Gdzie ci mezczyzni_ - Philip G. Zimbardo, Nikita S. C

Dla moich wnuków, Philipa (Pandy) i Victorii Leigh (Bunny) Philip Zimbardo

Dla mojego męża, Chrisa, i trzech braci, dziękuję za wasze wsparcie Nikita S. Coulombe

Spis treści Uwagi dla Czytelników Wstęp I. OBJAWY 1. Rozczarowanie edukacją 2. Mężczyźni rezygnują z zatrudnienia 3. Nadmierna męskość: zespół intensywności społecznej 4. Gry bez umiaru: zarządzanie wszechświatem z własnej sypialni 5. Zmiana w otyłą, bezkształtną masę 6. Nadmierne korzystanie z pornografii: orgazmy na życzenie 7. Haj w życiu, haj wszędzie: za dużo leków i narkotyków II. PRZYCZYNY 8. Rodziny bez sternika, nieobecni ojcowie 9. Nieskuteczne szkoły 10. Zmiany w środowisku naturalnym 11. Oczarowani technologią i uzależnieni od pobudzenia 12. Kwaśne winogrona: roszczenia versus rzeczywistość 13. Rosnąca pozycja kobiet 14. Mity patriarchatu 15. Recesja III. ROZWIĄZANIA 16. Co może zrobić rząd? 17. Co mogą zrobić szkoły? 18. Co mogą zrobić rodzice? 19. Co mogą zrobić mężczyźni 20. Co mogą zrobić kobiety? 21. Co mogą zrobić media? Zakończenie Załącznik 1. Wyniki Ankiety TED Załącznik 2. Zespół intensywności społecznej – skale i czynniki Rekomendowane źródła Przypisy bibliograficzne O Autorach

Uwagi dla Czytelników

Na końcu krótkiego, lecz prowokacyjnego wystąpienia w TEDTalk w roku 2011 Phil wyraźnie stwierdził, że jego celem było podniesienie świadomości, a wręcz uderzenie na alarm i zmotywowanie ludzi do działania w związku ze zbliżającą się katastrofą. Wspólnie z Nikitą w roku 2012 napisali krótką książkę zainspirowaną tym wystąpieniem, pod tytułem Demise of Guys: Why Boys Are Struggling and What We Can Do About It (Upadek facetów: Dlaczego chłopcy przeżywają ciężkie chwile i co możemy na to poradzić). Jest to swego rodzaju interwencja mająca wzbudzić kontrowersje i dyskusje na ten temat oraz zachęcać innych do badania różnych wymiarów zjawiska „upadku facetów”. Prezentowana książka Gdzie ci mężczyźni? jest opracowaniem Demise of Guys idącym znacznie dalej w tej ważnej dyskusji dotyczącej młodych mężczyzn, ich złożonych problemów oraz wyzwań, z którymi przyszło im się mierzyć. Gdzie ci mężczyźni? została uporządkowana według objawów, przyczyn i rozwiązań, dzięki czemu jej lektura powinna być łatwiejsza w odbiorze. Publikacja ta łączy perspektywę młodej kobiety (Nikity) i starszego mężczyzny (Phila) z poglądami wielu młodych mężczyzn, co nadaje opracowaniu wyjątkowy charakter. W celu poddania własnych poglądów szerszej dyskusji autorzy przygotowali szczegółową ankietę on-line z licznymi pytaniami dotykającymi różnych aspektów „upadku facetów”. Stworzyli ankietę zawierającą osiem pytań dotyczących różnych obszarów i umieścili ją wraz z przemową Phila na TED. Warto odnotować, że w ciągu zaledwie dwóch miesięcy tę krótką ankietę wypełniło dwadzieścia tysięcy osób. Około trzech czwartych z nich (76%) to mężczyźni. Ponad połowa miała od osiemnastu do trzydziestu czterech lat. Ale swoimi przemyśleniami i odczuciami na temat poruszanych wątków głównych i pobocznych dzielili się z autorami ludzie z różnych grup wiekowych, o rozmaitym pochodzeniu, obu płci. Ponadto tysiące respondentów miało wystarczającą motywację, by pójść krok dalej i załączać osobiste komentarze, zawierające czasem jedno zdanie, a czasem całą stronę tekstu. Po przeczytaniu wszystkich Nikita przeprowadziła jeszcze osobiste wywiady z wybranymi osobami – poznane w ten sposób opinie zaprezentujemy na dalszych stronach książki. Więcej informacji o ankiecie zawarliśmy w załączniku na końcu tego tomu. Przedstawiamy naszą pracę z zamiarem znalezienia rozwiązań problemów, o których piszemy, oraz zainspirowania mężczyzn i tych, którzy ich kochają, do zabrania głosu i zaproponowania pozytywnych zmian społecznych w życiu i nowym świecie, który ich otacza.

Wstęp Po prostu płynąc z prądem

Dlaczego tak siedzisz, wyglądając jak koperta bez adresu? Mark Twain, dziewiętnastowieczny powieściopisarz amerykański

Świat, który nas otacza, jest nowy dla wszystkich, jednak pośród zmian ekonomicznych i ewoluującego klimatu społecznego i technologicznego chłopcy zostają w tyle. W odróżnieniu od kobiet organizujących się w licznych ruchach nie powstał jak dotychczas żaden jakże potrzebny ruch umożliwiający zaktualizowanie roli mężczyzny w społeczeństwie. Mamy natomiast do czynienia z rekordową liczbą facetów niedających sobie rady w szkole, nieumiejących sprostać dziewczynom w kontaktach społecznych i kobietom w sferze seksualnej. Nie trzeba szukać daleko, by dostrzec to, o czym tu mówimy. Każdy zna jakiegoś młodego mężczyznę, który rozpaczliwie zmaga się z własnym życiem. Może ma kłopoty z motywacją w szkole, może cierpi z powodu zaburzeń emocjonalnych, może nie radzi sobie w kontaktach z innymi, ma niewielu prawdziwych przyjaciół lub brakuje mu dziewczyny albo uwikłał się w jakiś gang. Albo nawet siedzi w więzieniu. Może jest twoim synem bądź krewnym. A może chodzi o ciebie. Pytanie o to, co jest z nimi nie tak albo dlaczego nie są tak zmotywowani jak dawniej, nie jest właściwym postawieniem sprawy. Młodzi mężczyźni są zmotywowani, lecz ich motywacja odbiega od tego, czego oczekują od nich inni. Społeczeństwo chce, by faceci byli szlachetnymi, proaktywnymi obywatelami, biorącymi odpowiedzialność za siebie, współpracującymi z innymi na rzecz zarówno społeczności, do której należą, jak i całego narodu. Sęk w tym, że społeczeństwo nie zapewnia wsparcia, środków ani miejsc niezbędnych, by ci młodzi mężczyźni mogli odnaleźć motywację czy zainteresowanie dążeniem do wymienionych celów. Tak naprawdę to właśnie społeczeństwo – od polityki począwszy, przez media, szkołę, aż po rodzinę – ma największy udział w tym upadku, ponieważ od samego początku hamuje intelektualny, twórczy i społeczny potencjał chłopaków. Jeżeli chcemy zrozumieć i wyjaśnić złożone zachowania ludzi, to konieczne jest odwołanie się do analizy trzypoziomowej: po pierwsze, jaki wkład w kontekst behawioralny ma jednostka – jej cechy i stałe charakterystyki; następnie należy przeanalizować, jakie zachowania prowokuje sytuacja związana z konkretnym społecznym czy fizycznym środowiskiem, w którym człowiek je ujawnia; i w końcu, w jaki sposób leżący u ich podstaw układ sił tworzy, podtrzymuje lub modyfikuje owe sytuacje. Ten rodzaj analizy, który wykorzystano wcześniej w książce Phila Efekt Lucyfera, pomógł zrozumieć brutalne zachowania

strażników w stanfordzkim eksperymencie więziennym, a także okrucieństwo amerykańskich żołnierzy w więzieniu w Abu Ghraib. Trzymając się takiego planu, w naszych próbach zrozumienia, dlaczego dzisiejsi faceci ponoszą porażki na płaszczyźnie edukacyjnej, społecznej i seksualnej, najpierw podkreślimy ich predyspozycje, takie jak nieśmiałość, impulsywność i brak sumienności. Następnie przejdziemy do czynników sytuacyjnych, jak szeroko rozpowszechnione zjawisko dorastania bez ojca, dostępność ekscytujących gier komputerowych i dostęp do bezpłatnej pornografii w sieci. I w końcu poświęcimy uwagę czynnikom systemowym, tworzącym kolejną warstwę złożoności, a więc politycznym i ekonomicznym skutkom prawodawstwa uwzględniającego prawa kobiet i pomijającego prawa mężczyzn, wynikającym z właściwości środowiska zmianom fizjologicznym obniżającym poziom testosteronu i podnoszącym poziom estrogenu, wpływowi mediów, brakowi pracy wynikającemu z niedawnego spowolnienia gospodarczego oraz powszechnej w wielu krajach niewydolności systemu kształcenia, która przejawia się niezdolnością do stworzenia stymulującego środowiska pobudzającego ciekawość chłopców. Taki atak z trzech stron sprawił, że wielu mężczyznom brakuje jasno wytyczonego celu i podstawowych umiejętności społecznych. Mając dwadzieścia parę, a nawet trzydzieści lat, żyją na koszt rodziców, nierzadko wręcz z nimi, rozciągając okres adolescencji na wiek dawniej zarezerwowany na robienie kariery i zakładanie rodziny. Wielu mężczyzn chętniej żyje pod parasolem ochronnym rodziców, niż na własną rękę wyrusza zdobywać świat pełen niepewności. Tylko jedna na trzy osoby z pokolenia Y prowadziła w roku 2013 własne gospodarstwo domowe, a połowa osób w wieku od osiemnastu do dwudziestu czterech lat, które nie studiowały, mieszkała z rodzicami[1]. Prawdą jest, że po ogólnoświatowym kryzysie ekonomicznym młodzi ludzie mają mniejsze szanse na znalezienie zatrudnienia i pokazanie swoich umiejętności i profesjonalizmu. Ograniczone możliwości są problemem zarówno dla mężczyzn, jak i dla kobiet, ale młode kobiety poniżej trzydziestki po raz pierwszy przewyższają swoich rówieśników pod względem wykształcenia i zarobków. Ponadto prawdopodobieństwo pozostawania w domu rodziców jest w przypadku młodych mężczyzn o 25% wyższe niż w odniesieniu do młodych kobiet[2]. W kontekście oczekiwań wynikających z ról związanych z płcią sytuacja, w której kobiety są niezależne finansowo, skutkuje nowymi wyzwaniami dla mężczyzn. Nasze spojrzenie na męskość ma charakter hegemoniczny i tak naprawdę mężczyźni nie mają społecznie akceptowanej alternatywy dla bycia wojownikiem i/lub żywicielem rodziny. Wszystkie możliwe nowe role zagrażają tradycyjnemu ujęciu męskości, a facet, który je przyjmuje, jest mniej szanowany przez innych mężczyzn i ma mniej możliwości nawiązania intymnych relacji z płcią przeciwną. To sprawia, że mężczyznom trudno znaleźć w sobie chęć do zmiany, a chłopcom

i dziewczynom niełatwo budować relacje oparte na równym wzajemnym traktowaniu. Nowe trudności, na które napotykają chłopcy w tym zmieniającym się, niepewnym świecie, sprawiają, że wielu z nich wybiera wycofanie się w bezpieczne miejsce, gdzie mają kontrolę nad rezultatami własnych działań, nie muszą się obawiać odrzucenia i gdzie ich umiejętności są doceniane. Dla wielu chłopców i mężczyzn takim bezpiecznym miejscem są gry wideo i pornografia. Chłopcy są coraz bieglejsi w grach, a dzięki doskonalonym umiejętnościom mogą w nich osiągać wysoki status i szacunek. Raczej rzadko widzimy takie zjawisko u kobiet, ponieważ zdobywają one szacunek w inny sposób. Dodatkowo mężczyźni łatwiej się od gier uzależniają. Kiedy rosyjski badacz Mikhail Budnikov podzielił skłonność do uzależniania się od gier komputerowych na niski, średni i wysoki poziom ryzyka, okazało się, że choć kobiety były nieco liczniej reprezentowane w grupie średniego ryzyka, to mężczyźni mieli ponadtrzykrotnie większe szanse (26% mężczyzn w porównaniu z 8% kobiet) na znalezienie się w grupie wysokiego ryzyka[3]. Nie mamy nic przeciwko grom komputerowym – mogą być dobre i przynosić korzyści – niemniej, jeśli gra się w nie nadmiernie, szczególnie w warunkach społecznej izolacji, mogą ograniczać zainteresowanie chłopca rozwijaniem umiejętności społecznych w bezpośrednich kontaktach. Ponadto różnorodność i intensywność akcji w grach wideo sprawiają, że inne sfery życia, takie jak szkoła, są w porównaniu z nimi nudne, a to prowadzi do trudności z nauką, których rozwiązania niektórzy upatrują w lekach na ADHD, co rodzi kolejne problemy, i w ten sposób powstaje destrukcyjne błędne koło. Do całego zamieszania dokłada się też pornografia. Pornografia sama w sobie nie stanowi większego zagrożenia dla osób, które oglądają ją od czasu do czasu lub mają własne doświadczenia seksualne, do których mogą ją odnieść. Jednakże dla młodych chłopców, którym brakuje zarówno edukacji seksualnej, jak i własnych doświadczeń w tym zakresie, może być bardzo problematyczna. Wielu z nich, jak się okazuje, wykształca swoją świadomość seksualności na podstawie twardej pornografii, a nie doświadczeń z realnymi ludźmi. Liczni młodzi mężczyźni mówią, że pornografia doprowadziła u nich do powstania zniekształconego czy nierealistycznego spojrzenia na seks i że mają oni dziś trudności z odczuwaniem seksualnego podniecenia w relacji z rzeczywistą osobą. Dla wielu z nich prawdziwe stosunki seksualne mogą być doświadczeniem obcym i wywołującym lęk, ponieważ wymagają umiejętności komunikowania się, zaangażowania własnego ciała i interakcji z innym człowiekiem z krwi i kości, który ma swoje seksualne i uczuciowe potrzeby. Inni mężczyźni mówili nam o wpływie oglądania pornografii w nadmiarze na poszczególne obszary życia, takie jak koncentracja czy dobre samopoczucie emocjonalne, i że zaobserwowali ogromne zmiany w swoim życiu i myśleniu o przyszłości, gdy przestali się masturbować przy materiałach pornograficznych.

Podobnie jak w wypadku gier wideo podkreślamy, że nadmierne używanie pornografii jest problemem. Jednocześnie zdajemy sobie sprawę, że trudno owo nadmierne używanie zdefiniować. Choć dysponujemy coraz bogatszym materiałem badawczym z zakresu fizjologicznych i psychologicznych skutków pornografii u dorosłych, w większości analiz nie kontroluje się czynników osobowościowych czy innych zmiennych zewnętrznych, nie ma też analogicznych badań z udziałem młodzieży poniżej osiemnastego roku życia, w wypadku której dysponujemy jedynie prowadzonymi okazjonalnie ankietami. Trudno również znaleźć grupę kontrolną złożoną z młodych ludzi, którzy nie oglądali pornografii w sieci[4]. Co więcej, większość środowisk związanych ze zdrowiem fizycznym i psychicznym nie uznaje pornografii oficjalnie za coś, od czego można się uzależnić. W niektórych kręgach zagadnienie to jest traktowane jako element uzależnienia od internetu, zresztą dopiero niedawno uznanego za realny problem. Młodzi ludzie, przeważnie płci męskiej, zaczynają mówić o tym, jak pornografia wpływa na ich motywację, zdolność koncentracji, umiejętności społeczne i seksualne oraz spojrzenie na świat[5], a ich wyznania nie powinny być ignorowane. Objawy te są realne, tak więc nie mogą zostać odsunięte na bok, skwitowane słowami: „to się dzieje tylko w ich głowach”. Chcemy jeszcze raz podkreślić, że nie twierdzimy, iż kobiety nie grają w gry wideo i nie oglądają pornografii, ponieważ robią i jedno, i drugie. Ale nie robią tego nawet w przybliżeniu tak intensywnie jak chłopcy. A oglądanie pornografii zdecydowanie jest domeną mężczyzn. Podczas pracy nad książką A Billion Wicked Thoughts: What the World’s Largest Experiment Reveals about Human Desire (Miliard brudnych myśli: co największy eksperyment na świecie ujawnia na temat ludzkich pragnień) dwaj badacze, Ogi Ogas i Sai Gaddam, przejrzeli ponad 400 milionów wyszukiwań internetowych i odkryli, że 55 milionów spośród nich (około 13%) dotyczyło treści erotycznych. Kto wyszukiwał te treści? Odpowiedź brzmi: faceci (przede wszystkim). Ogas i Gaddam ustalili, że choć wprawdzie więcej kobiet niż mężczyzn szuka erotycznych opowiadań, to mężczyźni częściej od kobiet – w stosunku sześć do jednego – wybierają oglądanie zdjęć i filmów erotycznych. Rzeczywiście na popularnych płatnych stronach erotycznych, jak Brazzers czy Bangbros, widownia w niemal 75% jest męska, a kiedy przychodzi do płacenia za pornografię, to zaledwie 2% wszystkich subskrypcji jest dokonywanych za pomocą kart kredytowych wystawionych na kobiety. Autorzy stwierdzają: „De facto CCBill (popularny serwis umożliwiający dokonanie płatności za korzystanie ze stron dla dorosłych) wychwytuje kobiece imiona jako potencjalne oszustwo”[6]. Skąd te różnice? Z pewnością jest wiele koneserek pornograficznych obrazów, a także mężczyzn gustujących w literaturze erotycznej. Ogas i Gaddam odróżniają męską zdolność do osiągnięcia podniecenia na zasadzie „lub” od kobiecej potrzeby osiągnięcia podniecenia na zasadzie „i”. Wyjaśniają, że mężczyźni mają zdolność osiągania podniecenia dzięki pojedynczemu bodźcowi – ładne piersi lub krągła pupa, lub zgrabne nogi wystarczą, natomiast kobiety

potrzebują wielu bodźców – atrakcyjny i miły dla dzieci, i pewny siebie. Wprawdzie większość kobiet doświadcza fizycznego podniecenia na widok niemal wszystkich treści pornograficznych, lecz podniecenie psychologiczne pojawia się dopiero wtedy, gdy przekroczony zostanie próg niezbędnych „i”. Kobieta musi się też czuć bezpieczna, atrakcyjna i zdrowa fizycznie. Siła „lub” pozwala mężczyznom wykorzystywać okazje na seks. Kobiety nie działają na takiej samej zasadzie. Na przykład w sytuacjach stresowych męskie libido rośnie, podczas gdy kobiece słabnie. „Mózg kobiety rozdziela świadome podniecenie psychologiczne od nieświadomego podniecenia fizjologicznego, podczas gdy męski mózg je łączy. Natomiast męski mózg oddziela od siebie dwa systemy neuronalne, które w mózgu kobiecym stanowią całość: seks i uczucia”[7]. Mężczyźni i kobiety po prostu wychwytują różne bodźce erotyczne, w odmienny sposób je przetwarzają i inaczej na nie reagują. Przyglądając się temu, dlaczego faceci grają w gry wideo i oglądają pornografię, zobaczymy, że jest to zarówno objaw, jak i przyczyna ich ogólnego upadku. Istnieje zwrotna zależność między intensywnym oglądaniem pornografii i graniem w gry a problemami społecznymi, seksualnymi i motywacyjnymi: jedno wpływa na drugie i na odwrót. To napędza błędne koło społecznej izolacji. Obawiamy się, że im bardziej prowokujące i realistyczne będą gry wideo i treści pornograficzne, tym częściej rzeczywistość realna i wirtualna będą się zazębiały, i tym bardziej egocentryczni będą się stawali młodzi mężczyźni – całkowicie pogrążeni we własnym świecie, obracającym się wokół mediów elektronicznych. Nadużywanie którejkolwiek z rozpatrywanych tu rozrywek (gier wideo bądź pornografii) może skutkować prawdziwymi problemami, ale to połączenie nadmiernego grania w gry i oglądania treści pornograficznych składa się na śmiercionośny duet, prowadzący do coraz znaczniejszego wycofania z codziennych aktywności, do społecznej alienacji i niezdolności do nawiązywania relacji z kimkolwiek, szczególnie z dziewczętami i kobietami. Pornografia i gry komputerowe mają właściwości uzależniające, ale charakter tego uzależnienia jest odmienny niż w innych nałogach. Przy uzależnieniu od alkoholu, narkotyków czy hazardu chce się więcej tego samego, natomiast uzależnienie od pornografii i gier wideo polega na tym, że chce się tego samego… ale inaczej. Potrzebna jest nowość, żeby osiągnąć tak samo silny haj. Wrogiem jest przyzwyczajenie do regularnie doświadczanego bodźca. Nazywamy to uzależnieniem od pobudzenia – żeby uzyskać ten sam poziom stymulacji, konieczny jest nowy materiał, ponieważ oglądanie wciąż tych samych obrazów staje się po krótkim czasie nieciekawe. Kluczem jest nowość doświadczeń wzrokowych. Oba przemysły nastawione są na dostarczanie użytkownikom nieskończonej różnorodności, więc każdy może sam dla siebie określić odpowiednią równowagę między zaangażowaniem w gry czy pornografię a innymi codziennymi aktywnościami – zwłaszcza tymi konstruktywnymi i twórczymi, a nie tylko związanymi z konsumpcją. Zróżnicowanie jest mieczem obosiecznym. Mamy dziś pod ręką (pod palcami) więcej informacji niż kiedykolwiek wcześniej, ale jednocześnie możemy zagubić

się w alternatywnych światach. Te światy alternatywne wcale nie muszą być efektywniejsze, jak wiele z nich utrzymuje. Po prostu bardziej nas rozpraszają. Personel obleganej nowojorskiej restauracji był zdumiony, dlaczego w ciągu ostatnich dziesięciu lat nie zmieniła się liczba obsługiwanych klientów, choć zatrudniano coraz więcej ludzi i skracano kartę dań. Kiedy obejrzano taśmy z kamery przemysłowej z roku 2004 i porównano je z taśmami z tego samego okresu roku 2014, okazało się, że sprawy wcale nie są tak tajemnicze, jak mogłoby się wydawać. Czas potrzebny na zjedzenie posiłku wydłużył się dwukrotnie w związku z robieniem zdjęć potrawom, fotografowaniem siebie, proszeniem kelnerów, by zrobili zdjęcia wszystkich gości zasiadających przy stole, a następnie z powodu próśb o podgrzanie jedzenia, które przez przeciągającą się sesję fotograficzną zdążyło sobie spokojnie wystygnąć[8]. Jedną z mocnych stron i zarazem słabości ludzi jest nasza naturalna skłonność do przekierowywania uwagi z jednej sprawy na kolejną. Robimy to, by mieć świadomość wszystkich zdarzeń w otaczającym nas środowisku. Natychmiastowy dostęp niemal do wszystkiego w internecie nasila to dążenie. „Chmura” – wirtualny magazyn dostępny w sieci – działa jak drugi mózg, w którym możemy ulokować wspomnienia i zadania, by móc się skupiać na teraźniejszości, nie zaś na przeszłości czy przyszłości. Z jednej strony to niesamowita technologia, towarzysząca nam zawsze i wszędzie. Z drugiej strony sprawia ona jednak, że skupiamy się coraz bardziej na sobie, a coraz mniej na świecie i ludziach wokół, ponieważ nie musimy pamiętać tak wielu szczegółów na ich temat. W 2007 roku neuropsycholog Ian Robertson przeprowadził ankietę obejmującą trzy tysiące osób i odkrył, że podczas gdy niemal wszyscy, którzy przekroczyli pięćdziesiąty rok życia, byli w stanie podać daty urodzin swoich bliskich z pamięci, to zdolność tę ujawniła mniej niż połowa osób przed trzydziestym rokiem życia. Reszta musiała sięgnąć po komórki, by to ustalić. Clive Thompson, autor magazynu Wired, powiada, że odruch polegający na sięganiu do kieszeni, by znaleźć odpowiedź na pytanie, „zwięźle podsumowuje całą historię”. Przenosząc dane do pamięci komputera, sami zapamiętujemy mniej podstawowych faktów. Myśląc o przyszłości, Thompson podnosi ważną kwestię: „Dręczą mnie pewne obawy. Jasne, jestem istnym geniuszem, gdy mam dostęp do sieci, ale czy jestem umysłowo upośledzony, gdy jestem off-line? Czy nadmierne poleganie na pamięci maszyn zamyka inne ważne drogi rozumienia świata?”[9] Niezależnie od tego, czy ma on rację, czy też nie, przeniesienie naszych myśli i wspomnień na zewnątrz oraz powierzenie ich technologii i internetowi będzie coraz wyraźniejsze, szczególnie że młodsze pokolenie ma do tych ostatnich regularny dostęp. Pisanie i czytanie ożywia nasze doświadczanie świata i natury za pośrednictwem uważnych przemyśleń, refleksji i wyobraźni. Mimo to pismo odręczne wymiera, a książki i gazety w ich obecnej postaci odchodzą do lamusa.

Wiele gazet i czasopism albo przestało istnieć, albo przeniosło się do internetu. To świetna wiadomość dla lasów, które, paradoksalnie, nie są zbyt licznie odwiedzane przez nastolatków. W zamian to sieć stała się naszym wiernym towarzyszem i preferowanym miejscem poszukiwania, przetwarzania i dzielenia się informacjami. Jest oczywiste, że firmy nieobecne w internecie płacą za to cenę, tracąc czytelników, sprzedaż i zyski z reklamy. Także szkoły straciły zainteresowanie uczniów statycznymi i niewystarczająco stymulującymi lekcjami oraz przestarzałą technologią. W 2013 roku Amerykańska Akademia Pediatryczna (American Academy of Pediatrics, AAP) opublikowała raport wskazujący, że dziś dzieci spędzają więcej czasu pochłonięte mediami niż w szkole – „to, obok spania, wiodąca aktywność dzieci i młodzieży”. Nierównowaga stawała się jeszcze bardziej wyraźna, kiedy nastolatek miał telewizor w swoim pokoju, co obecnie jest raczej regułą. Choć AAP sądzi, że media mogą mieć charakter prospołeczny i uczyć dzieci tolerancji wobec innych grup etnicznych, a także rozwijać wiele różnorodnych umiejętności interpersonalnych, zaleca się, aby dzieci nie spędzały przed ekranem więcej niż jedną do dwóch godzin dziennie[10]. W rzeczywistości wielu młodych ludzi spędza pięć do dziesięciu razy więcej czasu przed ekranem, a ich mózgi się do tego przyzwyczajają. Sherry Turkle, analityczka kultury i założycielka Initiative on Technology and Self przy Massachusetts Institute of Technology, twierdzi, że wszystkie tweety, teksty i fragmenty komunikacji on-line nie sumują się w jedną dużą rozmowę, ponieważ: Wykorzystujemy rozmowy między sobą, by nauczyć się, jak rozmawiać z sobą samym. Ucieczka od rozmowy może więc mieć znaczenie, ponieważ może upośledzić naszą zdolność do autorefleksji. Dla dorastających dzieci umiejętność ta jest podstawą rozwoju. Widzę, że ludzie tak bardzo przywykli do bylejakości rozmowy, do zadowalania się absolutnym minimum, że stali się niemal chętni do zrezygnowania z kontaktów z ludźmi w ogóle[11].

Nasza zdolność angażowania się w głębokie procesy myślowe, konieczne do pełnego zrozumienia materiałów pisemnych oraz uczestniczenia w długich rozmowach, umyka wraz z przyzwyczajaniem naszych mózgów do przetwarzania krótkich strzępków informacji. Im bardziej oczekuje się od nas szybkiego przenoszenia uwagi, tym mniej jesteśmy w stanie doświadczać głębszych form emocji, w tym empatii i współczucia. Niewystarczająco rozwinięte emocje w połączeniu z brakiem zaangażowania w kontakty z innymi mogą zablokować przyszłe relacje społeczne i uczuciowe, wymagające wyjścia poza powierzchowność. W minionej dekadzie opisywany wzorzec rozszerzył się na dorosłość. Dorośli mężczyźni zachowują się jak mali chłopcy, mający trudności z traktowaniem kobiet jako sobie równych, przyjaciółek, partnerek, kochanek czy wręcz ukochanych żon. Niektórzy wolą towarzystwo mężczyzn niż kobiet. Wielu nie jest zainteresowanych utrzymywaniem długotrwałych relacji, małżeństwem, ojcostwem czy byciem głową własnej rodziny – co może, choćby częściowo,

wynikać z wysokiego odsetka chłopców dorastających z nieobecnym emocjonalnie czy fizycznie ojcem. Inni, albo okrywani parasolem ochronnym przez swoich rodziców, albo pracujący nad „spektakularnym zaistnieniem”, ociągają się z wyprowadzką z domu rodzinnego. Dziś wielu młodych mężczyzn, którym udaje się znaleźć partnerkę, czuje, że mają prawo, więcej: są upoważnieni do tego, by nie wnosić do związku nic poza własnym istnieniem. Pojawiają się wciąż nowe, pozbawiające męskości określenia typu „maminsynek”, „facet bez jaj”, „zniewieściały facet”, opisujące mężczyzn, którzy nie dojrzeli emocjonalnie lub są w inny sposób niezdolni do zadbania o siebie. Także Hollywood podjęło wątek tragicznie beznadziejnej bandy nieudaczników. Niedawne filmy Wpadka (Knocked Up), Miłość na zamówienie (Failure to Launch), seria Jackass, Kac Vegas (The Hangover) i Bez smyczy (Hall Pass) pokazują mężczyzn jako bezużyteczne towary, żyjące wyłącznie dla bezrozumnej rozrywki, trzymające się razem w męskich paczkach, snujące wymyślne acz nierealizowane plany, jak poderwać kobietę. Towarzyszące im bohaterki są często atrakcyjne, skupione i dojrzałe, mają plan, jak osiągnąć w życiu sukces. Poczucie, że coś się po prostu należy, bez konieczności zapracowania na to – przypisywane naturze mężczyzny – jest sprzeczne z protestancką etyką pracy, a także ze zwycięskim credo Vince’a Lombardiego: Zwycięstwo nie jest wszystkim. To jedyna rzecz, jaka ma znaczenie. Poczucie, że wszystko się należy, bez konieczności zapracowania sobie na to, wyłącznie dlatego, że się jest mężczyzną, staje się ślepą uliczką w każdej relacji z kobietą – może z wyjątkiem kobiet zdesperowanych, które pragną mieć przy sobie jakiegokolwiek faceta, nawet nieudacznika, byle tylko nie żyć w samotności. Rzucając światło na objawy i przyczyny tych ponurych trendów, mamy nadzieję wyjaśnić, jak doszliśmy do tego punktu oraz nakreślić kontekst dla rozwiązań, które przedstawimy w części trzeciej.

I. OBJAWY

Guru szukają rozkoszy w samotności pośród górskich szczytów i spokoju w medytacyjnym transie, ale ja, konik polny, osiągnąłem jedność z wszechświatem znaną jako czysta eksternalizacja. Zdałem sobie sprawę, że mogę zlecić i oddać zadania umysłowe, których nie chcę wykonywać samodzielnie. Życie jest problemem matematycznym, a ja mam kalkulator. Kiedyś myślałem, że magia ery informacji brała się z tego, że pozwala nam wiedzieć więcej, ale później zdałem sobie sprawę, że magia ery informacji polega na tym, że pozwala nam wiedzieć mniej. Podsyła nam bowiem kognitywnych służących – krzemowe systemy pamięci, filtry on-line, algorytmy pozwalające przewidzieć preferencje konsumentów, a także wiedzę nagromadzoną w sieci. Możemy zatrudnić owych służących i uwolnić siebie. David Brooks, publicysta The New York Times[12]

Gdyby to tylko była prawda. Jakkolwiek wyzwalająca może nam się wydawać wspomniana przez Brooksa możliwość eksternalizacji, to jednak czyni ona świat – posługując się treściwymi słowami artysty Gary’ego Turka – pełnym „mądrych telefonów i głupich ludzi” (smart phones and dumb people)[13]. Problem z tym wyobrażeniem wyjaśnia nam Nicholas Carr, autor książki Płytki umysł. Jak internet wpływa na nasz mózg: „Zwolennicy tak zwanej pamięci zewnętrznej mylą również pamięć roboczą z pamięcią długotrwałą. Gdy komuś nie udaje się skonsolidować faktu, idei czy doświadczenia i stworzyć wspomnienia długotrwałego, nie «zwalnia» on przestrzeni w mózgu na inne funkcje”[14]. Carr argumentuje, że magazynowanie długotrwałych wspomnień nie ogranicza wcale naszej mocy umysłowej, a raczej podnosi poziom inteligencji, ponieważ dzięki temu później łatwiej nam uczyć się nowych pojęć i umiejętności. Innymi słowy, wydaje nam się, że jesteśmy mądrzejsi niż w rzeczywistości. Jako kultura tracimy naszą zdolność do skupiania uwagi przez dłuższy czas. Im bardziej outsourcujemy, tym mniej zatrzymujemy informacji i w rezultacie mniej wiemy. Choć 76% Amerykanów twierdzi, że oglądało, czytało lub słyszało wiadomości, jedynie 41% przyznaje, że wyszło poza same nagłówki[15]. A to oznacza myślenie, że wie się więcej niż w rzeczywistości. Na tym polega niebezpieczeństwo powierzchownej wiedzy o czymś przy jednoczesnym przekonaniu, że wie się wszystko. Emerytowany nauczyciel angielskiego wspomniał w rozmowie z nami, że pod koniec swojej pracy zawodowej zauważył, iż jego studenci byli przekonani, że rozumieją jakiś materiał, ale kiedy proszono ich o opisanie go własnymi słowami, nie potrafili tego zrobić. Jeden z uczniów nawet porzucił zajęcia po tym, jak odmówił powtórzenia na lekcji materiału. Ten przykład to mikrokosmos postawy „poddawania się, zanim w ogóle podjęło się próbę”, która rozpowszechniła się szeroko wśród młodych mężczyzn. Niektórzy sądzą, że fakt, iż chłopcy nie najlepiej radzą sobie w szkole i sprawiają potworne kłopoty swoim nauczycielom, jest stary jak świat. Przeprowadzona ostatnio obszerna metaanaliza, obejmująca ponad 308 badań z lat 1914–2011, zestawiająca stopnie ponad pół miliona chłopców i ponad 600 tysięcy dziewcząt, wykazała, że dziewczyny od dziesięcioleci dostają w szkole lepsze oceny niż chłopcy[16]. Autorzy sugerują, że te dane podważają opinie o „kryzysie wśród chłopców”, ale my musimy się z tym stwierdzeniem nie zgodzić. Dobre stopnie stały się obecnie kluczowe dla otrzymania wynagrodzenia

wystarczającego na utrzymanie – co tym bardziej powinno być dla społeczeństwa powodem, by pokazać chłopcom znaczenie osiągania dobrych wyników w nauce. Chłopcy mieli też dawniej większą motywację, by współzawodniczyć i odnosić sukcesy we wszystkich innych dziedzinach życia, zaczynając od wyprowadzki z domu rodziców, przez poznanie dziewczyny czy żony i określanie celów długookresowych, po rozwój kariery, czego boleśnie im dziś brakuje. Po raz pierwszy w amerykańskiej historii chłopcy są gorzej wykształceni od swoich ojców[17]. Ponadto edukacja jest dziś bardziej domeną dziewczyn. Dziewczyny zostawiają chłopaków w tyle na każdym poziomie nauczania, od szkoły podstawowej aż po studia. W Stanach Zjednoczonych w ósmej klasie, będącej odpowiednikiem polskiej drugiej klasy gimnazjum, jedynie 20% chłopców sprawnie pisze, 24% zaś sprawnie czyta, w porównaniu z 41% dziewcząt, które dobrze piszą, i 34% dziewcząt, które dobrze czytają[18]. Doszliśmy do tego, że wyniki egzaminu SAT (wystandaryzowanego testu mierzącego osiągnięcia szkolne) młodych mężczyzn były w roku 2011 najgorsze od czterdziestu lat[19]. W całym kraju chłopcy otrzymują 70% wszystkich szkolnych ocen D i F (czyli najniższych)[20]. Podobne różnice w osiągnięciach szkolnych między płciami zaobserwowano na całym świecie. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co-Operation and Development, OECD) wykazała, że chłopcy częściej niż dziewczyny powtarzają klasę, mają gorsze stopnie i częściej nie zdają matury. W niektórych krajach, takich jak Szwecja, Włochy i Polska, dziewczyny poradziły sobie tak znacząco lepiej od chłopców w czytaniu podczas badania PISA (przeprowadzonego w ramach Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów – globalna miara umiejętności i wiedzy), że wyprzedzały ich o rok czy nawet półtora[21]. W Wielkiej Brytanii wyniki chłopców i dziewcząt w zakresie wszystkich przedmiotów ocenianych w ramach PISA były bardziej wyrównane[22]. Uwzględniając dane z całego świata, jedynie w nieco ponad połowie krajów uczestniczących w badaniu PISA w roku 2009 chłopcy poradzili sobie lepiej od dziewcząt z matematyką, ale różnica między wynikami obu płci w zakresie matematyki wynosiła jedynie jedną trzecią różnicy stwierdzonej w zakresie czytania[23]. Christina Hoff Sommers, stypendystka w American Enterprise Institute for Public Policy Research, wymienia jeszcze więcej nierówności w swojej książce The War against Boys: How Misguided Policies Are Harming Our Young Men (Wojna przeciwko chłopcom: jak zła polityka krzywdzi naszych młodych mężczyzn): Dziewczyny są liczniej reprezentowane niż chłopcy w samorządach studenckich, stowarzyszeniach najlepszych absolwentów uczelni i uczelnianych gazetkach. Wykonują też więcej prac domowych, uczestniczą w większej liczbie dobrowolnych zajęć na poziomie rozszerzonym, czytają więcej książek, przyćmiewają chłopców w testach zdolności artystycznych i muzycznych, i ogólnie zostawiają chłopców w tyle w niemal każdej dziedzinie edukacyjnego sukcesu. Równocześnie mniej dziewcząt jest wydalanych ze szkoły, mniej powtarza klasę (…). Posługując się technicznym żargonem fachowców od edukacji, dziewczyny są bardziej „zaangażowane w edukację”[24].

W przeprowadzonej w roku 2002 ankiecie Narodowego Centrum Statystyki Oświatowej (National Center for Education Statistics, NCES) pytano uczniów, jak często zdarza im się przyjść do szkoły nieprzygotowanym – bez książek, zeszytu, długopisu czy pracy domowej – odpowiedzi „przeważnie” lub „często” udzieliło 30% chłopców w porównaniu z 21% dziewcząt. Stosunek uczniów z najgorszymi wynikami testów, którzy przychodzili do szkoły nieprzygotowani, do uczniów nieprzygotowanych z wysokimi wynikami testów wynosił dwa do jednego[25]. Centrum Kontroli Chorób i Prewencji (Centers for Disease Control and Prevention, CDC) podaje, że w latach 2003–2011 odsetek uczniów z ADHD wzrastał rokrocznie o 5%. Chłopcy mają dwu-, a nawet trzykrotnie większą szansę na diagnozę ADHD w ciągu życia niż dziewczyny[26], częściej też są im przepisywane leki stymulujące w rodzaju Ritalinu, nawet w szkole podstawowej. Według danych NCES w latach 2008–2009 prawdopodobieństwo porzucenia szkoły średniej było o mniej więcej 22% wyższe wśród chłopców[27]. W Kanadzie na trzy dziewczynki porzucające szkołę przypada pięciu chłopców[28]. NCES dostrzega szersze skutki tego trendu: Osoby w wieku dwudziestu pięciu lat i starsze, które porzuciły szkołę, są w gorszej sytuacji zdrowotnej od osób, które szkołę ukończyły, i to niezależnie od dochodów. Osoby, które nie ukończyły szkoły, stanowią też nieproporcjonalnie większą grupę osadzonych w więzieniach i celach śmierci. Porównując tych, którzy porzucili szkołę średnią, z tymi, którzy ją ukończyli, okazuje się, że w ciągu życia jednostki porzucenie szkoły średniej kosztuje gospodarkę kraju średnio około 240 tysięcy dolarów, co wynika z niższych wpływów z podatków, częstszego korzystania z państwowej służby zdrowia, wyższego odsetka działalności przestępczej i częstszego korzystania z opieki społecznej[29].

Ogólnokrajowe Podłużne Badanie Młodzieży (National Longitudinal Survey of Youth), które rozpoczęto w roku 1997 i zakończono w 2012 wykazało, że w grupie dwudziestosiedmiolatków licencjat uzyskała jedna trzecia kobiet w porównaniu z jedną czwartą mężczyzn[30]. Szacuje się, że w roku 2021 w USA kobiety zdobędą 58% licencjatów, 62% tytułów magistra i 54% tytułów doktora[31]. Podobne trendy utrzymują się także poza Stanami Zjednoczonymi. W Kanadzie i Australii kobiety stanowią 60% absolwentów uniwersytetów[32]. W Wielkiej Brytanii na każde cztery młode kobiety ubiegające się o przyjęcie na wyższą uczelnię w Anglii przypada niespełna trzech mężczyzn, w Walii i Szkocji zgłasza się o 40% więcej dziewcząt niż chłopców[33], a rozbieżność ta rośnie wśród osób z mniej uprzywilejowanych domów[34]. W Polsce trzy na pięć osób studiujących na uczelniach wyższych to kobiety[35]. W Stanach Zjednoczonych dwie trzecie uczniów uczestniczących w programach wyrównawczych to chłopcy i nie jest to kwestia ilorazu inteligencji. Chłopcy po prostu nie wkładają wysiłku w naukę, co przekłada się później na brak możliwości kariery. Różnice są jeszcze większe w wypadku chłopców z grup mniejszościowych. Tylko 34% licencjatów przyznawanych studentom czarnoskórym to tytuły zdobywane przez mężczyzn, latynoscy mężczyźni zaś zdobywają 39% licencjatów przyznawanych studentom z tej grupy etnicznej[36].

Nam wydaje się oczywiste, że nadszedł czas, by zacząć głośno bić na alarm, by syreny ostrzegawcze wybrzmiewały w każdym kraju, w którym chłopcy i młodzi mężczyźni nie radzą sobie w sferze edukacyjnej. Konsekwencje ponoszone przez nich, ich rodziny i potencjalnych współmałżonków, a nawet losy całych państw mogą być katastrofalne, jeżeli szybko nie zostaną podjęte działania naprawcze.

Gdzie w umysłach facetów zagubiła się protestancka etyka pracy? W latach 2000–2010 odsetek nastolatków na rynku pracy spadł o 42%, a liczba zatrudnionych osób w wieku od dwudziestu do dwudziestu czterech lat obniżyła się o 17%[37]. W Wielkiej Brytanii odsetek bezrobotnych wśród osób w wieku 15– 24 lat wynosi 21, niemal pięć punktów procentowych więcej niż średnia 16,3% podawana przez OECD[38]. Bezrobocie wśród mężczyzn w wieku od dwudziestu pięciu do trzydziestu czterech lat w Stanach Zjednoczonych jest ponaddwukrotnie większe niż w roku 1970. Inne kraje, takie jak Włochy, Francja, Hiszpania, Szwecja czy Japonia, doświadczyły ponadpięciokrotnego wzrostu poziomu bezrobocia wśród młodych mężczyzn. OECD odnotowuje, że średnia stopa bezrobocia wśród mężczyzn na przełomie drugiej i trzeciej dekady życia skoczyła z 2% w 1970 do 9% w 2012 roku[39]. To ogromna zmiana, pokazująca, że miliony młodych mężczyzn nie pracują. Rosnące wzajemne powiązania światowej gospodarki sprawiają, że współczesne cykle bumów i krachów gospodarczych mają szersze i głębsze konsekwencje dla wszystkich państw. Globalna recesja z 2009 roku była najgorsza od czasów II wojny światowej i doprowadziła do dramatycznego wzrostu bezrobocia. Na poziomie osobistym utrata pracy dotknęła mężczyzn bardziej niż kobiety. W Stanach Zjednoczonych odsetek bezrobotnych mężczyzn podwoił się w okresie od stycznia 2008 do czerwca 2009 roku. Odchodzenie od przemysłu i umiejętności manualno-technicznych na rzecz pracy umysłowej oznacza, że wiele krajów wysoko rozwiniętych już nie wytwarza produktów, co przekłada się na niepewność zatrudnienia dla mężczyzn. Opieka zdrowotna – sfera zdominowana przez kobiety – pozostała względnie bezpieczna, podczas gdy około połowy z 6,5 miliona utraconych od początku recesji miejsc pracy przypadło na przemysł i budownictwo, gdzie większość zatrudnionych stanowią mężczyźni[40]. Nawet ukończone studia nie dają gwarancji zatrudnienia. Taka sytuacja może być katastrofą dla bystrego młodego mężczyzny, żyjącego w dzisiejszym świecie ograniczonych możliwości, które były w zasięgu ręki ledwie jedno czy dwa pokolenia wcześniej. Ale to nie wszystko – jest jeszcze przekleństwo postawy „mi się należy”. Choć kiepski stan gospodarki przerzedził szeregi pracujących mężczyzn, bardzo wykształcona koleżanka zwróciła naszą uwagę na nowe zjawisko. Część mężczyzn ma dziś poczucie, że „im się należy” za sam fakt reprezentowania płci męskiej. I nie muszą robić nic, by sobie na ten przywilej zapracować. Wielu szuka długoterminowego schronienia albo w domu rodziców, albo w małżeństwie czy związku partnerskim. Spora grupa facetów zdaje się nie mieć ochoty pracować zarobkowo czy pomagać przy domowych obowiązkach. Z poczuciem samozadowolenia obijają się i poświęcają „własnym sprawom”, nie robiąc jednak nic, co choć w zarysie przypominałoby tradycyjną „pracę”. Niektórzy z tych mężczyzn dokonali nawet reinterpretacji „zależności”, by wyglądała ona na osiągnięcie, a nie na społeczną porażkę, i uważają, że mają prawo wycofania się z obowiązku zarabiania pieniędzy czy zmagania się

z mozołami prac domowych. W pewnym sensie przypominają oni staromodnych żigolaków, atrakcyjnych facetów pozwalających utrzymywać się starszym kobietom w zamian za czarujące randki bądź seksualne przygody, z tą różnicą, że ich współczesna wersja chce dostawać wszystko, nie dając jednak wiele od siebie. Przyjrzyjmy się dwóm opisom dostarczonym przez naszą koleżankę po fachu: Znana mi fizjoterapeutka wyszła za faceta, który rzucił pracę niemal w dniu ślubu. Ona była jedyną osobą, która pracowała zarobkowo i zajmowała się domem. Wracała do domu po ciężkim dniu pracy, dźwigając ciężki sprzęt w strugach deszczu, a on nawet nie wychodził z mieszkania, by pomóc jej to wszystko wnieść. Kiedy wchodziła do domu, on pytał, co będzie na kolację, na co ona musiała wyjść ponownie do sklepu, wrócić z zakupami, i przygotować posiłek. On cały dzień siedział na dupie, nic nie robiąc. Sympatyczny facet, przystojny, ale ani nie pracował, ani nie miał ochoty pracować. Po czterech latach małżeństwa ona wystąpiła o rozwód. Inna znajoma, pracująca na uczelni, spotyka się z mężczyzną, który porzucił pracę, żeby dokończyć studia. Zaciągnął kredyt na 100 tysięcy dolarów, ale nie jest w stanie znaleźć stałego źródła utrzymania. Ona go wspiera, choć on ani nie chce się żenić, ani pomagać w domu.

Dlaczego kobiety pozostają w związkach z takimi facetami? Nawet ich matki nazywają ich nieudacznikami. Przygnębiającą alternatywą dla tych dobrze wykształconych kobiet jest brak faceta, więc ponoszą konsekwencje złej decyzji do chwili, w której już nie da się tego znieść i postanawiają o rozstaniu. Odkładając na bok fakt, że wszystkie relacje wymagają negocjowania praw i obowiązków, założenie „mi się należy” operuje na wyzbyciu się poczucia, że trzeba zapracować na cokolwiek. Piętno bezrobocia wciąż istnieje, ale nie jest już ono nawet w przybliżeniu tym, czym było dawniej. Niektórzy mężczyźni nie łączą odpowiedzialności, spłacania należności i sukcesu. Części z nich po prostu nie zależy. Inni zachowują się tak, jakby można było dostać to, czego się pragnie, zwyczajnie stojąc na początku kolejki i czekając, aż otworzą się drzwi lub zacznie impreza. Młody Brytyjczyk napisał nam w swoim komentarzu do ankiety:

Wierzę, że podejście, iż ma się do czegoś prawo, może pomóc kształtować mężczyzn. Mężczyźni mają prawo do odpowiedzialności. Celem jest takie wypełnienie tego zobowiązania, aby przekonać innych, że będą oni w stanie kształtować przyszłość. Tak, mężczyźni mogą być silni, jeśli troszczą się o innych. Obowiązki – jak bycie uprzejmym i dżentelmenem, jak posiadanie dobrych manier, by okazywać innym szacunek, jak branie na siebie obowiązków, by zapewnić bezpieczeństwo innym, poświęcenie – pomogą młodemu mężczyźnie się odnaleźć. Kluczem do bycia mężczyzną jest odpowiedzialność. Odpowiedzialność związana z dbaniem o siebie bez krzywdzenia czy niszczenia innych oraz dbaniem o innych bez krzywdzenia i niszczenia ich.

Trudno się z tym nie zgodzić. Niemniej nam się wydaje, że to nowe męskie poczucie, że ma się do czegoś prawo, różni się zasadniczo od jego rozumienia w przeszłości. Jest ogólniejsze, rozciąga się na więcej kontekstów i działań mogących zniweczyć wszelkie znaczące relacje społeczne i uczuciowe. Część mężczyzn zdaje się naśladować odnoszących sukcesy celebrytów, lecz dostrzegają oni wyłącznie pożądane rezultaty i nimi się zachwycają. Elementem, którego w tej analizie brakuje, jest docenienie tego wszystkiego, co przekłada się na sukces: ciężkiej pracy, prób i błędów, ćwiczeń, porażek, które wszystkie

składają się na proces dążenia do osiągnięcia sukcesu. To, co w życiu dobre, wymaga przeważnie potu i łez, odraczania gratyfikacji, przedkładania pracy nad zabawę oraz rozumienia wagi i znaczenia kontraktu społecznego, by nie oczekiwać więcej, niż się samemu inwestuje.

Nieśmiałość odgrywa newralgiczną rolę w złożonym cyklu zależności między osobiście wybraną izolacją społeczną mężczyzn a nadmiernym czasem, jaki poświęcają oni na oglądanie treści pornograficznych i granie w gry wideo. Tradycyjnie nieśmiałość oznaczała strach przed odrzuceniem ze względu na bycie społecznie nieakceptowanym przez określone grupy czy jednostki, jak autorytety czy osoby, na których chcielibyśmy zrobić dobre wrażenie, w tym przedstawicieli płci przeciwnej. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, kiedy Phil rozpoczynał naukowe badania nieśmiałości wśród nastolatków i dorosłych, około 40% populacji Amerykanów oceniało się jako ludzi nieśmiałych lub ze skłonnością do nieśmiałości. Tak samo liczna grupa podawała, że była nieśmiała w przeszłości, ale skutecznie przezwyciężyła negatywny wpływ nieśmiałości. Kolejne 15% wskazało, że ich nieśmiałość jest wywoływana sytuacyjnie, na przykład na randkach w ciemno czy podczas publicznego występu. Tak więc jedynie jakieś 5% ludzi to osoby prawdziwie i zawsze wolne od nieśmiałości. Niemniej przez kilka ostatnich pokoleń odsetek ludzi nieśmiałych stale rośnie, przekraczając obecnie 60%. Głęboki strach przed społecznym odrzuceniem narasta częściowo w związku z rozwojem technologii ograniczających bezpośrednie kontakty z innymi ludźmi, jak rozmowy, zadawanie pytań i poszukiwanie informacji, chodzenie na zakupy czy do banku albo wypożyczanie książek w bibliotece. Sieć robi to wszystko szybciej, dokładniej i bez konieczności nawiązywania kontaktów społecznych. W pewnym sensie komunikacja on-line umożliwia bardzo nieśmiałym osobom łatwiejsze nawiązywanie kontaktów z innymi w sferze komunikacji asynchronicznej. Ale naszym zdaniem jeszcze bardziej utrudnia kontakty rzeczywiste. Nowa odmiana nieśmiałości wyłania się nie z pragnienia nawiązywania kontaktów przy jednoczesnym strachu przed społecznym odrzuceniem wynikającym z wywarcia słabego wrażenia, ale raczej z niechcenia nawiązywania kontaktów społecznych na skutek niewiedzy, jak się zachować, i dalszego dystansowania się od innych wraz z wychodzeniem z wprawy. Tak oto ten nowy rodzaj nieśmiałości cały czas ulega wzmocnieniu, uwewnętrznieniu i, co gorsza, często pozostaje niezauważony, gdyż prowadzi do braku kontaktu z większością ludzi. W rezultacie wiele osób nieśmiałych zachowuje się niezręcznie czy niestosownie wobec przełożonych, fachowców, w sytuacjach nieznanych oraz w interakcjach twarzą w twarz z osobami płci przeciwnej. Niezależnie od stałego wzrostu odsetka ludzi nieśmiałych tym, co jest dziś inne wśród młodych mężczyzn, jest w mniejszym stopniu strach przed odrzuceniem, w większym zaś podstawowa społeczna nieporadność – niewiedza, co robić, kiedy, gdzie i jak się zachować. Chłopcy umieli kiedyś tańczyć. Dziś nie wiedzą nawet, jak znaleźć porozumienie i pałętają się po społecznym krajobrazie jak turyści po obcym kraju, niezdolni zapytać o drogę. Nie rozumieją mimiki, nie odczytują werbalnych i niewerbalnych sygnałów składających się na zasady wzajemnego współżycia, które umożliwiają prowadzenie swobodnej rozmowy, mówienie i słuchanie oraz adekwatne reagowanie. Ten brak umiejętności

społecznych uwidacznia się szczególnie wyraźnie w obecności pożądanych dziewczyn i kobiet. Brak tak podstawowych umiejętności społecznych, kluczowych dla sprawnego poruszania się w relacjach intymnych, sprzyja strategii polegającej na wycofaniu się, życiu wolnym od ryzyka porażki. Rozmowa z dziewczyną może narażać na prawdopodobne niepowodzenie, z kolei wycofanie się w świat fantazji i internetu oznacza bezpieczeństwo. Dodatkowo, dzięki regularnemu ćwiczeniu, świat ten staje się coraz lepiej znany, przewidywalny, a w wypadku gier także kontrolowalny. W rezultacie wyłonił się dziwaczny rodzaj nieśmiałości, kiedy to Ja cyfrowe w coraz mniejszym stopniu przypomina prawdziwego gracza, który je stworzył. Ego jest graczem, postać jest obserwatorem, a zewnętrzny świat kurczy się do rozmiarów własnej sypialni. Tak na to patrząc, możemy powiedzieć, że nieśmiałość jest zarówno przyczyną, jak i jedną z konsekwencji nadmiernego zaangażowania w gry wideo i pornografię. W filmie My Fair Lady z 1964 roku (opartym na Pigmalionie – sztuce George’a Bernarda Shawa) obsadzony w głównej roli aktor Rex Harrison z sukcesem przemienił biedną kwiaciarkę w oszałamiająco piękną i wytworną kobietę graną przez Audrey Hepburn. Gdy ona zaczyna czuć się źle z tym, że on nie okazuje jej żadnych uczuć ani uznania za wszystko, co zrobiła, by tak drastycznie zmodyfikować siebie i całe swoje życie, on w nieuprzejmy sposób odrzuca jej romantyczne awanse. Następnie Harrison, śpiewając, żali się swojemu kumplowi Pickeringowi, w którą to rolę wcielił się Wilfrid Hyde-White: Dlaczego kobiety nie są takie, jak mężczyźni? Mężczyźni są tacy rzetelni i uczciwi Szlachetni i honorowi, czcigodni, życzliwi Kto, gdy wygrywasz, klepie cię po plecach. Dlaczego taka nie może być kobieta?

Naszym zdaniem dokładnie pokazuje to powszechny zbiór postaw i wartości wyznawanych przez niemałą grupę mężczyzn, mianowicie głęboką preferencję męskiego towarzystwa i męskich relacji ponad związki czy partnerstwo z kobietami. Bardziej współczesny przykład takiej postawy widać w komedii romantycznej z roku 1999 She’s All That (Cała ona) z Freddiem Prinzem Juniorem i Rachael Leigh Cook w rolach głównych. Po tym, jak lubiana, ale egoistyczna przyjaciółka Zacka (Prinze) porzuca go przed balem maturalnym dla gwiazdy telewizyjnego reality show, Zack znajduje pocieszenie w przekonaniu, że może ją zastąpić każda dziewczyna ze szkoły. Jeden z jego kumpli się z nim nie zgadza i idzie o zakład, że Zack nie da rady w sześć tygodni zmienić nielubianej, uważanej za dziwoląga dziewczyny Laney (Cook) w Królową Balu. Po wielokrotnych próbach zauroczenia jej i przekonania, że jego starania nie są częścią jakiegoś „programu pomocy odludkom”, Laney decyduje się wejść w świat Zacka i pozwala jego siostrze na udzielenie sobie rad skutkujących ujawnieniem ukrytego w niej piękna. Dopiero wtedy on zaczyna to zauważać i się w niej zakochuje.

