii, inspirowanych przez rezultaty takich badań. Dlaczego mielibyśmy zapewniać studentom fałszywe poczucie harmonii? Pozwólmy im zobaczyć tę dziedzinę taką, jaka jest w rzeczywistości - różnych teoretyków przyjmujących różne założenia dotyczące zachowania, koncentrujących się na różnych problemach empirycznych, stosujących różne techniki badawcze. Pozwólmy im także zrozumieć, że ludzi tych jednoczy wspólne im wszystkim zainteresowanie zachowaniem człowieka oraz ich zdecydowana gotowość zaakceptowania zasady głoszącej, że o tym, czy teoria jest dobra czy zła, rozstrzygają ostatecznie dane empiryczne. Z powyższą argumentacją ściśle się wiąże pewna ważna okoliczność, a mianowicie to, że teorie są użyteczne głównie dla tej osoby, która akceptuje je i stara

Synteza teorii czy wielość teorii

629

się ze zrozumieniem i w sposób nacechowany wrażliwością wyprowadzać ich konsekwencje. Pojęcie ogólnej syntezy czy integracji zwykle sugeruje studentowi, że powinien on być ostrożny, brać pod uwagę wszystkie punkty widzenia i unikać emocjonalnego związania się z określonym, jednostronnym stanowiskiem teoretycznym. Zanim przyjmie się jakąś teorię, należałoby porównać ją z innymi, przekonać się, czy jest ona równie dobra pod wszystkimi względami, i przeczytać to, co krytycy mieli o niej do powiedzenia. W przeciwieństwie do takiego sposobu podejścia, my zdecydowanie zalecamy, aby student, po dokonaniu przeglądu dostępnych teorii osobowości, zaakceptował określone stanowisko teoretyczne bez zastrzeżeń, w sposób emocjonalny i pełen zapału. Niech będzie zaabsorbowany teorią i pełen dla niej entuzjazmu, zanim zacznie analizować ją krytycznie. Teoria osobowości niewiele da temu, kto podchodzi do niej powściągliwie, z rezerwą i krytyką. Podsunie ona problemy entuzjaście i pobudzi go do badań, lecz nie uczyni tego samego dla chłodnego, obiektywnego obserwatora. Niech studenci wykorzystają swe zdolności krytyczne i drobiazgowy aparat naukowy w przeprowadzanych przez siebie badaniach, tak aby ich wyniki były w pełni wiarygodne. Jeśli dana jednostka istotnie wyprowadza z jakiejś teorii jej konsekwencje i angażuje się w stosowne badania, to będzie miała wiele okazji do zniechęcenia i rozpaczy, w związku z zagadnieniem adekwatności tej teorii i w końcu może dojść do przekonania, że jest ona nieużyteczna. W każdym razie osoba ta będzie miała sposobność ustalenia, do czego właściwie teoria ta może się przydać. Jesteśmy mocno przeświadczeni o tym, że obecnie nie jest stosowny czas ani okoliczności na podejmowanie prób dokonania syntezy czy integracji teorii osobowości. Mówiąc najprościej, sądzimy, że nie byłoby mądrze usiłować dokonać syntezy teorii, których empiryczna użyteczność pozostaje w dużym stopniu nie udowodniona. Dlaczego mielibyśmy dobierać poszczególne elementy koncepcji na podstawie oceny estetycznej i spójności wewnętrznej, gdy ważną sprawą jest to, jak elementy te przedstawiają się w świetle danych empirycznych? Sądzimy, że znacznie bardziej owocne niż wszelkie próby stworzenia wzorcowej teorii jest staranne rozwinięcie jednej istniejącej teorii i szczegółowe jej opisanie, z jednoczesnym uwzględnieniem stosownych danych empirycznych. Ostateczna odpowiedź na wszelkie problemy teoretyczne zawarta jóst w dobrze kontrolowanych danych empirycznych, a charakter tych danych będzie adekwatnie określony dopiero wtedy, gdy same teorie zostaną lepiej opracowane. Czym innym jest modyfikacja teorii na podstawie danych empirycznych, które zmuszają teoretyka do wprowadzenia jakiejś istotnej zmiany, a czymś zupełnie innym modyfikacja teorii ze względu na jakąś niezgodność przesłanek lub problem z zakresu oceny. Jesteśmy przekonani, że prawie każda teoria, jeśli zostanie rozwinięta w sposób systematyczny i powiązana z zakrojonymi na szeroką skalę badaniami empirycznymi, daje większe nadzieje postępu niż zlepek istniejących teorii, spośród których wiele jest nieprecyzyjnie sformułowanych i niewystarczająco powiązanych z danymi empirycznymi.

Bibliografia

Abraham H. Maslow: A memoriał volume (1972) B. G. Maslow (red.), Monterey, Calif., Brooks/Cole. Abramson L. Y., Metalsky G. I, Alloy L. B. (1989) Hopelessness depression: A theory-based subtype of depression, „Psychological Review" 96, s. 358-372. Abramson L. Y., Seligman M. E. P., Teasdale J. D. (1978) Learned helplessness in humans: Critiąue and reformulation, „Journal of Abnormal Psychology" 87, s. 49-74. Adams G. R., Fitch S. A. (1982) Ego stage and identity status development: A cross-sequential analysis, „Journal of Personality and Social Psychology" 43, s. 574-583. Adler A. (1917) Study of organ inferiority and its psychical compensation, New York, Nervous and Mental Diseases Publishing Co. Adler A. (1927) Practice and theory of indwidual psychology, New York, Harcourt, Brace & World. Adler A. (1929a) The science of living, New York, Greenberg. Adler A. (1929b) Problems of neurosis, London, Kegan Paul. Adler A. (1930) Indwidual psychology. W: Psychologies of 1930, C. Murchison (red.), Worcester, Mass., Clark University Press, s. 395-405. Adler A. (1931) What life should mean to you, Boston, Little, Brown. Adler A. (1935) The fundamental views of indwidual psychology, „International Journal of Individuał Psychology" 1, s. 5-8. Adler A. (1939) Social interest, New York, Putnam. Adler G. (1948) Studies in analytical psychology, New York, Norton. Adler G. (1949) A discussion on archetypes and internal objects. III. A contribution of clinical materiał, „British Journal of Medical Psychology" 22, s. 16-22. Advances in personal construct psychology (1990) G. J. Neimeyer, R. A. Neimeyer (red.), Greenwich, Conn., JAI Press. Alexander I. E. (1988) Personality, psychological assessment, and psychobiography, „Journal of Personality" 56, s. 265-294. Alexander I. E. (1990) Personology: Method and content in personality assessment and psychobiography, Durham, Duke University Press. Allport G. W. (1937) Personality: A psychological interpretation, New York, Holt, Rinehart and Winston. Allport G. W. (1940) Motwation in personality: Reply to Mr. Bertocci, „Psychological Review" 47, s. 533-554. Allport G. W (1942) The use of personal documents in psychological science, New York, Social Science Research Council Bulletin 49. Allport G. W. (1943) The ego in contemporary psychology, „Psychological Review" 50, s. 451-478. Allport G. W (1946) Effect: A secondary principle of leaming, „Psychological Review" 53, s. 335-347.

Bibliografia

631

Allport G. W. (1947) Scientific models and human morals, „Psychological Review" 54, s. 182-192. Allport G. W. (1950a) The naturę of personality: Selected papers, Cambridge, Mass., Addison-Wesley. Allport G. W. (1950b) The individual and his religion, New York, Macmillan [wyd. pol. Osobowość i religia, tłum. H. Bartoszewicz, A. Bartkowicz, I. Wyrzykowska, Warszawa, PAX, 1988], Allport G. W. (1953) The trend in motwational theory, „American Journal of Orthopsychiatry" 23, s. 107-119 [wyd. pol. Właściwości motywacji człowieka, tłum. L. Damm. W: Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej, Warszawa, PWN, 1964, s. 11-28]. Allport G. W (1954) The naturę of prejudice, Cambridge, Mass., Addison-Wesley. Allport G. W. (1955) Becoming: Basic considerations for a psychology of personality, New Haven, Yale Uniyersity Press [wyd. pol. jak stajemy się sobą: Z podstaw psychologii osobowości. W: Osobowość i religia, tłum. H. Bartosiewicz, J. Wyrzykowska, Warszawa, PAK, 1988, s. 5-82], Allport G. W. (1960a) The open system in personality theory, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 61, s. 301-310. Allport G. W. (1960b) Personality and social encounter. Selected essays, Boston, Beacon. Allport G. W. (1961) Pattern and growth in personality, New York, Holt, Rinehart and Winston. Allport G. W (1962) The generał and the uniąue in psychological science, „Journal of Personality" 30, s. 405-422. Allport G. W. (1964) Imagination in psychology: Some needed steps. W: Imagination and the university, Toronto, University of Toronto Press. Allport G. W. (1965) Letters from Jenny, New York, Harcourt, Brace & World. Allport G. W (1966) Traits revisited, „American Psychologist" 21, s. 1-10. Allport G. W (1967) Autobiography. W: A history of psychology in autobiography, E. G. Boring, G. Lindzey (red.), t. 5, New York, Appleton-Century-Crofts, s. 1-25. Allport G. W. (1968) The person in psychology: Selected essays, Boston, Beacon. Allport G. W, Allport F. H. (1928) A-S reaction study, Boston, Houghton Mifflin. Allport G. W, Cantril H. (1934) fudging personality from voice, „Journal of Social Psychology" 5, s. 37-55. Allport G. W., Odbert H. S. (1936) Trait names: A psycho-lexical study, „Psychological Monographs" 47 (1, cały nr 211). Allport G. W., Pettigrew T. F. (1957) Cultural influence on'the perception of movement: The trapezoidal illusion among Zulus, „Journal of Abnormal and Social Psychology" : 55, s. 104-113. Allport G. W., Vernon P. E. (1931) A study of values, Boston, Houghton Mifflin. (wyd. zm. z P. E. Vernon, G. Lindzey, 1951). Allport G. W., Vernon P. E. (1933) Studies in expressive mouement, New York, Macmillan. Altman K. E., Rule W. R. (1980) The relationship between social interest dimensions of early recollections and selected counselor variables, „Journal of Individual Psychology" 36, s. 227-234. Amacher P. (1965) Freud's neurological education and its influence on psychoanalytic theory, „Psychological Issues" 4, s. 1-93. Anastasi A. (1958) Heredity, environment, and the ąuestion „how"?, „Psychological Review" 65, s. 197-208. Anastasi A. (1988) Psychological testing, wyd. 6, New York, Macmillan [wyd. pol. Testy psychologiczne, tłum. A. Jaworowska, A. Matczak, T. Szustrowa, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, 1999]. Anderson E. E. (1941a) The externalization of drive: I. Theoretical considerations, „Psychological Review" 48, s. 204-224.

632

Bibliografia

Anderson E. E. (1941b) The externalization of drwe: II. The effect of satiation and removal of reward at different stages in the learning process of the rat, „Journal of Genetic Psychology" 59, s. 359-376. Anderson E. E. (1941c) The externalization of drive: III. Maze learning by nonrewarded and by satiated rats, „Journal of Genetic Psychology" 59, s. 397-426. Anderson E. E. (1941d) The externalization of drive: IV. The effect of prefeeding on the maze performance of hungry non-rewarded rats, „Journal of Comparative Psychology" 31, s. 349-352. Anderson J. W. (1988) Henry A. Murray's early career: A psychobiographical exploration, „Journal of Personality" 56, s. 139-172. Anderson J. W. (1990) The life of Henry A. Murray: 1893-1988. W: Studying persons and lives, A. I. Rabin i in. (red.), New York, Springer. Anderson K. J., Revelle W. (1994) Impulsivity and time of day: Is rate of change in arousal a function of impulsivity? „Journal of Personality and Social Psychology" 67, s. 334—344. Ansbacher H. L. (1977) Indwidual psychology. W: Current personality theories, R. J. Corsini (red.), Itasca, 111., F. E. Peacock Publishers. Arlow J. A., Brenner C. (1964) Psychoanalytic concepts and the structural theory, New York, International Universities Press. Aronson E. (1969) The theory of cognitwe dissonance: A current perspectwe. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 4, San Diego, Calif., Academic, s. 1-34. Ayllon T., Azrin N. (1965) The measurement and reinforcement of behavior of psychotics, „Journal of Experimentał Analysis of Behavior" 8, s. 357-383. Ayllon T., Azrin N. (1968) The token economy: A motivational system for therapy and rehabilitation, New York, Appleton-Century-Crofts. Bachorowski J. A., Newman J. P. (1985) Impulswity in adults: Motor inhibition and time-intewal estimation, „Personality and Individual Differences" 6, s. 133-136. Bachorowski J. A., Newman J. P. (1990) Impulswe motor behavior: Effects of personality and goal salience, „Journal of Personality and Social Psychology" 58, s. 512-518. Bakan P., Belton J. A., Toth J. C. (1963) Extraversion-introversion and decrements in an auditory vigilance task. W: Vigilance: A symposium, D. N. Buckner, J, J. McGrath (red.), New York, McGraw-Hill. BalayJ., Shevrin H. (1988) The subliminal psychodynamic activation method, „American Psychologist" 43, s. 161-174. Balay J., Shevrin H. (1989) SPA is subliminal, but is it psychodynamically activating?, „American Psychologist" 44, s. 1423-1426. Baldwin A. C. i in. (1986) Androgyny and sex role measurement: A personal construct approach, „Journal of Personality and Social Psychology" 51, s. 1081-1088. Baldwin A. L. (1942) Personal structure analysis: A statistical method for investigating the single personality, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 37, s. 163-183. Bali E. D. (1967) A factor analytic investigation of the personality typology of C. G. Jung, „Dissertation Abstracts" 28 (10-B), s. 4277-4278. Bandura A. (1962) Social learning through imitation, „Nebraska symposium on motivation" 10, s. 211-269. Bandura A. (1965) Influence of models' reinforcement contingencies on the acąuisition of imitatwe responses, „Journal of Personality and Social Psychology" 1, s. 589-595. Bandura A. (1968) Modeling approaches to the modification of phobic disorders. W: dba foundation symposium: The role of learning in psychotherapy, London, Churchill. Bandura A. (1969) Principles of behavior modification, New York, Holt, Rinehart & Winston. Bandura A. (1973) Aggression: A social learning analysis, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall.

Bibliografia

633

Bandura A. (1974) Behavior theories and the ntodels of man, „American Psychologist" 29, s. 859-869. Bandura A. (1977a) Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change, „Psychological Review" 84, s. 191-215. Bandura A. (1977b) Social learning theory, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall. Bandura A. (1978) The self-system in reciprocal determinism, „American Psychologist" 33, s. 344-358. Bandura A. (1980) Gauging the relationship between self-efficacy judgment and action, „Cognitive Therapy and Research" 4, s. 263-268. Bandura A. (1982) Self-efficacy mechanism in human agency, „American Psychologist" 37, s. 122-147. Bandura A. (1983) Self-efficacy determinants of anticipated fears and calamities, „Journal of Personality and Social Psychology" 45, s. 464-469. Bandura A. (1984a) Recycling misconceptions of percewed self-efficacy, „Cognitive Therapy and Research" 8, s. 231-255Bandura A. (1984b) Representing personal determinants in causal structures, „Psychological Review" 91, s. 508-511. Bandura A. (1986) Social foundations of thought and action. A social cognitwe theory, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall. Bandura A. (1989) Human agency in social cognitwe theory, „American Psychologist" 44, s. 1175-1184. Bandura A. (1990) Selective actwation and disengagement of morał control, „Journal of Social Issues" 46, s. 27-46. Bandura A. (1991a) Human agency: The rhetoric and the reality, „American Psychologist" 46, s. 157-162. Bandura A. (1991b) Social cognitwe theory of self-regulation, „Organizational Behavior and Human Decision Processes" 50, s. 248-287. Bandura A., Adams N. E., Beyer J. (1977) Cognitwe processes mediating behavioral change, „Journal of Personality and Social Psychology" 35, s. 125-139. Bandura A., Blanchard E. B., Ritter B. (1969) The relative efficacy of desensitization and modeling approaches for inducing behavioral, affectwe, and attitudinal changes, „Journal of Personality and Social Psychology" 13, s. 173-199. Bandura A., Cervone D. (1983) Self-evaluative and self-efficacy mechanisms governing the motwational effects of goal systems, „Journal of Personality and Social Psychology" 45, s. 1017-1028. Bandura A., Grusec J. E., Menlove F. L. (1967a) Vicarious, extinction of avoidance behavior, „Journal of Personality and Social Psychology" 5, s. 16-23. Bandura A., Grusec J. E., Menlove F. L. (1967b) Some social determinants of self-monitoring reinforcement systems, „Journal of Personality and Social Psychology" 5, s. 449-455. Bandura A. i in. (1980) Tests of the generality of self-efficacy theory, „Cognitive Therapy and Research" 4, s. 39-66. Bandura A. i in.(1985) Catecholamine secretion as a function of percewed coping self-efficacy, „Journal of Consulting and Clinical Psychology" 53, s. 406-414. Bandura A. i in. (1988) Percewed self-efficacy for coping with cognitwe stressors and opioid actwation, „Journal of Personality and Social Psychology" 55, s. 479-488. Bandura A., Jeffery R. W., Wright C. L. (1974) Efficacy of participant modeling as a function of response induction aids, „Journal of Abnormal Psychology" 83, s. 56-64. Bandura A., Kupers C. J. (1964) The transmission of pattems of self-reinforcement through modeling, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 69, s. 1-9. Bandura A., Menlove F. L. (1968) Factors determining vicarious extinction of avoidance behavior through symbolic modeling, „Journal of Personality and Social Psychology" 8, s. 99-108.

634

Bibliografia

Bandura A., Reese L., Adams N. (1982) Microanalysis ofaction and fear arousal as a function of differential levels of percewed self-efficacy, „Journal of Personality and Social Psychology" 43, s. 5-21. Bandura A., Rosenthal T. L. (1966) Vicarious classical conditioning as a function of arousal level, „Journal of Personality and Social Psychology" 3, s. 54-62. Bandura A., Ross D., Ross S. A. (1961) Transmission of aggression through imitation of aggressive models, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 63, s. 575-582. Bandura A., Ross D., Ross S. A. (1963a) Imitation of film-mediated aggressive models, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 66, s. 3-11. Bandura A., Ross D., Ross S. A. (1963b) Vicarious reinforcement and imitative learning, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 67, s. 601-607. Bandura A., Walters R. H. (1959) Adolescent aggression, New York, Ronald [wyd. pol. Agresja w okresie dorastania, tłum. C. Czapów, Warszawa, PWN, 1968], Bandura A., Walters R. H. (1963) Social learning and personality development, New York, Holt, Rinehart & Winston. Bandura A., Whalen C. K. (1966) The influence of antecedent reinforcement and divergent modeling cues on patterns of self-reward, „Journal of Personality and Social Psychology" 3, s. 373-382. Bannister D., Fransella F. (1966) A grid test of schizophrenic thought disorder, „British Journal of Social and Clinical Psychology" 5, s. 95-102. Bannister D., Fransella F. (1971) Inąuiring man: The theory of personal constructs, Harmondsworth, England, Penguin Books. Bannister D., Mair J. M. M. (1968) The evaluation of personal constructs, New York, Academic. Barash D. P. (1977) Sociobiology and behavior, New York, Elsevier. Barrat, P, Eysenck S. B. G. (1984) The assessment of personality factors across 25 countries, „Personality and Individual Differences" 5, s. 615-632. Bash K. W. (1952) Zur experimentellen Grundlegung der Jungschen Traumanalyse [On the laying of an experimental foundation of Jung's dream analysis], „Schweiz. Z. Psychol. Anwend." 11, s. 282-295. Baum M. (1970) Extinction of avoidance responding through response prevention (flooding), „Psychological Bulletin" 74, s. 276-284. Beauvoir S. de (1953) The second sex, New York, Knopf (wyd. oryg. 1949) [wyd. pol. Druga pleć, tłum. G. Mycielska, M. Leśniewska, Kraków, WL, 1972]. Bechtel W (1988) Philosophy of science: An oyeroiew for cognitwe science, Hillsdale, N.J., Erlbaum. Beck A. T. (1967) Depression. Clinical, experimental, and theoretical aspects, New York, Hoeber. Becker W C. (1960) The matching of behavior rating and ąuestionnaire personality factors, „Psychological Bulletin" 57, s. 201-212. Begley A. (1994, lipiec/sierpień) Terminating analysis, „Lingua Franca", s. 24-30. Bell J. E. (1948) Projectwe techniąues, New York, Longman's. Bem D., Allen A. (1974) On predicting some of the people some of the time: The search for cross-situational consistencies in behavior, „Psychological Review" 81(6), s. 506-520. Bennet E. A. (1961) C. G. jung, London, Barrie and Rockliff. Berger R. (1977) Psychosis: The circularity of experience, San Francisco, Freeman. Bergin A. E. (1962) The effect of dissonant persuasive communications upon changes in a self-referring attitude, „Journal of Personality" 30, s. 423-438. Bernard C. (1957) An introduction to the study of experimental medicine, New York, Dover. (First published in 1866). Bertocci P. A. (1940) A critiąue of G. W. Allport's theory of motwation, „Psychological Review" 47, s. 501-532.

Bibliografia

635

BieriJ. (1955) Cognitwe complexity-simplicity and predictive behavior, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 51, s. 263-268. Bijou S., Baer D. M. (1966) Operant methods in child behavior and development. W: Operant behavior: Areas of research and application, W. Honig (red.), New York, Appleton-Century-Crofts, s. 718-789. Biological bases of sensation-seeking, impulsivity, and anxiety (1983) M. Zuckerman (red.), Hillsdale, N.J., Erlbaum. Bjork D. W (1993) B. F. Skinner: A life, New York, Basic Books. Blanek G., Blanek R. (1974) Ego psychology: Theory and practice, New York, Columbia University Press. Blanek G., Blanek R. (1979) Ego psychology: II. Psychoanalytic developmental psychology, New York, Columbia University Press. Blass J. (1984) Social psychology and personality: Toward a convergence, „Journal of Personality and Social Psychology" 47, s. 1013-1027. Blatt S. J., Lerner H. (1983) Investigations in the psychoanalytic theory of relations and obfect representations. W: Empirical studies of psychoanalytic theories, ]. Masling (red.), t. 1, Hillsdale, N.J., Erlbaum, s. 189-249. Blitsten D. R. (1953) The social theories of Harry Stach Sullivan, New York, William Frederick. Błock J. (1995a) A contrarian view of the fwe-factor approach to personality description, „Psychological Bulletin" 117, s. 187-215. Błock J. (1995b) Going beyond the fwe factors given: Refoinder to Costa and McCrae (1995) and Goldberg and Saucier (1995), „Psychological Bulletin" 117, s. 226-229. Blum G. S. (1953) Psychoanalytic theories of personality, New York, McGraw-Hill. Blustein D. L., Phillips S. D. (1990) Relation between ego identity statuses and decision-making styles, „Journal of Counseling Psychology" 37, s. 160-168. Boren J. J. (1966a) Some effects of Adiphenine, Benactyzine, and Chlorpromazine upon several operant behaviors, „Psychopharmacologia" 2, s. 416-424. Boren J. J. (1966b) The study of drugs with operant techniąues. W: Operant behavior: Areas of research and application, W. K. Honig (red.), New York, Appleton-Century-Crofts, s. 677-717. Boring E. G. (1950) A history of experimental psychology (wyd. 2), New York, Appleton-Century-Crofts. Bottome P. (1939) Alfred Adler: a biography, New York, Putnam. Bouchard T. J. jun. (1981, sierpień) The Minnesota study of twins reared apart: Description and preliminary findings. Address to the American Psychological Association, Los Angeles. Bouchard T. J. jun., McGue M. (1990) Genetic and rearing enmronmental influences on adult personality: An analysis of adopted twins reared apart, „Journal of Personality" 58, s. 263-292. Bowdlear C. (1955) Dynamics of idiopathic epilepsy as studied in one case. Unpublished doctoral dissertation, Western Reserve University. Bowers K. S. (1973) Situationism in psychology: An analysis and a critiąue, „Psychological Review" 80, s. 307-336. Bowlby J. (1969) Attachment and loss, t. 1. Attachment, New York, Basic Books. Bowlby J. (1973) Attachment and loss, t. 2. Separation, New York, Basic Books. Breuer J., Freud S. (1955) Studies on hysteria. W: The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, J. Strachey (red. i tłum.), t. 2, London, Hogarth. (First German edition, 1895). Briggs S. R. (1989) The optimal level of measurement for personality construets. W: Personality psychology: Recent trends and emerging directions, D. M. Buss, N. Cantor (red.), New York, Springer-Verlag, s. 246-260. Broadhurst P. L. (1959) The interaction of task difficulty and motivation: The Yerkes-Dodson law revived, „Acta Psychologica" 16, s. 321-338.

636

Bibliografia

Brody N. (1972) Personality: Research and theory, New York, Academic. Brody N. (1988) Personality: In search of individuality, San Diego, Harcourt Brace Jovanovich. Brown J. S., Jacobs A. (1949) The role offear in the motivation and acąuisition of responses, „Journal of Experimental Psychology" 39, s. 747-759. Brown N. O. (1959) Life against death, Middletown, Conn., Wesleyan University Press. Brown R. (1965) Social psychology, New York, The Free Press. Bruhn A. R. (1984) Use of earliest memories as a projectwe techniąue. W: Advances in psychological assessment, P. McReynolds, C. J. Chelume (red.), t. 6. San Francisco, Jossey-Bass, s. 109-150. Bruhn A. R. (1985) Using early memories as a projectwe techniąue - The cognitwe-perceptual method, „Journal of Personality Assessment" 49, s. 587-597. Bruhn A. R. (1990) Cognitwe-perceptual theory and the projectwe use of autobiographical memory, „Journal of Personality Assessment" 55, s. 95-114. Bruner J. S. (1973) Beyond the information gwen: Studies in the psychology of knowing, New York, Norton [wyd. pol. Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznawczej, tłum. B. Mroziak, J. M. Anglin (wybór, red., Wstęp), Warszawa, PWN 1978], Bruner J. S. (1992) Another look at New Look 1, „American Psychologist" 47, s. 780-783. Bullock W. A., Gilliland, K. (1993) Eysenck's arousal theory of introversion-extraversion: A converging measures investigation, „Journal of Personality and Social Psychology" 64, s. 113-123. Burgess E. (1968) The modification of depresswe behavior. W: Advances in behavior therapy, R. Rubill, C. Franks (red.), New York, Academic. Burt C. L. (1941) The factors of the mind, New York, Macmillan. Buss A. H. (1988) Personality: Evolutionary heritage and human distinctweness, Hillsdale, N.J., Erlbaum. Buss A. H. (1989) Personality as traits, „American Psychologist" 44, s. 1378-1388. Buss D. M. (1984) Evolutionary biology and personality psychology: Toward a conception of human naturę and indwidual differences, „American Psychologist" 39, s. 1135-1147 [wyd. pol. Biologia ewolucyjna a psychologia osobowości: o koncepcjach natury ludzkiej i różnicach między osobniczych, tłum. J. Mieścicki, „Nowiny Psychologiczne" 9-10, 1985, s. 24-48]. Buss D. M. (1990) Toward a biologically informed psychology of personality, „Journal of Personality" 58, s. 1-16. Buss D. M. (1991) Evolutionary personality psychology, „Annual Review of Psychology" 42, s. 459-491. Buss D. M. (1994) The strategies of human mating, „American Scientist" 82, s. 238-249. Buss D. M. i in.(1992) Sex differences in jealousy: Evolution, physiology, psychology „Psychological Science" 3, s. 251-255. Buss D. M., Schmitt D. P. (1993) Sexual strategies theory: An evolutionary perspectwe on human mating, „Psychological Review" 100, s. 204-232. Butler J. M., Haigh G. V. (1954) Changes in the relation between self-concepts and ideał concepts conseąuent upon client-centered counseling. W: Psychotherapy and personality change: Co-ordinated studies in the client-centered approach, C. R. Rogers, Rosalind F. Dymond (red.), Chicago, University of Chicago Press, s. 55-76. C. G. Jung speaking: interoiews and encounters (1977) W. McGuire, R. F. C. Hull (red.), Princeton, N.J., Princeton University Press. Campbell J. B. (1980) Multidimensional analysis of personality theories, „The Journal of Psychology" 104, s. 21-25. Campbell J. B., Hawley C. W. (1982) Study habits and Eysenck's theory of extraversion-introversion, „Journal of Research in Personality" 16, s. 139-146. Campbell J. B., Reynolds J. H. (1982) Interrelationships of the Eysenck Personality Inventory and the Eysenck Personality Questionnaire, „Educational and Psychological Measurement" 42, s. 1067-1073.