Phil i jego współpracownicy, Sarah Brunskill i Anthony Ferreras, nazwali to zjawisko zespołem intensywności społecznej (Social Intensity Syndrome, SIS). Podstawowym wymiarem tej „nadmiernej męskości” jest ujawnianie silnej preferencji dla sytuacji i okoliczności społecznych obejmujących powszechną obecność innych mężczyzn. Fascynacja tym społecznym kontekstem będzie tym większa, im intensywniejszy będzie charakter relacji, im będzie ona bardziej ekskluzywna w zakresie tolerowania „outsiderów” czy osób, którym nie udało się zakwalifikować na członków grupy, oraz im bardziej każdy z mężczyzn będzie się czuł w owej relacji osadzony. Przykładami takich grup są wojsko – zwłaszcza podczas obozu dla rekrutów i rozmieszczania oddziałów – gangi, uprawiający sporty kontaktowe (np. futbol amerykański, rugby), pakerzy spędzający wspólnie całe dnie na siłowni i różne bractwa akademickie. Mężczyźni doświadczają pozytywnego pobudzenia – aktywacji układów wydzielających kortyzol, adrenalinę czy testosteron – gdy czują się częścią czysto męskich grup społecznych i stopniowo przystosowują się do takiego poziomu intensywności społecznej jako preferowanej formy kontaktu społecznego. Po stronie plusów można wskazać, że wiele takich organizacji uczy mężczyzn, w jaki sposób współpracować z innymi mężczyznami, co ma podstawowe znaczenie dla tkanki społecznej. Niemniej z czasem ten poziom intensywności staje się punktem odniesienia dla pożądanego funkcjonowania, który oddziałuje na poziomie nieświadomym. Natychmiast po oddzieleniu od takiej społecznie intensywnej męskiej grupy mężczyźni zaczynają doświadczać czegoś w rodzaju społecznej izolacji, a następnie nudy, jak wtedy, gdy zmuszeni są uczestniczyć w grupach męsko-damskich czy spotkaniach rodzinnych. Mężczyźni pozbawieni kontaktu ze społecznie intensywnymi grupami mogą odczuwać objawy odstawienia, które są tym silniejsze, im dłuższe i bardziej intensywne było ich wcześniejsze uczestnictwo w takiej czysto męskiej grupie. Zjawisko to osiąga apogeum w niedzielę finałowych rozgrywek Super Bowl, kiedy to wielu facetów wolałoby spędzić czas w barze pośród obcych i przyglądać się Tomowi Brady’emu, rozgrywającemu gwiazdorowi drużyny New England Patriots, niż znaleźć się w sypialni z całkowicie nagą Jennifer Lopez. Popularna pornograficzna strona internetowa PornHub niedawno opublikowała raport potwierdzający tę prawidłowość. Podczas czterdziestych ósmych rozgrywek Super Bowl liczba odwiedzających tę stronę gwałtownie spadła, zwłaszcza w Denver i Seattle, dwóch miastach, których drużyny walczyły o zwycięstwo. Po meczu odnotowano ponowny przyrost ruchu w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, nieco mniejszy w skali międzynarodowej[41]. To ukryte pragnienie bycia samcem alfa bądź częścią „męskiej ekipy” ma dobre i złe strony. Relacja ta nie może bowiem stać się zbyt intymna ani osobista ze strachu przed uznaniem za zniewieściałego lub geja albo przed zniszczeniem spójności czy morale grupy. To zaś wzmacnia zasadę powierzchowności i zachowania fizycznego dystansu wobec pozostałych facetów, z wyjątkiem

gestów powitalnych, zderzania się klatami czy poklepywania po plecach. Oto, co powiedział nam pewien żołnierz piechoty: Dystans emocjonalny między mężczyznami pojawia się już w kontekście społeczności wojowników czy klas walczących. Mężczyźni komunikują innym mężczyznom, że im zależy, ale że istnieje cienka linia, której emocje nie mają prawa przekroczyć. Jest to osadzone w licznych koncepcjach: wśród równych sobie mężczyźni są indywidualnymi bytami, niepodlegającymi żadnym innym wpływom poza własnym rozumowaniem. Mężczyźni nie wyruszają na wojnę, ponieważ ktoś ich do tego namówił – oni idą na wojnę, ponieważ wiedzą, że to jest słuszne. Wśród równych sobie męskie przyjaźnie, pielęgnowane w atmosferze współzawodnictwa, opierają się na tym, jakie zdolności wnoszą oni do grupy; pamiętając, że ich życie traci na wartości, ale ich umiejętności nie. Okazywanie troski oznacza kwestionowanie umiejętności w tej rywalizacji lub wskazuje na obawy dotyczące poziomu działania całej grupy, co naraża na szwank dynamikę grupy i stawia jednostkę w opozycji do drużyny jako całości. Zresztą za bardzo przypomina też kobiece zrzędzenie.

Można wysnuć kilka ciekawych przypuszczeń na temat potencjalnych konsekwencji behawioralnych występujących u mężczyzn z wysokim poziomem SIS. Na negatywny syndrom odłączenia od męskich grup mogą oni reagować uczestnictwem w aktywnościach podnoszących poziom pobudzenia, jak ryzykowne hobby i zachowania, kłótnie i bójki, picie na umór, wykształcenie rygorystycznych nawyków żywieniowych, hazard czy przekraczanie dozwolonej prędkości. Mogą także wyrobić sobie nieprawdziwe przekonania na temat mężczyzn i kobiet. Tacy mężczyźni będą spędzać więcej czasu w symbolicznych męskich grupach, choćby oglądając sport w barze, ale nie są w stanie odnaleźć płaszczyzny porozumienia z kobietami. Nie mają żadnych lub prawie żadnych koleżanek. Grupy te często porozumiewają się między sobą wyłącznie SMS-ami. Jest to nie tylko wygodne, lecz także pozwala na bierną komunikację na własnych warunkach. Nowe aplikacje w rodzaju BroApp – wysyłające szablonowe teksty do dziewczyny lub partnerki – przenoszą ów trend na całkiem inny poziom. Twórcy aplikacji tak to wyjaśniają na swojej stronie: „BroApp jest narzędziem stworzonym dla facetów. Wiemy, że mężczyźni są zajęci i czasami zapominają wysłać swojej partnerce wystarczającą porcję miłości. Wymyśliliśmy BroApp po to, żeby nawet w sytuacji, w której zapomnisz napisać odręczną wiadomość, Twoja miłość mimo wszystko została przekazana. BroApp to idealny outsourcing w relacjach”[42]. Gdyby Easy Cheese był aplikacją, mógłby wyglądać jak BroApp – niby nieco przypomina rzeczywistość, ale jednak coś jest trochę… nie tak. A właściwie bardzo nie tak. Pytanie brzmi, po co komuś związek, jeśli nie może się zdobyć na wysłanie prostego SMS-a o treści „kocham Cię” lub „myślę o Tobie”. Dobrą wskazówką mentalności typu „faceci górą” jest wysoki poziom znudzenia, gdy tylko muszą uczestniczyć w spotkaniach grup mieszanych. Niektórzy mężczyźni o wiele lepiej zapamiętują pozytywne aspekty czasu spędzanego w czysto męskich grupach, a zapominają o negatywnych. Wojskowi nieraz radzą sobie z deficytem pobudzenia, szukając możliwości spędzania czasu w miejscach, w których mogą spotkać innych mężczyzn, także przynależących do takich silnie intensywnych kontekstów. Na przykład żołnierze często gromadzą się w holach wojskowych szpitali dla weteranów. Mężczyźni niemający nic

wspólnego z wojskiem, za to interesujący się sportem, mogą stać się fanatycznymi kibicami. Typowe dla SIS są także słabe więzi rodzinne i relacje z partnerką/żoną. Mężczyźni ci z większym prawdopodobieństwem dopuszczą się wobec niej przemocy, zwłaszcza w połączeniu z alkoholem, częściej też się rozwiodą lub rozstaną z partnerkami, z którymi mieli dobre relacje przed wstąpieniem do wojska czy dołączeniem do drużyny. Są też bardziej skłonni wykształcić ogólnie negatywne postawy wobec kobiet jako „tych innych”, które nie okazują zrozumienia, a także przedkładać pornografię oraz kontakty z prostytutkami nad dojrzałe relacje seksualne z partnerkami o równym statusie. Paradoksalnie mężczyźni ci są w stanie osiągnąć pobudzenie jedynie w obecności innych mężczyzn w sytuacjach grupowych, ale jednocześnie muszą w takich kontekstach unikać ujawniania czy wręcz doświadczania uczuć bliskości z powodu strachu przed uznaniem za geja czy, co gorsza, przed daniem choćby najdrobniejszego sygnału o homoseksualnym podtekście. Potem, kiedy stają w obliczu sytuacji mogącej prowadzić do intymnego kontaktu z kobietą, pojawia się reakcja przeciwna: nie udaje im się osiągnąć pobudzenia lub wykształcają lęk społeczny. Zespół intensywności społecznej jest wyraźny na całym świecie. W Japonii młodzi mężczyźni są coraz bardziej apatyczni w sferze seksualnej. Nawet małżeństwa rzadziej się kochają. „Ponad jedna trzecia mężczyzn w wieku od szesnastu do dziewiętnastu lat nie przejawia zainteresowania seksem, odsetek ten podwoił się od roku 2008; ponad 40% mężczyzn żonatych nie uprawiało seksu co najmniej przez miesiąc poprzedzający badanie”[43], podaje Japan Times w niedawno opublikowanym artykule opisującym badania prowadzone przez Kunio Kitamurę z Kliniki Japońskiego Towarzystwa Planowania Rodziny. Zjawisko jest tak powszechne, że mężczyzn tych określa się mianem soshoku danshi, czyli „mężczyzn roślinożernych”, w odróżnieniu od tych mięsożernych, wciąż zainteresowanych seksem. Jedna ze szczególnie przejmujących odpowiedzi na naszą ankietę prowadzoną w ramach TED pochodzi od młodego studenta Bard College w Nowym Jorku: Muszę przyznać, że nie miałem ani jednego realnego związku fizycznego w całym moim dotychczasowym życiu. Jestem totalnym ekstrawertykiem, mającym podstawową grupę najbliższych przyjaciół (płci męskiej) oraz trochę dalszych znajomych (wśród których są też kobiety), który jednak zawsze był raczej niepewny w kontaktach z kobietami. Mam poczucie, że nie umiem tak naprawdę nawiązywać z nimi kontaktu i w końcu traktuję je jak kumpli, co sprawia, że stają się moimi koleżankami, a nie kimś, z kim mogłoby mnie połączyć jakieś romantyczne uczucie (…). Zdecydowanie wolę przebywać z przyjaciółmi i cieszyć się towarzystwem niewielkiej grupy kumpli, z którymi mogę się odprężyć.

Inny młody mężczyzna po rozpoczęciu lektury Demise of Guys dodał komentarz na naszym forum:

To jest mi bliskie, ponieważ dorastałem bez ojca, jako nastolatek mnóstwo czasu spędzałem, grając w gry wideo, i byłem uzależniony od pornografii. Kiedy skończyłem osiemnaście lat, poszedłem do wojska i stałem się żołnierzem piechoty. Piechota jest bardzo zżytym bractwem. Zostałem wysłany do Afganistanu we wrześniu 2010 roku. Teraz, nie będąc już w wojsku, bardzo tęsknię za towarzyszami broni, nawet mam nadzieję na

wybuch kolejnej wojny, bym mógł się znów zaciągnąć. Mam kłopoty w szkole i problemy ze skupieniem się na czymś. Jestem społecznie niepewny, nieśmiały i nie odnoszę szczególnych sukcesów w kontaktach z kobietami. Nie mieszkam już wprawdzie z rodzicami, mam dwie współlokatorki, ale wciąż czuję się wyobcowany, samotny i przygnębiony, nawet czasem myślę o samobójstwie. Mam dwadzieścia dwa lata i próbuję zmienić swoje życie. Widzę, jaki to wszystko miało na mnie wpływ. Odczuwam, tak jak inni mężczyźni, że nasze otoczenie się zmienia, a my jesteśmy na etapie przejściowym i stare zasady wciąż obowiązują. Dlatego ci z nas, którzy utknęli gdzieś pośrodku, zostali oszukani.

Chcielibyśmy, by jego historia nie była tak powszechna, jak faktycznie jest, ale wielu weteranów, z którymi Phil i Sarah Brunskill prowadzili wywiady, dzieliło się podobnymi doświadczeniami. Więcej na temat skali mierzącej różne aspekty SIS można się dowiedzieć z załącznika zamieszczonego na końcu książki.

Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku podłączenie komputera do ekranu możliwe było tylko w wybranych miejscach, do których jedynie nieliczni mieli dostęp. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat ten stan rzeczy znacząco się zmienił. Istnieje przekonanie, że im więcej czasu poświęcimy internetowi, tym mniej czasu spędzimy na gapieniu się w telewizor, ale statystyki pokazują coś zgoła innego. Europejczycy oglądają telewizję tyle samo czasu co w przeszłości, a Amerykanie poświęcają sześćdziesiąt godzin tygodniowo średnio czterem cyfrowym urządzeniom, większość posiada bowiem telewizor wysokiej rozdzielczości, komputer, tablet i smartfon. Urządzenia te dają nam większy wybór względem tego, jak i gdzie możemy mieć dostęp do różnych treści[44]. Ponadto ludzie spędzają łącznie trzy miliardy godzin tygodniowo na grach wideo. Cotygodniowo! Co więcej, prawie 174 miliony Amerykanów to gracze. Jane McGonigal, dyrektorka działu badań i rozwoju gier w Institute for the Future w Palo Alto w Kalifornii, szacuje, że przeciętna młoda osoba spędzi na graniu 10 tysięcy godzin, zanim osiągnie wiek dwudziestu jeden lat[45]. Dla porównania, przeciętny student college’u potrzebuje połowę tego czasu – 4800 godzin – by uzyskać licencjat. (Wyliczenie to opiera się na założeniu, że przeciętna uczelnia wymaga 120 punktów kredytowych, każdy punkt to 2,5 godziny na pracę domową i czas spędzony na zajęciach. Weźmy średnią 15 godzin faktycznych zajęć i 22,5 godziny na pracę domową poza zajęciami tygodniowo – daje to 37,5 godziny. Pomnóżmy to przez 16 tygodni trwania semestru, razy 8 semestrów, a otrzymamy 4,8 tysiąca godzin. (Zobacz też tabelę „Złodziej czasu” w rozdziale 19.) Niektórzy gracze to kobiety, co do tego nie ma wątpliwości, a firmy opracowujące gry mają tego świadomość. (Czy FarmVille lub Mario Kart coś komuś mówi?) Dziewczyny jednak nie grają nawet w przybliżeniu w takim zakresie jak chłopcy – zaledwie pięć godzin tygodniowo w porównaniu z osiąganymi przez chłopców trzynastoma godzinami w tygodniu[46]. Jak przekonamy się na dalszych stronach tej książki, dla wielu chłopców trzynaście godzin dziennie także może stać się normą. W 2010 roku, miesiąc po premierze gry Call of Duty: Black Ops, gracze poświęcili jej łącznie 68 tysięcy lat[47]. W roku 2012 sprzedaż Call of Duty: Black Ops 2 w ciągu pierwszej doby po premierze wyniosła 500 milionów dolarów, w roku 2013 zaś 8300 sklepów w Ameryce Północnej otworzono o północy, by Grand Theft Auto V, jedna z najbardziej kontrowersyjnych serii gier wszechczasów, mogła osiągnąć sprzedaż o wartości 800 milionów dolarów już pierwszego dnia[48]. Grand Theft Auto V przekroczyła barierę miliarda dolarów w zaledwie trzy dni po wejściu na rynek, szybciej niż jakikolwiek film w historii, wliczając Harry’ego Pottera i Avatar[49]. W roku 2013 na świecie całkowity dochód branży gier komputerowych, włączając gry mobilne na smartfony i tablety, wyniósł 66 miliardów dolarów, 3 miliardy więcej niż w 2012 roku[50]. Warto porównać te dane z rocznym budżetem amerykańskiego Ministerstwa Edukacji, wynoszącym w 2013 roku 68,8 miliarda dolarów[51] uznaniowych środków

budżetowych, lub z całkowitą wielkością amerykańskiej branży wydawniczej, która w 2010 roku osiągnęła przychody netto w wysokości 27,9 miliarda dolarów[52]. Game Informer, miesięcznik przedstawiający nowości, strategie i opinie na temat gier wideo, zajął w roku 2013 w Stanach Zjednoczonych trzecie miejsce w gronie najlepiej sprzedających się czasopism. Dwa pierwsze miejsca pod względem wielkości nakładu przypadły AARP The Magazine i AARP Bulletin[53], które są przeważnie bezpłatne dla starszych Amerykanów na emeryturze. Kiedy piętnastoletni Steve Juraszek z Illinois w 1981 roku ustanowił rekord świata, grając nieprzerwanie przez szesnaście godzin na automacie w Defendera, natychmiast został celebrytą, a magazyn Time zamieścił jego zdjęcie[54]. Dziś gry nie tylko sprawdzają umiejętności gracza, lecz także testują granice jego możliwości fizycznych w intensywnej, długotrwałej sesji. Niektórzy gracze, na przykład George Yao, grają w takie gry on-line, jak Clash of Clans, nieprzerwanie przez czterdzieści osiem godzin. Yao brał nawet zapakowanego w plastik iPada pod prysznic, by kontynuować grę i pozostawać numerem jeden w rankingu[55]. Wielu innych (przeważnie młodych) ludzi loguje się na tysiące godzin w jednej grze w nadziei na „karierę gracza” i zaciekłą walkę w transmitowanych turniejach z nagrodami sięgającymi miliona dolarów[56]. Takie maratony stały się na tyle powszechne, że powstało już nawet określenie na stan oszołomienia wynikający z braku snu, który gracz musi przetrwać podczas trzeciej nocy nieprzerwanej gry: Dolina Śmierci[57]. Dla zwykłego gracza szesnastogodzinny ciąg jest po prostu kolejnym typowym weekendem, a większość rodziców zwykle przymyka na to oko. Dwie trzecie dzieci i młodzieży podaje, że w ich domach rodzice nie określili żadnych zasad odnośnie do korzystania z mediów i większość nadal gra lub korzysta z innych urządzeń elektronicznych po tym, kiedy w domu gasną światła[58]. Według Centrum Badań nad Snem na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles (University of California in Los Angeles, UCLA), młodzież potrzebuje średnio dziewięciu godzin snu na dobę, by następnego dnia być uważna i wypoczęta[59]. Większość nastolatków nawet nie zbliża się do tej liczby. W ankiecie „Sen w Ameryce” (Sleep in America Poll), przeprowadzonej w 2014 roku przez Krajową Fundację na rzecz Snu (National Sleep Foudation), rodzice szacowali, że ich trzynasto-, czternastoletnie pociechy śpią 7,7 godziny każdej nocy, natomiast dzieci w wieku od piętnastu do siedemnastu lat śpią 7,1 godziny na dobę[60]. Szacunki te są najpewniej zawyżone, zwłaszcza że same dzieci przyznają, iż wcale nie idą spać o godzinie, o której teoretycznie powinny to zrobić. Co ciekawe, ze względu na podobne objawy brak snu często jest mylony z ADHD. U niektórych nastolatków podejrzewa się ADHD, podczas gdy w rzeczywistości mają oni problemy ze snem[61]. Dzieci posiadające przynajmniej jedno urządzenie elektroniczne w pokoju śpią na dobę średnio o godzinę krócej od tych, które takich sprzętów w pokoju nie mają[62].

Irlandzki nauczyciel Colin Kinney zaobserwował, że niektórzy uczniowie spędzają noce na grach i przychodzą na zajęcia z tak ograniczoną możliwością skupienia uwagi, że „na dobrą sprawę mogliby w ogóle nie być na lekcjach”. Dodaje: „Rozmawiałem też z kilkoma przedszkolankami, które martwią się coraz większą liczbą dzieci umiejących przeciągać palcem po ekranie, ale mających niewielkie umiejętności manipulowania przedmiotami lub wręcz niebędących w ogóle w stanie bawić się klockami i temu podobnymi zabawkami, albo dziećmi, które nie potrafią nawiązywać kontaktów z rówieśnikami, ale których rodzice z dumą opowiadają o ich umiejętności posługiwania się tabletem czy smartfonem”[63]. Mówimy tu o przedszkolakach – dzieciach w wieku od trzech do pięciu lat! Problemy te wykraczają poza okres adolescencji. W badaniu opublikowanym w Journal of Leisure Research wykazano, że w 349 małżeństwach, w których tylko jedno z małżonków było graczem, w 84% był to mąż. W innych małżeństwach, w których oboje małżonkowie grali w gry, ale jedna z osób grała więcej niż druga, w 73% przypadków i tu chodziło o męża[64]. W 1982 roku badacze z Duke University rozpoczęli śledzenie losów kilku mężczyzn, u których obsesja na punkcie gier rozwinęła się, zanim się ożenili. Po tym, jak zaobserwowano, iż czas poświęcany przez nich na gry wydłużył się czterokrotnie (w wypadku jednego z mężczyzn randki z narzeczoną polegały na tym, iż spotykał się z nią, by patrzyła jak on gra, inny zaś odłożył wyjazd na miesiąc miodowy, by „zagrać jeszcze parę razy”), badacze stwierdzili, że „obsesja inwazją obcych” była zarówno „spowodowana, jak i wyleczona przez zawarcie związku małżeńskiego”. Dodali, że „dezintegracja najeżdżających obcych próbujących zdobyć «domową bazę» nabrała symbolicznego znaczenia”[65]. Dziś w sieci istnieją grupy wsparcia online dla takich „słomianych wdów”, gdzie partnerki graczy mogą podzielić się swoją frustracją. Rozbudowane wieloosobowe gry on-line (massive multiplayer on-line game, MMOG) są szczególnie absorbujące, ponieważ graczem może być każdy, zyskując dobry wygląd, akceptację, bogactwo i status, trudno osiągalne w prawdziwym życiu dla większości ludzi bez ciężkiej pracy, wykształcenia i koneksji. „Nie są po prostu przystojniejsi”, powiedziała jedna ze słomianych wdów. „Oni są «lepszymi» ludźmi”[66]. Chociaż początkowo gry zostały stworzone po to, by zainspirować graczy i tworzyć lepszą rzeczywistość, dziś używane są w celu zastąpienia rzeczywistości, a wielu młodych mężczyzn zatraca się w coraz bardziej złożonych i zaawansowanych wirtualnych światach, które ich w pełni oczarowują.

Można przyjąć, że dziś około 70% dorosłych mężczyzn w Stanach Zjednoczonych ma nadwagę[67], a jedna trzecia jest otyła[68]. Choć mieszkańcy jednych krajów są mniej opaśli niż innych, otyłość jest problemem ogólnoświatowym. W roku 2008 około jednej czwartej Australijczyków, Brytyjczyków, Kanadyjczyków, Niemców, Polaków i Hiszpanów płci męskiej było otyłych[69]. „Odsetek rośnie wszędzie”, stwierdza Christopher Murray, dyrektor Institute for Health Metrics and Evaluation na University of Washington–Seattle, „jednak najbardziej zastanawiający jest fakt, iż nie istnieje żaden kraj, w którym odsetek ten w ciągu ostatnich trzydziestu lat by spadł. Mieliśmy nadzieję, że pojawią się przykłady sukcesu, do których można by nawiązać. Ale w walce z otyłością nie ma ani jednej historii zakończonej sukcesem”[70]. Mamy więc do czynienia z ogólnoświatową epidemią. Amerykanie, prawdopodobnie najgłośniejsi w swojej krucjacie przeciwko otyłości, sabotują własne wysiłki, robiąc dwa kroki wstecz po każdym kroku naprzód. Niedorzecznie wielkie porcje, bufety działające na zasadzie „jesz, ile chcesz” w restauracjach odwiedzanych przez rodziny, możliwość zakupu śmieciowego żarcia bezpośrednio z samochodu na niemal każdym większym skrzyżowaniu, siedzący charakter wielu zawodów, zmieniający się sposób transportu i coraz większa urbanizacja stworzyły naród „spaślaków”. Jakby tego było mało, amerykańskie szkoły sprzedają dziś rokrocznie 400 miliardów kalorii w postaci śmieciowego jedzenia – to ekwiwalent niemal 2 miliardów batoników[71]. Automaty z niezdrowym jedzeniem stoją w 21% szkół podstawowych, 62% gimnazjów i 86% szkół średnich, natomiast zaledwie 20% gimnazjów i 9% szkół średnich oferuje wyłącznie zdrowe przekąski[72]. Rząd Wielkiej Brytanii lepiej poradził sobie z niezdrowymi przekąskami i napojami sprzedawanymi w szkołach, ale to nie powstrzymuje sieci fast foodów od otwierania swoich placówek bezpośrednio przed szkołami[73]. W ciągu ostatnich trzydziestu lat odsetek otyłych dorosłych się podwoił, ale odsetek otyłej młodzieży wzrósł trzykrotnie[74]. Na podstawie prowadzonych badań wyraźnie widać, że otyłość jest zabójcą skracającym życie za pośrednictwem wyzwalania wielu chorób autoimmunizacyjnych, takich jak cukrzyca typu 2. Jedno na troje dzieci (lub jedno na dwoje, jeśli są pochodzenia hiszpańskiego) może zachorować na cukrzycę typu 2; stwierdza się też większe ryzyko wystąpienia choroby serca, nadciśnienia i niektórych rodzajów raka[75]. Centrum Kontroli Chorób i Prewencji (CDC) odnotowało „istotny rosnący trend wśród chłopców” z nadwagą, którzy stają się jeszcze bardziej otyli[76]. To stwarza w Ameryce ogólnokrajowy stan wyjątkowy. Tygodnik Army Times podaje, że młodzi ludzie w wieku poborowym są coraz mniej zdolni do służby – przeważnie dlatego, że są w tak fatalnej formie. Zgodnie z najnowszymi danymi Pentagonu pełne 35%, a więc ponad jedna trzecia z około 31,2 miliona Amerykanów w wieku od siedemnastu do dwudziestu czterech lat, nie nadaje się do służby wojskowej z powodów fizycznych i medycznych. I, jak stwierdził Curt Gilroy, dyrektor do spraw rekrutacji w Pentagonie, „najczęstszym powodem

jest otyłość. Mamy w kraju kryzys związany z otyłością. Co do tego nie ma wątpliwości. Dzieciaki najzwyczajniej nie są w stanie zrobić pompek. Nie są w stanie podciągnąć się na drążku. I nie potrafią biegać[77].

Ale otyłość to tylko jedna strona medalu. Kiedy mężczyźni zyskują na wadze, następuje zmiana na poziomie przemiany materii, obniżająca stężenie hormonów w ciele, co czyni ich mniej wydajnymi społecznie i seksualnie. Im mężczyzna jest bardziej dominujący, tym więcej wytwarza testosteronu, co z kolei zwiększa jego libido[78]. Badacze z University of Buffalo ustalili niedawno, że otyli mężczyźni mają niższy poziom testosteronu, a kiedy spada stężenie tego męskiego hormonu w organizmie, to jedną z głównych ofiar, oprócz męskiej płodności, staje się sprawność seksualna. Badanie wskazuje, że 40% otyłych mężczyzn ma nadmiernie obniżone stężenie testosteronu[79]. Otyłość może także wyzwolić cukrzycę typu 2, która powoduje między innymi ograniczony przepływ krwi w naczyniach, szczególnie w cienkich naczyniach w penisie i jądrach. Gwałtowny przypływ krwi do tych naczyń ma kluczowe znaczenie dla erekcji. Ciekawym następstwem połączenia otyłości ze spadkiem poziomu testosteronu u mężczyzn jest rosnący w ich organizmach poziom żeńskiego hormonu estrogenu, prowadzącego z kolei do dysfunkcji erekcji i niepłodności[80]. To się dopiero nazywa podwójny cios poniżej pasa! Przez kilka ostatnich dziesięcioleci aktywność fizyczna wśród młodzieży spadła, wzrosła natomiast ilość czasu spędzanego przed wszelkiej maści ekranami. Aktywności „siedzące” wypełniają czas, który dzieci mogłyby poświęcić na aktywność fizyczną czy nawet sen, do czego dokłada się nadmierne podjadanie i spożywanie posiłków przed telewizorem czy monitorem. „Zwłaszcza nastoletni chłopcy, spędzający noce na grach czy wysyłaniu wiadomości do przyjaciół zamiast na śnie, narażają się na podwyższone ryzyko nabycia zbędnych kilogramów”, donosi April Fulton w niedawnym programie w National Public Radio[81]. Nawyki ukształtowane w dzieciństwie pozostają z nami do końca życia, a otyłe dziecko często staje się otyłym dorosłym, przy czym prawdopodobieństwo to rośnie wraz z wiekiem dziecka[82]. Tak oto dzieci, które oglądają telewizję i grają zamiast być aktywne fizycznie, szykują sobie nieruchawą przyszłość, co podkreślono w specjalnym raporcie zdrowotnym przygotowanym przez Harvard University Medical School[83]. Nie jest więc żadnym zaskoczeniem, że w wielu badaniach wykazano dodatnią zależność między czasem spędzanym przed różnymi ekranami a występowaniem nadwagi u dzieci[84]. Podsumowując, siedzący tryb życia nie tylko jest niezdrowy dla chłopców i mężczyzn, ale może też prowadzić do innych dalekosiężnych problemów i skrócenia oczekiwanej długości życia.

Mam ten sam problem, o którym mówią uchodźcy z Trzeciego Świata, którzy przybywszy na przedmieścia Ameryki, odwiedzają swój pierwszy supermarket. Są sparaliżowani przytłaczającymi możliwościami, niezdolni do dokonania wyboru między tak wieloma niemal identycznymi, a jednak wyraźnie odmiennymi markami sosu do makaronu. Grzęzną w permanentnym, nieprzyjemnym przeglądaniu półek, w obawie dokonania błędnego wyboru. Teraz wyobraź sobie, o ile trudniejszy byłby ten wybór, gdyby sos do makaronu wyzwalał u ciebie erekcję. Joel Stein, dziennikarz[85]

W roku 1996 Peter Morley-Souter narysował komiczną scenkę przedstawiającą szok, jakiego doznał, widząc swoich ulubionych kreskówkowych bohaterów, Calvina i Hobbesa, uprawiających seks z matką Calvina. Uznał, że skoro istniał filmik pornograficzny z Calvinem i Hobbesem, to wszystko może zostać przerobione na pornografię, czego skutkiem było sformułowanie „zasady internetu #34: jeśli coś istnieje, istnieje do tego porno”[86]. Można spokojnie powiedzieć, że pornografia w sieci jest bazarem z wirtualnymi przyjemnościami. Choć topowe 5% tagów łączy się z 90% filmów, popularna strona XNXX opracowała ponad 70 tysięcy różnych tagów pomagających użytkownikom znaleźć specyficzne i mniej powszechne treści, których szukają[87]. Pomysł, że gdzieś w sieci istnieje pornos zawierający wszystko, co tylko jesteśmy sobie w stanie wyobrazić, staje się trudny do odrzucenia wraz z coraz większym nasyceniem internetu obrazami i filmami dla dorosłych. Tak naprawdę jesteśmy pewni, że istnieją kategorie pornografii wykraczające poza wszystko, co większość ludzi kiedykolwiek byłaby w stanie sobie wyobrazić. W 1997 roku, zaledwie sześć lat po pojawieniu się World Wide Web, istniało prawie 900 stron pornograficznych[88]. Później, w roku 2005, opublikowano ponad 13 tysięcy pełnometrażowych, dostępnych komercyjnie filmów pornograficznych, co można porównać z ledwie 600 filmami wyprodukowanymi w Hollywood[89]. Dziś miliony firm i wytwórni tworzy filmiki pornograficzne bezpośrednio on-line w liczbie trudnej do dokładnego oszacowania. W samym tylko 2013 roku PornHub miał niemal 15 miliardów odsłon, co przekłada się na 1,68 miliona wizyt na godzinę w ciągu całego roku[90]. Stany Zjednoczone są głównym producentem pornograficznych stron internetowych: z wynikiem 244,6 miliona tworzą 89% wszystkich stron pornograficznych na świecie[91]. Po wstukaniu w Google hasła „pornografia” wyskakują setki milionów wyników wyszukiwania, przy czym cała pierwsza strona będzie pełna ofert darmowych nagrań emitowanych na życzenie. Z rzetelnego źródła wiemy, że w Rosji rozwija się potężny przemysł oferujący dobrą jakościowo pornografię, który opanował Europę od Węgier po Czechy. Oferując nieograniczone bodźce wzrokowe w szerokim wyborze kategorii i konfiguracji, które można w każdej chwili zatrzymać lub przewinąć, strony pornograficzne typu PornHub, YouPorn i RedTube trafiają prosto w męski seksualny mózg. Za pomocą narzędzia nazwanego PornIQ, PornHub może wręcz wygenerować playlistę odpowiadającą specyficznym pragnieniom użytkownika[92].

Sonya Thompson, badaczka z University of Alberta, podaje, że jeden na trzech chłopców określany jest dziś jako „nałogowy” użytkownik pornografii, „oglądający takie treści zbyt często, by to zliczyć”[93]. Podobne badanie w Wielkiej Brytanii ujawniło, że przeciętny chłopiec ogląda treści pornograficzne prawie dwie godziny tygodniowo. Jeden na trzech to użytkownicy „sporadyczni”, spędzający na oglądaniu takich treści poniżej godziny tygodniowo, czterech z pięciu użytkowników „nałogowych” ogląda treści pornograficzne ponad dziesięć godzin tygodniowo. Niektórzy z nich przyznali, że przegapili ważny termin czy spotkanie, ponieważ nie byli w stanie przerwać swoich pornograficznych przygód[94]. Dodajmy do tego jeszcze starszych mężczyzn, żonatych i biznesmenów oglądających filmy dla dorosłych on-line w pracy, w domu i hotelach w całym kraju i na całym świecie. Za pośrednictwem specjalnych kanałów dla dorosłych hotele przeważnie oferują całodobowo dostępną pornografię bez limitu – przed posiłkami czy spotkaniami albo po. Czy osoby oglądające pornografię są w stanie nadrobić stracony czas? Zależy to od wrażliwości danej jednostki na wpływ mediów i tego, jak dużo pornografii ogląda. Belgijskie badanie z roku 2014 przeprowadzone z udziałem 325 nastoletnich chłopców wykazało, że częste korzystanie z internetowej pornografii obniżało poziom osiągnięć akademickich. Badacze odkryli, że chłopcy wcześniej wchodzący w okres dojrzewania oraz chłopcy osiągający wyższe wyniki w zakresie poszukiwania doznań oglądali więcej pornografii niż inni chłopcy w tym samym wieku. Nie chodziło tu wyłącznie o czas poświęcany pornografii, wypierający zaangażowanie w inne działania. Dodatkowo występowało zjawisko „poznawczej absorpcji”, polegające na tym, że pełne zaangażowanie w wysoce przyjemną aktywność – pornografię – tak bardzo pobudzało poznawczą, sensoryczną i wyobrażeniową ciekawość, że człowiek tracił poczucie czasu, a inne sfery wymagające uwagi schodziły na dalszy plan. Badacze sięgnęli po model transferu pobudzenia Dolfa Zillmanna oraz model sekwencji zachowań seksualnych Donna Byrne’a i zasugerowali, że wysokie stany pobudzenia osiągane dzięki pornografii stymulowały zachowania impulsywne i „niespokojne”, zakłócając zachowania wymagające dłuższych okresów stałego skupienia i uwagi, a więc te związane z osiągnięciami akademickimi. Konieczne są dalsze badania pozwalające zgłębić tę intrygującą teorię[95]. Jedną z konsekwencji wielogodzinnego oglądania przez nastoletnich chłopców pornografii w internecie jest, według Penny Marshall, dziennikarki U.K. Mail Online, traktowanie własnych dziewczyn jako obiektów seksualnych. Szesnastoletnia Brytyjka tak to ujęła: „Chłopcy chcą, żebyśmy robiły to wszystko, co oglądają w wykonaniu gwiazd porno”[96]. W rezultacie, jak twierdzi Cindy Gallop, dynamiczna spikerka TEDa i autorka książki Make Love Not Porn: Technology’s Hardcore Impact on Human Behavior, młodzi mężczyźni nie znają różnicy między uprawianiem seksu a odgrywaniem scenek z filmów pornograficznych. W internetowej ankiecie przeprowadzonej przez University of East London jedna piąta chłopców w wieku od szesnastu do dwudziestu lat

stwierdziła, że „uzależnili się od pornografii jako bodźca stymulującego do rzeczywistego seksu”[97]. W ankiecie przeprowadzonej w 2014 roku przez Instytut Badań nad Polityką Publiczną (Institute for Public Policy Research, IPPR), w której wzięło udział 500 nastolatków i nastolatek, dwie trzecie chłopców i 77% dziewcząt przyznało, że ich zdaniem pornografia jest przyczyną nierealistycznych postaw wobec seksu. Dwie trzecie chłopców i dziewcząt uważało, że pornografia może uzależniać, a odpowiednio 62% i 78% było zdania, że może mieć negatywny wpływ na postrzeganie seksu i relacji intymnych wśród młodych ludzi. Zapewne najbardziej odkrywczy wynik dotyczył tego, że 77% chłopców i 83% dziewczyąt było przekonanych, że „przypadkowe obejrzenie pornografii on-line jest dla młodych ludzi zbyt łatwe”, a wśród nastolatków uważających, że poszukiwanie pornografii jest dla ich grupy wiekowej typowe, mniej więcej dwie trzecie podało, że oglądanie treści pornograficznych staje się „powszechne” około piętnastego roku życia[98]. Naszym zdaniem negatywne skutki nadmiernego oglądania pornografii w warunkach społecznej izolacji są większe wśród młodych ludzi, którzy nigdy wcześniej nie mieli prawdziwych kontaktów seksualnych. Dlaczego? Ponieważ postrzegają seks wyłącznie w kategoriach wyczynu fizycznego, mechanicznego zaangażowania części ciała, bez uczuć, emocji, intymności, komunikacji, negocjacji, dzielenia się, a nawet dotyku i pocałunków. Seks staje się bezosobową „sprawą”, a dla mężczyzn pożądany obiekt seksualny staje się czymś, z czym nie ma się żadnej więzi po stosunku. Podczas gdy dorośli rozumieją, że pornografia ma służyć przekształcaniu realnego życia w fantazję, niektórzy młodzi ludzie traktują to, co widzą na filmach pornograficznych, jako wzór, do którego należy dążyć. Pewien brytyjski nastolatek powiedział nam: „Ideą pornografii jest przekształcenie fantazji w rzeczywistość”. Dodatkowo w pornografii mamy do czynienia z jeszcze innymi wymiarami nierzeczywistości, które mogą wpływać na negatywne porównania społeczne: aktorzy porno są przeważnie przystojni, w dobrej formie, z niekończącą się energią, zdolni do kontynuowania wszelkich możliwych aktów seksualnych przez długi czas przed osiągnięciem orgazmu. Skutki ciągłego oglądania filmów przedstawiających męskie gwiazdy chwalące się olbrzymimi penisami w nieprzerwanym wzwodzie nawet po orgazmie nie mogą być dla młodych mężczyzn korzystne. W rezultacie normą staje się seks bez zabezpieczenia, od oralnego do analnego, a także promowanie wszelkich możliwych konstelacji penisów, wagin, piersi i ust. Porno to świat fantazji, nie edukacji. Bez właściwej edukacji seksualnej wysokie ryzyko niektórych zachowań seksualnych, przedstawianych tak swobodnie w materiałach pornograficznych, po prostu wymyka się spod kontroli. Badanie dotyczące seksualności przeprowadzone przez Burnet’s Centre for Population Health w Australii wykazało, że cotygodniowe oglądanie pornografii istotnie wiązało się z wczesną inicjacją seksualną, niekonsekwentnym stosowaniem prezerwatyw, rozsyłaniem swoich

nagich zdjęć i seksem analnym[99]. W Stanach Zjednoczonych w roku 1992 jedynie 16% kobiet między osiemnastym a dwudziestym czwartym rokiem życia przyznawało, że próbowało seksu analnego. Dziś przynajmniej 20% kobiet w wieku od osiemnastu do dziewiętnastu lat i 40% kobiet w wieku od dwudziestu do dwudziestu czterech lat ma za sobą takie eksperymenty[100]. Ponieważ w wyniku seksu analnego dużo rzadziej dochodzi do ciąży, młodym ludziom wydaje się, że decydując się na tę formę stosunku, nie muszą stosować zabezpieczeń[101]. Nie mają jednak świadomości, że podczas seksu analnego zdecydowanie łatwiej zarazić się chorobami przenoszonymi drogą płciową, co jeszcze omówimy. Nie jest więc przypadkiem, że połowa młodych ludzi w wieku od piętnastu do dwudziestu czterech lat zarazi się chorobą przenoszoną drogą płciową, zanim skończy dwudziesty piąty rok życia[102].

W 2006 roku profesor Instytutu Technologicznego w Massachusetts (Massachusetts Institute of Technology, MIT) John Gabrieli wraz z zespołem wykazał, że leki przepisywane na ADHD poprawiają funkcjonowanie dzieci zdrowych w równym stopniu co dzieci z tym zaburzeniem[103]. A to oznacza, że jeżeli ktoś dobrze reaguje na leki – lepszym zachowaniem, skupieniem i poprawą ocen szkolnych – to wcale nie musi być jednoznaczne z diagnozą, że cierpi na ADHD. Niemniej jednak wielu rodziców i lekarzy traktuje poprawę w tych obszarach jako potwierdzenie występowania zaburzenia. Co w tym złego, jeśli leki pomogły dziecku osiągnąć lepsze wyniki w nauce? Choć dzieci ogólnie osiągają lepsze wyniki i łatwiej sobie z nimi radzić, przyjmowanie tych leków nawet przez rok może prowadzić do zmian w osobowości. Przyjaźni, kontaktowi i przedsiębiorczy chłopcy stają się leniwi i drażliwi. Dzieci uczą się też, że połykanie pigułek może rozwiązywać problemy. Profesor William Carlezon i jego współpracownicy z Harvard University Medical School stwierdzili niedawno, że podawanie leków stymulujących układ nerwowy – a więc właśnie takich farmaceutyków, jakie stosuje się u chłopców z ADHD – młodym zwierzętom laboratoryjnym skutkowało u nich utratą inicjatywy w wieku dorosłym. Zwierzęta te wyglądały normalnie, ale były leniwe. Nie miały ochoty ciężko pracować nawet po to, by wydostać się z trudnej sytuacji. Badacze zasugerowali, że podobne efekty mogą wystąpić u dzieci. Dzieci mogą w trakcie farmakoterapii i po niej wyglądać na zdrowe, ale kiedy dorosną, nie będą miały takiej motywacji i takiej chęci do działania, jaką miałyby, gdyby nie przeszły terapii tymi lekami. Psycholog i lekarz rodzinny Leonard Sax napisał w książce Boys Adrift (Dryfujący chłopcy), że leki stymulujące mogą uszkadzać mózg, niszcząc obszar zwany jądrem półleżącym (łac. nucleus accumbens), które jest odpowiedzialne za przekształcanie wewnętrznej motywacji w działanie. Kiedy jądro półleżące chłopca zostanie uszkodzone, ten wciąż może być głodny lub podniecony, ale nie będzie w stanie nic z tym zrobić. Niezależne grupy naukowców z uniwersytetów w Stanach Zjednoczonych i w Europie odkryły, że nawet kiedy młode zwierzęta laboratoryjne wystawiane są na działanie niskich dawek tych leków przez krótki czas, może dojść do trwałego uszkodzenia jądra półleżącego: Jedno szczególnie niepokojące badanie – przeprowadzone wspólnie przez badaczy z TUFS, UCLA oraz Brown University – udokumentowało niemal liniową korelację między wielkością jądra półleżącego a motywacją jednostki. Im mniejsze jądro półleżące, tym większe prawdopodobieństwo, że dana osoba będzie apatyczna, że będzie jej brakowało inicjatywy i chęci do działania. Naukowcy ci podkreślili, że apatia była dość niezależna od depresji. Młody mężczyzna może być całkowicie pozbawiony motywacji, a jednak wciąż będzie doskonale szczęśliwy i zadowolony[104].

Taki mężczyzna po prostu nie będzie dużo robił albo nie będzie przejawiał chęci, by cokolwiek zrobić, ale wciąż będzie uśmiechniętym kanapowym leniem. Odnosi się to szczególnie do amerykańskich mężczyzn, gdyż niemal 85% wszystkich leków stymulujących układ nerwowy przepisywane jest właśnie im[105]. Od roku 2010 możliwe stało się korzystanie przez osoby poniżej

dwudziestego szóstego roku życia z ubezpieczenia zdrowotnego rodziców. W kolejnym roku osoby między dziewiętnastym a dwudziestym piątym rokiem życia były jedyną grupą wiekową, w wypadku której rosła liczba przepisywanych leków. Ze wszystkich nowo przepisanych farmaceutyków leki na ADHD stanowiły w tej grupie 28%, następne były leki antydepresyjne z udziałem 16%[106]. Skutki uboczne leków stymulujących to nerwowość i lęk. Co jest świetnym sposobem na ich zredukowanie? Wypalenie skręta i rausz. Wielu młodych mężczyzn, zarówno tych poddawanych farmakoterapii, jak i tych, którzy żadnych leków nie przyjmują, pali marihuanę. A marihuana nie jest już tym samym narkotykiem co dawniej. Przez ostatnie trzydzieści lat jej średnia moc stale rosła. Średnia zawartość THC (psychoaktywnej substancji w marihuanie) w roku 1983 wynosiła poniżej 4%, ale w roku 2008 było to już ponad 10%, a w ciągu kolejnych dziesięciu lat spodziewany jest wzrost do 15 czy nawet 16%. W 2011 roku rząd Holandii ogłosił, że marihuana o dużej mocy (z zawartością THC powyżej 15%) będzie teraz uznawana za twardy narkotyk, tak samo jak kokaina czy ecstasy[107]. Jedną z przyczyn zmiany klasyfikacji jest fakt, że tak mocna marihuana istotnie wpływa na funkcję wykonawczą i kontrolę motoryczną[108], czyli procesy zaangażowane w planowanie, pamięć, skupienie uwagi, rozwiązywanie problemów, rozumowanie werbalne i opieranie się pokusom. Za życia jednego pokolenia marihuana stała się kompletnie innym narkotykiem, który może potencjalnie wyrządzić więcej szkody niż przynieść pożytku[109]. Weźmy na celownik podatność na pokusy. Życie pełne jest pokus, które są ryzykowną rozrywką. „I nie wódź nas na pokuszenie” – brzmi znane wszystkim zdanie modlitwy chrześcijan. Wszystko, co czyni ludzi mniej odpornymi na pokusy sprawia, że stają się bardziej hedonistyczni i skupieni na teraźniejszości aniżeli zorientowani na przyszłość. Badania Phila dotyczące psychologii postrzegania czasu pokazują, że teraźniejsza hedonistyczna perspektywa, w jakiej się go ujmuje, sprzyja podatności na wszelkie uzależniające substancje i zachowania[110]. Dzieje się tak dlatego, że dominujący hedonizm skupiony na teraźniejszości oznacza ciągłe poszukiwanie nowości i intensywnych doznań. Każda decyzja jest zawsze ograniczona do bieżącej sytuacji: tego, co w danej chwili się czuje, co inni robią i mówią, tego, jak pokusa wygląda, pachnie czy smakuje. Nigdy nie wyobrażamy sobie przyszłego ryzyka i kosztów, jak robią to osoby zorientowane na przyszłość. To znaczy, że po prostu „to robimy”, cieszymy się tym, czerpiemy z tego przyjemność – i nagle stajemy się uzależnieni. Oto uzależnienie w najczystszej postaci. Pewien student pierwszego roku opowiedział nam historię, która staje się coraz powszechniejsza: W pierwszej klasie zdiagnozowano u mnie ADHD. Niedługo później zacząłem brać Ritalin. Ta diagnoza zmieniła trajektorię mojego społecznego i akademickiego życia aż do dziś. Nauczyciele i rodzice zawsze mówili mi, że jestem mądry, ale mnie trudno było w to uwierzyć, bo zawsze miałem kłopoty albo korepetytora. Gimnazjum było dla mnie szczególnie burzliwym okresem, kiedy w siódmym roku nauczania znalazłem się

w elitarnej prywatnej szkole. Moje stopnie były beznadziejne i od samego początku, od kiedy się tam pojawiłem, aż do końca pierwszej klasy szkoły średniej w tej placówce nie było semestru, w którym nie miałem jakiejś formy „okresu próbnego”, nieważne, czy natury akademickiej, czy społecznej. Ponadto wyglądało na to, że kłopoty w szkole i poza nią zawsze mnie znajdowały.

Dodał, że palił całkiem sporo marihuany, co na terenie szkolnego kampusu było powszechną praktyką. Po tym krótkim przeglądzie zbioru objawów, które naszym zdaniem ujawniają młodzi mężczyźni, w kolejnej części książki przejdziemy do przeanalizowania zbioru możliwych przyczyn nurtującego nas zagadnienia.

II. PRZYCZYNY

Niezależnie od tego, jakiego krajobrazu dziecko doświadcza na początku swojego życia, krajobraz ów stanie się filtrem, przez który będzie później postrzegało cały świat. Wallace Stegner, historyk i powieściopisarz

Chłopcy nie zmienili się wcale tak bardzo w ciągu ostatnich lat, zmianie uległy natomiast środowisko oraz warunki społeczne, w których przebywają, chodzą do szkoły, zalecają się do dziewczyn i dojrzewają. Jeżeli dokładniej przyjrzymy się ich światom, to lepiej zrozumiemy dane, które przytoczyliśmy w części pierwszej. W tej części pokrótce przeanalizujemy główne czynniki sytuacyjne i systemowe oddziałujące na myśli i zachowania młodych mężczyzn, w tym zmiany kulturowe, oczekiwania społeczne oraz to, co dzieje się w szkołach, rodzinach i wśród rówieśników. W całej historii naszego gatunku większość ludzi żyła w wielopokoleniowych grupach, często złożonych z kilku rodzin, gdzie na jedno dziecko przypadały średnio cztery dorosłe osoby. Zasadniczo mieliśmy dwoje rodziców oraz innych opiekunów: rodzeństwo, dziadków, wujków, ciotki i kuzynostwo. Dziś jednak, w sytuacji gdy na dwudziestoosobową klasę przypada jeden nauczyciel[111], w domu mieszka jeden lub dwoje dorosłych, a od dalszej rodziny dzielą ogromne odległości, dzieci mają o wiele mniej możliwości tworzenia głębokich relacji z dorosłymi. Obecnie w gospodarstwie domowym żyją średnio trzy osoby lub mniej[112]. W Wielkiej Brytanii średnia ta wynosi 2,4[113]. Poza tym te coraz bardziej kurczące się rodziny spędzają razem coraz mniej czasu, zwłaszcza dobrego jakościowo, jak podczas rozmów przy wspólnych posiłkach. Maia Szalavitz i Bruce D. Perry, autorzy książki Born for Love: Why Empathy is Essential – and Endangered (Urodzeni, by kochać: dlaczego empatia jest kluczowa – i zagrożona) sugerują, że ten brak pogłębionych relacji ma negatywny wpływ na zdolność troszczenia się o innych w naszej kulturze. Jako dzieci jesteśmy zależni od naszych głównych opiekunów – najpierw od matki, potem od ojca – którzy nas karmią, kiedy jesteśmy głodni, i chronią, kiedy pojawia się zagrożenie. Innymi słowy, nasi rodzice regulują poziom doświadczanego przez nas stresu do chwili, w której jesteśmy już w stanie wziąć autoregulację na siebie. Dlatego to, jak oni reagują na stres, wpływa na rozwój naszej reakcji stresowej. Nasze najwcześniejsze interakcje z matką służą za wzór, zgodnie z którym będziemy później reagowali na przyszłe kontakty z ludźmi. Ostatnio pojawił się jednak problem: matki są w ciągłym stresie. A kiedy matka jest zestresowana, wówczas maleje prawdopodobieństwo, że będzie w stanie odpowiednio pielęgnować swoje małe dzieci. Stres podlega również regulacji systemów społecznych. Obszary mózgu zaangażowane w relacje społeczne są tymi samymi obszarami, które kontrolują reakcje na stres. Stąd problemy rozwojowe w zakresie reakcji stresowej mogą oddziaływać na rozwój funkcjonowania społecznego oraz emocjonalnego, i na odwrót[114].

Od kilku ostatnich dziesięcioleci w sposób ciągły wzrasta liczba dzieci rodzonych przez niezamężne kobiety: w 1980 roku było to 18%, w 1990 – 28%, w 2000 – 33%, natomiast w 2012 – już 41%[115]. W Wielkiej Brytanii samotne matki stanowią około jednej czwartej rodzin z małoletnimi dziećmi[116] – trzykrotnie więcej niż w roku 1971[117]. Skoro 41% dzieci rodzonych jest dziś przez samotne matki (z których ponad połowa ma mniej niż trzydzieści lat[118]), to kto opiekuje się tymi młodymi mamami wychowującymi maluchy? Jak takie dzieci będą sobie radziły ze stresem, kiedy same zostaną rodzicami? Ponadto, ponieważ ludzkie życie się wydłuża, rośnie liczba krewnych w podeszłym wieku w placówkach opiekuńczych. Kto jest odpowiedzialny za ich regularne odwiedzanie i radzenie sobie z podstawowymi kwestiami prawnymi i finansowymi? Odpowiedź brzmi: ich córki. Te same nadmiernie zestresowane matki muszą wziąć na swoje barki dodatkowy ciężar związany z troską o ukochanych rodziców, którzy są słabi, cierpią na zaniki pamięci i są w stanie oddać zaledwie ułamek uczuć swoim dziś dorosłym dziewczynom. Dawniej takim miejscem, w którym rodziny rozmawiały, dzieliły się doświadczeniami, pomysłami, wartościami i wieloma innymi sprawami, była jadalnia. Dziś jest to już starożytna tradycja, częściej łamana niż przestrzegana. Gazeta USA Today przeprowadziła ćwierć wieku temu ankietę na temat coraz bardziej odczuwanego przez Amerykanów braku czasu. Jedna z alarmujących statystyk pokazała, że 60% rodzin – a więc trzy na pięć – twierdziło, że w ciągu ostatnich pięciu lat życie stało się na tyle zaganiane, że nie są już w stanie regularnie siadać przy stole do rodzinnych posiłków[119]. W ankiecie przeprowadzonej przez Instytut Gallupa w 2013 roku jedynie około połowy dzieci poniżej osiemnastego roku życia podało, że sześć do siedmiu razy w tygodniu je obiad w domu z rodzicami[120]. Dziś mniej niż troje na pięcioro dzieci spożywa obiad wspólnie z rodzicami. Według National Center on Addiction and Substance Abuse nastolatki, które nieregularnie jadają posiłki wspólnie z rodziną (rzadziej niż trzy razy w tygodniu), są niemal czterokrotnie bardziej skłonne palić papierosy, ponaddwukrotnie częściej piją alkohol, dwa i pół raza częściej palą marihuanę i niemal czterokrotnie częściej w przyszłości sięgną po narkotyki niż nastolatki jedzące z rodzicami wspólny obiad pięć do siedmiu razy w tygodniu[121].

Niestabilne wzorce, nadszarpnięte zaufanie Na początku XX wieku Amerykanie mieli do siebie wystarczające zaufanie, choć trudno tutaj mówić o zwyczaju, by rzeczywiście przyklejać swoim dzieciom „znaczki” i „wysyłać” je w inne miejsce, często do krewnych, za pośrednictwem poczty[122]. Porównajmy to z tym, co dzieje się obecnie, kiedy nie ufamy nawet własnej opiekunce do dziecka – ludzie kupują specjalne kamerki internetowe, które można z łatwością ukryć w zabawce czy zegarze, żeby monitorować zdarzenia w domu, gdy dzieci pozostają pod czyjąś opieką[123]. Odsetek Amerykanów przekonanych o tym, że „większości ludzi można zaufać”, zmalał gwałtownie z 58 w roku 1960 do 32 w 2008, co oznacza, że większość Amerykanów postrzega swoich krajan jako niegodnych zaufania[124]. Choć liczby te od tamtej pory wzrosły dla populacji ogólnej, w przeprowadzonej

w 2012 roku ankiecie Pew Social Trends jedynie 19% osób z pokolenia Y było przekonanych, że inni ludzie są godni zaufania[125]. W Wielkiej Brytanii odnotowano podobne spadki, z 56% w 1959 roku do 30% w 2008 roku[126]. Również tam większość ludzi jest zdania, że innym nie można zaufać. Winą za kurczące się zaufanie można po części obarczyć media, upowszechniające przypadki korupcji, oszustw i matactw polityków, nierzetelne zeznania naocznych świadków, skandale z udziałem celebrytów i utratę reputacji przez osoby publiczne. Inne przyczyny zasługujące na głębszą analizę to zdarzenia, które większość z nas obserwuje i których doświadcza na co dzień. W książce Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych Robert Putnam, profesor nauk politycznych Uniwersytetu Harvarda, wyjaśnia: W praktycznie wszystkich społeczeństwach bogaci są bardziej ufni niż biedni, co najprawdopodobniej wynika z tego, że bogaci częściej są traktowani uczciwie i z szacunkiem. W Ameryce niższy poziom zaufania społecznego mają: czarni w porównaniu z białymi, ludzie w trudnej sytuacji finansowej w porównaniu z radzącymi sobie dobrze, mieszkańcy wielkich miast w stosunku do obywateli mniejszych miejscowości, ofiary przestępstw i rozwodnicy w porównaniu z ludźmi nieposiadającymi w swojej biografii takich doświadczeń[127].

Sądzimy, że wysoki odsetek rozwodów w wielu krajach jest szczególnym powodem do troski, ponieważ skutki tego zjawiska zawsze są rozległe. W roku 1969 Ronald Reagan, wówczas gubernator stanu Kalifornia, jako pierwszy w kraju zezwolił na rozwód bez orzekania o winie, eliminując konieczność podawania przez małżonków powodów decyzji o zakończeniu małżeństwa. Inne stany stopniowo też wprowadzały to rozwiązanie i około roku 1980 wskaźnik rozwodów był ponaddwukrotnie wyższy względem statystyk z 1960 roku[128]. Dziś około połowy małżeństw przestaje istnieć, „nim śmierć je rozłączy”. Podobne trendy widać na całym świecie. W Wielkiej Brytanii, gdzie także dopuszczalne są rozwody bez orzekania o winie, 48% dzieci doświadczy rozwodu swoich rodziców przed ukończeniem szesnastego roku życia[129]. W Chinach więcej osób ubiega się o rozwód, niż wstępuje w związek małżeński. Ogólny odsetek rozwodów w kraju jest niski, ale rośnie z roku na rok, a najwięcej osób rozwodzi się w dużych miastach[130]. Nawet w tradycyjnych katolickich krajach Europy, takich jak Polska, gdzie liczba rozwodów jest mniejsza niż w krajach bardziej świeckich, w ostatnich latach odnotowano wzrost – jedno na trzy małżeństwa kończy się rozwodem[131]. Pewna matka z Polski napisała, że rozwód jest skutkiem wielu dzisiejszych zjawisk społecznych:

„Rozpad” rodziny i niestabilność ludzkich relacji to tylko kilka z nich. Feminizm, nadopiekuńczość samotnych matek zmagających się z wychowywaniem chłopca bez jakiejkolwiek pomocy ze strony mężczyzny i ciągła presja, jakiej poddawane są kobiety, by zarobić na życie. Do tego dochodzą wszechobecne, ogłupiające media, promujące quasi-moralne wzorce. Młodzi ludzie są dziś słabi i zagubieni jak nigdy dotąd. Najlepszym tego przykładem jest mój bezrobotny, trzydziestoletni syn, wciąż uciekający od życia i odpowiedzialności.

Rozwód nie jest łatwy dla nikogo. Jednak to nie rozłąka sama w sobie oddziałuje na poglądy młodych ludzi na temat zaufania, a to, w jaki sposób

rodzice radzą sobie z tą sytuacją. Dzieci tracą wiarę w związki, widząc, jak rodzicami targają emocje i jak zachowują się nieracjonalnie, a czasami agresywnie. Zanim walka wejdzie w fazę jawną, dzieci często są świadkami kłótni, upokorzeń i innych niekorzystnych społecznych konfrontacji między kiedyś kochającymi się rodzicami. To jest wzorzec, jaki obserwuje dziś wiele dzieci: mężczyzna i kobieta spotykają się, zakochują, pobierają i dochowują potomstwa. I oto na scenę wkracza stres. Życie kręci się wokół dzieci. Mężczyzna i kobieta zaczynają się od siebie oddalać. Komunikacja nigdy nie była rewelacyjna, ale teraz jest tragiczna. Pojawiają się zachowania łagodzące stres, ale niszczące związek, jak przemoc, leki/narkotyki, alkohol, emocjonalna i fizyczna zdrada. Wszyscy są nieszczęśliwi. Kolejnym krokiem jest rozwód. Teraz jedno z rodziców ma poważne kłopoty i jest emocjonalnie, psychicznie i/lub finansowo pogrążone. Czyż nie jest to smutny scenariusz dla każdego dziecka, które na to patrzy i staje się jego częścią? Matki, które zostały z małymi dziećmi w domu, są rozgoryczone tym, że zrezygnowały z kariery zawodowej. Gdyby tego nie zrobiły, po rozwodzie nie byłyby w tak beznadziejnym położeniu, zbyt długo poza rynkiem pracy, by móc szybko znowu wskoczyć w życie zawodowe. Zaledwie 10% kobiet ankietowanych w 1962 roku przez Instytut Gallupa chciało, by ich córki poszły w życiu ich śladem[132]. Dzisiaj przekaz, jaki dostają młode kobiety od swoich matek, jest przerażająco niespójny. Z jednej strony matki mówią, że nie zamieniłyby dzieci za nic na świecie, z drugiej strony wysyłają komunikat, że kariera zawodowa zapewnia pewniejszy los niż założenie rodziny. Oczywiście są realne przykłady kobiet zdolnych z sukcesem łączyć obie sfery – wedle własnych standardów. Córki także odczuwają obniżone poczucie szczęścia i podwyższony poziom stresu towarzyszące samotnemu macierzyństwu. Ankieta Pew Research Center przeprowadzona w roku 2012 pokazała, że nawet jeżeli uwzględni się pochodzenie etniczne, dochody i poziom wykształcenia, to zaledwie 23% niezamężnych matek i 31% matek pracujących twierdzi, że „są dziś bardzo zadowolone ze swojego życia”, w porównaniu z 43% matek zamężnych i 45% matek niepracujących[133]. Inny, głębszy przekaz dotyczy winy. Gdy matki mówią o tym, jak inaczej (lepiej) ułożyłoby się ich życie, gdyby nie zrezygnowały z pracy, albo kiedy komunikują własnym córkom, że nie chcą, by te popełniły „ich błędy”, wówczas pośrednio mówią swoim dzieciom, że ich istnienie jest częścią popełnionych błędów i ograniczyło możliwość odniesienia sukcesu w najbardziej produktywnym okresie życia. I tak oto dzieci muszą żyć zgodnie z oczekiwaniami matek, niejako rekompensując w ten sposób błąd polegający na ich urodzeniu. Takie przekazy od matki, jednego z najważniejszych mentorów, wraz z zalewem matek-celebrytek ukazywanych w mediach jako superkobiety, które robią i mają wszystko, wciąż świetnie wyglądając w wieku czterdziestu czy pięćdziesięciu lat, sprawiają, że zwyczajne młode kobiety są wystraszone i zagubione, ostatecznie czując rozczarowanie, gdy się okazuje, że nie tylko nie

będą miały wszystkiego, ale nie dostaną nawet trochę tego, co sobie wyobrażały i na co w życiu liczyły. Problem z takimi komunikatami przekazywanymi małym dzieciom polega na tym, że niszczą one podstawowe przekonania konieczne do zbudowania w dorosłym życiu relacji opartej na zaufaniu i wzajemnej trosce. Mówiąc wprost, jest to „trening rozwodowy”. Córki niedecydujące się na pełnowymiarową karierę zawodową mogą mieć poczucie, że sprzeniewierzają się pragnieniom matek. Synowie obserwują własne matki i zastanawiają się, czy kiedykolwiek uda im się uszczęśliwić kobietę, skoro nie udało się to ich ojcom. Z drugiej strony mamy wszystkich tych ojców, którzy patrzą, jak ich małżeństwa rozpadają się i zamieniają w serię świadczeń alimentacyjnych. Zaledwie 10 do 15% mężczyzn wygrywa w sądzie spór o prawa rodzicielskie[134], a u wielu wykształca się poczucie, że spędzają życie, harując na utrzymanie ludzi, którzy odwrócili się do nich plecami. Jeżeli mężczyzna pracuje do późna, by sprostać narzuconym płatnościom, a potem nazywany jest bezdusznym, to czuje się niezrozumiany. Jeśli będzie miał jakiś negatywny wpis w aktach, to może zostać uznany za niezdolnego do wypełniania roli rodzica. Gdy znajdzie sobie nowe hobby, uznają go za egoistę, a jeśli ze strachu przed powtórką z rozrywki będzie się obawiał nowej bliskiej relacji, zarzuci mu się, że boi się zaangażowania i zobowiązań. Nie jest przesadą stwierdzenie, że ci faceci są naprawdę zdesperowani, a odsetek samobójstw po rozwodzie jest dziesięciokrotnie wyższy u mężczyzn niż u rozwiedzionych kobiet[135]. Ponieważ jesteśmy wychowywani w przeświadczeniu, że tradycyjne małżeństwo jest dla wszystkich i że trwa wiecznie, to jego rozpad staje się dramatem dla całej rodziny. Jako dzieci myślimy: „Czy to spotka także i mnie?”. Jako dorośli zadajemy sobie pytanie: „Po co się starać? Jaki to ma sens? Cały ten ciężar i tak w końcu na mnie spadnie”. Ten scenariusz nie musi się ziścić, jeśli rozwód przebiega przyjaźnie i obie strony mówią swoim dzieciom, że je kochają, a drugiego rodzica darzą szacunkiem, ale to dzieje się rzadko. Młodzi Amerykanie nie dorastają, mając przed oczami świetne wzorce ukazujące zaufanie i wiarygodność, zwłaszcza w bliskich relacjach. Długotrwałe monogamiczne związki są dziś raczej postrzegane przez pryzmat tego, co się traci, a nie w kontekście tego, co dzięki nim można zyskać. Traktowane są jako ograniczenie niezależności i wolności, a zaangażowanie uznawane jest za poświęcenie własnych celów i pasji w imię czegoś, co i tak rozleci się za dziesięć czy dwadzieścia lat, jeśli nie dużo wcześniej. Niektóre dzieci są przekonane, że stanowią jeden z powodów rozpadu związku swoich rodziców i unikają posiadania własnych dzieci w nadziei na uchronienie potencjalnych pociech przed bólem, którego same doświadczyły. Wciąż się oczekuje, że młodzi ludzie będą chcieli trwałych relacji i rodzicielstwa, ale nikt ich nie uczy, jak rozmawiać i jak radzić sobie z wyzwaniami towarzyszącymi takiemu zaangażowaniu i zobowiązaniom. Ostatecznie zaczynają się zastanawiać, komu mogą zaufać. Jeżeli nie jesteśmy w stanie zaufać ludziom nam najbliższym, to komu? Jeśli nawet matka z ojcem nie dają rady być razem, to

kto da? Uczenie się zaufania do innych rozpoczyna się w pierwszych relacjach, kiedy więc osoby będące dla nas najważniejszymi wzorami do naśladowania na samym początku naszego życia okazują się niewiarygodne i nie dotrzymują obietnic, albo nie są dla siebie nawzajem oparciem, wówczas będzie nam trudno polegać na innych lub pozwolić sobie na bycie od kogoś zależnym. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że podstawą szczęśliwego małżeństwa jest zaufanie. Ale warto też rozważyć, jak wiele innych elementów społeczeństwa opiera się na tym fundamencie. George Vaillant, profesor psychiatrii w Harvard Medical School, przeprowadził trwające ponad czterdzieści lat podłużne badanie znane jako Harvard Study of Adult Development (Harwardzkie Badanie Rozwoju Dorosłych), nieformalnie zaś jako Grant Study. Badanie rozpoczęto w 1938 roku w celu zmierzenia nie tyle patologii, co było w owych czasach bardzo modne, ile tego, w jaki sposób biologia i środowisko wpływają na psychiczne i fizyczne zdrowie mężczyzn. Pierwsza grupa badaczy chciała na przestrzeni lat obserwować nie tylko zdrowie, lecz także „optymalne” zdrowie[136]. Wszyscy uczestnicy byli studentami drugiego roku w wyłącznie męskim Harvard College. W ostatniej analizie, przeprowadzonej w 2013 roku, czyli siedemdziesiątym piątym roku trwania badania (wielu z żyjących jeszcze uczestników przekroczyło dziewięćdziesiątkę), Vaillant wielokrotnie wskazuje na znaczenie ciepła w dzieciństwie – stałego otoczenia, w którym dziecko było bardzo blisko swoich rodziców, rodzice byli wspierający i zachęcali je do inicjatywy i samodzielności, i dziecko było blisko z przynajmniej jednym bratem lub jedną siostrą – oraz roli, jaką takie dzieciństwo odgrywa w kształtowaniu się zaufania, a także przyszłego szczęścia i sukcesu. Zauważa, że „dzieci, którym nie udaje się poznać podstaw miłości i elementarnego zaufania w domu, borykają się później z trudnościami w zakresie asertywności, inicjatywy i autonomii, które wpływają na sukces w dorosłym życiu”[137]. Mężczyźni wywodzący się z domów, w których było najwięcej ciepła, zarabiali też o połowę więcej niż ci ze smutnym dzieciństwem[138]. Stwierdza poza tym, że mężczyźni najbardziej niezależni pochodzili z najbardziej kochających domów, i byli to ci, którzy „nauczyli się, że mogą życiu ufać, co dało im odwagę, by wyjść i stawić mu czoła”, a także, że „brak nadziei i zaufania wobec innych ludzi czyni [mężczyznę] skrajnie narażonym na samotność”[139]. W ankiecie przeprowadzonej w 2008 roku przez National Fatherhood Initiative 56% matek zamężnych lub żyjących w związku z ojcem swoich dzieci stwierdziło, że ojciec ma „bardzo bliską i ciepłą” relację z dziećmi, w porównaniu z 15% kobiet niemieszkających z ojcem dzieci. Jedynie 3% matek zamężnych lub mieszkających z ojcem dzieci wskazało, że jego relacja z dziećmi jest „na dystans i pozbawiona emocji”, co zauważyło z kolei aż 47% matek niemieszkających z ojcem dzieci[140]. Chociaż może się wydawać, że ciepło doświadczane przez kogoś w dzieciństwie czy jego zdolność do zaufania i podjęcia decyzji o zawarciu małżeństwa nie są niczym aż tak ważnym, w skali masowej wynikają z tego znaczące konsekwencje. Brak zaufania niesie poważne skutki społeczne. Kraje,

których obywatele sobie nie ufają, radzą sobie gorzej w wymiarze ekonomicznym. Wyraził to Paul Zak, profesor ekonomii w Claremont Graduate University: „Kraje z większym odsetkiem ludzi godnych zaufania są bogatsze. W takich krajach dochodzi do większej liczby transakcji finansowych i w większym stopniu budowane jest bogactwo, łagodząc biedę. Zatem kraje biedne są w zasadzie krajami z niskim poziomem zaufania”[141]. W swojej książce Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu Francis Fukuyama napisał: „Sprawne funkcjonowanie liberalnych instytucji politycznych i gospodarczych musi opierać się na zdrowym i dynamicznym społeczeństwie obywatelskim”, co z kolei zasadza się na silnej i stabilnej strukturze rodziny[142]. Podobny pogląd wyraził Charles Murray w pracy Coming Apart: The State of White America, 1960–2010, twierdząc, że małżeństwo jest jednym z fundamentów siły narodu i jego finansowej odporności: „Rodziny z dziećmi są trzonem, wokół którego muszą organizować się amerykańskie społeczności – muszą, ponieważ rodziny z dziećmi zawsze były i wciąż pozostają motorem, dzięki któremu amerykańskie społeczności działają”[143]. Istnieje silna korelacja między stanem cywilnym a statusem zawodowym. Ankieta National Longitudinal Survey of Youth pokazała, że żonaci mężczyźni w wieku od osiemnastu do dwudziestu sześciu lat spędzali większość czasu – 82% tygodni – w pracy, natomiast u mężczyzn samotnych było to 70%, u mężczyzn w związkach nieformalnych zaś 75%. U kobiet nie zaobserwowano istotnych różnic w zakresie zależności czasu spędzanego w pracy i stanu cywilnego, ale kiedy pojawiało się dziecko, kobiety pracowały 65% tygodni w porównaniu z 76% w przypadku kobiet bezdzietnych. W wieku dwudziestu siedmiu lat 41% samotnych kobiet dzieliło gospodarstwo domowe z dzieckiem, podczas gdy wśród mężczyzn odsetek ten wynosi 5. Ogólnie, to samotne czarne kobiety były największą grupą mającą pod opieką dziecko, natomiast samotnym latynoskim mężczyznom przytrafiało się to najrzadziej. W przypadku związków nieformalnych Latynosi i czarnoskórzy mieli dziecko niemal dwukrotnie częściej od białych. Wśród osób pozostających w związku małżeńskim dzieci najczęściej mieli czarni, biali najrzadziej. Tylko 15% osób czarnoskórych żyło w związku małżeńskim, w wypadku białych odsetek ten wynosił 39. W wypadku osób trzydziestopięcioletnich i starszych pannami było 25% czarnoskórych kobiet, kawalerami 26% czarnoskórych mężczyzn, wśród białych w tej grupie wiekowej odsetki te wynosiły odpowiednio 8 i 12. Osoby lepiej wykształcone rzadziej pozostawały w związkach nieformalnych i częściej zawierały małżeństwa. Niezależnie od pochodzenia etnicznego i stanu cywilnego licencjat lub wyższy stopień naukowy także oznaczał znaczący spadek prawdopodobieństwa mieszkania z dzieckiem w wieku dwudziestu siedmiu lat. W tym wieku tylko nieco ponad jedna na cztery osoby czarnoskóre i pochodzenia latynoskiego, które podjęły studia na uniwersytecie, rzeczywiście uzyskały licencjat, w porównaniu z prawie połową białych[144].

Podsumowując, w latach 2000–2010 populacja Amerykanów niebędących w związku małżeńskim wzrosła do 41%. Główna alternatywa, związki nieformalne, zwiększyła się w Stanach Zjednoczonych o 1400% od roku 1970. W Wielkiej Brytanii w roku 2014 pracuje 68% kobiet w wieku od szesnastu do sześćdziesięciu czterech lat, wśród mężczyzn w tej samej grupie wiekowej odsetek ten wynosi 78[145]. Odsetek kobiet w wieku od osiemnastu do czterdziestu dziewięciu lat, które nigdy nie wyszły za mąż, wzrósł z 18 w roku 1979 do 43 w roku 2011. Liczba kobiet w konkubinatach także wzrosła, z 11 do 34%. Liczba osób żyjących samotnie prawie się podwoiła z 9% w roku 1973 do 16% w 2011 roku – w grupie wiekowej od dwudziestu pięciu do czterdziestu czterech lat odsetek ten wzrósł z 2 do 10[146]. Liczba związków nieformalnych osób różnej płci wzrosła z 2,2 miliona w 2003 roku do 2,9 miliona w 2013 – w 41% tych związków żyją małoletnie dzieci. W 91% gospodarstw osób samotnie wychowujących dzieci samotnym rodzicem były kobiety[147]. Może to być całkiem wygodne dla dorosłych, nie stanowi jednak stabilnego środowiska dla dzieci, którym często przychodzi żyć w dwóch różnych światach. W porównaniu z dziećmi z pełnych rodzin połączonych węzłem małżeńskim dzieci ze związków nieformalnych dwukrotnie częściej porzucają szkołę, sięgają po narkotyki czy wpadają w depresję. W porównaniu z małżeństwem związki nieformalne wiążą się dla dzieci z mniejszym zaangażowaniem i zapewniają słabsze poczucie bezpieczeństwa (dzieci w takich związkach trzykrotnie częściej doznają przemocy fizycznej, seksualnej czy psychicznej), a także ograniczają możliwość stworzenia związku w przyszłości. W rezultacie pary pozostające w związkach nieformalnych aż dwukrotnie częściej się rozstają i aż czterokrotnie częściej się zdradzają[148]. I tak oto niezależnie od korzyści, jakie dają związki nieformalne, istnieją wyraźne koszty i negatywne konsekwencje takiego rozwiązania. Możemy mieć też do czynienia z silną korelacją między traumą rodzinną taką jak rozwód – a nadwagą. Na podstawie ankiety przeprowadzonej z udziałem niemal 300 chorobliwie otyłych pacjentów naukowcy wykazali bardzo częste występowanie poważnych dysfunkcji rodzinnych, przede wszystkim przemocy seksualnej. Około 50% mężczyzn i kobiet podało, że jako dzieci byli wykorzystywani seksualnie i molestowani. Odsetek ten jest 300% wyższy niż w ogólnej populacji mężczyzn. Znaczna część ankietowanych opisywała doświadczanie długotrwałych postaci dziecięcej traumy. Przybranie na wadze często jest natychmiastowym następstwem stresującego wydarzenia życiowego. Przykłady w dużej mierze obejmują rozwody, a odsetek rozwodów w Ameryce znacznie wzrósł na moment przed tym, jak po kraju rozlała się fala otyłości[149]. Młodzi chłopcy mają często większe trudności z przystosowaniem się do rozwodu rodziców niż dziewczyny – ryzyko wzrasta szczególnie, kiedy to ojciec opuszcza dom. Co ciekawe, Vaillant odkrył, że „dziecięca trauma z czasem traci na znaczeniu (choć powrót do równowagi może trwać dziesięciolecia), natomiast dobre doświadczenia z dzieciństwa się utrzymują. Dom rodzinny pełen ciepła zdaje się

znacznie lepszym predyktorem przyszłej klasy społecznej i kariery zawodowej (lub bezrobocia) niż mierzona w dzieciństwie inteligencja, uzależnienie rodziców od opieki społecznej czy występowanie licznych problemów w rodzinie”[150]. Nawet gdy mężczyźni z badania Grant Study przekroczyli siedemdziesiątkę, ich poziom zadowolenia „nie był w żaden sposób powiązany z klasą społeczną rodziców czy nawet z dochodami danego mężczyzny. Istotnie wiązał się natomiast z ciepłem rodzinnego otoczenia w dzieciństwie, a bardzo mocno z bliskością mężczyzny z ojcem”[151]. I właśnie tej relacji brakuje dziś w zbyt wielu domach. Gdzie jest tata? Kobieta po prostu jest, mężczyzna musi się stać. Męskość jest ryzykowna i nieuchwytna. Jest osiągana na drodze buntu wobec kobiety i potwierdzana wyłącznie przez innych mężczyzn. Camille Paglia, feministka i krytyczka społeczna Jeśli chłopcy nie przejdą inicjacji, to spalą wioskę. Afrykańskie przysłowie

Jak wspominaliśmy, 41% dzieci w Stanach Zjednoczonych rodzi się samotnym matkom, a około jedna trzecia chłopców wychowuje się w domach bez ojca[152]. Dodatkowo 44% przedstawicieli pokolenia Y i 43% pokolenia X uważa, że małżeństwo to przeżytek[153]. Rodzi to pytanie, jak będzie wyglądało zaangażowanie w związki w XXI wieku. I jaki wpływ będą miały te postawy na przyszłe pokolenia i to, jak będą wychowywane dzieci? Wśród krajów uprzemysłowionych prym w zakresie braku ojców wiodą Stany Zjednoczone[154] – nie jest to dla nich powód do dumy. W Wielkiej Brytanii młody człowiek pod koniec okresu dzieciństwa częściej ma własny telewizor w sypialni niż ojca w domu[155]. A tam, gdzie ojcowie są, przeciętny amerykański chłopiec w wieku szkolnym spędza zaledwie pół godziny tygodniowo na rozmowie z tatą w sytuacji jeden na jednego, jak podaje David Walsh, założyciel organizacji Mind Positive Parenting. „Zestawmy to z czterdziestoma czteroma godzinami tygodniowo spędzanymi przed telewizorem, na grach czy w internecie”, mówi. „Sądzę, że ogromnie zaniedbujemy naszych chłopców. W rezultacie nie spędzają oni czasu z mentorami, starszymi od nich ludźmi, którzy naprawdę mogą pokazać im właściwą drogę i to, jak powinni zachowywać się normalni, zdrowi mężczyźni”[156]. Jeff Perera – działacz społeczny na rzecz ruchu White Ribbon w Kanadzie i założyciel bloga Higher Unlearning, które obejmują sprawy związane z mężczyznami, męskością, ojcostwem, zdrowymi relacjami i pracą mającą na celu ograniczenie przemocy wobec kobiet i dziewcząt – spędził pewien poranek w Toronto, rozmawiając z chłopcami z czwartej klasy na temat tego, co lubią, a czego nie lubią w byciu chłopcem. Jedna z grup przygotowała listę rzeczy, których nie lubią w byciu chłopcami: nie można być mamą, nie należy płakać,

nie można zostać cheerleaderką, trzeba wykonywać całą pracę, trzeba lubić przemoc, trzeba grać w piłkę nożną, brzydki zapach, automatycznie zła reputacja, włosy wszędzie. Perera powiedział, że wielu chłopców „zazwyczaj dzieli się przemyśleniami na temat tego, jak nie lubią u chłopców silnej rywalizacji, prowadzącej do agresywnych zachowań czy oszukiwania, żeby tylko zostać uznanym za «zwycięzcę». Pod każdym względem wśród chłopców wszystko kręci się wokół bycia zwycięzcą, czasami za wszelką cenę. Niektórzy będą opowiadali o tym, jak to chłopcy zawsze są w tarapatach, co wskazał jeden z nich w stwierdzeniu «automatycznie zła reputacja»”. Perera poprosił chłopców o wyjaśnienie, co mają na myśli, mówiąc, że nie mogą być mamą. Większość z nich odparła, że sam fakt, iż nie muszą rodzić dzieci, jest fajny, ale mają poczucie, że ich przyszła rola rodzicielska jest ograniczona. Jeden z chłopców wstał i stwierdził, że w reklamach to zawsze dziewczyny bawią się lalkami, a chłopcy nie mogą być mamami. Kiedy Perera wspomniał, że przecież mogą być tatami, chłopcy wyglądali na zdezorientowanych. Perera pisze: Zacząłem gorączkowo myśleć, ilu spośród tych pięćdziesięciu chłopców miało obecnych fizycznie, ale nieobecnych emocjonalnie ojców czy osoby pełniące tę rolę, albo w ogóle mieli ojców. Jeśli ojcowie byli, to nie robili wiele ponad rzucanie piłki. Potrzebujemy dokładniejszych przewodników po męskości. Kiedy narzucimy im przestarzałe kody i idee dotyczące męskości, ci młodzi chłopcy będą dążyli do osiągnięcia standardów bycia mężczyzną, które przyniosą im porażkę na płaszczyźnie ludzkiej[157].

Negatywne skutki dorastania bez ojca oraz braku współczesnych rytuałów przejścia dla społeczno-emocjonalnego rozwoju chłopców są niedoceniane. Chłopcy cierpią, jeśli w ich domu nie ma ojca lub innych mężczyzn, którzy odgrywaliby w ich życiu pozytywną rolę wzoru do naśladowania. Zaczynają wówczas szukać męskiej tożsamości gdzie indziej. Część z nich znajdzie ją w gangu, inni w narkotykach, alkoholu, grach komputerowych czy uprzedmiotawiając kobiety. Innym skutkiem ubocznym braku ojca jest rosnąca liczba zaburzeń uwagi i nastroju. Przeprowadzone w roku 2010 badanie ponad miliona szwedzkich dzieci w wieku od sześciu do dziewiętnastu lat pokazało, że dzieci wychowywane przez samotnych rodziców o 54% częściej zażywały leki na ADHD[158]. National Center for Health Statistics podaje, że prawdopodobieństwo, iż dzieci rodziców niebędących małżeństwem lub rozwiedzionych, które żyją tylko z matką, będą potrzebowały profesjonalnej terapii problemów emocjonalnych i behawioralnych, jest o 375% większe[159]. Craig McClain, współzałożyciel Boys to Men Mentoring Network, ze smutkiem patrzy na to, jak mężczyźni rzadko angażują się w relacje z nastoletnimi chłopcami. „Mężczyźni boją się nastolatków, śmiertelnie się ich boją, i nie chcą

mieć z nimi nic wspólnego. Widziałem to na wielu wykładach, które prowadziłem dla mężczyzn. Mówiłem im: «Hej, który z was chce pojechać ze mną i grupą trzydziestu nastolatków na weekendowy wypad? Podnieście ręce». I wtedy zgłasza się jeden facet, a ja mówię: «Na tym właśnie polega problem». Mężczyźni boją się nastoletnich chłopców, ponieważ wszystko, co pamiętają z własnego nastoletniego życia, to ból, żal, smutek i samotność, i kiedy widzą tych chłopców w tym miejscu, właśnie to im się przypomina, więc się wycofują”[160]. Co zatem mają zrobić chłopcy? Dokumentalny film Journeyman z 2007 roku śledził losy dwóch nastolatków z Minnesoty i pokazywał, jak Mike i Joe przechodzili program rytuałów przejścia organizowany przez Boys to Men Mentoring Network. Początkowo obaj młodzi mężczyźni byli bardzo nieufnie nastawieni do świata. Żaden z nich nie miał w swoim życiu figury ojca. Mike i Joe dostali własnych indywidualnych mentorów. Obaj mentorzy także dorastali bez ojców i w młodości zmagali się z uczuciami wstydu i poczuciem winy towarzyszącym pytaniom, kim właściwie są. Dennis Gilbert, jeden z mentorów, nie był pewien swych kompetencji mentorskich: Początkowo czułem coś w stylu „nie wiem, czy chcę być mentorem”. Miałem wtedy jakieś problemy z nastoletnimi chłopcami, których sobie nie uświadamiałem, szczególnie z grupami nastolatków. To był jakiś strach. Często po prostu siedzieliśmy w samochodzie i gapiliśmy się, nie miałem od niego żadnej informacji zwrotnej, żadnej reakcji. Po około pół roku pomyślałem: „Czy ja to robię dobrze? Nic nie zauważam. Nie czujemy się jak dobrzy przyjaciele, jestem po prostu kimś, kto się nim zajmuje, ponieważ on czasami się nudzi”. Zadzwoniłem do Charliego. Powiedziałem: „Sądzę, że nie radzę sobie z tym całym mentorowaniem. On mnie nie lubi, o niczym nie rozmawiamy. Może jest ktoś, kto w tej roli sprawdzi się lepiej”. A Charlie odparł: „Dennis, robisz dokładnie to, co powinieneś”. I miał rację. To minęło. Po kolejnych trzech miesiącach zaczął się przede mną otwierać.

Jedną z najważniejszych rzeczy dla tych dojrzewających chłopców była zwykła obecność dorosłego mężczyzny, który lubił z nimi przebywać i mógł być dla nich przewodnikiem, dając poczucie, że mogą być kochani takimi, jakimi są, ale i mają brać odpowiedzialność za to, co robią. Bycie kochanym po prostu za to, że się jest, to ten rodzaj bezwarunkowej miłości, jaką przeważnie otrzymujemy od matek, natomiast miłość uzależniona od podejmowania działań i skutecznych prób osiągnięcia czegoś jest uznawana za domenę ojców. W tym wypadku mentorzy dawali i jedno, i drugie. Po dwóch latach Mike przeszedł drogę od chłopca, który nie radził sobie w szkole, do chłopca, który miał najlepsze stopnie. Podczas spotkania Boys to Men powiedział, że to doświadczenie go zmieniło. Dodał, że widzi przed sobą przyszłość, której kiedyś nie dostrzegał. Z kolei Joe miał teraz dziecko i cieszył się myślą o własnej rodzinie. Mentorzy chłopców także odkryli, że odbyli emocjonalną podróż i stawili czoła nierozwiązanym problemom z własnego dzieciństwa, które wyszły na jaw dzięki interakcji z chłopcami. Dorastanie z zaangażowanym ojcem lub innymi mężczyznami będącymi pozytywnymi wzorami do naśladowania czyni dzieci bardziej otwartymi, chłonnymi i ufnymi wobec nowych osób. W jednym z badań uczniów szkoły podstawowej wykazano, że grupa dzieci wychowujących się z ojcami wypadła

lepiej w dwudziestu jeden z dwudziestu siedmiu miar kompetencji społecznych w porównaniu z grupą dzieci wychowujących się bez ojców[161]. I może w związku z tym dzieci te mają też więcej kolegów i koleżanek[162]. Z większym prawdopodobieństwem radzą sobie również lepiej w szkole i ich kariera edukacyjna trwa dłużej. Dzieci na poziomie szkoły podstawowej, które wychowują się z ojcami, wypadają także lepiej w ośmiu z dziewięciu miar osiągnięć szkolnych, a wpływ ojców pozostaje istotny przez całą szkołę średnią[163]. Nie ma najmniejszej wątpliwości, że chłopcy potrzebują w swoim życiu mężczyzn. Rola matki jest także niezmiernie ważna, ale „samotna matka nie jest w stanie zrobić dokładnie nic, by pomóc swoim nastoletnim synom przejść przez okres burzy i naporu, i stać się moralnymi ludźmi”, mówi Michael Gurian, autor książki The Minds of Boys (Umysły chłopców). „Chłopcy potrzebują ojca. Dlaczego? Ponieważ tak urządziła to natura. Ponieważ taka jest ludzka natura. Jest troska matczyna i jest troska ojcowska, i obie one działają inaczej. Mężczyźni opiekują się dziećmi w inny sposób niż kobiety, a dzieci – chłopcy i dziewczyny – potrzebują jednej i drugiej postaci opieki”[164]. Ojcowie też muszą się nauczyć, że chęć uczestniczenia w życiu własnego syna jest w porządku. Warren Farrell wskazuje, że bardziej zrównoważone spojrzenie przyniesie korzyści wszystkim, nie tylko tym młodym mężczyznom: Przed powstaniem ruchu kobiecego dziewczęta uczyły się, jak wiosłować rodzinną łodzią wyłącznie z prawej strony (wychowując dzieci), a chłopcy wyłącznie ze strony lewej (zarabiając pieniądze). Ruch kobiecy pomógł dziewczynom stać się kobietami, które mogą wiosłować po obu stronach. Brak analogicznego ruchu dla mężczyzn sprawił, że chłopcy zamieniają się w facetów, którzy wciąż potrafią wiosłować tylko ze strony lewej – wyłącznie zarabiać. W czym problem? Jeśli nasze córki próbują ćwiczyć nowo nabytą umiejętność wiosłowania z lewej, a nasi synowie, również wiosłują tylko z lewej, to łódka zaczyna kręcić się w kółko. Rodzinna łódź kręcąca się w kółko ma większe szanse na zatonięcie po zderzeniu ze skałami recesji. W przeszłości mężczyzna utrzymywał rodzinę i mógł przepracować całe życie w jednej firmie. W przyszłości zaawansowane technologie uczynią zmianę ekonomiczną jedyną stałą, nasilając potrzebę elastyczności rodzinnych łodzi – by nasi synowie także byli w stanie wychowywać dzieci z taką łatwością, z jaką nasze córki dziś zarabiają na utrzymanie rodziny[165].

Zaledwie kilkadziesiąt lat temu chłopcy mieli nie tylko ojców, ale i wujków, dziadków, starszych kuzynów, męskich przyjaciół rodziny i sąsiadów, którzy tworzyli rozszerzony, plemienny system rodzinny, będący często nieformalnym źródłem wsparcia społecznego. Facebook, Twitter, fora dotyczące gier i mnóstwo innych internetowych stron społecznościowych próbują obecnie zastąpić te funkcje – ale nie są w stanie. Chłopcy potrzebują czegoś więcej niż „kontaktów”. Potrzebują powierników. Potrzebują ludzi, do których będą się mogli zwrócić, kiedy będą w dołku – ludzi, którzy wyczują, kiedy chłopcy będą w potrzebie, ponieważ są z nimi wystarczająco często, by dostrzec zmiany nastroju, czyniąc zbędnym wyartykułowanie prośby o pomoc. Proszenie o pomoc jest trudne i krępujące dla każdego. Biorąc to pod uwagę, powinniśmy być czujni i pytać, czy możemy pomóc, kiedy wydaje nam się, że jest taka potrzeba. To kolejny powód, dla którego chłopcy potrzebują empatycznych przyjaciół i członków rodziny,

którzy zauważą konieczność pomocy i ruszą na odsiecz. Ważne jest też, by były wokół osoby będące w stanie dostrzec i docenić, gdy chłopiec zrobi coś dobrze, osiągnie zamierzone cele – by zasadnie go nagrodzić i budować w nim poczucie dumy. Wpływ mediów Amerykanie mają obsesję na punkcie ludzi, którzy mają obsesję na swoim punkcie. Jean Twenge i W. Keith Campbell, autorzy książki The Narcissism Epidemic[166]

Co oznacza bycie mężczyzną? I skąd faceci czerpią informacje na temat tego, co znaczy bycie męskim? Wielu mężczyzn, których o to pytaliśmy, odpowiadało, że czuli się najbardziej męscy, gdy byli szczerzy na temat tego, kim są, podejmowali decyzje z pewnością siebie i aktywnie podążali za własnymi marzeniami. Mężczyźni z natury lubią podejmowanie ryzyka i eksplorację, lubią panować nad sytuacją. Motywuje ich wiedza, że są potrzebni, chcą być przez rówieśników traktowani z szacunkiem, zwłaszcza przez innych mężczyzn. I znowu, ów szacunek opiera się zarówno na tym, kim są, jak i na tym, co robią. Uzasadniony szacunek musi jednak mieć swoje źródła w robieniu rzeczy prospołecznych, czyniących życie innych lepszym w taki czy inny sposób. Jego źródłem nie powinna być zdolność spicia innych kumpli do nieprzytomności czy zrobienie jakiegoś kretynizmu lepiej niż oni. Popularne filmy i programy telewizyjne niestety nie przedstawiają wielu możliwości będących alternatywą dla powszechnego obrazu faceta dupka. Jesteśmy mocno przekonani, że programy telewizyjne mogłyby lansować mężczyzn z trzycyfrowym ilorazem inteligencji. Chociaż fakt, że przytłaczająca większość męskich postaci to naładowane testosteronem przygłupy, agenci FBI, szaleni szefowie kuchni, wampiry, kobieciarze czy spaślaki z pięknymi żonami, nie jest wcale taki tajemniczy. Niedawne badanie przeprowadzone na University of Maryland pokazało, że ludzie nieszczęśliwi oglądają znacznie więcej telewizji[167]. To ma sens – telewizja jest medium biernym, daje możliwość ucieczki i jest prostym sposobem na oderwanie się od własnego życia. Zwłaszcza seriale oferują doskonałą rozrywkę. Kiedy patrzymy na opalonych osiłków chwytających się za łby jak dwa bojowniki syjamskie w zbyt małym akwarium, to od razu czujemy się lepiej we własnej skórze. Kłopoty także są pociągające. Jak napisał Lew Tołstoj w Annie Kareninie: „Wszystkie szczęśliwe rodziny podobne są do siebie, każda zaś nieszczęśliwa jest nieszczęśliwą po swojemu”[168]. Obejrzyj jeden program o ludziach szczęśliwych, a widziałeś wszystkie? Problem jednak w tym, że przy braku lepszych wzorów do naśladowania w prawdziwym życiu, chłopcy są zagubieni i nie wiedzą, co jest, a co nie jest akceptowalnym zachowaniem dla mężczyzny. Przemoc i seks, dwa tematy nadmiernie obecne w mediach i niewystarczająco obecne w codziennych rozmowach, stają się szczególnie niejasne. „To jest dla małych chłopców mocno niezrozumiałe. Wszędzie wokół widzą przemoc, w wiadomościach, w telewizji, w grach – a jednocześnie dostają przekaz, że fantazje, które od zawsze

towarzyszą chłopcom, są złe. Sądzę, że zagrożenie polega na daniu chłopcom, którzy miewają takie fantazje, poczucia, że coś jest z nimi nie tak”, mówi Jane Katch, przedszkolanka i autorka książki Far Away from the Tigers (Z dala od tygrysów)[169]. Warren Farrell rozwija to stanowisko, mówiąc, że wielu młodych chłopców nieświadomie uczy się, że seks jest gorszy i brudniejszy niż zabijanie, ponieważ rodzice pozwalają dzieciom oglądać westerny, w których ludzie się zabijają, ale wyłączają telewizor lub zmieniają kanał, jeśli tylko na ekranie pokaże się nagość czy seks. W wieku trzynastu czy czternastu lat dla chłopców staje się jasne, że chcą seksu bardziej niż dziewczyny – albo że dziewczyny, które inicjują zachowania seksualne, są niegodne zaufania – a więc czują, że to oni muszą wziąć na siebie rolę inicjatora. Jasne jest, że towarzyszy temu ogromny lęk przed odrzuceniem, będący potężnym czynnikiem hamującym motywację. Seks w telewizji i pornografia osłabiają strach przed odrzuceniem. Jeśli chłopak nie uważa się za najsprawniejszego, to sądzi, że dziewczyna, która mu się podoba, go odrzuci. Oglądanie telewizji i pornografii nie wymaga zaangażowania i ma zerowy odsetek odrzuceń. Dostarcza natychmiastowej gratyfikacji, która w pewnym stopniu może osłabić strach. Skutkiem ubocznym jest jednak obniżenie motywacji nabycia umiejętności koniecznych, by zauroczyć dziewczynę, co prowadzi do pogłębiania się dystansu między mężczyzną a jego ostatecznym celem[170]. Wadliwy system opieki społecznej Głównym federalnym programem pomocy społecznej w Stanach Zjednoczonych jest Tymczasowa Pomoc dla Rodzin Ubogich (Temporary Assistance for Needy Families, TANF). Prezydent Bill Clinton zapoczątkował go w 1997 roku po przegłosowaniu w roku 1996 Personal Responsibility and Work Opportunity Reconciliation Act (PRWORA), następcy działającego od 1935 roku programu Pomoc dla Rodzin z Dziećmi na Utrzymaniu (Aid to Families with Dependent Children, AFDC). TANF przekształcił model podziału kosztów, w którym wydatki rządu federalnego na stanową pomoc społeczną rosły wraz z zapotrzebowaniem, w dotacje rządowe – poszczególne stany otrzymywały określone fundusze i miały większą kontrolę nad programami pomocy i tym, jak jest ona rozdzielana. W 2013 roku ponad cztery miliony ludzi otrzymywały comiesięczną pomoc w ramach TANF czy Stanowego Programu Finansowego Wsparcia Potrzebującym (State Supplemental Program, SSP). Dane z Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej przedstawiają się następująco: dzieci – 3 091 888 (75%), dorośli – 1 007 243 (25%), rodziny (łącznie) – 1 751 351, rodziny bez rodziców – 760 293,

rodziny z jednym rodzicem – 908 443, rodziny z dwojgiem rodziców – 82 615[171]. Niedawno opublikowany raport Pew Research wskazał, że 18% dorosłych Amerykanów otrzymało wsparcie z Programu Pomocy Żywnościowej (Supplemental Nutrition Assistance Program, SNAP) lub bony żywnościowe w jakimś momencie swojego życia, a Demokraci dwukrotnie częściej korzystali z bonów żywnościowych niż Republikanie. Niezależnie od pochodzenia etnicznego kobiety otrzymywały bony dwukrotnie częściej niż mężczyźni (odpowiednio 23 i 12%), z kolei osoby czarnoskóre – o jedną trzecią częściej niż Latynosi i dwukrotnie częściej niż biali: 39% czarnych kobiet, 31% latynoskich kobiet, 21% czarnych mężczyzn, 19% białych kobiet, 14% latynoskich mężczyzn, 11% białych mężczyzn. Ludzie powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia najrzadziej przyznawali, że otrzymywali bony żywnościowe (8%), natomiast osoby z niższym wykształceniem – ukończoną szkołą średnią lub poniżej – trzykrotnie częściej niż osoby po szkole wyższej korzystały z tej formy pomocy[172]. W ciągu ostatnich dwudziestu lat ilość pieniędzy przekazywanych najuboższym rodzinom maleje, zamiast rosnąć. Mimo istotnego wzrostu kosztów utrzymania podstawowa pomoc jest dziś raczej niewielka, a wydatki na TANF i MOE (maintenance of effort – koszty utrzymania) zmniejszyły się z 70% na początku programu do 29% w roku 2011 – a dziewięć stanów wydaje mniej niż 15%. Center on Budget and Policy Priorities (CBPP) wskazuje, że niektóre stany przekierowały zasoby „ze wsparcia finansowego w stronę działań mających promować nowe miejsca pracy, ale te inwestycje ustabilizowały się niemal dziesięć lat temu. Stany wykorzystują coraz większą część funduszy TANF i MOE do wspierania innych usług stanowych, w tym działań na rzecz poprawy sytuacji dzieci. Stany przekierowały też znaczące fundusze dawniej wykorzystywane na pomoc rodzinom ubogim na inne cele”, jak „zasypywanie dziur budżetowych”[173]. Limit otrzymywania państwowej pomocy określono na pięć lat w ciągu życia jednostki. Wielu ludzi przekroczyło ten punkt narzucony przez TANF w trakcie trwania ostatniej recesji. Niezależnie od prywatnych opinii na temat tego, czy opieka społeczna promuje nieślubne dzieci, niszczy motywację do szukania i utrzymania pracy i nie oferuje właściwego wsparcia najbardziej potrzebującym, czy też nie, większość z nas zgodzi się, że obecny system w wielu obszarach jest niewydolny. Chodzi tu w szczególności o brak inwestycji w sferze publicznej edukacji, kształcenia i doskonalenia zawodowego oraz tworzenia miejsc pracy.

Wiele krajów desperacko potrzebuje takich programów, nie tylko Stany Zjednoczone. Obecny system zniechęca też samotne matki do budowania stabilnego gospodarstwa domowego z dwojgiem rodziców, niezależnie od tego, że część funduszy TANF/MOE przeznaczona jest na promowanie takiej struktury rodzinnej. Ankiety prowadzone przez Biuro Zastępcy Sekretarza do spraw Planowania i Ewaluacji (Office of the Assistant Secretary for Planning and Evaluation, ASPE), będące częścią amerykańskiego Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, pokazują, że zachęty dla kobiet z dziećmi korzystających z TANF, by zamieszkać wspólnie z mężczyzną czy wyjść za mąż, pozostają pod wpływem zasad programu TANF. Ów wpływ zależy od zasobów finansowych mężczyzny, z którym kobieta mogłaby się nieformalnie lub formalnie związać, oraz od jego relacji z dziećmi. Istotne zasady TANF wpływające na te zachęty wiążą się z uprawnieniami, strukturą podstawowych świadczeń, traktowaniem mieszanych rodzin, traktowaniem niespokrewnionych osób zamieszkujących wspólnie i zasadami pracy.

Kobietę wychodzącą za mąż lub utrzymującą gospodarstwo domowe z biologicznym ojcem dzieci może spotkać zmniejszenie lub utrata zasiłków: Naszym głównym odkryciem jest to, że jeśli mężczyzna ma zasoby finansowe, TANF jest najpoważniejszym hamulcem utworzenia i/lub utrzymywania rodziny biologicznej, najmniej zaś przeszkadza, jeśli wręcz nie zachęca, do tworzenia niezależnych konkubinatów. W rodzinie biologicznej, w której mężczyzna jest ojcem wszystkich dzieci, musi zostać on włączony do całości i jego zasoby są podliczane. W konkubinacie, w którym mężczyzna nie jest ojcem żadnego z dzieci, nie jest włączany do rozliczeń. Ponadto w większości stanów wkład finansowy niespokrewnionego mężczyzny zamieszkującego gospodarstwo domowe beneficjentów TANF i ich dzieci jest pomijany[174].

Choć poprzedni system AFDC pozwalał stanom przyznawać świadczenia w odniesieniu do postrzeganego „prowadzenia się” matki, „wykorzystywać zasady «porządnego domu» i «mężczyzn w domu» do dyskwalifikowania wielu samotnych matek Afroamerykanek”, o czym mówią Lucy A. Williams, profesorka prawa w Northeastern University, i Jean Hardisty, założycielka Political Research Associates[175], obecna struktura TANF de facto promuje w roli głowy rodziny każdego mężczyznę poza biologicznym ojcem dzieci. W Wielkiej Brytanii w 2014 roku niemal 11% populacji w wieku od szesnastu do sześćdziesięciu czterech lat było pozbawionych praw do zasiłków dla bezrobotnych[176]. Ten wysoki odsetek wiąże się z ogromną liczbą samotnych rodziców. W Wielkiej Brytanii jest więcej gospodarstw z samotnie wychowującym rodzicem niż w większości innych krajów europejskich (więcej jest ich jedynie w Estonii, Irlandii i na Łotwie). Pośród 1,8 miliona brytyjskich samotnych rodziców ponad jedna trzecia nie ma pracy lub jej szuka. Średnio takie gospodarstwa w Wielkiej Brytanii potrzebują ponaddwukrotnie większej pomocy ze strony państwa niż gospodarstwa z obojgiem rodziców[177], jest też dwa i pół raza bardziej prawdopodobne, że będą żyły w biedzie[178]. Centrum Sprawiedliwości Społecznej (Centre for Social Justice, CSJ) szacuje, że koszty „załamania rodziny” wynoszą przynajmniej 46 miliardów funtów rocznie, a więc więcej niż cały budżet ministerstwa obrony, z kolei rząd inwestuje rokrocznie jedynie 30 milionów funtów w przeciwdziałanie kryzysowi rodzin[179]. CSJ

zauważa też „kary”, na jakie napotykają dziś małżeństwa w systemie opieki społecznej: Istnieje również kilka istotnych obszarów, w których służby socjalne mogą nieodwracalnie hamować tworzenie się rodzin i nawet zachęcać do ich rozpadu. Ojcowie często czują się wykluczeni z usług, które w ogromnej mierze kierowane są do matek i dzieci, i które – w niektórych przypadkach – automatycznie podejrzewają mężczyzn o przemoc domową i wobec dzieci. Często pojawia się założenie, że rolą mężczyzny jest dostarczanie dóbr, ale już nie opieka i troska, oraz że pozytywne zaangażowanie ojca jest dodatkowym bonusem, nie zaś czymś obowiązkowym. Jest to dalej wzmacniane przez prawo, niewymagające podawania nazwiska ojca niebędącego mężem matki w akcie urodzenia dziecka. Wszelkie oszczędności wynikające ze wspólnego życia par korzystających z pomocy społecznej – czynsz i rachunki – są z nawiązką pochłaniane, a system podatkowy i pomocy społecznej nawet nie zachęca rodziców do wspólnego życia. Kiedy dwie osoby korzystające z mieszkań socjalnych chcą wspólnie zamieszkać, mają w perspektywie utratę jednego z lokali – wspólne zamieszkanie stanowi poważne ryzyko. I w końcu brytyjski system podatkowy w żaden sposób nie uznaje społecznych, ekonomicznych i zdrowotnych korzyści płynących z małżeństwa – najstabilniejszej formy rodziny – i tym samym odstaje od innych krajów Europy i szerszej grupy państw zrzeszonych w OECD[180].

Zasadniczo chodzi o to, że obecne systemy nie pomagają ludziom wyrwać się z biedy i często cały cykl powtarza się w kolejnych pokoleniach. Dzieci, które doświadczyły rozpadu rodziny, z mniejszym prawdopodobieństwem ukończą szkołę i uzyskają wyższe wykształcenie, z kolei osoba z niskim wykształceniem z większym prawdopodobieństwem będzie uzależniona od pomocy społecznej i rzadziej znajdzie i utrzyma pracę, co w efekcie może doprowadzić do długów i życia w biedzie. Rodzice nadopiekuńczy: „rodzice helikopterowi” Odwrotnością rodziców nieobecnych są „rodzice helikopterowi” – często o wysokim statusie socjoekonomicznym – którzy ociągają się z oddaniem kontroli nad środowiskiem swoich dzieci, by te mogły dorosnąć, wykształcić odporność i znaleźć własne rozwiązania swoich problemów. Lori Gottlieb, nowojorska psycholożka kliniczna, napisała w czasopiśmie The Atlantic o roli rodziców w kształtowaniu dziecięcego poczucia szczęścia: „Czy może być tak, że chroniąc nasze dzieci przez byciem nieszczęśliwymi w dzieciństwie, pozbawiamy je poczucia szczęścia w dorosłym życiu?” Pojawienie się „rodziców helikopterowych”, unoszących się nad i wokół dzieci w szkole, by mieć pewność, że postępują one właściwie, wspiera tę tezę. University of Vermont zatrudnił nawet „bramkarzy na rodziców”, pomagających trzymać takich rodzicieli na zdrową odległość[181]. Choć intencje są jak najlepsze, taktyka takich rodziców oparta na inwigilacji nie tylko niszczy dziecięcą niezależność, ale – podcinając skrzydła – uniemożliwia wylot z gniazda. Problem ten widać wyraźnie we współczesnych Chinach w postaci „siedzących matek”. Matki towarzyszą na uczelniach swoim ukochanym jedynakom, zwłaszcza chłopcom, którzy muszą stać się dumą rodziny i przejąć jej spuściznę. Wynajmują mieszkania blisko uczelni i bacznie śledzą wszelkie poczynania juniora. W niektórych przypadkach, gdy matki nie są w stanie mieszkać blisko, a ojcowie muszą pilnować biznesu, na scenę wkracza „siedząca babka”.

Poniesienie porażki jest nieodzowną i mocno niedocenianą częścią życia, ale wielu rodziców nie pozwala swoim synom nauczyć się, że porażka czasami w jakimś obszarze jest po prostu OK. Życie bez porażki jest życiem bez podejmowania ryzyka. Jest trwaniem przy tym, co znane, a nie przy tym, co najlepsze. Koszty takiego wyboru ponosi się w późniejszym życiu. Jeden z ankietowanych studentów college’u napisał: Pozwólcie mężczyznom ponosić porażki, gdy są młodzi. W ten sposób nie będzie to dla nich końcem świata, jeśli polegną, gdy będą starsi. Sądzę, że błędem, który popełnili moi rodzice, gdy byłem mały, było to, że zawsze ratowali mnie, gdy stanąłem na krawędzi porażki. Moim największym problemem, kiedy wyjechałem do college’u, było to, że nigdy nie nauczyłem się uczyć na własnych błędach. Widzę dookoła mężczyzn, ponoszących porażkę za porażką, ponieważ zdają się nie umieć wyciągnąć ze swoich błędów żadnych wniosków.

Inny trend wynikający z nadopiekuńczego rodzicielstwa to przekonanie, że okolica już nie jest miejscem bezpiecznym, co odstrasza dzieci od spontanicznych sportów i zabaw poza drużynami zarządzanymi i nadzorowanymi przez rodziców, pośrednio okradając młode osoby z możliwości ćwiczenia społecznych umiejętności organizatorskich oraz samodzielnego rozwiązywania konfliktów. Ludzie na ogół spędzają czas na łonie natury, by wzmocnić zdrowie fizyczne, psychiczne i duchowe, ale dzieci się tego nie uczą. Mentalność oparta na strachu przekazywana dzieciom przez rodziców sprawiła, że podchodzą neutralnie lub niechętnie do wychodzenia na dwór. W latach 2008–2012 młodzież w wieku od szesnastu do dziewiętnastu lat była grupą wiekową najrzadziej odwiedzającą lasy czy dzikie obszary – stanowiła zaledwie 3% wszystkich odwiedzających[182]. Mocno wierzymy, że nasza natura jest wzmacniana przez regularne kontakty z przyrodą, przez czucie się częścią środowiska zewnętrznego. Bycie w puszczy, na pustyni, w górach czy nad oceanem często wywołuje najwspanialsze emocje. Homoseksualni rodzice Choć wiadomo już, że rodzice wychowujący wspólnie dziecko, ale niebędący ze sobą w związku małżeńskim, nie są tak skuteczni jak rodzice żyjący w zgodnych związkach małżeńskich, temat rodziców homoseksualnych wciąż nie został w pełni zbadany. Czy dzieci potrzebują mamy i taty tworzących małżeństwo, by ich przyszłość nabrała najbardziej optymistycznych barw, czy rodzice tej samej płci pozostający ze sobą w związku bardzo przypominającym małżeństwo i towarzyszący dziecku od chwili jego narodzin mogą wychować je z równie dobrym skutkiem? W kilku stanach USA i kilku krajach na świecie małżeństwa homoseksualne są legalne, jednak wiele par homoseksualnych, które chciałyby zawrzeć małżeństwo, nie ma prawa tego uczynić. A to znaczy, że część dzieci rodziców homoseksualnych dorasta w formalnym małżeństwie, część zaś jest wychowywana przez rodziców, którzy teoretycznie tworzą jedynie konkubinat, ale niewykluczone, że dynamika rodziny jest analogiczna jak w związkach sformalizowanych.

Niewielka liczba badań skuteczności par homoseksualnych wychowujących dzieci jest niewystarczająca, a dostępne dziś dane są sprzeczne. Jedno z badań, ostro krytykowane, wykazało, że dzieci rodziców, którzy weszli w związki homoseksualne na późniejszych etapach życia dziecka, były bardziej skłonne do palenia marihuany i papierosów, częściej popadały w konflikt z prawem, częściej trafiały na terapię czy korzystały z doradztwa z powodu lęku i depresji, a także oglądały więcej telewizji niż dzieci w dobrze funkcjonujących rodzinach biologicznych[183]. W przeciwieństwie do tych danych inne badania, także mające pewne ograniczenia, wskazują, że dzieci rodziców homoseksualnych są równie szczęśliwe[184] i zdrowe[185], a ich rozwój seksualny i społeczny przebiega normalnie (choć nieco częściej doświadczają szykan i przemocy w szkole ze strony rówieśników[186]) w porównaniu z dziećmi rodziców biologicznych pozostających ze sobą w zgodnym związku małżeńskim. Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne jest zdania, że nie ma naukowych podstaw do założenia, że osoby homoseksualne nie nadają się na rodziców wyłącznie ze względu na swoją orientację seksualną[187]. Przypuszczamy, że w obliczu faktu, iż dobre męskie partie w wieku nadającym się do małżeństwa stają się towarem coraz bardziej deficytowym, będziemy świadkami wzrostu liczby kobiet żyjących w nieformalnych związkach alternatywnych i biseksualnych.

To nie młodzi mężczyźni nie radzą sobie ze szkołą. To system szkolny nie radzi sobie z nimi. Stany Zjednoczone wydają więcej pieniędzy na ucznia niż większość krajów uprzemysłowionych[188], ale dostają mniejszy zwrot z każdego zainwestowanego dolara. A ponieważ wiele szkół otrzymuje fundusze federalne i stanowe na podstawie wyników testów, nauczyciele uczą tak, by uzyskiwać dobre wyniki w testach, nie zaś by rozwijać u uczniów ciekawość czy zdolność krytycznego myślenia, ani też by uczyli się oni ogólnych zasad czy wartości. Z czasem taki trening skupiania się na zapamiętywaniu faktów może obniżyć poziom intelektualny także samych nauczycieli, a nie tylko ich znudzonych podopiecznych. „Jakość nauczycieli obniża się od dziesięcioleci, ale nikt nie chce o tym rozmawiać. Potrzebujemy skuteczniejszych metod przyciągania najbardziej obiecujących kandydatów do tego zawodu”, powiedział w 2000 roku Harold O. Levy, kanclerz New York City Public Schools[189]. Mamy mnóstwo fantastycznych nauczycieli, ale ogólnie rzecz biorąc, obecna kadra nauczycielska jest mniej inteligentna niż dawniej i wywodzi się z dolnych 33% rozkładu wyników SAT[190]. Iloraz inteligencji zdecydowanie nie jest jedynym czynnikiem decydującym o byciu dobrym nauczycielem, ale różnica wynikająca ze spotkania na swojej edukacyjnej drodze dobrego versus złego nauczyciela utrzymuje się przez całe życie. Uczniowie, którzy mieli dobrego nauczyciela w czwartej klasie, z mniejszym prawdopodobieństwem zostaną nastoletnimi rodzicami, częściej będą kontynuowali naukę w college’u i zarobią w życiu średnio o 50 tysięcy dolarów więcej[191]. W badaniu tym zapewne można było uwzględnić każdy inny rok nauczania i otrzymać równie dodatnie korelacje. Ponieważ jednak istnieje niewiele zachęt do bycia zaangażowanym nauczycielem (słabe wynagrodzenia, niski status), wraz z upływem lat wielu belfrów się zniechęca i nie wkłada już wysiłku w prowadzenie lekcji w sposób ciekawy czy odnoszący się do bieżących wydarzeń. Znaczne grono dzieci kończy zatem szkołę, otumanione kuciem na blachę, by uzyskać aprobatę ze strony nauczyciela i wyniki zadowalające szkołę. Spora część nauczania nie skupia się na problemach i ich rozwiązywaniu, nie ma też wyraźnych odniesień do wyzwań otaczającego świata, a naszym zdaniem właśnie na tym powinna się skupić edukacja. Co jeszcze nie działa w szkole? Zbyt wiele nudnej pracy domowej, stanowczo zbyt wielu przepracowanych lub nieobecnych rodziców, którzy nie wykazują zainteresowania postępami czy problemami szkolnymi swoich pociech, wykraczającego poza zapoznanie się z cenzurką. Zbyt wiele szkół wyeliminowało zajęcia wychowania fizycznego i czas przeznaczony na zabawę, co oznacza, że nie ma już ani czasu, ani miejsca na rozładowanie nagromadzonej energii, na socjalizację podczas przerw czy rozwój wyobraźni. Cięcia finansowe zrodziły konieczność prowadzenia zajęć z nauk ścisłych bez możliwości korzystania z laboratoriów, wykreślenia zajęć plastycznych i ograniczenia wycieczek do

muzeów. Ponieważ zaś zanikają wyzwania, przed jakimi dzieci stają w klasie, rośnie pokusa, by w trakcje lekcji pisać SMS-y czy surfować po internecie, odwracając całą uwagę od tego, co się dzieje w jej ramach. Trzydzieści lat temu w szkołach podstawowych były dwie duże przerwy w ciągu dnia. Dziś w wielu szkołach mamy tylko jedną taką przerwę, a w niektórych placówkach całkowicie zrezygnowano z czasu wolnego lub przeznaczonego na zabawę. Tak więc cała ta niespożyta energia, którą mają w sobie mali chłopcy, nie ma ujścia – poza klasą oczywiście. Starsi dyrektorzy szkół mówili nam, że czas na zabawę podczas dużej przerwy miał podstawowe znaczenie dla rozwoju więzi społecznych wśród dzieci – to wówczas nawiązywały się przyjaźnie, a różne grupy społeczne miały szansę wchodzić ze sobą w interakcje. Przedszkole przypomina dziś dawne pierwsze klasy. Ponieważ mózgi chłopców rozwijają się odmiennie od mózgów dziewcząt, nie są oni jeszcze gotowi na intensywne ćwiczenia z czytania, które są dziś prowadzone już w przedszkolach. Kiedy zmusza się chłopca do nauki, zanim jego mózg będzie na to gotowy, nieświadomie warunkuje się go na nielubienie danej czynności, a wczesne negatywne doświadczenia prowadzą do oporu i niechęci do uczenia się i ogólnie do szkoły jako takiej. Jak pokazuje badanie przeprowadzone na University of Michigan, od roku 1980 odsetek chłopców mówiących, że nie lubią szkoły, wzrósł o 71[192]. Owo nielubienie jest zarówno przyczyną, jak i skutkiem słabych wyników szkolnych. Oznacza to, że szkoły powinny uwzględnić różne style uczenia się i odmienne tempo nabywania wiedzy, a także zróżnicowanie wynikające z płci w danym wieku oraz ze specyfiki konkretnego przedmiotu. Edukacja typu „jeden rozmiar dla wszystkich” nie pasuje wszystkim i chłopcy częściej są tymi „niedopasowanymi” niż dziewczyny. Pewna nauczycielka tak to skomentowała w naszej ankiecie: Uczyłam w Stanach Zjednoczonych w prywatnych szkołach przez osiemnaście lat. W przytłaczającej większości nauczycielami były kobiety i moim zdaniem okoliczności uczenia się zdecydowanie bardziej pasowały do dziewcząt niż do chłopców, namawianych, żeby siedzieć cicho przez długi czas i „kolorować, nie wyjeżdżając poza linię” itp. Chłopcom także częściej aplikowano Ritalin i inne leki, prawdopodobnie po to, by dostosowali się do sfeminizowanego środowiska. Założenie, że płeć jest konstruktem społecznym – choć w dużej mierze prawdziwe – komplikowało jedynie próby zrozumienia złożoności bycia chłopcem w Ameryce.