Bibliografia

637

Cann D. R., Donderi D. C. (1986) Jungian personality typology and therecall ofeveryday and archetypal dreams, „Journal of Personality and Social Psychology" 50, s. 1021-1030. Cantor N. (1990) From thought to behavior: „Having" and „doing" in the study of personality and cognition, „American Psychologist" 45, s. 735-750. Cantor N., Kihlstrom J. F. (1985) Social intelligence: The cognitwe basis of personality. W: Self, situations, and social behavior, P. Shaver (red.), Beverly Hills, Calif., Sage, s. 15-34. Cantor N., Kihlstrom J. F. (1987) Personality and social intelligence, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall. Cantor N., Kihlstrom J. F. (1989) Social intelligence and cognitwe assessments of personality. W: Advances in social cognition, R. S. Wyer jun., T. K. Srull (red.), t. 2: Social intelligence and cognitwe assessments of personality, Hillsdale, N.J., Lawrence Erlbaum, s. 1-59. Cantor N., Mischel W. (1979) Prototypes in person perception. W: Advances in experimental social psychology, L. Berkowitz (red.), t. 12, New York, Academic [wyd. pol. Prototypy w spostrzeganiu ludzi, tłum. M. Kowalczyk. W: Poznanie, afekt, zachowanie, T. Maruszewski (red.), Warszawa, PWN, 1986, s. 20-52], Caplan P. J. (1979) Erikson's concept of inner space: A data-based reevaluation, „American Journal of Orthopsychiatry" 49, s. 100-108. Carlson J. G. (1985) Recent assessments of the Myers-Briggs Type Indicator, „Journal of Personality Assessment" 49, s. 356-365. Carlson J. G. (1989a) Affirmatwe: In support of researching the Myers-Briggs Type Indicator, „Journal of Counseling and Development" 67, s. 484-486. Carlson J. G. (1989b) Rebuttal: The MBTI: Not ready for routine use in counseling. A reply, „Journal of Counseling and Development" 67, s. 489. Carlson R. (1971) Where is the person in personality research?, „Psychological Bulletin" 75, s. 203-219. Carlson R. (1980) Studies of Jungian typology: II. Representations of the personal world, „Journal of Personality and Social Psychology" 38, s. 801-810. Carlson R. (1984) What's social about social psychology? Where's the person in personality research?, „Journal of Personality and Social Psychology" 47, s. 1304-1309. Carlson R. (1988) Exemplary Iwes: The uses of psychobiography for theory development, „Journal of Personality" 56, s. 105-138. Carlson R. (1992) Shrinking personality: One cheer for the Big Five, „Contemporary Psychology" 37, s. 644-645. Carlson R., Levy N. (1973) Studies of Jungian typology: I. Memory, social perception, and social action, „Journal of Personality" 41, s. 559-576. Carlyn M. (1977) An assessment of the Myers-Briggs Type Indicator, „Journal of Personality Assessment" 41, s. 461-473. Carr A. C. (1949) An evaluation of nine nondirectwe psychotherapy cases by means of the Rorschach, „Journal of Consulting Psychology" 13, s. 196-205. Carroll J. B. (1993) Human cognitwe abilities: A suwey of factor-analytic studies, New York, Cambridge University Press. Carson R. C. (1989) Personality, „Annual Review of Psychology" 40, s. 227-248. Cartwright D. S. (1957, wrzesień) Factor analyzing theories of personality, „Counseling Center Discussion Papers" 3, University of Chicago. Cartwright R. D., Lerner. B. (1963) Empathy, need to change, and improvement with psychotherapy, „Journal of Consulting Psychology" 27, s. 138-144. Cashdan S. (1988) Obfect relations theory: Using the relationship, New York, Norton. Catania A. C. (1992) B. F. Skinner, organism, „American Psychologist" 47, s. 1521-1530. Catania A. C. (1993) Approaching Skinner, „Contemporary Psychology" 38, s. 779-780. Cattell R. B. (1943) The description of personality: Bask traits resolved into clusters, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 38, s. 476-506.

638

Bibliografia

Cattell R. B. (1944) The culture free test of intelligence, Champaign, 111., Institute for Personality and Ability Testing. Cattell R. B. (1946) Description and measurement of personality, New York, World Book. Cattell R. B. (1948) Concepts and methods in the measurement of group syntality, „Psychological Review" 55, s. 48-63. Cattell R. B. (1949) The dimensions of culture patterns by factorization of national character, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 44, s. 443-469. Cattell R. B. (1950) Personality, a systematic, theoretical, and factual study, New York, McGraw-Hill. Cattell R. B. (1953) A quantitative analysis of the changes in the culture pattern of Great Britain 1837-1937, by P-technique, „Acta Psychologica" 9, s. 99-121. Cattell R. B. (1954) The 0-A Personality Test Battery, Champaign, 111., Institute for Personality and Ability Testing. Cattell R. B. (1956) Personality and motwation theory based on structural measurement. W: Psychology of personality, J. L. McCary (red.), New York, Grove. Cattell R. B. (1957) Personality and motwation structure and measurement, New York, Harcourt, Brace, Jovanovich. Cattell R. B. (1960) The multiple abstract variance analysis eąuations and solutions: For nature-nurture research on continuous variables, „Psychological Review" 67, s. 353-372. Cattell R. B. (1961) Group theory, personality and role: A model for experimental researches. W: Defence psychology, F. A. Geldard (red.), Oxford, Pergamon. Cattell R. B. (1964) Personality and social psychology, San Diego, Knapp. Cattell R. B. (1966) The scientific analysis of personality, Chicago, Aldine. Cattell R. B. (1971) Abilities: Their structure, growth and action, Boston, Houghton Mifflin. Cattell R. B. (1972) A new morality ftom science: Beyondism, New York, Pergamon. Cattell R. B. (1973a) Personality and mood by questionnaire, San Francisco Jossey-Bass. Cattell R. B. (1973b) Unraveling maturational and learning developments by the comparatwe MAYA and structured learning approaches. W: Life-span developmental psychology, J. R. Nesselroade, H. W Reese (red.), New York, Academic. Cattell R. B. (1979) Personality and learning theory, t. 1: The structure of personality in its environment, New York, Springer. Cattell R. B. (1980) Personality and learning theory, t. 2: A systems theory of maturation and structured learning, New York, Springer. Cattell R. B. (1982) The inheritance of personality and ability. Research methods and findings, New York, Academic Press. Cattell R. B. (1983) Structured personality-learning theory: A wholistic multwariate research approach, New York, Praeger. Cattell R. B. (1985) Human motwation and the dynamie calculus, New York, Praeger. Cattell R. B. (1987) Beyondism: Religion from science, New York, Praeger. Cattell R. B. (1990) Advances in Cattellian personality theory. W: Handbook of personality: Theory and research, L. A. Pervin (red.), New York, Guilford, s. 101-110. Cattell R. B., Adelson M. (1951) The dimensions of social change in the U.S.A. as determined by P-technique, „Social Forces" 30, s. 190-201. Cattell R. B., Beloff J. R. (1953) Research origins and construction of the IPAT Junior Personality Quiz, „Journal of Consulting Psychology" 17, s. 436-442. Cattell R. B., Blewett D. B., Beloff J. R. (1955) The inheritance of personality, „American Journal of Human Genetics" 7, s. 122-146. Cattell R. B., Butcher H. J. (1968) The prediction of achievement and creatwity, Indianapolis, Bobbs-Merrill. Cattell R. B., Child D. (1975) Motwation and dynamie structure, New York, John Wiley. Cattell R. B., Cross K. P. (1952) Comparison of the ergic and self-sentiment structure found in dynamie traits by R-and P-techniques, „Journal of Personality" 21, s. 250-271.

Bibliografia

639

Cattell R. B., Dreger R. M. (1966) Handbook of modern personality theory, New York, Hemisphere. Cattell R. B., Eber H. W., Tatsuoka M. M. (1970) Handbook for the 16 Personality Factor Questionnaire, Champaign, 111., IPAT. Cattell R. B., Gorsuch R. L. (1965) The definition and measurement of national morale and morality, „Journal of Social Psychology" 67, s. 77-96. Cattell R. B., Horn J. (1963) An integrating study of the factor structure of adult attitude-interest, „Genetic Psychology Monographs" 67, s. 89-149. Cattell R. B., Horn J. L., Sweney A. B. (1970) Motivation Analysis Test, Champaign, 111., IPAT. Cattell R. B., Kline P. (1977) The scientific analysis of personality and motivation, New York, Academic. Cattell R. B., Radcliffe, J. A., Sweney A. B. (1963) The naturę and measurement of components of motivation, „Genetic Psychology Monographs" 68, s. 49-211. Cattell R. B., Saunders D. R., Stice G. F. (1950) The 16 personality factor ąuestionnaire, Champaign, 111., Institute for Personality and Ability Testing. Cattell R. B., Saunders D. R., Stice G. F. (1953) The dimensions of syntality in smali groups, „Human Relations" 6, s. 331-356. Cattel, R. B., Scheier I. H. (1961) The meaning and measurement of neuroticism and anxiety, New York, Ronald. Cattell R. B., Stice G. F., Kristy N. F. (1957) A first approximation to nature-nurture ratios for eleven primary personality factors in obfective tests, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 54, s. 143-159. Cattell R. B., Sweney A. B. (1964) Components measurable in manifestations of mental conflict, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 68, s. 479-490. Cattell R. B., Warburton F. W. (1967) Objectwe personality and motivation tests, Urbana, 111., University of Illinois Press. Cattell R. B., Wispe L. G. (1948) The dimension of syntality in smali groups, „Journal of Social Psychology" 28, s. 57-78. Cella D. F., DeWolfe A. S., Fitzgibbon M. (1987) Ego identity status, identification, and decision-making style in late adolescents, „Adolescence" 22, s. 849-861. Chaplin W., Goldberg L. (1984) A failure to replicate the Bem and Allen study, „Journal of Personality and Social Psychology" 47, s. 1074-1090. Chapman A. H. (1976) Harry Stack Sullwan: His life and his work, New York, Putnam. Chodorkoff B. (1954) Self-perception, perceptual defense, and adfustment, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 49, s. 508-512. Chomsky N. (1959) Review of Skinner's Verbal behavior, „Language" 35, s. 26-58. Claridge G. S. (1967) Personality and arousal, Oxford, Pergamon. Claridge G. S. (1972) The schizophrenics as neroous types, „British Journal of Psychiatry" 121, s. 1-17. Claridge G. S. (1981) Psychoticism. W: Dimensions of personality, R. Lynn (red.), London, Pergamon, s. 79-109. Claridge G. S. (1983) The Eysenck psychoticism scalę. W: Advances in personality assessment, J. D. Butcher, C. D. Spielberger (red.), t. 2, Hillsdale, N.J., Lawrence Erlbaum, s. 71-114. Claridge G. S. (1986) Eysenek's contribution to the psychology of personality. W: Hans Eysenck: Consensus and controversy, S. Modgil, C. Modgil (red.), Philadelphia, Falmer, s. 73-85. Coghill G. E. (1929) Anatomy and the problem of behavior, London, Cambridge University Press. Cohen E. D. (1975) C. G. Jung and the scientific attitude, New York, Philosophical Library. Colby K. M. (1951) On the disagreement between Freud and Adler, „American Imago" 8, s. 229-238.

640

Bibliografia

Cole C. W., Oetting E. R., Hinkle J. E. (1967) Non-linearity of self-concept discrepancy: The value dimension, „Psychological Reports" 21, s. 58-60. Coles R. (1970) Erik H. Erikson: The growth of his work, Boston, Little, Brown. Coles R. (1992) Anna Freud: The dream of psyehoanalysis, Reading, Mass., Addison-Wesley. Comrey A. L. (1973) A first course in factor analysis, New York, Academic. Comrey A. L., Jamison K. (1966) Verification of six personality factors, „Educational and Psychological Measurement" 26, s. 945-953. Conceptual and methodological problems in psyehoanalysis (1959) L. Bellak (red.), „Annals of the New York Academy of Science" 76, s. 971-1134. The conditioning therapies (1966) J. Wolpe, A. Salter, L. J. Reyna (red.), New York, Holt, Rinehart, and Winston. Conley J. J. (1984a) The hierarchy of consistency: A review and model of longitudinal findings on adult indwidual differences in intelligence, personality and self-opinion, „Personality and Individual Differences" 5, s. 11-26. Conley J. J. (1984b) Longitudinal consistency of adult personality: Self-reported psychological characteristics across 45 years, „Journal of Personality and Social Psychology" 47, s. 1325-1333. Conley J. J. (1985) Longitudinal stability of personality traits: A multitrait-multimethod-multioccasion analysis, „Journal of Personality and Social Psychology" 49, s.

1260-1282.

Constantinople A. (1969) An Eriksonian measure of personality development in college students, „Developmental Psychology" 1, s. 357-372. The contributions of Harry Stack Sullivan (1952) P. Mullahy (red.), New York, Hermitage House. Cooper J., Zanna M. P, Taves P. A. (1978) Arousal as a necessary condition for attitude change following induced compliance, „Journal of Personality and Social Psychology" 36, s. 1101-1106. Costa P. T. jun. (1991) Clinical use of the fwe-factor model, „Journal of Personality Assessment" 57, s. 393-398. Costa P. T. jun., McCrae R. R. (1988a) Personality in adulthood: A six-year longitudinal study of self-reports and spouse ratings on the NEO Personality Imentory, „Journal of Personality and Social Psychology" 54, s. 853-863. Costa P. T. jun., McCrae R. R. (1988b) From catalog to classification: Murray's needs and the fwe-factor model, „Journal of Personality and Social Psychology" 55, s. 258-265. Costa P. T. jun., McCrae R. R. (1992a) Four ways five factors are basie, „Personality and Individual Differences" 13, s. 653-665. Costa P. T. jun., McCrae R. R. (1992b) Revised NEO personality imentory (NEO-PI-R) and NEO Fwe-Factor Imentory (NEO-FFI) professional manuał, Odessa, Fla., Psychological Assessment Resources. Costa P. T. jun., McCrae R. R. (1992c) Reply to Eysenck, „Personality and Individual Differences" 13, s. 861-865. Costa P. T. jun., McCrae R. R. (1995a) Primary traits of Eysenck's P-E-N system: Threeand fwe-factor solutions, „Journal of Personality and Social Psychology" 69, s. 308-317. Costa P. T. jun., McCrae R. R. (1995b) Solid grounds in the wetlands of personality: A reply to Błock, „Psychological Bulletin" 117, s. 216-220. Costa P. T. jun., McCrae R. R., Dye D. A. (1991) Facet scales for Agreeableness and Conscientiousness: A revision of the NEO Personality Imentory, „Personality and Individual Differences" 12, s. 887-898. Cote J. E., Levine C. (1988) A critical examination of the ego identity status paradigm, „Developmental Review" 8, s. 147-184. Coutu W. (1949) Emergent human naturę, New York, Knopf.

Bibliografia

641

Cozzarelli C. (1993) Personality and self-efficacy as predictors of coping with abortion, „Journal of Personality and Social Psychology" 65, s. 1224-1236. Cramer D. (1990) Self-esteem and close relationships: A statistical refinement, „British Journal of Social Psychology" 29, s. 189-191. Cramer P., Hogan K. (1975) Sex differences in verbal and play fantasy, „Developmental Psychology" 11, s. 145-154. Crandall J. E. (1975) A scalę for social interest, „Journal of Individual Psychology" 31, s. 187-195. Crandall J. E. (1980) Adlefs concept of social interest: Theory, measurement, and implications for adjustment, „Journal of Personality and Social Psychology" 39, s. 481-495. Crandall J. E. (1981) Theory and measurement of social interest: Empirical tests of Alfred Adlefs concepts, New York, Columbia University Press. Crandall J. E. (1984) Social interest as a moderator of life stress, „Journal of Personality and Social Psychology" 47, s. 164-174. Crews F. (1996) The verdict on Freud, „Psychological Science" 7, s. 63-68. Criticism and the growth of knowledge (1970) I. Lakatos, A. Musgrave (red.), Cambridge, England, Cambridge University Press. Cronbach L. J. (1957) The two disciplines of scientific psychology, „American Psychologist" 12, s. 671-684. Cronbach L. J. (1975) Beyond the two disciplines of scientific psychology, „American Psychology" 30, s. 116-127. Dahlstrom W G. (1995) Pigeons, people, and pigeon-holes, „Journal of Personality Assessment" 64, s. 2-20. Dallett J. O. (1973) The effect of sensory and social variables on the recalled dream: Complementarity, continuity, and compensation. Unpublished doctoral dissertation, University of California, Los Angeles Library. Dauber R. B. (1984) Subliminal psychodynamic actwation in depression: The role ofautonomy issues in depressed college women, „Journal of Abnormal Psychology" 93, s. 9-18. Davis A., Dollard J. (1940) Children of bondage, Washington, D.C., American Council on Education. Davisson A. (1978) George Kelly and the American mind (or why has he been obscure for so long in the U.S.A. and whence the new interest?). W: Personal construct psychology 1977, F. Fransella (red.), London, Academic, s. 25-33. DeKay W. T., Buss D. M. (1992) Human naturę, indwidual differences, and the importance of context: Perspectwes from evolutionary psychology, „Current Directions in Psychological Science" 1, s. 184-189. DeRivera J. (1976) Field theory as human science: Contributions of Lewin's Berlin group, New York, Halstead Press. Dewey J. (1896) The reflex arc concept in psychology, „Psychological Review" 3, s. 357-370. Digman J. M. (1990) Personality structure: Emergence of the five-factor model, „Annual Review of Psychology" 41, s. 417-440. Digman J. M., Takemoto-Chock N. K. (1981) Factors in the natural language of personality: Re-analysis, comparison, and interpretation of six major studies, „Multivariate Behavioral Research" 16, s. 149-170. Dixon N. F. (1971) Subliminal perception: The naturę of a controversy, New York, McGraw-Hill. Dollard J. (1936) Criteria for the life history, New Haven, Yale University Press (przedruk New York, Peter Smith, 1949). Dollard J. (1937) Caste and class in a southem town, New Haven, Yale University Press. Dollard J. (1942) Victory over fear, New York, Reynal & Hitchcock. Dollard J. (1943) Fear in battle, New Haven, Yale University Press.

642

Bibliografia

Dollard J., Auld F. jun. (1959) Scoring human motives, New Haven, Yale University Press. Dollard J., Auld F., White A. (1953) Steps in psychotherapy, New York, Macmillan. Dollard J. i in. (1939) Frustration and aggression, New Haven, Yale University Press. Dollard J., Miller N. E. (1950) Personality and psychotherapy: An analysis in terms of learning, thinking and culture, New York, McGraw-Hill [wyd. pol. Osobowość i psychoterapia. Analiza w terminach uczenia się, myślenia i kultur, tłum. zb., Warszawa, PWN, 1967], Domhoff G. W. (1970) Two Luthers; the orthodox and heretical in psychoanalytic thinking, „Psychoanalytic Review" 57, s. 5-17. Domjan M. (1996) The essentials of conditioning and learning, Pacific Grove, Calif., Brooks/Cole. Donahoe J. W., Palmer D. C. (1994) Learning and complex behavior, Boston, Allyn & Bacon. Douglas C. (1993) Translate this darkness: The life of Christiana Morgan, New York, Simon & Schuster. Dry A. M. (1961) The psychology of Jung, New York, Wiley. Dunbar H. F. (1954) Emotions and bodily changes, wyd. 4, New York, Columbia University Press. Dweck C. S. (1975) The role of expectations and attributions in the alleviation of leamed helplessness, „Journal of Personality and Social Psychology" 31, s. 674-685. Dweck C. S., Reppucci N. D. (1973) Learned helplessness and reinforcement responsibility in children, „Journal of Personality and Social Psychology" 25, s. 109-116. Dyer R. (1983) Her fathefs daughter: The work of Anna Freud, New York, Aronson. Dymond R. F. (1954) Adjustment changes over therapy from Thematic Apperception Test ratings. W: Psychotherapy and personality change: Co-ordinated studies in the client-centered approach, C. R. Rogers, R. F. Dymond (red.), Chicago, University of Chicago Press, s. 109-120. D'Zurilla T. (1965) Recall efficiency and mediating cognitwe events in „experimental repression", „Journal of Personality and Social Psychology" 1, s. 253-257. Eagle M. N. (1984) Recent developments in psyehoanalysis: A critical evaluation, New York, McGraw-Hill. Earman J. (1992) Inference, explanation, and other philosophical frustrations: Essays in the philosophy of science, Berkeley, University of California Press. Eastman C., Marzillier J. S. (1984) Theoretical and methodological difficulties in Bandura's self-efficacy theory, „Cognitive Therapy and Research" 8, s. 213-229. Eaves L. J., Eysenck H. J., Martin N. G. (1989) Genes, culture and personality: An empirical approach, New York, Academic. Edwards A. L. (1954) Manuał for the Edwards Personal Preference Schedule, New York, Psychological Corporation. Edwards A. L. (1959). Edwards Personal Preference Schedule, New York, Psychological Corporation. Ellenberger H. F. (1970a) The discovery of the unconscious: The history and evolution of dynamie psychiatry, New York, Basic Books. Ellenberger H. F. (1970b) Alfred Adler and indwidual psychology. W: H. F. Ellenberger, The discovery of the unconscious, New York, Basic Books, s. 571-656. Elms A. C. (1988) Freud as Leonardo: Why the first psychobiography went wrong, „Journal of Personality" 56, s. 19-40. The emergence of personality (1987) J. Aronoff, A. L. Rabin, R. A. Zucker (red.), New York, Springer. Endler N. S. (1981) Person, situations, and their interactions. W: Further explorations in personality, A. I. Rabin i in. (red.), New York, Wiley, s. 114-151. Endler N. S., Magnusson D. (1976) Toward an interactional psychology of personality, „Psychological Bulletin" 83, s. 956-974.

Bibliografia

643

Epstein S. (1979) The stability of behavior. I. On predicting most of the peopte much of the time, „Journal of Personality and Social Psychology" 37, s. 1097-1126. Epstein S. (1994) Integration of the cognitwe and the psychodynamic unconscious, „American Psychologist" 49, s. 709-724. Epstein S., 0'Brien E. J. (1985) The person-situation debate in historical and current perspective, „Psychological Bulletin" 98, s. 513-537. Epting F. R. (1984) Personal construct counseling and psychotherapy, New York, Wiley. Erdelyi M. H. (1974) A „new look" at the New Look in perception, „Psychological Review" 81, s. 1-25. Erdelyi M. H. (1992) Psychodynamics and the unconscious, „American Psychologist" 47, s. 784-787. Erikson E. H. (1950) Childhood and society, New York, Norton; (wyd. 2. zm. i rozsz. 1963) [wyd. pol. Dzieciństwo i społeczeństwo, tłum. P. Hejmey, wyd. 2, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2000], Erikson E. H. (1954) The dream specimen of psychoanalysis, „Journal of the American Psychoanalytic Association" 2, s. 5-56. Erikson E. H. (1958) Young man Luther, New York, Norton. Erikson E. H. (1964) Insight and responsibility, New York, Norton. Erikson E. H. (1968) Identity: Youth and crisis, New York, Norton. Erikson E. H. (1969) Gandhi's truth, New York, Norton. Erikson E. H. (1974) Dimensions of a new identity, New York, Norton. Erikson E. H. (1975) Life history and the historical moment, New York, Norton. Erikson E. H. (1976) Toys and reasons, New York, Norton. Erikson E. H. (1985) The life cycle completed, New York, Norton. Erikson K. T. (Introduced) (1973) In search of common ground: Conversations with Erik Erikson and Huey P. Newton, New York, Norton. Evans J. D., Smith H. W. (1972) A factor-analytic synthesis of personality theories: Bask dimensions reconsidered, „Journal of Psychology" 82, s. 145-149. Evans R. I. (1966) Dialogue with Erich Fromm, New York, Harper & Row. Experimenting with personal construct theory (1988) F. Fransella, L. Thomas (red.), London, Routledge & Kegan Paul. Eysenck H. J. (1946) Dimensions of personality, London, Routledge & Kegan Paul. Eysenck H. J. (1952) The scientific study of personality, London, Routledge & Kegan Paul. Eysenck H. J. (1953a) Uses and abuses of psychology, Baltimore, Penguin Books. Eysenck H. J. (1953b) The structure of human personality, London, Methuen. (wyd. zm. 1970). Eysenck H. J. (1954) The science of personality: Nomothetic!, „Psychological Review" 61, s. 339-342. Eysenck H. J. (1957a) The dynamics of anxiety and hysteria: An experimental application of modem learning theory to psychiatry, London, Routledge & Kegan Paul. Eysenck H. J. (1957b) Sense and nonsense in psychology, Baltimore, Penguin Books, [wyd. pol. Sens i nonsens w psychologii, tłum. M. Brzezińska, wyd. 2, Warszawa, PWN, 1971]. Eysenck H. J. (1959a) Learning theory and behavior therapy, „Journal of Mental Science" 105, s. 61-75. Eysenck H. J. (1959b) The Maudsley Personality Imentory, San Diego, Calif., Edits. Eysenck H. J. (1960) Learning theory and behavior therapy. W: Behavior therapy and the neuroses, H. J. Eysenck (red.), New York, Pergamon. Eysenck H. J. (1963) Psychoanalysis: Myth or science? W: Critical essays on psychoanalysis, S. Rachman (red.), New York, Macmillan. Eysenck H. J. (1964) Crime and personality, London, Routledge & Kegan Paul. Eysenck H. J. (1965) Fact and fiction in psychology, Baltimore, Penguin Books. Eysenck H. J. (1966) Conditioning, introversion-extraversion and the strength of the nervous system. W: Readings in extraversion-introversion, H. J. Eysenck (red.), t. 3: Bearings on basie psychological processes, New York, Wiley-Interscience, s. 499-512.