Widzimy przemawiające za tym dowody: Stany Zjednoczone zajęły 36. miejsce w rankingu umiejętności matematycznych i 23. miejsce w rankingu umiejętności czytania w międzynarodowych testach porównawczych w roku 2012 (Polska wypadła znacznie lepiej, 14. miejsce w matematyce i 10. w czytaniu)[193]. W Finlandii, kraju, którego oceny są jednymi z najlepszych w Europie, dzieci nie rozpoczynają formalnej nauki przed siódmym rokiem życia[194], ale wiele uczą się w domu od swoich rodzin. Wczesna edukacja ma niemało zalet, kiedy bierze się pod uwagę indywidualne różnice związane z wiekiem, płcią i rodzajem nauczanego materiału. Już dwu- czy trzyletnie dzieci są w stanie opanować całkiem sporo umiejętności z zakresu matematyki, a nawet podstawowych zasad nauk ścisłych w systemie kształcenia metodą Montessori, kładącą nacisk na

rozwój czuciowy i dotykowy (ręczne manipulowanie przedmiotami przedstawiającymi różne rzeczy, jak liczby czy zdarzenia), co okazuje się skuteczną drogą do dziecięcego umysłu – zarówno chłopców, jak i dziewcząt. Powstaje pytanie: odkąd to czwórki stały się nowymi trójkami? Dzisiaj bycie „średnim” jest nieakceptowalne. Czyżby więc presja osiągnięć w pierwszej kolejności zniechęcała chłopców do podejmowania prób? Wielu chłopców wypowiadających się w naszej ankiecie odpowiedziało na to pytanie twierdząco. A konkretniej, 64% chłopców do lat dwunastu zgodziło się ze stwierdzeniem, że „presja osiągnięć wraz ze strachem przed porażką sprawia, że młodzi mężczyźni nie zadają sobie trudu, by w ogóle spróbować”. Pewna matka z Kolorado, wychowująca syna i córkę, napisała w naszej ankiecie: Jedną z najtrudniejszych rzeczy dla małych dzieci jest skupienie się. Kiedy zdolność dziecka do skupiania się osiągnie punkt krytyczny, zaczyna się ono wiercić, kołysać, turlać. Wszystko, byle tylko nie siedzieć spokojnie. One dosłownie oddalają się od aktywności wymagającej skupienia. Oddalają się mentalnie i fizycznie, i nie są już pełnym sercem przy zadaniu. Im ich mózgi są dojrzalsze, tym dłużej są w stanie spokojnie siedzieć i się skupiać. Gdy jestem z dzieckiem, które zaczyna się w sposób niekontrolowany huśtać, instynktownie wiem, że próby nauczenia go czegokolwiek nie mają sensu. Jeśli naciskałabym, przekraczając tę granicę, to osiągnęłabym dokładnie ten punkt, w którym dziecko zaczyna się odwracać od nauki. Jeśli naciskamy, zmuszając dzieci do przekraczania punktu ich możliwości skupienia się zbyt często, to będą one szukały wszystkiego, co odwróci ich uwagę, byle tylko uniknąć uczenia się. Gry wideo są wygodnym i kuszącym dystraktorem. Niestety także „otępiają” i społecznie izolują.

Punkty SAT są często traktowane jako trafny predyktor sukcesu w college’u[195]. Tymczasem wyniki SAT chłopców są najgorsze od czterdziestu lat! Biorąc pod uwagę, że testy zdaje coraz bardziej zróżnicowana grupa młodych ludzi, spadek wyników wydaje się niejako uzasadniony. Niemniej te słabe wyniki dotyczą chłopców wszystkich ras i wszystkich statusów socjoekonomicznych. Skąd ten spadek? Mimo iż administracja Obamy nie zostawia suchej nitki na planie No Child Left Behind (NCLB – „Żadne dziecko nie zostanie zapomniane”), wprowadzonym przez administrację Busha, regulacje te wciąż obowiązują, podczas gdy oceny wyników szkolnych oparte na testach się nie sprawdzają – niezależnie od tego, czy zgadzamy się z założeniem uczenia do testów. W 2012 roku w artykule wstępnym w San Francisco Chronicle czytamy:

Niestety sprawdziany w ramach NCLB nie przełożyły się na lepszy poziom nauczania. Badanie Rand Corp. opublikowane w zeszłym tygodniu wykazało, że szkoły poświęcają co prawda więcej uwagi grupom do tej pory zaniedbywanym, ale nauczanie koncentruje się na przygotowywaniu do testów, zamiast na uczeniu. Szkoły ograniczyły nauczanie przedmiotów, które nie są wprawdzie sprawdzane za pomocą testów, ale które są ważne w kształtowaniu obywateli, jak nauki społeczne[196].

Artykuł zatytułowany What’s the Problem with School? (Co jest nie tak ze szkołą?) podsumował tę sytuację następująco: „W chwili rozpoczęcia szkoły przeciętny chłopiec jest społecznie i werbalnie mniej dojrzały, ale bardziej aktywny fizycznie niż przeciętna dziewczyną”. Skoro chłopcy są aktywniejsi od dziewcząt, mają większe trudności, by spokojnie

siedzieć przez dłuższy czas. (Na marginesie warto odnotować, że sporo aktywnego czasu, który kiedyś dzieci miały w szkole, prawie zniknęło. Dzieci spędzają dziś na dworze o połowę mniej czasu niż w latach osiemdziesiątych, a niektóre szkoły całkowicie wyeliminowały „duże przerwy”. Ostatnimi laty 40 tysięcy szkół amerykańskich zrezygnowało z dużych przerw, jedynie 12% stanów wymaga, by szkoły podstawowe zapewniały czas wolny, a tylko 13,7% uczniów szkół podstawowych ma zajęcia wychowania fizycznego przynajmniej trzy razy w tygodniu[197].) Dziś dzieci uczą się czytać już w przedszkolu, a chłopcy, którzy mają słabsze umiejętności werbalne od dziewcząt, nie są rozwojowo przygotowani do zajęć z czytania tak jak ich koleżanki. „Zajęcia w szkole podstawowej opierają się w czterech piątych na języku, a dziewczynki są przeciętnie lepsze językowo od chłopców”. Chłopcy mają poczucie, że nie są dobrzy z pisania i czytania, a ten spostrzegany deficyt staje się częścią ich nowej, niekorzystnej tożsamości. Chłopcy uczą się najlepiej dzięki aktywnościom praktycznym, ale szkoły nie dostarczają wystarczających możliwości manipulowania rzeczywistymi przedmiotami. Co więcej, pamiętniki i opowiadania w pierwszej osobie – styl pisarski preferowany przez dziewczyny – są częściej czytane w ramach szkolnych zajęć niż komiksy i science fiction, czyli gatunki wybierane przez chłopców. Mniej niż jeden na dziewięciu nauczycieli jest mężczyzną[198]. Większość nauczycieli w szkołach podstawowych to kobiety, co nie dostarcza wzoru, że uczenie się jest dążeniem dla mężczyzn. (Dodajmy, że stwierdzenie to jest jeszcze bardziej prawdziwe dla szkół średnich)[199]. W rezultacie mężczyźni radzą sobie w zakresie wykształcenia gorzej, podczas gdy kobiety – coraz lepiej, co wymownie pokazuje wykres na rysunku 1.

Odsetek wszystkich dyplomów akademickich, kobiety versus mężczyźni, 1966–2019 Wykres obejmuje wszystkie dyplomy, licencjaty, tytuły magistra i doktora. RYSUNEK 1.

Źródło: U.S. Department of Education (2009). Za: http://warrenfarrell.net/PDFsdotcom/Mar.pdf.

Skupiony wysiłek drogą do sukcesu Kiedy uczniowie trafią do college’u, stają przed innym rodzajem wyzwań. Clifford Nass, wybitny profesor komunikacji na Uniwersytecie Stanforda, dostrzega konsekwencje wszechobecnej cyfryzacji życia: Wszędzie widzisz ludzi robiących sto rzeczy naraz. Grają w gry i czytają maile, udzielają się na Facebooku itd. W kampusie college’u większość dzieciaków robi dwie rzeczy naraz, a może nawet trzy. W zasadzie wszystkie osoby uprawiające wielozadaniowość są przekonane, że są w tym świetne. I jest dla nich wielkim odkryciem, że są w tym beznadziejne! Okazuje się, że wielozadaniowcy radzą sobie fatalnie w każdym aspekcie multitaskingu. Cały czas się rozpraszają. Ich pamięć ulega dezorganizacji. Nasze niedawne badania wskazują, że są gorsi w zakresie myślenia analitycznego. Martwimy się, że kreujemy ludzi, którzy nie są w stanie myśleć dobrze i jasno[200].

I dotyczy to najlepszych studentów w Ameryce – tych 1,5 tysiąca osób, które dostają się na Uniwersytet Stanforda każdego roku, wybrane z 30 tysięcy chętnych składających papiery. Jeśli oni nie są w stanie robić kilku rzeczy naraz, choć uważają, że to potrafią, to jakie szanse mają studenci mniej od nich utalentowani? Odpowiedź jest prosta – nie mają. Wszyscy zmuszamy nasze umysły do żonglerki. Równoczesne spoglądanie na kilka monitorów, na których mamy otwartych po kilka okien w przekonaniu, że jesteśmy wielozadaniowcami, oznacza, że odrzuciliśmy intelektualną tradycję wyizolowanej koncentracji, skupionej na jednym celu, a to de facto ogranicza zakres zapamiętywanych treści. Wraz z coraz krótszym czasem otwarcia bibliotek (w latach 2011–2012 aż 82% z nich skróciło godziny otwarcia, w latach 2012–2013

zrobiło to dodatkowe 65%[201]) tradycyjne miejsce skupienia i uczenia się bez zbędnego rozpraszania powoli odchodzi w zapomnienie. Innym czynnikiem leżącym u podstaw presji, która blokuje chłopców, może być brak porządnej etyki pracy – uczenie dzieci takiego podejścia dla wielu rodziców w krajach zachodnich nie jest już priorytetem. Uczniowie z Szanghaju zajęli pierwsze miejsca zarówno z matematyki, jak i z czytania podczas międzynarodowych testów. Pozostałe kraje Azji Wschodniej, jak Hongkong, Singapur, Japonia, Tajwan i Korea Południowa, były po Chinach następne w kolejności[202]. Chińscy uczniowie podchodzą do nauki niezwykle poważnie, przy czym zarówno rodzice, jak i szkoła pracują na to, by przygotować dzieci do odnoszenia sukcesów. Czasami przybiera to skrajne formy, jak w przypadku wspomnianych wcześniej „siedzących matek”. W Wietnamie, który zajął ósme miejsce z matematyki, połowa wszystkich rodziców jest w trakcie roku szkolnego w stałym kontakcie z nauczycielem swoich dzieci, by śledzić ich postępy[203]. Podejście „liczy się tylko praca” ma swoje ciemne strony, co pokazują przytaczane już japońskie statystyki dotyczące małżeństw bez seksu. W Chinach samobójstwa są główną przyczyną zgonów w grupie młodych ludzi w wieku od piętnastu do trzydziestu czterech lat[204] i wynikają przede wszystkim ze stresu, jakiego młodzi ludzie doświadczają w szkole, rosnących nierówności społecznych oraz trudności ze znalezieniem pracy po jej ukończeniu[205]. Nadmierne korzystanie z internetu i gier komputerowych udokumentowano także w Korei Południowej i w Chinach, gdzie prowadzi się setki programów terapeutycznych i specjalnych turnusów w placówkach zamkniętych, mających uregulować sen, dietę i aktywność fizyczną oraz uwolnić pacjentów (głównie młodych mężczyzn) od zachowań przymusowych[206]. Jest oczywiste, że rodzice i społeczeństwa muszą wykształcić zrównoważone podejście do promowania solidnej etyki pracy w szkole i w życiu zawodowym, jednak osadzonej w kontekście harmonijnego rozwoju dziecka. Nadmierny stres nakładany na dzieci, mające zaspokoić wygórowane ambicje rodziców, może mieć niszczące skutki. Z kolei postawa zbyt pobłażliwa, widoczna u wielu rodziców w Stanach Zjednoczonych, może prowadzić do działania poniżej własnych możliwości i niesprostania nie tylko wymaganiom szkoły, lecz także życia. Koniec szkoły – i co teraz? Dziś wszystkie głowy zwrócone są w stronę nauk ścisłych, technologii, inżynierii i matematyki (Science, Technology, Engineering and Mathematics, STEM), mających dać gwarancję zatrudnienia. College Board, organizacja zrzeszająca uczelnie w Stanach Zjednoczonych, niedawno pokazała otrzeźwiające statystyki: Światowe Forum Ekonomiczne plasuje Stany Zjednoczone na 48. miejscu w rankingu jakości edukacji matematycznej i w zakresie nauk ścisłych. Dane z National Science Foundation (NSF) wskazują, że tylko 11% amerykańskich studentów uzyskuje licencjat z nauk ścisłych lub tytuł inżyniera, podczas gdy w Chinach i Unii Europejskiej liczba studentów uzyskujących tytuły z nauk ścisłych i inżynierii jest niemal dwukrotnie wyższa. Dane NSF wskazują również, że USA zajmują 20. miejsce na 24 kraje uprzemysłowione w zakresie odsetka dwudziestoczterolatków, którzy uzyskali licencjat z nauk przyrodniczych lub inżynierii[207].

Ta sama teza została podkreślona w niedawnym raporcie Casey Research: W XXI wieku kapitał intelektualny jest tym, co będzie miało znaczenie na rynku pracy i co pomoże w rozwoju gospodarki danego kraju. Inwestycje w nauki biologiczne, informatykę, elektronikę, inżynierię i inne rosnące gałęzie zaawansowanych technologii były w ciągu ostatnich dziesięcioleci głównym czynnikiem różnicującym. Dziś o wiele więcej zawodów wymaga umiejętności technicznych, zatem aby pozostać konkurencyjne, kraje muszą inwestować w studia na kierunkach ścisłych. Wzrost gospodarczy wyhamował i bezrobocie gwałtownie wzrosło, czyniąc pracodawców znacznie wybredniejszymi odnośnie do kwalifikacji zatrudnianych pracowników. Mamy dziś ogromne nadwyżki magistrów nauk humanistycznych.

Badanie przeprowadzone na Georgetown University wymienia pięć kierunków studiów z najwyższą stopą bezrobocia (w badaniu kontrolowano ich popularność): psychologia kliniczna – 19,5%, rozmaite sztuki piękne – 16,2%, historia amerykańska – 15,1%, bibliotekoznawstwo – 15% i (ex aequo na piątym miejscu) technologie wojskowe i psychologia edukacyjna po – 10,9%. Odsetek bezrobotnych absolwentów kierunków ścisłych oscylował między 0 a 3: astrofizyka/astronomia – około 0%, inżynieria geologiczna i geofizyczna – 0%, nauki fizyczne – 2,5%; nauki o Ziemi – 3,2%, matematyka/informatyka – 3,5%. Tak na marginesie, jako psychologowie czujemy się tymi statystykami osobiście zmartwieni. Absolwenci kierunków ścisłych także zarabiają więcej. Lista dwudziestu najwyższych średnich wynagrodzeń w środkowym okresie kariery zawodowej nie obejmuje zawodów w zakresie nauk humanistycznych. Ukończenie kierunków humanistycznych daje absolwentom niewielkie perspektywy. Mimo to ich popularność wciąż rośnie. W roku szkolnym 2009/2010 na wyższe uczelnie w Stanach Zjednoczonych zgłosiło się 690 tysięcy obywateli innych krajów – najwięcej na świecie i o 26% więcej niż dziesięć lat wcześniej. Studenci zagraniczni stanowią 2,5% studentów otrzymujących licencjat, 10% studentów na studiach magisterskich i 33% kandydatów na studia doktoranckie, przy czym 18% studentów zagranicznych przyjmowanych jest na kierunki inżynierskie – co trzykrotnie przewyższa odsetek studentów amerykańskich[208]. Każdy z uczestników naszej ankiety, kto zakreślił: „Młodzi mężczyźni w Stanach Zjednoczonych nie będą tak innowacyjni i zdolni jak ich rówieśnicy w innych krajach pierwszego świata”, zapewne słusznie zauważył te trendy, tak jaskrawo widoczne w naszych czasach. Nie należy ich ignorować, jeśli nie chcemy narażać własnej przyszłości na niebezpieczeństwo. Edukacja seksualna versus „edukacja” przez pornografię

Powszechna dostępność pornografii w internecie w połączeniu z brakiem edukacji seksualnej oznacza, że wielu młodych chłopców nie wie, w co się pakuje. Będą później przeżywali trudne chwile z kobietami, ponieważ nie zdają sobie sprawy z tego, jak to wpływa na ich seksualność. Dla nich seks staje się doświadczeniem uprzedmiotowienia. Rozmawiałam z mężczyznami, którzy muszą fantazjować na temat swojej partnerki, gdy faktycznie z nią są, ponieważ nie mają dostępu do odczuć płynących z ich własnego ciała obcującego z innym ciałem. Celeste Hirschman, terapeutka zajmująca się seksem i relacjami[209]

Edukacja seksualna ma się do pornografii tak, jak rzeczywistość do fantazji. Istnieje swobodny dostęp do mnóstwa materiałów zawierających fantazję, dużo trudniej natomiast o rzetelne zasoby informacyjne na temat seksu dla młodzieży. Nie możemy ocenić pornografii jako czegoś z gruntu złego, ale kiedy młodzi chłopcy są na regularnej „diecie” złożonej z treści pornograficznych – oglądając je, zanim sami podejmą aktywność seksualną czy nawet zanim pocałują dziewczynę – należy się zastanowić, jak to wpływa na ich rozumienie normalnych czy po prostu rzeczywistych zachowań seksualnych. Niemal wszyscy ludzie są w stanie przypomnieć sobie pierwszą erotyczną scenę, jaką zobaczyli – takie fleszowe wspomnienie na zawsze pozostaje w naszej pamięci. Ogi Ogas i Sai Gaddam tak wyjaśniają ten trwały wpływ bodźców erotycznych: Wiele męskich seksualnych obsesji zdaje się powstawać po jednorazowej ekspozycji. (…) Niemal wszystkie utrzymujące się przez całe życie zainteresowania seksualne mężczyzn kształtują się w okresie dorastania. Klinicyści donoszą, że rzadko kiedy dorosły mężczyzna wykształca nowe seksualne upodobanie dotyczące jakiegoś obiektu wzrokowego. Jeśli męskie „oprogramowanie obsługujące pożądanie” działałoby wyłącznie na zasadzie warunkowania, to wiek nie powinien odgrywać istotnej roli. Ale okazuje się, że istnieje specjalne „okno” – czas, w którym kształtują się wzrokowe zainteresowania seksualne – co neuronaukowcy nazywają okresem krytycznym[210].

Wygląda na to, że zakłócenie okresu krytycznego prowadzi u mężczyzn do stanu nazwanego w jednym z włoskich badań „seksualną anoreksją”, czyli niechęcią do seksu pojawiającą się po obejrzeniu ogromnej ilości materiałów pornograficznych on-line. Wielu młodych mężczyzn uczestniczących w tym szeroko zakrojonym badaniu, obejmującym 28 tysięcy osób, rozpoczęło „nadmierną konsumpcję” pornograficznych stron internetowych już w wieku czternastu lat, przez co w wieku lat dwudziestu uodporniło się „nawet na najbrutalniejsze obrazy”[211]. Problem narasta, gdy seksualność chłopców rozwija się niezależnie od prawdziwych relacji seksualnych. Wraz z coraz słabszymi reakcjami na nawykowo oglądaną pornografię maleje libido, aż do momentu, w którym uzyskanie erekcji staje się niemal niemożliwe. Wielu mężczyzn w naszym badaniu twierdziło, że pornografia zniekształciła ich poglądy na zdrowe relacje seksualne i że „skrypt” pornograficzny zawsze czaił się gdzieś z tyłu głowy, kiedy byli z rzeczywistą dziewczyną. Natomiast wiele kobiet odrzuca te skrypty, zwłaszcza gdy mężczyźni próbują odgrywać podpatrzone na filmach pornograficznych sceny bez jakiegokolwiek omówienia tego z nimi. Oczywiście lepsza edukacja seksualna i rozmowy na temat tego, czego można oczekiwać od rzeczywistych relacji seksualnych, mogłyby zmienić ten stan rzeczy. Oto jak jeden z uczniów szkoły średniej opowiedział o tym w naszej ankiecie: Sądzę, że nasze społeczeństwo, godzące się na pokazywanie krwi, jatek i wyprutych flaków w telewizji, a jednocześnie rzygające na najdrobniejszy ślad sutka, zapewne z powodu wciąż żywych protestanckich zasad, powinno się bardziej oswoić i przestać wstydzić własnej seksualności, zwłaszcza że jest ona częstsza i przydatniejsza niż przywykanie do śmierci i wzajemnego patroszenia.

Jedenaście lat to średni wiek, w którym dzieciaki po raz pierwszy stykają się z pornografią[212]. Edukacja seksualna w amerykańskich szkołach zaczyna się mniej więcej w tym samym czasie i nauczana jest głównie w dwóch postaciach:

tylko abstynencja albo wszechstronnie. Podejście „tylko abstynencja” promuje powstrzymywanie się od seksu przedmałżeńskiego. Wszechstronna edukacja seksualna także promuje abstynencję, ale informuje również uczniów o korzyściach płynących z antykoncepcji i o tym, jak unikać chorób przenoszonych drogą płciową. Żadne z tych podejść nie omawia kwestii związanych z pornografią. Według opublikowanego w roku 2010 raportu Centrum Kontroli Chorób i Prewencji (CDC) niemal wszystkie amerykańskie nastolatki otrzymały formalną edukację seksualną przed ukończeniem osiemnastego roku życia, ale tylko około dwóch trzecich uczyło się o metodach kontroli narodzin[213]. Dziś nie mamy spójnego prawa ogólnokrajowego, które regulowałoby treści przekazywane podczas lekcji edukacji seksualnej. Niektóre stany dopuszczają, by decyzje w sprawie programu nauczania zapadały w poszczególnych okręgach szkolnych. Jedynie trzynaście stanów wymaga, by przekazywane treści były właściwe z medycznego punktu widzenia, a dziewiętnaście – informowania o prezerwatywach i antykoncepcji, podczas gdy trzydzieści siedem stanów domaga się przekazywania informacji o abstynencji[214]. Rząd Wielkiej Brytanii wymaga obecnie, by w szkołach podstawowych omawiano anatomię, okres dojrzewania i biologiczne aspekty rozmnażania płciowego, a także zastosowanie hormonów w celu kontrolowania i wzmacniania płodności, później zaś, w szkołach ponadpodstawowych, by dostarczono uczniom informacji na temat chorób przenoszonych drogą płciową oraz HIV/AIDS[215]. W ankiecie przeprowadzonej w roku 2007, w której wzięło udział ponad 22 tysiące młodych ludzi, 43% przyznało, że w szkole nie uczyło się o relacjach intymnych, a 40% opisało edukację seksualną jako „słabą” lub „bardzo słabą”. W podobnej ankiecie z 2013 roku ponad połowa ankietowanych powiedziała, że edukacja seksualna w szkole nie obejmowała tego, czego naprawdę chcieli się dowiedzieć. Bardziej zatrważające jest jednak to, że jedna czwarta uczniów szkół w Wielkiej Brytanii nie otrzymała żadnej formy edukacji seksualnej[216]. Nie powinno więc być zaskoczeniem, że ani podejście wszechstronne, ani promujące wyłącznie abstynencję nie jest szczególnie skuteczne w realizacji swoich zadań. Ludzie pobierają się później niż kiedykolwiek do tej pory. W Stanach Zjednoczonych średni wiek zawarcia małżeństwa to dwadzieścia osiem lat w wypadku mężczyzn i dwadzieścia sześć w wypadku kobiet[217]. W Wielkiej Brytanii średni wiek zawierania pierwszego małżeństwa to trzydzieści dwa lata dla mężczyzn i trzydzieści dla kobiet[218], podczas gdy 30% osób w wieku od szesnastu do dwudziestu czterech lat przyznaje, że rozpoczęło aktywność seksualną w wieku lat piętnastu lub wcześniej[219]. Spośród nastolatków deklarujących abstynencję aż 88% będzie uprawiało seks przedmałżeński, co robi w sumie 90% Amerykanów – a większość z nich jest fatalnie przygotowana do zmagań z fizycznymi i emocjonalnymi zawirowaniami życia seksualnego[220]. Wyraźnie widać, że w krajach, w których religia jest

mocno obecna w życiu politycznym, jak Stany Zjednoczone czy Polska, istnieje presja, by bagatelizować seks jako coś zarezerwowanego wyłącznie dla małżeństw i temat nie jest otwarcie omawiany w debacie publicznej. „Dzieci, które uczą się wyłącznie o abstynencji, uprawiają tyle samo seksu co inne – z tą różnicą, że rzadziej korzystają z prezerwatyw. Ograniczanie dostępności środków antykoncepcyjnych nie ogranicza aktywności seksualnej, a jedynie zwiększa liczbę niechcianych ciąż”, uważa Marty Klein, autor książki America’s War on Sex: The Attack on Law, Lust, and Liberty (Amerykańska wojna z seksem: atak na prawo, pożądanie i wolność). Pisze on, że „programy promujące abstynencję nie kształtują w znaczący sposób seksualnych zachowań nastolatków; one kształtują emocjonalny kontekst, w jakim do tych zachowań dochodzi. Młodzi ludzie rozumieją więc niewiele z tego, jak faktycznie działa seks, nie czują się z tym dobrze i rzadziej rozmawiają z rodzicami na temat swoich seksualnych uczuć czy doświadczeń”[221]. Wykazano, że młodzi ludzie otrzymujący wszechstronną edukację seksualną nie mają wcale większej liczby partnerów niż ci, którzy nie odebrali takiej edukacji. Programy uczące o ludzkiej seksualności wręcz opóźniają wiek inicjacji seksualnej, a kiedy ci młodzi ludzie już taką aktywność podejmą, częściej używają prezerwatyw, rzadziej zachodzą w niechciane ciąże i rzadziej zarażają się chorobami przenoszonymi drogą płciową[222]. W roku 2009 w Stanach Zjednoczonych osoby w wieku od piętnastu do dwudziestu czterech lat stanowiły około 25% populacji aktywnej seksualnie, odpowiadały natomiast za prawie połowę wszystkich nowych przypadków chorób przenoszonych drogą płciową[223]. W tym samym roku 410 tysięcy dziewcząt w wieku od piętnastu do dziewiętnastu lat urodziło dzieci – to wyższa liczba nastoletnich matek niż w niemal wszystkich innych krajach wysoko rozwiniętych. Średni odsetek urodzeń w grupie nastolatek między piętnastym a dziewiętnastym rokiem życia w roku 2012 wynosił 29,4 na 1000 kobiet. Porównajmy to z danymi z Rwandy (34), Indii (33), Turcji (31), Kazachstanu (30) i Wietnamu (29). Oto lista stanów USA, które według Centrum Kontroli Chorób i Prewencji (CDC) mają najwyższy odsetek nastoletnich ciąż: Nowy Meksyk (47,5) – najbardziej porównywalne z Peru (51), Jemenem (47), Portoryko (47), Barbadosem (48) i Indonezją (48), Oklahoma (47,3), Missisipi (46,1), Arkansas (45,7), Teksas (44,4). Stany z najniższym odsetkiem nastoletnich ciąż na tysiąc nastolatek w wieku od piętnastu do dziewiętnastu lat to:

New Hampshire (13,8) – najbardziej porównywalne z Australią (12), Węgrami (12), Polską (12), Portugalią (13) i Kanadą (14), Massachusetts (14,1), Connecticut (15,1), Vermont (16,3), New Jersey (16,7). Patrząc na wskaźniki nastoletnich ciąż z perspektywy pochodzenia etnicznego, wśród kobiet białych mamy średnio 27,4 urodzenia na tysiąc nastolatek, wśród kobiet czarnych 44, wśród Latynosek 46,3, wśród rdzennych Amerykanek i mieszkanek Alaski 34,9, natomiast wśród Azjatek i mieszkanek Wysp Pacyfiku średnia ta wynosi 9,7. Zmiany odsetka dla każdej z grup etnicznych od roku 2000 kształtują się następująco: białe nastolatki – spadek o 37% (z 43,2), Afroamerykanki – spadek o 43% (z 77,4), Latynoski – spadek o 47% (z 87,3), rdzenne Amerykanki i mieszkanki Alaski – spadek o 40% (z 58,3), Azjatki i mieszkanki Wysp Pacyfiku – spadek o 53% (z 20,5)[224]. Odsetek aborcji wykonywanych u amerykańskich nastolatek w roku 2008 wynosił: 22 u nastolatek białych, 65 u nastolatek czarnych i 19 u Latynosek. Szacuje się, że 84% kobiet, które usunęły ciążę w roku 2008, było niezamężnych. Liczba zabiegów usuwania ciąży spada rokrocznie od 1990 roku[225]. W Wielkiej Brytanii odnotowano nieco niższy odsetek ciąż na tysiąc kobiet w wieku od piętnastu do dziewiętnastu lat (44,2), z czego niemal połowa (49%) kończy się aborcją, co daje Wielkiej Brytanii odsetek urodzeń w grupie nastolatków na poziomie 27,9 na tysiąc kobiet[226]. Jest to najwyższy odsetek w Europie Zachodniej[227]. Mimo ogólnego trendu wskazującego na spadek urodzeń wśród nastolatek, około pięciu na sześć nastoletnich matek w Stanach Zjednoczonych jest niezamężnych, natomiast w roku 1960 niezamężna była tylko mniej więcej jedna na sześć nastoletnich mam[228]. W Wielkiej Brytanii 57% poczęć zachodziło poza małżeństwem czy związkiem partnerskim[229]. Według Centrum Kontroli Chorób i Prewencji (CDC) każdego roku „rodzenie dzieci przez dzieci kosztuje Stany Zjednoczone około 6 miliardów dolarów w formie utraconych podatków i niemal 3 miliardy w wydatkach publicznych”[230]. Bezpośrednie koszty medyczne chorób przenoszonych drogą płciową wśród osób w wieku od piętnastu do dwudziestu pięciu lat szacuje się na dodatkowe 6,5 miliarda dolarów rocznie[231]. Z kolei całe finansowanie związane z edukacją seksualną – wliczając w to programy zachęcające do abstynencji, uczenie o antykoncepcji, chorobach przenoszonych drogą płciową oraz HIV/AIDS, a także centra planowania rodziny – wynosi rocznie 874 miliony dolarów[232]. Wielka Brytania wydaje około 125 milionów funtów rocznie jedynie na zasiłki dla nastoletnich matek (kwota nie uwzględnia innych kosztów, jak dodatki mieszkaniowe czy lokalne podatki)[233]. Jeśli nie było to oczywiste już wcześniej, to te liczby powinny jasno i wyraźnie pokazać, że warto uczynić te programy skuteczniejszymi.

Uczniowie też chcą lepszej edukacji seksualnej, ale mają niewielki wpływ na to, jakie informacje są im przekazywane przez szkoły. W obliczu niewielkich publicznych zasobów i braku wsparcia ze strony rodziców to internet stał się głównym miejscem zadawania nurtujących pytań i zaspokajania ciekawości. A pornografia, która jest tak łatwo dostępna, pełni dziś funkcję zarówno seksualnego edukatora, jak i bezpiecznej przystani dla wyłaniających się potrzeb seksualnych. Czynnikiem, który to wszystko komplikuje, jest zdradliwe wdzieranie się różnych perspektyw postrzegania czasu w decyzje dotyczące seksu ​– szczególnie dotyczy to postawy teraźniejszej hedonistycznej, tak typowej dla wielu współczesnych nastolatków. Młodzi ludzie często kierują się impulsem, nie zastanawiając się nad przyszłymi konsekwencjami – działają, zanim pomyślą. A są ciekawi, co jest całkowicie naturalne. Młodzi ludzie tak czy inaczej zdobędą wiedzę o seksie, a nowoczesne technologie są i będą częścią naszego życia. Stawia to przed rodzicami ważne pytanie: Czy będziesz uświadamiać swoje dziecko w kwestiach seksu, czy wolisz, by w uznaniu twojej porażki rolę tę przejęły pornografia i inne popularne media, stając się dla twojego dziecka podstawowym źródłem wiedzy? Mówienie „nie rób tego” lub „uważaj” nie jest edukacją. Choć prezerwatywy zawodzą rzadziej niż śluby czystości, dzieci potrzebują dorosłych, z którymi mogłyby porozmawiać, potrzebują też więcej łatwo dostępnych źródeł, do których mogłyby się zwracać z problemami i pytaniami. Nasze przesłanie jest jasne – wszyscy rodzice powinni rozpocząć delikatne rozmowy o seksie ze swoimi dziećmi nie później, niż kiedy skończą one dziesięć, jedenaście lat.

Czy młodzi mężczyźni są mniej płodni niż ich ojcowie lub dziadkowie? Współczesne badania wskazują, że tak właśnie jest. Richard Sharpe, specjalista od męskiego zdrowia reprodukcyjnego na University of Edinburgh, odkrył na podstawie serii synchronicznych badań, że jeden na pięciu mężczyzn w Europie Północnej ma w ejakulacie tak małą liczbę plemników, że może to mieć negatywny wpływ na jego płodność. Skąd taka drastyczna zmiana w tak krótkim czasie? Obserwacje Sharpe’a, przedstawione w The Wall Street Journal, były przedmiotem dyskusji wraz z badaniami australijskimi, wskazującymi, że mała liczba plemników koreluje z paleniem marihuany przez mężczyznę, paleniem papierosów przez matkę w okresie ciąży, niską wagą urodzeniową, a także z nadwagą lub niedowagą w dzieciństwie[234]. Pewne wybory dotyczące stylu życia, jak picie alkoholu czy palenie papierosów, używanie narkotyków (w tym sterydów anabolicznych i kokainy), stres, otyłość i wielogodzinne korzystanie z komputerów czy monitorów także mogą się przyczyniać do niedawno odkrytej niższej liczby plemników[235]. Wszystkie te czynniki są ważne, ale każdy z nich jest jedynie kawałkiem układanki, którą próbujemy ułożyć. Mamy także inne elementy, niepodlegające kontroli jednostki. Ostatnimi laty wiele uwagi poświęcono wszechobecnym w naszym otoczeniu i niszczącym chemikaliom – substancjom zaburzającym gospodarkę hormonalną. Układ hormonalny, inaczej endokrynny, reguluje wszystkie procesy biologiczne w ciele od chwili poczęcia aż do śmierci, w tym rozwój mózgu i układu nerwowego, wzrost i działanie układu rozrodczego, przemianę materii i stężenie cukru we krwi. Układ ten obejmuje gruczoły (u kobiet m.in. jajniki, u mężczyzn jądra, oraz przysadkę, tarczycę i nadnercza), hormony, które są wytwarzane przez gruczoły i uwalniane do krwiobiegu, oraz receptory na narządach i tkankach całego ciała, które rozpoznają hormony i odpowiednio reagują. Hormony są chemicznymi substancjami przekaźnikowymi łączącymi się z receptorami. Hormon, trafiając na właściwy receptor, przekazuje typową dla siebie instrukcję. Niektóre substancje zaburzające gospodarkę hormonalną naśladują naturalne hormony, co wprowadza organizm w błąd, skutkując nadmierną lub niewystarczającą produkcją określonych hormonów (np. hormonu wzrostu, estrogenu, androgenów, insuliny czy hormonów tarczycy), i wytrąca go z naturalnej równowagi[236]. Według Narodowego Instytutu Nauk o Zdrowiu i Ochronie Środowiska (National Institute of Environmental Health Sciences, NIEHS) substancje zaburzające gospodarkę hormonalną to chemikalia występujące w różnorodnych produktach naturalnych oraz wytworzonych przez człowieka, m.in. w lekach, jedzeniu, metalowych puszkach na konserwy, plastikowych butelkach na napoje, detergentach, kosmetykach, zabawkach, pestycydach i substancjach zmniejszających palność – w postaci polibromowanych dibenzoeterów (polybrominated diphenyl ethers, PBDE) – często wykorzystywanych w starszych meblach, dywanach, siedzeniach samochodowych i materacach. Produkty te

mogą zawierać dioksyny i składniki dioksynopodobne, polichlorowane bifenyle, DDT i inne pestycydy albo plastyfikatory, jak ftalany i bisfenol A (BPA), które w stężeniach, które muszą dopiero zostać ustalone, „mogą zakłócać układ hormonalny organizmu i skutkować niekorzystnymi zmianami rozwojowymi, reprodukcyjnymi, neurologicznymi i immunologicznymi zarówno u ludzi, jak i zwierząt”[237]. Już w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku naukowcy zauważyli, że pestycyd DDT mógł hamować rozwój płciowy kogutów, prowadząc do „kastracji chemicznej” i innych osobliwości w obrębie układu rozrodczego. Dowody na to przytoczyli Theo Colborn, Dianne Dumanoski i John Myers, autorzy książki Our Stolen Future: Are We Threatening Our Fertility, Intelligence, and Survival? – A Scientific Detective Story (Nasza skradziona przyszłość: Czy zagrażamy naszej płodności, inteligencji i przeżyciu? – Naukowa powieść detektywistyczna). Od tamtej pory w Ameryce Północnej i Europie pojawiało się coraz więcej przykładów: ptaki, wydry, aligatory i ryby wykazywały wyraźne nieprawidłowości hormonalne i reprodukcyjne w związku z narażeniem na działanie PCB – polichlorowanych bifenyli, substancji chemicznych stosowanych do izolowania urządzeń elektrycznych – oraz innych syntetycznych chemikaliów[238]. W roku 2002 w magazynie New Scientist ukazał się artykuł, w którym Julie Wakefield opisuje, jak w latach osiemdziesiątych XX wieku Mike Howell, biolog z Samford University w Alabamie, zaobserwował, że zamieszkujące rzeki Florydy samice gambuzji pospolitej wykształcają takie same powiększone płetwy odbytowe, jakimi posługują się samce tego gatunku w okresie godowym. Idąc tym tropem, odkrył, że ryby mieszkały w rzece poniżej fabryki papieru. Rok przed artykułem Wakefield, Howell i jego zespół analizowali próbki wody zanieczyszczonej przez inną papiernię. Znaleziono ślady androgenów, zwłaszcza androstendionu, prekursora testosteronu i sterydu anabolicznego popularnego wśród kulturystów. W tym konkretnym przypadku sterole z pulpy drzewnej produkowanej przez papiernię zareagowały z bakteriami żyjącymi w wodzie, co doprowadziło do powstania androstendionu. Zaobserwowane zjawisko sprawiło, że zespół Howella zaczął się zastanawiać, czy podobne procesy biologiczne uwalniały więcej androgenów do środowiska. Wakefield poszła o krok dalej, stwierdzając: „Nie tylko androgeny powinny nas martwić. Powodem do troski są też antyandrogeny, substancje blokujące działanie normalnych męskich hormonów. Antyandrogeny mogą działać na wiele sposobów: zatrzymując wydzielanie testosteronu, blokując jego zdolność sygnalizowania komórkom, by włączały określone geny, albo nawet bezpośrednio niwecząc aktywność genów, które w normalnych okolicznościach uaktywniane są przez testosteron. To niepokojące, ponieważ testosteron jest kluczowy dla normalnego rozwoju męskich narządów rozrodczych”[239]. Największą niewiadomą jest skumulowany efekt substancji zaburzających gospodarkę hormonalną. Michael Skinner, szef laboratorium badawczego w Washington State University, rzucił nieco światła na to, jak biologiczne

instrukcje są przekazywane kolejnym pokoleniom, przeprowadzając w 2005 roku eksperyment z ciężarnymi szczurami, który miał zbadać, czy narażanie szczurzyc na działanie środka grzybobójczego wpłynie na płeć płodów. I choć u potomstwa stwierdzono mniejszą liczbę plemników i obniżoną płodność, nie wykazano wpływu tego środka na różnicowanie płci. Później jeden z badaczy omyłkowo rozmnożył wnuki szczurzyc poddawanych działaniu fungicydów, tworząc czwarte pokolenie zwierząt. Skinner zasugerował, że także można poddać je analizom. Wyniki były zadziwiające. Trzecie pokolenie samców urodzonych po tym, jak ciężarne samice narażono na działanie fungicydów, miało mniejszą liczbę plemników, podobnie jak ich dziadkowie, ale badacze odkryli coś jeszcze. Narażenie ciężarnej szczurzycy-prababci na toksyny „zmieniło wzorzec prostych molekuł, nazywanych grupami metylowymi, które przyłączają się do DNA w komórkach macierzystych linii germinalnej płodu, później stających się komórką jajową lub plemnikiem”, donosi Jeneen Interlandi w Smithsonian Magazine. „Jak rzepy czepiające się swetra, te grupy metylowe zakłócały działanie DNA i pojawiały się w każdym kolejnym pokoleniu, czyniąc je podatnym na tę samą chorobę”. Skinner założył, że w przyszłości diagnostyka medyczna może obejmować testy przesiewowe badające wzorce metylacji, mogące wskazywać na narażenie wcześniejszych pokoleń na działanie substancji chemicznych mających negatywny wpływ na zdrowie dzisiejszego pacjenta. Amerykańska Agencja do spraw Ochrony Środowiska (United States Environmental Protection Agency, EPA) skrytykowała jego badanie jako bez znaczenia dla oceny ryzyka związanego z konkretną substancją chemiczną ze względu na przesadne dawki użytych chemikaliów, niemniej praca ta prowokuje do myślenia. Bez wątpienia przyszłe badania pomogą rozwikłać tajemnice takiej genetycznej spuścizny[240]. Podsumowując, potencjalne krótko- i długofalowe skutki wszechobecnych, prawdopodobnie wykazujących zdolność do bioakumulacji toksycznych substancji chemicznych umieszczonych w naszym środowisku wymagają dalszych badań przez niezależne grupy naukowców. Jest zrozumiałe, że niejednoznaczne wyniki wielu badań w połączeniu z narastającą liczbą przypadków chorób przewlekłych i śmiertelnych wywołują niepokój. Na przykład na całym świecie odsetek zachorowań na raka jąder jest dziś dwukrotnie wyższy niż w latach sześćdziesiątych XX wieku[241], a przypadki spodziectwa, wady wrodzonej polegającej na nieprawidłowym rozwoju penisa i lokalizacji ujścia cewki moczowej w niewłaściwym miejscu na trzonie prącia, także stały się częstsze. W Danii odsetek zachorowań na raka jąder potroił się od lat czterdziestych do osiemdziesiątych XX wieku[242]. Duński badacz Niels Skakkebaek wraz ze swoim zespołem odkrył, że wiele problemów reprodukcyjnych – jak rak jąder, nieprawidłowo ukształtowane narządy płciowe i niska liczba plemników – narasta równocześnie. Jego zdaniem ich przyczyną jest niewłaściwy rozwój jąder, co nazywa zespołem dysgenezji jąder (TDS). Skakkebaek jest przekonany, że rozwój jąder może zostać zakłócony w łonie matki. Jeśli substancje zaburzające

gospodarkę hormonalną hamują naturalny proces przekształcania się komórek w plemniki, to może to predysponować osobę do bezpłodności i raka na późniejszym etapie życia[243]. Badania wykazały, że kobiety w ciąży i noworodki są wyjątkowo wrażliwe na skutki działania takich substancji chemicznych, ponieważ właśnie wtedy rozpoczyna się proces kształtowania narządów i układu nerwowego[244]. Mehran Alaee, badacz z Environment Canada, podaje, że poziomy PBDE w Ameryce Północnej podwajają się co dwa do pięciu lat. Stężenie PBDE, stwierdzane dziś w mleku amerykańskich i kanadyjskich matek, jest czterdziestokrotnie wyższe niż w mleku Szwedek[245]. Bruce Lanphear i naukowcy z Simon Fraser University wykazali, że u niemowląt kobiet narażonych na duże stężenia PBDE na początku ciąży iloraz inteligencji spadał w sposób porównywalny do szkodliwych skutków narażenia na działanie ołowiu w środowisku[246]. Obecna pandemia otyłości dokłada się do opisanych problemów, ponieważ im więcej tłuszczu w organizmie, tym większa możliwość magazynowania toksyn. Zdaniem Julie Wakefield gros tych substancji nie jest z ciała wydalane, ale magazynowane w tkankach. „Większość z nas nosi ze sobą setki różnorodnych sztucznych substancji chemicznych w tkankach, głównie w tkance tłuszczowej. Sprawa zaczyna być poważna, kiedy tłuszcz jest spalany i uwalnia nagromadzone chemikalia do krwiobiegu. Nikt nie wie, jak te substancje w takim koktajlu będą ze sobą reagowały i jak to zwiększy lub zmniejszy ich całkowity wpływ na nasze zdrowie”[247].

Technologia stawia nas przed koniecznością potwierdzenia naszych ludzkich wartości, co przede wszystkim oznacza, że musimy je poznać. A to nie jest takie proste. Technologia nie jest dobra albo zła, jest potężna i skomplikowana. Wykorzystajmy jej możliwości. Dowiedzmy się, co potrafi. Ale także pytajmy: „Co ona z nami robi?” Powoli, bardzo powoli odnajdziemy równowagę, ale sądzę, że to trochę potrwa. Sherry Turkle[248], profesorka socjologii na MIT

„Oczarowanie” było słowem, którego J.R.R. Tolkien, autor Władcy pierścieni, używał do określenia całkowitego zanurzenia ludzi w świecie wtórnym. Twierdził, że im bardziej „myślisz, że jesteś ciałem w świecie wtórnym, tym bardziej owo doświadczenie będzie przypominało sen, ale jesteś w śnie tkanym przez inny umysł, a wiedza o tym zatrważającym fakcie może wymykać się twoim możliwościom pojmowania”[249]. Tolkien dostrzegł możliwość zagubienia się w bajkach i opowieściach. Jeżeli uwzględnimy, o ile łatwiej dać się złapać w wirtualny świat opowiadany za pomocą bodźców wzrokowych niż jedynie spisany czy opowiedziany, to przesłanie Tolkiena naprawdę budzi grozę. Struktura języka i wolne tempo czytania utrudniają zatracenie się w taki sposób, jaki umożliwia ukryty i intuicyjny świat gier on-line. W książkach nie ma systemu nagród, poza ostateczną satysfakcją z rozwiązania zagadki czy zrozumienia znaczenia paraboli. Inaczej niż w grach wideo, w książkach nie ma wyłączności, statusu czy nagród za przeczytanie każdej kolejnej strony, i inaczej niż w wypadku pornografii, lektura nie kończy się orgazmem. Gdy zanurzamy się w stymulującym środowisku wizualnym, gdzie mnóstwo informacji wymaga natychmiastowej uwagi, nasza pamięć operacyjna i mózg są nadmiernie obciążone i niewiele materiału trafia do pamięci długotrwałej. Duże obciążenie poznawcze wzmacnia skłonność do rozpraszania się i utrudnia umysłowi rozróżnianie między danymi istotnymi i tymi bez znaczenia. Umysł grzęźnie w plątaninie nieustannie wyskakujących okienek, reklam i hiperlinków, poświęcając więcej mocy obliczeniowej na ocenę, czy w nie kliknąć, czy nie, mniej uwagi zaś jest kierowane na zrozumienie, czy treść jest ważna, czy nic nieznacząca. Oglądanie pornografii zakłóca także pamięć operacyjną mężczyzn – tym bardziej, im wyższy jest poziom ich pobudzenia (i potrzeba masturbacji) [250], co może wyjaśniać, dlaczego tak wielu z nich zapomina o zajęciach czy spotkaniach po długotrwałym oglądaniu treści pornograficznych. Książki i filmy są w stanie przenieść umysł czytelnika do innego świata, ale nie zapewniają takiego samego poziomu satysfakcji czy poczucia osiągniętego sukcesu, jakiego można doznać, odgrywając role w światach wirtualnych. W pornografii młodzi mężczyźni poznają, jak to jest być szejkiem dysponującym własnym wirtualnym haremem, w grach natomiast stają się bohaterami i antybohaterami bez okoliczności czy trwałości doświadczeń prawdziwego życia, bez ryzyka, że włos im spadnie z głowy. Nic zatem dziwnego, że wielu mężczyzn uważa ekscytujące światy pornografii on-line i gier wideo za znacznie bardziej pociągające niż cokolwiek, co może im się przytrafić w szarości codziennego, zwykłego życia.

Gry wideo dostarczają wirtualnych nagród w regularnych odstępach czasu, często po tym, kiedy osiągnięty zostanie określony poziom lub nabyta zostanie kolejna umiejętność. Taki schemat wzmacniania idealnie pasuje do tego rodzaju warunkowania sprawczego, jakim posługiwał się psycholog Burrhus F. Skinner, żeby motywować gołębie do nieprzerwanego naciskania dźwigni w zamian za dodatkową porcję pokarmu w swojej specjalnie skonstruowanej „skrzynce Skinnera”. Zachowania, które są pozytywnie wzmacniane, mają skłonność do ponownego pojawiania się i powtarzania, zwłaszcza jeśli wzmocnienie pojawia się nieregularnie, a w grach wideo, jeśli włożymy określony wysiłek i umiejętności, nagroda jest gwarantowana. Niektóre gry są tak zaprojektowane, by nagradzać sporadycznie na drodze do celu. Nagradzanie zachowania tylko od czasu do czasu jest bardzo skutecznym sposobem podtrzymywania zaangażowania. Także okazjonalna kara – na przykład zabranie broni, którą trudno zdobyć – jest dobrym sposobem kontrolowania zachowań gracza i motywowania go do poprawy umiejętności, by nie popełniał tych samych błędów. Maressa Orzack, psycholożka kliniczna współpracująca ze Skinnerem, ustaliła, że proces kształtowania postaci i systemy nagród w grach wideo są elementami warunkowania sprawczego celowo wprowadzonymi do gier przez ich wyrafinowanych twórców[251]. Neils Clark i P. Shavaun Scott, autorzy książki Game Addiction: The Experience and the Effects (Uzależnienie od gier: doświadczenie i skutki), twierdzą, że problem tkwi w tym, iż „osoba, która początkowo motywowana jest wewnętrzną potrzebą osiągnięć, może uzależnić się od nagród zewnętrznych i stracić początkową motywację wewnętrzną, by coś w życiu osiągnąć”[252]. Obserwowane zjawisko pogłębia dodatkowo fakt, że źródła stymulacji, a w rezultacie ten typ warunkowania, są dziś wszechobecne. Internet, telewizja, gry wideo i pornografia są dostępne dwadzieścia cztery godziny na dobę na różnorodnych urządzeniach (komputery stacjonarne, laptopy, telefony, telewizory, iPady itd.). Jednym z powodów, dla których chłopcy wpadają w tę uwodzicielską pułapkę częściej niż dziewczyny, jest wmawianie chłopcom, iż ich wewnętrzne światy – pełne seksu i agresji – są nieakceptowalne i przerażające, dlatego nie znajdują oni innego ujścia dla swoich naturalnych impulsów. Wszystko to składa się na ogólny spadek motywacji do uczestniczenia w zdarzeniach realnego świata i złożonych relacjach społecznych. Jeden z nastolatków, z którym rozmawialiśmy, powiedział nam: Kiedy mamy do dyspozycji natychmiastową gratyfikację w pornografii i grach wideo, inne cele, jak kobiety, aktywność fizyczna czy szkoła, po prostu stają się o wiele mniej kuszące. Młodzi mężczyźni naciskają przycisk „play” i w rezultacie nie muszą wychodzić poza ekran telewizora czy komputera, by mieć dostęp do niekończącej się rozrywki. Różnorodność stymulacji dostarczanej przez te dwie aktywności sprawia, że pragnienie podążania za wspomnianymi wcześniej celami jest naprawdę niewielkie (powinienem dodać, że pragnienie to jest jeszcze bardziej ograniczane przez marihuanę i inne narkotyki).

Gabe Deem, wychodzący z uzależnienia od pornografii rzecznik i doradca młodzieży w Teksasie, powtórzył podobny pogląd: Zawsze uważałem, że gry wideo i pornografia są niesamowite. Poza przyjemnością, jakiej mi dostarczały, gry wideo zaspokajały również moją potrzebę rywalizacji i wewnętrzną motywację do doskonalenia się i robienia rzeczy jak facet. Zamiast pragnienia, by dostać dobrą pracę, stać się głową rodziny i uczestniczyć w życiu społeczności, chciałem poprawić swoją pozycję w rankingu on-line, zarządzać własnym zespołem graczy i spędzać cały dzień, gadając z gośćmi, których nigdy nie spotkałem. Poza przyjemnością, jakiej dostarcza pornografia… cóż… oglądałem pornografię wyłącznie ze względu na przyjemność, jaką mi dawała. Nigdy nie sięgałem po pornografię czy gry w związku z problemami, które pojawiały się w moim życiu, ale robiłem to, ponieważ miałem taką możliwość i ponieważ sprawiało mi to przyjemność. Nie miałem bladego pojęcia, że mogą mieć na mnie potencjalnie niekorzystny fizjologiczny wpływ. W okresie dorastania niemal bezustannie miałem dziewczynę i nie miałem żadnych traumatycznych doświadczeń z dzieciństwa, nigdy nie doświadczyłem przemocy, w mojej rodzinie nie występowały uzależnienia. Byłem kimś, kogo niektórzy nazywają „współczesnym uzależnionym”, kto po prostu ma nielimitowany dostęp do ponadnormalnej stymulacji i przez lata przewlekłej nadmiernej konsumpcji staje się uzależniony i odrętwiały. Nie byłem „klasycznym uzależnionym”, który sięgnął po zachowania czy substancje w celu uśmierzenia „bólu towarzyszącego życiu”. Ja sięgnąłem po zachowania i substancje, by „doświadczyć przyjemności towarzyszącej życiu”. Często słyszę krążący mit, że od pornografii uzależniają się tylko faceci mający w życiu inne problemy, przed którymi próbują uciec lub które próbują w ten sposób wyleczyć. W moim przypadku zupełnie tak nie było, podobnie jak u wielu innych chłopaków, o których wiem, że oglądali masę pornoli i grali niezliczone godziny w gry wideo. W moim przypadku „problemy” pojawiły się po konsumpcji[253].

Regularnie wykorzystywane pętle nawyków wracają do naszych mózgów, nie tylko prowadząc do powstania wzorów zachowań, lecz także skutkując fizjologicznymi zmianami w obwodach neuronalnych. Nicholas Carr omawia, jak plastyczne są nasze mózgi i jak doskonale przystosowują się do nowych bodźców. Oto, co pisze na ten temat w książce Płytki umysł. Jak internet wpływa na nasz mózg: Właściwie wszystkie nasze obwody neuronalne (…) mogą ulegać zmianom. (…) Plastyczność mózgu wraz z wiekiem się zmniejsza (mózg rzeczywiście grzęźnie w pewnych schematach działania), ale nigdy nie zanika. Cały czas bowiem nasze neurony zrywają stare połączenia i tworzą inne, powstają też nowe komórki nerwowe[254].

Mózg jest w stanie przeprogramować się z minuty na minutę, modyfikując sposób działania. To właśnie nazywamy neuroplastycznością. Mimo swojej ogromnej plastyczności, im mocniejsze z czasem staje się dane przyzwyczajenie, tym trwalsze są określone zachowania i tym trudniej je zmienić przez właściwy trening. Carr podaje kilka fascynujących przykładów. W latach siedemdziesiątych XX wieku biolog Eric Kandel wykorzystał gatunek ślimaka morskiego o nazwie Aplysia, by wykazać, że połączenia synaptyczne ulegają zmianom. Odkrył, że nawet lekko dotknięty, ślimak odruchowo się kurczy. Natomiast w sytuacji, w której nie dzieje mu się krzywda i w której dotykany jest wielokrotnie, szybko się przyzwyczaja i instynktowne kurczenie zanika. Kandel obserwował układ nerwowy ślimaka i odkrył, że to wyuczone zachowanie (a raczej wyuczony brak zachowania) miało odzwierciedlenie w stopniowym słabnięciu połączeń synaptycznych między neuronami czuciowymi, które „czuły” dotyk, a neuronami

ruchowymi sygnalizującymi konieczność odruchowego cofnięcia skrzela. Na początku eksperymentu około 90% neuronów czuciowych w skrzelach ślimaka miało połączenie z neuronami ruchowymi, ale po tym, jak skrzela zostały dotknięte czterdzieści razy, połączenia takie wciąż miało jedynie 10% neuronów czuciowych. Kandel dostał Nagrodę Nobla za tę serię eksperymentów i ich teoretyczne implikacje. Alvaro Pascual-Leone, naukowiec zgłębiający zagadnienia neurologiczne w Harvard Medical School, przedstawił dodatkowe wskazówki na temat tego, jak percepcja wpływa na połączenia wewnątrz mózgu. Do badania zaprosił osoby bez wcześniejszych doświadczeń z grą na pianinie i nauczył ich podstawowej melodyjki, a następnie podzielił na dwie grupy. Jedna grupa miała przez następnych pięć dni ćwiczyć melodyjkę na keyboardzie kilka godzin dziennie. Druga grupa miała taką samą ilość czasu po prostu siedzieć przed keyboardem i wyobrażać sobie, że gra – bez dotykania klawiszy. Pascual-Leone zastosował przezczaszkową stymulację magnetyczną (transcranial magnetic stimulation, TMS) do zmapowania aktywności mózgowej uczestników podczas trwania eksperymentu i odkrył, że obie grupy wykazały identyczne zmiany w mózgu. Innymi słowy, mózgi osób z grupy jedynie wyobrażającej sobie odgrywanie melodii zmieniły się wyłącznie pod wpływem myśli – bez podejmowania żadnych jawnych działań. W tym wypadku zadziałały myśli i wyobrażenia. Zarówno Kandel, jak i Pascual-Leone zademonstrowali, jak niesamowicie nasz mózg przyzwyczaja się do powtarzających się, znanych doświadczeń już po krótkim czasie warunkowania[255]. Implikacje tego rodzaju warunkowania w odniesieniu do pornografii są szokujące, jeśli pomyślimy o łatwości, z jaką człowiek przyzwyczaja się reagować na seks będący jedynie zbiorem pikseli. Pokazują jednak również światełko w tunelu tym, którzy chcą przestawić swoje mózgi, by reagowały silniej na rzeczywistych partnerów seksualnych. Dobra wiadomość jest więc taka sama, jak ta zła. W takim samym stopniu, w jakim połączenia synaptyczne między komórkami nerwowymi stają się silniejsze i liczniejsze w odpowiedzi na specyficzne i powtarzalne doświadczenia, co skutkuje na przykład wyższym stężeniem neuroprzekaźników, mózg reaguje słabiej na doświadczenia mniej znajome. Sporo osób oglądających wystąpienie Phila w TEDTalk powiedziało, że pornografia i gry nie powinny być wrzucane do jednego worka. Gracze niekoniecznie oglądają pornografię i odwrotnie. Na wiele oczywistych sposobów pornografia i gry wideo są bardzo różne, ale łączy je też kilka nie tak oczywistych charakterystyk. Zarówno gry, jak i pornografia są źródłem rozrywki i mają ciekawe oraz pożyteczne zastosowania, ale mogą również stanowić ogromną stratę czasu i potencjalnie wyrządzać niektórym chłopcom psychologiczną i społeczną krzywdę. Martwią nas młodzi mężczyźni, którzy nadmiernie oddają się pornografii i/lub grom wideo w warunkach społecznej izolacji. Za nadmierne uważamy cztery godziny lub więcej dziennie spędzane na grach wideo

w samotności. Nie ma oficjalnych wytycznych na temat tego, czym jest nadmierna ilość pornografii. Jak wspominaliśmy wcześniej, skutki pornografii są bardziej abstrakcyjne i powinny być rozpatrywane w kontekście indywidualnej reakcji danego człowieka. Zarówno gry, jak i pornografia on-line są dość nową postacią cyfrowej rozrywki, która pojawiła się w środowisku społecznym. Obie gałęzie przemysłu w coraz większym stopniu się łączą, przez co stają się szczególnie uwodzicielskie dla graczy. Podkreśla to Andrew Doan, autor książki Hooked on Games (Uzależnieni od gier): Połączenie seksu i pornografii z grami wideo gwałtowanie rośnie. W Second Life powstało ponad 20 milionów kont, z czego ponad połowa to aktywni gracze. (…) Są ludzie, którzy zarabiają niezłe prawdziwe pieniądze jako wirtualne osoby do towarzystwa, niektórzy osiągają sześciocyfrowe dochody. Za dnia kobieta jest mamą, prawniczką czy pełni inną rolę zawodową. Ale w nocy jest głosem awatara kasującego dwadzieścia dolarów za godzinę od faceta łasego na wirtualne towarzystwo i wirtualny seks[256].