644

Bibliografia

Eysenck H. J. (1967) The biological basis of personality, Springfield, 111., Charles C. Thomas. (wyd. zm. 1977). Eysenck H. J. (1971) The IQ argument: Race, intelligence, and education, New York, Library Press. Eysenck H. J. (1972) Psychology is about people, New York, Library Press. Eysenck H. J. (1976a) The learning theory model of neurosis - a new approach, „Behavior Research and Therapy" 14, s. 251-267. Eysenck H. J. (1976b) Case studies in behavior therapy, London, Routledge & Kegan Paul. Eysenck H. J. (1979) The structure and measurement of intelligence, New York, Springer. Eysenck H. J. (1980) Autobiography. W: A history of psychology in autobiography, G. Lindzey (red.), t. 7, San Francisco, W. H. Freeman, s. 153-187. Eysenck H. J. (1981) General features of the model. W: A model for personality, H. J. Eysenck (red.), New York, Springer-Verlag, s. 1-37. Eysenck H. J. (1982a) Autobiography. W: Personality, genetics, and behavior: Selected papers, H. J. Eysenck (red.), New York, Praeger, s. 287-298. Eysenck H. J. (1982b) Personality, genetics, and behavior: Selected papers, New York, Praeger. Eysenck H. J. (1983) Is there a paradigm in personality research?, „Journal of Research in Personality" 17, s. 369-397. Eysenck H. J. (1985) Personality, cancer and cardiovascular disease: A causal analysis, „Personality and Individual Differences" 6, s. 535-556. Eysenck H. J. (1990) Biological dimensions of personality. W: Handbook of personality Theory and research, L. A. Pervin (red.), New York, Guilford, s. 244-276. Eysenck H. J. (1991) Dimensions of personality: 16, 5 or 3? - criteria for a taxonomic paradigm, „Personality and Individual Differences" 12, s. 773-790. Eysenck H. J. (1992a) Four ways five factors are not basie, „Personality and Individual Differences" 13, s. 667-673. Eysenck H. J. (1992b) A reply to Costa and McCrae: P or A and C - the role of theory, „Personality and Individual Differences" 13, s. 867-868. Eysenck H. J., Eysenck M. W (1983) Mindwatching: Why people behave the way they do, New York, Garden/Doubleday [wyd. pol. Podpatrywanie umysłu: dlaczego ludzie zachowują się tak, jak się zachowują?, tłum. M. Dowhyluk i in., Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 1996, dodruk 2001]. Eysenck H. J., Eysenck M. W. (1985) Personality and indwidual differences: A natural science approach, New York, Plenum. Eysenck H. J., Eysenck S. B. G. (1965) Manuał of the Eysenck Personałity Imentory, London, Hodder & Stoughton. (San Diego: Edits, 1965). Eysenck H. J., Eysenck S. B. G. (1969) Personałity structure and measurement, San Diego, Calif., Robert R. Knapp. Eysenck H. J., Eysenck S. B. G. (1975) Manuał of the Eysenck Personałity Questionnaire, London, Hodder & Stoughton. (San Diego: Edits, 1975). Eysenck H. J., Eysenck S. B. G. (1976) Psychoticism as a dimension of personałity, New York, Crane, Russak. Eysenck H. J., Gudjónsson G. H. (1989) The causes and cures of criminałity, New York, Plenum. Eysenck H. J., Kamin L. (1981) The intełłigence controversy. H. J. Eysenck vs. Leon Kamin, New York, Wiley-Interscience. Eysenck H. J., 0'Connor K. (1979) Smoking, arousał and personałity. W: Ełectrophysiołogicał effects of nicotine, J. Remond, J. Tizard (red.), Amsterdam, Elsevier. Eysenck H. J., Rachman S. (1965) The causes and cures of neuroses, San Diego, Robert R. Knapp. Eysenck H.-J., Wilson G. D. (1974) The experimentał study of Freudian theories, New York, Barnes & Noble.

Bibliografia

645

Eysenck M. W., Folkard S. (1980) Personality, time of day, and caffeine: Some theoretical and conceptual problems in Revelle et al, „Journal of Experimental Psychology General" 109, s. 32-41. Eysenck S. B. G., Eysenck H. J. (1963) On the dual naturę of extraversion, „British Journal of Social and Clinical Psychology" 2, s. 46-55. Eysenck S. B. G., Eysenck, H. J. (1977) The place of impulsweness in a dimensional system of personality description, „British Journal of Social and Clinical Psychology" 16, s. 57-68. Eysenck S. B. G., Eysenck H. J. (1978) Impulsweness and venturesomeness: Their position in a dimensional system of personality description, „Psychological Reports" 43, s. 1247-1255. Eysenck S. B. G. i in. (1985) Age norms for impulsweness, uenturesomeness and empathy in adults, „Personality and Individual Differences" 6, s. 613-619. Fairbairn W. R. D. (1952) Psychoanalytic studies of the personality, London, Tavistock Publications and Routledge & Kegan Paul. Fancher R. E. (1995) A slim life of a large figurę, „Contemporary Psychology" 40, s. 730-732. Feldman S. S. (1945) Dr. C. G. Jung and National Socialism, „American Journal of Psychiatry" 102, s. 263. Fenichel O. (1945) The psychoanalytic theory of neurosis, New York, Norton. Ferster C. B., Skinner B. F. (1957) Schedules of reinforcement, New York, Appleton-Century-Crofts. Festinger L. (1957) A theory ofcognitive dissonance, Stanford, Calif., Stanford University Press. Fisher S., Greenberg R. P. (1977) The scientific credibility of Freud's theories and therapy, New York, Basic Books. Fiske D. W. (1949) Consistency of the factorial structures of personality ratings from different sources, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 44, s. 329-344. Fordham F. (1953) An introduction to Jung's psychology, London, Penguin Books. Fordham M. S. M. (1947) The life of childhood, London, Routledge & Kegan Paul. Fordham M. S. M. (1949) A discussion on archetypes and internal objects. I. On the reality of archetypes, „British Journal of Medical Psychology" 22, s. 3-7. Forer L. K. (1976) The birth order factor, New York, D. McKay. Forer L. K. (1977) Bibliography of birth order literature in the '70's, „Journal of Individual Psychology" 33, s. 122-141. Franek I. (1966) The concept of human naturę: A philosophical analysis ofthe concept of human naturę in the writings of G. W. Allport, S. E. Asch, Erich Fromm, A. H. Maslow, and C. R. Rogers. Unpublished doctoral dissertation, University of Maryland. Franki V E. (1959) Man's search for meaning: An introduction to logotherapy, New York, Washington Sąuare. Franks C. M. (1956) Conditioning and personality: A study of normal and neurotic subjects, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 52, s. 143-150. Franks C. M. (1957) Personality factors and the rate of conditioning, „British Journal of Psychology" 48, s. 119-126. Franks C. M. (1963) Personality and eyeblink conditioning seven years later, „Acta Psychologica" 21, s. 295-312. Fransella F., Bannister D. (1977) A manuał for repertory grid techniąues, London, Academic. Fransella F., Dalton P. (1990) Personal construct counselling in action, London, Sage. Franz M-L. von (1975) C. G. Jung: His myth in our times, New York, Putnam. Frenkel-Brunswik E. i in. (1954) Psyehoanalysis and scientific method, „Science Monographs" 79, s. 293-310. Freud A. (1946) The ego and the mechanisms of defence, New York, International Universities Press [wyd. pol. Ego i mechanizmy obronne, tłum. M. Ojrzyńska, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997].

646

Bibliografia

Freud A. (1965) The writings of Anna Freud, t. 6: Normality and pathology in childhood, New York, International Universities Press. Freud A. (1973) The writings of Anna Freud, t. 8: A psychoanalytic view of developmental psychopathology, New York, International Universities Press. The Freud/Jung letters: The correspondence between Sigmund Freud and C. G. Jung (1974) W. McGuire (red.), Princeton, Princeton University Press. Freud S. (1887-1902/1954) The origins of psychoanalysis, letters to Wilhelm Fliess, drafts and notes: 1887-1902 (includes Project for a scientific psychology), New York, Basic Books. Freud S. (1953-1974) The standard edition of the complete psychological works, J. Strachey (red.), London, Hogarth. Freud S. (1900/1953) The interpretation of dreams. W: Standard edition, t. 4-5. London, Hogarth. (wyd. oryg. 1900) [wyd. pol. Objaśnianie marzeń sennych, tłum. R. Reszke, Warszawa, „KR", 1996]. Freud S. (1901/1960) Psychopathology of everyday life. W: Standard edition, t, 6, London, Hogarth. (First German edition, 1901) [wyd. pol. Psychopatologia życia codziennego. W: Psychopatologia życia codziennego. Marzenia senne, tłum. L. Jekels, H. Ivanka, wyd. 5, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 31-346]. Freud S. (1905a/1953) Three essays on sexuality. W: Standard edition, t. 7, London, Hogarth. (First German edition, 1905a) [wyd. pol. Trzy rozprawy z teorii seksualnej. W: Zycie seksualne (Dzieła, t. 5), tłum. R. Reszke, Warszawa, „KR", 1999, s. 27-129], Freud S. (1905b/1953) Fragment of an analysis of a case of hysteria. W: Standard edition, t. 7, London, Hogarth. (First German edition, 1905b). Freud S. (1905c/1960) Jokes and their relation to the unconscious. W: Standard edition, t. 8, London, Hogarth. (First German edition, 1905c) [wyd. pol. Dowcip i jego stosunek do nieświadomości. W: Pisma psychologiczne (Dzieła, t. 3), tłum. R. Reszke, Warszawa, „Sen", „KR", 1993, s. 7-211], Freud S. (1908/1959) „Civilized" sexual morality and modern newous illness. W: Standard edition, t. 9, London, Hogarth. (First German edition, 1908) [wyd. pol. „Kulturowa" moralność seksualna a współczesna nerwowość. W: Pisma społeczne (Dzieła, t. 4), tłum. R. Reszke, Warszawa, „KR", 1998, s. 5-23]. Freud S. (1909a/1955) Analysis of a phobia in a five-year-old boy. W: Standard edition, t. 10, London, Hogarth. (First German edition, 1909a) [wyd. pol. Analiza fobii pięcioletniego chłopca. W: Dwie nerwice dziecięce (Dzieła, t. 6), tłum. R. Reszke, Warszawa, „KR", 2000, s. 5-97]. Freud S. (1909b/1955) Notes upon a case of obsessional neurosis. W: Standard edition, t. 10, London, Hogarth. (First German edition, 1909b) [wyd. pol. Uwagi o pewnym przypadku nerwicy natręct. W: Charakter a erotyka (Dzieła, t. 2), tłum. R. Reszke, D. Rogalski, Warszawa, „KR", 1996, s. 23-82], Freud S. (1910a/1957) Leonardo da Vinci: A study in psychosexuality. W: Standard edition, t. 11, London, Hogarth. (First German edition, 1910a) [wyd. pol. Leonarda da Vinci wspomnienia z dzieciństwa. W: Poza zasadą przyjemności, tłum. J. Prokopiuk, wyd. 5, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 257-323]. Freud S. (1910b/1957) The psycho-analytic view of psychogenic disturbance of vision. W: Standard edition, t. 11, London, Hogarth. (First German edition, 1910b). Freud S. (1911/1958) Psycho-analytic notes on an autobiographic account of a case of paranoia (dementia paranoides). W: Standard edition, t. 12, London, Hogarth. (First German edition, 1911) [wyd. pol. Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi (dementia paranoides). W: Charakter a erotyka (Dzieła, t. 2), tłum. R. Reszke, Warszawa, „KR", 1996, s. 105-162], Freud S. (1913/1955) Totem and taboo. W: Standard edition, 1.13, London, Hogarth. (First German edition, 1913) [wyd. pol. Totem i tabu: kilka zgodności w życiu psychicznym dzikich i neurotyków. W: Pisma społeczczne, (Dzieła, t. 4), tłum. M. Poręba, R. Reszke, Warszawa, „KR", 1997, s. 241-375].

Bibliografia

647

Freud S. (1914/1957) On the history of the psycho-analytic movement. W: Standard edition, t. 14, London, Hogarth. (First German edition, 1914). Freud S. (1915/1957) Instincts and their vicissitudes. W: Standard edition, t. 14, London, Hogarth. (First German edition, 1915) [wyd. pol. Popędy i ich losy, tłum. K. Rak. W: Freud, Z. Rosińska (red.), wyd. 2 zm., Warszawa, Wiedza Powszechna, 2002, s. 239-258], Freud S. ( 1 9 1 7 / 1 9 6 3 ) Introductory lectures on psycho-analysis. W: Standard edition, t. 15-16, London, Hogarth. (First German edition, 1917) [wyd. pol. Wstęp do psychoanalizy, tłum. S. Kempnerówna, W. Zaniewicki, wyd. 9, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002], Freud S. (1918/1955) From the history of an infantile neurosis. W: Standard edition, t. 17, London, Hogarth. (First German edition, 1918). Freud S. (1920a/1955) Beyond the pleasure principle. W: Standard edition, t. 18, London, Hogarth. (First German edition, 1920a) [wyd. pol. Poza zasadą przyjemności, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa, PWN, 2000]. Freud S. (1920b/1955) The psychogenesis of a case of homosexuality in a woman. W: Standard edition, t. 18, London, Hogarth. (First German edition, 1920b). Freud S. (1926a/1959) The ąuestion of lay analysis. W: Standard edition, t. 20, London, Hogarth. (First German edition, 1926a). Freud S. (1926b/1959) Inhibitions, symptoms and anxiety. W: Standard edition, t. 20, London, Hogarth. (First German edition, 1926b). Freud S. (1927/1961) The futurę of an illusion. W: Standard edition, t. 22, London, Hogarth. (First German edition, 1927) [wyd. pol. Przyszłość pewnego złudzenia. W: Pisma społeczne (Dzieła, t. 4) tłum. R. Reszke, Warszawa, „KR", 1998, s. 121-161]. Freud S. (1928/1961) Dostoevsky and parricide. W: Standard edition, t. 21 London, Hogarth. (First German edition, 1928) [wyd. pol. Dostojewski i ojcobójstwo, tłum. B. Kocowska. W: Zygmunt Freud. Człowiek i dzieło, K. Pospiszyl (red.), Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991, s. 309-323], Freud S. (1930/1961) Civilization and its discontents. W: Standard edition, t. 21, London, Hogarth. (First German edition, 1930) [wyd. pol. Kułtura jako źródło cierpień. W: Pisma społeczne (Dzieła, t. 4), tłum. R. Reszke, Warszawa, „KR", 1998, s. 163-227]. Freud S. (1933/1964) New introductory łectures on psycho-analysis. W: Standard edition, t. 22, London, Hogarth. (First German edition, 1933) [wyd. pol. Wykłady ze wstępu do psychoanalizy. Nowy cykl, tłum. P. Dybel, Warszawa, „KR", 1995], Freud S. (1937/1964) Analysis terminable and interminable. W: Standard edition, t. 23, London, Hogarth. (First German edition, 1937) [wyd. pol. Analiza skończona i nieskończona. W: Poza zasadą przyjemności, tłum. J. Prokopiuk, wyd. 5, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 157-190], Freud S. (1939/1964) Moses and monotheism. W: Standard edition, t. 23, London, Hogarth. (First German edition, 1939) [wyd. pol. Człowiek imieniem Mojżesz a rełigia monoteistyczna. W: Pisma społeczne (Dzieła, t. 4), tłum. A. Ochocki, J. Prokopiuk, Warszawa, Sen, „KR", 1994], Freud S. (1940/1964) An outłine of psyehoanalysis. W: Standard edition, t. 23, London, Hogarth. (First German edition, 1940) [wyd. pol. Zarys psychoanalizy. W: Poza zasadą przyjemności, tłum. J. Prokopiuk, wyd. 5, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 99-156], Freud S. (1950/1966) Project for a scientific psychology. W: Standard edition, t. 1, London, Hogarth. (Written in 1895; first German edition, 1950). Freud S., Bullitt W. C. (1967) Thomas Woodrow Wilson: Twenty-eighth president of the United States. A psychological study, Boston, Houghton Mifflin. Friedan B. (1963) The feminine mystiąue, New York, Norton. Friedman I. (1955) Phenomenal, ideał and projected conceptions of sełf, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 51, s. 611-615.

648

Bibliografia

Frisbie L. V., Vanasek F. J., Dingman H. F. (1967) The self and the ideał self: Methodological study of pedophiles, „Psychological Reports" 20, s. 699-706. Fromm E. (1941) Eseape from freedom, New York, Rinehart [wyd. pol. Ucieczka od wolności, tłum. O Ziemilska, A. Ziemilski, wyd. 8, Warszawa, Czytelnik, 2001]. Fromm E. (1947) Man for himself, New York, Rinehart [wyd. pol. Niech się stanie człowiek. Z psychologii etyki, tłum. R. Saciuk, wyd. 4, Warszawa-Wrocław, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000]. Fromm E. (1950) Psychoanalysis and religion, New Haven, Yale University Press [wyd. pol. Psychoanaliza a religia, tłum. J. Karłowski, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2000]. Fromm E. (1951) The forgotten language: An introduction to the understanding of dreams, fairy tales, and myths, New York, Grove [wyd. pol. Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni i mitów, tłum. J. Marzęcki, wyd. 3, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1994]. Fromm E. (1955) The sane society, New York, Rinehart [wyd. pol. Zdrowe społeczeństwo, tłum. A. Tanalska-Dulęba, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996], Fromm E. (1956) The art of loving, New York, Bantam [wyd. pol. O sztuce miłości, tłum. A. Bogdański, wyd. 5, Poznań,Dom Wydawniczy Rebis, 2001]. Fromm E. (1959) Sigmund Freud's mission, New York, Harper. Fromm E. (1961) Marx's concept of man, New York, Ungar. Fromm E. (1962) Beyond the chains of illusion, New York, Simon & Schuster [wyd. pol. Zerwać okowy iluzji: moje spotkania z myślą Marksa i Freuda, tłum. J. Karłowski, Poznań, Dom Wydawniczy „Rebis", 2000], Fromm E. (1964) The heart of man, New York, Harper & Row [wyd. pol. Serce człowieka. Jego niezwykła zdolność do dobra i zła, tłum. R. Saciuk, wyd. 3, Warszawa-Wrocław, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000]. Fromm E. (1968) The reuolution of hope, New York, Harper & Row [wyd. pol. Rewolucja nadziei: ku uczłowieczonej technologii, tłum. H. Adamska, wyd. 2 popr., Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2000]. Fromm E. (1970) The crisis of psychoanalysis, Greenich, Conn., Fawcett Books [wyd. pol. Kryzys psychoanalizy: szkice o Freudzie, Marksie i psychologii społecznej, tłum. W. Brydak, wyd. 2 popr., Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2000]. Fromm E. (1973) The anatomy of human destructiveness, New York, Holt. [wyd. pol. Anatomia ludzkiej destrukcyjności, tłum. J. Karłowski, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 1999], Fromm E. (1976) To have or to be? New York, Harper <& Row [wyd. pol. Mieć czy być?, tłum. J. Karłowski, wyd. 3 popr. i uzup., Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 1999]. Fromm E., & Maccoby M. (1970) Social character in a Mexican village, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall. Funder D. C. (1991) Global traits: A neo-Allportian approach to personality, „Psychological Science" 2, s. 31-39. Funder D. C. (1996, czerwiec) Watching persons in situations. W: R. B. Cialdini (Chair), The motwated person in the situation: Contemporary illustrations. Symposium presented at the Society of Personality and Social Psychology Preconference prior to the annual meeting of the American Psychological Society, San Francisco, Calif. Funder D. C., Ozer D. J. (1983) Behavior as a function of the situation, „Journal of Personality and Social Psychology" 44, s. 107-112. Further explorations in personality (1981) A. L. Rabin i in. (red.), New York, Wiley. Furtmuller C. (1964) Alfred Adler: A biographical essay. W: Superiority and social interest by Alfred Adler, H. L. Ansbacher, R. R. Ansbacher (red.), Evanston, 111., Northwestern University Press, s. 311-393. Garcia J., Koelling R. A. (1966) The relation of cue to conseąuence in avoidance learning, „Psychonomic Science" 4, s. 123-124.

Bibliografia

649

Gardner R. W. i in. (1959) Cognitive control: A study of indwidual consistencies in cognitwe behavior, „Psychological Issues", Monograph 4, New York, International Universities Press. Gay P. (1988) Freud: A life for our time, New York, W. W Norton. Geen R. G. (1984) Preferred stimulation levels in introverts and extraverts: Effects on arousal and performance, „Journal of Personality and Social Psychology" 46, s. 1303-1312. Geisler C. (1986) The use of subliminal psychodynamic actwation in the study of repression, „Journal of Personality and Social Psychology" 51, s. 844-851. Gelb A., Goldstein K. (1920) Psychologische Analysen hirnpathologisher Faelle, Leipzig, Barth. (fragmenty tłum. w: Source book of Gestalt psychology, W. D. Ellis (red.), New York, Harcourt, 1938, selections 26-30). Gholson B., Barker B. (1985) Kuhn, Lakatos, and Laudan Applications in the history of physics and psychology, „American Psychologist" 40, s. 755-769. Gibson H. B. (1981) Hans Eysenck: The man and his work, London, Peter Owen. Gili M. M. (1959) The present state of psychoanalytic theory, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 58, s. 1-8. Gili M. M. (1963) Topography and systems in psychoanalytic theory, „Psychological Issues" 3, s. 1-179. Gili M. M. (1976) Metapsychology is not psychology. W: Psychology versus metapsychology: Psychoanalytic essays in memory of George S. Klein, M. M. Gili, P. S. Holzman (red.), „Psychological Issues", Monograph 36, New York, International Universities Press. Glass D. C., Singer J. E. (1972) Urban stress: Experiments on noise and social stressors, New York, Academic. Glover E. (1950) Freud or Jung, New York, Norton. Goble F. G. (1970) The third force: The psychology of Abraham Maslow, New York, Grossman. Goldberg L. R. (1968) Explorer on the run, „Contemporary Psychology" 13, s. 617-619. Goldberg L. R. (1981) Language and indwidual differences: The search for universals in personality lexicons. W: Review of personality and social psychology, L. Wheeler (red.), t.2, Beverly Hills, Calif., Sage, s. 141-165. Goldberg L. R. (1990) An alternatwe „description of personality": The Big-Fwe factor structure, „Journal of Personality and Social Psychology" 59, s. 1216-1229. Goldberg L. R. (1993) The structure of phenotypic personality traits, „American Psychologist" 48, s. 26-34. Goldberg L. R., Saucier G. (1995) So what do you propose we use instead? A reply to Błock, „Psychological Bulletin" 117, s. 221-225. Goldstein G. (1990) Contributions of Kurt Goldstein to neuropsychology, „Clinical Neuropsychologist" 4, s. 3-17. Goldstein K. (1939) The organism, New York, American Book. Goldstein K. (1940) Human naturę in the light of psychopathology, Cambridge, Harvard University Press. Goldstein K. (1942) After-effects of brain injuries in war, New York, Grune & Stratton. Goldstein K. (1967) Autobiography. W: A history of psychology in autobiography, E. G. Boring, G. Lindzey (red.), t. 5, New York, Appleton-Century-Crofts, s. 147-166. Gordon T., Cartwright D. (1954) The effect of psychotherapy upon certain attitudes toward others. W: Psychotherapy and personality change: Co-ordinated studies in the client-centered approach, C. R. Rogers, R. F. Dymond (red.), Chicago, University of Chicago Press, s. 167-195. Gorlow L., Simonson N. R., Krauss H. (1966) An empirical investigation of the Jungian typology, „British Journal of Social and Clinical Psychology" 5, s. 108-117. Gray H. (1949) Freud and Jung: Their contrasting psychological types, „Psychoanalytic Review" 36, s. 22-44. Gray H., Wheelwright J. B. (1964) Jungian type suwey, San Francisco, Society of Jungian Analysts of Northern California.

650

Bibliografia

Gray J. A. (1964) Strength of the newous system as a dimension of personality in man. W: Pavlov's typology, J. A. Gray (red. i tłum.), Oxford, Pergamon. Gray J. A. (1967) Strength of the newous system, introversion-extraversion, conditionability and arousal, „Behavior Research and Therapy" 5, s. 151-169. Gray J. A. (1972) The psychophysiological naturę of introversion-extraversion: A modification of Eysenck's theory. W: Biological bases of individual behavior, V. D. Nebylitsyn, J. A. Gray (red.), New York, Academic, s. 182-205. Gray J. A. (1981) A critiąue of Eysenck's theory of personality. W: A model for personality, H. J. Eysenck (red.), Berlin, Springer, s. 246-276. Gray J. A. (1982) The neuropsychology of anxiety: An inąuiry into the functions of the septal-hippocampal system, Oxford, Clarendon. Gray J. A. (1987) Perspectwes on anxiety and impulsivity: A commentary, „Journal of Research in Personality" 21, s. 495-509. Greenwald A. G. (1992) New Look 3: Unconscious cognition reclaimed, „American Psychologist" 47, s. 766-779. Greer G. (1971) The female eunuch, New York, McGraw-Hill. Greever K. B., Tseng M. S., Friedland B. U. (1973) Development of the social interest index, „Journal of Consulting and Clinical Psychology" 41, s. 454-458. Grummon D. L., John E. S. (1954) Changes over client-centered therapy evaluated on psychoanalytically based Thematic Apperception Test scales. W: Psychotherapy and personality change: Co-ordinated studies in the client-centered approach, C. R. Rogers, R. F. Dymond (red.), Chicago, University of Chicago Press, s. 121-144. Griinbaum A. (1984) The foundations of psychoanalysis: A philosophical critiąue, Berkeley, University of California Press. Griinbaum A. (1986) Precis of the foundations of psychoanalysis: A philosophical critiąue, „Behavioral and Brain Sciences" 9, s. 217-284. Griinbaum A. (1993) Validation in the clinical theory of psychoanalysis, New York, International Universities Press. Guilford J. P., Zimmerman W. S. (1956) Fourteen dimensions of temperament, „Psychological Monographs" 70, cały nr 417. Guntrip H. J. S. (1971) Psychoanalytic theory, therapy and the self, New York, Basic Books. Guthrie E. R. (1959) Association by contiguity. W: Psychology: A study of a science, S. Koch (red.), t. 2, New York, McGraw-Hill. Haigh G. (1949) Defensiue behavior in client-centered therapy, „Journal of Consulting Psychology" 13, s. 181-189. Haimowitz N. R. (1950) An investigation into some personality changes occurring in individuals undergoing client-centered therapy. Unpublished doctoral dissertation, University of Chicago. Haimowitz N. R., Haimowitz M. L. (1952) Personality changes in client-centered therapy. W: Success in psychotherapy, W Wolff, J. A. Preeker (red.), „Personality Monographs" 3, s. 63-93. Hall C. S. (1954) A primer of Freudian psychology, Cleveland, World Publishing. Hall C. S. i in. (1985) Introduction to theories of personality, New York, Wiley. Hall C. S., Lindzey G. (1968) The relevance of Freudian psychology and related viewpoints for the social sciences. W: Handbook of social psychology, G. Lindzey, E. Aronson (red.), t.1, Cambridge, Addison-Wesley, s. 245-319. Hall C. S., Lindzey G. (1970) Theories of personality, wyd. 2, New York, John Wiley [wyd. pol. Teorie osobowości, tłum. J. Radzicki, J. Kowalczewska, wyd. 4, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001], Hall C. S., Nordby V. J. (1973) A primer of fungian psychology, New York, New American Library. Handbook of individual differences: Biological perspectwes (1989) A. Gale, M. W. Eysenck (red.), New York, Wiley.

Bibliografia

651

Handbook of multivariate experimental psychology (1966) R. B. Cattell (red.), Chicago, Rand McNally. Handbook of multivariate experimental psychology (1988) J. R. Nesselroade, R. B. Cattell (red.), wyd. 2, New York, Plenum. Handbook of operant behavior (1977) W. K. Honig, J. E. R. Staddon (red.) Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hałl. Hannah B. (1976) Jung: His life and work, New York, Putnam. Hardaway R. A. (1990) Subliminally activated symbiotic fantasies: Facts and artifacts, „Psychological Bulletin" 107, s. 177-195. Harding M. E. (1947) Psychic energy, its source and goal, New York, Pantheon Books. Harlow H. F. (1958) The naturę of love, „American Psychologist" 13, s. 673-685. Harlow H. F., Harlow M. K. (1962) Social deprivation in monkeys, „Scientific American" 207, s. 136-146. Harlow H. R, Harlow M. K., Meyer D. R. (1950) Learning motivated by a manipulation drive, „Journal of Experimental Psychology" 40, s. 228-234. Harlow H. F., Zimmerman R. R. (1959) Affectional responses in the infant monkey, „Science" 130, s. 421-432. Harman H. H. (1967) Modern factor analysis, wyd. 2, Chicago, University of Chicago Press. Harms E. (1946) Carl Gustav Jung - Defender of Freud and the Jezus, „Psychiatrie Quarterly" 20, s. 199-230. Harrington D. M., Błock J. H., Błock J. (1987) Testing aspects of Carl Rogers' theory of creative environments: Child-rearing antecedents of creatiue potential in young adolescents, „Journal of Personality and Social Psychology" 52, s. 851-856. Hartmann H. (1958) Ego psychology and the problem of adaptation, New York, International Universities Press. Hartmann H. (1964) Essays on ego psychology: Selected problems in psychoanalytic theory, New York, International Universities Press. Hartshorne H., May M. A. (1928) Studies in the naturę of character, t. 1: Studies in deceit, New York, Macmillan. Hartshorne H., May M. A. (1929) Studies in the naturę of character: t. 2: Studies in self-control, New York, Macmillan. Hausdorff D. (1972) Erich Fromm, New York, Twayne. Havener P. H., Izard C. E. (1962) Unrealistic self-enhancement in paranoid schizophrenics, „Journal of Consulting Psychology" 26, s. 65-68. Hawkey M. L. (1947) The witch and the bogey: Archetypes in the case study of a child, „British Journal of Medical Psychology" 21, s. 12-29. Hawkins R. M. (1992) Self-efficacy: A predictor but not a cause of behavior, „Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry" 23, s. 251-256. Healy C. C. (1989a) Negative: The MBTI: Not ready for routine use in counseling, „Journal of Counseling and Development" 67, s. 487-488. Healy C. C. (1989b) Rebuttal: In response to Professor Carlson, „Journal of Counseling and Devełopment" 67, s. 490. Helson R. (1973) Heroic and tender modes in women authors of fantasy, „Journal of Personality" 41, s. 493-512. Helson R. (1978) Psychological dimensions and patterns in writings of critics, „Journal of Personality" 46, s. 348-361. Helson R. (1982) Critics and their texts: An approach to Jung's theory of cognition and personality, „Journal of Personality and Social Psychology" 43, s. 409-418. Herrnstein R. J. (1970) On the law of effect, „Journal of Experimental Analysis of Behavior" 13, s. 243-266. Hetherington E. M., Frankie G. (1967) Effects of parental dominance, warmth, and conflict on imitation in children, „Journal of Personality and Social Psychology" 6, s. 119-125.

652

Bibliografia

Hicks L. E. (1985) Is there a disposition to avoid the fundamental attribution error? „Journal of Research in Personality" 19, s. 436-456. Higgins E. T. (1987) Self-discrepancy: A theory relating self and affect, „Psychological Review" 94, s. 319-340. Higgins E. T. (1989) Continuities and discontinuities in self-regulatory and self-evaluative processes: A developmental theory relating self and affect, „Journal of Personality" 57, s. 407-444. Hilgard E. R. (1952) Experimental approaches to psychoanalysis. W: Psychoanalysis as science, E. Pumpian-Mindlin (red.), Stanford, Calif., Stanford University Press, s. 3-45. Hilgard E. R., Bower G. (1975) Theories of learning, wyd. 4, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall. Hiroto D. S. (1974) Locus of control and learned helplessness, „Journal of Experimental Psychology" 102, s. 187-193. Hiroto D. S., Seligman M. E. P. (1975) Generality of learned helplessness in man, „Journal of Personality and Social Psychology" 31, s. 311-327. Hoffman E. (1994) The drive for self: Alfred Adler and the founding of individual psychology, Reading, Mass., Addison-Wesley. Hoffman L. W. (1991) The influence of the family environment on personality: Accounting for sibling differences, „Psychological Bulletin" 110, s. 187-203. Holender D. (1986) Semantic actwation without conscious identification in dichotic listerning, parafoveal vision, and visual masking: A suwey and appraisal, „Behavioral and Brain Sciences" 9, s. 1-23. Holland J. G. (1992) B. F. Skinner (1904-1990), „American Psychologist" 47, s. 665-667. Holland J. G., Skinner B. F. (1961) The analysis of behavior: A program for self-instruction, New York, McGraw-Hill. Holt R. R. (1962) Indwiduality and generalization in the psychology of personality, „Journal of Personality" 30, s. 377-404. Holt R. R. (1965) Ego autonomy re-evaluated, „International Journal of Psychiatry" 46, s. 151-167. Holt R. R. (1976) Drive or wish? A reconsideration of the psychoanalytic theory of motivation. W: Psychology versus metapsychology: Psychoanalytic essays in memory of George S. Klein, M. M. Gili, P. S. Holzman (red.), „Psychological Issues", Monograph 36, New York, International Universities Press. Hopkins J. R. (1995) Erik Homburger Erikson (1902-1994), „American Psychologist" 50, s. 796-797. Horney K. (1937) Neurotic personality ofour times, New York, Norton [wyd. pol. Neurotycza osobowość naszych czasów, tłum. H. Grzegołowska, wyd. 6 popr., Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2002], Horney K. (1939) New ways in psychoanalysis, New York, Norton [wyd. pol. Nowe drogi w psychoanalizie, tłum. K. Mudyń, wyd. 3, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2001]. Horney K. (1942) Self-analysis, New York, Norton [wyd. pol. Autoanaliza, tłum. A. Gomola, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2000]. Horney K. (1945) Our inner conflicts, New York, Norton [wyd. pol. Nasze wewnętrzne konflikty: konstruktywna teoria nerwic, tłum. A. Gomola, wyd. 2 popr., Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2000]. Horney K. (1950) Neurosis and human growth, New York, Norton [wyd. pol. Nerwica a rozwój człowieka: trudna droga do samorealizacji, tłum. Z. Doroszowa, 1. wyd. pełne (dodruk), Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2001]. Horney K. (1967) Feminine psychology, New York, Norton [wyd. pol. Psychologia kobiety, tłum. J. Majewski, wyd. 2, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2001]. Horney K. (1980) The adolescent diaries of Karen Horney, New York, Bask Books. Horwitz L. (1963) Theory construction and validation in psychoanalysis. W: Theories in contemporary psychology, M. H. Marx (red.), New York, Macmillan, s. 413-434.

Bibliografia

653

Hull C. L. (1943) Principles of behavior. An introduction to behaaior theory, New York, Appłeton-Century-Crofts. Hull C. L. (1951) Essentials of behavior, New Haven, Yale University Press. Hull C. L. (1952) A behavior system. An introduction to behavior theory concerning the individual organism, New Haven, Yale University Press. Hundleby J. D., Pawlik K., Cattell R. B. (1965) Personality factors in objectwe test devices, San Diego, Knapp. Identity in adolescence: Processes and contents (1985) A. S. Waterman (red.), San Francisco, Jossey-Bass. The individual-psychology of Alfred Adler (1956) H. L. Ansbacher, R. R. Ansbacher (red.), New York, Bask Books. Interactional psychology and personality (1976) N. S. Endler, D. Magnusson (red.), Washington, D.C., Hemisphere. Issues and approaches in personal construct theory (1985) D. Bannister (red.), New York, Academic. Jackson D. N. (1967) Personality Research Form manuał, Goshen, N.Y., Research Psychologists Press. Jackson D. N. (1976a) Jackson Personality inventory, Goshen, N.Y., Research Psychologists Press. Jackson D. N. (1976b) Manuał for the Jackson Personality imentory, Goshen, N.Y., Research Psychologists Press. Jackson J. H. (1931) Selected writings of John Hughlings Jackson, J. Taylor (red.), London, Hodder and Stoughton. Jacobi J. (1959) Complex, archetype, symbol in the psychology of C. G. Jung, New York, Pantheon Books. Jaffe A. (1971) From the life and work of C. G. Jung, New York, Harper & Row. Jaffe A. (1979) C. G. Jung: Word and image, Princeton, N.J., Princeton University Press. Jakubczak L. F., Walters R. H. (1959) Suggestibiłity as dependency behavior, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 59, s. 102-107. James W. T. (1947) Karen Horney and Erich Fromm in rełation to Ałfred Adler, „Individual Psychology Bulletin" 6, s. 105-116. Jankowicz A. D. (1987) Whatever became of George Kełły? Appłications and impłications, „American Psychologist" 42, s. 481-487. John O. P. (1990) The „Big Five" factor taxonomy: Dimensions of personałity in the naturał łanguage and in ąuestionnaires. W: Handbook of personałity: Theory and research, L. A. Pervin (red.), New York, Guilford, s. 66-100. Jonas G. (1973) Visceral learning: Toward a science of self-control, New York, Viking. Jones E. (1953) The life and work of Sigmund Freud, t. 1, New York, Basic Books. Jones E. (1955) The life and work of Sigmund Freud, t. 2, New York, Basic Books. Jones E. (1957) The life and work of Sigmund Freud, t. 3, New York, Basic Books. Jones E. (1959) Free associations, London, Hogarth. Jones H. E. (1931) Order of birth in rełation to the devełopment of the chiłd. W: Handbook of chiłdpsychology, C. Murchison (red.), Worcester, Mass., Clark University Press, s. 204-241. Jones M. C. (1924) A laboratory study offear: The case of Peter, „Pedagogical Seminary and Journal of Genetic Psychology" 31, s. 308-315. Jung C. G. (1953-1978) Collected works, H. Read, M. Fordham, G. Adler (red.), Princeton, Princeton University Press. Jung C. G. (1913/1961) The theory of psyehoanalysis. W: Collected works, t. 4, Princeton, Princeton University Press. (wyd. oryg. 1913). Jung C. G. (1916a/1953) The structure of the unconscious. W: Collected works, t. 7, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1916a). Jung C. G. (1916b/1960) The transcendent function. W: Collected works, t. 8, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1916b).

654

Bibliografia

Jung C. G. ( 1 9 1 7 / 1 9 5 3 ) Two essays on analytical psychology. W: Collected works, t. 7, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1917). Jung C. G. (1921/1971) Psychological types. W: Collected works, t. 6, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1921) [wyd. pol. Typy psychologiczne, (Dzieła, t. 2), tłum. R. Reszke, Warszawa, Wrota, „KR", 1997]. Jung C. G. ( 1 9 2 6 - 1 9 5 8 / 1 9 6 0 ) The structure and dynamics of the psyche. W: Collected works, t. 8, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1926-1958). Jung C. G. (1928/1954) Child development and education. W: Collected works, t. 17, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1928). Jung C. G. (1929/1960) The significance of constitution and heredity in psychology. W: Collected works, t. 8, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1929). Jung C. G. ( 1 9 3 l a / l 9 6 0 ) The stages of life. W: Collected works, t. 8, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1931a). Jung C. G. (1931b/1971) A psychological theory of types. W: Collected works, t. 6, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1931b). Jung C. G. (1934/1960) A review of the complex theory. W: Collected works, t. 8, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1934). Jung C. G. (1936-1955/1959) The archetypes and the collective unconscious. W: Collected works, t. 9, cz. 1, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1936-1955). Jung C. G. (1936/1959) The concept of the collective unconscious. W: Collected works, t. 9, cz. 1, Princeton, Princeton University Press. (Originally published in English, 1936). Jung C. G. (1938/1958) Psychology and religion. W: Collected works, t. 11, Princeton, Princeton University Press. (Originally published in English, 1938) [wyd. pol. Psychologia a religia, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa, Wrota, „KR", 1995]. Jung C. G. (1939/1959) Conscious, unconscious, and indwiduation. W: Collected works, t. 9, cz. 1, Princeton, Princeton University Press. (Originally published in English, 1939). Jung C. G. ( 1 9 4 2 - 1 9 5 7 / 1 9 6 7 ) Alchemical studies. W: Collected works, t. 13, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1942-1957). Jung C. G. (1943/1953) The psychology of the unconscious. W: Collected works, t. 7, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1943). Jung C. G. (1944/1953) Psychology and alchemy. W: Collected works, t. 13, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1944) [wyd. pol. Psychologia a alchemia, tłum. R. Reszke, Warszawa, Wrota, 1999], Jung C. G. (1945/1953) The relations between the ego and the unconscious. W: Collected works, t. 7, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1945). Jung C. G. (1948a/1959) The shadow. W: Collected works, t. 9, cz. II, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1948a) [wyd. pol. Cień. W: Aion: przyczynki do symboliki jaźni, (Dzieła, 1.1), tłum. R. Reszke, Warszawa, Wrota, 1997, s. 11-14]. Jung C. G. (1948b/1960) On psychic energy. W: Collected works, t. 8, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1948b). Jung C. G. (1948c/1960) Instinct and the unconscious. W: Collected works, t. 8, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1948c). Jung C. G. (1950/1959) A study in the process of indwiduation. W: Collected works, t. 9, cz. 1). Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1950) [wyd. pol. Studium procesu indywiduacji. W: Mandal: symbolika człowieka doskonałego, tłum. M. Starski, Poznań, Brama, 1993, s. 5-78]. Jung C. G. (1951/1959) Aion. W: Collected works, t. 9, cz. II), Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1951) [wyd. pol. Aion: przyczynki do symboliki jaźni, (Dzieła, 1.1), tłum. R. Reszke, Warszawa, Wrota, 1997],

Bibliografia

655

Jung C. G. (1952a/1960) Synchronicity: An acausal connecting principle. W: Collected works, t. 8, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1952a) [wyd. pol. Synchroniczność. W: Rebis, czyli kamień filozofów, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa, PWN, 1989, s. 503-567]. Jung C. G. (1952b/1956) Symbols in transformation. W: Collected works, t. 5, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1952b) [wyd. pol. Symbole przemiany: analiza preludium do schizofrenii, tłum. R. Reszke, Warszawa, „Wrota", 1998]. Jung C. G. (1952c/1958) Answer to Job. W: Collected works, t. 11, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1952c) [wyd. pol. Odpowiedz Hiobowi. W: Psychologia a religia, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa, Wrota, „KR", 1995], Jung C. G. (1954a/1959) Psychological aspects of the mother archetype. W: Collected works, t. 9, cz. I, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1954a) [wyd. pol. Psychologiczne aspekty archetypu matki. W: O naturze kobiety, tłum. M. Starski, Poznań, Brama, 1992, s. 1-48]. Jung C. G. (1954b/1959) Concerning the archetypes, with special reference to the anima concept. W: Collected works, t. 9, cz. I, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1954b). Jung C. G. (1954c/1967) The philosophical tree. W: Collected works, 1.13, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1954c). Jung C. G. (1955a/1959) Mandalas. W: Collected works, t. 9, cz. I), Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1955a) [wyd. pol. Mandola: symbolika człowieka doskonałego, tłum. M. Starski, Poznań, Brama, 1993]. Jung C. G. (1955b/1963) Mysterium coniunctionis. W: Cołłected works, t. 14, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1955b) [wyd. pol. Mysterium coniunctionis: studia o dziełeniu i łączeniu przeciwieństw psychicznych w ałchemii, (Dzieła, t. 5), tłum. R. Reszke, Warszawa, „KR", 2002], Jung C. G. (1958/1964) Fłying saucers: A modern myth of things seen in the skies. W: Collected works, t. 10, Princeton, Princeton University Press. (First German edition, 1958) [wyd. pol. Nowoczesny miy: o rzeczach widywanych na niebie, tłum. J. Prokopiuk, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1982]. Jung C. G. (1961) Memories, dreams, refłections, New York, Random House [wyd. pol. Wspomnienia, sny, myśłi, tłum. R. Reszke, L. Kolankiewicz, wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa, „Wrota", 1999]. Jung C. G. (1964) Approaching the unconscious. W: Man and his symbols, C. G. Jung, M. L. von Franz, J. L. Henderson, J. Jacobi, A. Jaffe (red.), New York, Dell. Jung C. G. (1973a) Experimental researches. W: Collected works, t. 2, Princeton, Princeton University Press. Jung C. G. (1973b) Letters: 1906-1950, t. 1, Princeton, Princeton University Press [wyd. pol. O istocie psychiczności: listy 1906-1961, wyb. i tłum. R. Reszke, Warszawa, Wrota, 1996], Jung C. G. (1975) Letters: 1951-1961, t. 2, Princeton, Princeton University Press [wyd. pol. O istocie psychiczności: listy 1906-1961, wyb. i tłum. R. Reszke, Warszawa, Wrota, 1996], Jung C. G., Kerenyi C. (1949) Essays on a science of mythology, New York, Pantheon Books. Kahn S. i in. (1985) Rełations between identity in young adułthood and intimacy at midlife, „Journal of Personality and Social Psychology" 49, s. 1316-1322. Kanfer F. H., Marston A. R. (1963) Determinants of self-reinforcement in human learning, „Journal of Experimental Psychology" 66, s. 245-254. Kant I. (1974) Anthropołogy from a pragmatic point of view, tłum. M. J. Gregor, The Hague, Martinus Nijhoff. (Originally published, 1798). Kantor J. R. (1924) Principłes of psychology, New York, Knopf. Kantor J. R. (1933) A suwey of the science of psychology, Bloomington, Ind., Principia.

656

Bibliografia

Kantor J. R. (1947) Problems of physiological psychology, Bloomington, Ind., Principia. Kapłan R. M., Saccuzzo D. P. (1993) Psychological testing, wyd. 3, Pacific Grove, Calif., Brooks/Cole. Kattsoff L. O. (1942) Review of K. Goldstein's Human naturę in the light of psychopathology, „Journal of General Psychology" 26, s. 187-194. Kazdin A. E. (1989) Behavior modification in applied settings, wyd. 4, Pacific Grove, Calif., Brooks/Cole. Kazdin A. E., Bootzin R. R. (1972) The token economy: An evaluative review, „Journal of Applied Behavior Analysis" 5, s. 343-372. Keirsey D., Bates M. (1978) Please understand me: Character and temperament types, wyd. 3, Del Mar, Calif., Prometheus Nemesis. Kelly G. A. (1955) The psychology of personal constructs, New York, Norton. Kelly G. A. (1958/1969) Man's construction of his alternatives. W: Clinical psychology and personality: The selected papers of George Kelly, B. Maher (red.), New York, Wiley, s. 66-93. (Paper originally published in The assessment of human motives, G. Lindzey (red.), New York, Holt, Rinehart and Winston, 1958). Kelly G. A. (1963/1969) The autobiography of a theory. W: Clinical psychology and personality: The selected papers of George Kelly, B. Maher (red.), New York, Wiley, s. 46-65. (Originally written in 1963). Kelly G. A. (1964/1969) The language of hypothesis. W: Clinical psychology and personality: The selected papers of George Kelly, B. Maher (red.), New York, Wiley, s. 147-162. (Paper originally published in „Journal of Individual Psychology" 20, 1964, s. 137-152). Kelly G. A. (1965/1969) The strategy of psychological research. W: Clinical psychology and personality: The selected papers of George Kelly, B. Maher (red.), New York, Wiley, s. 114-132. (Paper originally published in „Bulletin of the British Psychological Society" 18, 1965, s. 1-15). Kenriek D. T. (1986) Ho w strong is the case against contemporary social and personality psychology? A response to Carlson, „Journal of Personality and Social Psychology" 50, s. 839-844. Kenriek D. T., Funder D. C. (1988) Profiting from controversy: Lessons from the person-situation debate, „American Psychologist" 43, s. 23-34. Kernberg O. F. (1976) Obfect relations theory and clinical psychoanalysis, New York, Jason Aronson. Kerr J. (1993) A most dangerous method, New York, Knopf. Kihlstrom J. F. (1990) The psychological unconscious. W: Handbook of personality theory and research, L. A. Pervin (red.), New York, Guilford, s. 445-464. Kihlstrom J. F., Barnhardt T. M., Tataryn D. J. (1992) The psychological unconscious: Found, lost, and regained, „American Psychologist" 47, s. 788-791. Kihlstrom J. F., Harackiewicz J. M. (1982) The earliest recollection: A new suwey, „Journal of Personality" 50, s. 134-148. Kilpatrick F. R, Cantril H. (1960) Self anchoring scalę: A measure of the individual's unique reality world, „Journal of Individual Psychology" 16, s. 158-170. Kirsch I. (1980) „Microanalytic" analyses of efficacy expectations as predictors of performance, „Cognitive Therapy and Research" 4, s. 259-262. Kirsch J. (1949) The role of instinct in psychosomatic medicine, „American Journal of Psychotherapy" 3, s. 253-260. Klein D. C., Seligman M. E. P. (1976) Reversal of performance deficits and perceptual deficits in learned helplessness and depression, „Journal of Abnormal Psychology" 85, s. 11-26.

Klein D. C., Fencil-Morse E., Seligman M. E. P. (1976) Learned helplessness, depression, and the attribution of failure, „Journal of Personality and Social Psychology" 33, s. 508-516.

Bibliografia

657

Klein G. S. (1970) Perception, motives, and personality, New York, Knopf. Klein G. S. (1976) Psychoanalytic theory An exploration of essentials, New York, International Universities Press. Kline P. (1972) Fact and fancy in Freudian theory, London, Methuen. Kluckhohn C., Murray H. A. (1949) Personality in naturę, society, and culture, New York, Knopf. Kohut H. (1966) Forms and transformation of narcissism, „Journal of the American Psychoanalytic Association" 14, s. 243-272. Kohut H. (1971) The analysis of the self: A systematic psychoanalytic approach to the treatment of narcissistic personality disorders, New York, International Universities Press. Kohut H. (1977) The restoration of the self, New York, International Universities Press. Kohut H. (1984) How does analysis cure?, A. Goldberg, (red., we współpr. z P. Stepansky), Chicago, University of Chicago Press. Kohut H., Wolf E. (1978) The disorders of the self and their treatment: An outline, „International Journal of Psyehoanalysis" 59, s. 413-425. Krasner L. (1970) Behavior modification, token economies, and training in clinical psychology. W: Behavior modification in clinical psychology, C. Neuringer, J. L. Michael (red.), New York, Appleton-Century-Crofts, s. 86-104. Kubie L. S. (1953) Psyehoanalysis as a basie science. W: 20 years of psycho-analysis, F. Alexander, H. Ross (red.), New York, Norton, s. 120-154. Kuhn T. S. (1970) The structure of scientific revolutions (wyd. rozsz.), Chicago, University of Chicago Press [wyd. pol. Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromęcka, J. Nowotniak, Warszawa, Fundacja Aletheia, 2001 (wyd. oryg. rozsz. 1970/1996)]. Lamiell J. (1981) Toward an idiothetic psychology of personality, „American Psychologist" 36, s. 276-289. Lamiell J. (1987) The psychology of personality: An epistemological inąuiry, New York, Columbia University Press. Landfield A. W. (1982) A construction of fragmentation and unity: The fragmentation corollary. W: The construing person, J. C. Mancuso, J. R. Adams-Webber (red.), New York, Praeger, s. 170-197. Landfield A. W. (1988) Personal science and the concept of validation, „International Journal of Personal Construct Psychology" 1, s. 237-249. Landfield A. W., Epting F. R. (1987) Personal construct psychology: Clinical and personality assessment, New York, Human Sciences. Leahey T. H. (1991) A history of modern psychology, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall. Leak G. K. i in. (1985) An investigation of the nomological network of social interest, „Journal of Research in Personality" 19, s. 197-207. Leitner L. M., Cado S. (1982) Personal constructs and homosexual stress, „Journal of Personality and Social Psychology" 43, s. 869-872. Leonard R. L. jun. (1975) Self-concept and attraction for similar and dissimilar others, „Journal of Personality and Social Psychology" 39, s. 926-929. Letters from Jenny (1946) [tekst anonimowy], „Journal of Abnormal and Social Psychology" 41, s. 315-350, 449-480. Levitz-Jones E. M., Orlofsky J. L. (1985) Separation-indwiduation and intimacy capacity in college women, „Journal of Personality and Social Psychology" 49, s. 156-169. Levy S. (1952) Sentence completion and word association tests. W: Progress in clinical psychology, D. Brower, L. E. Abt (red.), t. 1, New York, Grune & Stratton, s. 191-208. Lewin K. (1935) A dynamie theory of personality, New York, McGraw-Hill. Lewin K. (1936) Principles of topological psychology, New York, McGraw-Hill. Lewin K. (1951) Field theory in social science: Selected theoretical papers, D. Cartwright (red.), New York, Harper & Row. Lindzey G. (1952) Thematic Apperception Test: Intepretatwe assumptions and related empirical euidence, „Psychological Bulletin" 49, s. 1-25.