Kalifornijski start-up Sinful Robot (Grzeszny Robot) był zaangażowany w proces tworzenia wirtualnych seks-gier dla Oculus Rift, okularów technologii 3D całkowicie pokrywających pole widzenia użytkownika jak gogle narciarskie[257]. Firma rozpadła się w 2013 roku[258], ale pozostaje tylko kwestią czasu, gdy ktoś inny stworzy wszechogarniające gry 3D, zawierające wirtualny seks. Erotyzm i motywacja napędzane są pobudzeniem. Jeśli pojawia się pożądanie, to pobudzenie przekształca się w kierunku seksualnym, a jeśli pojawia się potrzeba triumfu, wówczas pobudzenie kieruje człowieka na drogę ustalania długoterminowych celów i sukcesów. Prawdziwe życie rywalizuje z cyfrową alternatywą w niemal każdym obszarze egzystencji – a ponieważ pornografia i gry wideo są łatwo dostępne, bezproblemowe i fajne, wybór wielu młodych mężczyzn często pada na cyfrową alternatywę, przedkładaną nad fizyczną wersję oferowaną przez rzeczywistość. Na myśl przychodzi tu odcinek animowanego serialu Futurama, „I Dated a Robot”, gdzie Fry, młody mężczyzna, który przypadkowo znajduje się w roku 3000, tworzy robota na podobieństwo Lucy Liu, zaprogramowanego, by kochać w nim absolutnie wszystko. Po krótkim czasie traci on zainteresowanie czymkolwiek poza spędzaniem czasu z robotem, aż w pewnym momencie wkraczają jego przyjaciele, pokazując mu film propagandowy ostrzegający przed romansami ludzi i robotów. Na filmie młody mężczyzna, Billy, pała namiętnością do Marylin Monrobot. Wszystko, czego pragnie, to pójść z nią do łóżka. Nawet gdy Mavis, atrakcyjna sąsiadka, proponuje mu, by wpadł do niej i się z nią kochał, odpowiada: „Wiesz, Mavis, twój dom jest po drugiej stronie ulicy, to potwornie długa droga, którą trzeba pokonać, by uprawiać seks”. Narrator filmu propagandowego kontynuuje: „Czy zauważyłeś, co w tej scenie było nie tak? W normalnej sytuacji Billy ciężko by pracował, zarabiając pieniądze na rozwożeniu gazet, aby następnie zaprosić Mavis na kolację, nieco zwiększając w ten sposób swoje szanse na akt seksualny. Ale w świecie, w którym nastolatki

mogą umawiać się z robotami, po co tyle zachodu?” Oczywiście niedługo późnej obcy niszczą Ziemię[259]. Choć niemal każda rzeczywista potrzeba społeczna ma dziś swój odpowiednik w świecie cyfrowym, nie jest jasne, czy cyfrowe alternatywy zaspokajają te potrzeby w taki sam sposób. W hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa muszą zostać zaspokojone w rzeczywistości (patrz rysunek 2). Czy jest jednak możliwe, by najwyższe trzy potrzeby – potrzeba przynależności i miłości, uznania oraz samorealizacji – zostały zaspokojone w rzeczywistości wirtualnej? Wątpimy w to. Czy ktoś może być w równej mierze, albo nawet bardziej, spełniony w świecie cyfrowym? Odpowiedź brzmi: i tak, i nie. Niektóre potrzeby można zaspokoić w świecie wirtualnym, ale ponieważ dzieje się to bez ryzyka ponoszenia konsekwencji, a często także w społecznej izolacji – jak podczas próby teatralnej – ktoś może zaspokoić potrzebę uznania z całkowitym pominięciem potrzeby przynależności i miłości.

Hierarchia potrzeb Maslowa: niestabilna piramida? Graczom może się wydawać, że „zhakowali Maslowa”, ale nie dzieje się to bez poważnych skutków ubocznych: korzyści bez zdolności nawiązywania relacji z innymi ludźmi. Co więcej, samorealizacja nie może zostać osiągnięta bez zaspokojenia innych potrzeb. Tak więc brak bliskości i szacunku dla innych prowadzi do zniekształconego poczucia potencjału i samorealizacji nieugruntowanej w żadnym wymiarze wspólnej społecznej rzeczywistości. RYSUNEK 2.

Pewien dwudziestopięcioletni gracz, z którym rozmawialiśmy, tak odniósł się do tego pomysłu: Mentalność grających w gry komputerowe jest bardzo elitarystyczna, choć tak naprawdę jest połączeniem kompleksu wyższości i niższości. Wielu graczy czuje się gorszymi od ludzi „na zewnątrz”, stąd ich potrzeba kompensacji. On-line odgrywają twardzieli, tak aby mogli czuć się lepsi od innych. Wielu z nich cię zgnoi, jeśli schrzanisz coś w grze. Kiedyś ludzie mówili sobie GGWP – good game, well played (dobra gra, dobrze zagrane) – dziś rzadko się to zdarza. Ludzie uwielbiają pastwić się nad tymi, którym powinie się noga, i robią to publicznie. Nawet jeśli w pojedynku szliście łeb w łeb, oponent potrafi ci powiedzieć, żebyś odinstalował grę, i nazwie cię nieudacznikiem, po prostu żeby spróbować cię wkurzyć i wywołać u ciebie jakąś reakcję. Mogą cię też załatwić całą grupą i zepchnąć w kolejkę o niskim priorytecie, co cię blokuje, i to nie dlatego, że jesteś trollem, ale dlatego, że winią cię za przegraną drużyny, albo dlatego, że pozostali gracze dojdą do wniosku, że cię nie lubią. Taka postawa jest częsta w DotA (Defence of the Ancients) i w innych grach, z którymi się zetknąłem, nie tylko w MMOG (massive multiplayer on-line games).

Kiedy go zapytaliśmy, w jaki sposób uczucie wyższości przekłada się na prawdziwy świat, powiedział, że należy zacząć od tego, iż umiejętności społeczne większości graczy są poniżej przeciętnej, a mimo to mają się oni za „LeBrona Jamesa swojej gry” (LeBron James to amerykańska supergwiazda koszykówki). W realu gracze natrafiają na ścianę, a rosnący kontrast między tym, kim są online, a ich reputacją w rzeczywistości pcha ich w stronę zdobywania coraz większego mistrzostwa w grze, ponieważ łatwiej osiągnąć pożądany status w wirtualnym świecie niż w realnym. Jeremy Bailenson, dyrektor Virtual Human Interaction Lab na Uniwersytecie Stanforda, wraz z Nickiem Yee i Nicolasem Ducheneautem nazwali zjawisko dostosowywania zachowania w prawdziwym życiu do tożsamości w świecie cyfrowym efektem Proteusza[260]. Patrząc na to pozytywnie, wykazano, że efekt Proteusza pomaga ludziom przezwyciężyć problemy z narkotykami i alkoholem, a spotykanie się w przestrzeni wirtualnej w celu uzyskania wsparcia przy radzeniu sobie z uzależnieniami w prawdziwym życiu jest obiecujące, zwłaszcza dla osób, które mają kłopot z dotarciem do centrum terapii uzależnień[261]. Minusem jest jednak to, że może on stworzyć lub wzmacniać nadmuchane ego, które pęknie z hukiem w zderzeniu z wymogami rzeczywistego życia, może też promować deindywidualizację lub manipulować sposobem myślenia jednostki. W prawdziwym życiu ludzie wchodzący ze sobą w interakcję automatycznie naśladują sposób mówienia i gesty drugiej strony. W jednym z badań Yee, Bailenson i Ducheneaut wykazali, że jeśli awatar w wirtualnym otoczeniu naśladował ruchy głowy uczestnika, to uczestnik częściej zgadzał się z argumentacją awatara, niż kiedy nagranie było puszczane z playbacku. W innym badaniu, w którym twarz awatara zawierała od 20 do 40% charakterystyk twarzy uczestnika, okazało się, że podobieństwo twarzy było wskazówką tak potężną, że potrafiło zachwiać decyzjami uczestnika w wyborach polityka, nawet tych prestiżowych. Atrakcyjność, a nawet kolor czy styl ubrania postaci danych osób w grach mogą zmienić to, jak się one postrzegają i wpływać na komunikację z innymi, zarówno w grze, jak i poza nią[262].

Poza zderzeniem wirtualnego ego ze standardami obowiązującymi w prawdziwym życiu nie mamy jasności odnośnie do tego, jak dobrze dzieci są w stanie poruszać się między światami wirtualnymi a realnym. Katie Salen, dyrektorka działu projektów w szkole Quest to Learn w Nowym Jorku, stwierdza: Ludzie mówią o rozróżnieniu między światem wirtualnym a realnym, i wciąż nie udało się rozwiać obaw o to, czy młodzi ludzie mają umiejętność oddzielenia ich od siebie. Ja uważam, że to rozróżnienie jest bardzo dorosłym podejściem, stworzonym przez pokolenie, dla którego świat wirtualny nie istniał i stał się czymś nowym, później dodanym do rzeczywistości. Ale dzieciaki mają tę zdolność gładkiego przechodzenia między światem wirtualnym i realnym[263].

Jeremy Bailenson jest zdania, że „różnice między światem realnym i wirtualnym się zacierają, światy te wręcz stają się zamienne”. W filmie dokumentalnym Digital Nation Bailenson tworzy realistycznie wyglądającego awatara gospodarza, Douglasa Rushkoffa:

W jednym z badań dodaliśmy ci 10 centymetrów wzrostu i poprosiliśmy, byś z kimś negocjował. Dodatkowe 10 centymetrów wzrostu sprawia, że w rzeczywistości wirtualnej twoje szanse pokonania kogoś w negocjacjach wzrastają trzykrotnie. Niezależnie od naszego rzeczywistego wzrostu później pokonasz mnie w negocjacjach, jeżeli spotkamy się twarzą w twarz. Drobna ekspozycja w świecie wirtualnym przenosi się na zachowania w bezpośrednim kontakcie. Prowadziliśmy badania z udziałem dzieci, w których widziały siebie, jak pływają z wielorybami w rzeczywistości wirtualnej. Tydzień później połowa z nich była przekonana, że naprawdę pływała z wielorybami[264].

Nasuwa się tu fraza: „ryba wyjęta z wody” – ryby nie wiedzą, że pływają w wodzie, a dorastanie w świecie cyfrowym sprawia, że wirtualna „woda” wygląda jak prawdziwa i sprawia takie wrażenie. Młode oko zanurzone w sztucznym wirtualnym świecie może mieć kłopot z rozróżnianiem elementów istniejących w świecie rzeczywistym od tych występujących w mediach wizualnych. Dynamika pornografii

Pigułka antykoncepcyjna dała ludziom dostęp do seksu pozbawionego konsekwencji. Pornografia daje ludziom dostęp do seksu bez partnera. Kobieta z naszej ankiety

Woody Allen powiedział kiedyś, że „seks bez miłości to puste doświadczenie. Ale wśród pustych doświadczeń to jedno z najlepszych”. Czy aby na pewno? W danej chwili pornografia może dostarczać ogromnej gratyfikacji, ale należy mieć na względzie również jej potencjalnie negatywne skutki. Pewien uczeń szkoły średniej podzielił się z nami w ankiecie swoimi przemyśleniami:

Sądzę, że dostępne na żądanie przyjemność, gratyfikacja, kontrola i możliwość rozładowania stresu, jakie dają pornografia i gry, ograniczają naszą cierpliwość, sprawiają, że zaczynamy mieć nierealistyczne oczekiwania, i robią z nas społeczne kaleki.

Pornografia jest takim pokazaniem tematyki seksualnej, aby stymulować pobudzenie seksualne i satysfakcję. Inaczej niż sztuka erotyczna, współczesne filmy pornograficzne mają znikomą wartość artystyczną i skupiają się wyłącznie na fizycznym akcie seksualnym, nie zaś na uczuciach i emocjach.

Obrazy przedstawiające seks otaczają nas od czasów prehistorycznych, ale koncepcja pornografii nie była szeroko rozpowszechniona aż do drugiej połowy XIX wieku. Ogromne wykopaliska archeologiczne w Pompejach w latach sześćdziesiątych XIX wieku wywołały dyskusję na temat tego, co powinno być uznawane za obsceniczne. W rezultacie wiele znalezionych erotycznych przedmiotów przewieziono do muzeów prywatnych – by były dostępne dla oczu bardziej uprzywilejowanych. Produkcja filmów pornograficznych rozpoczęła się wkrótce po wynalezieniu ruchomego obrazu w roku 1895. Niebawem też materiały o jawnie seksualnym charakterze zostały uznane za obsceniczne i zakazano ich publicznego pokazywania, a zakaz obowiązywał do lat sześćdziesiątych XX wieku. David Sipress, wieloletni rysownik magazynu The New Yorker, podsumował ten stan rzeczy rysunkiem przedstawiającym starszego mężczyznę mówiącego do syna i wnuka, którzy obaj korzystają z laptopów: „Kiedy ja byłem w waszym wieku, musiałem maszerować dziesięć mil przez śniegi i lody do najbliższego sex-shopu, żeby popatrzeć sobie na sprośne obrazki”[265]. To były inne czasy. Dziś anonimowość internetu oznacza, że każdy może oglądać pornografię z każdego miejsca na świecie bez konieczności komunikowania się z kimkolwiek, by uzyskać dostęp do tych treści. Teoretycznie dostęp do materiałów pornograficznych jest ograniczony do osób pełnoletnich, choć egzekwowanie takich norm jest trudne, szczególnie on-line. Większość ludzi zgadza się co do tego, że twarda pornografia nie powinna być dostępna dla dzieci, ale dostęp do niej – dobrowolny i niedobrowolny – trudno uregulować, a jeszcze trudniej egzekwować. W 1970 roku całkowita wartość detaliczna twardej pornografii w Stanach Zjednoczonych szacowana była na 10 milionów dolarów. Przychody branży pornograficznej w 2006 roku oceniono na 13,3 miliarda dolarów[266]. Mimo że wygląda to na ogromne zyski, kadra zarządzająca branży twierdzi, że biznes pornograficzny cierpi dziś z powodu słabej gospodarki, piractwa i darmowej czy taniej pornografii dostępnej on-line[267]. Chociaż czerpano ogromne zyski z telewizji dla dorosłych w pokojach hotelowych oraz ze sprzedaży DVD, rynek musiał się przestawić w związku z oferowaną przez internet przystępnością i anonimowością. Dziś od treści pornograficznych dzieli kliknięcie. Technologia ułatwiła też wejście do branży. Każdy, kto chce uprawiać seks przed kamerą, może zostać aktorem porno – i jeśli choć trochę nadaje się do wabienia widzów, kobieta czy nastoletnia dziewczyna może stać się dobrze opłacaną gwiazdą porno. Czy chłopcy mogą uczyć się o seksie, oglądając filmy pornograficzne? Oczywiście, w pewnym zakresie. Mogą nauczyć się, że stosunek seksualny może przybierać najrozmaitsze formy i być w związku z tym przez całe życie nieustannym źródłem przyjemności wynikającej z podejmowanych za obopólną zgodą eksperymentów z partnerem. Oprócz tego jednak przekaz z oglądania pornografii może łatwo zdeptać ego, jeśli zakłada się, że to, co tam widzimy, jest normą, właściwym poziomem wykonania, stosowną formą budowania relacji

z partnerem seksualnym. Najgorsze ze wszystkiego jest jednak spostrzeżenie, że wielkość nie tylko ma znaczenie, ale jest wręcz najważniejsza. Kilku młodych mężczyzn z naszej ankiety przeprowadzonej wśród brytyjskich uczniów dodało: Nie mam wątpliwości, że to prowadzi do paranoi i nierealistycznych oczekiwań u chłopców, ponieważ w trakcie edukacji seksualnej nie poświęca się temu żadnej uwagi (przynajmniej tak było na zajęciach, w których ja brałem udział). Dlatego chłopcy poznają to na własną rękę i czują się niemęsko, jeżeli okazuje się, że nie wyglądają tak samo. Chłopcy są rozczarowani, gdy dziewczyna zachowywała się spokojniej, niż widzieli na filmach, albo kiedy nie osiągnęła nawet jednego orgazmu, a oni przecież [na filmach pornograficznych] widzieli, jak dziewczyna osiąga orgazmy wielokrotne. Dziewczyny są rozczarowane, że chłopcy mogą uprawiać seks tylko przez kilka minut, zamiast przez pół godziny, jak mężczyźni w filmach. Nie mam teraz edukacji seksualnej. Ale uważam, że pornografia prowadzi do powstania nierealistycznych oczekiwań względem seksu, ponieważ wzmacnia określone obrazy „gwiazd porno”, które w żadnej mierze nie są reprezentatywne i nie odzwierciedlają przeciętnego człowieka. To nie tylko niszczy poczucie własnej wartości, kiedy wyglądamy inaczej, ale niszczy też postrzeganie seksu, kładąc ogromny nacisk na egoistyczną przyjemność i fizyczność, pomijając emocjonalną więź z partnerem.

Dwie młode kobiety z naszej ankiety tak to skomentowały:

Ponieważ poprzednie pokolenia nigdy nie musiały się z tym zmagać, nie rozumieją, że młodzi mężczyźni potrzebują edukacji seksualnej pokazującej, że seks to przyjemność dla obu stron uczestniczących w stosunku. Jest wielu mężczyzn, którzy nie mają pojęcia, że kobiety potrzebują być w seksie traktowane jak partnerki, a nie jak gwiazdy porno. Młodzi mężczyźni są SZCZERZE zdziwieni tym rozróżnieniem i nie rozumieją, dlaczego nie chcemy zrobić „tego”, co widzieli w pornosie. Pornografia prowadzi do powstania nierealistycznych oczekiwań na temat seksu u młodych ludzi (głównie mężczyzn), promując sztuczny obraz „perfekcji”, która wcale nie musi istnieć, i dlatego prowadzi do rozczarowań. Ukazuje też seks jako pozbawiony emocji i znaczenia akt, czym może doprowadzić do problemów w przyszłych relacjach seksualnych. Porno dewaluuje seks i zniechęca mężczyzn do romantyki i prawdziwej bliskości. Uczy ich ignorowania emocjonalnych potrzeb kobiety i samolubnego spojrzenia na seks. Moim zdaniem role mężczyzn i kobiet szybko się zmieniają. Na przykład będąc w klubie, możesz z łatwością zaobserwować, jak potrzeba mężczyzn, by uganiać się za kobietami, się zmniejsza. Kobiety są o wiele bardziej zdesperowane i dlatego to one robią pierwszy krok i rzucają się na mężczyzn, którzy przeważnie je wykorzystują i zostawiają, podobnie jak jest to pokazywane w przemyśle pornograficznym. Niemniej, mimo że jestem bardzo przeciwna pornografii i wszystkiemu, co się z nią łączy, nie możemy za to winić mężczyzn, ponieważ to kobiety stają się łatwiejsze i nie pomagają sobie w zaskarbieniu szacunku ze strony mężczyzn.

Inna młoda kobieta zaobserwowała negatywne skutki, jakie pornografia wywarła w sferze seksualności i obrazu ciała jej chłopaka:

Zapisałam się na zajęcia z zakresu studiów feministycznych, które podkreślały wpływ mediów na kobiece spojrzenie na własne ciało. To wszystko prawda, natomiast rozzłościło mnie, że wykładowca nie dostrzegał takiego wpływu na mężczyzn. Kiedy zaczęłam się spotykać z moim chłopakiem, seks był dla niego bardzo trudną sferą naszej relacji. Dlatego zdecydował się na terapię i przepracowanie problemów dotyczących swojego ciała i możliwości zaspokojenia mnie seksualnie. Jestem przekonana, że ma to wiele wspólnego z tym, w jaki sposób gry i pornografia ukazują męskość i to, co jest konieczne, by być seksualnie atrakcyjnym facetem. To smutne, że takie branże nakreśliły obraz, który sprawił, że mężczyzna, którego kocham i który mnie mocno pociąga, ma takie niskie mniemanie o sobie. Terapia poznawczo-behawioralna zdziałała cuda, pomagając mu opanować lęk związany z tym, jak wypadnie, i teraz doskonale sobie radzimy.

Większość pornografii dostępnej on-line nie ma fabuły i nie zawraca sobie głowy wstępem prowadzącym do seksu. Nie ma słów, jest tylko akcja. Nie ma żadnej wzmianki na temat tego, że w prawdziwym życiu seks poprzedzają romantyczne zachowania, negocjacje, dyskusje, chwile czułości, pocałunki, dotyk, komplementy lub po prostu rozmowa. Mamy też ukryte założenie, że kobiety chcą seksu tak samo albo nawet bardziej niż mężczyźni. Nierzadko to kobieta inicjuje rozbieranie mężczyzny, zdejmuje mu bieliznę i rozpoczyna stosunek oralny. Coś takiego nie dzieje się często w prawdziwym życiu. Wyobraź sobie naukę gry w koszykówkę za pomocą oglądania, jak Dwight Howard wrzuca piłkę do kosza ponad głowami przeciwników, albo naukę gry w baseball za pomocą podglądania, jak gwiazda wszechczasów, Albert Pujols, zalicza trzy potężne uderzenia i zdobywa wszystkie bazy w meczach finałowych ligi MLB (Major League Baseball). To są wybitni sportowcy, z fenomenalnie wytrenowanymi ciałami, którzy przez lata pracowali na to, by wejść do ścisłej czołówki. Możemy zatem się nimi inspirować, ale grę opanowuje się wyłącznie przez trening na boiskach małej ligi lub na placach zabaw w towarzystwie trenerów i rówieśników, których poziom umiejętności, wiek i wzrost są dopasowane do naszych. W filmach pornograficznych wszyscy męscy aktorzy mają ogromne przyrodzenia. Są specjalnie dobierani ze względu na rozmiary i wydolność, zapewne stosują też farmaceutyki podnoszące ich poziom pobudzenia. Tym, czego nie widzimy, są przerwy w akcji, by kamery mogły zrobić ujęcia z innego kąta, podczas których aktorzy są pobudzani przez asystenta czy asystentkę, mogą wziąć leki albo nawet sięgnąć po dodatkowe wsparcie w postaci specjalnych pompek czy zastrzyków robionych bezpośrednio w penisa. Tak więc ich pozorna zdolność trwania na posterunku nieustannie przez dwadzieścia minut może obejmować przerwy, które w wyniku montażu są dla widza niewidoczne. Na skutek oglądania pornografii mężczyźni odczuwają również presję spełnienia tego, co wydaje im się kobiecymi fantazjami, a więc przede wszystkim posiadania wielkiego członka w stanie wielogodzinnej erekcji. Wielu chłopaków dochodzi do wniosku, że coś jest z nimi nie tak, jeśli mają penis normalnej wielkości, albo sądzą, że ejakulacja i orgazm po upływie dziesięciu minut są zdecydowanie przedwczesne. To jak ustawienie bieżni na maksymalną prędkość przy maksymalnym nachyleniu – niemal nikt nie jest w stanie wytrzymać takiego obciążenia przez dłuższy czas. Niemniej u wielu mężczyzn w obliczu randki z prawdziwą kobietą pojawia się lęk przed aktywnością seksualną i tym, że słabo wypadną, gdyż po obejrzeniu wielu podobnych fałszywych scenariuszy uznali je za normę. Innym negatywnym efektem oglądania przez chłopców znacznych ilości treści pornograficznych jest narastająca zazdrość o członek albo poczucie bycia „poniżej normy”. Taka samoświadomość w sferze niezwykle istotnej dla męskiej tożsamości może być źródłem ukrytego niezadowolenia. Można to zaobserwować w publicznych szatniach, gdzie wielu chłopców nie chce się

przebierać ani rozebrać, by iść pod prysznic, i skrzętnie się zasłania, kiedy pojawi się konieczność przejścia kilku kroków bez stroju. Gdy zaczęto promować lek na męską potencję, Viagrę, jego reklamy przedstawiały starszych, siwych facetów. Dziś Viagrę przepisuje się większej liczbie młodych mężczyzn poniżej trzydziestego roku życia niż kiedykolwiek wcześniej, by zapewnić im odpowiedni poziom sprawności seksualnej[268]. Jeśli takie leki zostają uznane za niezbędne do osiągnięcia seksualnego sukcesu, to będziemy mieć do czynienia ze „zwycięstwem leku nad materią”. I tak oto kampanie reklamowe, które rozpoczęły się od starszych panów, pokazują dzisiaj coraz młodszych – nawet aktywnych fizycznie – mężczyzn, którzy chcą być gotowi do działania, gdy tylko pojawi się najmniejsza okazja na seks. Zakładamy, że tak samo dzieje się w przypadku reklam na stronach sportowych gazet, promujących magiczną, gwarantowaną sprawność seksualną dzięki wstrzykiwaniu chemii bezpośrednio w członek, umożliwiającą wzwód nawet przez czterdzieści pięć minut. I ostrzeżenie: „Jeżeli erekcja nie ustąpi po czterech godzinach, to skontaktuj się z lekarzem”. Albo pójdź do burdelu. Przewlekła stymulacja, przewlekły brak satysfakcji O seksie w społeczeństwie amerykańskim nie mówi się wprost, ponieważ jest to jeden z najbardziej religijnych krajów. I nie patrzymy na seks całościowo. Promujemy miłość, ale zaprzeczamy pożądaniu, odmawiając temu ostatniemu dostępu do mediów głównego nurtu. Mimo to trudno pożądania nie zauważyć – jest widoczne na tysiącach stron internetowych. Internet jest ogromną zbiorową nieświadomością zapewniającą wgląd w nasze potrzeby, pragnienia i fantazje. I podczas gdy pornografia początkowo pomaga ludziom zachwycić się seksem, z czasem zdaje się mieć efekt zgoła odwrotny. Przeprowadzone ostatnio przez Centrum Kontroli Chorób i Prewencji (CDC) badanie wykazało, że „osoby regularnie sięgające po pornografię częściej zgłaszają depresję i słabe zdrowie fizyczne niż osoby niekorzystające z takich treści. Można to tłumaczyć tym, że pornografia rozpoczyna cykl izolacji. Może stać się substytutem zdrowych relacji bezpośrednich, zarówno natury społecznej, jak i seksualnej”[269]. Pornografia jest próbą zadośćuczynienia niewystarczającej obecności pożądania w większości sfer naszej kultury, niemniej on-line ta obecność jest bardzo, ale to bardzo wyraźna. Według Alexa.com, strony podającej dane o ruchu w sieci, dwadzieścia cztery z pięciuset najczęściej odwiedzanych portali internetowych na całym świecie to właśnie strony pornograficzne – a to niemal 5%. Żeby osadzić te dane w kontekście, niemal 47% z pierwszej pięćsetki to strony główne Google w różnych krajach. A teraz weźmy pod uwagę, że dwie najpopularniejsze strony pornograficzne, LiveJasmin i XVideos, odnotowały większy ruch niż trzydzieści sześć stron Google, w tym Google Kanada, Meksyk, Australia i Niemcy[270]. Były one także odwiedzane częściej niż CNN, AOL, Myspace i nawet Netflix (sam Netflix miał w 2011 roku ponad 26,3 miliona subskrybentów[271]). Inaczej jednak niż w wypadku innych popularnych stron mających ogólną publiczność, strony pornograficzne odwiedzane są głównie

przez mężczyzn poniżej dwudziestego czwartego roku życia, z których większość ogląda zawarte tam treści w samotności w domu lub potajemnie w szkole. Wszystkie z dwudziestu czterech najbardziej popularnych stron pornograficznych oferują treści bezpłatne, a także bardziej ekskluzywne filmy czy podgląd na żywo w lepszej jakości i rozdzielczości za niewielką opłatą. Można tam znaleźć niemal wszystko, czego się tylko zapragnie, za darmo, a dodatkowo dostęp do nich jest nieograniczony czasem i miejscem, a jedynie łącznością z internetem. Jest to więc swego rodzaju szwedzki stół z podnietami. PornHub jest podzielony na 56 kategorii, wymienionych dla wygody w porządku alfabetycznym. Średnio każda kategoria zawiera 5832 różne filmy. Te najczęściej oglądane w swoich kategoriach mają prawie 22,3 miliona wejść i trwają około 20 minut. Zwykle już po jednej trzeciej czasu zostaje pokazana waginalna lub analna penetracja. Jedynie w jednej czwartej filmów można dostrzec orgazm u kobiety, natomiast w 81% filmów widoczny jest orgazm mężczyzny – przeważnie jako punkt kulminacyjny. Ani razu w najczęściej oglądanych filmach nie pojawia się omówienie praktykowania bezpiecznego seksu bądź fizycznych czy emocjonalnych oczekiwań lub granic. Prezerwatywa stosowana jest tylko w jednym z tych najpopularniejszych filmów – kiedy lesbijki używały sztucznych penisów. W filmach pokazywane są też często praktyki narażające kobiety na wysokie ryzyko zarażenia się chorobami przenoszonymi drogą płciową i infekcjami bakteryjnymi, jak zakażenia układu moczowego. Mowa tu szczególnie o ATM, czyli wpierw penetracji analnej, a następnie seksie oralnym. Co więcej, bardzo rzadko możemy zobaczyć zbliżenia twarzy mężczyzny, z kolei twarz, piersi albo całe ciało kobiety widzimy bardzo często. Filmy przeważnie kończą się chwilę po męskim wytrysku, co daje do zrozumienia, że męska ejakulacja jest w seksie najważniejsza, cała reszta zaś schodzi na dalszy plan. Takie filmy sugerują, że fantazje seksualne nigdy nie obejmują rozmowy. Zwykle mamy w nich do czynienia z niewielką bliskością emocjonalną, a nieliczne dialogi, jeśli w ogóle obecne, są bardzo nieporadne. Nie widzimy też zbyt wiele bliskości fizycznej, bo gdyby partnerzy byli do siebie przytuleni, kamera nie byłaby w stanie zrobić bliskich ujęć. Nasz wniosek jest taki, że w pornografii chodzi wyłącznie o seks pokazany w sposób atrakcyjny wizualnie przede wszystkim dla widza płci męskiej. Nie znaczy to, że kobiety nie czerpią przyjemności z oglądania, jak inni uprawiają seks. Wiele z nich to podnieca i jest niemało kobiet oglądających pornografię. Lecz ujmując to prostymi słowami, większości kobiet nie podoba się przedstawianie klatka po klatce zbliżeń uderzających o siebie rytmicznie części ciała bez żadnego kontekstu. Wydawnictwa i filmy pornograficzne to nie romanse, gra wstępna czy stopniowe budowanie coraz większej intymności. Chodzi w nich o seks na pstryknięcie oraz wariacje na temat pozycji i konfiguracji partnerów. To zwyczajnie nie jest dla większości żeńskiej publiczności atrakcyjne w takim stopniu, w jakim przyciąga widzów płci męskiej.

Pornografia może być ujściem dla eksplorowania fantazji lub realizowania możliwości podczas wspólnych igraszek. Może też być substytutem w sytuacji braku partnera seksualnego w prawdziwym życiu – dla mężczyzn nieśmiałych i takich, których nie stać na erotyczny masaż czy prostytutkę, albo dla mężczyzn chcących uniknąć wszelkich emocjonalnych konsekwencji zbliżenia z kobietami, które oczekują więcej niż jednej wspólnej nocy. Problem polega na tym, że samotne oglądanie pornografii może prowadzić do nasilenia się odosobnienia czy emocjonalnego dystansu w bliskich relacjach. W ankiecie niedawno przeprowadzonej w Wielkiej Brytanii jedna trzecia osób oglądających pornografię w małych dawkach (maksymalnie godzinę tygodniowo) i siedem na dziesięć osób oglądających ją często (ponad dziesięć godzin tygodniowo) przyznały, że pornografia doprowadziła u nich do problemów w związku[272]. Nadmierne sięganie po treści pornograficzne może prowadzić również do innych niechcianych i niepożądanych zmian, z których faceci często nie zdają sobie sprawy do chwili, w której jest już za późno. Stary, gdzie moja erekcja? Najpotężniejszym narządem płciowym jest mózg i w wypadku mężczyzn właśnie tam zaczyna się erekcja. Co takiego zatem przytrafia się mózgowi podczas oglądania pornografii? Gary i Marnia Wilson, twórcy strony dotyczącej mózgu i jego reakcji na pornografię (Your Brain On Porn, yourbrainonporn.com), porównywali pornografię internetową do innych uzależnień behawioralnych, jak uzależnienie od hazardu, gier wideo czy jedzenia, które wszystkie mogą prowadzić do zmian w mózgu przypominających zmiany widziane w uzależnieniu od narkotyków. Ta sama część mózgu, w której pojawia się pobudzenie, jest częścią, w której zachodzi uzależnienie: to układ limbiczny. Tu znajduje się ośrodek nagrody i całe okablowanie związane z odczuwaniem przyjemności, tu również pojawia się ochota, by jeść, uprawiać seks, podejmować ryzyko, zakochiwać się, a także kryją się przyjemność i libido. To tu właśnie się podniecasz – lub nie – albo się uzależniasz. Gary Wilson wyjaśnia to tym, że dopamina jest głównym neuroprzekaźnikiem uruchamiającym układ nagrody – im bardziej jesteśmy seksualnie pobudzeni, tym wyższe będą stężenia dopaminy. Im więcej dopaminy, tym silniejsze pragnienie. Jeśli jesteś facetem, to możesz mieć kłopoty z erekcją lub jej utrzymaniem (dysfunkcja erekcji). Nawet jeśli początkowo jesteś podniecony (ze względu na nowość partnera), po kilku miesiącach relacji możesz zauważyć, że partner bądź partnerka już cię nie pociąga. Dopamina jest też podstawą motywacji osiągania tego, czego pragniemy, a w kontekście seksu jest kluczowa dla seksualnego pożądania i erekcji. Erekcja nie wystąpi, jeśli nie będzie wystarczająco dużo dopaminy, by uruchomić układ nagrody. Stężenia dopaminy gwałtownie rosną w reakcji na nowość, a więc każdy nowy partner lub nowa scena przedstawiająca seks dostarczają kolejnego zastrzyku dopaminy. Jeżeli stężenie dopaminy zaczyna spadać – czyli twój wzwód traci na zdecydowaniu – to wówczas po prostu klikasz na coś nowego, by znów stanąć na wysokości

zadania. A w wypadku internetowej pornografii zawsze jest coś nowego, podniecającego czy szokującego. Oglądanie filmów pornograficznych przez wystarczająco długi czas sprawia, że układ nagrody się wypala, ponieważ został przestymulowany przez układ dopaminergiczny i jego reakcje na dopaminę stały się słabsze. W tym momencie dana osoba staje się zależna od nowej pornografii, ponieważ potrzebuje coraz więcej stymulacji, by się podniecić i uzyskać erekcję. W końcu związane z pornografią szlaki nerwowe w mózgu stają się tak silne, że nie reaguje on już na normalne czy zwykłe bodźce, jak seks z prawdziwym człowiekiem. Zdaniem Wilsona: Pornografia internetowa jest dziś potężnym wspomnieniem wzywającym cię na poziomie nieświadomym – ponieważ jest najpewniejszym źródłem dopaminy, wzwodów i uwolnienia się od pragnień. Dokładnie to dzieje się we wszystkich uzależnieniach. Im bardziej przestymulowujesz układ nagrody, podnosząc stężenia dopaminy, tym słabiej będzie on reagował. Wyobraź sobie teraz latarkę z wyczerpującymi się bateriami. Mówiąc wprost, twój układ nagrody nie dostarcza wystarczającego prądu do zasilenia twojej erekcji.

Wilson zauważa, że wywołane pornografią dysfunkcje erekcji „nie są psychologiczne, lecz mają fizjologiczną przyczynę. Są objawem procesu uzależniania się, który zmienił mózg”. Takie zmiany, powiązane z długotrwałym i intensywnym oglądaniem pornografii, mogą mieć liczne konsekwencje:

Brak spontanicznych erekcji. Brak podniecenia w reakcji na statyczne obrazy pornograficzne lub pornografię już kiedyś widzianą. Często mężczyźni muszą sięgać po coraz skrajniejsze treści, by osiągnąć podniecenie – to jest oznaka uzależnienia. Obniżona wrażliwość członka wskazująca, że mózg słabiej reaguje na przyjemność. Opóźniony wytrysk lub niezdolność osiągnięcia orgazmu podczas seksu z prawdziwym partnerem. Niemoc kopulacyjna – niezdolność utrzymania erekcji z prawdziwym partnerem. Leki na zaburzenia erekcji tracą skuteczność – innymi słowy problem jest w mózgu, nie w członku. Ostateczna niezdolność do uzyskania erekcji nawet podczas oglądania najbardziej ekstremalnych odmian pornografii. Leki na potencję, jak Viagra czy Cialis, nie rozwiązują problemu niezależnie od wieku, ponieważ one jedynie rozkurczają naczynia, pomagając utrzymać erekcję, a nie ją stworzyć. Najpierw podniecony musi być mózg. Bez podniecenia nic się nie wydarzy. I właśnie to z czasem robi pornografia – zabija męską reakcję seksualną[273]. W uproszczeniu można powiedzieć, że pornografia osłabia dokładnie to, co intensyfikuje. Lub, jak wyraził to Nicolas Carr, „przedłużając sztucznie jakąś część siebie, jednocześnie dystansujemy się od wzmacnianej części i jej naturalnych funkcji”[274].

Uzależnienie od pobudzenia: poproszę to samo, ale inaczej Potencjał uzależniający gier wideo i pornografii jest z wielu względów powodem do troski. Jak w wypadku wszystkich uzależnień, dana aktywność staje się wszechogarniająca i przedkładana ponad wszystko inne w życiu – dokładnie to powie ci każdy nałogowy hazardzista, alkoholik czy narkoman. Gry wideo i pornografia różnią się jednak od picia alkoholu i zażywania substancji psychoaktywnych. Możemy o nich myśleć jako o „uzależnieniach od pobudzenia”, które polegają na poszukiwaniu nowości w celu osiągnięcia czy utrzymania wysokiego poziomu pobudzenia. Przed nastaniem internetu ludzie konsumowali pornografię zupełnie inaczej. Uzależnienie od pobudzenia nie było wtedy tak prawdopodobne jak dzisiaj. Sześćdziesiąt lat temu pornografią były małe zdjęcia piersi kobiet z różnych plemion pokazywane w National Geographic. Trzydzieści lat temu wyzierała ona w postaci rozkładówek w Playboyu czy Penthousie, na których można było zobaczyć całe nagie ciała pięknych kobiet. Hustler wprowadził „różowe” obrazki pokazujące kobiece strefy intymne. Można było też dostrzec mężczyzn potajemnie kupujących bilety w specjalnych kinach serwujących pełnometrażowe filmy dla dorosłych, jak Głębokie gardło czy Za zielonymi drzwiami. Dwadzieścia lat temu pornografia miała postać stosu kaset VHS, dziesięć lat temu zaś płyt DVD z wypalonymi wybranymi „momentami”. Ale dziś można mieć na swoim komputerze tyle otwartych okien, ile dusza zapragnie, a w każdym z nich dziesiątki filmów w wysokiej rozdzielczości – wszystko, co musisz zrobić, to klikać w tę i z powrotem między nimi. Każdy z nas jest w stanie przypomnieć sobie pierwszy obraz lub scenę przedstawiające seks, które zobaczył. Pozostawia to trwały ślad. Jeśli więc młoda, niedoświadczona osoba ogląda twardą pornografię i przy niej się masturbuje (choć tak naprawdę dotyczy to każdego człowieka oglądającego taką pornografię w dużych dawkach), to warto się zastanowić, jaki może to wywrzeć wpływ na jej przyszłe doświadczenia seksualne. Jeśli przyzwyczajamy nasz mózg i ciało do podniecania się w odpowiedzi na wielokrotne sceny z twardego porno, to jest wielce prawdopodobne, że prawdziwi partnerzy nie będą w stanie wywołać w nas takiego podniecenia, jakie by się pojawiło bez wcześniejszej ekspozycji na te obrazy. Możemy obiektywnie uważać drugą osobę za atrakcyjną, ale nie będzie nas ona ani fizycznie, ani mentalnie pobudzać. Wielu młodych mężczyzn pakuje się w kłopoty, gdy zaczynają potrzebować pornografii do osiągnięcia podniecenia, ponieważ to, co ich początkowo podniecało, już ich tak nie pobudzi. Wówczas zaczynają szukać nowości, różnorodności, niespodzianki, większego hardkoru, dziwniejszego materiału, wszystkiego, czego jeszcze nie widzieli, żeby osiągnąć seksualny szczyt. Do monotonii szybko się przywyka. Różnorodność jest w stanie podtrzymać uwagę, nawet wtedy, kiedy oznacza płynne przechodzenie do treści niezgodnych z własną orientacją seksualną. Niestety to, co jest dobre dla długofalowych potrzeb jednostki, jest sprzeczne z tym, co jest dobre dla biznesu. Przemysł

związany z grami komputerowymi i pornografią dostarcza niekończących się wariacji na temat wariacji na kliknięcie. Tak więc uzależnieni od pornografii zawsze mogą dostać swoją „dawkę”. Neutralne bodźce i wydarzenia powiązane z substancją uzależniającą lub procesem, jak hazard w kasynie czy sekwencja zażywania narkotyków, mogą na drodze warunkowania generować dalsze pobudzenie i dokładać się do chemicznej reakcji organizmu. Uzależnienie od pobudzenia wtrąca użytkowników w pułapkę wydłużonej, hedonistycznej teraźniejszości. Przeszłość i przyszłość są odległe, a chwila obecna rozciąga się i dominuje wszystko inne z jej dynamizmem i nieprzerwanie zmieniającymi się obrazami. Mózgi narażone na działanie pornografii ulegają cyfrowemu przeprogramowaniu w zupełnie nowy sposób, by pragnąć zmian, nowości, podniety i nieustannej stymulacji – i są one zaspokajane przez pornografię dostępną na żądanie oraz gry wideo. Kiedy nadmierne oglądanie pornografii przechodzi w uzależnienie, mózg zachowuje się tak, jakby był na heroinie. Im bardziej jest pobudzony, tym wyższe stężenie dopaminy, a im jest ono wyższe, tym bardziej czegoś pożądamy. Chociaż wpływ uzależnienia od pobudzenia na zachowanie i reakcje fizjologiczne będzie odmienny u różnych osób, warto przyjrzeć się potencjalnym fizjologicznym, mentalnym i emocjonalnym skutkom oglądania pornografii w zbyt dużych dawkach, ponieważ niewiele osób zastanawia się nad jej oddziaływaniem na mózg oraz zdolność uzyskania podniecenia podczas sesji oglądania pornografii z jednej strony i podczas prawdziwych relacji seksualnych z drugiej. Te subtelne i mniej subtelne efekty uzależnienia od pobudzenia mogą negatywnie wpływać na każdy obszar życia człowieka, który jest analogowy, statyczny, obejmuje planowanie, odraczanie gratyfikacji i długoterminowe ustalanie celów. Faceci, z którymi rozmawialiśmy i którzy ujawniali oznaki uzależnienia od pobudzenia, odczuwają silny lęk w sytuacjach społecznych, mają mniejszą motywację do określania i osiągania celów, doznają poczucia utraty kontroli i nawet rozważają samobójstwo. Całkowicie gubią się podczas tradycyjnych lekcji w szkole czy zajęć na uczelni, które są analogowe, statyczne i bierne. Edukacja zakłada bowiem stosowanie przeszłych lekcji w odniesieniu do przyszłych problemów, planowanie, odraczanie gratyfikacji, przedkładanie pracy ponad rozrywkę i cele długoterminowe. Ci mężczyźni są też zupełnie nieporadni w budowaniu relacji intymnych, które są stopniowe i subtelne, wymagają interakcji, wzajemności, zaufania i tłumienia chuci przynajmniej do chwili, aż nadejdzie „odpowiedni moment”. Efekt Coolidge’a W normalnych okolicznościach każdy mężczyzna po orgazmie i wytrysku doświadcza okresu refrakcji. Przekładając to na ludzki język: potrzebuje przerwy, chwili na dojście do siebie po stosunku, zanim będzie znów gotów stanąć na wysokości zadania. Czas ten znacząco się jednak skraca, gdy pojawia się seksualna nowość. Z perspektywy mózgu pornografia przypomina więc

posiadanie haremu. Choć doświadczenie to występuje jedynie w wyobraźni, każdy nowy film oznacza nową okazję. Efekt Coolidge’a jest właśnie odzwierciedleniem tej idei. Jego nazwa wzięła się od anegdoty, w której amerykański prezydent John Calvin Coolidge i jego żona Grace Coolidge zwiedzali farmę. Kiedy pani Coolidge dostrzegła koguta kopulującego z kurami, zapytała, ile razy w ciągu dnia kogut spełnia ów obowiązek. Dozorca odparł, że „każdego dnia dziesiątki razy”. Pani Coolidge odrzekła: „Powiedzcie o tym prezydentowi, kiedy się pojawi”. Usłyszawszy tę informację, prezydent zapytał, czy za każdym razem robi to z tą samą kurą. Kiedy padła odpowiedź: „Ależ nie, panie prezydencie, za każdym razem z inną”, prezydent poprosił: „Przekażcie to pani Coolidge!”. Wiecie już więc, o co chodzi. Efekt Coolidge’a to osobliwość dostrzegana wśród ssaków, polegająca na tym, że samce (samice w znacznie mniejszym stopniu) okazują wznowione zainteresowanie kopulacją w obliczu nowych partnerów seksualnych. W badaniu zjawiska habituacji w procesie pobudzenia seksualnego, przeprowadzonym w State University of New York w Stony Brook w 1985 roku, czterdziestu ochotników płci męskiej podzielono na dwie grupy. Jedna grupa oglądała zdjęcia pięciu różnych par heteroseksualnych uprawiających seks, natomiast drugiej grupie pokazano pięć scen przedstawiających seks w wykonaniu tej samej pary. Pobudzenie w pierwszej grupie rosło, natomiast w grupie drugiej stopniowo malało[275].

RYSUNEK 3. Efekt Coolidge’a Źródło: Wilson, G.D. (1989). Great Sex Divide: A Study of Male-Female Differences. London: Peter Owen.

Pornografia jest maszynerią do produkowania dopaminy. Dopamina jest neuroprzekaźnikiem odpowiedzialnym za aktywację mózgowego układu nagrody. Jej obecność pomaga zainicjować uczucia radości i przyjemności. Nagradzające doświadczenia, takie jak jedzenie, zażywanie narkotyków i uprawianie seksu, prowadzą do uwalniania dopaminy w dwóch głównych

obszarach mózgu: jądrze półleżącym i korze czołowej. Ale kiedy u człowieka pojawi się uzależnienie, szlaki dopaminergiczne ulegają patologicznym zmianom. Z tego powodu kiedyś pożądane gwiazdy porno szybko tracą swoją nowość i wartość rynkową. Zjawisko nazywane „efektem nowej dziewczyny” polega na tym, że wiele kobiet prezentujących swoje wdzięki przed kamerką internetową zarabia największe pieniądze – ku późniejszemu rozgoryczeniu – w pierwszym tygodniu[276]. Ale w jaki sposób preferowanie nowości wpływa na intymne relacje w prawdziwym życiu? Randki i uprzedmiotowienie kobiet „Masz piękne paznokcie”, powiedział, oglądając jej dłonie. „Są sztuczne?” W świecie „artystów podrywu” (pickup artist, PUA) dwuznaczne komplementy znane są jako „neg” [krytyczny komentarz, którego celem jest „sprowadzenie na ziemię” i wzbudzenie ciekawości – przyp. tłum.]. PUA celowo wykorzystuje psychologiczne sztuczki tego typu, by druga strona się nim zainteresowała. Dziewczyna, z którą rozmawialiśmy, nie znała tej strategii. „Oczywiście, że nie!”, odpowiedziała. Była wytrącona z równowagi i speszona. „Facet jest bezczelny”, pomyślała w duchu. Ale miał sposób. I ten sposób w pewnym sensie zadziałał. Wieczór skończyli w łóżku, choć chemia była chwilowa. Może ona pożałowała tego, co zrobiła, może jego gra nie była jeszcze dopracowana, w każdym razie jej zainteresowanie nim szybko się ulotniło, gdy wyszli poza skrypt, wkraczając w świat prawdziwych relacji. Ostatnimi czasy pojawiło się wiele książek typu The Mystery Method (Tajemnicza metoda) czy The Game (Gra), wskazujących bardzo skuteczne, czasem obraźliwe, ogólnie zaś zabawne rady, jak poderwać kobietę. To godne podziwu, że chłopakom chce się inwestować tyle wysiłku we włożenie stopy w drzwi. Niestety rozwiązania te nie obejmują obszarów ważnych dla relacji, jak znajdowanie wspólnych zainteresowań, przechodzenie od obopólnej obcości do wzajemnego zaciekawienia czy wręcz przemiany w stałego partnera. Być może obszary te nie są początkowym celem, ale w pewnym momencie, jeżeli chłopak chce nawiązać prawdziwą relację z dziewczyną, może mieć trudność z wyjściem z „gry” i zbudowaniem związku. Wówczas bowiem nastawienie musi ulec całkowitej zmianie – dziewczyna nie może być już „celem” podboju, ale „osobą”, wartościową i godną trwałego zainteresowania. I wtedy, jak w staromodnym zakończeniu, można naprawdę zakochać się w kimś innym niż w sobie samym. Kluczem do sukcesu jest uważność. Gdy spontaniczność związana ze spotkaniem kogoś odmiennej płci przeminie, motywacja przechodzi od spotkania interesującej dziewczyny do „zaliczania”, od budowania pewności siebie do lansowania się. Nie chodzi już o budowanie relacji, ale wyłącznie o eskalację gry, by zgarnąć jak najwięcej punktów. Inni ludzie stają się wymiennymi przedmiotami służącymi własnej przyjemności, gdy gra zaczyna bardziej przypominać rozgrywki piłkarskie niż fantazje o kochaniu się z prawdziwą kobietą z krwi i kości. W naszej ankiecie obie płcie szacowały skutki takich negatywnych postaw:

Sądzę, że takie zachowania mogą „podnieść poprzeczkę” w nawiązywaniu relacji – zamiast po prostu być młodym mężczyzną, nagle podejmuje się rodzaj analizy zysków i strat. Jeżeli można uzyskać przyjemność i zaspokojenie potrzeb seksualnych za pośrednictwem gier i pornoli, bez „bagażu” i „dramatów” często towarzyszących prawdziwym bliskim związkom, to młodzi mężczyźni nie będą aż tak zmotywowani, by takich relacji szukać. Bez dwóch zdań, żaden facet, którego znam, który ogląda pornole, nie jest w zdrowym, pełnym wzajemnego szacunku związku z kobietą. Mogą być w stanie „zachowywać się” właściwie przez jakiś ograniczony czas w sytuacjach społecznych, ale to ZAWSZE wpływa na ich postawę i wyznawane wartości. Widzą to wyraźnie kobiety żyjące i pracujące z facetami oglądającymi pornografię. Zgodnie z zasadą, że co trafia do systemu, później z niego wychodzi, żaden ludzki mózg nie jest w stanie karmić się i samozaspokajać nawykami konsumowania pornografii oraz jednocześnie dążyć do dojrzałego, złożonego, pełnego zrozumienia i trwałego związku z drugim człowiekiem.

Ponieważ radość płynąca z romantycznej relacji nie leży w gotowym schemacie interakcji, to czego oczekują faceci sięgający po te metody? W świecie młodych mężczyzn pragnienie szczęścia i spełnienia przekształciło się niejako w potrzebę stymulacji, rozrywki i kontroli. Tucker Max, autor bestsellerów I Hope They Serve Beer in Hell (Mam nadzieję, że w piekle podają piwo) i Assholes Finish First (Dupki kończą pierwsi), udostępnił w sieci aplikację randkową, która odbiła się głośnym echem. Jego kwestionariusz wielokrotnego wyboru zadawał potencjalnym osobom, z którymi mógłby się umówić na randkę, pytania typu: „Co powiedzą na twój widok moi przyjaciele?”. Opcje do wyboru były następujące:

Kolejna wysoka, gorąca i zakompleksiona blondyna – dziś ją zaliczy. Prognozy na dzisiejszy wieczór zapowiadają porozrzucane ciuchy i wysokie prawdopodobieństwo intensywnego przytulania. O Boże, cuchnie jak targ rybny. Cóż, jest za brzydka, by się z nim umawiać… Ale stawiam 10 dolców, że i tak się z nią prześpi. Nie nazwałbym jej grubą, ale przydadzą mu się narzędzia hydrauliczne, żeby się z tego wydostać. Po prostu tania dziwka. Ciekawe, ile go kosztowała. Pewnie zrobiła mu loda[277].

Być może to żart. Ale warto się zastanowić, dlaczego teksty Maxa wylądowały na miejscu pierwszym w rankingu najlepiej sprzedających się książek New York Timesa w czasach, gdy wiele osób wstydzi się kupować prezerwatywy albo nie ma pojęcia, jak szczerze porozmawiać o seksie – z kimkolwiek. Seks widzimy wszędzie, dlaczego więc tak trudno o nim rozmawiać? Czy bycie grubiańskim i prymitywnym jest jedynym sposobem na to, by seks dał się zaakceptować? Wielu mężczyzn w Stanach Zjednoczonych uległo kompleksowi Madonny i Ladacznicy, częściowo właśnie z powodu tej dziwnej rozbieżności. Miłość bez seksu i seks bez miłości – mężczyźni ci pragną wartościowej kobiety na żonę i dziwki na kochankę. Kiedy w prawdziwym życiu spotykają kobietę, która jest dobra i seksowna, są skonfundowani i często ją odpychają – dla nich seks musi być bezosobowy. A to jest źródłem poważnych problemów z intymnością dla wszystkich zaangażowanych stron. Dwudziestoparoletnia kobieta, z którą rozmawialiśmy w Kalifornii, opisała swój niedawny trzyletni związek z mężczyzną, w którego wnętrzu toczyła się ta walka:

Po około siedmiu miesiącach spotykania się ze sobą zamieszkaliśmy razem. Nasze pożycie intymne nigdy nie było dobre. On miał kłopoty z utrzymaniem erekcji przez cały czas trwania naszego związku. Czasami miał wzwód, ale kiedy stawało się jasne, że zaraz będziemy się kochać, erekcja znikała. Mówił, że miał takie problemy z każdą kobietą, z którą był. Rano miał wzwód i był w stanie z sukcesem się masturbować – było jasne, że jego problem tkwi w głowie. Lubił mnie pieścić i przytulać i poza tym świetnie się dogadywaliśmy. Dość otwarcie o wszystkim rozmawialiśmy. Miał w swoim komputerze pokaźny zbiór pornoli. Sama kolekcja mnie jakoś nie martwiła, poza tym, że miałam wątpliwości, czy całe to porno nie wpływa na jego sposób postrzegania seksu w naprawdę niefajny sposób – odczuwał silny lęk przed seksem i nie umiał się odnaleźć. W gimnazjum i szkole średniej mieszkał w męskim internacie. Powiedział, że tam z kolegami oglądali MNÓSTWO pornosów. I działo się to zanim którykolwiek z nich zdobył jakiekolwiek prawdziwe doświadczenia z seksem. Sądzę, że w tym tkwi klucz do jego problemów z erekcją (i lęku przed podjęciem współżycia) – fakt, że miał styczność z twardą pornografią, zanim doświadczył seksu w rzeczywistości, wprowadził w jego życie sporo zamieszania. Mówił, że ma trudność z patrzeniem na mnie przez pryzmat seksu (że nie umie pogodzić się z tym, że ktoś, kogo kocha, może być jednocześnie jego partnerem seksualnym). Postrzegał seks jako coś, co działo się z kimś, kto go nie obchodził, z obiektem seksualnym, a nie z prawdziwą osobą. Pod koniec naszego związku żyliśmy ze sobą jak mieszkający razem kumple.