658

Bibliografia

Lindzey G. (1959) On the classification of projectwe techniąues, „Psychological Bulletin" 56, s. 158-168 [wyd. pol. Klasyfikacja technik projekcyjnych, tłum. M. Stasiakiewicz. W: Wybrane problemy testów projekcyjnych, M. Stasiakiewicz (red.), Warszawa, Laboratorium Technik Diagnostycznych PTP, W Psych. U.W., 1989, s. 57-69]. Lindzey G. (1961) Projectwe techniąues and cross-cultural research, New York, Appleton-Century-Crofts. Lindzey G. (1979) Henry A. Murray. W: International encyclopedia of the social sciences, D. L. Sills (red.), t. 18: Biographical supplement, New York, Free Press. Litt M. D. (1988) Self-efficacy and percewed control: Cognitwe mediators of pain tolerance, „Journal of Personality and Social Psychology" 54, s. 149-160. Little B. R. (1989) Personal projects analysis: Trwial pursuits, magnificent obsessions and the search for coherence. W: Personality psychology: Recent trends and emerging directions, D. M. Buss, N. Cantor (red.), New York, Springer-Verlag, s. 15-31. Loehlin J. C. (1989) Partitioning environmental and genetic contributions to behavioral development, „American Psychologist" 44, s. 1285-1292. Loehlin J. C. (1992) Genes and environment in personality development, Newbury Park, Calif., Sage. Loehlin J. C., Nichols R. C. (1976) Heredity, environment, and personality: A study of 850 sets of twins, Austin, University of Texas Press. Loevinger J. (1994) Has psychology lost its conscience?, „Journal of Personality Assessment" 62, s. 2-8. Loftus E. F., Klinger M. R. (1992) Is the unconscious smart or dumb?, „American Psychologist" 47, s. 761-765. Lovaas O. L i in. (1966) Acąuisition of imitatwe speech in schizophrenic children, „Science" 151, s. 705-707. Lovaas O. L. i in. (1973) Some generalization and follow-up measures on autistic children in behavior therapy, „Journal of Applied Behavior Analysis" 6, s. 131-165. Lowry R. J. (1973a) A. H. Maslow: An intellectual portrait, Monterey, Calif., Brooks/Cole. Lowry R. J. (1973b) Dominance, self-esteem, self-actualization: Germinal papers of A. H. Maslow, Monterey, Calif., Brooks/Cole. McAdams D. P. (1984) Human motwes and personal relationships. W: Communication, intimacy, and close relationships, V. J. Derlega (red.), New York, Academic, s. 41-70. McAdams D. P. (1988) Biography, narratwe, and Iwes: An introduction, „Journal of Personality" 56, s. 1-18. McAdams D. P. (1990) The person: An introduction to personality psychology, San Diego, Harcourt Brace Jovanovich. McAdams D. P. (1992) The fwe-factor model in personality: A critical appraisal, „Journal of Personality" 60, s. 329-361. McAdams D. P. (1993) The stories we Iwe by: Personal myths and the making of the self, New York, William Morrow. McAdams D. P. (1994) The person: An introduction to personality psychology, wyd. 2, Fort Worth, Harcourt Brace College. McAdams D. P. (1996, czerwiec) A person as a differentiated region in the life space. W: R. B. Cialdini (Chair), The motwated person in the situation: Contemporary illustrations, Symposium presented at the Society of Personality and Social Psychology Preconference prior to the annual meeting of the American Psychological Society, San Francisco, Calif. McAdams D. P, St. Aubin E. de(1992) A theory of generatwity and its assessment through self-report, behavioral acts, and narratwe themes in autobiography, „Journal of Personality and Social Psychology" 62, s. 1003-1015. McAdams D. P., St. Aubin E. de, Logan R. L. (1993) Generatwity among young, midlife, and older adults, „Personality and Aging" 8, s. 221-230. McAdams D. P, Rothman S., Lichter S. R. (1982) Motwational profiles: A study offormer

Bibliografia

659

political radicals and politically moderate adults, „Personality and Social Psychology Bulletin" 8, s. 593-603. McArdle J. J. (1996) Current directions in structural factor analysis, „Current Directions in Psychological Science" 5, s. 11-18. McClain E. W. (1975) An Eriksonian cross-cultural study of adolescent development, „Adolescence" 10, s. 527-541. McCleary R. A., Lazarus R. S. (1949) Autonomie discrimination without awareness, „Journal of Personałity" 18, s. 171-179. McClelland D. C. (1961) The achieving society, New York, Van Nostrand. McClelland D. C. (1979) Inhibited pozuer motwation and high blond pressure in men, „Journal of Abnormal Psychology" 88, s. 182-190. McClelland D. C. (1985) Human motwation, Glenville, 111., Scott, Foresman. McClelland D. C., Boyatzis R. E. (1982) The leadership motwe pattern and long term suceess in management, „Journal of Applied Psychology" 67, s. 737-743. McClelland D. C. i in. (1953) The achievement motive, New York, Appleton-Century-Crofts. McClelland D. C., Jemmott J. B. III (1980) Power motwation, stress, and physical illness, „Journal of Human Stress" 6 (4), s. 6-15. McCrae R. R., Costa P. T. jun. (1987) Validation of the fwe-factor model of personality across instruments and obsewers, „Journal of Personality and Social Psychology" 52, s. 81-90. McCrae R. R., Costa P. T. jun. (1989a) More reasons to adopt the fwe-factor model, „American Psychologist" 44, s. 451-452. McCrae R. R., Costa P. T. jun. (1989b) Reinterpreting the Myers-Briggs Type Indicator from the perspectwe of the fwe-factor model of personality, „Journal of Personality" 57, s. 17-40. McCrae R. R., Costa P. T. jun. (1989c) The structure of interpersonal traits: Wiggins's circumplex and the fwe-factor model, „Journal of Personality and Social Psychology" 56, s. 586-595. McCrae R. R., Costa P. T. jun. (1990) Personality in adulthood, New York, Guilford. McCrae R. R., Costa P. T. jun. (1991a) Adding Liebe und Arbeiten: The fuli fwe-factor model and well-being, „Personality and Social Psychology Bulletin" 17, s. 227-232. McCrae R. R., Costa P. T. jun. (1991b) The NEO Personality Imentory: Using the fwe-factor model in counseling, „Journal of Counseling and Development" 69, s. 367-372. McCrae R. R, John O. P. (1992) An introduction to the five-factor model and its applications, „Journal of Personality" 60, s. 175-215. McDougall W (1908) An introduction to social psychology,-Boston, Luce. McLaughlin R. ]., Eysenck H. J. (1967) Extraversion, neuroticism, and paired-associate learning, „Journal of Experimental Research in Personality" 2, s. 128-132. Maddi S. R. (1996) Personality theories: A comparatwe analysis, wyd. 6, Pacific Grove, Calif., Brooks/Cole. Magnusson D, Endler N. S. (1977a) Interactional psychology: Present status and futurę prospects. W: Personality at the crossroads: Current issues in interactional psychology, D. Magnusson, N. S. Endler (red.), Hillsdale, N.J., Erlbaum, s. 3-36. Magnusson D., Endler N. S. (1977b) Personality at the crossroads: Current issues in interactional psychology, Hillsdale, N.J., Erlbaum. Magnusson D., Torestad B. (1993) A holistic view of personality: A model revisited, „Annual Review of Psychology" 44, s. 427-451. Maher B. (1969) George Kelly: A brief biography. W: Clinical psychology and personality The selected papers of George Kelly, B. Maher (red.), New York, Wiley, s. 1-3. Mahler M. S. (1968) On human symbiosis and the vicissitudes of indwiduation: Infantile psychosis, New York, International Universities Press. Mahler M. S., Pine F., Bergman A. (1975) The psychological birth of the human infant: Symbiosis and indwiduation, New York, Bask Books.

660

Bibliografia

Manicas P. T., Secord P. F. (1983) Implications for psychology of the philosophy of science, „American Psychologist" 38, s. 3 9 9 - 4 1 4 [wyd. pol. Co wynika dla psychologów z nowej filozofii nauki, tłum. B. Łapiński, „Nowiny Psychologiczne" 9-10, 1985, s. 49-77], Marcia J. E. (1966) Development and mlidation of ego-identity status, „Journal of Personality and Social Psychology" 3, s. 551-558. Marcia J. E. (1967) Ego identity status: Relationship to change in self-esteem, „generał maladjustment", and authoritarianism, „Journal of Personality" 35, s. 118-133. Markus H., Kitayama S. (1991) Culture and the self: Implications for cognition, emotion, and motwation, „Psychological Review" 98, s. 224-253 [wyd. pol. Kultura i ja: implikacje dla procesów poznawczych, emocji i motywacji, tłum. D. Golec, „Nowiny Psychologiczne" 3, s. 1993, 5-70]. Markus H., Nurius P. (1986) Possible selves, „American Psychologist" 41, s. 954-969. Markus H., Wurf E. (1987) The dynamie self-concept: A social psychological perspective, „Annual Review of Psychology" 38, s. 299-337. Martin S. (1996, sierpień) Seligman is elected APA's 1998 president, „The APA Monitor" 27, s. 1, 18. Marzillier J. S., Eastman C. (1984) Continuing problems with self-efficacy theory: A reply to Bandura, „Cognitive Therapy and Research" 8, s. 257-262. Maslow A. H. (1954) Motivation and personality, New York, Harper, (wyd. 2, 1970) [wyd. pol. Motywacja i osobowość, tłum. P. Sawicka, Warszawa, PAX, 1990]. Maslow A. H. (1966) The psychology of science, New York, Harper & Row. Maslow A. H. (1967a) A theory of metamotivation: The biological rooting of the value life, „Journal of Humanistic Psychology" 7, s. 93-127. Maslow A. H. (1967b) Neurosis as a failure of personal growth, „Humanitas" 3, s. 153-170 [wyd. pol. Nerwica jako defekt rozwoju osobistego, tłum. A. Dodziuk, „Nowiny Psychologiczne" 8-9, 1983, s. 41-57], Maslow A. H. (1968a) Toward a psychology of being, wyd. 2, Princeton, N. ]., Van Nostrand [wyd. pol. W stronę psychologii istnienia, tłum. I. Wyrzykowska, Warszawa, PAX, 1986], Maslow A. H. (1968b) Toward the study of violence. W: Alternatwes to violence, L. Ng (red.), New York, Time-Life Books, s. 34-37. Maslow A. H. (1970) Motivation and personality, wyd. 2, New York, Harper & Row [wyd. pol. Motywacja i osobowość, tłum. P. Sawicka, Warszawa, PAK, 1990]. Maslow A. H. (1971) The farther reaches of human naturę, New York, Viking. Maslow A. H. (1982) The journals of Abraham Maslow, R. J. Lowry (red.), Lexington, Mass., Lewis. Masserman J. H. (1943) Behauior and neurosis, Chicago, Chicago University Press. Masson J. (1984) The assault on truth: Freud's suppression of the seduction theory, New York, Farrar, Straus, & Giroux. Matthews G., Amelang M. (1993) Extraversion, arousal theory and performance: A study of individual differences in the EEG, „Personality and Individual Differences" 14, s. 347-363. Mayman M. (1968) Eańy memories and character structure, „Journal of Projective Techniąues" 32, s. 303-316. Medinnus G. R., Curtis F. J. (1963) The relation between maternal self-acceptance and child acceptance, „Journal of Consulting Psychology" 27, s. 542-544. Meehl P. (1978) Theoretical risks and tabular asterisks: Sir Karl, Sir Ronald, and the slow progress of soft psychology, „Journal of Consulting and Clinical Psychology" 46, s. 806-834. Meichenbaum D. (1976) Cognitwe behavior modification. W: Behavioral approaches to therapy,}. T. Spence, R. C. Carson, J. W Thibaut (red.), Morristown, N.J., General Learning Press.

Bibliografia

661

Meier C. A. (1965) Clinic and Research Centre for Jungian Psychology, Zurich, „Journal of Analytical Psychology" 10, s. 1-6. Melhado J. J. (1964) Exploratory studies in symbolism. Ph. D. dissertation. University of Texas. Metalsky G. I. i in. (1993) Depressive reactions to failure in a naturalistic setting: A test of the hopelessness and self-esteem theories of depression, „Journal of Abnormal Psychology" 102, s. 101-109. Metalsky G. I., Joiner T. E. jun. (1992) Vulnerability to depressive symptomatology: A prospectizie test of the diathesis-stress and causal mediation components of the hopelessness theory of depression, „Journal of Personality and Social Psychology" 63, s. 667-675. Meyer A. (1948) The commonsense psychiatry of Dr. Adolf Meyer, A. Lief (red.), New York, McGraw-Hill. Milgram N. A., Helper M.M. (1961) The social desirability set in indwidual and grouped self-ratings, „Journal of Consulting Psychology" 25, s. 91. Miller N. E. (1944) Experimental studies of conflict. W: Personality and the behavior disorders, J. McV. Hunt (red.), t. 1, New York, Ronald, s. 431-465. Miller N. E. (1948) Theory and experiment relating psychoanalytic displacement to stimulus response generalization, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 43, s. 155-178. Miller N. E. (1951a) Learnable drwes and rewards. W: Handbook of experimental psychology, S. S. Stevens (red.), New York, Wiley, s. 435-472. Miller N. E. (1951b) Comments on theoretical models: lllustrated by the development of a theory of conflict behavior, „Journal of Personality" 20, s. 82-100. Miller N. E. (1959) Liberalization of basie S-R concepts: Extensions to conflict behavior, motwation and social learning. W: Psychology: A study of a science, S. Koch (red.), t. 2, New York, McGraw-Hill. Miller N. E. (1963) Some reflections on the law of effect produce a new altematwe to drwe reduction, „Nebraska Symposium on Motivation" 11, s. 65-112. Miller N. E. (1969) Learning of visceral and glandular responses, „Science" 163, s. 434-445. Miller N. E. (1982) John Dollard (1900-1980), „American Psychologist" 37, s. 587-588. Miller N. E. (1983) Behavioral medicine: Symbiosis between laboratory and clinic, „Annual Review of Psychology" 34, s. 1-31. Miller N. E. (1995) Clinical-experimental interactions in the development of neuroscience, „American Psychologist" 50, s. 901-911. Miller N. E., Banuazizi A. (1968) Instrumental learning by curarized rats of a specific visceral response, intestinal or cardiac, „Journal of Comparative and Physiological Psychology" 65, s. 1-7. Miller N. E., Bugelski R. (1948) Minor studies in aggression: II. The influence offrustrations imposed by the in-group on attitudes expressed toward out-groups, „Journal of Psychology" 25, s. 437-442. Miller N. E., Dollard J. (1941) Social learning and imitation, New Haven, Yale University Press. Miller N. E., Dworkin B. R. (1974) Wisceral learning: Recent difficulties with curarized rats and significant problems for human research. W: Contemporary trends in Cardiovascular Psychophysiology, P. A. Obrist (red.), Chicago, Aldine. Miller N. E., Kraeling D. (1952) Displacement: Greater generalization of approach than avoidance in a generalized approach-avoidance conflict, „Journal of Experimental Psychology" 43, s. 217-221. Miller N. E., Murray E. J. (1952) Displacement and conflict: Learnable drwe as a basis for the steeper gradient of avoidance than of approach, „Journal of Experimental Psychology" 43, s. 227-231. Miller W R., Seligman M. E. P. (1975) Depression in humans, „Journal of Abnormal Psychology" 84, s. 228-238.

662

Bibliografia

Miller W R., Seligman M. E. R (1976) Learned helplessness, depression and the perception of reinforcement, „Behaviour Research and Therapy" 14, s. 7-17. Millett K. (1970) Sexual politics, Garden City, N.Y., Doubleday. Mischel W. (1965) Predicting the success ofPeace Corps volunteers in Nigeria, „Journal of Personality and Social Psychology" 1, s. 510-517. Mischel W. (1968) Personality and assessment, New York, Wiley. Mischel W. (1973) Toward a cognitwe social learning reconceptualization of personality, „Psychological Review" 80, s. 252-283. Mischel W. (1977) On the futurę of personality measurement, „American Psychologist" 32, s. 246-254. Mischel W. (1979) On the interface of cognition and personality: Beyond the person-situation debate, „American Psychologist" 34, s. 740-754. Mischel W (1984) Convergences and challenges in the search for consistency, „American Psychologist" 39, s. 351-364. Mischel W. (1990) Personality dispositions revisited and revised: A view after three decades. W: Handbook of personality: Theory and research, L. A. Pervin (red.), New York, Guilford, s. 111-134. Mischel W. (1993) Introduction to personality, wyd. 5, Fort Worth, Harcourt Brace Jovanovich. Mischel W, Ebbesen E. B., Zeiss A. R. (1972) Selectwe attention to the self: Situational and dispositional determinants, „Journal of Personality and Social Psychology" 27, s. 129-142. Mischel W, Peake P. (1982) Beyond deja vu in the search for cross-situational consistency, „Psychological Review" 89, s. 730-755. Mischel W., Peake P. (1983) Some facets of consistency: Replies to Epstein, Funder, and Bem, „Psychological Review" 90, s. 394-402. Mischel W., Shoda Y. (1995) A cognitwe-affectwe system theory of personality: Reconceptualizing situations, dispositions, dynamics, and invariance in personality structure, „Psychological Review" 102, s. 246-268. Mitchell J. (1974) Psychoanalysis and feminism: Freud, Reich, Laing, and women, New York, Pantheon. A model for personality (1981) H. J. Eysenck (red.), Berlin, Springer-Verlag. Monte C. F. (1995) Beneath the Mask: An introduction to theories of personality, wyd. 5, Fort Worth, Harcourt Brace College. Morgan C. D., Murray H. A. (1935) A method for imestigating fantasies, „Archives of Neurology and Psychiatry" 34, s. 289-306. Morris E. K. (1992) The aim, progress, and evolution of behavior analysis, „The Behavior Analyst" 15, s. 3-29. Morris E. K. (1995) Cultivating Skinner in the American context, „Contemporary Psychology" 40, s. 727-730. Mosak H. (1950) Evaluation in psychotherapy: A study of some current measures. Unpublished doctoral dissertation, University of Chicago. Mosak H. H. (1958) Early recollections as a projective techniąue, „Journal of Projective Techniąues" 22, s. 302-311. Moskowitz D. (1982) Coherence and cross-situational generality in personality: A new analysis of old problems, „Journal of Personality and Social Psychology" 43, s. 754-768. Motives in fantasy, action, and society (1958) J. W Atkinson (red.), Princeton, Van Nostrand. Mowrer O. H. (1947) On the dual naturę of learning-A reinterpretation of „conditioning" and „problem-solving", „Harvard Educational Review" 17, s. 102-148. Mowrer O. H. (1950) Learning theory and personality dynamics, New York, Ronald. Mowrer O. H. (1953) Psychotherapy theory and research, New York, Ronald. Mozdzierz G. J., Semyck R. W (1980) The social interest index: A study of construct validity, „Journal of Clinical Psychology" 36, s. 417-422.

Bibliografia

663

Muench G. A. (1947) An evaluation of non-directwe psychotherapy by means of the Rorschach and other tests, „Applied Psychology Monographs", nr 13. Muench G. A., Rogers C. R. (1946) Counseling of emotional blocking in an aviator, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 41, s. 207-215. Mullahy P. (1948) Oedipus - Myth and complex, New York, Hermitage House. Mullahy P. (1970) Psyehoanalysis and interpersonal psychiatry The contributions of Harry Stack Sullivan, New York, Science House. Mullahy P. (1973) The beginnings of modern American psychiatry. The ideas of Harry Stack Sullivan, Boston, Houghton Mifflin. Munroe R. (1955) Schools of psychoanalytic thought, New York, Dryden. Murphy G. (1947) Personality: A biosocial approach to origins and structure, New York, Harper. Murray E. J., Miller N. E. (1952) Displacement; steeper gradient of generalization of avoidance than of approach with age of habit controlled, „Journal of Experimental Psychology" 43, s. 222-226. Murray H. A. (1936) Bask coneepts for a psychology of personality, „Journal of General Psychology" 15, s. 241-268. Murray H. A. (1940) What should psychologists do about psyehoanalysis?, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 35, s. 150-175. Murray H. A. (1943) Manuał of Thematic Apperception Test, Cambridge, Mass., Harvard University Press [wyd. pol. TAT: Podręcznik, tłum. J. Siuta, Warszawa, Laboratorium Technik Diagnostycznych, PTP, W Psychol. U.W., 1987]. Murray H. A. (1947) Problems in clinical research: Round table, „American Journal of Orthopsychiatry" 17, s. 203-210. Murray H. A. (1949a) Introduction. W: H. Melville, Pierre, or the ambiguities, New York, Farrar Straus, s. XIII-CIII. Murray H. A. (1949b) Research planning: A fezu proposals. W: Culture and personality, S. S. Sargent (red.), New York, Viking Fund, s. 195-212. Murray H. A. (1951a) Toward a classification of interaction. W: Tozuard a generał theory of action, T. Parsons, E. A. Shils (red.), Cambridge, Harvard University Press, s. 434-464. Murray H. A. (1951b) Some basie psychological assumptions and conceptions, „Dialectica" 5, s. 266-292. Murray H. A. (1951c) In nomine diaboli, „New England Quarterly" 24, s. 435-452 (także w: „Princeton University Library Chronicie" 13, s. 47-62). Murray H. A. (1955) American Icarus. W: Clinical studies in personality, A. Burton, R. E. Harris (red.), t. 2, New York, Harper, s. 615-641. Murray H. A. (1958) Drive, time, strategy, measurement, and our way of life. W: Assessment of human motives G. Lindzey (red.), New York Holt, Rinehart and Winston, s. 183-196. Murray H. A. (1959) Preparations for the scaffold of a comprehensive system. W: Psychology: A study of a science, S. Koch (red.), t. 3, New York McGraw-Hill, s. 7-54. Murray H. A. (1960a) Two versions of man. W: Science ponders religion, H. Shapley (red.), New York, Appleton-Century-Crofts, s. 147-181. Murray H. A. (1960b) The possible naturę of a „mythology" to come. W: Myth and mythmaking, H. A. Murray (red.), New York, George Braziller. Murray H. A. (1961) .Unprecedented evolutions, „Daedalus" 90, s. 547-570. Murray H. A. (1962a) The personality and career of Satan, „Journal of Social Issues" 28, s. 36-54. Murray H. A. (1962b) Prospect for psychology, „Science" 136, s. 483-488. Murray H. A. (1963) Studies of stressful interpersonal disputations, „American Psychologist" 18, s. 28-36. Murray H. A. (1967) Autobiography. W: A history of psychology in autobiography, E. G. Boring, G. Lindzey (red.), t.5, New York, Appleton-Century-Crofts, s. 283-310.

664

Bibliografia

Murray H. A. (1968a) A conversation with Mary Harrington Hall, „Psychology Today" 2, s. 56-63. Murray H. A. (1968b) Components of an evolving personological system. W: International encyclopedia of the social sciences, D. L. Sills (red.), t. 12, New York, Macmillan and Free Press, s. 5-13. Murray H. A. (1981) Endeavors in psychology: Selections from the personology of Henry A. Murray, E. S. Schneidman (red.), New York, Harper & Row. Murray H. A. (i współprac.) (1938) Explorations in personality, New York, Oxford. Murray H. A., Kluckhohn C. (1953) Outline of a conception of personality. W: Personality in naturę, society, and culture, C. Kluckhohn, H. A. Murray, D. Schneider (red.), wyd. 2, New York, Knopf, s. 3-52. Murray H. A., Morgan C. D. (1945) A clinical study of sentiments, „Genetic Psychology Monographs" 32, s. 3-311. Murray J. B. (1990) Review of research on the Myers-Briggs Type Indicator, „Perceptual and Motor Skills" 70, s. 1187-1202. Murstein B. I. (1963) Theory and research in projection techniąues, New York, Wiley. Myers I. B. (1962) The Myers-Briggs Type Indicator, Princeton, Educational Testing Service. Myers I. B., McCaulley M. H. (1985) Manuał: A guide to the development and use of the Myers-Briggs Type Indicator, Pało Alto, Calif., Consulting Psychologists Press. Myers I. B., Myers P. B. (1980) Gifts differing, Pało Alto, Calif., Consulting Psychologists Press. Nacht S. (1952) Discussion of „The mutual influences in the development of ego and id". W: The psychoanalytic study of the child, A. Freud i in. (red.), t. 7, New York, International Universities Press, s. 54-59. Nesselroade J. R., Baltes P. B. (1984) From traditional factor analysis to structural-causal modeling in developmental research. W: Experimental psychology in the futurę, V. Sarris, A. Parducci (red.), Hillsdale, N.J., Erlbaum. Neumann E. (1954) The origins and history of consciousness, New York, Pantheon Books. Neumann E. (1955) The great mother, London, Routledge & Kegan Paul. New perspectwes in personal construct theory (1977) D. Bannister (red.), New York, Academic. Nisbett R., Wilson T. (1977) Telling more than we can know: Verbal reports on mental processes, „Psychological Review" 84, s. 231-259 [wyd. pol. Powiedzieć więcej niż się wie: sprawozdania słowne o procesach psychicznych, tłum. J. Radzicki. W: Czy powrót do introspekcji, T. Tyszka (red.), Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 59-115], Nolen-Hoeksema S., Girgus J. S., Seligman M. E. P. (1986) Learned helplessness in children: A longitudinal study of depression, achievement, and explanatory style, „Journal of Personality and Social Psychology" 51, s. 435-442. Nolen-Hoeksema S., Girgus J. S., Seligman M. E. P. (1992) Predictors and conseąuences of childhood depresswe symptoms: A 5-year longitudinal study, „Journal of Abnormal Psychology" 101, s. 405-422. Norman W. T. (1963) Toward an adeąuate taxonomy of personality attributes: Replicated factor structure in peer nomination personality ratings, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 66, s. 574-583. Norman W. T. (1967) 2800 personality trait descriptors: Normatwe operating characteristics for a unwersity population, Ann Arbor, Mich., University of Michigan, Department of Psychology. Nunnally J. C. (1955) An imestigation of some propositions of self-conception: The case of Miss Sun, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 50, s. 87-92. Nye R. D. (1992) The legacy of B. F. Skinner, Pacific Grove, Calif., Brooks/Cole. Ochse R., Pług C. (1986) Cross-cultural imestigation of the validity of Erikson's theory of personality development, „Journal of Personality and Social Psychology" 50, s. 1240-1252.

Bibliografia

665

Office of Strategie Services Assessment Staff. (1948) Assessment of Men, New York, Rinehart. Olson W. C. (1929) The measurement of newous habits in normal ehildren, Minneapolis, University of Minnesota Press. Operant behavior: Areas of research and application (1966) W. K. Honig (red.), New York, Appleton-Century-Crofts. Orgler H. (1963) Alfred Adler: The man and his work, New York, Liveright. Orlofsky J. L. (1976) Intimacy status: Relationship to interpersonal perception, „Journal of Youth and Adolescence" 5, s. 73-88. Orlofsky J. L. (1978) The relationship between intimacy and antecedent personality components, „Adolescence" 13, s. 419-441. Orlofsky J. L., Marcia J. E., Lesser I. (1973) Ego identity status and the intimacy versus isolation crisis of young adulthood, „Journal of Personality and Social Psychology" 27, s. 211-219. Overmier J. B., Seligman M. E. P. (1967) Effects of inescapable shock upon subseąuent escape and avoidance learning, „Journal of Comparative and Physiological Psychology" 63, s. 28-33. Ozer D. J. (1986) Consistency in personality: A methodological framework, New York, Springer-Verlag. Padilla A. M. i in. (1970) Inescapable shocks and subseąuent avoidance conditioning in goldfish (Carrasius auratus), „Psychonomic Science" 20, s. 295-296. Parisi T. (1987) Why Freud failed, „American Psychologist" 42, s. 235-245. Parisi T. (1988) Freud's stance and mine, „American Psychologist" 43, s. 663-664. Paunonen S. V., Jackson D. N. (1985) Idiographic measurement strategies for personality and prediction: Some unredeemed promissory notes, „Psychological Review" 92, s. 486-511. Pawłów I. P. (1906) The scientific investigation of the psychical faculties or processes in the higher animals, „Science" 24, s. 613-619 [wyd. pol. Przyrodniczo-naukowe badanie tzw. czynności duchowej zwierząt wyższych. W: Dwadzieścia lat badań wyższej czynności nerwowej (zachowanie się) zwierząt, tłum. T. Klimowicz, Warszawa, PZWL, 1952, s. 63-78], Pawlow I. P. (1927) Conditioned reflexes, tłum. G. V Anrep, London, Oxford University Press. Peake P. K, Mischel W. (1984) Getting lost in the search for large coefficients: Reply to Conley (1984), „Psychological Review" 91, s. 497-501. Pearce J. M. (1987) An introduction to animal cognition, Hillsdale, N.J., Lawrence Erlbaum Associates. Pelham B. W. (1993) The idiographic naturę of human personality: Examples of the idiographic self-concept, „Journal of Personality and Social Psychology" 64, s. 665-677. Perry H. S. (1982) Psychiatrist of America: The life of Harry Stack Sullivan, Cambridge, Mass., Harvard University Press. Personal construct psychology (1980) A. W. Landfield, L. M. Leitner (red.), New York, Wiley. Personality dimensions and arousal (1987) J. Strelau, H. J. Eysenck (red.), New York, Plenum. Personality disorders and the fwe-factor model of personality (1994) P. T. Costa jun., T. A. Widiger (red.), Washington, D.C., American Psychological Association. Personality structure in the life course: Essays on personology in the Murray tradition (1992) R. A. Zucker i in. (red.), New York, Springer. Pervin L. A. (1978) Current controversies and issues in personality, New York, Wiley. Pervin L. A. (1985) Personality: Current controversies, issues, and directions, „Annual Review of Psychology" 36, s. 83-114. Pervin L. A. (1993) Personality: Theory and research, wyd. 6, New York, Wiley. Pervin L. A. (1996) The science of personality, New York, Wiley. Peterson C. (1992) Personality, wyd. 2, Fort Worth, Harcourt Brace Jovanovich.

666

Bibliografia

Peterson C., Barrett L. C. (1987) Explanatory style and academic performance among unwersity freshmen, „Journal of Personality and Social Psychology" 53, s. 603-607. Peterson C., Seligman M. E. P. (1984) Causal explanations as a risk factor for depression: Theory and evidence, „Psychological Review" 91, s. 347-374. Peterson C., Seligman M. E. P. (1987) Explanatory style and illness, „Journal of Personality" 55, s. 237-265. Peterson C., Seligman M. E. P, Vaillant G. E. (1988) Pessimistic explanatory style is a risk factor for physical illness: A thirty-five-year longitudinal study, „Journal of Personality and Social Psychology" 55, s. 23-27. Phillips E. L. (1951) Attitudes toward self and others: A brief ąuestionnaire report, „Journal of Consulting Psychology" 15, s. 79-81. Pickering A., Diaz A., Gray J. (1995) Personality and reinforcement: An exploration using a maze-learning task, „Personality and Individual Differences" 11, s. 541-558. Pilisuk M. (1962) Cognitwe balance and self-relevant attitudes, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 65, s. 95-103. Plomin R. (1986) Behavioral genetic methods, „Journal of Personality" 54, s. 226-261. Plomin R., Chipuer H. M., Loehlin J. C. (1990) Behavioral genetics and personality. W: Handbook of personality: Theory and research, L. A. Pervin (red.), New York, Guilford. Plomin R., Daniels D. (1987) Why are children in the same family so different from one another?, „Behavioral and Brain Sciences" 10, s. 1-16. Poole M. E., Evans G. T. (1989) Adolescents self-perceptions of competence in life skin areas, „Journal of Youth and Adolescence" 18, s. 147-173. Popper K. R. (1962) Conjectures and refutations, New York, Basic Books [wyd. pol. Droga do wiedzy. Domysły i refutacfe, tłum. S Amsterdamski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999], Popper K. R. (1992) In search of a better world: Lectures and essays from thirty years, New York, Routledge [wyd. pol. W poszukiwaniu lepszego świata: Wykłady i rozprawy z trzydziestu lat, tłum. A. Malinowski, Warszawa, KiW, 1997]. Porter E. H. jun. (1943) The development and evaluation of a measure of counseling interview procedures, „Educational and Psychological Measurements" 3, s. 105-126, 215-238. Post L. van der (1976) jung and the story of our time, New York Pantheon. Progoff I. (1973) Jung, synchronicity, and human density, New York, Julian. Psychoanalysis: A generał psychology: Essays in honor oj Heinz Hartmann (1966) R. Loewenstein i in. (red.), New York, International Universities Press. Psychoanalysis as science (1952) E. Pumpian-Mindłin (red.), Stanford, Calif., Stanford University Press. Psychoanalysis, scientific method andphilosophy (1960) S. Hook (red.), New York, Grove. Psychology versus metapsychology: Psychoanalytic essays in memory of George S. Klein (1976) M. M. Gili, P. S. Holzman (red.), „Psychological Issues", Monograph 36, New York, International Universities Press. Psychotherapy and personality change: Co-ordinated studies in the client-centered approach (1954) C. R. Rogers, R. F. Dymond (red.), Chicago, University of Chicago Press. Quinn S. (1987) A mind of her own: The life of Karen Horney, New York, Summit Books (Simon & Schuster). Rachlin H. (1991) Introduction to modem Behaviorism, wyd. 3, New York, Freeman. Rachlin H. (1994) Behavior and mind: The roots of modern psychology, New York, Oxford University Press. Raimy V. C. (1943) The self-concept as a factor in counseling and personality organization. Unpublished doctoral dissertation, Ohio State University. Raimy V. C. (1948) Self-reference in counseling intewiews, „Journal of Consulting Psychology" 12, s. 153-163.

Bibliografia

667

Rapaport D. (1959) The structure of psychoanalytic theory: A systematizing attempt. W: Psychology: A study of a science, S. Koch (red.), t. 3, New York, McGraw-Hill, s. 55-183. Rapaport D. (1960) The structure of psychoanalytic theory: A systematizing attempt, „Psychological Issues", Monograph 6, New York, International Universities Press. The reach of the mind: Essays in memory of Kurt Goldstein (1968) M. L. Simmel (red.), New York, Springer. Read D., Adams G. R., Dobson W. R. (1984) Ego identity, personality, and social influence style, „Journal of Personality and Social Psychology" 46, s. 169-177. Read H. E. (1945) Education through art, New York, Pantheon Books [wyd. pol. Wychowanie przez sztukę, tłum. A. Trojanowska-Kaczmarska, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976]. Readings in extraversion-introversion (1971) H. J. Eysenck (red.), t. 3: Bearings on basie psychological processes, New York, Wiley-Interseience. Rennie T. A. C. (1943) Adolf Meyer and psychobiology: the man, his methodology and its rełation to therapy, „Papers of the American Congress of General Semantics" 2, s. 156-165. Research in behavior modification (1965) L. Krasner, L. P. Ullmann (red.), New York, Holt, Rinehart & Winston. Revelle W. (1995) Personality processes, „Annual Review of Psychology" 46, s. 295-328. Revelle W. i in. (1980) The interactive effect of personality, time of day, and caffeine: A test of the arousal model, „Journal of Experimental Psychology: General" 109, s. 1-31. Richelle M. (1993) B. E Skinner: A reappraisal, Hillsdale, N.J., Erlbaum. Roazen P. (1968) Freud: Political and social thought, New York, Knopf. Roazen P. (1969) Brother animal: The story of Freud and Tausk, New York, Knopf. Roazen P. (1971) Freud and his followers, New York, Meridian Books. Roazen P. (1976) Erik H. Erikson: The power and limits of his vision, New York, Free Press. Robinson F. G. (1992) Love's story told: a life of Henry A. Murray, Cambridge, Mass., Harvard University Press. Robinson P. (1987) Freud and the feminists, „Raritan" 6 (4), s. 43-61. Robinson P. (1993) Freud and his critics, Berkeley, University of California Press. Rocklin T., Revelle W. (1981) The measurement of extraversion: A comparison of the Eysenck Personality Imentory and the Eysenck Personality Questionnaire, „British Journal of Social Psychology" 20, s. 279-289. Rogers C. R. (1942) Counseling and psychotherapy: Newer concepts in practice, Boston, Houghton-Mifflin. Rogers C. R. (1947) Some obsewations on the organization of personality, „American Psychologist" 2, s. 358-368. Rogers C. R. (1948) Dealing with social tensions: A presentation of client-centered counseling as a means of handling interpersonal conflict, New York, Hinds. Rogers C. R. (1951) Client-centered therapy: Its current practice, implications, and theory, Boston, Houghton-Mifflin. Rogers C. R. (1955) Persons or science? A philosophical ąuestion, „American Psychologist" 10, s. 267-278. Rogers C. R. (1956) Some issues concerning the control of human behavior (Symposium with B. F. Skinner.), „Science" 124, s. 1057-1066. Rogers C. R. (1959) A theory of therapy, personality, and interpersonal relationships, as developed in the client-centered framework. W: Psychology: A study of a science, S. Koch (red.), t. 3, New York, McGraw-Hill, s. 184-256 [wyd. pol. Teoria terapii, osobowości i relacji interpersonalnych rozwinięta w oparciu o podejście skoncentrowane na kliencie, tłum. M. Król, „Nowiny Psychologiczne 2-3, 1984, s. 1-91]. Rogers C. R. (1961) On becoming a person, Boston, Houghton Mifflin [wyd. pol. O stawaniu się osobą, tłum. M. Karpiński, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2002].

668

Bibliografia

Rogers C. R. (1963) Actualizing tendency in relation to „motwes" and to consciousness, „Nebraska Symposium on Motivation" 11, s. 1-24. Rogers C. R. (1967) Autobiography. W: A history of psychology in autobiography, E. G. Boring, G. Lindzey (red.), t. 5, New York, Appleton-Century-Crofts, s. 341-384. Rogers C. R. (1969) Freedom to learn: A view of what education might become, Columbus, Ohio, Merrill. Rogers C. R. (1970) Carl Rogers on encounter groups, New York, Harper & Row. Rogers C. R. (1972) Becoming partners: Marriage and its altematwes, New York, Delacorte. Rogers C. R. (1977) Carl Rogers on personal power, New York, Delacorte. Rogers C. R. (1980) A way of being, Boston, Houghton Mifflin Company [wyd. pol. Sposób bycia, tłum. M. Karpiński, Poznań, Dom Wydawniczy Rebis, 2002], Rogers C. R., Wallen J. L. (1946) Counseling with returned sewicemen, New York, McGraw-Hill. Rohles E H. (1966) Operant methods in space technology. W: Operant behavior: Areas of research and application, W K. Honig (red.), New York, Appleton-Century-Crofts, s. 531-564. Rorer L. G., Widiger T. A. (1983) Personality structure and assessment, „Annual Review of Psychology" 34, s. 431-464. Rosekrans M. A., Hartup W. W. (1967) lmitative influences of consistent and inconsistent response conseąuences to a model on aggressive behavior in children, „Journal of Personality and Social Psychology" 7, s. 429-434. Rosenzweig S. (1933) The recall of finished and unfinished tasks as affected by the purpose with which they were performed, „Psychological Bulletin" 30, s. 698. Rosenzweig S. (1986) Idiodynamics vis-a-vis psychology, „American Psychologist" 41, s. 241-245. Rotter J. B. (1951) Word association and sentence completion methods. W: An introduction to profective techniąues, H. H. Anderson, G. L. Anderson (red.), Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall, s. 279-311. Rotter J. B. (1966) Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement, „Psychological Monographs" 81 (1, cały nr 609). Rubins J. L. (1978) Karen Horney: Gentle rebel of psychoanalysis, New York, Dial. Rudikoff E. C. (1954) A comparative study of the changes in the concepts of the self, the ordinary person, and the ideał in eight cases. W: Psychotherapy and personality change: Coordinated studies in the client-centered approach, C. R. Rogers, Rosalind F. Dymond (red.), Chicago, University of Chicago Press, s. 85-98. Runyan W. M. (1982) Life histories and psychobiography, New York, Oxford University Press [wyd. pol. Historie życia a psychobiografia, tłum. J. Kasprzewski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992], Runyan W. M. (1988) Progress in psychobiography, „Journal of Personality" 56, s. 295-326. Runyan W. M. (1990) Individual Iwes and the structure of personality psychology. W: Study ing persons and lives, A. I. Rabin i in. (red.), New York, Springer, s. 10-40. Ryckman R. M. (1993) Theories of personality, wyd. 5, Pacific Grove, Calif., Brooks/Cole. Sachs D. (1989) In fairness to Freud, „Philosophical Review" 98, s. 349-378. Salter A. (1949) Conditioned reflex therapy, New York, Creative Age. Sanford N. (1963) Personality: Its place in psychology. W: Psychology: A study of a science, S. Koch (red.), t. 5, New York, McGraw-Hill, s. 488-579. Sanford N. (1985) What have we learned about personality? W: A century of psychology as science, S. Koch, D. E. Leary (red.), New York, McGraw-Hill, s. 490-514. „Saturday Review". Various writers 1949, 32, lipiec 9, s. 25; lipiec 16, s. 21, 23; lipiec 30, s. 6-8; wrzesień 10, s. 27; październik 15, s. 23-25. Sayers J. (1991) Mothers of psychoanalysis: Helene Deutsch, Karen Horney, Anna Freud, Melanie Klein, New York, Norton. Schaar J. H. (1961) Escape from authority: The perspectwes of Erich Fromm, New York, Basic Books.

Bibliografia

669

Schachter S. (1959) The psychology of affiliation, Stanford, Calif., Stanford University Press. Schafer R. A. (1976) A new language for psyehoanalysis, New Haven, Conn., Yale University Press. Schenkel S., Marcia J. E. (1972) Attitudes toward premarital intercourse in determining ego identity status in college women, „Journal of Personality" 40, s. 472-482. Schooler C. (1972) Birth order effects: Not here, not now!, „Psychological Bulletin" 78, s. 161-175. Schuh A. J. (1966) A synthesis of personality theories by cluster analysis, „Journal of Psychology" 64, s. 69-71. Schur M. (1966) The id and the regulatory principles of mental functioning, „Journal of the American Psychoanalytic Association", Monograph series nr 4, s. 1-220. Schwartz B., Lacey H. (1982) Behaviorism, science, and human naturę, New York, Norton. Schwartz B., Robbins S. J. (1995) Psychology of learning and behavior, wyd. 4, New York, Norton. Sears R. R. (1943) Suwey of objective studies of psychoanalytic concepts, „Social Sciences Research Council Bulletin" nr 51. Sears R. R. (1944) Experimental analyses of psychoanalytic phenomena. W: Personality and the behavior disorders, J. McV. Hunt (red.), t. 1, New York, Ronald, s. 306-332. Sears R. R. (1950) Personality, „Annual Review of Psychology" 1, s. 105-118. Seans R. R. (1951) Social behavior and personality development. W: Toward a generał theory of action, T. Parsons, E. A. Shils (red.), Cambridge, Mass., Harvard University Press, s. 465-478. Sechrest L. (1977) Personal constructs theory. W: Current personality theories, R. J. Corsini (red.), Itasca, 111., Peacock, s. 203-241. Seeman J. (1949) A study of the process of non-directwe therapy, „Journal of Consulting Psychology" 13, s. 157-168. Seeman J., Raskill N. J. (1953) Research perspectives in client-centered therapy. W: Psychotherapy, O. H. Mowrer (red.), New York, Ronald, s. 205-234. Seeman T. E., Rodin J., Albert M. (1993) Self-efficacy and cognitive performance in high-functioning older individuals: Studies of successful aging, „Journal of Aging and Health" 5, s. 455-474. Selesnick S. T. (1963) C. G. Jung's contribution to psyehoanalysis, „American Journal of Psychiatry" 120, s. 350-356. Seligman M. E. P. (1971) Phobias and preparedness, „Behavior Therapy" 2, s. 307-320. Seligman M. E. P. (1975) Helplessness: On depression, development, and death, San Francisco, W. H. Freeman. Seligman M. E. P. (1976) Learned helplessness and depression in animals and man. W: Behavioral approaches to therapy, J. T. Spence, R. C. Carson, J. W. Thibaut (red.), Morristown, N.J., General Learning Press. Seligman M. E. P. (1991) Learned optimism, New York, Knopf [wyd. pol. Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje życie, tłum. A. Jankowski, wyd. 3, Poznań, Media Rodzina of Poznań, 1996]. Seligman M. E. P. (1995a) The effectiveness of psychotherapy: The Consumer Reports study, „American Psychologist" 50, s. 965-974. Seligman M. E. P. (1995b) The optimistic child, Boston, Houghton Mifflin [wyd. pol. Optymistyczne dziecko, tłum. A. Jankowski, Poznań, Media Rodzina of Poznań, 1997]. Seligman M. E. P. (1996) Science as an ally of practice, „American Psychologist" 51, s. 1072-1079. Seligman M. E. P, Beagley G. (1975) Learned helplessness in the rat, „Journal of Comparative and Physiological Psychology" 88, s. 534-541. Seligman M. E. P, Groves D. (1970) Non-transient learned helplessness, „Psychonomic Science" 19, s. 191-192.

670

Bibliografia

Seligman M. E. P., Maier S. F. (1967) Failure to escape traumatic shock, „Journal of Experimental Psychology" 74, s. 1-9. Seligman M. E. P, Schulman P. (1986) Explanatory style as a predictor of productivity and ąuitting among life insurance sales agents, „Journal of Personality and Social Psychology" 50, s. 832-838. Selye H. (1952) The story of the adaptation syndrome, Montreal, Acta. Serrano M. (1966) C. G. Jung and Hermann Hesse, London, Routledge & Kegan Paul. Seward J. P. (1948) The sign of a symbol: A reply to Professor Allport, „Psychological Review" 55, s. 277-296. Shakow D., Rapaport D. (1964) The influence of Freud on American psychology, New York, International Universities Press. Shapiro M. B. (1961) The single case in fundamental clinical psychological research, „British Journal of Medical Psychology" 34, s. 255-262. Sheerer E. T. (1949) An analysis of the relationship between acceptance of and respect for self and acceptance of and respect for others in ten counseling cases, „Journal of Consulting Psychology" 13, s. 169-175. Shevrin H., Dickman S. (1980) The psychological unconscious: A necessary assumption for all psychological theory?, „American Psychologist" 35, s. 421-434. Shoda Y., Mischel W., Wright J. C. (1989) Intuitwe interactionism in person perception: Effects of situation-behavior relations on dispositional judgments, „Journal of Personality and Social Psychology" 56, s. 41-53. Shoda Y., Mischel W., Wright J. C. (1993a) Links between personality judgments and contextualized behavior patterns: Situation-behavior profiles of personality prototypes, „Social Cognition" 11, s. 399-429. Shoda Y., Mischel W., Wright J. C. (1993b) The role of situational demands and cognitwe competencies in behavior organization and personality coherence, „Journal of Personality and Social Psychology" 65, s. 1023-1035. Shoda Y., Mischel W., Wright J. C. (1994) Intraindwidual stability in the organization and patterning of behavior: Incorporating psychological situations into the idiographic analysis of personality, „Journal of Personality and Social Psychology" 67, s. 674-687. Silverman L. H. (1966) A techniąue for the study of psychodynamic relationships, „Journal of Consulting Psychology" 30, s. 103-111. Silverman L. H. (1976) Psychoanalytic theory: „The reports of my death are greatly exaggerated" „American Psychologist" 31, s. 621-637. Silverman L. H. (1978) Unconscious symbiotic fantasy: A ubiąuitous therapeutic agent, „International Journal of Psychoanalytic Psychotherapy" 7, s. 562-585. Silverman L. H. (1982) A comment on two subliminal psychodynamic activation studies, „Journal of Abnormal Psychology" 91, s. 126-130. Silverman L. H. (1983) The subliminal psychodynamic actiuation method: Overview and comprehensive listing of studies. W: Empirical studies of psychoanalytic theories, t. 1, Joseph Masling (red.), New York, Analytic Press (Lawrence Erlbaum Associates). Silverman L. H. i in. (1978) Simple research paradigm for demonstrating subliminal psychodynamic activation: Effects of Oedipal stimuli on dart throwing accuracy in college males, „Journal of Abnormal Psychology" 87, s. 341-357. Silverman L. H., Lachmann F. M., Milich R. (1982) The search for oneness, New York, International Universities Press. Silverman L. H., Weinberger J. (1985) Mommy and I are one: Implications for psychotherapy, „American Psychologist" 40, s. 1296-1308. Silverstein B. (1985) Freud's psychology and its organie foundation: Sexuality and mind-body interactionism, „Psychoanalytic Review" 72, s. 204-228. Silverstein B. (1988) „Will the real Freud stand up, please?", „American Psychologist" 43, s. 662-663. Silverstein B. (1989) Contributions to the history of psychology: LVIII. Freud's dualistic

Bibliografia

671

mind-body interactionism: Implications for the development of his psychology, „Psychological Review" 64, s. 1091-1097. Skaggs E. B. (1945) Personalistic psychology as science, „Psychological Review" 52, s. 234-238. Skinner B. F. (1938) The behavior of organisms, New York, Appleton-Century-Crofts [wyd. pol. Zachowanie się organizmów, tłum. K. Dudziak, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995]. Skinner B. F. (1940) Review of K. Goldstein's The organism, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 35, s. 462-465. Skinner B. F. (1948a) „Superstition" in the pigeon, „Journal of Experimental Psychology" 38, s. 168-172. Skinner B. F. (1948b) Walden two, New York, Macmillan. Skinner B. F. (1950) Are theories of learning necessary?, „Psychological Review" 57, s. 193-216. Skinner B. F. (1953) Science and human behavior, New York, Macmillan. Skinner B. F. (1956) A case history in scientific method, „American Psychologist" 11, s. 221-233 Skinner B. F. (1957) Verbal behavior, New York, Appleton-Century-Crofts. Skinner B. F. (1959) Cumulative record, New York, Appleton-Century-Crofts. Skinner B. F. (1960) Pigeons in a Pelican, „American Psychologist" 15, s. 29-37. Skinner B. F. (1961) The design of cultures, „Daedalus" 90, s. 534-546. Skinner B. F. (1967) Autobiography. W: History of psychology in autobiography, E. G. Boring, G. Lindzey (red.), t. 5, New York, Appleton-Century-Crofts, s. 387-413. Skinner B. F. (1968) The technology of teaching, New York, Appleton-Century-Crofts. Skinner B. F. (1969) Contingencies of reinforcement: A theoretical analysis, New York, Appleton-Century-Crofts. Skinner B. F. (1971) Beyond freedom and dignity, New York, Knopf [wyd. pol. Poza wolnością i godnością, tłum. W Szelenberger, Warszawa, PIW, 1978]. Skinner B. F. (1974) About behaviorism, New York, Knopf. Skinner B. F. (1975) The steep and thorny way to a science of behavior, „American Psychologist" 30, s. 42-47. Skinner B. F. (1976) Particulars of my life, New York, Knopf. Skinner B. F. (1977a) Why I am not a cognitwe psychologist, „Behaviorism" 5, s. 1-10. Skinner B. F. (1977b) Herrnstein and the euolution of behauiorism, „American Psychologist" 32, s. 1006-1012. Skinner B. F. (1978) Reflections on behaviorism and society, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall. Skinner B. F. (1979) The shaping of a behaviorist: Part two of an autobiography, New York, Knopf. Skinner B. F. (1980) Notebooks, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall. Skinner B. F. (1983a) Intellectual self-management in old age, „American Psychologist" 38, s. 239-244. Skinner B. F. (1983b) A matter of conseąuences: Part three of an autobiography, New York, Knopf. Skinner B. F. (1984) The shame of American education, „American Psychologist" 39, s. 947-954. Skinner B. F. (1985) Cognitwe science and behaviorism, „British Journal of Psychology" 76, s. 291-301. Skinner B. F. (1986a) The evolution of verbal behavior, „Journal of the Experimental Analysis of Behavior" 45, s. 115-122. Skinner B. F. (1986b) What is wrong with daily life in the Western world?, „American Psychologist" 41, s. 568-574. Skinner B. F. (1987) Upon further reflection, Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall.

672

Bibliografia

Skinner B. F. (1989) The origins of cognitwe thought, „American Psychologist" 44, s. 13-18. Skinner B. F. (1990) Can psychology be a science of mind?, „American Psychologist" 45, s. 1206-1210. Skinner B. F., Lindsley O. R. (1954) Studies in behavior therapy, status reports II and III, Office of Naval Research, Contract N5, ORI-7662. Skinner B. F., Vaughan M. E. (1983) Enjoy old age: Lwing fully in your later years, New York, Warner [wyd. pol. Przyjemnej starości! Poradnik praktyczny, tłum. J. Siuta, Kraków, „BUS", 1993], Slugoski B. R., Marcia J. E., Koopman R. F. (1984) Cognitwe and social interactional characteristics of ego identity statuses in college, „Journal of Personality and Social Psychology" 47, s. 646-661. Smith B. D. (1983) Extraversion and electrodermal actwity: Arousability and the inverted-U, „Personality and Individual Differences" 4, s. 411-420. Smith B. D., Rockwell-Tischer S., Davidson R. (1986) Extraversion and arousal: Effects of attentional conditions on electrodermal actwity, „Personality and Individual Differences" 7, s. 293-303. Smith M. B., Anderson J. W. (1989) Henry A. Murray (1893-1988), „American Psychologist" 44, s. 1153-1154. Smuts J. C. (1926) Holism and evolution, New York, Macmillan. Snyder W. U. i in. (1947) Casebook of nondirectwe counseling, Boston, Houghton Mifflin. Solomon R. L., Kamin L. ]., Wynne L. G. (1953) Traumatic avoidance learning: The outcomes of several extinction procedures with dogs, „Journal of Abnormal and Social Psychology" 48, s. 291-302. Solomon R. L., Wynne L. C. (1954) Traumatic avoidance learning: The principles of anxiety consewation and partial irreversibility, „Psychological Review" 61, s. 353-385. Spearman C. (1904) „General intelligence" objectwely determined and measured, „American Journal of Psychology" 15, s. 201-293. Spearman C. (1927) The abilities of man, New York, Macmillan. Spence K. W. (1956) Behavior theory and conditioning, New Haven, Yale University Press. Sperber M. (1974) Masks of loneliness: Alfred Adler in perspectwe, New York, Macmillan. Spielmann J. (1963) The rełation between personality and the freąuency and duration of involuntary rest pauses during massed practice. Unpublished Ph. D. thesis, University of London. Steele C. M. (1996, czerwiec) Lewin's legacy and the role of stereotypes, in shaping intellectual identity. W: M. Zanna (Chair), The practical theorist: Contemporary illustrations. Symposium presented at the Society of Personality and Social Psychology Preconference prior to the annual meeting of the American Psychological Society, San Francisco, Calif. Steele C. M., Liu T. J. (1983) Dissonance processes as self-affirmation, „Journal of Personality and Social Psychology" 45, s. 5-19. Steele C. M., Spencer S. J., Lynch M. (1993) Self-image resilience and dissonance: The role of affirmational resources, „Journal of Personality and Social Psychology" 64, s. 885-896. Stelmack R. M. (1981) The psychophysiology of extraversion and neuroticism. W: A model for personality, H. J. Eysenck (red.), Heidelberg, Springer-Verlag, s. 38-64. Stelmack R. M. (1990) Biological bases of extraversion: Psychophysiological evidence, „Journal of Personality" 58, s. 293-311. Stelmack R. M., Geen R. G. (1992) The psychophysiology of extraversion. W: Handbook of indwidual differences, A. Gale, M. W. Eysenck (red.), New York, Wiley, s. 227-254. Stelmack R. M., Houlihan M., McGarry-Roberts P. (1993) Personality, reaction time, and event-related potentials, „Journal of Personality and Social Psychology" 65, s. 399-409. Stelmack R. M., Stalikas A. (1991) Galen and the humour theory of temperament, „Personality and Individual Differences" 12, s. 255-263.