Kiedyś związki były wstępem do założenia rodziny i w taki właśnie sposób ludzie odnosili się do swoich potencjalnych partnerów. Ale dziś, mając coraz mniej powodów, by się angażować w romantyczną relację, młodzi mężczyźni traktują kobiety jako czasowe, wymienne obiekty seksualne. Dynamika gier wideo

Znowu się zakochałem. Po uszy. Zejdź z drogi, Crysis: twoja następczyni jest równie pełna życia i zachwycająca jak ty w 2007 roku. Byłaś fantastyczna, ale ten najnowszy model z nowymi, opływowymi kształtami jest wprost piękny… po powolnym tańcu w salonie wystawowym i jeździe próbnej kupisz go na pniu. Crysis 2 jest idealnym FPS [first-person shooter – gra, w której gracz widzi świat wirtualny z perspektywy postaci, w którą się wciela – przyp. tłum.] dla każdego szukającego czegoś ponad niemodny standard. Chris Fong, twórca gier[278]

Większość pokolenia Y dorastała w przekonaniu, że komputery i okulary są fajne, nawet modne, ale nie zawsze tak było. Dawniej osoby, które nosiły okulary, przezywano „okularnikami”, a dzieci lubiące czytać otrzymywały mnóstwo innych dziwnych przezwisk. W pokoleniu naszych rodziców mądre dzieci były fajne wyłącznie przed klasówkami, a okazywanie zainteresowania dobrymi stopniami oznaczało, że byłeś kujonem, a kujony były klasą samą dla siebie – na samym dole społecznej hierarchii. Dawniej – przed nastaniem fliperów i automatów do gry, przed Donkey Kong i Doom, i całe wieki przed Call of Duty – nastoletni chłopcy spotykali się, żeby wspólnie uprawiać sporty, jeździć na rowerach, włóczyć się po okolicy i grać w karty. Pili, palili i nierzadko omal nie wyzionęli ducha, biegając z wiatrówkami i budując tratwy, na których pokonywali wezbrane po deszczach okoliczne rzeki. To był czas, kiedy sąsiedzi znali swoje imiona, rodziny wspólnie zasiadały do kolacji, a ludzie umieli zapewniać sobie rozrywkę. Wszystko zmieniło się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Kujony pilnie robiły to, co do nich należało: projektowały

innowacyjne technologie i zapoczątkowywały nowe sposoby kontrolowania i eksplorowania znanego wszechświata. Pierwsze automaty do gry, konsole i ogólnoużytkowe komputery zostały stworzone przez kujonów dla kujonów. Większość z nich wiedziała dużo więcej o technologii niż o zdobywaniu względów w grupie, nie poświęcała też wiele uwagi byciu trendy. Niektóre kujony po prostu uwielbiały budować różne rzeczy, inne były społecznie niedopasowane i szukały sobie zajęcia. Gry nie były tworzone przez facetów, którzy potrafią podrywać kobiety, ponieważ ci byli zajęci właśnie zdobywaniem kobiet. Kiedy jednak firmy projektujące gry stały się solidnym biznesem o dużych możliwościach, lepszej grafice i poprawionej użyteczności, kujony nagle okazały się geekami, co w slangu komputerowym oznacza eksperta, a bycie ekspertem już było fajne. Dzisiaj imprezy promocyjne jakiejkolwiek gry czy elektronicznego gadżetu okraszają piękne modelki i tancerki erotyczne. Można powiedzieć, że ta dramatyczna przemiana zaszła w roku 1977, wraz z premierą pierwszego filmu z cyklu Gwiezdnych wojen. W tym samym roku w San Francisco na pierwszych Targach Komputerowych na zachodnim wybrzeżu zadebiutował Apple II – co jest przez wielu uznawane za datę narodzin przemysłu komputerów osobistych. Rok później Midway wypuścił na rynek grę Space Invaders, w 1979 roku Atari zaprezentował użytkownikom Asteroids, następnie w 1980 roku Namco wydał Pac-Mana, najpopularniejszą grę wszech czasów. W 1981 roku pojawiło się pierwsze czasopismo poświęcone grom, Electronic Games. Na początku lat osiemdziesiątych branża gier dostała lekkiej czkawki, ale kilka lat później Nintendo z sukcesem pokonał ten kryzys. Przez cały ten czas Jack Tramiel, założyciel Commodore International, produkował proste, ale ekonomiczne „komputery dla mas, nie dla klas”[279]. Dostępność komputerów, internetu, ekranów dotykowych i dynamicznego prowadzenia kamery zrewolucjonizowała zarówno gry wideo, jak i kontakty międzyludzkie. Gdy ceny stały się przystępne dla szerszego grona odbiorców, szybko pojawiły się kolejne innowacje. Popyt na elektronikę stymulował rozwój technologii, wyłoniła się też nowa kategoria gwiazd, co pokazała reklama Intela „Sponsors of Tomorrow” (Sponsorzy jutra). Bez wątpienia nikt nie śmieje się już z komputerowych maniaków, wyszydzanych jeszcze przez wyż demograficzny lat powojennych za to, że nosili w kieszeni etui na długopisy, żeby nie pobrudzić sobie koszuli tuszem. Stąd scena z filmu 21 Jump Street, gdzie pracujący pod przykryciem policjanci (w tych rolach Jonah Hill i Channing Tatum) spotykają się z lekceważeniem, gdy próbują zaskarbić sobie przychylność popularnej grupy, parkując na miejscu dla niepełnosprawnych, prezentując postawę luzaków i agresywnie odnosząc się do homoseksualnego studenta. Policjanci grali bowiem według starych zasad, nie mając pojęcia, że postawa „złego chłopca” niesie obecnie zupełnie inny przekaz. Jeśli pomyślimy o wykładniczym rozwoju ostatnich dziesięcioleci, to docenimy „tych szalonych odmieńców, rebeliantów i mącicieli, jaskrawo rzucających się w oczy swoim brakiem dopasowania, tych, którzy wszystko widzieli inaczej”, jak elokwentnie określił ich wizjoner Apple’a,

Steve Jobs[280]. Od tamtej pory dawni chłopcy do bicia awansowali na naszych ulubieńców. Granie w gry wideo daje mnóstwo korzyści – przede wszystkim jest źródłem świetnej rozrywki, może umożliwiać nawiązywanie licznych relacji społecznych, ułatwiać rozwiązywanie problemów i opracowywanie strategii, a nawet zachęcać do ćwiczeń fizycznych. Gry on-line poprawiają nasze umiejętności informatyczne, co jest nie do przecenienia na obecnym rynku pracy. Dzięki grom on-line można poznać ludzi z całego świata i tym samym inne kultury. Niemniej te korzyści są dostępne tylko do określonego momentu, a wielu ludzi wcale ich nie czerpie. Jak już wspominaliśmy, szczególnie martwią nas osoby grające w sposób nadmierny, w warunkach społecznej izolacji. W niedawnej ankiecie AskMen na pytanie: „Z kim najczęściej grasz w gry wideo?”, jedynie 24% respondentów odpowiedziało, że gra w obecności przyjaciół, podczas gdy 37% przyznało, że gra samotnie lub z obcymi on-line[281]. Ciemną stroną gier wideo, zwłaszcza tych ekscytujących, jest złudzenie, że w porównaniu z nimi realni ludzie i prawdziwe życie są nudne i niewiele warte. Nie dziwi zatem, że w zestawieniu z innymi nastolatkami gracze spędzają około 30% mniej czasu na czytaniu i 34% mniej czasu na odrabianiu prac domowych[282]. Przeprowadzone w 2010 roku badanie opublikowane w Psychological Science wykazało, że kiedy chłopcy w wieku od sześciu do dziewięciu lat dostaną sprzęt umożliwiający granie, ich oceny z czytania i pisania się pogarszają, natomiast liczba zgłaszanych przez nauczycieli problemów z uczeniem się rośnie[283]. Podsumowując, zbyt intensywne granie wiąże się z gorszymi wynikami w nauce, utratą wrażliwości na przemoc, potencjalnie też oddziałuje na sposób, w jaki młody człowiek się uczy i socjalizuje, w związku z zaburzeniem równowagi między czasem poświęcanym na gry a angażowaniem się w inne działania[284]. Gabe Deem, o którym już pisaliśmy, powiedział nam, że mając dwadzieścia trzy lata, oszacował, iż w sumie grał po cztery godziny dziennie od dnia własnych narodzin. Jeśli szacunki te są właściwe, to oznaczają ponad 33 tysiące godzin poświęconych graniu! Patrząc wstecz na moje dzieciństwo, widzę, że gry wideo i pornografia nie tylko sprawiły, że straciłem wrażliwość na normalne życiowe przyjemności, ale też uzależniły mnie od siebie ze względu na ponadnormalną stymulację, jakiej dostarczają, w wyniku czego zacząłem zastępować pragnienia i pasje prawdziwe tymi wirtualnymi. Poziom podniecenia i stymulacji, jaki mogłem osiągnąć w grach, ostatecznie sprawił, że sporty dostępne w realu stały się nudne. Moim zdaniem sposób, w jaki dziś robi się gry, jest przepisem na uzależnienie. Wciągają cię rankingami wyników wymagającymi poświęcenia niezliczonych godzin i nie lada umiejętności, by znaleźć się na topie, i nieustannymi komunikatami o „bonusach” i rozszerzeniach gry (nowość). A kiedy już poczujesz, że dana gra może zacząć cię nudzić, dorzucają kolejne poziomy lub jakąś umiejętność, byś znów znalazł się wyżej w rankingu. Z czasem prawdziwy świat dookoła mnie po prostu nie był w stanie utrzymać mojej uwagi, ponieważ wszystko, o czym mogłem myśleć, koncentrowało się wokół tego, kiedy wreszcie wrócę do domu, by móc grać[285].

Neils Clark i P. Shavaun Scott wskazują powody, dla których gry mają zdolność wciągania graczy, w odróżnieniu od wolniejszych i bardziej refleksyjnych form rozrywki: Gry nie są tak bierne jak inne media. Łączą nas z innymi ludźmi. Słowo „gra” tak naprawdę już nie do końca oddaje to, co zachodzi w dzisiejszym cyfrowym pokoju. Czy chcemy to nazwać interaktywnością, sprawczością, autonomią, czy czymkolwiek jeszcze, najboleśniej oczywistą zmianą jest to, że gry odciągnęły nas od biernego oglądania telewizji czy czytania książek. Możesz oglądać wyścigi samochodowe w telewizji, ale zupełnie czymś innym jest sytuacja, w której to ty prujesz z prędkością 150 mil na godzinę, uciekając gliniarzom swoim czerwonym Ferrari. Dzięki grom siedzimy na miejscu kierowcy. Ten poziom kontroli wszystko zmienia, sprawiając, że gra jest inaczej spostrzegana i odczuwana przez nasz mózg. Historie w telewizji przekazują nam informacje, ale to gry uczą nas realizmu. Możliwość sprawdzenia, co się stanie, gdy dokonamy niebezpiecznych wyborów, możliwość podejmowania kolejnych spontanicznych decyzji uczyniła gry zachęcającymi, ekscytującymi i trwałymi[286].

Powstaje pytanie, na ile odmiennie takie wyimaginowane przygody w świecie fantazji odczuwane są przez mózg. W książce Boys Adrift Leonard Sax wskazuje, że gry wideo rzeczywiście mogą wpływać na mózg w sposób zagrażający motywacji. Jądro półleżące współdziała z innym obszarem mózgu, zwanym grzbietowo-boczną korą przedczołową. O ile to pierwsze odpowiada za kierowanie popędem i motywacją, o tyle grzbietowo-boczna kora przedczołowa dostarcza temu pędowi kontekstu:

Przeprowadzone niedawno badanie mózgu wykorzystujące techniki neuroobrazowania, w którym uczestniczyli chłopcy w wieku od siedmiu do czternastu lat, pokazało, że granie w gry wideo poważnie wytrąca ten układ z równowagi. Wygląda na to, że zamyka dopływ krwi do grzbietowo-bocznej kory przedczołowej. Granie w gry wideo nadmiernie pompuje krwią jądro półleżące, jednocześnie przekierowując krew z równoważącej je części mózgu. W rezultacie granie w gry dostarcza chłopcom nagród związanych z osiągnięciem wielkiego celu, jednak w zupełnym oderwaniu od rzeczywistego świata, bez jakiegokolwiek poczucia potrzeby osadzenia całości w jakimś kontekście[287].

Możemy dodać, że nie tylko mózg cierpi. Członkowie Stowarzyszenia Nauczycieli i Wykładowców w Wielkiej Brytanii stwierdzili, że część starszych dzieci ma trudności z ukończeniem tradycyjnych testów typu papier-ołówek, ponieważ ich pamięć pogorszyła się od nadmiernej ekspozycji na technologię „ekranową”. Część dzieci utraciła zręczność palców z powodu czasu, jaki spędzają z ekranami dotykowymi swoich tabletów. Czterolatek mający od narodzin styczność z elektronicznymi gadżetami wymagał terapii z powodu zachowań kompulsyjnych[288]. Istnieje coraz więcej dowodów na dwukierunkową zależność między grami, problemami z uwagą a impulsywnością. Psycholodzy dziecięcy Douglas Gentile, Edward Swing, Choon Guan Lim i Angeline Khoo badali oddziaływanie tych zmiennych na siebie nawzajem w grupie złożonej z ponad trzech tysięcy młodych ludzi w Singapurze w ciągu trzech lat. Odkryli, że nawet jeżeli kontroli statystycznej podlegają płeć, pochodzenie etniczne, wiek, status socjoekonomiczny i wcześniejsze kłopoty z uwagą, to dzieci spędzające więcej czasu na grach miały później większe problemy z uwagą. Zauważyli również, że nawet kiedy statystycznie kontrolowano początkowy czas poświęcany na gry, dzieci bardziej impulsywne lub mające w jakimś stopniu problemy z uwagą będą

grały więcej, nasilając już istniejące trudności[289]. Dane te mogą pomóc wyjaśnić, dlaczego chłopcy częściej niż dziewczyny otrzymują diagnozę z ADHD i dłużej grają w gry. Sugerują także, że problemy z uwagą mogą być modyfikowane przez czynniki środowiskowe oraz ograniczane przez krótszy czas spędzony na graniu lub dobór gier innego rodzaju. Kilka lat temu Allan Reiss ze współpracownikami z Uniwersytetu Stanforda wykorzystali fMRI, czyli funkcjonalny rezonans magnetyczny, by zobaczyć, co dzieje się w mózgu człowieka podczas sesji gry wideo. Badacze ci odkryli, że mężczyźni odczuwają nagrodę podczas gry intensywniej niż kobiety i że są trzykrotnie bardziej podatni na uzależnienie się od gier. Gra, którą testował Reiss, obejmowała zdobywanie terytorium przez wyłapywanie piłek pojawiających się na ekranie, zanim te dotrą do pionowej linii nazwanej „murem”. Choć uczestniczące w badaniu kobiety rozumiały grę i także wydawały się zmotywowane, „mężczyźni byli po prostu o wiele bardziej zmotywowani, by osiągnąć sukces”, stwierdził Reiss. Te badania pokazały, że uczestniczący w nich mężczyźni mieli zdecydowanie silniejszą aktywność w mózgowym systemie mezokortykolimbicznym – obszarze obejmującym jądro półleżące, ciało migdałowate i podstawno-oczodołową część kory czołowej – oraz że korelowała ona z wielkością zdobytego w grze terytorium. Wykazano również, że te części mózgu wpływają na siebie nawzajem podczas sesji grania zdecydowanie bardziej w mózgach mężczyzn niż kobiet, a im lepiej obwód był połączony, tym lepsze wyniki mężczyźni osiągali w grze[290]. Te odkrycia mogą wyjaśniać, dlaczego gry obejmujące zdobywanie czy nabywanie terytorium są popularniejsze wśród mężczyzn i dlaczego są oni zmotywowani do grania przez czas dłuższy niż kobiety. Być może ośrodek mezokortykolimbiczny uaktywniłby się u kobiet bardziej, gdyby gra miała inną tematykę. Kiedy granie jest dobre Zabawa jest odpowiedzią na pytanie o to, skąd biorą się nowe rzeczy. Jean Piaget, szwajcarski psycholog rozwojowy

Istnieje powód tak dużej popularności gier wideo – dzięki nim wyzwania sprawiają radość i są ciekawe. Kiedy wszystko idzie dobrze, gry dostarczają stymulującego środowiska uczenia się, odnoszenia triumfu, dają możliwość nawiązywania więzi i zdobywania nagród. Gracze w grach MMORPG [massive multiplayer online role-playing game – rodzaj fabularnych gier komputerowych, w których duża liczba graczy może grać ze sobą w wirtualnym świecie – przyp. tłum.] budują własną reputację, dzięki której tworzą z innymi graczami relacje oparte na zaufaniu, co czasami nie jest takie łatwe z prawdziwymi ludźmi w realnym świecie. Gry w stylu World of Warcraft i Second Life są bardzo społeczne, choć gracze występują tam pod postacią awatarów. Granie może też przybierać formę uczenia się lub programu treningowego, wywierając wpływ na prawdziwe życie. Na przykład gra Dance Dance Revolution rozpoczęła się od automatów do gry pod koniec lat dziewięćdziesiątych

minionego wieku, później doczekała się wydań wideo na konsole. Gracze stają na niewielkiej platformie i reagują na kolorowe strzałki połączone z muzycznymi i wizualnymi bodźcami, rozbłyskającymi pod ich stopami, przeskakując na odpowiednie pola. Wynik gracza zależy od tego, jak dobrze koordynuje on swoje ruchy z muzyką i bodźcami wzrokowymi. Uzyskawszy wystarczająco dobry wynik, może on też wybierać z coraz większego repertuaru muzycznego. Gra World Without Oil (Świat bez ropy) autorstwa Jane McGonigal jest kolejnym pozytywnym przykładem. Zgodnie z hasłem: „Zagraj, nim przyjdzie ci to przeżyć”, ponad półtora tysiąca graczy zaczęło wyobrażać sobie i żyć tak, jakby wystąpił rzeczywisty kryzys paliwowy. Zgodnie z opisem na stronie worldwithoutoil.org rezultatem było „niesamowicie realne, zbiorowe wyobrażenie takiego zdarzenia wraz z planami praktycznych działań mających zapobiec faktycznemu wystąpieniu tego zjawiska. Znacznie bardziej niż zwykłe podnoszenie świadomości, World Without Oil uczynił temat realnym, a to z kolei doprowadziło do prawdziwego zaangażowania i rzeczywistej zmiany w życiu ludzi”. Inną intrygującą grą, zakładającą rozwiązywanie naukowych zagadek, jest Foldit. Okazuje się, że ludzkie zdolności rozpoznawania wzorców i rozwiązywania zagadek są skuteczniejsze niż istniejące programy komputerowe w zakresie rozwiązywania zadań polegających na wyszukiwaniu wzorców zwijania białek, więc twórcy Foldit wykorzystują odpowiedzi użytkowników do uczenia komputerów, jak szybciej zwijać białka i jak przewidywać ich struktury. Wspólne wysiłki graczy rzeczywiście pomogły rozwiązać problem powiązany z HIV, który przez ponad dziesięć lat był dla naukowców zagadką. Więcej informacji można znaleźć na stronie projektu: http://fold.it/portal. Systemy Xbox Kinect i Nintendo Wii są innymi świetnymi przykładami dobrych gier. Wii trafia do bardziej różnorodnej wiekowo publiczności niż inne konsole, obejmuje też więcej ćwiczeń fizycznych i socjalizacji. Cała rodzina może wspólnie grać, ale gry są na tyle ciekawe, że nastoletni chłopcy mogą w nie grać też sami lub z kolegami. Nikita widziała dziewięćdziesięcioletnie babcie grające w Wii Bowling w domu opieki. To jedna z tych gier „testowanych przez dzieci, zaaprobowanych przez rodziców”, w której wszyscy wygrywają. Jak wykazała niedawna ankieta TNS Technology[291], jedna piąta młodych ludzi w wieku od szesnastu do dwudziestu czterech lat twierdzi, że gdyby grała regularnie w Wii, mogłaby zrezygnować z chodzenia na siłownię. Rodzice zaś sądzą, że takie uspołeczniające platformy jak Wii mają pozytywny wpływ na ich domy niezależnie od zachęcania dzieciaków, by się więcej ruszały. W jednym z badań, w którym udział brały dzieci z nadwagą i otyłością uczestniczące w programie kontroli wagi, część z nich została przydzielona do gry na Xbox Kinect. Okazało się, że dzieci grające schudły bardziej niż dzieci stosujące się wyłącznie do programu kontroli wagi[292]. W wypadku niektórych osób przekierowanie uwagi do świata wirtualnego może być praktyką bardzo dobrą – nawet terapeutyczną – co wykazali naukowcy z University of Washington oraz Loyola University w odniesieniu do ofiar

poparzeń. Gry pomagają pacjentom odwrócić uwagę od bólu, co potwierdzono, analizując skany mózgów tych osób wykonane za pomocą MRI. Bycie w wirtualnym świecie rzeczywiście zmniejszało towarzyszącą bólowi aktywność mózgu[293]. W stomatologii dziecięcej mali pacjenci zachęcani są do oglądania ulubionego programu telewizyjnego czy grania w grę na wyobrażonym ekranie w czasie borowania. Ten rodzaj hipnoterapii okazał się wielce skuteczny, zwłaszcza w odniesieniu do pacjentów, których nie można było znieczulić. Kiedy granie jest złe Obecny stan branży gier wideo jest zbyt mroczny i naśladowczy jak na mój gust. Biznes związany z grami na konsolę i komputer jest wąsko zdefiniowany przez samczą mentalność czternastolatka i wszystkie jej nie-tak-zaszczytne fantazje. Jest napędzany tym, co działało oraz strachem przed konsekwencjami bankructwa dziesięciomilionowego biznesu. Branża utraciła swój moralny kompas. Bob Whitehead, twórca gier i programista[294]

Niewiele spraw łączy ludzi tak, jak wspólny wróg. W przeszłości wspólnym wrogiem mogło być sąsiadujące plemię czy kraj, ale dzisiaj wrogiem gracza są zobowiązania społeczne: obowiązki, zarządzanie czasem, radzenie sobie z prawdziwymi ludźmi i branie na siebie realnego ryzyka. „Jaś jest w swoim pokoju” – to częste zjawisko. Przybywający w odwiedziny krewni witani są przez ciotki, wujków i kuzynów niewidzianych przez jakiś czas. Po uściskach, całusach i wymianie podarków nastoletni syn gospodarzy znika – i już nie wraca, nawet by się pożegnać. Krewni pytają: „Gdzie jest Jaś?”, a matka odpowiada frazą, która stała się często powtarzanym rodzinnym refrenem: „Jaś jest w swoim pokoju”. To ma być wyjaśnienie niezdolności poszanowania podstawowych zasad społecznego współżycia czy czegoś, co kiedyś uznawane było za minimalny obowiązek rodzinny – żeby przyjść i choćby mruknąć „na razie” przed ponownym wsiąknięciem we własnej jaskini gier. Dla każdego, kto ceni sobie rodzinę i obowiązujące w niej rytuały, takie zachowanie jest nieakceptowalne, nawet nie tyle u samego Jasia, ile jego rodziców, którzy powinni mieć dostateczne wyczucie, by wiedzieć, że takie usprawiedliwianie braku kindersztuby u ich syna jest nie na miejscu. W pewnym sensie, wraz z ogromną powtarzalnością takich scenek rodzajowych, zachowania te stają się częścią niekorzystnych skutków ubocznych nadmiernego, samotnego oddawania się grom i pornografii. Gry wideo są złe, kiedy ludzie grają w nie regularnie w samotności przez długi czas. Biorąc pod uwagę to, że doświadczenia zdobywane w trakcie grania mogą zaspokoić tak wiele potrzeb fizycznych i psychicznych, równowaga między prawdziwym życiem a wirtualną rozrywką może się łatwo wymknąć spod kontroli. Dwóch dorosłych mężczyzn tak o tym opowiadało w naszej ankiecie:

Uważam się za członka pierwszego pokolenia internetowych graczy i byłem poważnie uzależniony od MMOG (massive multiplayer on-line game), spędzając od dwunastu do szesnastu godzin dziennie na grach. Podzielę się więc kilkoma osobistymi spostrzeżeniami. Zacząłem od prostych BBSów [Bulletin Board System – serwis komputerowy, udostępniający na komputerze właściciela miejsca, gdzie można umieszczać i czytać ogłoszenia, obsługiwać własną skrzynkę pocztową, dokonywać transferu plików itp. BBSy powstały

i rozpowszechniły się pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych – przyp. tłum.], gdzie można było grać w proste gry i zostawiać wiadomości innym. Stopniowo przechodziłem do „pokojów czatowych”, potem do interaktywnych gier, a następnie do internetowych społeczności, gdzie dosłownie możesz spędzić cały dzień i gdzie nieustannie są ludzie chcący z tobą grać i pogadać. Taka alternatywa dla spędzania czasu z ludźmi w realu daje łatwiejszy dostęp do zaspokojenia potrzeb społecznych. Bezpośrednie konsekwencje obejmują degenerację własnych zdolności społecznych w prawdziwym życiu. Zwłaszcza w odniesieniu do osób nieznajomych i kobiet. Nie mamy nic ciekawego do powiedzenia. Nikt nie ma ochoty słuchać o naszych postaciach czy wydarzeniach podczas internetowych bitew, albo o tym, jak urządziliśmy swoje wirtualne mieszkanie. I tak zostajemy na uboczu, nie łapiąc kontaktu z ludźmi niezainteresowanymi aż tak bardzo grami on-line. Innym paskudnym skutkiem ubocznym jest fatalny stan zdrowia. Wielu graczy (kiedy piszę „graczy”, mam na myśli osoby, które znam i które spotkałem) ma niedorozwinięte mięśnie górnej partii ciała, fatalne nawyki żywieniowe i jest chorowitych na skutek czasu spędzanego przed komputerem. Gdy już uzależnisz się od internetu, zmiana nawyków wydaje się bezzasadna, ponieważ nic ci z tego nie przyjdzie. Jeśli uda ci się oderwać od monitora, to nie będziesz wiedział, co ze sobą począć w czasie, który normalnie spędziłbyś na graniu. Nie znalazłem on-line żadnych narzędzi, które wskazałyby drogę do uwolnienia się od tego uzależnienia. Sądzę, że najlepszym rozwiązaniem jest prewencja, a jedynym sposobem, żeby to osiągnąć, jest inspirowanie dzieciaków. Jestem lekarzem z doświadczeniem badawczym w obszarze neuronauk, który pokonał własne uzależnienie od gier wideo. Byłem uzależnionym graczem, który w najgorszym okresie spędził w ciągu dziewięciu lat ponad 20 tysięcy godzin na grach. Moja lekkomyślna kompulsja, by grać, przemieniła mnie w potwora, który niemal zniszczył rodzinę, małżeństwo i karierę. Jeżeli nie poświęcimy uwagi temu szybko rosnącemu uzależnieniu, to nasze społeczeństwo ucierpi z powodu wykreowania Pokolenia Vidiotów, milionów ludzi wypranych z innowacyjności i umiejętności życia w prawdziwym świecie.

Granie idzie w złą stronę również wtedy, kiedy człowiek traci wrażliwość na rzeczywistość i prawdziwe kontakty z innymi ludźmi. Po kilku tragicznych strzelaninach w szkołach pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wypłynęło nagranie dwóch strzelających z Columbine High School, pokazujące ich opowieść o tym, jak ich czyn będzie przypominał popularną grę Doom. Dwa tygodnie później podczas przesłuchania w Senacie zajęto się sprzedażą przemocy dzieciom. Emerytowany podpułkownik Dave Grossman, były Ranger w armii, wykładowca psychologii w West Point i autor książki O zabijaniu, powiedział podczas jednej z dyskusji:

Między zdrowym obywatelem amerykańskim a człowiekiem zdolnym do zabicia innego człowieka jest ogromna przepaść. Musi być most, musi być luka. Podczas II wojny światowej uczyliśmy żołnierzy strzelać do tarczy. Walczyli dzielnie. Zdaliśmy sobie jednak sprawę, że nasze szkolenie miało wady, kiedy trafiali na pole walk, a tam nie było tarcz. A oni nie byli w stanie przejść od treningu do rzeczywistości. Od II wojny światowej wprowadziliśmy mnóstwo różnych symulatorów. Pierwszym z nich były wyskakujące ludzkie postacie. Kiedy pojawiały się na wprost żołnierzy, uczyli się strzelać, i to strzelać instynktownie. Gdy pojawiali się przed nimi prawdziwi ludzie, umieli przełożyć na działanie to, czego nauczyli się w symulatorze. Dziś nasze symulatory są bardziej zaawansowane. Organy ścigania wykorzystują symulator będący dużym ekranem, na którym pojawiają się ludzie i strzelają z broni, która jest taka sama, jak na każdym automacie do gier wideo, tyle że w automacie broń nie jest zabezpieczona. (…) Należy zapytać, jak branża może sprzedawać jedno urządzenie wojsku, niezależnie od tego, kto faktycznie dokonuje sprzedaży, a potem obrócić się na pięcie i dać ten sam sprzęt twoim dzieciom, twierdząc przy tym, że jest on bezpieczny. Doom został wprowadzony na ogólny rynek i zarazem licencję na niego sprzedano United States Marine Corps [Korpusowi Piechoty Morskiej Stanów Zjednoczonych – przyp. tłum.]. W Marine Corps wykorzystuje się tę grę jako doskonałe narzędzie do treningu taktycznego[295].

Gra Call of Duty: Modern Warfare 2 okazała się „treningiem symulacyjnym” dla norweskiego mordercy Andersa Breivika, który podłożył bomby pod budynkami rządowymi w Oslo, po czym zamordował jeszcze sześćdziesiąt dziewięć osób, głównie młodzieży, przebywających na obozie na wyspie Utøya w 2011 roku. Morderca przyznał, że grał w World of Warcraft, żeby się odprężyć. Simon Parkin, dziennikarz zajmujący się grami komputerowymi dla The Guardian napisał, że Call of Duty było dla jego psychopatii środkiem wyrazu, nie zaś przyczyną: „Chorzy ludzie będą bez wątpienia czerpali z niej każdą inspirację, jakiej potrzebują, by karmić swoje szaleństwo. Takiego zabezpieczenia żaden twórca nie jest w stanie zapewnić własnemu dziełu”[296]. Inni traktują grę jak dolewanie oliwy do ognia. Jedno z badań sprawdzających wpływ odrzucenia społecznego na narcyzm i wszelką wynikającą z tego agresję pokazało, że kiedy narcystyczne osoby zostały odrzucone przez rówieśników (albo uważały, że zostały odrzucone), to po takim doświadczeniu stawały się bardzo agresywne wobec innych – co nie różni się od wzorców stwierdzanych w szkolnych strzelaninach[297]. Po strzelaninie w Virginia Tech dziennikarz David Von Drehle trafnie zauważył, że „skrajne skoncentrowanie na sobie tworzy całość historii, a wszystkie inne rzeczy – jak broń, gry, poezja, pornografia – są jedynie jej elementami. Tylko narcyz może uznać, że jego wyobcowanie powinno zostać podkreślone krwią obcych ludzi”[298]. Im więcej czasu narcyz przygląda się tym wymienionym elementom, tym mocniej daje się ponieść myślom skoncentrowanym na nim samym i tym bardziej uzasadnione wydają mu się jego działania. Przemawiając w 1982 roku w University of Pittsburgh’s Western Psychiatric Institute, Lekarz Naczelny Stanów Zjednoczonych C. Everett Koop ostrzegał, że gry wideo mogą pogarszać zdrowie młodych ludzi. „Coraz więcej osób zaczyna rozumieć niekorzystne umysłowe i fizyczne skutki gier. W grach nie ma nic konstruktywnego. Wszędzie chodzi tylko o eliminowanie, zabijanie, niszczenie”[299]. To było ponad trzydzieści lat temu, kiedy w automatach do gier królowały Dig Dug i Ms. Pac-Man. Dziś wiele osób zgodzi się z twierdzeniem, że pełne przemocy gry wideo to gry odnoszące rynkowy sukces[300]. Dzieci ze skłonnością do zachowań agresywnych będą czuły większy pociąg do mediów oferujących przemoc, media oferujące przemoc z kolei mogą czynić je bardziej agresywnymi. Może się to wiązać z faktem, że większość gier nagradza graczy za przemoc, często umożliwiając im w zamian przechodzenie na kolejne poziomy. Współczesne badania sugerują jednak istnienie powiązań między przemocą w grach a agresją w prawdziwym życiu. Okazuje się, że zarówno dorośli, jak i dzieci byli agresywniejsi po graniu w grę pełną przemocy. A ludzie identyfikujący się z brutalnymi bohaterami z gier są skłonni do agresywnych czynów, odgrywając tę rolę, co wzmacnia u nich zachowania agresywne[301]. Rośnie liczba danych wskazujących, że nasze mózgi instynktownie naśladują stany umysłów innych ludzi, z którymi mamy styczność, także jeśli umysły te istnieją wyłącznie w wyobraźni[302].

Efekty związane z desensytyzacją (odwrażliwianiem) i odzwierciedlaniem w połączeniu z uzależniającymi właściwościami gier mogą być w wypadku niektórych graczy skuteczną receptą na katastrofę. Steven L. Kent, autor książki The Ultimate History of Video Games: The Story Behind the Craze that Touched Our Lives and Changed the World (Jedyna historia gier wideo: kulisy szaleństwa, które ogarnęło nasze życie i zmieniło świat), twierdzi, że automaty do gier, prekursorzy gier wideo, zaczęły inkorporować ideę „wypłat” – łączenia gier z hazardem – już w latach trzydziestych XX wieku. Politycy szybko zakazali wszelkich flipperów. Zakaz utrzymano przez całe dziesięciolecia, aż entuzjaści takich maszyn zdołali wykazać, że gra wymaga więcej umiejętności niż szczęścia, niejako legitymizując branżę. Podobnie jak joystick czy guziki kontrolera, flipper – wyposażony w sprężynujące „łapki”, wynaleziony przez inżyniera Harry’ego Mabsa w 1947 roku – umożliwił większą interakcję użytkownika z grą oraz rozwijanie umiejętności. Trzydzieści lat później automaty do gier stały się nowym trendem, a żeby zarabiać pieniądze, lokalom zależało, by gracz nie grał w daną grę dłużej niż dwie minuty. Dlatego koniecznością stało się tworzenie gier z ciekawą grafiką, oryginalną fabułą i prostym celem. Coś, czego można się łatwo nauczyć, ale co trudno naprawdę opanować[303], i w co ludzie będą chcieli grać bezustannie, gdy już raz zaczną. Wzór okazał się skuteczny. Pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku tak wielu ludzi grało w Space Invaders w Japonii, że w całym kraju brakowało monet i ludzie zbierali się wokół graczy odnoszących sukces w każdej grze, która akurat była na topie[304]. Osiągnięcie wysokiego wyniku szło również w parze z publicznym uznaniem i osobistą satysfakcją. Przeskoczmy kolejne trzydzieści lat do dzisiejszych gier komputerowych, przy projektowaniu których zatrudniane są największe talenty – od designerów po kompozytorów mających na koncie nagrody Grammy – i które wyglądają równie dobrze, jeśli nie lepiej, co wysokobudżetowe hollywoodzkie produkcje. Najpopularniejsza tematyka w filmach i grach, która przyciąga młodych mężczyzn, obraca się wokół samochodów, sportu i wojny, z tą różnicą, że w grach użytkownicy mają wszystko pod kontrolą. Nawet jeżeli nie podobają im się zasady gry, mogą uciekać się do oszustw, by dojść do poziomu wykraczającego poza ich realne umiejętności i uzyskać nad nią jeszcze większą kontrolę. Gry społecznościowe w rodzaju World of Warcraft są stworzone, by zapewniać nieustanne nagradzanie postaci za kolejne postępy, a gracze nabywający coraz więcej broni i umiejętności mają coraz wyższy status społeczny i gra staje się coraz bardziej satysfakcjonująca. Wiedza o istnieniu niekończących się światów, w których można poprawiać osiągnięcia i w każdej chwili bez uszczerbku wracać do spraw, które kiedyś porzuciliśmy, można dawać pewien komfort. Ale kiedy takie iluzoryczne światy zastąpią rzeczywistość, komfort może przekształcić się w uzależnienie. Wuj Sam wersja 2.0

Jak wspominał emerytowany podpułkownik Grossman na przesłuchaniu senackim w 1999 roku, pełne przemocy gry wideo mają coraz liczniejsze zastosowanie praktyczne. Na przykład realistyczne, brutalne gry osadzone w okolicznościach przypominających wojnę są wykorzystywane w terapii weteranów cierpiących na zespół stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder, PTSD). Bliskie grom wideo aplikacje technologii cyfrowej są też integralną częścią operacji wojskowych. Autor książki Wired for War (Zaprogramowani by walczyć), Peter Warren Singer, podnosi kilka kwestii: Technologia wplotła się w wojnę. Wszystko, co nas otacza, od internetu po silniki odrzutowe, to technologie, których rozwój napędzało wojsko. A technologia otwiera nowe granice, nowe kierunki, w których możemy podążać, ale także prowadzi do powstania nowych dylematów, nowych pytań domagających się odpowiedzi. Uczestniczenie w wojnie kiedyś oznaczało, że udajesz się w miejsce, w którym jest tak niebezpiecznie, że możesz już nie wrócić, możesz nigdy więcej nie zobaczyć rodziny. A teraz porównaj to z doświadczeniami pilota drona Predator. Siedzisz sobie przed monitorem, wystrzeliwujesz pociski w cele przeciwnika, zabijasz wrogów. A potem, na koniec dnia, wsiadasz w samochód i dwadzieścia minut później siedzisz przy stole, jesz kolację i rozmawiasz z dziećmi o tym, co mają zadane[305].

Singer stawia tu ważne pytania. W jaki sposób identyfikacja z brutalnym awatarem albo odsunięcie się od bezpośrednich agresywnych działań, które rzeczywiście dzieją się w prawdziwym świecie, wpłyną na nasz sposób postrzegania siebie nawzajem i jak zmienią nasze codzienne zachowania? Czy gry wideo są w stanie pozbawić graczy wrażliwości nie tylko na uczucia innych ludzi, lecz także nasze własne? Rye Barcott, autor książki It Happened on the Way to War (To się stało w drodze na wojnę), powiedział nam podczas wywiadu, że „w batalionie korpusu piechoty morskiej w Iraku w 2005 roku, podczas trwania intensywnych walk, młodzi Marines pędem wracali do baraków, by całą noc grać w brutalne gry, a następnego ranka wracać do walk jak «wyczerpane zombi», i że był to częsty scenariusz w tej grupie”[306]. „Gry wideo nigdy nie zastąpią rzeczywistości” – twierdzi major armii amerykańskiej, Larry F. Dillard Jr.[307], ale nie możemy być tego tacy pewni. W popularnej powieści science fiction dla dzieci, Gra Endera, Ender dostaje się do szkoły bojowej, a dzięki inteligencji i sprytowi osiąga w niej najwyższy stopień. Praktyczne sesje Endera, podczas których dowodzi statkiem kosmicznym w symulatorze bojowym 3D razem z innymi uczniami, stopniowo przechodzą w nasilone walki przeciwko rasie obcych zwanej Formidami, inaczej Robalami. Ender jest na skraju wyczerpania i ma potworne koszmary, prześladujące go na jawie. Podczas „egzaminu końcowego” drużyna Endera w pobliżu niewielkiej planety zmaga się z siłami wroga przewyższającymi ją liczebnie jak niemal jeden do tysiąca. Ender decyduje się na użycie śmiertelnej broni i niszczy samą planetę, unicestwiając wszystkie statki na orbicie. Ma nadzieję, że jego bezwzględne działanie sprawi, iż wyrzucą go ze szkoły. W zamian dowiaduje się, że wszystkie jego walki toczyły się naprawdę i że jego działania skutecznie zakończyły wojnę z obcymi. Główne pytania pojawiające się w naszych głowach to: Czy Ender byłby w stanie zabić Robale, wiedząc, że to nie gra? Jeśli bycie o krok od akcji czyni

wojsko skuteczniejszym i bardziej bezpiecznym, to czy nie jest to właściwy kierunek? Nie trzeba nikogo przekonywać, jaką obsesją dla młodych ludzi, zwłaszcza chłopców, są gry. „Spójrz, dowódcy wojskowi rozumieją, że jeśli nie ogarną dzisiejszej cyfrowej młodzieży, nigdy nie będą w stanie zrekrutować takich żołnierzy, takich pilotów i takich marynarzy, jakich będą potrzebować w kolejnym stuleciu” – mówi Noah Shachtman, redaktor Wired[308]. Ale czy dzisiejsza młodzież zrozumie wpływ działań, jeśli do wypełniania rozkazów wykorzystuje się pośrednie technologie? Żołnierze korzystający z tych technologii dziś mogą mieć doświadczenia z pierwszej ręki z prawdziwych walk. Noszą też w pracy mundury, by nieustannie pamiętać, iż guzik, który naciskają w Ameryce, może powodować prawdziwe konsekwencje gdzieś za oceanem. Uważajmy jednak na dzieciaki dorastające w cyfrowym środowisku rozrywki, realistycznie przedstawiającej brutalne sceny, w których nie uczestniczą fizycznie, ale czują, jakby tam były. Po pierwsze z tego względu, że dzieci te nie mają takiej samej zdolności empatycznego utożsamiania się z innymi ludźmi i niejednokrotnie podejmują mniej „ludzkie” decyzje. Po drugie zaś dlatego, że technologia dronów jawi się jako śmiertelne przedłużenie technologii gier zastosowanej do jak najbardziej prawdziwego świata.

Głodny lis zobaczył wielkie kiście winogron zwisające z winorośli rosnącej wzdłuż wysokiego płotu, i robił, co w jego mocy, by ich dosięgnąć, skacząc w powietrze tak wysoko, jak tylko mógł. Wszystko na próżno, winogrona były poza jego zasięgiem. Wreszcie się poddał i odszedł, w nastroju powagi i beztroski, mówiąc do siebie: „Sądziłem, że winogrona są dojrzałe, ale teraz widzę, że są kwaśne”. Ezop, grecki bajkopisarz, Lis i winogrona

W momencie stresu wielu z nas dopasowuje swoje rozumienie powstałej sytuacji w sposób pozwalający na utrzymanie poczucia własnej wartości. Podstawowym przekazem bajki Lis i winogrona nie jest porażka lisa, któremu nie udało się dobrać do owoców, ale jego reakcja na tę porażkę. Zachowuje on dumę dzięki odrobinie samooszukiwania. „W tym właśnie tkwi cały urok”, zauważa D.L. Ashliman, profesor University of Pittsburgh. „Każdy indywidualny czytelnik może zareagować na samooszukiwanie się lisa zgodnie z własnymi oczekiwaniami i potrzebami. Możemy skrytykować lisa za brak szczerości i niespójność albo możemy mu pogratulować pragmatyzmu i pozytywnego obrazu siebie”[309]. Reakcja lisa pozwala mu zachować integralność obrazu Ja. Psycholog społeczny z Uniwersytetu Stanforda, Claude Steele, jako pierwszy w roku 1988 opisał teorię autoafirmacji. Jego studenci, psycholodzy David Sherman i Geoffrey Cohen, wskazują na jej potężną rolę we własnych badaniach prowadzonych niemal dwadzieścia lat później: Teoria autoafirmacji zakłada, że ogólnym celem systemu jaźni jest ochrona obrazu jego integralności, jego moralnej i adaptacyjnej adekwatności. Kiedy ów obraz własnej integralności jest zagrożony, ludzie reagują w sposób umożliwiający przywrócenie poczucia własnej wartości. Jednym ze sposobów osiągnięcia tego celu są reakcje obronne bezpośrednio redukujące zagrożenie. Innym sposobem jest afirmowanie alternatywnych źródeł własnej integralności. Takie „autoafirmacje”, zaspokajając potrzebę ochrony własnej integralności w obliczu zagrożenia, umożliwiają ludziom radzenie sobie z zagrażającymi zdarzeniami i informacjami bez uciekania się do obronnych zniekształceń[310].

W pewnym sensie mówią oni, że możemy negatywnie reagować na takie zagrożenia, „idąc w wyparte” i przechodząc do defensywy, albo, skuteczniej, przechodząc do ofensywy i wzmacniając własną integralność. Postawy mężczyzn przypominają postawę lisa. W dzisiejszym zachodnim świecie króluje ego, przez co nasze urojone spostrzeżenia na własny temat oderwały nas od przyziemnej rzeczywistości. Większość ludzi myli wygodę ze szczęściem, przedkładając to, co znane, nad to, co prawdziwe. Nasza poprawna politycznie kultura skrępowała wszelką formę krytycznej analizy. Choć stygmatyzowanie ludzi i przypinanie im etykietek może być niszczące, jednak pomaga uzewnętrznić problemy i uniknąć brania osobistej odpowiedzialności za poprawę własnego losu. Unikanie rzeczywistości zawładnęło naszym językiem i naszym rozumieniem tego, co się wokół nas dzieje, co pokazał nieżyjący już komik George Carlin:

Amerykanie mają trudność ze zmierzeniem się z prawdą. Wynajdują więc rodzaj miękkiego języka, by się przed nią chronić. W którymś momencie mojego życia papier toaletowy zamienił się w „łazienkową bibułkę”. Wysypisko śmieci stało się składowiskiem odpadów. Niebo częściowo zachmurzone stało się niebem z przejaśnieniami. Jedzenie przynoszone do hotelowego pokoju jest dziś usługą restauracyjną w pokoju gościa.

Zaparcie zaś to sporadyczna nieregularność wypróżnień. CIA też już nikogo nie zabija. Oni neutralizują ludzi. Albo dokonują depopulacji obszaru. Rząd nie kłamie, tylko przekazuje błędne informacje[311].

Kultura amerykańska przedstawia dezorientującą rzeczywistość pełną zniekształconych idei i prawd. Na przykład przez ostatnie trzydzieści lat przeciętne wyniki szkolne uczniów amerykańskich szkół średnich wcale się nie poprawiły, choć oceny zdecydowanie wzrosły. W roku 1976 tylko 18% uczniów miało średnią na poziomie A lub wyżej, z kolei w 2006 roku takim wynikiem chwaliło się już 33% – to prawie dwukrotny wzrost! W tym samym czasie 20% mniej uczniów niż w roku 1976 odrabiało lekcje przez minimum piętnaście godzin tygodniowo[312]. Innymi słowy, złudzenie sukcesu jest podtrzymywane, a uczniowie są nagradzani za to, że robią mniej. W Wielkiej Brytanii również podejrzewa się dewaluację ocen. Od 2012 do 2014 roku liczba studentów nagradzanych wyżej niż 2:2 wzrosła z 25 do 70%[313]. Czy wynika to jedynie z ich lepszego przygotowania? Czy może uniwersytety są pod presją, stając w obliczu wizji utraty czesnego wpłacanego przez studentów, spadku w rankingach czy „niewyprodukowania” wystarczającej liczby studentów mogących spełnić minimalne kryterium 2:1 wymagane przez trzy czwarte topowych stu firm rekrutacyjnych w Wielkiej Brytanii? Chłopcom wmawia się, że mogą zostać kimkolwiek zechcą, ale nic nie wskazuje, że tak się stanie. W świetle współczesnych wymagań, by nieustannie i we wszystkich obszarach życia – w szkole, w pracy, wśród ludzi i w sypialni – radzić sobie idealnie, nie możemy ich winić za to, że szukają potwierdzenia i aprobaty w pornografii i grach wideo, a bywa że i w gangach, albo że czują ulgę, kiedy ich lęk czy depresja zostaną zdiagnozowane i dostaną etykietkę ADHD, powszechną wśród ich rówieśników. Takie oddalenie wytwarza u chłopców odmienny zestaw zasad i spostrzeżeń na własny temat, który nie przekłada się jednak na prawdziwe życie. Psycholog rozwojowy Erik H. Erikson traktował tożsamość jako kombinację wysiłków podejmowanych przez ego w celu radzenia sobie ze światem zewnętrznym i nieświadomym umysłem. Wierzył, że stabilne poczucie Ja można osiągnąć, jeśli między obiema tymi sferami ustali się równowaga. Adolescencja, zdaniem Eriksona, jest najważniejszym okresem dla tego rozwoju, co skłania nas do zadania pytania o to, jak stabilna jest tożsamość nastolatków, gdy poszukują jej w imitacji życia, a nie w codziennych próbach i zgryzotach[314]. Założenie, że wysokie mniemanie o sobie automatycznie przekłada się na sukces w prawdziwym życiu, jest dogłębnie fałszywe. Tak więc młody mężczyzna może szukać schronienia w świecie równoległym i spędzać większość swojego czasu, ukrywając się za monitorem/gangiem/etykietą – co może działać jak bufor oddzielający go od społecznej większości – ostatecznie jednak stanie przed nieuniknioną rzeczywistością, co nierzadko wyzwala poważny kryzys tożsamości. Poeta i filozof Robert Bly oraz psychoanalityczka Marion Woodman nazywają tę konfrontację „wielkim rozczarowaniem”. Leonard Sax twierdzi, że nasza kultura

nie potrafi przygotować młodych osób na chwilę, w której zdadzą sobie sprawę, iż nie zostaną nikim wielkim: Kondycja duchowa dziecka przed wejściem w okres dojrzewania cechuje się poczuciem, że „stanie się coś wspaniałego”. Potem, gdy okres dojrzewania już się rozpocznie, gdy trzeba żeglować po wzburzonym morzu adolescencji, nastolatka uderza świadomość, że coś cudownego wcale się nie wydarzy. To moment „wielkiego rozczarowania”. W naszej kulturze chwila ta jest często odkładana do okresu wczesnej dorosłości, gdy dwudziestoparolatki ostatecznie uświadamiają sobie, że nigdy nie wystąpią na igrzyskach olimpijskich, nie zostaną kolejnym zwycięzcą Idola ani gwiazdą filmową. Dzieci powinny dowiadywać się o swoich ograniczeniach w okresie adolescencji. Na świecie zamieszkanym przez ponad sześć miliardów ludzi, 99,999% z nas musi przywyknąć do faktu, że nie jesteśmy nikim szczególnym. Stawanie się dojrzałym dorosłym oznacza pogodzenie się z tym, że nie zostaniesz gwiazdą filmową, twoje zdjęcie nie pojawi się na okładce magazynu People, nie będziesz sławny. Nasza kultura fatalnie radzi sobie z przygotowaniem dzieciaków na tę chwilę i nie za bardzo umie pomóc im w przemianie w dorosłego. Kiedy chłopcy stają w obliczu „wielkiego rozczarowania”, wielu z nich znajduje ukojenie w świecie gier wideo. Jeśli jesteś chłopcem lub młodym mężczyzną i inwestujesz ponad dwadzieścia godzin tygodniowo w granie w Call of Duty, to faktycznie możesz stać się mistrzem tego wszechświata. I wielu chłopcom ta satysfakcja wystarcza[315].

Młodzi mężczyźni nadmiernie grający w gry często unikają wszystkiego, co podważa ten sposób potwierdzania własnej wartości, ponieważ jest on mocno wpleciony w ich tożsamość. Gdy ich aktywności są kwestionowane, doświadczają podwójnego zagrożenia, ponieważ równocześnie oni sami czują się krytykowani. Działania i ego stają się nierozerwalne. Odwrócenie uwagi i zanurzenie się w swojej preferowanej wirtualnej przestrzeni działa jak tarcza ochronna, wypierająca poza pole widzenia wszelkie niespójności mogące nadszarpnąć ego. Szczerze mówiąc, dotyczy to niemal każdego z nas – nowość momentalnie staje się znana, potem stara, a za chwilę już przestarzała. W coraz większym stopniu zaczynamy uważać technologię za pewnik, czujemy, że rozrywka nam się „należy”. Tak rozpaczał nad tym komik Louis C.K. w Late Night With Conan O’Brien:

Dziś wszystko jest niesamowite, ale nikt nie jest szczęśliwy. Zmiany zachodzące na świecie za mojego życia są niewiarygodne. Kiedy byłem dzieciakiem, mieliśmy telefon z tarczą cyfrową. Mieliśmy telefon, koło którego trzeba było stać i musiałeś wybierać numer, kręcąc palcem. Czy zdajesz sobie sprawę z tego, jakie to było prymitywne? Nienawidziłeś ludzi mających zera w swoim numerze, ponieważ wybieranie takich numerów trwało dłużej. Kiedy chciałeś pieniędzy, musiałeś iść do banku, który był otwarty trzy godziny dziennie, musiałeś odstać w kolejce, wypisać sobie czek jak jakiś idiota, a kiedy kończyła ci się kasa, musiałeś uznać „cóż, teraz już nic więcej nie zrobię”. Tak było. Dziś żyjemy w niesamowitym, niezwykłym świecie, który marnujemy na gówniane pokolenie rozpuszczonych idiotów, którym nie zależy, ponieważ tacy są dziś ludzie. Mają swój telefon i narzekają „yy, znowu nie chce się włączyć”. Daj mu chwilę! Łączy się z kosmosem, nie możesz chwilę poczekać, aż sygnał wróci? Czy prędkość światła jest dla ciebie za wolna? Byłem w samolocie, w którym był ultraszybki internet. I nagle coś się psuje. Personel przeprasza, a facet koło mnie mówi „phi, co za badziewie!” Jakby świat był mu winien coś, o egzystencji czego dowiedział się ledwie dziesięć sekund wcześniej. Latanie jest najgorszym przykładem, ponieważ ludzie wracają z podróży lotniczej i opowiadają ci swoją historię, która brzmi jak horror. Zachowują się, jakby ich lot przypominał podróż wagonem bydlęcym w Niemczech w roku 1940 – tak tragicznie brzmi ich opowieść. Mówią: „To był najgorszy dzień w moim życiu. Po pierwsze, wejście na pokład trwało ponad dwadzieścia minut, potem, jak już dostaliśmy się do samolotu, kazali nam czekać na pasie startowym przez czterdzieści minut”. Hej, co było dalej, czyż nie

leciałeś przez przestworza, niewiarygodnie, jak ptak? Czyż nie uczestniczyłeś w cudzie – że ludzie mogą latać – ty nic-niewnoszące zero? Latasz, to jest niesamowite! O to właśnie chodzi, ludzie mówią, że są opóźnienia. Opóźnienia? Naprawdę? Z Nowego Jorku do Kalifornii w pięć godzin – taka podróż zajmowała trzydzieści lat. Niemało tobie podobnych po drodze wyzionęłoby ducha, a dotarłszy na miejsce bylibyście zupełnie innymi ludźmi. A dziś życie jest tak wygodne, że oglądasz sobie filmy i robisz kupę w korytarzu obok[316].

Dzisiaj doprawdy wszystko obraca się wokół „mnie”. W analizie ponad 750 tysięcy książek wydanych w latach 1960–2008 Jean Twenge, W. Keith Campbell i Brittany Gentile odkryli, że zastosowanie zaimków osobowych pierwszej osoby liczby mnogiej („my”, „nas”) spadło o 10%, natomiast w tym samym okresie zastosowanie zaimka osobowego pierwszej osoby liczby pojedynczej (czyli „ja”, „mnie”) zwiększyło się o 42%, a częstość, z jaką występują zaimki drugiej osoby („ty”, „twoje”), wzrosła czterokrotnie[317]. Łatwo się wyłączyć i zacząć lekceważyć wszystko, co nie zaspokaja naszych indywidualnych potrzeb lub nie robi tego wystarczająco szybko. Jest jednak coś jeszcze, to niewygodne uwieranie towarzyszące każdej chwili, której nie spędzamy pochłonięci z nosem wetkniętym w jakiś gadżet. To nie do końca jest samotność. To bardziej jak swędzenie, którego nie jesteśmy w stanie podrapać. Wiemy, że moglibyśmy rozwiązać każdy pojawiający się problem, tyle że nie możemy się zmobilizować, by go przeanalizować lub wykrzesać z siebie siłę potrzebną do wdrożenia rozwiązania. Narzekamy więc lub lekceważymy wszystko, co wywołuje to uczucie dyskomfortu. Właśnie to często określane jest mianem „problemów pierwszego świata”. Jeden z powodów wykształcenia u młodych mężczyzn poczucia, iż pewne rzeczy im się należą, wynika z tego, że bardzo niewielu z nich faktycznie uczestniczy w procesie tworzenia przedmiotów, które uważają za oczywistość. Dawniej tylko zamożni dżentelmeni nie mieli pojęcia, co kryje się pod maską ich automobilu. Dziś wie to rzadko który młody chłopak. Po prostu jadą do mechanika, który elektronicznie diagnozuje problem i naprawia auto za pomocą wyszukanych narzędzi. Proces tworzenia i utrzymania zniknął z oczu. Większość facetów, którzy mają samochody, nigdy nawet nie zajrzała pod maskę, by zobaczyć silnik, i nie ma pojęcia, gdzie jest akumulator, dopóki auto nie stanie i okaże się, że brakuje kabli, by go odpalić. Tak jak potrzebne jest uczłowieczenie osoby, aby móc się do niej odnieść z empatią, tak samo aby w pełni docenić każdą „rzecz”, trzeba mieć świadomość wysiłku i zasobów koniecznych do jej wytworzenia. Kiedy chłopiec w dzieciństwie dostaje wszystko podsunięte pod nos na tacy, a później w okresie adolescencji jest ratowany z wszelkich tarapatów, nie uczy się doceniać tego, co ma, ani być dumnym z utrzymywania rzeczy – a jedynie z ich posiadania. Uczy się, by wszystkiego oczekiwać i manipulować innymi w celu pozyskania tego, co mu się zamarzy. Dziś młody mężczyzna często nie odczuwa respektu i podziwu. Oddziela się od otaczającej go rzeczywistości. Równolegle wykształca przekonanie, że wszelkie zawody fizyczne są poniżej jego godności, niezależnie od tego, czy

wymagają kwalifikacji czy też nie, nawet jeśli są lepiej płatne od niejednej pracy umysłowej. W roku 1969 Rolling Stones śpiewali: „Nie możesz zawsze dostać wszystkiego, czego pragniesz”, ale zapewniali słuchaczy, że „jeśli czasem spróbujesz, może ci się udać znaleźć to, czego potrzebujesz”. Piosenka była hitem. Dziś taki utwór by nie powstał. Ciężka praca jest dla tych, którzy nie wiedzą, jak rozgryźć system – dla frajerów – a młodzi faceci nie mają już ani cierpliwości, ani pragnienia, by się dowiedzieć, w jaki sposób buduje się fundamenty późniejszych sukcesów. Nie mają też chęci wystawienia się na pośmiewisko, gdyby miała im się powinąć noga. W przeprowadzonej w 2013 roku ankiecie CIRP Freshman Survey, obejmującej nowych studentów college’u w całych Stanach Zjednoczonych, organizowanej rokrocznie przez Uniwersytet Kalifornijski w Los Angeles (UCLA), naukowcy zauważyli, że choć studenci pierwszego roku uważają się za osoby współpracujące i tolerancyjne wobec osób o innych przekonaniach, to wypadają słabo w zakresie otwartości na polemikę z własnymi poglądami[318]. Podobnie w ankiecie Josephson Institute of Ethics, dotyczącej postaw moralnych młodych ludzi, 45% chłopców (i 28% dziewczyn) zgodziło się lub zdecydowanie się zgodziło ze stwierdzeniem: „człowiek musi czasami kłamać lub oszukać, żeby osiągnąć sukces”, i dwa razy więcej chłopców niż dziewczyn zgodziło się lub zdecydowanie się zgodziło z tezą, że „jeśli wszyscy to robią, to nie można tego nazwać oszukiwaniem”[319]. Zatrzymajmy się na chwilę i powtórzmy sobie to zdanie. Jeśli jakieś działanie jest powszechne, to staje się akceptowane, nawet wtedy, kiedy jest niemoralne lub nieetyczne. Ta postawa staje się dla dobrych ludzi wygodnym wytłumaczeniem robienia rzeczy złych, jeśli robią je również inni. Po co kupować krowę, skoro możesz mieć mleko za darmo? „Mitem jest, że na świecie jest więcej kobiet niż mężczyzn. Choć mężczyźni przeważnie umierają wcześniej niż kobiety, na każde sto urodzonych dziewczyn przypada sto pięć narodzin chłopców” – twierdzi Mara Hvistendahl, autorka książki Unnatural Selection: Choosing Boys Over Girls, and the Consequences of a World Full of Men (Nienaturalna selekcja: preferowanie chłopców i konsekwencje świata pełnego mężczyzn)[320]. Jak to jest, że zaczynamy z przewagą chłopców, a kończymy z przewagą kobiet? Roy Baumeister, psycholog społeczny i autor książki Is There Anything Good about Men? How Cultures Flourish by Exploiting Men (Czy w mężczyznach jest coś dobrego? Jak kultury rozkwitają dzięki wyzyskiwaniu mężczyzn), podaje prowokujące wyjaśnienie: Dla kobiet na przestrzeni historii (i prehistorii) szanse na reprodukcję rysowały się nieźle. Podejmowanie ryzyka w stylu wypływania na nieznane wody byłoby głupie z perspektywy biologicznego organizmu chcącego się rozmnożyć. Można się utopić, zostać zabitym przez dzikusów albo złapać jakąś chorobę. Dla kobiet działaniem optymalnym było podążanie za tłumem, bycie miłym i dmuchanie na zimne. Istniały spore szanse, że pojawią się mężczyźni oferujący seks i pojawią się dzieci. Znaczenie ma jedynie wybór najlepszej oferty. Jesteśmy potomkami kobiet, które dbały o bezpieczeństwo. W wypadku mężczyzn sprawy miały się zgoła odmiennie. Jeśli będziesz podążał za tłumem i dbał

o bezpieczeństwo, to masz spore szanse, że nie doczekasz się potomstwa. Większość żyjących kiedykolwiek mężczyzn nie ma żyjących dziś potomków. Ich linie genetyczne były ślepymi uliczkami. Konieczne było podejmowanie ryzyka, próbowanie nowych rzeczy, bycie kreatywnym, badanie nowych możliwości. Tym, co się najlepiej sprawdzało w wielu kulturach, było rozgrywanie mężczyzn przeciwko sobie, by rywalizowali o szacunek i inne nagrody, które rozdzielane były bardzo nierówno. Mężczyźni muszą się sprawdzać, robiąc rzeczy cenione w społeczeństwie. Mają dominować nad rywalami i wrogami w kulturowych rywalizacjach, co tłumaczy, dlaczego nie są tak uroczy jak kobiety. Kwintesencja tego, jak kultura wykorzystuje mężczyzn, opiera się na podstawowej społecznej niepewności. Ta niepewność ma de facto charakter społeczny, egzystencjalny i biologiczny. W męską rolę wpisana jest groźba niebycia wystarczająco dobrym, by zostać zaakceptowanym, szanowanym, a nawet niebezpieczeństwo niebycia wystarczająco dobrym, by dorobić się potomstwa. Podstawowa społeczna niepewność towarzysząca męskości jest dla mężczyzn stresująca i nie powinno dziwić, że tak wielu spośród nich załamuje się, popełnia czyny haniebne lub bohaterskie i umiera młodziej niż kobiety. Ale ta niepewność jest pożyteczna i produktywna dla kultury, systemu[321].