Bibliografia

673

Stenberg G. (1992) Personality and the EEG: Arousal and emotional arousability, „Personality and Individual Differences" 13, s. 1097-1113. Stepansky P. (1977) A history of aggression in Freud, „Psychological Issues" X(3), Monograph 39, New York, International Universities Press. Stephenson W. (1953) The study of behavior: Q-technique and its methodology, Chicago, University of Chicago Press. Stern P. J. (1976) C. G. Jung: The haunted prophet, New York, Braziller. Stern W. (1935) Allgemeine Psychologie aufpersonalistischer Grundlage, The Hague, Nijhoff. (English translation by H. D. Spoerl, General Psychology: From the personalistic standpoint, New York, Macmillan, 1938). Stewart A. J., Franz C., Layton L. (1988) The changing self: Using personal documents to study Iwes, „Journal of Personality" 56, s. 41-74. Stewart A. ]., Rubin Z. (1976) Power motivation in the dating couple, „Journal of Personality and Social Psychology" 34, s. 305-309. Stock D. (1949) An imestigation into the interrelations between self-concept and feelings directed toward other persons and groups, „Journal of Consulting Psychology" 13, s. 176-180. Strauman T. J. (1990) Self-guides and emotionally significant childhood memories: A study of retrieval efficiency and incidental negative emotional content, „Journal of Personality and Social Psychology" 59, s. 869-880. The structure of scientific theories (1977) F. Suppe (red.), wyd. 2, Urbana, 111., University of Illinois Press. A study of interpersonal relations (1949) P. Mullahy (red.), New York, Hermitage House. The study of Iwes (1963) R. W. White (red.), New York, Atherton. Studying persons and lives (1990) A. L. Rabin i in. (red.), New York, Springer. Sullivan H. S. (1947) Conceptions of modern psychiatry, Washington, D.C., William Alanson White Psychiatrie Foundation. Sullivan H. S. (1950) Tensions interpersonal and international: A psychiatrisfs view. W: Tensions that cause war, H. Cantril (red.), Urbana, III., University of Illinois Press, s. 79-138. Sullivan H. S. (1953) The interpersonal theory of psychiatry, New York, Norton. Sullivan H. S. (1954) The psychiatrie intewiew, New York, Norton. Sullivan H. S. (1956) Clinical studies in psychiatry, New York, Norton. Sullivan H. S. (1962) Schizophrenia as a human process, New York, Norton. Sullivan H. S. (1964) The fusion of psychiatry and social science, New York, Norton. Sulloway F. (1979) Freud, biologist of the mind, New York, Bask Books. Superiority and social interest by Alfred Adler (1964) H. L. Ansbacher, R. R. Ansbacher (red.), Evanston, 111., Northwestern University Press. Taft R. (1960) A statistical analysis of personality theories, „Acta Psychologica" 17, s. 80-88. Taulbee E. S., Wright H. W. (1971) A psycho-social-behavioral model for therapeutic intervention. W: Current topics in clinical and community psychology, C. D. Spielberger (red.), t. 3, New York, Academic, s. 92-125. Tellegen A. i in. (1988) Personality similarity in twins reared apart and together, „Journal of Personality and Social Psychology" 54, s. 1031-1039. The therapeutic relationship and its impact: A study of psychotherapy with schizophrenics (1967) C. R. Rogers (red.), Madison, Wisc., University of Wisconsin Press. Thetford W. N. (1949) The measurement of physiological responses to frustration before and after nondirectwe psychotherapy. Unpublished doctoral dissertation, University of Chicago. Thetford W. N. (1952) An objectwe measurement of frustration tolerance in evaluating psychotherapy. W: Success in psychotherapy, W. Wolff, J. A. Precker (red.), „Personality Monographs" 3, s. 26-62. Thomas E., Dewald L. (1977) Experimental neurosis: Neuropsychological analysis. W: Psy-

674

Bibliografia

chopathology: Experimental models, J. D. Maser, M. E. P. Seligman (red.), San Francisco, Freeman, s. 214-231. Thompson B., Borrello G. M. (1986) Construct validity of the Myers-Briggs Type Indicator, „Educational and Psychological Measurement" 46, s. 745-752. Thompson G. G. (1968) George Alexander Kelly (1905-1967), „Journal of General Psychology" 79, s. 19-24. Thorndike E. L. (1898) Animal intelligence: An experimental study of associative processes in animals, „The Psychological Review Monograph Supplements" 2, s. 4-160. Thorndike E. L. (1911) Animal intelligence: experimental studies, New York, Macmillan. Thorndike E. L. (1932) The fundamentals of learning, New York, Teachers' College. Thornąuist M. H., Zuckerman M. (1995) Psychopathy, passive-avoidance learning and basie dimensions of personality, „Personality and Individual Differences" 19, s. 525-534. Thurstone L. L. (1931) Multiple factor analysis, „Psychological Review" 38, s. 406-427. Thurstone L. L. (1934) The vectors of mind, „Psychological Review" 41, s. 1-32. Thurstone L. L. (1946) Factor analysis and body types, „Psychometrika" 11, s. 15-21. Thurstone L. L. (1948) Psychological implications of factor analysis, „American Psychologist" 3, s. 402-408. Tieplow B. M. (1964) The historical development of Pavlov's theory of typological differences in the dog. W: Pavlov's typology, J. A. Gray (red. i tłum.), Oxford, England, Pergamon. Tobacyk J. J., Downs A. (1986) Personal construct threat and irrational beliefs as cognitive predictors of inereases in musical performance anxiety, „Journal of Personality and Social Psychology" 51, s. 779-782. Tolman E. C. (1935) Psychology versus immediate experience, „Philosophy of Science" 2, s. 356-380. Tolman E. C. (1949) There is more than one kind of learning, „Psychological Review" 56, s. 144-155. Tomkins S. S. (1979) Script theory: Differential magnification of affects, „Nebraska Symposium on Motivation" 25, s. 201-236. Tomkins S. S. (1987) Script theory. W: The emergence of personality, J. Aronoff, A. I. Rabin, R. A. Zucker (red.), New York, Springer, s. 147-216. Tooby ]., Cosmides L. (1990) On the unwersality of human naturę and the uniąueness of the indwidual: The role of genetics and adaptation, „Journal of Personality" 58, s. 17-68. Triplet R. G. (1992) Henry A. Murray. The mahing of a psychologist?, „American Psychologist" 47, s. 299-307. Tupes E. C., Christal R. E. (1958) Stability of personality trait rating factors obtained under dwerse conditions (USAF WADC Tech. Note nr 58-61), Lackland Air Force Base, Tex., U.S. Air Force. Tupes E. C., Christal R. E. (1961) Recurrent personality factors based on trait ratings (USAF ASD Tech. Rep. nr 61-97), Lackland Air Force Base, Tex., U.S. Air Force. (Reprinted in „Journal of Personality" 60, s. 225-251). Turiell E. (1967) A historical analysis of the Freudian concept of the superego, „Psychoanalytic Review" 54, s. 118-140. Tyler L. (1978) Indwiduality: Human possibilities and personal choice in the psychological development of men and women, San Francisco, Jossey-Bass. Vaihinger H. (1925) The philosophy of „as if", New York, Harcourt, Brace, & World. Van de Water D., McAdams D. P. (1989) Generatwity and Erikson's „belief in the species", „Journal of Research in Personality" 23, s. 435-449. Veroff J. (1982) Assertwe motwation: Achievement versus power. W: Motwation and society, A. J. Stewart (red.), San Francisco, Jossey-Bass, s. 99-132. Viney L. L. (1993) Life stories: Personal construct therapy for the elderly, New York, Wiley. Viney L. L., Crooks L., Walker B. M. (1995) Anxiety in community-based AIDS caregivers

Bibliografia

675

before and after personal construct counseling, „Journal of Clinical Psychology" 51, s. 274-280. Viney L. L. i in. (1994) Dying in palliative care units and in hospital: A comparison of the ąuality of life of terminal cancer patients, „Journal of Consulting and Clinical Psychology" 62, s. 157-164. Vockell E. L., Felker D. W., Miley C. H. (1973) Birth order literature 1967-1972, „Journal of Individual Psychology" 29, s. 39-53. Wainer H. A., Rubin I. M. (1969) Motwation of research and development entrepreneurs, „Journal of Applied Psychology" 53, s. 178-184. Wakefield J. C. (1989) Levels of explanation in personality theory. W: Personality psychology: Recent trends and emerging directions, D. M. Buss, N. Cantor (red.), New York, Springer-Verlag, s. 333-346. Wallace J. F., Newman J. R, Bachorowski J. A. (1991) Failures of response modulation: lmpulsive behavior in anxious and impulswe individuals, „Journal of Research in Personality" 25, s. 23-44. Ward R. A., Loftus E. F. (1985) Eyewitness performance in different psychological types, „Journal of General Psychology" 112, s. 191-200. Waterman A. S. (1982) Identity development from adolescence to adulthood: An extension of theory and a review of research, „Developmental Psychology" 18, s. 341-358. Waterman A. S. (1988) Identity status theory and Erikson's theory: Communalities and differences, „Developmental Review" 8, s. 185-208. Waterman A. S., Geary P. S., Waterman C. K. (1974) Longitudinal study of changes in ego identity status from the freshman to the senior year at college, „Developmental Psychology" 10, s. 387-392. Watkins C. E. jun., Hector M. (1990) A simple test of the concurrent validity of the Social Interest Index, „Journal of Personality Assessment" 55, s. 812-814. Watson J. B. (1916) The place of the conditioned reflex in psychology, „Psychological Review" 23, s. 89-116. Watson J. B. (1925) Behaviorism, New York, Norton [wyd. pol. Behawioryzm. W: Behawioryzm oraz Psychologia, jak ją widzi behawiorysta, tłum. E. Klimas-Kuchtowa, Warszawa, PWN, 1990, s. 33-408], Watson R. I. sen., Evans R. B. (1991) The great psychologists: A history of psychological thought, wyd. 5, New York, HarperCollins. Wehr D. S. (1987) Jung and feminism: Liberating archetypes, Boston, Beacon. Wehr G. (1971) Portrait of Jung: An illustrated biography, New York, Herder and Herder. Weigert E. V. (1942) Dissent in the early history of psychoanalysis, „Psychiatry" 5, s. 349-359. Weinberg R. S. i in. (1981) Effect of preexisting and manipulated self-efficacy on a competitive muscular endurance task, „Journal of Sport Psychology" 4, s. 345-354. Weinberg R. S. i in. (1984) Effects of preexisting and manipulated self-efficacy on weight loss in a self-control program, „Journal of Research in Personality" 18, s. 352-358. Weinberger J. (1989) Response to Balay and Shevrin: Constructwe critiąue or misguided attack?, „American Psychologist" 44, s. 1417-1419. Weinberger J., Silverman L. H. (1987) Subliminal psychodynamic actwation: A method for studying psychoanalytic dynamie propositions. W: Perspectwes in personality: Theory measurement, and interpersonal dynamics, R. Hogan, W. Jones (red.), Greenwich, Conn., JAI Press, s. 251-287. Weiss J. M. (1971) Effects of coping behavior in different warning signal combinations on stress pathology in rats, „Journal of Comparative and Physiological Psychology" 77, s. 1-13. Werner H. (1948) Comparatwe psychology of mentol development, wyd. zm., Chicago, Follett. Westen D. (1990) Psychoanalytic approaches to personality. W: Handbook of personality: Theory and research, L. A. Pervin (red.), New York, Guilford, s. 21-65. Wheeler R. H. (1940) The science of psychology, wyd. 2, New York, Crowel.

676

Bibliografia

Wheelwright J. B., Wheelwright J. H., Buehler H. A. (1964) Jungian Type Suwey: The Gray Wheelwright Test, wyd. 16 zm., San Francisco, Society of Jungian Analysts of Northern California. Whitbourne S. K. i in. (1992) Psychosocial development in adulthood: A 22-year seąuential study, „Journal of Personality and Social Psychology" 63, s. 260-271. White R. W. (1959) Motwation reconsidered: The concept of competence, „Psychological Review" 66, s. 297-333. White R. W. (1960) Competence and the psychosexual stages of development, „Nebraska Symposium on Motivation" 8, s. 97-141. White R. W. (1963) Ego and reality in psychoanalytic theory: A proposal regarding independent ego energies, „Psychological Issues", Monograph nr 11, New York, International Universities Press. White R. W. (1975) Lwes in progress, wyd. 3,. New York, Holt, Rinehart, and Winston. White R. W. (1981) Exploring personality the long way: The study of lwes. W: Further explorations in personality, A. I. Rabin i in.(red.), New York, Wiley, s. 3-19. Whyte L. L. (1962) The unconscious before Freud, Garden City, N.Y., Doubleday. Wickes F. G. (1950) The inner world ofman, London, Methuen. Widiger T. A., Costa P. T. jun. (1994) Personality and personality disorders, „Journal of Abnormal Psychology" 103, s. 78-91. Wiedenfeld S. A. i in.(1990) Impact of percewed self-efficacy in coping with stressors on components of the immune system, „Journal of Personality and Social Psychology" 59, s. 1082-1094. Wiggins J. S., Pincus A. L. (1992) Personality: Structure and assessment, „Annual Review of Psychology" 43, s. 473-504. Wilhelm R., Jung C. G. (1931) The secret of the golden flower, New York, Harcourt, Brace & World. Wilson C. (1972) New pathways in psychology: Maslow and the post-Freudian revolution, New York, Taplinger. Wilson E. O. (1975) Sociobiology, Cambridge, Mass., Harvard University Press [wyd. pol. Socjobiologia: wydanie popularno-naukowe, tłum. M. Siemiński, Warszawa, Zysk iS-ka, 2000]. Winter D. A. (1992) Personal construct psychology in clinical practice: Theory, research and applications, London, Routledge. Winter D. G. (1973) The power motwe, New York, The Free Press. Winter D. G. (1987) Leader appeal, leader performance and the motwe profiles of leaders and followers: A study of American presidents and elections, „Journal of Personality and Social Psychology" 52, s. 196-202. Winter D. G., Carlson L. A. (1988) Using motwe scores in the psychobiographical study of an indwidual: The case of Richard Nixon, „Journal of Personality" 56, s. 75-104. Wolfman: With the case of wolf-man by Sigmund Freud (1971) M. Gardner (red.), New York, Bask Books. Wolpe J. (1958) Psychotherapy by reciprocal inhibition, Stanford, Calif., Stanford University Press. Wolpe J. (1973) The practice of behavior therapy, wyd. 2, New York, Pergamon. Wolpe J. (1976) Theme and variations: A behauior therapy casebook, New York, Pergamon. Wolpe J., Lazarus A. A. (1966) Behavior therapy techniąues, New York, Pergamon. Woodworth R. S. (1918) Dynamie psychology, New York, Columbia University Press. Wright J. C., Mischel W. (1987) A conditional approach to dispositional constructs: The local predictability of social behavior, „Journal of Personality and Social Psychology" 53, s. 1159-1177. Wright J. C., Mischel W. (1988) Conditional hedges and the intuitwe psychology of traits, „Journal of Personality and Social Psychology" 55, s. 454-469.

Bibliografia

677

Wundt W. (1874) Grundzge der physiologischen psychologie, t. 2, Leipzig, Engelmann. Wylie R. C. (1961) The self concept: A critical suwey of pertinent research literature, Lincoln, Nebr., University of Nebraska Press. Wylie R. C. (1974, 1978) The self concept, Lincoln, Nebr., University of Nebraska Press, t. 1: A review of methodological considerations and measuring instruments, 1974; t. 2: Theory and research on selected topics, 1978. Yerkes R. M., Dodson J. D. (1908) The relation of strength of stimulus to rapidity of habit formation, „Journal of Comparative and Physiological Psychology" 18, s. 459-482. Young-Bruehl E. (1988) Anna Freud: A biography, New York, Summit Books. Zanna M. R, Cooper J. (1974) Dissonance and the pili: An attribution approach to studying the arousal properties of dissonance, „Journal of Personality and Social Psychology" 29, s. 703-709. Zinbarg R., Revelle W. (1989) Personality and conditioning: A test offour models, „Journal of Personality and Social Psychology" 57, s. 301-314. Zubin J., Eron L. D., Schumer F. (1965) An experimental approach to projectwe techniąues, New York, Wiley. Zucker R. A., Aronoff J., Rabin A. I. (1984) Personality and the prediction of behavior, Orlando, Academic. Zucketman M. (1978) Sensation seeking. W: Dimensions of personality, H. London, J. Exner (red.), New York, Wiley. Zuckerman M. (1979) Sensation seeking: Beyond the optimal level of arousal, Hillsdale, N.J., Erlbaum. Zuckerman M. (1984) Sensation seeking: A comparative approach to a human trait, „Behavioral and Brain Sciences" 7, s. 413-471. Zuckerman M. (1989) Personality in the third dimension: A psychobiological approach, „Personality and Individual Differences" 10, s. 391-418. Zuckerman M. (1991) Psychobiology of personality, Cambridge, Cambridge University Press. Zuckerman M. (1994) Behavioral expressions and biosocial bases of sensation seeking, New York, Cambridge University Press. Zuckerman M. (1995) Good and bad humors: Biochemical bases of personality and its disorders, „Psychological Science" 6, s. 325-332. Zuckerman M. i in.(1989) To predict some of the people some of the time: In search of moderators, „Journal of Personality and Social Psychology" 57, s. 279-293. Zuckerman M. i in. (1991) Five (or three): Robust ąuestionnaire scalę factors of personality without culture, „Personality and Individual Differences" 12, s. 929-941. Zuckerman M. i in. (1993) A comparison of three structural models for personality: The Big Three, the Big Five, and the Alternatwe Fwe, „Journal of Personality and Social Psychology" 65, s. 757-768. Zuckerman M. i in. (1996) Paper presented at the Annual Meeting of the Eastern Psychological Association, Philadelphia, Pa., 29 marca 1996. Zuroff D. C. (1986) Was Gordon Allport a trait theorist?, „Journal of Personality and Social Psychology" 51, s. 993-1000.

Spis ilustracji

Sigmund Freud. Fot. Archiwum PWN Gabinet, w którym Freud przyjmował pacjentów. Fot. East News Sp. z o.o. . . Carl G. Jung. Fot. Archiwum PWN Alfred Adler. Fot. Archiwum PWN Erich Fromm. Fot. Archiwum PWN Karen Horney. Fot. Archiwum PWN Harry S. Sullivan. Fot. Courtesy Washington School of Psychiatry Erik H. Erikson. Fot. Archives of the History of American Psychology Henry Murray. Fot. Courtesy of the Harvard University Archives Gordon W. Allport. Fot. Archives of the History of American Psychology . . . . Hans J. Eysenck. Fot. Courtesy of the H. J. Eysenck Memoriał Fund Kurt Lewin. Fot. Archives of the History of American Psychology George Kelly. Fot. Courtesy Dr. Ricardo Morant, Department of Psychology, Brandeis University Kurt Goldstein. Fot. Courtesy of Founders of Neurology Collection, Boshes Library for the Neurosciences, University of Illinois at Chicago Abraham Maslow. Fot. Archives of the History of American Psychology Carl Rogers. Fot. Courtesy Willey Burrhus F. Skinner. Fot. Archives of the History of American Psychology . . . . John Dollard. Fot. Courtesy Yale University Neal E. Miller. Fot. Courtesy Willey Albert Bandura. Fot. Archives of the History of American Psychology Walter Mischel. Fot. Courtesy Walter Mischel

54 55 99 141 155 160 168 201 233 275 366 393 406 431 436 446 484 526 528 574 597

Indeks osób (opracowała Anna Szymańska)

A Abraham Karl 54, 160, 255 Abramson L. Y. 563, 568 Adams G. R. 224 Adams N. E. 590, 591, 594 Adelson M. 340, 566 Adler Alfred 16, 23, 50, 54-56, 108,120,136,139-154,161, 162,165,166,181-183,185, 199,284,407,441,446,476, 520,587,611,612, 614-619, 621, 625 Adler Gerhard 134, 137 Adler J. M. 88 Adler, ojciec Alfreda Adlera 141 Ahab, kapitan (postać literacka) 263 Ahab, król (postać literacka) 263 Albert M. 595 Alexander Franz Gabriel 160, 235 Alexander Irving E. 269 Allen Andrea 303-305, 597, 600-602, 624 Alloy L. B. 568 Allport Fayette, brat Gordona Willarda Allporta 277 Allport Floyd H., brat Gordona Willarda Allporta 274 Allport Gordon Willard 16,19, 23,27,31,32,136,137,157, 200,225,229,230,241,266, 269,274-312,316,320,322, 335,346,353,357,359,439, 441,444,475,478,486,520, 577, 581, 600, 606, 608, 611-621, 624, 625, 628

Ałtman K. E. 153 Amacher P. 55 Amelang M. 364 Anastasi Anne 135, 302 Anderson E. E. 287 Anderson J. W 234, 235, 237 Anderson K. J. 388 Angyal Andreas 19, 431, 618-620

Anna Karenina zob. Karenina Anna Ansbacher Heinz L. 23, 140, 141, 148 Ansbacher Rowena R. 23,140, 141, 148 Arlow Jacob A. 70 Aronoff Joel237 Aronson Elliott 471 Aronson Jason 17 Arystoteles 26, 428 Ashe Arthur 149 Atkinson John A. 23 Auld Frank, jun. 527 Ayllon Theodore 486, 512 Azrin Nathan 486, 512

B Baac (postać fikcyjna) 466 Bachorowski J. A. 385, 386 Baer D. M. 486 Bakan P. 374 Balay J. 88, 89 Baldwin A. C. 423 Baldwin A. L. 301, 309 Bali E. D. 135 Bałtes Paul B. 316 Bandura Albert 15,16, 58, 68, 189,200,267,286,335,420, 423, 479, 480, 517, 569-

-571, 573-598, 605-607, 612-614, 616, 617, 620, 621, 628

Bannister Donald 422 Banuazizi A. 552 Barash David P. 626 Barker B. 33 Barnhardt T. M. 91 Barratt P. 364 Barrett L. C. 568 Bash K. W. 137 Bates Marilyn 131 Bauer Raymond A. 23 Baum M. 509 Beagley G. 563 Beauvoir Simone de 92 Bechtel William 33 Beck Aaron T. 565 Becker W. C. 357 Beel (postać fikcyjna) 466 Beethoven Ludvig van 445 Begley A. 92 Bell John Elderkin 135, 469 Beloff J. R. 337 Belton J. A. 374 Bem Daryl 303-306, 597, 600-602, 624 Benedict Ruth 441 Bennet Edward Armstrong 99 Bentham J. 26 Berger R. 104 Bergin A. E. 469 Bergman Anni 192 Bernard Claude 428 Bernays Martha, żona Sigmunda Freuda 55 Bertocci P. A. 287, 310 Bett (postać fikcyjna) 466 Beyer J. 590, 591, 594

680

Indeks osób

Bieri J. 422 Bijou S. 486 Bill (postać fikcyjna) 309 Binswanger 619, 620 Bjork Daniel W 485 Blanchard E. B. 587-588 Blanek Gertrude 190 Blanek Rubin 190 Blass J. 267 Blatt S. J. 192 Bleuler Eugen 99 Blewett D. B. 337 Blitsten Dorothy Rubovits 169 Błock J. H. 470 Błock Jack 348, 349, 470 Blum Gerald S. 85 Blustein D. L. 224 Bootzin R. R. 513 Boren J. J. 486 Boring Edward Garrigues 27, 136, 483 Boring Edwin 234 Borrello G. M. 133 Boss Medard 17, 20, 619, 620 Bottome Phillis 141 Bottomore T. B. 154 Bouchard T. J. jun. 351, 352 Bowdlear C. 465 Bower Gordon H. 67 Bowers K. S. 267, 303 Bowlby John 192 Boyatzis R. E. 265 Bóg, Bóg Izraela 105, 120, 136, 263, 330 Brenner Charles 70 Brett 136 Breuer Joseph (Josef) 54, 80, 82 Bridgeman Percy 483 Briggs S. R. 130,131,135,137, 307, 349, 626 Brill A. A. 54 Broadhurst P. L. 379 Brody Nathan 373, 376, 378, 385, 388 Bronfenbrenner Urie 23 Brower Daniel 67 Brown Judson S. 525, 529, 574 Brown Norman Oliyer 222 Brown Roger 83 Briicke Ernst 55 Bruhn A. R. 153

Bruner Jerome Seymour 89, 90, 309 Brzozowski Piotr 370 Budda, właśc. Siddhartha Gautama 107 Buehler H. A. 131 Bugelski R. 554 Bullitt William Christian 220 Bullock W A. 364 Burgess E. W. 168, 566 Burt Cyril Lodowic, sir 315,366 Buss Arnold Herbert 307, 353 Buss David M. 27,28,353-357, 626 Butcher Harold John 328 Butler J. M. 464, 465, 467

C Cado S. 422 Caldwell Virginia 23 Campbell John B. 370,378,620 Cann D. R. 134 Cantor Nancy 153, 239, 307, 308, 601 Cantril H. 294, 299, 300, 309 Caplan P. J. 217 Carleton 601 Carlson J. G. 133 Carlson L. A. 269 Carlson Rae 30,129,130, 267, 268, 348 Carlyn M. 133 Carr A. C. 469 Carroll John Bissell 316 Carson Robert C. 27 Carter Gen 18 Cartwright Desmond S. 461, 618 Cartwright R. D. 461 Cashdan Sheldon 190 Catania A. C. 482 Cattell Raymond Bernard 15-17, 19, 23, 45, 229, 230, 284, 314-348,350,357-360, 362,364,366,380,410,443, 478,520,604,605,612, 613, 616-621, 624, 625 Cella D. F. 224 Cervone D. 591 Chaplin W. 304 Chapman Arthur Harry 169 Charcot Jean 26, 27, 54, 99

Child Dennis 330 Chipuer H. M. 353 Chodorkoff B. 467, 468 Chomsky Noam Avram 518 Choynowski M. 370 Christal R. E. 346, 347 Chrystus 107 Claridge Gordon S. 372, 374 Coghilł George Ellett 428 Cohen Edmund D. 135 Colby K. M. 140 Cole C. W 467 Coles Robert 187, 203 Combs Arthur 23 Comrey Andrew Laurence 316, 322 Comte Augustę 26 Conley J. J. 364 Constantinople A. 224 Cooper J. 471 Cosmides Leda 353, 355 Costa Paul T. jun. 347-349,363 Cote J. E. 224 Coutu Walter 310, 311 Cozzarelli C. 595, 596 Cramer D. 469 Cramer P. 217 Crandall James E. 154 Crews Frederick 92 Critelli J. W. 423 Cronbach L. J. 28 Crooks L. 422 Cross K. P. 342 Crozier W I. 483 Csikszentmihalyi Mihaly 225 Curtis F. J. 462 Człowiek szczurzy (człowiek-szczur) 82, 83 Człowiek wilczy (człowiek-wiłk) 82, 84

D Dahlstrom W. G. 626 Dallett Janet O. 17, 137 Dalton Peggy 422 Daniels D. 152, 352 Darwin Charles Robert 27, 35, 79, 80, 91, 257 Dauber R. B. 88 Davidson R. 364 Davis Allison 527 Davis Anthony 23

Indeks osób Davisson A. 422 DeKay W. T. 355 Demostenes 145 De Rivera Joseph 392 Descartes Rene, Kartezjusz 428 Dewald L. 563 Dewey John 428, 449 DeWolfeA. S. 224 Diabeł, Szatan 263 Diaz A. 386 Dickey Marguerita 23 Dickman S. 89 Digman J. M. 27, 346 Dingman H. F. 468 Dixon Norman F. 89 Dobson W. R. 224 Dodson J. D. 379, 380 Dodziuk A. 438 Dollard John 478-480, 525-529, 531, 533-547, 549-556, 568-571, 575, 611-617, 619-621 Domhoff G. William 20, 222 Domjan Michael 514 Donahoe John W. 514 Donderi D. C. 134 Dora 82, 125 Dostojewski Fiodor M. 84,220 Douglas Claire 234 Downs A. 422 Drwal Radosław Łukasz 370 Dry Avis M. 98, 99, 101, 135 DuBois Cora 235 Dudziak Krystyna 486 Dunbar Helen Flanders 428 Duncan 383 Dweck C. S. 564, 565 Dworkin B. R. 553 Dybel Paweł 75 Dye D. A. 348, 349 Dyer Raymond 187 Dyk Walter 235 Dymond Rosałind F. 469 D'Zurilla T. 89 E Eagle Morris N. 33, 190, 191 Earman John 33 Eastman C. 595 Eaves L. J. 364 Ebbesen E. B. 599 Ebbinghaus Hermann 29

Eber Herbert Frederic 319 Edwards A. L. 261 Edyp, król Teb (mit. gr.) 74, 558 Einstein Albert 392, 445 Eliasz, prorok izrael. 263 Ellenberger Henri F. 54, 120, 141 Elliot L. B. 226 Elms A. C. 268 Empedokles z Akragas 367 Endler Norman Solomon 267, 306, 624 Epstein S. 90, 302, 303, 624 Epting Franz R. 422 Erdelyi M. H. 89, 90 Erikson Erik Homburger 17, 51,120,158,162,175,186, 188, 192, 194, 200-223, 225-228, 235, 241, 262, 269,440,441,456,474,608, 613-617, 619-621, 625 Erikson Kai T. 227 Eron Leonard D. 261 Evans G. T. 595 Evans J. D. 619 Evans Rand B. 136 Evans Richard Isadore 154 Ewan C. 422 Eysenck Hans Jurgen 15, 19, 27, 28, 37, 45, 86,135,137, 229,230,302,304,314,348, 350, 351, 362-388,520, 557, 558,569, 612,613, 616-621, 625 Eysenck Michael W. 362-364, 367-373 Eysenck Sybil Bianca Giulette 364, 367, 372, 373 F Fairbairn William Ronald Dodds 191 Fancher R. E. 485 Faraday Michael 392 Fechner G. T. 62, 77 Feldman S. S. 135 Felker D. W. 152 Fencil-Morse E. 563 Fenichel Otto 56 Ferenczi Sandor 54, 167 Ferster Charles B. 501

681

Festinger Leon 469-471 Fisher Seymour 86 Fiske Donald W. 346 Fitch S. A. 224 Fitzgibbon M. 224 Fliess Wilhelm 79, 91 Flournoy Theodore 125-126 Folkard S. 373 Fordham Frieda 99 Fordham Michael S. M. 134, 137 Forer Lucille K. 152 Franek Isaac 183 Frankie G. 578 Franki I. 118 Franks C. M. 375 Fransella Fay 422 Franz C. 269 Franz Marie-Luise von 99 Frazier E. Fraklin 180 Frenkel-Brunswik E. 194 Freud Anna 55, 70, 187-189, 202, 203, 214 Freud Sigmund 16,17, 26-29, 35, 49-51, 53-57, 59-63, 65-70, 72-87, 89-95, 97-100, 106-109, 117, 119, 120, 125-128, 135-137, 139-144, 147, 150, 151, 154, 155, 158, 161, 162, 166, 168, 171, 174, 175, 181-183,185-195,197-202, 206, 209, 214, 217, 219-221, 225-227, 234, 235, 237, 240, 241, 254, 255, 268, 269, 271, 277, 279, 318, 334, 335, 338, 357, 389, 406, 408, 411, 422, 426, 434, 440, 443, 446, 449-451, 456, 459, 470, 475-479, 483, 487, 519, 520, 525, 543, 555-558, 571, 586, 587, 608, 612-621, 625 Friedan Betty 92 Friedland B. U. 154 Friedman I. 467 Frisbie L. V. 468 Fromm Erich 139, 140, 154-161, 181-183, 478, 618, 619 Fromm-Reichmann Frieda 23

682

Indeks osób

Frost Robert 483 Fudge Fred 247 Funder David C. 302, 303, 308, 309, 425, 597, 624 Furtmuller Carl 140, 141

Galen 367, 369 Galton Francis 135, 346 Gandhi Mohandas Karamchand 215, 216, 220-222, 227 Garcia John 105 Gardner R. W. 196 Gavell Mary 168 Gay Peter 55, 77 Geary P. S. 224 Geen R. G. 364, 380-384 Geisłer C. 88 Gelb A. 430 Gendlin 463 Gesell 199 Getzels J. W 225 Gholson B. 33 Gibson Hamilton Bertie 365 Gili Merton M. 70, 190, 197 Gilliland K. 364 Girgus J. S. 568 Glass David C. 564 Glover Edward 135 Goble Frank G. 437 Goethe Johann Wolfgang von 428 Golda C. 558 Goldberg L. R. 304, 346-348, 357 Goldberg Rubi 483 Goldstein G. 136,144 Goldstein Kurt 15, 19, 390, 428-437, 441, 445, 475, 614, 618-620 Goleman Daniel 17 Gomola Aleksander 161, 163, 165, 166 Gordon T. 462 Gorki Maksim wlaśc. Aleksiej M. Pieszkow 220 Gorlow L. 135 Gorsuch R. L. 340 Gray H. 135, 137 Gray Jeffrey Alan 368, 377, 384-386, 613 Greenberg R. P. 86

Greenwald A. G. 90, 91 Greer Germaine 92 Greever K. B. 154 Groves D. 564 Grummon D. L. 469 Griinbaum Adolf 85 Grusec J. E. 58, 587 Grzegolowska Helena 163,165, 166

Gudjónsson Gfsli H. 367 Guilford Joy Paul 322 Guntrip Harry J. S. 192 Guthrie Edwin R. 21, 22, 524, 534

H Haigh G. V. 464, 465, 467 Haimowitz M. L. 469 Haimowitz N. R. 469 Hall Calvin Springer 15, 23, 69,110,119,136,194,252, 365 Hall G. Stanley 55, 56 Hannah Barbara 99 Hans zob. Mały Hans Harackiewicz J. M. 153 Hardaway R. A. 89 Harding Mary Esther 134 Harlow Harry F. 287,519,544, 545 Harlow M. K. 287, 519 Harman Harry Horace 316 Harms E. 135 Harrington D. M. 470 Hartley Eugene L. 23 Hartmann E. von 101 Hartmann Heinz 189, 190, 194, 196, 198, 214 Hartshorne Hugh 302, 624 Hartup W W. 581 Hausdorff Don 154 Havener P. H. 467 Hawkey M. L. 137 Hawkins R. M. 594, 595 Hawley C. W. 378, 380 Hawthorne 263 Healy C. C. 133 Healy William 168 Hector M. 154 Heider 468 Hejmej Przemysław 201, 216, 217

Helmholtz Hermann L. F. von 27,29 Helper M. M. 468 Helson R. 129, 130 Henderson Lawrence J. 236 Hendrick 198 Herrnstein Richard J. 515 Hertz H. 392 Hesse Hermann 135 Hetherington E. M. 578 Hicks L. E. 133 Higgins E. T. 470, 472-474 Hilgard Ernest Ropieąuet 21, 23, 67, 85, 525 Hinkle J. E. 467 Hipokrates 26, 367, 369 Hiroto D. S. 563, 564 Hitler Adolf 105, 149, 220, 221, 393, 430 Hobbes Thomas 26 Hoffman Edward 141 Hoffman L. W. 152 Hogan K. 217 Holender D. 89 Holland James Gordo 482,484 Hollingworth Leta 449 Holt Robert R. 23, 86, 190, 197, 294, 295, 304 Homburger, ojczym Erika H. Eriksona 203 Honig Werner K. 510 Hopkins J. R. 204 Horn J. L. 319, 332 Horney Karen 16, 50, 139, 140, 149, 151, 156, 160-166, 171, 181-183, 441, 446, 473, 474, 476, 613, 616-621

Horwitz L. 86 Houlihan M. 364 Hovland Carl 525 Hull Clark Leonard 22, 194, 198,375,482,524-526,528, 531, 534, 540, 558, 574 Hundleby John D. 327

Ikar 256, 467 Izard Carroll E. 467

J

Jackson D. N. 261, 306

Indeks osób Jackson John Hughlings 428 Jacobi Jolande Szekacs 134 JacobsA. 529 Jaffe Aniela 99, 119, 120, 135 Jakubczak L. F. 578 James William 141, 172, 220, 274, 428, 484 James W T. 140 Jamison K. 322 Janet Pierre 26, 27, 99 Jankowicz A. D. 422 Jefferson Thomas 220,222,445 Jeffery R. W 590 Jemmott J. B. III 266 Jenny zob. Masterson Jenny Jerzy III, król Wielkiej Brytanii i Irlandii 269 John E. S. 469 John O. P. 346-348 Johnson Charles S. 180 Joiner T. E. jun. 568 Joireman J. 385, 386 Jonas Gerald 553 Jones Edward E. 23 Jones Ernest 54, 55, 80, 85, 98, 99, 135, 140 Jones H. E. 152 Jones Mary Cover 559 Jung Carl Gustav 17, 19, 26, 28,50, 54-56,97-131,133-137, 139, 141, 142, 144, 156, 166, 181, 185, 187, 219, 222, 234, 284, 288, 334, 368-370, 401, 411, 441, 446, 475, 476, 478, 612-619, 621 K Kafka Franz 172 Kahn S. 225 Kamin Leon J. 367, 509 Kanfer F. H. 585 Kant Immanuel 368, 369 Kantor Jacob Robert 428 Kapłan Robert Malcolm 261 Karenina Anna (postać literacka) 169 Kattsoff L. O. 475 Kazdin Alan E. 486, 513 Keirsey David 131 Keller Fred 483 Kelly George Alexander 15,

16,21,22,41,130,253,281, 294, 389, 390, 392, 405-423, 425, 426, 450, 451, 576, 583, 598, 599, 611, 613-617, 620, 621, 625 Kennedy John F. 266 Kenrick D. T. 30, 268, 302, 597, 624 Kerenyi Karl 129 Kernberg Otto F. 192 Kerr John 98 Kierkegaard Soren 26 Kiesler 463 Kihlstrom John F. 89, 91, 153 Kilpatrick F. P. 294 Kirsch I. 595 Kirsch J. 137 Kitayama S. 474 Klein D. C. 563, 565, 566 Klein George Stuart 23, 190, 194-197 Kline Paul 86, 318, 322, 325, 326, 330, 334, 336 Klinger M. R. 90 Kluckhohn Clyde 237, 240, 258, 268, 624 Koelłing R. A. 105 Koffka Kurt 392, 428, 429 Kohler Wolfgang 392, 428, 429 Kohut Heinz 192, 193 Koopman R. F. 223 Kraeling D. 556 Kraft M. 385, 386 Krasner Leonard 486 Krauss H. 135 Kristy N. F. 337 Król M. 449, 450, 452, 453, 457, 459, 472 Kubica Grażyna 558 Kubie Lawrence S. 94 Kuhlman D. M. 385, 386 Kuhn Thomas S. 33, 36, 37 Kulpę O. 29 Kupers C. J. 585 L Lacey Hugh 514 Lachmann Frank M. 86 Lamarck 119 Lamiell James T. 40, 304, 305 Landfield Alvin W 422 Larsen R. 356

683

Lashley Karl 234 Lasswell Harold 168 Lavater 300 Layton L. 269 Lazarus Arnold A. 557 Lazarus R. S. 452 Leahey Thomas Hardy 33,136 Leak G. K. 154 Leitner Larry Milton 422 Lenin Vladimir Ilicz, właśc. W. I. Ulianow 22 Leonard R. L. jun. 267 Lerner B, 461 Lerner H. 192 Lesser I. 224 Levey 375, 378 Levine C. 224 Levitz-Jones E. M. 225 LevyN. 130 Levy S. 135 Lewin Kurt 15,194, 316, 328, 390, 392-395, 397-405, 423-425, 524, 614, 620 Lichter S. R. 266 Lilley B. 422 Lincoln Abraham 445 Lindsley O. R. 557 Lindzey Gardner 15, 18, 23, 56,194, 237,261,265, 309, 365, 410 Litt M. D. 595 Little B. R. 307 Liu T. J. 472 Locke John 26 Loeb Jacąues 483 Loehlin John C. 17, 20, 351-353, 364 Loevinger J. 348 Loftus Elisabeth F. 90, 134 Logan R. L. 225 Lovaas O. I. 513 Lowry Richard J. 437 Lustig D. A. 88 Luther (Luter) Martin (Marcin) 216, 220-222, 227 Lynch M. 472 M McAdams Dan P. 27,191,223, 225, 266, 269, 348, 425 McArdle J. J. 316 McCarley (postać fikcyjna) 281

684

Indeks osób

McCaulley Mary H. 131, 133 McClain E. W. 225 McCleary R. A. 452 McClelland David Clarence 21, 22, 264-266 McClosky Herbert 23 Maccoby Michael 159 MacCoąuoddalle Kenneth 20 McCrae Robert R. 346-349, 363 McDougall William 21, 26-29, 274, 279, 318, 611 Mach Ernst 483 Machiavelli Niccoló 26 McGarry-Roberts P. 364 McGranahan D. G. 309 McGue M. 352 McGuire William 17, 100 Mach Z. 558 McKeel H. Scudder 235 MacKinnon Donald W. 235, 262 McLaughlin R. J. 379-381 Maddi Salvatore R. 27 Madonna zob. Matka Boska Magnusson David 27,267,306, 624 Maher Brendan 405 Mahler Margaret S. 192 Maier Steven E 564 Mair John Miller Mitchell 422 Malinowski Bronisław 557, 558 Mały Hans 82-84, 187 Mandler George 23 Manicas P. T. 33 Mao Zedong, Mao Ce-tung, Mao Tse-tung 222 Mapple, ojciec (postać literacka) 263 March James G. 23 Marcia James E. 223, 224 Marks Karol, właśc. Karl Heinrich Mara 154, 155, 157, 159 Markus Hazel 474 Marąuis Donald 525 Marston A. R. 585 Martin N. G. 364 Martin S. 562 Mary (postać fikcyjna) 305 Marzillier J. S. 595

Maslow Abraham Harold 15, 23,136,157,288, 390, 428, 431, 436-445, 450, 460, 474-476, 478, 617 Masserman Jules Hymen 559 Masson Jeffrey Moussaieff 91, 92 Masterson Jenny (pseud.) 300-302, 309, 311 Masterson Ross, syn Jenny Masterson 301 Matka Boża, Matka Boska, Madonna 69 Matthews G. 364 Maudsley 370 Maxwell J. C. 392 May Mark Arthur 302,525,625 Mayman M. 153 Mazur Jim 17 Mead George Herbert 168 Medinnus G. R. 462 Meehl Paul 94 Meichenbaum Donald 561 Meier C. A. 137 Melhado J. J. 137 Mellon Paul 134 Melville Herman 234, 236, 262, 263 Menłove F. L. 585, 587, 590 Merriam Charles E. 168 Metalsky G. I. 568 Meyer Adolph (Adolf) 168, 428 Meyer D. R. 287 Miley C. H. 152 Milgram N. A. 468 Milich Robert H. 86 Miller Neal Elgar 23,194,478-480, 524-556, 568-571, 575, 612-618, 620-622 Miller R. J. 154 Miller William R. 564, 565 Millett Kate 92 Mischel Walter 26, 266, 267, 302-304, 307, 573, 593, 596-607, 624, 625 Mitchell Juliet 92 Mojżesz, prorok 220 Monte Christopher F. 27, 374, 379, 571 Montessori Maria 203 Morgan Christiana D. 234,237, 264

Morris E. K. 485, 486 Mosak H. H. 153, 469 Moskowitz D. 303 Mowrer Orval Hobart 194, 525, 531, 534, 556 Mozdzierz G. J. 154 Muench G. A. 461, 469 Mudyń Krzysztof 161 Mullahy Patrick 169 Mumford Lewis 134 Munroe Ruth Learned 140 Munsterberg Hugo 233 Murphy Gardner 23, 137, 428 Murphy William F. 19 Murray E. J. 556 Murray Henry Alexander 23, 27,194,196,203,229,230, 232-272, 279, 307, 308, 316, 317, 330, 338, 357, 408, 411, 418, 474, 475, 478, 483, 520, 581, 597, 600, 606, 611-621, 624, 625 Murray J. B. 133 Murstein Bernard I. 261 Myers Isabel Briggs 130, 131, 133, 135, 137, 349 Myers Peter B. 131 N Nacht S. 190 Napoleon I, Napoleon Bonaparte (Buonaparte), cesarz Francuzów 102, 149 Nesselroade John R. 316 Neumann Erick (Erich) 134 Newcomb Theodore M. 23 Newman J. P. 385, 386 Newton Huey P. 227 Nichols Robert Cosby 351, 352 Nietzsche Friedrich Wilhelm 26, 101, 118

Nisbett Richard E. 91 Nolen-Hoeksema Susan 568 Nordby Vernon J. 17,110,119, 136 Norman Warren T. 322, 346, 347 Nowakowska M. 319 Nowotniak Justyna 37 Nunnally J. C. 464 Nurius P. 474

Indeks osób Nye Robert D. 485 O Oak (postać fikcyjna) 466 0'Brien E. J. 302, 624 Ochse R. 225, 226 0'Connor K. 367 Odbert H. S. 29, 322, 346 Oetting E. R. 467 Olson Willard Clifford 287 Orgler Hertha 141 Orlofsky J. L. 224, 225 Ostromęcka Helena 37 Overmier J. B. 563 Ozer Daniel J. 267, 303

P Padilla A. M. 563 Palmer David C. 514 Pani A (postać fikcyjna) 551, 552 Parisi T. 79, 80 Park Robert E. 168 Paunonen S. V. 306 Pawlik Kurt 327 Pawłów Iwan P. 27, 373, 374, 377,483,496, 523,530,558 Peake P. K. 303, 600, 602 Pearce John M. 514 Pelham B. W. 306 Perry Helen Swick23,168,169 Perry N. W. 154 Perry Stewart E. 23 Pervin Lawrence A. 27, 302 Peterfreund 86 Peters 136 Peterson Christopher 27, 566-568 Pettigrew Thomas F. 309 Phillips E. L. 462 Phillips S. D. 224 Piaget Jean 19, 189, 202, 226 Pickering A. 386 Pierre (postać fikcyjna) 236 Pilisuk M. 468 Pincus A. L. 26 Pine Fred 192 Pitagoras 541 Platon 26 Plomin Robert 152, 350, 352, 353 Pług C. 225, 226

Poincare Henri 483 Poole M. E. 595 Popper Sir Karl Raimund 33 Porter E. H. jun. 461 Post Lawrens van der 99, 120 Pratt Carroll 483 Prince Morton 234 Progoff Ira 119 Prokopiuk Jerzy 62, 186, 189

Q Quinn Susan 160

R Rabin Albert I. 237 Rachlin Howard 367, 514 Rachman S. 558 Radcliffe J. A. 329 Radin Paul 134 Raimy V. C. 461, 462 Rak K. 79 Rank Otto 55, 185, 254, 449 Rapaport David 190, 194 Raskill N. J. 461 Read D. 224 Read Sir Herbert Edward 134 Reese L. 591 Reich Wilchelm 185 Rennie T. A. C. 428 Reppucci N. D. 564 Reszke Robert 60, 81 Revelle W. 27, 370, 373, 386, 388, 626 Reyna L. J. 557 Reynolds J. H. 370 Richards I. A. 130 Richelle M. 485 Ritter B. 588 Roazen Paul 187, 202, 203 Robbins Steven Jay 514 Robertson T. 422 Robin Hood (postać literacka) 169 Robinson Forrest Glen 233, 234, 237 Robinson Paul A. 79, 85, 92 Rocklin T. 370 Rockwell-Tischer S. 364 Rodin Judith 595 Rogers Carl Ransom 15,16,18, 19, 23, 136, 137, 156, 163, 166,171,286,357,389,390,

685

410, 417, 420, 428, 439, 441,446-465,467-478,520, 587, 611-621, 625 Rohles F. H. 486 Roosevelt Eleonora 445 Roosevelt Theodore 145 Rorer L. G. 27, 32, 305 Rorschach Hermann 159, 261, 468, 469 Rosekrans M. A. 581 Rosenthal T. L. 581 Rosenzweig Saul 77, 85, 235, 304 Ross D. L. 88, 580, 593 Ross S. A. 580, 593 Rothman S. 266 Rotter Julian B. 21, 22, 135, 407, 564, 598 Rubin I. M. 265 Rubin Z. 266 Rubins Jack L. 160 Rudikoff E. C. 466 Rule W. R. 153 Runyan William McKinley 268, 269 Russell Bertrand 483 Russell S. 423 Ryckman R. M. 27

S Saccuzzo Dennis P. 261 Sachs D. 85 Sachs Hans 160,235 Salter Andrew 557, 560 Sanford R. Nevitt 27, 30, 235, 311 Sapir Edward 168 Saucier G. 348 Saunders D. R. 319, 340 Sawicka Pavla 440, 441, 443, 444 Sayers Janet 160, 187 Schaar John H. 159 Schachter Stanley 152 Schafer Roy 197 Scheier Ivan H. 323, 333 Schenkel S. 224 Schmitt D. P. 55, 356 Schooler C. 152 Schopenhauer Arthur 101 Schreber Daniel 82-84, 125, 220

686

Indeks osób

Schuh A. J. 618, 619 Schulman P. 568 Schumer Florence 261 Schur M. 56 Schwartz Barry 514 Sears Robert R. 23, 85, 194, 525, 556, 574, 627 Sechrest L. 405 Secord P. F. 33 Seeman J. 461, 462 Seeman T. E. 595 Selesnick S. T. 135 Seligman Martin E. P. 105, 525, 556, 561-568 Selye Hans 287 Semmelroth J. 356 Semyck R. W 154 Sersom Joan, żona Erika H. Eriksona 203 Serrano Miguel 134 Seward J. P. 320 Shakespeare (Szekspir) William 84, 584 Shakow David 194 Shapiro M. B. 294 Shaw George Bernard 220 Sheerer E. T. 462 Sheldon William H. 15, 23, 618-620

Sherrington Sir Charles S. 483 Shevrin H. 88, 89 Shneidman 27 Shoda Yuichi 602-605, 625 Silverman Lloyd H. 86-89 Silverstein B. 79 Simonson N. R. 135 Singer Jerome E. 564 Skaggs E. B. 304, 310 Skinner Burrhus Frederic 17, 19, 20, 172, 198, 202, 226, 281, 355, 365, 407, 410, 411,414,451,475,476,479, 480, 482-499, 501-508, 510-521, 524, 532, 557, 573, 577, 581, 608, 611-617, 619- 621, 625 Slugoski B. R. 223, 224 Smith B. D. 364 Smith H. W 620 Smith M. Brewster 23, 235, 309 Smuts Jan Christian 428

Snooks Bill 247 Snyder W. Urlich 461 Snygg Donald 23 Sofokles 84 Solomon R. L. 287, 509 Spearman Charles 314, 318 Spence Janet T. 17, 20 Spence Keneth Wartenbee 386, 524, 525, 534, 574 Spencer S. J. 472 Sperber Manćs 141 Spielmann J. 374 Spinoza Barach 428 St. Aubin E. de 225 Staddon John Erie Rayner 510 Stalikas A. 27, 367, 368 Steele Claude M. 425, 472 Stekel 55 Stelmack R. M. 28, 364, 367, 368 Stenberg G. 364 Stepansky Paul 63 Stephenson William 294, 464, 465 Stern Paul J. 17, 99, 120 Stern William 26,27,142,274, 286 Stevens L. C. 423 Stevens Stanley Smith 23 Stewart Allen J. 20, 266, 269 Stice G. F. 319, 337, 340 Stock D. 462 Strauman T. J. 153 Strelau Jan 347, 363 Strong Florence 20 Stubb (postać literacka) 263 Stumpf Carl 392 Sullivan Harry Stack 51, 139, 140,166-183,202,357,446, 456, 474, 476, 613, 614, 616-619, 621 Sulloway F. 79 Suppes Patrick 23 Sweney A. B. 319, 329, 333 Szatan zob. Diabeł Szczepaniak P. 347 Szekspir zob. Shakespeare William T Taft R. 618 Takemoto-Chock N. K. 346

Tanalska-Dulęba Anna 156, 157, 159 Tataryn D. J. 91 Tatsuoka Maurice M. 319 Taulbee E. S. 566 Taves P. A. 471 Taylor Janet 323 Teasdale J. D. 563, 566 Tellegen A. 52, 353 Teta P. 386 Thetford W N. 469 Thibaut John W. 23 Thomas E. 563 Thomas W. I. 168 Thompson B. 133 Thompson Clara 167 Thompson Gladys G., żona George'a Kelly'ego 406 Thorndike Edward Lee 27, 317, 483, 496-498, 523, 524, 577 Thoreau 445 Thornąuist M. H. 372 Thurstone L. L. 314,316,318, 346 Tieplow B. M. 377 Titchener Edward B. 29 Tobacyk J. J. 422 Tolman Edward C. 21-23,286-287, 524, 534, 611 Tołstoj Lew N. 102 Tomasz z Akwinu, św. 26 Tomkins Silvan S. 235, 269 Tooby J. 353, 355 Torestad B. 27 Toth J. C. 374 Toynbee Arnold 134 Triplet R. G. 232,235,237,272 Truman Harry S. 266 Tseng M. S. 154 Tupes E. C. 346, 347 Turiell E. 59 Tyler Leona Elizabeth 304 V Vaihinger Hans 143, 144, 407 Vaillant G. E. 568 Valentine C. W 558 Vanasek F. J. 468 Vaughan Margaret E. 485,486 Vernon Philip E. 294,298,299 Yeroff J. 266

Indeks osób Vinci Leonardo da 69, 84, 220, 268 Viney Linda L. 422 Vockeli E. L. 152 W Wainer H. A. 265 Wakefield J. C. 307, 626 Walker B. M. 422 Wallace J. F. 386 Wailen John L. 461 Walters Richard H. 574, 578 Warburton Frank William 322 Ward R. A. 134 Water D. van de 225 Waterman A. S. 224, 226 Waterman C. K. 224 Watkins C. E. jun. 154 Watson John Broadus 27, 482, 483, 523, 524, 611 Watson Robert Irving sen. 136 Wehr Demaris S. 99 Wehr Gerhard 99 Weigert E. V. 98 Weinberg R. S. 594 Weinberger J. 86, 88, 89 Weiss J. M. 564 Wellner Rosemary 18 Werner Heinz 428 Wertheimer Max 392, 428, 429, 441 Westen D. 85, 89, 189, 190, 192, 193, 356 Whalen C. K. 585 Wheeler Raymond Holder 428

Wheelwright Joseph B. 20, 131, 135, 137 Wheelwright J. H. 130 Whitboume S. K. 226 White Alice Marsden 527 White Robert Winthrop 16, 30,197-200,235,236, 288, 616 White William Alanson 167-169 Whitehead Alfred North 236 Whiting John 525 Whitman Walt 445 Whyte Lancelot Law 53 Wickes Frances Gillespy 134 Widiger Thomas A. 27,32,305, 349 Wiedenfeld S. A. 595 Wiggins J. S. 27 Wilhelm Richard 107 Will Otto A. jun. 23 Williams D. E. 154 Wilson Colin 437 Wilson Edward O. 626 Wilson Glenn Daniel 86, 367 Wilson Thomas Woodrow 91, 221

Wilton Richard N. 20 Windelband W. 294 Winter David A. 422 Winter David G. 266, 269 Wispe L. G. 340 Wolf E. 193 Wolpe Joseph 525, 556-561, 566, 569, 588

687

Woodworth Robert Sessions 286 Wright C. L. 590 Wright H. W. 566 Wright Jack C. 600, 602 Wundt Wilhelm 27-29, 77,135, 368, 369, 428 Wurf E. 474 Wurtz Kenneth 23 Wylie Philip 134 Wylie Ruth C. 18,461,462,468 Wynne L. C. 287 Wynne L. G. 509 Wyrzykowska Irena 438 Y Yerkes R. M. 379, 380 Young-Bruehl Elisabeth 187 Z Zakrzewska M. 316 Zanna Mark P. 471 Zawadzki B. 347 Zeiss A. R. 599 Zimmerman G. 225 Zimmerman R. R. 544 Zimmerman W. S. 322 Zinbarg R. 386 Zubin Joseph 261 Zucker Robert A. 237 Zuckerman Marvin 249, 304, 348,372,384-387,613, 625, 626 Zuroff D. C. 306, 307, 624 Zuschlag M. K. 226