Baumeister przytacza badania biologa Jasona A. Wildera, który w trakcie analizy próbek materiału genetycznego różnych współczesnych populacji odkrył, że przodkami ludzkości było około 67% kobiet i 33% mężczyzn, co wskazuje, że niektórzy mężczyźni mieli dzieci z wieloma kobietami, ale większość z nich nie doczekała się żadnych potomków[322]. Z perspektywy historycznej wynika, że podtrzymanie linii genetycznej motywowało sporą część mężczyzn do podejmowania ryzyka. Odwrotną stroną medalu jest męskie lenistwo, pojawiające się w obliczu nadmiaru seksualnych możliwości. Ogólnie rzecz biorąc, tak długo, jak długo faceci mają łatwy dostęp do seksu z atrakcyjnymi kobietami, nie odczuwają potrzeby wydatkowania dodatkowej energii, czasu czy pieniędzy, by zwrócić na siebie kobiecą uwagę. Widać to szczególnie wyraźnie na kampusach, gdzie na każdego mężczyznę przypada 1,33 kobiety. Ta nierównowaga utrzymuje się również w późniejszym życiu w domach opieki, gdzie kobiety są o wiele liczniejsze od mężczyzn, nierzadko w stosunku ponad dwie do jednego[323]. W Rosji czy na Ukrainie na stu mężczyzn przypada, odpowiednio, sto szesnaście i sto siedemnaście kobiet[324]. Choć w obu tych państwach istnieje dużo liczniejsza populacja starszych kobiet niż starszych mężczyzn, taka nierównowaga występuje też w wieku produkcyjnym (25–54 lata), z przewagą liczebną kobiet[325]. Ponieważ mniej mężczyzn nadaje się na potencjalnych partnerów, poczucie „deficytu mężczyzn” się nakręca. Teoria Guttentag–Secorda została po raz pierwszy przedstawiona przez Marcię Guttentag i Paula F. Secorda w wydanej w roku 1983 książce Too Many Women? The Sex Ratio Question (Za dużo kobiet? Kwestia współczynnika płci). Autorzy zasugerowali, że przedstawiciele rzadszej płci są mniej zależni od swoich partnerów, ponieważ mają możliwość zawierania licznych kolejnych związków, a więc mają większą „siłę łączenia się w pary” – przewagę nad przedstawicielami płci występującej w nadmiarze. W zetknięciu z obfitością kobiet mężczyźni stają się rozwiąźli i niechętni angażowaniu się w związki monogamiczne. W społeczeństwach z nadmiarem kobiet – czy też z niedoborem „nadających się

na mężów” facetów – zawieranych jest mniej małżeństw, a te, które są, zawierane są później. Skoro mężczyźni czerpią korzyści z mnogości dostępnych partnerek, praca kobiet i tradycyjne role ulegają dewaluacji, a ponieważ kobiety nie mogą polegać na tym, że ich partnerzy z nimi pozostaną, coraz więcej z nich kontynuuje naukę i buduje karierę, by się utrzymać[326], co prowadzi do coraz większej liczby bardzo wykształconych, samotnych kobiet. Nie jest przypadkiem, że w Europie Wschodniej niektóre kobiety reklamują się w internecie jako potencjalne żony na zamówienie dla obcokrajowców, a wiele państw tej części Europy ma ujemny przyrost naturalny. Do tych krajów napływa też znacząco więcej imigrantek niż imigrantów[327]. Na kampusach maleje liczba związków, rośnie zaś liczba przygodnych relacji seksualnych. Ankietowane przez nas studentki college’u tak odnoszą się do tych spraw: Dzisiaj zarówno mężczyźni, jak i kobiety są potwornie zajęci, a technologia umożliwiła dostęp do ogromnej puli osób i znalezienie takiego układu, jaki im odpowiada. Na przykład moja przyjaciółka w Nowym Jorku pracuje w banku i odnosi niesamowite sukcesy. Czasami potrzebuje towarzystwa, ale jest okrutnie zajęta. Więc spędza z chłopakiem, którego lubi, trzy dni w tygodniu. Takie zjawisko jest rozpowszechnione wśród mężczyzn i kobiet w drugiej i trzeciej dekadzie życia. Osobiście uważam, że wiele kobiet z tego wyrasta (co ma zapewne związek z pragnieniem założenia rodziny), natomiast wielu mężczyzn zdało sobie sprawę, że można łatwo wchodzić w luźne związki bez konieczności nadmiernego tłumaczenia się. Żyjemy w świecie, w którym wymieniamy się płynami ustrojowymi, zanim poznamy swoje nazwiska. Możesz z kimś sypiać, ale zostaniesz uznana za zbyt zaborczą, jeśli zapytasz, czy ten ktoś sypia z kimś jeszcze. Współczesne miasta, takie jak Londyn, Nowy Jork, San Francisco, oferują i mężczyznom, i kobietom możliwość prowadzenia życia „na Piotrusia Pana”. W szczególności heteroseksualni mężczyźni mają tu jedną wyraźną przewagę, bo zawsze mogą sięgnąć po młodsze panny. To wszystko nie są zarzuty – to po prostu są fakty. Sądzę, że jednym z największych wyzwań będą skutki dla dynamiki rodzinnej. Dzisiejsze doskonale wykształcone, samowystarczalne, odnoszące sukcesy kobiety nie chcą mieć męża lenia i obiboka, a większość mężczyzn nie chce czuć się gorszymi od własnych żon. Czy to pchnie nas w stronę społeczeństwa złożonego głównie z jednostek, zamiast z rodzin?

„Mężczyźni są tak dobrzy, jak wymagają tego od nich ich kobiety” – powiedział nam podczas wywiadu pewien dwudziestosiedmioletni mężczyzna. Ta wypowiedź sprawiła, że zaczęliśmy się zastanawiać, jak łatwy dostęp do seksu wpływa na męską motywację do osiągania innych celów życiowych. Czy jest możliwe, by skutkiem ubocznym łatwo dostępnego seksu było założenie, że inne cele dadzą się osiągnąć równie minimalnym wysiłkiem i planowaniem? Można uznać, że nasze cele napędzane są przez ewolucję i że większość naszych wysiłków jest po prostu częścią jednego wielkiego rytuału dobierania się w pary. Ale w przeszłości nagroda – partner seksualny (i możliwość przekazania swoich genów kolejnym pokoleniom) – była przyznawana za ciężką pracę, a przynajmniej za jakiś zakres mądrego planowania. Dziś nagroda jest w zasadzie darmowa i dostępna przed jakąkolwiek ciężką pracą, co więc pozostaje? To przypomina połknięcie deseru przed obiadem. Młoda kobieta, z którą Leonard Sax rozmawia w swojej książce Girls on the Edge: The Four Factors Driving the New Crisis for Girls (Dziewczyny na skraju: cztery czynniki napędzające nowy kryzys dla dziewczyn), powiedziała: „Faceci

dzisiaj po prostu nie wiedzą, jak zaspokoić kobietę. Chcą tylko osiągnąć własny orgazm w trzech ruchach i «pani już dziękujemy». Nie dbają o budowanie relacji”. Sax wskazuje, że w związku z faktem, iż chłopcy i dziewczyny rozpoczynają aktywność seksualną w coraz młodszym wieku, chłopcy są bardziej egocentryczni i mniej dojrzali. Sugeruje, że doszło do kulturowego przeskoku od „chodzenia na randki” do „zaliczania” i dlatego chłopcy w coraz mniejszym stopniu czują się zobowiązani do troski o dziewczyny: Rosnący wpływ pornografii także odgrywa tu pewną rolę. Większość młodych mężczyzn dziś powie, że odwiedza strony pornograficzne. Niektórzy wręcz entuzjastycznie opiszą ci charakterystyki swoich ulubionych miejsc. Mając do wyboru masturbowanie się przed komputerem oraz wyjście na randkę z prawdziwą dziewczyną – to znaczy z dziewczyną, która nie wygląda jak gwiazda porno i nie ma na sobie wyzywającej bielizny – coraz więcej młodych mężczyzn odpowie, że preferuje pornografię. „Dziewczyny w internecie są dużo ładniejsze” – powiedział mi jeden młody mężczyzna, bez cienia wstydu czy zażenowania[328].

Co ciekawe, opublikowane niedawno w Journal of Sex & Marital Therapy badanie sugeruje, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety, którzy oglądają porno, osiągają wyższe wyniki w trzech powszechnie stosowanych inwentarzach narcyzmu, a wyższe poziomy narcyzmu korelują z większą liczbą godzin spędzonych na oglądaniu treści pornograficznych[329]. Narcyzm jest wrogiem współczucia, ograniczając ochotę bycia częścią otaczającej cię społeczności i sprawiając, że całkowicie zaczyna brakować poczucia obowiązku czynienia życia lepszym dla kogokolwiek poza sobą.

Od przegłosowania ustawy o równych płacach (Equal Pay Act) z 1963 roku i Tytułu VII ustawy o prawach obywatelskich (Civil Rights Act) z 1964 roku zarobki kobiet wzrosły o 44% w porównaniu z 6% u mężczyzn. Przeprowadzone w 2010 roku badanie samotnych, bezdzietnych pracowników miejskich w wieku od dwudziestu dwóch do trzydziestu lat pokazało, że kobiety faktycznie zarabiały 8% więcej niż mężczyźni. Odsetek zamężnych kobiet z dziećmi zarabiających więcej od swoich mężów wzrósł ponadczterokrotnie z 4 w roku 1960 do 23 w 2011 roku. Kobiety stanowią dziś także 57% osób, które uzyskują licencjat, i ta rosnąca tendencja będzie się utrzymywała[330]. Szacuje się, że w roku 2020 w Wielkiej Brytanii kobiety zajmą ponad dwie trzecie stanowisk wymagających wysokich kwalifikacji[331]. Kobiety bardzo zyskały na demokratycznych aktach prawnych rozszerzających ich prawa – jak zarejestrowanie i zalegalizowanie sprzedaży tabletek antykoncepcyjnych na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Były też beneficjentkami zmian prawodawstwa dotyczącego edukacji z roku 1972, które usankcjonowały równość płci w tym obszarze, przyczyniając się do wspierania przez instytucje edukacyjne kobiet uprawiających sport. W roku 1973 sprawa Roe przeciwko Wade dała kobietom prawo do bezpiecznej i legalnej aborcji, a ustawa o urlopach rodzinnych i zdrowotnych (Family Medical Leave Act) z roku 1993 pozwoliła kobietom na branie urlopu po urodzeniu dziecka czy w innych nagłych sprawach rodzinnych[332]. W tym samym czasie kobiety w Wielkiej Brytanii również dostrzegły szanse legislacyjne, o czym świadczyły ustawa o równym wynagrodzeniu (Equal Pay Act) z 1970 roku[333], wprowadzenie bezpłatnej antykoncepcji niezależnie od wieku i stanu cywilnego kobiety[334], oraz ustawa o przeciwdziałaniu dyskryminacji ze względu na płeć (Sex Discrimination Act) z 1975 roku[335], która zdelegalizowała dyskryminację kobiet, dając im równe szanse w zakresie zdobywania wykształcenia i zatrudnienia[336]. Ponadto w 1976 roku NASA zaczęła przyjmować kandydatki na astronautki, a w roku 1983 Sally Ride została pierwszą Amerykanką w kosmosie (pierwszą kobietą w kosmosie była Rosjanka Walentina Tierieszkowa, która odbyła lot po orbicie okołoziemskiej w 1963 roku). W roku 2008 Organizacja Narodów Zjednoczonych rozpoczęła kampanię przeciwko przemocy wobec kobiet[337], podnosząc ogólnoświatową publiczną i polityczną świadomość konieczności przeciwdziałania przemocy, a w roku 2012 podczas Igrzysk Olimpijskich w Londynie po raz pierwszy kobiety walczyły we wszystkich dyscyplinach sportowych[338]. Na całym świecie wzrasta świadomość problemów kobiet. Jesteśmy zachwyceni rosnącym statusem, siłą oraz zdolnościami dziewcząt i kobiet. Powoli acz pewnie znika szklany sufit, umożliwiając tym samym zdolnym kobietom awans na same szczyty zarządzania. Praktycznie nie istnieją dziś zawody będące poza zasięgiem kobiet, gotowych pracować, by coś w nich osiągnąć. Sądzimy, że strażnicy tego korporacyjnego szklanego sufitu są starszymi mężczyznami z poprzednich pokoleń, którzy wciąż pielęgnują system swoistego „klubu dla mężczyzn” [old boys club – określenie grupy starszych

mężczyzn posiadających władzę – przyp. tłum.]. Wierzymy, że wraz z ich odejściem na emeryturę jeszcze więcej zdolnych kobiet stanie na samym szczycie swoich przedsiębiorstw. Niemniej wciąż jest wiele obszarów, w których sytuacja mogłaby być lepsza. W roku 2014 kobiety zajmowały tylko 18–20% miejsc w Kongresie Stanów Zjednoczonych, Senacie i Izbie Reprezentantów[339]. W Wielkiej Brytanii tylko 21% stanowisk w zarządach firm FTSE 100, czyli spółek giełdowych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Londynie, piastują kobiety (choć i tak jest to ogromny wzrost z 12,5% w 2011 roku)[340], kobiety stanowią też mniej niż jedną czwartą członków Parlamentu[341]. Mimo że w wieku około dwudziestu lat kobiety zarabiają więcej niż mężczyźni, to jednak wciąż są w tyle w zakresie zarobków mierzonych w perspektywie wieloletniej. Utrzymująca się statystyka wskazuje, że na każdego zarobionego przez mężczyzn dolara kobiety za tę samą pracę otrzymują 77 centów. Statystyka ta – puszczona w obieg nawet w 2014 roku przez Biały Dom[342] – jest myląca, ponieważ, na co wskazał The Economist, „jeśli pracodawcy rzeczywiście mogliby mieć tę samą pracę wykonaną za 77 centów zamiast za dolara dzięki zatrudnianiu kobiet, to zatrudnialiby je, a akcjonariusze z radością przyjęliby dodatkowe zyski”[343]. W rzeczywistości statystyka wskazująca na 77 centów uśrednia zarobki zatrudnionych na pełnym etacie kobiet i mężczyzn. Część powodów tej widocznej różnicy w wynagrodzeniu wynika między innymi z tego, że mężczyźni pracują więcej godzin tygodniowo (w Wielkiej Brytanii 18% zatrudnionych mężczyzn pracuje do późna, w porównaniu z 6% zatrudnionych kobiet[344]), nie biorą tak dużo wolnego jak kobiety po urodzeniu dziecka, oraz z tego, że więcej mężczyzn pracuje w lepiej płatnych zawodach, na przykład inżynierskich. The Economist rozsądnie zasugerował, co można zrobić w celu zmniejszenia tej rozbieżności: Regulacje ułatwiające kobietom powrót do pracy po narodzinach dziecka, gdy będą tego chciały, byłyby zapewne bardziej konstruktywne. Stany Zjednoczone są wyjątkiem w niezapewnianiu płatnego urlopu macierzyńskiego (czy tacierzyńskiego) i dostępnej opieki nad dziećmi. Obie regulacje były rekomendowane przez komisję, której przewodniczyła Eleanor Roosevelt, ale zostały kompletnie zignorowane[345].

Czy potrzebna nam jest demokracja płci? W książce The World Split Open: How the Modern Women’s Movement Changed America (Rozdarty świat: jak współczesny ruch kobiet zmienił Amerykę) profesorka Uniwersytetu Kalifornijskiego Ruth Rosen napisała, że kobiety są „zarówno podobne, jak i niepodobne do mężczyzn”, a społeczeństwo, które nie „docenia zdolności kobiet do rodzenia i wychowywania dzieci, w oczywisty sposób narusza ich prawa do pełnego uczestnictwa w nim. Żadne społeczeństwo, które jako równość traktuje kobiety żyjące jak mężczyźni, nie może być uważane za prawdziwą demokrację”. Prawdziwa „demokracja płci” powinna bowiem szanować życie rodziny tak samo, jak szanuje życie zawodowe[346].

Poświęcanie się dla rodziny ma sens, ale tę filozofię należałoby stosować zarówno wobec matek, jak i ojców. W przeprowadzonej niedawno ankiecie Pew Research więcej mężczyzn powiedziało, że praca na pełnym etacie jest dla nich sytuacją wymarzoną, natomiast podobna liczba mężczyzn i kobiet przyznała, że woleliby raczej być w domu i wychowywać dzieci, zamiast chodzić do pracy. 56% matek i 50% ojców z ankiety miało trudność z pogodzeniem obowiązków zawodowych z rodzinnymi, i podczas gdy 23% matek stwierdzało, że spędza „za mało” czasu z własnymi dziećmi, aż 46% – czyli dwa razy tyle – ojców chciałoby spędzać ze swoimi dziećmi więcej czasu. Ta rozbieżność pomaga wyjaśnić, dlaczego w rezultacie więcej kobiet niż mężczyzn uważa, że doskonale lub bardzo dobrze wypełnia obowiązki rodzica[347]. Mimo silniejszej wiary we własne zdolności rodzicielskie kobiety wciąż doświadczają wewnętrznych napięć związanych z wyważeniem kariery zawodowej i życia rodzinnego. W najpoczytniejszym artykule wszech czasów magazynu The Atlantic, „Why women still can’t have it all” (Dlaczego kobiety wciąż nie mogą mieć wszystkiego?), Anne-Marie Slaughter, naukowiec i była dyrektorka Wydziału Planowania w Departamencie Stanu twierdzi, że należy zmienić wydźwięk równowagi praca–dom. Jak wyznała: „niesłychanie trudne okazało się wypełnianie obowiązków zawodowych, które chciałam wypełniać, będąc wysoką urzędniczką państwową, i jednocześnie bycie takim rodzicem, jakim chciałam być, zwłaszcza w trudnym okresie dla moich dzieci (choć mąż, naukowiec, brał na siebie lwią część rodzicielstwa przez dwa lata, które ja spędziłam w Waszyngtonie)”. Slaughter uważała, że kobiety (i mężczyźni) mogą mieć wszystko i to równocześnie, ale nie teraz, przy „obecnej strukturze amerykańskiej gospodarki i społeczeństwa”; pisze: Nadszedł czas, aby kobiety na pozycjach kierowniczych zauważyły, że choć wciąż wytyczamy nowe ścieżki i rozbijamy sufity, to wiele z nas także wzmacnia błędne przekonanie, że „osiągnięcie wszystkiego” jest przede wszystkim funkcją osobistej determinacji. Miliony innych pracujących kobiet zmaga się z o wiele trudniejszymi życiowymi okolicznościami. Niektóre są samotnymi matkami. Wiele ma kłopoty ze znalezieniem pracy. Inne wspierają mężów, którzy nie mogą znaleźć pracy. Wiele boryka się z życiem zawodowym, w którym znalezienie dobrej opieki jest albo niemożliwe, albo potwornie drogie. Plany zajęć szkolnych nie pasują do planów pracy. A szkoły nie są skuteczne w edukowaniu dzieci. Wiele z tych kobiet nie martwi się tym, jak osiągnąć wszystko, ale raczej tym, jak dać radę utrzymać to, co mają. I choć kobiety jako grupa uzyskały w ciągu ostatnich trzydziestu lat znaczący wzrost wynagrodzeń, osiągnięć edukacyjnych i prestiżu, ekonomiści Justin Wolfers i Betsey Stevenson pokazali, że kobiety są dziś mniej szczęśliwe niż ich przodkinie w 1972 roku, zarówno w kategoriach bezwzględnych, jak i w porównaniu z mężczyznami. Nadzieją na poprawę losów wszystkich kobiet i na zlikwidowanie przepaści, którą Wolfers i Stevenson nazywają „nową przepaścią związaną z płcią” – mierzoną raczej dobrym samopoczuciem niż wysokością zarobków – jest zmniejszenie różnic w zakresie funkcji kierowniczych i zarządczych: wybór kobiety na prezydenta i pięćdziesięciu senatorek; zapewnienie, by kobiety były proporcjonalnie reprezentowane we władzach korporacji i sądowych. Dopiero wtedy, kiedy kobiety zdobędą władzę na wystarczającej liczbie pozycji, uda nam się stworzyć społeczeństwo, które naprawdę pracuje na rzecz wszystkich kobiet. I będzie to społeczeństwo, które pracuje na rzecz wszystkich[348].

Zgadzamy się z tym, że większa liczba kobiet na wysokich stanowiskach politycznych i kierowniczych byłaby dobrym rozwiązaniem, a firmy zyskałyby

więcej zdolnych pracownic, gdyby przyjęły politykę „przyjazną rodzinie”. Przypuszczamy również, że równowaga między pracą a życiem prywatnym przyniosłaby wszystkim korzyści, gdyby wzięto pod uwagę prawa matek oraz ojców. W celu stworzenia prawdziwie równego traktowania i partnerstwa między płciami musimy wyjść poza obecne propozycje feminizmu, jednocześnie doceniając jego wkład. Ważnym krokiem na tej drodze będzie wspieranie męskiej roli w rodzinie. Pomoże to złagodzić część odczuwanych przez kobiety problemów wynikających z konieczności łączenia życia zawodowego i rodzinnego, zarazem pozwalając mężczyznom na większe zaangażowanie w sprawy rodzinne i przyjęcie na siebie różnych obowiązków. Coraz więcej kobiet odkrywa, że nie potrzebują mężczyzny w swoim życiu, żeby osiągnąć wiele osobistych, społecznych i intymnych celów. Jest to dla każdej kobiety poczucie wyzwalające i takie powinno być. Należy jednak pamiętać, że coraz silniejsza kobieca pewność siebie może wpływać na harmonię między mężczyznami i kobietami. Im bardziej kobiety będą oddzielać swoje długofalowe plany od mężczyzn, tym większa będzie przepaść między płciami. Wspólne wyzwania Negatywne trendy w zachowaniach mężczyzn, o których pisaliśmy w części pierwszej, nie ograniczają się wyłącznie do nich. Liczba kobiet z nadwagą także jest dość wysoka – w wielu krajach rozwiniętych odsetek kobiet otyłych jest niemal taki sam jak mężczyzn, a w krajach mniej rozwiniętych bywa nawet wyższy[349]. Jean Twenge i W. Keith Campbell zauważają, że osobowość narcystyczna narastała wśród studentów college’u, począwszy od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, a „zmiana zaznaczyła się szczególnie wyraźnie wśród kobiet”. Choć młodzi mężczyźni wciąż osiągają wyższe wyniki na skalach narcyzmu, młode kobiety szybko ich gonią[350]. Mężczyźni co prawda spędzają więcej czasu w internecie i częściej grają w gry wideo, ale to kobiety w wieku od osiemnastu do czterdziestu dziewięciu lat oglądają miesięcznie średnio około jedenastu godzin więcej telewizję[351]. Najwięcej telewizji oglądają osoby czarnoskóre – 37% powyżej średniej[352]. I podobnie jak media nie pokazują raczej alternatywy dla niechlujnego samca, tak nie prezentują zbyt wielu możliwości wykraczających poza szalejącą za chłopakami samicę, która nie ma nic lepszego do roboty niż uwodzenie męskiego bohatera. Test Bechdel jest nieformalnym systemem oceny klasyfikującym filmy zgodnie z trzema prostymi kryteriami – żeby przejść go pozytywnie, w filmie muszą „pojawić się przynajmniej dwie (nazwane) kobiety, które ze sobą rozmawiają, i to o czymś innym niż mężczyzna”[353]. Bardzo nieliczne gry wideo spełniają wszystkie kryteria testu Bechdel[354], a spośród filmów zalicza go tylko nieco ponad połowa[355]. Test nie jest doskonały, film może go przejść i wciąż zawierać treści seksistowskie, niemniej niektóre kina i organizacje – takie jak Szwedzki Instytut Filmowy – podchodzą do niego serio i wykorzystują do wyodrębnienia nierównego traktowania ze względu na płeć[356].

Dziewczyny są też bardziej od chłopców pochłonięte sieciami społecznościowymi i telefonami komórkowymi. Pewna dwudziestoparoletnia kobieta powiedziała nam, jak jej młodsza siostra, chodząca do szkoły średniej, spędza długie godziny na robieniu fryzury i makijażu jedynie po to, by zrobić sobie zdjęcie i zamieścić je na Facebooku, żeby jej „przyjaciele” myśleli, że właśnie się gdzieś wybiera. W rzeczywistości zaraz po zrobieniu zdjęcia zmywa makijaż i idzie spać. Przeciętna dziewczyna w wieku od czternastu do siedemnastu lat wysyła dziennie średnio sto lub więcej wiadomości tekstowych – ponad dwukrotnie więcej niż chłopcy[357]. Mimo całej tej „socjalizacji” kobiety często mają trudności z wyrażaniem między sobą prawdziwych uczuć na temat siebie nawzajem i sytuacji. Część mężczyzn preferuje intensywne sytuacje społeczne, kobiety zaś wybierają uprzejmości, unikając jakiejkolwiek konfrontacji. Starsze pokolenia kobiet niestety przekazały swoim córkom nawyk niemówienia niczego wprost, kiedy nie mają do powiedzenia nic „przyjemnego”. Niedawno Nikita przysłuchiwała się nazbyt powszechnej scenie, w której jedna z jej koleżanek chciała poradzić sobie z delikatną wymianą SMS-ów ze swoją najlepszą przyjaciółką. Czuła, że coś było między nimi nie tak, ponieważ najlepsza przyjaciółka planowała przyjęcie z okazji narodzin dziecka bez jej udziału i już nie spędzały ze sobą tyle czasu co dawniej, nie odpisywała jej też na wszystkie SMS-y. Zapytała przyjaciółkę, czy jest na nią zła. Ta odpowiedziała: „Nie, jak możesz myśleć, że kiedykolwiek byłam na ciebie zła? Po prostu mam ostatnio tyle stresów. Umówimy się później na kawę”. Koleżanka Nikity zwróciła się do siedzącego obok męża i zapytała, jak on by zareagował na taki problem z przyjacielem. „Powiedziałbym, żeby przestał być dupkiem, potem poszlibyśmy na drinka i zapomnieli o sprawie”. Mężczyźni walą prosto z mostu, co im leży na wątrobie, także wtedy, kiedy jest to obraźliwe, kobiety natomiast często nie mówią nic i dystansują się w nadziei, że sprawy rozwiążą się same lub zblakną i przestaną być problemem. Niemniej taka postawa i awersja do konfrontacji wpływa na dorosłe życie. Wiele młodych kobiet czuje się niekomfortowo, będąc bezpośrednimi i otwartymi wobec siebie, ponieważ nie miały wielu możliwości przećwiczenia, jak krytykować i jak przyjmować krytykę. Borykają się również z problemem, by nie żywić urazy wobec kogoś, kto je skrytykował, także kiedy jego intencje były ze wszech miar dobre. W przeciwieństwie do tego sposób, w jaki komunikują się mężczyźni, pomaga w budowaniu zaufania, gdyż dzięki temu wiedzą oni, że mogą liczyć na szczerość ze strony przyjaciół. To także ukierunkowuje mężczyzn na rozwiązywanie konfliktów i zawieranie kompromisów, zamiast prób zadowolenia wszystkich wokół i „utrzymania pokoju”. Może to częściowo wyjaśniać, dlaczego w ankiecie Instytutu Gallupa z 2013 roku jedynie jedna czwarta kobiet wolałaby mieć za szefa kobietę, 40% zaś mężczyznę (jedna trzecia nie ujawniała żadnych preferencji w tym zakresie)[358]. Dlaczego kobietom tak trudno wypowiedzieć to, co leży im na sercu – nawet najlepszej przyjaciółce? Ponieważ życie społeczne kobiet, zwłaszcza w okresie

dorastania, tak bardzo zależy od tego, co inne kobiety sądzą na ich temat. Boją się nie tylko tego, że stracą jedną przyjaciółkę, lecz także aprobatę pozostałych. Większość kobiet nie chce też ranić czyichś uczuć, ale w procesie nieartykułowania tego, co czują, nie dochodzi do rozwiązania spraw, którymi się martwią. A wszystko po to, by utrzymać przyjaźń i większą spójność społeczną grupy. Tak więc poczucie społecznego wyobcowania istnieje również wśród kobiet. W Japonii 45% młodych kobiet mówi, że nie są zainteresowane seksem, a nawet 90% uważa, że bycie singlem jest lepsze od małżeństwa[359]. New York Post niedawno opisał trend wśród dwudziesto- i trzydziestoletnich kobiet, które wolą troszczyć się o psa, niż wychodzić za mąż i wychowywać dzieci. Kochające psy czytelniczki powiedziały, że „chętnie zrezygnują ze zmieniania pieluch, napadów złości i konieczności płacenia za studia na rzecz nieskomplikowanego przywiązania ze strony swoich psich przyjaciół”. Jedna z kobiet przyznała, że to czyni jej życie łatwiejszym: „To po prostu mniej pracy i mówiąc szczerze, mam więcej czasu, żeby wychodzić z domu i się bawić. Nie potrzebuję szukać niańki”. Inna stwierdziła, że psy są lepsze, a jej mały szczeniak jest „świetny, tyle że solidnie chrapie. Ma nawet konto na Instagramie. Psa łatwiej przewozić niż dziecko. I posiadanie psa jest mniej ostateczne niż dziecko”. American Pet Products Association podaje, że liczba psów ważących do 12 kilogramów wzrosła w latach 2008–2012 o 20%[360]. Z kolei wiele kobiet, które wolałyby spotykać się z mężczyzną, ma nierealne, czasem wręcz całkowicie oderwane od rzeczywistości oczekiwania na temat tego, jaki powinien być ten jeden jedyny. Dokładnie na tej samej zasadzie, na jakiej pornografia daje mężczyznom nierealistyczne spojrzenie na seks, damska wersja pornosów – komedie romantyczne i erotyczne opowiadania – wypacza ich wyobrażenia na temat tego, co mężczyzna powinien wnieść do związku. Tak jak większość kobiet pożąda mężczyzny, który jest przynajmniej tego samego wzrostu lub wyższy od nich, tak wiele kobiet odnoszących sukces przyznało, że ich lista cech potencjalnego partnera staje się coraz dłuższa wraz z tym, jak one same stają się coraz bardziej wykształcone i finansowo niezależne, co jeszcze bardziej zawęża pulę mężczyzn, którymi mogłyby się zainteresować. Powody tego stanu rzeczy bez wątpienia wynikają z chęci utrzymania podobnej lub lepszej jakości życia i statusu społecznego na wypadek pojawienia się dzieci w związku małżeńskim czy partnerskim. Według statystyk na sto pracujących panien w wieku od dwudziestu pięciu do trzydziestu czterech lat przypada tylko 91% pracujących kawalerów w tym przedziale wiekowym[361], ale w ankiecie z 2014 roku z udziałem ponad tysiąca mężczyzn i kobiet z całych Stanów Zjednoczonych 82% mężczyzn i 72% kobiet oznajmiło, że to mężczyzna powinien płacić rachunki na randce. Nawet wraz z rozwojem relacji 36% mężczyzn podaje, że to wciąż oni regulują wszystkie rachunki, w porównaniu z 14% kobiet[362]. Innymi słowy, kobiety są coraz lepiej wykształcone i zarabiają więcej niż mężczyźni, ale są mniej skłonne do spotkania

się z partnerem w pół drogi w kwestiach dzielenia się wydatkami. Może to się zmieni, gdy i mężczyźni, i kobiety przywykną do równości płci. Seksualność i randki Tak jak większość kobiet chce uniknąć opinii zdziry, większość mężczyzn nie chce być uważana za szowinistów, w szczególności zaś za szowinistycznie świnie. Obydwa określenia stosowane były bezproduktywnie przez lata, różnica polega jedynie na tym, że teraz faceci mają zestaw zasad wskazujących, czego nie powinni robić, nie mają natomiast wciąż bladego pojęcia o tym, co robić powinni. Choć coraz mniej facetów dostaje łatkę szowinisty, nie radzą sobie w sferze randkowania tak, jak bywało to w przeszłości. Kiedy rozmawiasz ze starszymi parami, mężczyzna powie coś w stylu: „Ona była najpiękniejszym zjawiskiem, jakie dane mi było oglądać”, a kobieta doda: „Gdy się spotkaliśmy, uważałam go za największego palanta, ale szybko mnie do siebie przekonał”. Dziś, kiedy kobieta powie „nie”, facet słucha i się wycofuje, i już nie ma szans na randkę. Szczególnie niezrozumiałą sytuacją dla mężczyzn jest, gdy najpierw słyszą, że kobiety chcą być z mężczyznami, którzy są grzeczni i pełni szacunku, a potem widzą, że kobiety są przychylniejsze facetom agresywniejszym, którzy nic sobie nie robią z ich uczuć. Wygląda na to, że pożądanie rządzi się własnymi prawami, o których jako społeczeństwo nie umiemy jeszcze dyskutować. Rzeczywiście, większość kobiet chce się czuć przez swój obiekt westchnień bezgranicznie pożądana, a nie rozsądnie podziwiana, co stawia mężczyzn w trudnej sytuacji. W niedawno opublikowanym artykule na temat różnicy między męskim a kobiecym doświadczeniem bycia pożądanym Mark D. White, rektor wydziału filozofii w College of Staten Island/City University of New York, omawiał tę kuriozalną sytuację: Gdybym chodził na randki i próbował osiągnąć odpowiednią równowagę między okazywaniem szacunku a spontanicznym pożądaniem, uważałbym, że koszty związane z nieokazaniem właściwego poziomu szacunku – a konkretnie, ryzyko obrażenia czy zranienia kobiety – są znacznie wyższe aniżeli koszty okazania niewystarczającego pożądania i pragnienia, czyli zaryzykowania, że kobieta będzie nieszczęśliwa, a ja postawię na szali sukces znajomości. To, w jaki sposób o tym myślę, sprawia, że pierwsze ryzyko uznałbym za o wiele poważniejsze od drugiego i byłbym nadto ostrożny w kwestiach okazywania szacunku i względów. To może opisywać typ mężczyzny, który Dr Noam Shpancer opisuje jako „zbyt delikatnego, nieśmiałego faceta, który grzecznie o tobie myśli i pyta, czy to jest OK, czy tamto jest OK”, który „może wprawić cię w seksualną śpiączkę – nie mimo tych cech, ale właśnie ze względu na nie”[363].

Dla wielu facetów, kiedy kobieta mówi: „nie”, w rzeczywistości nierzadko oznacza to „może”. Jakby chciała w ten sposób sprawdzić, dlaczego powinna powiedzieć „tak”. Pewien młody mężczyzna tak to skomentował:

Myślę, że mężczyźni są w jakimś sensie zagubieni. System, w którym wszyscy się wychowywaliśmy, przydzielał nam bardzo określoną rolę. A teraz nam się mówi, że ona jest niebezpieczna. Każe nam się działać inaczej, ale często dowiadujemy się, że w tym czy innym kontekście kobiety chcą, byśmy byli ostrożni i pełni szacunku, w innym zaś chcą wybuchu namiętności. Pomyl się, a zostaniesz określony jako nieagresywny (i niewystarczająco silny czy dominujący), a z drugiej strony zbyt nachalny i odrażający. Trudno określić, jacy powinniśmy być w danym momencie. Widzisz mężczyzn nagradzanych za to, że są pełni szacunku i egalitarni, by zaraz potem usłyszeć, jak kobieta opowiada o swojej fantazji seksualnej, w której mężczyzna bierze ją bez

pytania i dominuje. Jaki sygnał płynie dla mnie z tych sprzecznych przekazów? Czy kobieta może chcieć jednego i drugiego? A jeśli tak, to jak może oczekiwać, że facet będzie w stanie ogarnąć jej pragnienia? A może kobiety wcale nie chcą jednego i drugiego, prawdziwie pragną tylko jednego, a kwestie kulturowe zmuszają je do powiedzenia, że chcą (też) tego drugiego?[364].

Inny mężczyzna z naszej ankiety wyraził podobną opinię:

W pokoleniu postfeministycznym role wynikające z płci nie są jasne. Dwudziesto- i trzydziestoletni dziś mężczyźni byli wychowywani, aby być wrażliwymi i troskliwymi oraz aby tłumić wszelkie agresywne impulsy, ale przekonują się, że jest to droga donikąd. Dwudziesto- i trzydziestoletnie kobiety mówią o prawach kobiet, lecz wciąż pociąga je jawne okazywanie siły i agresji. Wrażliwość, uprzejmość i pytanie, czego kobieta pragnie, są bardzo nieseksowne, ponieważ postrzegane są jako przejawy słabości. Bycie nowym typem mężczyzny nie tylko nie jest seksowne, lecz także powstrzymuje mnie przed zrobieniem pierwszego kroku, ponieważ nauczyłem się martwić tym, aby nie narzucać się mojemu obiektowi westchnień i nie być chamskim albo obleśnym, nie używać zwrotów nakierowanych na podryw itd. Nie istnieją żadne dobrze zdefiniowane zasady, jak powinienem postępować, by osiągnąć efekt, tylko zbiór zachowań, których powinienem unikać… Idę pograć w gry wideo, dzięki.

Tym, co uległo zmianie, jest odczuwana przez wiele kobiet presja „bycia wyzwoloną”. Nie wiadomo jednak, co to tak naprawdę znaczy, i jedną z przyczyn, dla których feminizm rozpadł się na tak wiele podgrup, był poważny brak zgody odnośnie do tego, czym jest seksualne wyzwolenie. Na przykład niektóre kobiety, jak Candida Royalle[365] i Annie Sprinkle[366], uważały, że pornografia wzmacniała pozycję kobiet, z kolei inne, jak Andrea Dworkin, Susan Brownmiller i Robin Morgan[367], były zdania, że podkopuje ona feministyczne dążenia. Mimo wysiłków religijnych konserwatystów i radykalnych feministek, by wytępić pornografię, postawy społeczne zmieniły się od lat sześćdziesiątych XX wieku od oczekiwania, że kobieta będzie dziewicą aż do chwili wstąpienia w związek małżeński, do oczekiwania, że będzie gotowa i chętna na seks wszędzie, zawsze i bez zobowiązań. Choć obecna sytuacja przełamała część tabu, większość programów edukacji seksualnej wciąż tkwi w epoce wiktoriańskiej. „Nasze ciało, nasz wybór” brzmi dobrze, ale jakie płyną z tego korzyści, gdy nikt nie rozumie własnego ciała czy wyborów? Ariel Levy omawia, jaki wpływ ma seksualne uprzedmiotowienie i samouprzedmiotowienie na rozwój seksualności i tożsamości młodych kobiet, w swojej książce Female Chauvinist Pigs (Kobiece szowinistyczne świnie):

Oczekujemy od młodych kobiet, że odrzucą własne instynktowne pragnienia i ciekawość nawet wtedy, kiedy bombardujemy je obrazami wskazującymi, że żądza jest najważniejszym apetytem, a bycie gorącą laską – najważniejszą zaletą. W jakiś sposób sądzimy, że ludzie, którzy są z definicji niedojrzali, będą w stanie znaleźć sens w tej wzajemnie sprzecznej plątaninie. Nasze narodowe podejście do zapobiegania chorobom przenoszonym drogą płciową i niechcianym ciążom opiera się na założeniu, że nastolatki będą tak bardzo chciały utrzymać czystość do dnia ślubu, że zignorują własne hormony, gwiazdki porno na MTV, wszystkie blogi i pornole w internecie i postąpią dokładnie tak, jak chcą tego ich nauczyciele. Nie jest żadnym zaskoczeniem, że nastolatki się w ten plan nie wpisują. Zamiast powtarzania nastolatkom, że nie powinny uprawiać seksu, może powinniśmy też mówić im o tym, jakie są powody, by seks uprawiać. Niewiele robimy, żeby pomóc im zróżnicować pragnienia seksualne od pragnienia zdobycia czyjejś uwagi. Pracując nad książką Dilemmas of Desire (Dylematy pragnienia), Deborah Tolman rozmawiała z nastoletnimi dziewczynami i pytała je konkretnie o ich doświadczenia związane z pragnieniami w odróżnieniu

od doświadczeń z „seksem”, co bardzo często przeradzało się w dyskusję o byciu osobą przez kogoś pożądaną. Niezależnie od tego, czy uprawiały już seks, dziewczyny miały ogromne kłopoty z doświadczaniem lub wyrażaniem własnych seksualnych pragnień. Tolman opisuje dziewczyny, które zdawały się mieć „milczące ciała”, to znaczy znalazły sposób na ignorowanie lub tłumienie wszelkiego pobudzenia, ponieważ obawiały się, że kiedy naprawdę je poczują, znajdą się na zdradliwym terytorium ciąż i chorób. Nie mogły sobie pozwolić na doświadczanie „cielesnego seksualnego pragnienia”, jak określa to Tolman, i nic dziwnego, że w zamian doświadczały sporego zamętu i lęku. (…) Podczas gdy starsze kobiety były świadkami ruchów kobiecych lub przynajmniej doświadczyły okresu, w którym te postulaty wciąż były żywe w zbiorowej pamięci narodu, nastoletnie dziewczyny mają tylko „tu i teraz”. Nie znają czasów, w których słowo „dziwka” nie istniało w słownikach, kiedy szesnastolatki nie powiększały sobie piersi, kiedy na listach najlepiej sprzedających się pozycji nie pojawiały się gwiazdy porno i kiedy striptiz nie był częścią głównego nurtu kultury. Jeżeli jest jakiś sposób, w jaki dorosłe kobiety mogą zawłaszczyć lubieżność jako bunt przeciwko ograniczeniom feminizmu, to nie możemy tego samego powiedzieć o nastoletnich dziewczynach. One nigdy nie miały feminizmu, przeciwko któremu mogłyby się buntować. Nasze narodowe zamiłowanie do pornografii i tańca na rurze nie jest skutkiem ubocznym swobodnego społeczeństwa z pragmatyczną akceptacją seksu. Jest desperackim ciosem w pozbawiony wszelkich hamulców i zasad erotyzm w czasach i miejscu nacechowanych intensywnym lękiem[368].

W ciągu ostatnich dziesięcioleci sprawy przybrały dla kobiet dużo gorszy obrót, twierdzi australijska feministka Germaine Greer, autorka książki Kobiecy eunuch. „Wyzwolenie się nie wydarzyło, nawet wyzwolenie seksualne jeszcze nie zaszło. To, co się wydarzyło, to uwolnienie komercyjnej pornografii, wyzwolenie fantazji, ale ludzie jeszcze się nie wyzwolili”[369]. Mężczyźni i kobiety wciąż szukają odpowiedzi, ale nie mogą ich znaleźć w obecnym klimacie politycznym. Język nie jest równoznaczny z wyzwoleniem, wyzwolenie jest równoznaczne z wyzwoleniem Przywołujemy tutaj kwestie sporne w ruchu kobiet oraz przekręcanie statystyk dotyczących seksizmu przez polityków, ponieważ ważne jest, by kobiety zdały sobie sprawę, że dopóki chwytliwe hasła nie znajdą odzwierciedlenia w rzeczywistości, dopóty prawdziwe równouprawnienie kobiet nie stanie się faktem. Niezależnie od postępów poczynionych przez ruchy kobiece, w systemie wciąż istnieje wiele mankamentów, dla obu płci. Co więcej, pozorna troska o uzasadnione kwestie kobiece wynikająca z poprawności politycznej prowadzi do nieuzasadnionego gniewu wobec mężczyzn, odwracając uwagę i zasoby od faktycznego polepszenia sytuacji lub zbudowania skuteczniejszej współpracy między płciami. Nick Cohen, dziennikarz The Spectator, niedawno omawiał katastrofalne skutki takiej politycznej poprawności w swoim artykule:

Tym, co wyróżnia nasze czasy, jest fanatyzm na punkcie języka władzy. Począwszy od roku 1968 na lewicy, i potem aż do teraz po prawej stronie, istnieje przekonanie, że przejęzyczenia twojego oponenta ujawniają jego ukryte opinie i niekwestionowalne założenia. Wystarczy, że oświeceni je rozkodują, i już wszyscy będą mogli zobaczyć, jak są uciskani przez elity. W rzeczywistości obstawanie przy tym, że można zmieniać świat przez zmianę języka i zmagać się z rasizmem czy homofobią, wyłącznie unikając urażania uczuć grup mniejszościowych, może pozwolić rozkwitać prawdziwemu rasizmowi i homofobii, a chorzy i upośledzeni nadal będą cierpieli, elegancko zaniedbani[370].

Zamiast szczerze przyjrzeć się prawdziwym problemom, ocenzurowaliśmy je. I dlatego właśnie w roku 2014 mieliśmy do czynienia zarówno z lekcją edukacji seksualnej w Missisipi, na której porównano uprawiające seks kobiety do brudnych kawałków czekolady[371], jak i z okładką magazynu Time ukazującą Beyoncé w bikini pod hasłem „100 najbardziej wpływowych ludzi”[372]. Była amerykańska senator i sekretarz stanu Hillary Clinton nigdy nie zostałaby poproszona o pozowanie w kostiumie kąpielowym – ponieważ traktujemy ją poważnie. Ale co mają myśleć dziewczyny (i chłopcy), którzy na to patrzą? Na okładce mogłaby równie dobrze wylądować Miley Cyrus. W dzisiejszym świecie kobieta pojawiająca się w mediach powinna ochoczo dać się uprzedmiotowić, by mieć jakieś znaczenie. Jeśli nie jest klasycznie piękna, to może się umalować lub wyglądać mrocznie – wciąż jednak oczekuje się od niej, że będzie próbowała być seksowna. Resztą zajmie się Photoshop. Nawet aktorki mają tego powyżej uszu. Rashida Jones, jedna z gwiazd amerykańskiego serialu Biuro, napisała w Glamour artykuł o „pornifikacji” wszystkiego wokół: Seksualność każdej kobiety jest inna. Czy wszystkie z nas naprawdę mają się poruszać jak striptizerki? Prawda jest taka, że na każdą kobietę, która lubi taniec na rurze, przypada inna lubiąca masaż stóp. Ale w popkulturze istnieje tylko jeden wzór określający, jakie mamy być. I zdaje się on być robiony pod mężczyzn, a nie dla naszej własnej przyjemności. Rozumiem, że posiadanie i wyrażanie seksualności jest dla kobiet ogromnym krokiem naprzód. Ale moim zdaniem jesteśmy w punkcie przesycenia. To trochę tak, jak cenzura w stacjach telewizyjnych ocenia treść programu. Zamiast przygotować szczegółowy raport na temat sprośnych dowcipów czy wulgaryzmów, po prostu powiedzą: „to kwestia ilości”. Jedno czy dwa przekleństwa są OK. Ale dziesięć to już za dużo. Trzy komentarze z seksualnym podtekstem są w porządku, osiem to już przesada. W sferze pornograficznych obrazów i popkultury mamy do czynienia z „kwestią ilości”. I jeszcze to: Co, oprócz ciasnych stringów, łączy te gwiazdki pop? Miliony nastoletnich fanek. Nawet jeśli dorosła Miley Cyrus i Nicki Minaj mają prawo dysponować własnym ciałem, to czy tak samo jest w wypadku naśladujących je dziewcząt? Gdzie wytyczamy granicę między uczeniem ich wolności wyrażania własnej seksualności a odczuwania dumy z tego, jakimi są ludźmi? Czy w ogóle wolno nam wytyczać takie granice?[373]

Jeżeli okładka z Beyoncé w magazynie Time nie jest punktem zwrotnym w „kwestii ilości”, to już sami nie wiemy, co może nim być. Kobiety mają niskie mniemanie o sobie, skoro pozwalają, by lubieżna kultura kształtowała ich tożsamość i sposób wyrażania seksualności. Zgadzamy się z Levy, która twierdzi:

Gdybyśmy naprawdę uważały, że jesteśmy seksowne, zabawne, kompetentne i mądre, nie musiałybyśmy zachowywać się jak striptizerki lub być jak faceci czy ktokolwiek inny niż my same w naszej indywidualności. Bycie sobą nie byłoby trudniejsze niż wygibasy „kobiecych szowinistycznych świń”, podejmowane nieustannie, by się sprawdzić. Co ważniejsze, nagrodą byłoby dokładnie to, czego „kobiece szowinistyczne świnie” tak desperacko pragną, a na co kobiety tak bardzo zasługują: wolność i władza[374].

Żeby to osiągnąć, kobiety muszą odnaleźć nowe sposoby bycia ważnymi – takie, które nie sprowadzają się do pogardy dla mężczyzn – obejmujące ich własne, twórcze podejście, dające korzyść wszystkim. Mężczyźni i kobiety są różni, a w obrębie każdej płci pojawia się dalsze zróżnicowanie, nie ma więc potrzeby, by nasze definicje sukcesu były identyczne lub na takie wyglądały. Nauczenie naszych córek, jak osiągnąć sukces

Im większy sukces będą odnosiły kobiety w sferze finansowej, tym wyraźniej dostrzegą, że mężczyźni wcale nie są płcią mającą władzę. Zaczną rozumieć, że mężczyźni bardzo chcą zaakceptować kompromis. Prawda jest taka, że nikt nie może „mieć wszystkiego”. Błędnym przekonaniem ruchu feministycznego było oczekiwanie, że praca będzie równoznaczna z władzą i samospełnieniem. Nie istnieje wiele przywilejów, którym nie towarzyszą obowiązki, a ludzie, którzy odnoszą sukces, uczą się odmawiać, jeśli obowiązek nie przyniesie im korzyści, pieniędzy lub cennego doświadczenia. Nie zgadzają się na jakąś sytuację, aby następnie się użalać, jak bardzo są uciśnieni. Kobiety nie są przygotowywane do odnoszenia sukcesów, jeśli nastawia się je na pozywanie firmy za „wrogie środowisko”. Takie zdarzenia wywołują w firmach jedynie niepokój związany z zatrudnianiem kobiet i sprawiają, że te uczą się polegać na prawie i regulacjach rządowych, które mają je chronić i w niektórych wypadkach uzupełniać dochody. Poza polityką uznającą rodzicielstwo na równi z karierą zawodową najlepszą rzeczą, jaką możemy zrobić, by więcej kobiet odnosiło sukcesy w pracy, jest przygotowanie ich do radzenia sobie z przeszkodami. Automatyczną bronią kobiety nie powinna być groźba pozwu sądowego, kobiety nie powinny też być zmuszane do wykreślenia ze swojego słownika wyrazu „apodyktyczna” (bossy), jak radzi Sheryl Sandberg, dyrektor operacyjna Facebooka w swojej ogólnie pozytywnej inicjatywie Lean In[375]. Możemy zachęcać dziewczyny do kierowania innymi, mówiąc: „Wiesz co? Ludzie apodyktyczni załatwiają sprawy. Słuchaj innych, odrabiaj lekcje, żebyś wiedziała, o czym mówisz, i wyrażaj swoje opinie. Ludzie będą nadawali ci najróżniejsze przezwiska, kiedy dojdziesz na sam szczyt”. Możemy też zachęcać dziewczyny do oglądania programów i filmów, które przechodzą test Bechdel, a także kupować im czasopisma pokazujące, jak stawać się liderkami. W roku 2013 Better Homes and Gardens [magazyn o prowadzeniu domu i ogrodzie – przyp. tłum.] było czwartym najpopularniejszym czasopismem w Stanach Zjednoczonych. Cosmopolitan, Glamour, Redbook, Seventeen, US Weekly, InStyle, Shape, Self, Weight Watchers, Vogue, Vanity Fair, Allure, Elle, Lucky, Teen Vogue i Marie Claire – wszystkie wypadały pod względem nakładów lepiej niż Forbes, The Economist i Working Mother. Cosmopolitan miał więcej subskrypcji niż Forbes, The Economist i Working Mother razem wzięte[376]. Jeżeli 3 miliony dziewczyn (tyle było subskrypcji Cosmopolitan) dostałoby prenumeratę czasopism zajmujących się finansami i bieżącymi wydarzeniami, to bez wątpienia zaobserwowalibyśmy potężną, pozytywną zmianę w zainteresowaniach i pewności siebie dziewcząt. W swojej książce Committed: A Skeptic Makes Peace with Marriage (Wierność: sceptyczka godzi się z małżeństwem) Elizabeth Gilbert nie odkryła żadnego wzorca wśród setek kobiet, z którymi rozmawiała na temat tego, w jaki sposób równoważą karierę zawodową i życie rodzinne. Autorka stwierdza: „Miałam do czynienia z mnóstwem mądrych kobiet próbujących sobie wszystko poukładać tak, żeby działało”. W swojej poprzedniej książce, bestsellerze Jedz, módl się,

kochaj, czyli Jak pewna kobieta wybrała się do Italii, Indii i Indonezji w poszukiwaniu wszystkiego Gilbert pisała o powrocie do równowagi po bolesnym rozwodzie – jej mąż chciał mieć dzieci, ona nie. Także inne czynniki przyczyniły się do jej decyzji o wycofaniu się z małżeństwa, ale kwestia dzieci ostatecznie przechyliła szalę[377]. Bez wątpienia dałoby się zapobiec wielu złamanym sercom, gdyby między pokoleniami kobiet dochodziło do bardziej szczerych rozmów na temat tego, w jaki sposób różne decyzje wpływają na życie i jacy powinni być odpowiedni partnerzy dla kobiet dokonujących niestandardowych życiowych wyborów. Gdyby matki i córki wspólnie czytały czasopismo Working Mother lub publikacje o zbliżonej tematyce, mogłoby to zainicjować rozmowy i dzielenie się przez matki swoimi doświadczeniami i wiedzą, co ułatwiłoby córkom zaplanowanie własnej przyszłości. Matki mogą również rozmawiać z córkami o różnych wyzwaniach oraz plusach i minusach posiadania dzieci na wcześniejszych lub późniejszych etapach życia (lub w ogóle). Córki potrzebują takich rozmów. Czy matki pracujące lub przeciążone matki samotnie wychowujące dzieci znajdą czas na takie rozmowy? Żywimy usilne przekonanie, że muszą taki czas znaleźć, aby ich pociechy mogły skorzystać z ich mądrości. Jeszcze inną rzeczą, jaką możemy zrobić, to zapisywać więcej dziewcząt na zajęcia sportowe, które pozwalają wykształcić poczucie społecznej odpowiedzialności, a połączenie rywalizacji i współdziałania wytwarza solidną podstawę do pracy z innymi na późniejszych etapach życia. Warto też, by kobiety nauczyły się, że mogą na sobie polegać, gdy w innych obszarach brakuje szczerej i otwartej komunikacji. Matki mogą to kompensować odwagą pokazywania córkom, jak może wyglądać szczera komunikacja między kobietami – szanując innych za mówienie prawdy, konstruktywną krytykę, nieplotkowanie i nieokazywanie innej postawy wobec kogoś za jego plecami. Mogą też być wzorcem w zakresie nieoceniania innych. Równie ważne jest zachęcanie dziewcząt do zapraszania na randkę chłopców, którzy im się podobają, co pomoże im w poznaniu, jak podejmować ryzyko i jak radzić sobie z odrzuceniem, oraz rozwinie charakter, cierpliwość i wytrwałość – wszystko to są cechy cenione w biznesie. Na podstawie tych doświadczeń dziewczęta mogą się nauczyć, jak ostatecznie wybrać partnera doceniającego kobiety podejmujące ryzyko. Dla kobiet tak samo jak dla mężczyzn życie pozbawione ryzyka jest nudne. Życie z ryzykiem obejmuje porażki, a porażki są zasadniczymi i uczącymi doświadczeniami na naszej drodze do sukcesu.

Mężczyźni muszą być potrzebni, ponieważ nie mogą być chciani. Wierzymy, że musimy być bohaterami, ponieważ na razie nie widzimy dla siebie innych ról. Noah Brand, The Good Men Project[378]

W wielu obszarach kobiety doświadczają wyraźniejszego poczucia bezsilności niż mężczyźni. Gwałt na randce, fizyczne podporządkowanie, mniejsze umiejętności prowadzenia negocjacji i osiągania sukcesu zawodowego, fizyczne oznaki starzenia się, utrata władzy towarzyszącej młodości i fizycznemu pięknu – oto przykłady wyjątkowych wyzwań, z którymi muszą sobie radzić kobiety. Niezależnie jednak od tego, czy to przyznajemy, czy nie, seksizm działa w obie strony. Chłopcy są inaczej warunkowani niż dziewczyny, a bycie mężczyzną wcale nie jest bułką z masłem. Od samego początku, po kilku dniach od przyjścia na świat, wielu maleńkich chłopców poddawanych jest obrzezaniu. Jest to działanie przez niektórych porównywane do okaleczania genitaliów i choć obecny w innych kulturach rytuał obrzezania łechtaczki u małych dziewczynek uznajemy za barbarzyński i prymitywny, większość chłopców w Stanach Zjednoczonych wciąż musi przez ten proceder przechodzić. Niemowlęta płci męskiej muszą płakać dłużej, by ktoś wziął je na ręce – pośredni przekaz, że narzekanie nic nie zmieni. Rzadziej niż dziewczynkom śpiewa im się kołysanki, opowiada bajki i czyta[379]. Wszystkie te mniej i rzadziej są de facto negatywnymi lekcjami uczącymi chłopców, że nie są warci czasu i wysiłku rodziców albo opiekunów. Później, jako dzieci kilku- i kilkunastoletnie, chłopcy uczą się wytrzymywać ból towarzyszący brutalnym sportom drużynowym. Mniej więcej w tym samym czasie zaczynają rozumieć, czego się od nich oczekuje w relacji i że są to głównie oczekiwania finansowe. Chwytają się więc mniej ciekawych prac, które jednak dają więcej pieniędzy. Młodym mężczyznom wciąż się wmawia, że muszą mieć dobrze płatną pracę, żeby utrzymać żonę i dzieci, a młode kobiety takiego przekazu nie dostają. Chłopcy także przejmują piętno ciążące na ojcach, którzy zostają w domu z dziećmi. Niedawno przeprowadzona ankieta Pew Research ujawniła, że 84% rodziców zostających w domu z dziećmi stanowią matki, 51% ludzi uważa, że dla dzieci korzystniejsze jest pozostawanie pod opieką mamy, i zaledwie 8% żywi takie przekonanie w odniesieniu do ojców[380]. To oczywiste, że rola mężczyzny jako opiekuna jest pomijana, nawet teraz, kiedy coraz więcej mężczyzn akceptuje nowy model polegający na trosce i opiece. W pewnym momencie w szkole średniej, gdy chłopiec zaczyna myśleć o spotykaniu się z dziewczyną, zaczyna także ograniczać swoje zainteresowania artystyczne, ponieważ wie, że absolwenci sztuki i literatury zarobią mniej niż absolwenci kierunków ścisłych. Robi to w związku z potencjalną koniecznością utrzymania rodziny oraz dlatego, że nie może oczekiwać wsparcia ze strony kobiety. Kobiety stanowią dziś większość osób kończących college, ale to mężczyźni są liczniejszymi absolwentami kierunków ścisłych. Jednocześnie kobiety dominują w naukach społecznych. W roku 2007 mężczyźni stanowili 83% studentów

studiów inżynierskich, z kolei ponad 77% studentów psychologii i 79% studentów kierunków pedagogicznych było płci żeńskiej. Tytuł magistra inżyniera w 77% przypada mężczyznom, natomiast 77% osób kończących pedagogikę i 80% kończących psychologię to kobiety[381]. Patrząc na proporcje i różnice w zarobkach, na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że mamy do czynienia z dyskryminacją. Ale przecież obie płcie wcześniej wiedzą, że ukończenie kierunków ścisłych najpewniej zagwarantuje wyższe zarobki. Wychowanie kobiet wzmacnia różnice w zakresie oczekiwań finansowych i nie wyrabia w nich nawyku proponowania, że pokryją połowę kosztów randki. Większość z nich przestaje też pracować na przynajmniej rok po urodzeniu pierwszego dziecka[382]. Istnieje mnóstwo ofert stypendiów kierowanych do uczniów i studentów obu płci, z różnych grup etnicznych, ale więcej stypendiów – zarówno naukowych, jak i sportowych – kierowanych jest wyłącznie do kobiet. Na jednej z najpopularniejszych stron, gdzie można znaleźć oferty i złożyć wniosek o przyznanie stypendium: scholarships.com, liczba stypendiów kierowanych do kobiet czterokrotnie przewyższa liczbę tych adresowanych do mężczyzn. Wszystkie „męskie” stypendia ograniczały się do określonej geograficznej lokalizacji czy uniwersytetu, natomiast ponad połowa stypendiów „kobiecych” dopuszczała zgłoszenia z całego kraju. Część stypendiów kierowana była wyłącznie do samotnych matek, ale żadne do samotnych ojców[383]. Przeprowadzone w roku 2009 badanie College Sports Council ujawniło, że w Narodowym Zrzeszeniu Akademickich Związków Sportowych (National Collegiate Athletic Association, NCAA) w zakresie sportów uprawianych w równym stopniu przez obie płcie – gdzie istnieją drużyny męskie i żeńskie – studentki miały dostęp do znacznie większej liczby stypendiów niż studenci. Największe różnice na korzyść kobiet odnotowano w siatkówce i piłce nożnej[384]. Ponadto poziom finansowania edukacji synów przez rodziców, który w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku był wyższy od poziomu finansowania córek, w latach dziewięćdziesiątych się wyrównał, a pod koniec pierwszej dekady XXI wieku był niższy[385] i rodzice wydają dziś około 25% więcej na kształcenie córek niż synów[386]. Dlaczego więc nie wybrać sobie kierunku studiów, który ci się podoba, jeśli to ktoś inny reguluje rachunki? Mówiąc wprost, kobiety nie doświadczają w takim samym stopniu, co mężczyźni tego, że świat nie kręci się wokół nich. Prościej rozmawiać o równych prawach niż o równych obowiązkach, ale jeżeli chcemy zobaczyć większe wzajemne zrozumienie i współpracę między płciami, właśnie to jest logicznym, kolejnym krokiem. Czym jest władza? Chociaż początki rolnictwa mogły być związane z kobietami pielęgnującymi dzikie zboża na starożytnym Środkowym Wschodzie, co sugeruje socjolożka Elise Boulding, wielu naukowców – w tym Heidi Hartman, profesorka George Washington University – sądzi, że to mężczyźni zaczęli dominować w kulturze po

nastaniu rolnictwa, które umożliwiło im jeszcze większą kontrolę nad rodziną, pracą, gospodarką, kulturą i religią[387]. Dlatego też władza często postrzegana jest przez pryzmat patriarchatu. Ten, kto kontroluje finanse, kontroluje całą resztę. Nie ma najmniejszej wątpliwości, że pieniądze dają ludziom większą wolność i kontrolę nad wieloma sferami życia, ale zdolność dowodzenia systemem jest tylko jednym rodzajem władzy. Istnieje jeszcze druga postać władzy, nie aż tak wyraźna, ale tak samo ważna: siła charakteru. Prawdziwa władza jest władzą pełną. Nie obraca się jedynie wokół zewnętrznych nagród typu wynagrodzenie, status społeczny czy stan posiadania. Pełna władza obejmuje nagrody wewnętrzne, jak zdrowie, wewnętrzny spokój, duchowość, bycie kochanym i szanowanym, emocjonalna świadomość i otwartość, pozytywny obraz siebie i zdolność kierowania się własnymi wartościami w celu wzmacniania jakości codziennego życia, zarówno na poziomie osobistym, jak i na poziomie społeczności. Ostatecznie władza sprowadza się do sprawowania kontroli nad własnym życiem i dostępem do osobistych doświadczeń dających satysfakcję. W tym świetle długość życia jest jej właściwym miernikiem. Światowa Organizacja Zdrowia spisała średnią oczekiwaną długość życia dla mężczyzn i kobiet urodzonych w latach 1990–2012 w rodzinach z niskimi i wysokimi dochodami: mężczyzna z rodziny o niskich dochodach – 54,7 roku, kobieta z rodziny o niskich dochodach – 57,3 roku, mężczyzna z rodziny o wysokich dochodach – 73 lata, kobieta z rodziny o wysokich dochodach – 80 lat, średnia globalna oczekiwana długość życia w chwili narodzin dla mężczyzn urodzonych w latach 1990–2012 – 64,7 roku, średnia globalna oczekiwana długość życia w chwili narodzin dla kobiet urodzonych w latach 1990–2012 – 69,7 roku[388]. Biedne kobiety będą średnio żyły ponad dwa lata (5%) dłużej od ubogich mężczyzn, a bogate kobiety pożyją średnio siedem lat (10%) dłużej od zamożnych mężczyzn. Globalna średnia oczekiwana długość życia dla kobiet jest o pięć lat (8%) dłuższa niż w wypadku mężczyzn. Zamożni mężczyźni będą żyli 15,7 roku (27%) dłużej od biednych kobiet, ale zamożne kobiety przeżyją ubogich mężczyzn o ponad dwadzieścia pięć lat (46%). Kobiety stanowią 57% populacji powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia i 81% populacji stulatków[389]. Nieco więcej mężczyzn zapada na raka prostaty niż kobiet na raka piersi, ale to na badania prowadzone nad rakiem piersi przeznaczane są niemal dwukrotnie wyższe fundusze federalne niż na badania nad rakiem prostaty[390]. Rząd ustanowił też internetowy program wspierający zdrowie kobiet (www.womenshealth.gov), analogiczny serwis dla mężczyzn nie istnieje. Co ciekawe, zdrowie mężczyzn jest zakładką na stronie poświęconej zdrowiu kobiet (www.womenshealth.gov/mens-health). Na kobiecej stronie pojawia się baner

ogłaszający Ogólnokrajowy Tydzień Zdrowia Kobiet, gdzie można się dowiedzieć więcej na temat kwestii związanych ze zdrowiem, ale, ponownie, męski odpowiednik takiego tygodnia nie istnieje. W niektórych krajach – w tym w Australii, Kanadzie, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych – zaczęto obchodzić Międzynarodowy Dzień Mężczyzny (19 listopada), częściowo po to, by podnieść świadomość zdrowia mężczyzn i chłopców, ale dziś ta inicjatywa wymaga wsparcia na podobną skalę, co miesiąc świadomości raka piersi. Mężczyźni częściej umierają na skutek niemal wszystkich głównych piętnastu przyczyn śmierci. Największe różnice odnotowuje się w zakresie chorób serca, samobójstw i śmiertelnych skutków wypadków[391]. Kobiety częściej mają myśli samobójcze, ale samobójstwo wśród mężczyzn pojawia się czterokrotnie częściej niż w przypadku kobiet, stanowiąc aż 79% wszystkich samobójstw w Stanach Zjednoczonych[392]. Z 4383 osób, które w 2012 roku zginęły w pracy w Ameryce, jedynie 338 było płci żeńskiej, co oznacza, że 92% wypadków śmiertelnych w miejscu pracy dotyczy mężczyzn. Najwięcej wypadków pojawia się w budownictwie i są do upadki z wysokości[393]. Mężczyźni zdecydowanie częściej niż kobiety wykonują zawody niebezpieczne. Kobiety z dziećmi są częściej bezdomne niż mężczyźni z dziećmi, ale w całej populacji osób bezdomnych 68% to mężczyźni, a 40% spośród bezdomnych mężczyzn służyło w armii, w porównaniu z 34% w dorosłej populacji ogólnej. National Coalition for Homeless Veterans (organizacja działająca na rzecz bezdomnych weteranów) szacuje, że każdej nocy 271 tysięcy weteranów nie ma domu, a większość w tej grupie stanowią mężczyźni[394]. Ta narodowa kompromitacja trwa, niezauważona przez media głównego nurtu, nieobecna w społecznym dialogu o potrzebie odwdzięczenia się naszym dzielnym weteranom. Na podstawie tych faktów możemy wydedukować, że w pewnej mierze kobiety mają więcej władzy niż mężczyźni. Zachowywać się jak mężczyzna: wysoka cena tłumienia emocji Dla mężczyzn bycie ofiarą przemocy fizycznej czy drwin jest tak olbrzymią częścią doświadczeń z dzieciństwa, że traktowane jest jako coś normalnego. „Chłopcy są chłopcami”, zwykło się mawiać, „tacy już są”. Gdy młodzi chłopcy zinternalizują przekonanie, że są twardzielami, którzy mają reagować na wszystko „jak mężczyzna”, automatycznie odcinają się od wrażliwszych części siebie, które są potrzebne w późniejszym życiu. W rezultacie intymność i bliskie relacje mogą stać się dla nich szalenie trudne. W następstwie nie uczą się proszenia o pomoc przyjaciół, rodziny, nauczycieli, trenerów czy innych ludzi, którzy mogliby im pomóc i zdjąć z nich choć trochę kłopotów, z którymi się zetkną. Gdy mały chłopiec dowiaduje się, że płacz jest zarezerwowany dla dziewczynek, uczy się, że wyrażanie emocji jest nieakceptowalne i zaczyna je w sobie tłumić. Kiedy komuś powtarza się, że to, kim jest i co czuje, jest niedobre, wówczas próbuje zatrzymać to dla siebie lub zmienić swoje wewnętrzne doświadczenia.

W relacjach sprowadza się to do tego, że człowiek nigdy do końca nie wie, kim jest i czego pragnie. Zaczyna realizować skrypt pozbawiony prawdziwej głębi czy korzeni. Dwadzieścia lat później, gdy ten mały chłopiec stanie się mężczyzną, spotka wspaniałą kobietę i się w niej zakocha, będzie zagubiony, słysząc z jej ust, że ona nie czuje jego bliskości. Ona chce, żeby on się bardziej otworzył, a on nie ma bladego pojęcia, o czym ona mówi, ponieważ nigdy dotąd w całym swoim życiu przed nikim się nie otwierał. Inni mężczyźni, doznający jako mali chłopcy w szkole przemocy, wciąż mogą w sobie nosić urazę z tamtych lat. Jeżeli ów gniew nie zostanie rozpoznany i działa na poziomie nieświadomym – często jako głos z tyłu głowy, podszeptujący, jacy jesteśmy źli, brzydcy czy głupi – to niemal przejmuje funkcję zewnętrznych prześladowców. To z kolei niszczy pewność siebie i może pojawić się w relacjach jako trudność mężczyzny z mówieniem „nie” lub artykułowaniem swoich potrzeb. Może on wręcz dać się zaszufladkować do kategorii „miły facet” ze strachu, by nie zostać uznanym za brutala czy prześladowcę. Może się to także przejawiać trzymaniem innych na dystans w związku z przekonaniem, że ludzie są podli i nie można im ufać, a zbliżenie się do kogokolwiek z pewnością będzie bolało. Na głębszym poziomie, ponieważ wierzą, że ich rówieśnicy są źli i podli, a oni są do nich podobni, dochodzą do wniosku, że nie zasługują na miłość. Jeżeli ktoś w głębi duszy jest przekonany, że nie da się go pokochać, to przyjęcie czyjejś miłości lub dawanie jej staje się niemal niemożliwe. Wyobraź sobie, że twoimi jedynymi doświadczeniami dotyku było poszturchiwanie lub krzywdzenie. Badania pokazują, że mali chłopcy są dotykani mniej niż małe dziewczynki. Wielu mężczyzn szuka seksu, ponieważ jest to jedyna okazja na fizyczny dotyk. Ich życie jest niemal wyzute z cielesnego kontaktu z innymi. Ta wewnętrzna osobista walka w obszarze dotyku i troski może doprowadzić do tego, że seks i związki będą sprawiały wrażenie pustych, samotnych i bezcelowych, skutecznie odcinając człowieka od doświadczania prawdziwej przyjemności i więzi. Ponownie wskazujemy, że zwróciwszy się ku pornografii, by zdobywać wyobrażone erotyczne doświadczenia, chłopcy nigdy nie widzą mężczyzn i kobiet, którzy się czule i troskliwie dotykają. Tabu Belle Knox, niesławna studentka Duke University, która stała się gwiazdą porno, niedawno powtórzyła twierdzenie od dawna głoszone przez feministki, że patriarchat boi się kobiecej seksualności[395]. To przestarzały przekaz, robiący coraz mniejsze wrażenie. Być może jako społeczeństwo obawiamy się kobiecej seksualności, ale na równi z seksualnością męską oraz nastoletnią. Udajemy również, że nie istnieje seksualność osób w podeszłym wieku. Czy za to należy winić patriarchat? Czy też seksualność jest tematem niewygodnym i nikt nie chce poruszyć wielkiej szarej strefy otaczającej tradycyjnie akceptowane normy społeczne? Seksualność przypomina nieco słonia w pomieszczeniu, którego każdy widzi, lecz nikt nie chce o nim rozmawiać. Z czasem staje się on jednak tak duży, że już

nie da się go ignorować. Jest niemal niemożliwe, by nie być bombardowanym plotkarskimi gazetami z roznegliżowanymi kobietami na okładkach, reklamami przypominającymi pornografię czy sceny z literatury erotycznej i telewizyjnymi reality show, w których nic a nic nie jest pozostawione wyobraźni. Idący za tym przekaz wmawia nam, że nie jesteśmy wystarczająco dobrzy i zostajemy w tyle. Niemniej wszystko to istnieje, ponieważ poświęcamy temu naszą uwagę i kupujemy to, co promują reklamy przesycone seksem. Rezultatem tego jest ciągłe poczucie niedosytu, jakby czegoś cały czas nam brakowało, i wciąż chcemy więcej. „Dlaczego ja tego nie mam? Czy ktoś lub coś mnie powstrzymuje?” Kobiety mogą twierdzić, że czują się uprzedmiotowione. Inni mogą powiedzieć, że to napędza kulturę gwałtów. Ale wiele z tych mediów jest tworzonych przez kobiety dla kobiet. Krótki francuski film pod tytułem Majorité opprimée (Uciskana większość) odwrócił niedawno męskie i kobiece role. Wokół filmu zrobiło się dużo szumu. Wiele naszych przyjaciół feministek zamieszczało go w mediach społecznościowych. Pewien mężczyzna skomentował któryś wpis, twierdząc, że jest zdecydowanym przeciwnikiem przemocy, ale mężczyźni i kobiety się różnią i on nie miałby nic przeciwko byciu obiektem przemocy seksualnej ze strony kilku atrakcyjnych kobiet, ponieważ zinterpretowałby to jako pożądane doświadczenie seksualne. Film sili się na bycie śmiesznym, ale w sumie pokazuje jedynie kompletne niezrozumienie mężczyzn przez jego reżyserkę. Insynuuje ona, pokazując lenistwo i grubiańskość kobiet odgrywających męskie role, że mężczyźni nie przejmują się przemocą seksualną wobec kobiet. To dziwne, biorąc pod uwagę fakt, że to głównie mężczyźni wykonują niebezpieczne zawody, w których stają w obronie kobiet (i pośrednio wolności: 80% zatrudnionych w policji[396] oraz 86% żołnierzy w służbie czynnej to przedstawiciele płci męskiej[397]). Zaciekawiło nas również to, że reżyserka zdecydowała się na pokazanie kobiet (granych przez mężczyzn) jako słabych i bezradnych, prowadząc nas do zadania pytania, co tak naprawdę chciała powiedzieć o kobietach. Jak to możliwe, że nikt nie chce rozmawiać o seksizmie wobec mężczyzn? Blogerka Nicki Daniels napisała list otwarty do brodatych hipsterów, szydząc, że zniszczyli jej „brodaty fetysz”. Napisała: „Odkąd byłam małą dziewczynką, kochałam mężczyzn z brodą. Dla mnie broda była synonimem siły, władzy, MĘSKOŚCI. Wskazywała kogoś, kto mógł mnie chronić. Niestety wy zamieniliście brodę w modny dodatek. Broda stała się męskim odpowiednikiem wypchanego stanika. Jasne, wygląda seksownie, ale co kryje się pod nią? Po ulicach snuje się całe pokolenie przypominające drwali, ale większość z was nie potrafi wymienić przebitego koła w samochodzie”[398]. List krążył po internecie i szczerze mówiąc, był bardzo śmieszny, no chyba że akurat jesteś brodatym hipsterem. Gdyby taki list napisał facet, rozprawiając się w nim z owłosionymi damskimi pachami czy łydkami, zostałby rozszarpany. Jak to jest, że kobieta może publicznie mówić, że rzuciła chłopaka, ponieważ ten nie chciał zaspokajać jej oralnie, może opowiadać, jak fajnie jest sypiać z młodszymi, a nawet sugerować,

iż mężczyźni powinni płacić wyższe podatki, natomiast jeśli podobne wypowiedzi padną z ust mężczyzny, zostanie on wyszydzony[399]? Podwójny standard zazwyczaj dyskryminował kobiety, ale jeśli przyjrzymy się mu z nowej perspektywy, to dostrzeżemy, że dziś faceci częściej są źle traktowani. Być może gdyby jakiś reżyser zrobił film w podobnym duchu co Majorité opprimée, zobaczylibyśmy drugą stronę wrogości między płciami, ukazującą mężczyzn traktowanych jako obiekty sukcesu, rzadko kiedy przyjaźnie dotykanych w sytuacjach pozaseksualnych i mających zdecydowanie mniejsze szanse na wygranie walki o prawa do opieki nad dzieckiem po rozwodzie. Może zastanowilibyśmy się wówczas, jak to jest, że kobieta może zostać żołnierzem i ma przywilej wycofania się w razie powołania, ale każdy mężczyzna ma obowiązek zarejestrowania się w komisji poborowej w ciągu trzydziestu dni od osiemnastych urodzin oraz obowiązek walczenia w razie wybuchu wojny[400] (co jest w równej mierze seksistowskie, jak nałożenie na wszystkie osiemnastoletnie kobiety obowiązku rejestrowania się i rozmnażania na wypadek, gdyby kraj potrzebował większej liczby dzieci – w hitlerowskich Niemczech podczas II wojny światowej próbowano wdrożyć takie rozwiązanie w ramach programu Lebensborn). Może dowiedzielibyśmy się, że rokrocznie w więzieniach odsetek gwałconych mężczyzn jest wyższy niż odsetek kobiet gwałconych w Stanach Zjednoczonych[401]. Gdy Nikita wspomniała o tej statystyce swojej starszej sąsiadce, feministce i historyczce, ta była zaskoczona, po czym powiedziała: „Cóż, to jest kwestia władzy”. Tak? Jeśli gwałt jest przedłużeniem tak zwanej patriarchalnej i ekonomicznej władzy, to dlaczego czarni mężczyźni są aresztowani za to przestępstwo sześć i pół raza częściej niż biali[402]? Gwałty na mężczyznach są w ogromnym stopniu ignorowane, bagatelizowane lub wyśmiewane zarówno w życiu codziennym, jak i w mediach. FBI nie podaje nawet statystyk dotyczących napaści seksualnych, których ofiarami padają mężczyźni. Biorąc pod uwagę, jak trudno znaleźć jakiekolwiek informacje na ten temat, można pomyśleć, że takie rzeczy się nie zdarzają[403]. Fakty są jednak inne. Chociaż zdecydowanie więcej kobiet zgłasza doświadczenie gwałtu w którymś momencie życia, mniej więcej taka sama liczba kobiet i mężczyzn, odpowiednio 5,6 i 5,3%, zgłasza doświadczenie przemocy seksualnej innej niż zgwałcenie[404], a ManKind Initiative w Wielkiej Brytanii podaje, że w dwóch na pięć zdarzeń związanych z przemocą domową ofiarami są mężczyźni[405]. Mimo że to kobiety czują się mniej bezpiecznie od mężczyzn, według raportów OECD to mężczyźni są bardziej narażeni na bycie ofiarami napaści i przemocy[406]. Duża część zgłaszanej przemocy seksualnej wobec mężczyzn dotyczy niechcianych zalotów ze strony innych mężczyzn. Być może te liczby byłyby wyższe, gdyby więcej dorosłych mężczyzn miało coś przeciwko seksualnej „napaści” ze strony kobiety lub gdyby „bycie użytym do penetracji” weszło do definicji zgwałcenia. Musimy także wziąć pod uwagę to, że ofiary płci męskiej, niezależnie od płci napastnika, rzadziej zgłaszają przemoc i szukają

pomocy. Krajowa Koalicja przeciwko Przemocy Domowej (National Coalition against Domestic Violence) wyjaśnia tego powody: Piętno bycia męską ofiarą, porażka wpisania się w stereotyp macho, strach przed tym, że nikt ci nie uwierzy, zaprzeczanie statusowi ofiary i brak wsparcia ze strony społeczeństwa, członków rodziny i przyjaciół. Chłopcy rzadziej zgłaszają przemoc seksualną ze strachu przed byciem uznanym za geja, pragnienia, by sporawić wrażenie osoby samowystarczalnej i być niezależnym[407].

Jeśli nie mamy do czynienia z pedofilią (jak w wypadku skandali z udziałem księży katolickich), to ludzie niechętnie angażują się w protesty przeciwko seksualnej przemocy wobec mężczyzn. Możemy tu wręcz mówić o pewnym tabu. Nawet jeżeli ofiary-mężczyźni zabierają głos, ludzie nie za bardzo wiedzą, co z tym zrobić. Prawo nie jest jasne. Trudne wydaje się również zrozumienie, jak mężczyzna może mieć wzwód i być jednocześnie ofiarą. Jeżeli był pobudzony, to musiał tego chcieć, prawda? Nieprawda, twierdzi Andrew Bailey, młody aktor, który zamieścił na You Tube’ie intensywny i rozdzierający serce opis gwałtu dokonanego na trzynastoletnim chłopcu przez nauczycielkę. Na końcu stwierdza, że wierzy, iż gwałt jest „komiczny”, ponieważ musi na to patrzeć w ten sposób, co sugeruje, że nie jest w stanie inaczej przepracować tego, co się wydarzyło[408]. Orgazm u kobiety-ofiary gwałtu nie rzutuje na brak zgody na uczestniczenie w akcie seksualnym, dlaczego więc inaczej traktujemy mężczyzn? Gdyby sytuacja, którą opisuje Bailey, była odwrotna, społeczeństwo wykazałoby się znacznie większą empatią i pomocą dla uczennicy, choć doświadczenie chłopca wcale nie jest mniej poważne. Trzeba pokazywać te podwójne standardy, ponieważ nie możemy oczekiwać, że społeczeństwo będzie dysponowało narzędziami do poradzenia sobie z ciemną stroną seksualności, jeżeli odmówimy uznania jej złożoności i nie przyjrzymy się uczciwie, jak, a przede wszystkim dlaczego dochodzi do napaści seksualnych. Zwłaszcza młodym chłopcom wmawia się, że powiedzenie „nie” jest nie w porządku. Nie uczy się ich, w jaki sposób odpierać niechciane zaloty i propozycje seksualne, ani tego, co powinni robić, kiedy już do seksualnej napaści dojdzie. W zamian pokutuje przekonanie, że powinni być zawsze zwarci i gotowi na seks z każdą kobietą, która złoży im propozycję. I choć wielu mężczyzn może się identyfikować z przytoczoną reakcją mężczyzny na Majorité opprimée, wielu innych nie uzyskuje odpowiedzi na swoje pytania. Dodatkowo zaprzeczanie, że mężczyźni mogą być ofiarami przemocy na tle seksualnym, prowadzi do zaniżania faktycznej liczby tychże. Oczekuje się od nich, że sobie poradzą i zachowają się „jak mężczyzna” w sytuacjach przemocy domowej (słownej i fizycznej), stalkingu i molestowania. Czy ta sytuacja może ulec poprawie? Pomocne są przepisy dotyczące świadomej zgody i granic, ale musimy uczyć dzieci, czym jest prawdziwa zgoda i jak wyglądają granice, zdecydowanie wychodząc poza dwa standardowe wymagania: 1) Czy ta osoba chce wyrazić zgodę? oraz 2) Czy ta osoba jest w stanie wyrazić zgodę?

Wraz ze zgłębianiem i podnoszeniem świadomości społecznej na temat ucisku kobiet musimy pozwolić mężczyznom na zbadanie obszarów, w których do tej pory odmawiano im głosu. Kobiety będą także musiały zauważyć i uznać własne podwójne standardy i seksizm wobec mężczyzn. Nie chodzi tu bynajmniej o obwinianie kobiet za seksualne napaści na mężczyzn ani o pomniejszanie znaczenia przemocy seksualnej wobec kobiet. Chodzi o to, by obie płcie zjednoczyły się w walce przeciwko przemocy seksualnej. Takie naruszanie naszych fizycznych granic jest naruszaniem ludzkiej godności. Wielu mężczyzn czuje się ograniczonych przez przypisane im role wynikające z płci, choć w inny sposób niż kobiety. Mężczyźni nierzadko nie potrafią też doprecyzować przyczyn własnej frustracji, ponieważ nikt ich nie uczy sięgania do korzeni swoich problemów i lęków. U niektórych facetów, w pewnych okolicznościach, ta frustracja zamienia się w gniew, który w kulminacyjnym punkcie wyładowują werbalnie, fizycznie lub seksualnie na kobietach. Każdy jest odpowiedzialny za własne czyny, to nie ulega najmniejszej wątpliwości, lecz równocześnie nie powinniśmy pomniejszać siły wpływu systemu i sytuacji na zachowania jednostek. Jeżeli będziemy uznawać podatność na zranienie wyłącznie u kobiet, mówiąc mężczyznom, że są potencjalnymi napastnikami, a kobietom, że im w udziale przypada rola ofiary, to wszystkim wyświadczamy niedźwiedzią przysługę i wzmacniamy nierównowagę. Uprzedmiotowienie jest wstępem do gwałtu. Jednym z powodów, dla których mężczyźni uprzedmiotowiają kobiety jest fakt, że przez większość czasu to oni podchodzą do kobiet, zapraszają je na randki czy inicjują aktywność seksualną. I całkiem spora część takich prób kończy się odmową, nawet jeśli są z kobietą w związku. A ból jest zdecydowanie mniejszy, jeśli potraktujemy osobę, która nas odrzuciła, jak przedmiot. Z czasem może się to przekształcić w pogardę dla każdego, kto nie podejmuje inicjatywy. Wzmacnia to również u drugiej strony zwątpienie we własną wartość. Wraz z coraz większą liczbą kobiet przejmujących pałeczkę w sferze romantyki i seksu, pojawi się u nich większe zrozumienie procesu uprzedmiotowienia i odrzucenia, z kolei mężczyźni zaczną rozumieć odwrotną stronę tych zjawisk, które tak długo wywoływały niezadowolenie kobiet. To samo dotyczy odwrócenia ról. Coraz więcej kobiet utrzymuje rodziny i coraz liczniejsi mężczyźni spędzają więcej czasu z dziećmi. To właśnie takie trendy, dzięki którym i kobiety, i mężczyźni mogą naprawdę doświadczyć – a nie tylko sobie wyobrażać – jakie odczucia towarzyszą płci przeciwnej, pozwolą na poważne zmiany w zakresie postaw i zachowań, które są niezbędne nam wszystkim do osiągnięcia całkowitego wyzwolenia. Byliśmy nieco zaskoczeni lekceważącą reakcją sąsiadki Nikity. Zamiast powiedzieć coś w stylu: „To straszne, dlaczego tak się dzieje?”, rozmowa się zakończyła. Nawet zapytanie o to, czy gwałt może wynikać z bezsilności, a nie władzy, wywołuje u ludzi dyskomfort, ponieważ prowadzi do dalszych rozmów, które nie są czarno-białe. Gdybyśmy zaczęli o tym rozmawiać, może zmieniłby się

sposób, w jaki o tym myślimy, a społeczeństwo zaczęłoby zajmować się przyczynami, a nie wyłącznie objawami opisywanego zjawiska. Sprawiedliwość dla wszystkich? Latem 2013 roku prokurator generalny Eric Holder przedstawił uwagi dotyczące błędów amerykańskiego systemu więziennictwa na corocznym spotkaniu Stowarzyszenia Prawników. Mocne słowa Holdera na temat wiodącej roli Ameryki w osadzaniu w zakładach karnych obejmowały następujące punkty: Jest oczywiste, że rozwiązania dwudziestowiecznego kodeksu karnego nie przystają do wyzwań XXI wieku. W Illinois prezydent zatwierdził prawo uderzające w profilowanie rasowe oraz wprowadził szkolenia dla policji, jak uniknąć rasistowskich uprzedzeń. Celując w najcięższe zbrodnie, ścigając najniebezpieczniejszych przestępców, oferując wsparcie w „punktach zapalnych” i poszukując nowych dróg promowania bezpieczeństwa publicznego, skuteczności i sprawiedliwości – my, członkowie rządu federalnego, możemy stać się zarówno mądrzejsi, jak i surowsi wobec przestępstw. Jako naród jesteśmy lodowato skuteczni w naszych wysiłkach osadzania ludzi w więzieniach. Choć cała populacja Amerykanów wzrosła o około jedną trzecią od roku 1980, populacja osadzonych w więzieniach zwiększyła się w zadziwiającym tempie – prawie o 800%. I wciąż rośnie – mimo faktu, że więzienia federalne już o 40% przekraczają swoje możliwości. Chociaż w naszym kraju mieszka zaledwie 5% populacji światowej, w naszych więzieniach siedzi niemal jedna czwarta wszystkich więźniów świata. Obecnie za kratami mamy ponad 219 tysięcy federalnych osadzonych. Niemal połowa z nich odsiaduje wyroki za przestępstwa narkotykowe, wielu wykazuje zaburzenia związane z używaniem substancji. Dziewięć do dziesięciu milionów ludzi rokrocznie przewija się przez amerykańskie więzienia. Grubo szacując, 40% dawnych więźniów federalnych i ponad 60% dawnych więźniów stanowych ponownie trafia do więzień lub cofa się im warunkowe zwolnienie w ciągu trzech lat po wyjściu z zakładu karnego. Jest to dla amerykańskich podatników kosztowne, zwłaszcza że nierzadko wynika z naprawdę drobnego naruszenia warunków wcześniejszego zwolnienia. Jak powiedział miesiąc temu prezydent Obama, czas zadać trudne pytania o to, jak możemy wzmocnić nasze społeczności, wspierać młodych ludzi i zająć się faktem, że czarnoskórzy i latynoscy mężczyźni są nieproporcjonalnie bardziej narażeni na uwikłanie się w tryby systemu sądownictwa – zarówno jako ofiary, jak i sprawcy. Musimy też stawić czoła faktowi, że ludzie kolorowi są często karani surowiej niż ich biali rówieśnicy. Bardzo niepokojący raport opublikowany w lutym wskazuje, że ostatnimi laty czarnoskórzy sprawcy dostali za podobne przestępstwa wyroki niemal 20% dłuższe niż biali. To nie jest po prostu nieakceptowalne – to hańba[409].

Pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku zauważono, że w systemie karnym utrzymuje się pewna tendencyjność związana z płcią. „Sądy mają skłonność do przyznawania kuratora kobietom na dłuższy okres próbny niż mężczyznom, którzy dopuścili się podobnych przestępstw”, donosi Allan R. Gold[410]. Wymiar sprawiedliwości się temu przyjrzał. Okazało się, że mężczyźni za podobne przewinienia częściej byli skazywani na karę bezwzględnego więzienia, a nie na łagodniejsze kary, jak więzienie w zawieszeniu z dozorem kuratorskim[411]. Dodatkowo kobiety trafiające do więzienia znajdują się w zupełnie innym otoczeniu. Pewien adwokat opisał Warrenowi Farrellowi różnice, które zaobserwował w więzieniach stanu Iowa: Zbrodniarki trafiają do budynku byłej szkoły kilka mil na wschód od stolicy stanu. Instytucje dla mężczyzn są typowymi więzieniami, zwyczajnymi i surowymi. Są w nich cele, strażnicy, gangi. Instytucja dla kobiet wygląda jak szkoła, którą kiedyś była, a jej pracownicy zachęcają do zmiany i resocjalizacji[412].

Dziś kalifornijskie Female Offender Programs and Services, Special Housing (FOPS/SH, Programy i Usługi dla Więźniarek) deklarują, że rozwinęły „podejście

uwzględniające płeć, aby umożliwić takie traktowanie i świadczenie usług, które zwiększają skuteczną reintegrację ze społecznością i jednocześnie zmniejszają liczbę kobiet osadzonych w więzieniach w Kalifornii”. Nie istnieje odpowiednik programu dla mężczyzn. Jak czytamy dalej: Misją FOPS/SH jest zapewnienie bezpiecznego mieszkania i możliwości kształcenia się lub pracy, samopomocowych programów terapeutycznych uzależnień od substancji, resocjalizacji przez sztukę, wykształcenia technicznego zawodowego, doradztwa poprzedzającego zwolnienie z więzienia oraz grup samopomocowych w projektach doskonalenia społeczności. Sprawczynie spełniające warunki uczestnictwa w programie otrzymują różne szkolenia. FOPS/SH jest nakierowany na proces resocjalizacji wszystkich więźniarek we właściwym etycznie otoczeniu więziennym, sprawczynie zaś traktowane są z szacunkiem i poszanowaniem ich godności. Biuro FOPS/SH zapewnia środowisko, w którym osadzone otrzymują nadzór, traktowanie i usługi dopasowane do płci. To zwiększy możliwości skutecznej reintegracji ze społeczeństwem, zmniejszając liczbę kobiet osadzonych w zakładach karnych, i jednocześnie zapewni publiczne bezpieczeństwo mieszkańcom Kalifornii[413].

Opisane problemy nie dotyczą wyłącznie Stanów Zjednoczonych. Na przykład brytyjski polityk Philip Davies w następujący sposób wypowiedział się w 2012 roku w Izbie Gmin:

Kobiety często trafiają do aresztu, ale nie do więzienia. Słyszałem, jak manipulowano statystykami na temat aresztu i sprawczyń przestępstw, chcę więc przedstawić Izbie fakty. Dane Ministerstwa Sprawiedliwości pokazują, że kobiety częściej niż mężczyźni mogą wyjść za kaucją. Mówi się, że 17 tysięcy dzieci jest rozdzielonych z matkami i że 60% kobiet w areszcie śledczym ma dzieci poniżej osiemnastego roku życia. Wskazuje się także, że około 700 z ponad 4 tysięcy kobiet jest osadzonych w więzieniach oddalonych ponad sto mil od ich dzieci. Przyjrzyjmy się temu po kolei. Po pierwsze, to nie system rozdziela matki i dzieci. To indywidualne działanie związane z łamaniem prawa skutkuje więzieniem i jest to niemal w stu procentach wina i odpowiedzialność osoby popełniającej czyn karalny. Jak już wiemy z dostępnych danych, kobiety rzadziej niż mężczyźni trafiają do zakładów karnych. Ponadto, niedawno zweryfikowane wytyczne dotyczące karania uwzględniają skutki aresztowania dla innych osób, gdy osoba oskarżona jest czyimś głównym opiekunem. I na tym, ponownie, częściej niż mężczyźni korzystają kobiety, którym grozi więzienie. Jeżeli tak bardzo troszczymy się o dzieci kobiet, które dopuściły się przestępstw, to co ze 180 tysiącami dzieci oddzielonych od ojców przebywających w zakładach karnych? Co, w czasach równouprawnienia, zamierzamy zrobić z tą znacznie wyższą liczbą? Czy nie powinniśmy być tym bardziej, a przynajmniej w równym stopniu, oburzeni?[414]

Skoro 47% więźniów twierdzi, że nie ma kwalifikacji zawodowych – trzy razy więcej niż ogólna populacja ludzi pracujących – i zaledwie 27% jest w stanie po wyjściu z więzienia wrócić do pracy, to dlaczego nie istnieje więcej programów resocjalizacyjnych dla mężczyzn? Każdy więzień kosztuje rocznie 37 648 funtów, jedna czwarta więźniów jest osadzona w przeludnionych celach, a odsetek więźniów, którzy po wyjściu na wolność ponownie trafiają do zakładu karnego, wynosi 47. Stąd kompletnie niezrozumiałe wydają się niewystarczające wysiłki reintegracji byłych więźniów oraz przywrócenia ich społeczeństwu i rodzinom. Szczególnie jeżeli uwzględnimy, że dla 40% więźniów wsparcie ze strony rodziny, a dla 36% kontakt z dziećmi są czynnikami, które według ich deklaracji powstrzymałyby ich przed ponownym konfliktem z prawem (prawdopodobieństwo powrotu na przestępczą drogę jest o 39% wyższe wśród więźniów, którzy nie byli odwiedzani). Świadomość, że tam na zewnątrz są ludzie, dla których coś znaczysz, robi różnicę[415].

Oprócz tego, że często są gwałceni, nierzadko zbiorowo, mężczyźni w więzieniu narażeni są na śmiertelne choroby przenoszone drogą płciową (jak zarażenie wirusem HIV), które rozprzestrzeniają się łatwiej przez seks analny. „Szacuje się, że HIV/AIDS jest czterokrotnie częstsze wśród więźniów niż w populacji ogólnej Stanów Zjednoczonych”, podają autorzy artykułu opublikowanego w 2010 roku w The American Journal of Public Health. Badali oni kilka amerykańskich więzień, w których umieszczono automaty z prezerwatywami w nadziei na ograniczenie chorób przenoszonych drogą płciową[416]. Szkoda, że w więzieniach w pierwszej kolejności nie są podejmowane działania mające na celu ograniczenie liczby gwałtów. Dlaczego tak ciężko zmienić „różnicę w zarobkach”? Fakt, że męskie zawody są lepiej płatne, wynika z tego, że są one niebezpieczniejsze. Tak jak szklany sufit opisuje niewidzialną barierę uniemożliwiającą kobietom dostęp do najbardziej intratnych posad, tak szklana piwnica opisuje niewidzialny mur utrzymujący mężczyzn w zawodach związanych z najpoważniejszym ryzykiem. Warren Farrell[417], amerykański pisarz i publicysta

Jednym z powodów sukcesu ruchu kobiet było podkreślanie równych praw przy minimalizowaniu równych obowiązków. W ten sposób powstał mit szeroko rozpowszechniony wśród młodych kobiet, że „mogą mieć wszystko”, który jest w najlepszym wypadku złudny, w najgorszym zaś niszczący. Objawia się to tym, że kobiety chcą mieć takie same prawa, jak menedżerowie najwyższego szczebla, ale już nie bardzo się kwapią do przejmowania obowiązków towarzyszących niebezpiecznej pracy fizycznej wykonywanej głównie przez mężczyzn. Co ciekawe, często mężczyźni wykonujący najcięższe prace są niewidzialni, choć tak bardzo jesteśmy zależni od ich pracy w codziennym życiu. Przykładowo, książka, którą trzymasz w ręku, począwszy od chemikaliów zastosowanych w produkcji papieru, jak i kleju, który wszystko scala, jest wynikiem pracy dwóch najbardziej niebezpiecznych i zdominowanych przez mężczyzn przemysłów: górnictwa i wyrębu lasów. Nawet w organach ścigania, wyraźnie męskim obszarze, więcej policjantów ginie rokrocznie w wyniku samobójstw niż podczas pełnienia służby[418]. Niektórzy argumentują, że kobiety starające się o wysokie pozycje napotykają na opór ze strony kolegów, za co winą obarczane jest seksistowskie otoczenie, lecz niedawne badanie pokazało, że kobiety są równie skłonne do zachowań seksistowskich w odniesieniu do innych kobiet w środowisku zawodowym, w tym podczas rekrutacji, określania wynagrodzeń i mentoringu[419]. Holenderskie badanie ujawniło na przykład zarówno wspierające, jak i dyskryminujące postawy kobiet wobec siebie nawzajem. Badaczki przyglądały się podejściu starszych policjantek i zachowaniu „królowej pszczół”. W eksperymencie połowa uczestniczek opisywała sytuacje, w których czuły, że bycie kobietą było w pracy niekorzystne, lub doświadczały dyskryminacji ze względu na płeć. Pozostałe uczestniczki były proszone o opisanie sytuacji,

w których doceniano ich osobiste umiejętności, a ich płeć nie miała żadnego znaczenia. Następnie kobiety z obu grup poproszono o opisanie własnego stylu przywództwa oraz tego, jak bardzo – ich zdaniem – są podobne do innych kobiet, a także o udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy w ich opinii przekonania na temat płci są problemem w siłach policji. Odpowiedzi kobiet odzwierciedlały poziom ich skupienia na tożsamości płciowej w pracy. Kobiety ujawniające zachowania „królowej pszczół” nie identyfikowały się zbytnio z innymi kobietami w pracy. Poproszone o zastanowienie się nad uprzedzeniami dotyczącymi płci, silniej skłaniały się ku męskiemu stylowi zarządzania, postrzegając siebie jako inne od pozostałych kobiet i nie uznając uprzedzeń związanych z płcią za problem. Kobiety, które mocno identyfikowały się z koleżankami z pracy i zostały nakłonione do analogicznej refleksji, były przekonane, że uprzedzenia związane z płcią występują, miały też silniejszą potrzebę pomagania innym kobietom. Badaczki doszły do wniosku, że organizacje, które chcą zatrudniać więcej kobiet na najwyższych poziomach zarządzania, muszą zmierzyć się z uprzedzeniami związanymi z płcią w pracy. „Jeżeli po prostu awansuje się kobiety na wysokie stanowiska bez zrobienia czegokolwiek z panującymi w organizacji uprzedzeniami związanymi z płcią, to wówczas te kobiety będą zmuszone zdystansować się od grupy”, stwierdza Belle Derks. W innym wypadku albo będą ignorowały istniejące uprzedzenia, albo będą powstrzymywały się od pomagania kobietom na niższych pozycjach. „Jeżeli stawia się kobiety przed koniecznością dokonania wyboru między własną szansą a szansą grupy, to niektóre z nich wybiorą siebie. Dlaczego miałyby wybrać grupę? Mężczyźni nie muszą dokonywać takich wyborów”[420]. Problem z sugestią, że należałoby dopasować niebezpieczne zawody do kobiet, zamiast dopasowywać kobiety do niebezpiecznych zawodów, polega na tym, że pracujący razem mężczyźni i kobiety wykształcą dwa różne – niekompatybilne – zestawy przekonań na temat jej wymagań. Inne wnioski płynące z holenderskiego badania wskazywałyby, że spostrzegane uprzedzenia związane z płcią mogą być wtórnym zestawem przekonań, który powstał po to, by pracownicy mogli spełniać warunki swojej profesji, takie jak choćby świadomość sytuacyjna czy gotowość do fizycznych reakcji na zagrożenie. To, co zdaniem kobiet jest oporem ich męskich kolegów, może być w rzeczywistości testem, który wszyscy powinni przejść. Współpracownicy muszą mieć pewność, że ktoś – mężczyzna lub kobieta – da radę i jest wystarczająco twardy, by „ich osłaniać” w krytycznych momentach. Tak komentuje to Warren Farrell: Szkolenie wojskowe wymaga, by mężczyźni dokonali dewaluacji własnego życia. Skutek? Nękanie i otrzęsiny są wstępem do dewaluacji – i dlatego właśnie mężczyźni się nękają i sobie dokuczają: niszczą własną indywidualność, ponieważ maszyna wojenna najlepiej działa na ujednoliconych podzespołach. Tak zwana fala i otrzęsiny są więc przygotowaniem do wojskowego treningu w „męskiej armii”. Ale w „armii kobiecej” fala i otrzęsiny wywołają protesty – są sprzeczne z cenieniem własnego życia. Gdyby armie męskie i kobiece były odrębnymi bytami, te różnice nie miałyby takiego znaczenia. Jednak kiedy mężczyznom mówi się, że kobiety są im równe, a oni, wierząc w to, potraktują je „równo”, ich kariery legną w gruzach (a nierzadko zrujnuje to także

życie rodzinne). Taka sytuacja wzmacnia przekonanie mężczyzn, że kobiety chcą równocześnie mieć ciastko i zjeść ciastko[421].

Niektóre zawody zawsze będą niosły ze sobą większe ryzyko niż inne, a kobiety nie garną się tłumnie do profesji, które nie są fizycznie bezpieczne. Tak więc prawdziwa, konieczna zmiana polegałaby na uczynieniu tych obszarów maksymalnie bezpiecznymi, w przeciwnym bowiem razie mężczyźni i kobiety, których standardy się różnią, będą rozdzielani na czysto męskie i czysto żeńskie zespoły. Niewystarczająca ochrona mężczyzn zmusza ich do przyjmowania postaw wyglądających na nietolerancję, choć tak naprawdę powinniśmy przeanalizować, jakie środowisko wytwarza praca w zawodach niebezpiecznych. Dziesięciolecia badań na temat siły systemu i sytuacji wykazały, że nie możemy przyglądać się wyłącznie pojedynczym rybkom. Musimy przyjrzeć się całemu akwarium – a potem poddać analizie akwarystę i jego daleko idącą moc kreowania, zmiany i kończenia sytuacji wpływających na stworzenia zamieszkujące zbiornik. Symetrycznym relacjom brakuje seksapilu Ruch kobiecy doprowadził do zwiększenia liczby świetnie wykształconych kobiet, ale popsuł relacje, ponieważ kobiety odbyły tę podróż samotnie, bez towarzystwa mężczyzn. Problemy mężczyzn były w ogromnej mierze bagatelizowane czy lekceważone, co raczej nie zachęca do bycia mężczyzną. Obie płcie potrzebują szczerego spojrzenia na to, jak druga strona doświadcza bezsilności, oraz przyzwolenia na eksplorację dynamiki władzy. Większość mężczyzn na najwyższych stanowiskach kierowniczych ma niepracujące zawodowo żony. W tej grupie 88% mężczyzn pozostaje w związkach małżeńskich, w zestawieniu z 70% kobiet pełniących analogiczne funkcje. W takich związkach 60% żon nie pracuje w pełnym wymiarze godzin poza domem, w wypadku małżonków wysoko postawionych żon nie pracuje jedynie 10%. Wysoko postawieni mężczyźni mają średnio 2,2 dzieci, kobiety 1,7[422]. Część kobiet na kierowniczych stanowiskach komentowała, że „przydałaby im się żona”, nie dopuszczając do siebie możliwości, że to ich mąż mógłby wziąć na siebie rolę siedzącego w domu rodzica, szefa kuchni, gospodarza domu i szofera dla dzieci. W artykule na łamach The New York Times Lori Gottlieb wyjaśnia, dlaczego równe dzielenie się obowiązkami, choć praktyczne, nie jest podniecające:

Badanie „Egalitarianism, Housework and Sexual Frequency in Marriage”, które ukazało się w The American Sociological Review, zaskoczyło wielu, szczególnie dlatego, że jego wyniki były sprzeczne z logicznym założeniem, iż wraz z rosnącą równością między partnerami seks w małżeństwie będzie również coraz lepszy. Okazało się jednak, że kiedy mężczyźni przejmują na siebie niektóre domowe obowiązki, małżonkowie kochają się rzadziej. Zwłaszcza gdy mężczyźni robią to, co badacze określili mianem prac kobiecych: pranie, gotowanie czy odkurzanie – a więc czynności, które wiele kobiet chętnie oddałoby swoim mężom. Takie pary miały o półtora raza mniej seksu miesięcznie niż związki, w których mężczyźni brali na siebie obowiązki uznawane za męskie – jak wynoszenie śmieci czy dbanie o samochód. Okazało się, że zmieniała się nie tylko częstotliwość seksu – przynajmniej dla żon. Im bardziej tradycyjny podział ról, czyli im większy udział męża w obowiązkach męskich, tym większa satysfakcja z życia seksualnego u żony[423].

Ponadto Gottlieb stwierdziła, że w małżeństwach, w których mężowie wykonywali mnóstwo męskich prac, częstość seksu była o 17,5% wyższa niż w tych, w których mężczyzna ich nie podejmował. Co więcej, ryzyko rozwodu jest najniższe, kiedy mąż wypełnia 40% obowiązków domowych, a udział żony w zarobkach wynosi 40%. Gottlieb wskazuje również na badanie antropolożki i badaczki ludzkich zachowań, Helen Fisher. Jej zdaniem kobiece oczekiwania względem seksualnego spełnienia zmieniają się tak bardzo, że kiedy w roku 2013 Fisher przeprowadzała ankietę, w której zawarła pytanie: „Czy związałabyś się na stałe z mężczyzną, który miałby wszystko, czego szukasz, ale który nie pociąga cię seksualnie?”, grupą, która najrzadziej odpowiadała „tak”, były kobiety po sześćdziesiątym roku życia. Artykuł wywołał sporo gwałtownych reakcji, jak choćby odpowiedź Tracy Moore[424], ale niewielu komentatorów przyglądało się temu, gdzie znajdujemy się jako społeczeństwo. Wciąż w ogromnej mierze kobiety czują pociąg do tradycyjnego mężczyzny, a dopiero przyzwyczajają się i oswajają z seksualnością tych „nowych mężczyzn” odgrywających inne role. Podczas gdy mężczyźni patrzą na kobiety jako na obiekty seksualne, kobiety widzą w mężczyznach „obiekty sukcesu”, a zmiana tego paradygmatu wymaga czasu. Oglądanie mężczyzny oddającego się czynnościom wybitnie niemęskim może równie dobrze zabić pożądanie u kobiety. Nikt nie mówi dorastającym dziewczynom, że mają zarabiać wystarczająco dużo pieniędzy, by utrzymywać męża i dzieci. Powtarza im się, że ich pensja będzie dla nich i ewentualnie dla ich dzieci, jeśli będą je miały. Tak więc kobiety nadal spostrzegają mężczyzn jako „obiekty sukcesu”, a przejmowanie przez mężczyznę zadań tradycyjnie uznawanych za kobiece do takiego „obiektu” po prostu nie pasuje. Może tak naprawdę szukamy równowagi, a nie równości? Jak wygląda równowaga? Na początek powinniśmy zaprzestać rozważań w kategoriach proporcji – 60/40, 50/50 – i zacząć myśleć o zbilansowaniu indywidualnych mocnych i słabych stron z obowiązkami. Ten rodzaj równowagi będzie dla każdego inny, tak więc druga strona równowagi – istniejąca w sferze publicznej – oznaczałaby brak niepewności czy poczucia zagrożenia tym, co sprawdza się w wypadku kogoś innego. Układ, który działa u jednej osoby, może nie zdawać egzaminu u drugiej. Może i nie jest to politycznie poprawne, ale jeżeli przybliża nas do nieuchwytnego poczucia szczęścia i celowości, których wszyscy szukamy, to chyba warto zaryzykować?

Studenci, którzy zadłużają się po uszy, żeby ukończyć szkołę, raczej nie będą myśleli o zmienianiu społeczeństwa. Ludzi złapanych w pułapkę kredytów nie stać na marnowanie czasu na rozmyślanie. Noam Chomsky, lingwista i krytyk społeczno-polityczny

Ceny benzyny, czesnego i utrzymania mieszkania są dziś dla młodych ludzi nieproporcjonalnie wysokie w porównaniu z pokoleniem powojennego wyżu demograficznego. Pewnie nikogo nie zaskoczy fakt, że choć koszty zdobycia wykształcenia od 1990 roku kilkakrotnie wrosły powyżej inflacji, to ceny komputerów, telewizorów i zabawek spadły. Dziś życie w Ameryce jest dużo droższe niż przed gospodarczym spowolnieniem i wielu Amerykanów zaciąga mnóstwo kredytów i się zadłuża tylko po to, by związać koniec z końcem. Zdaniem analityka Petera Boockvara „bezwzględne koszty życia są znów na rekordowo wysokim poziomie, ale w Ameryce mamy siedem milionów mniej miejsc pracy”[425]. Młodzi Amerykanie ogólnie czują, że mają więcej możliwości niż ich rodzice, ale są też bardziej narażeni na ryzyko ekonomiczne. Co ciekawe, biali są znacznie bardziej niepewni tego, co przyniesie im przyszłość, niż przedstawiciele mniejszości[426]. W roku 1970 nowy dom w Stanach Zjednoczonych kosztował 26 600 dolarów, a średnie roczne dochody były na poziomie 8730 dolarów. Przeciętne roczne czesne za czteroletnie studia na państwowym uniwersytecie wynosiło 480 dolarów, uczelnia prywatna kosztowała zaś 1980 dolarów[427]. W roku 1973 wykształcenie średnie lub podstawowe miało 72% Amerykanów, ale 60% z nich zaliczało się do klasy średniej. Braki w wykształceniu nie były aż taką przeszkodą, jeżeli ktoś był pracowity, ponieważ wciąż dominowała produkcja przemysłowa[428]. W ciągu kolejnych dziesięcioleci droga do klasy średniej stawała się coraz mniej dostępna, w miarę jak przedsiębiorstwa zaczęły skupiać się na rozwiązaniach umożliwiających cięcie kosztów – szczególnie na przenoszeniu produkcji do krajów z niskimi kosztami pracy i minimalnymi lub zerowymi świadczeniami pracowniczymi. Równolegle z toczącą się restrukturyzacją biznesu koszty życia wciąż rosły, a ogólna średnia płaca mężczyzn pozostawała niezmienna[429]. W roku 1990 przeciętny koszt nowego domu wzrósł do 149 800 dolarów, średnie dochody gospodarstwa domowego wynosiły 29 943 dolary, a czesne w roku akademickim 1991/1992 na publicznej wyższej uczelni opiewało na sumę 5693 dolarów, czyli było czterokrotnie wyższe niż – proporcjonalnie do dochodów gospodarstwa domowego – dwadzieścia lat wcześniej[430]. Przez kolejne piętnaście lat „dobre życie” coraz bardziej znikało z pola widzenia. Podczas gdy siła robocza wzrosła o 70%, liczba miejsc pracy dla osób z wykształceniem średnim lub niższym spadła do poziomu 41%, co oznacza, że ponad dwa miliony miejsc pracy były poza zasięgiem osób bez wyższego wykształcenia[431]. Dziś, jak wskazano w projekcie Pathways to Prosperity, „wszystkie nowo powstające miejsca pracy w Ameryce to stanowiska wymagające wyższego wykształcenia”.

Czterdzieści lat temu świadectwo szkoły średniej było biletem wstępu do amerykańskiego marzenia, dziś wielu ludzi – także tych z wyższym wykształceniem – ma niewielkie szanse na osiągnięcie sukcesu, a ich życie zaczyna przypominać zmagania Syzyfa, bezustannie toczącego głaz pod górę jedynie po to, by ten się z niej ponownie stoczył. W latach 1969–2009 średnie roczne zarobki obniżyły się o 38% w wypadku mężczyzn, którzy porzucili szkołę średnią, o 26% w wypadku mężczyzn, którzy ukończyli szkołę średnią, o 17% w wypadku tych, którzy rozpoczęli college, i o 2% w wypadku tych, którzy college ukończyli – przy czym warto pamiętać, że liczby te dotyczą wyłącznie mężczyzn pracujących, których roczne zarobki dla każdego poziomu wykształcenia przekraczają zarobki średnie. Dane wskazują na skoncentrowany wzrost zarobków osób w górnej części rozkładu[432]. W roku 2010 średni koszt nowego domu wynosił 272 900 dolarów, średni dochód gospodarstwa domowego był na poziomie 49 445 dolarów, a przeciętne czesne za czteroletnią publiczną uczelnię to 16 384 dolary[433]. Dziś prywatna podstawówka kosztuje więcej niż dawniej Harvard, Yale czy Stanford – proporcje wymknęły się spod kontroli: Stany Zjednoczone: 1970: czesne: 5,5% rocznych dochodów gospodarstwa domowego dom: 305% rocznych dochodów gospodarstwa domowego 1990: czesne: 19% rocznych dochodów gospodarstwa domowego (raty za rok akademicki 1991/1992) dom: 500% rocznych dochodów gospodarstwa domowego 2010: czesne: 33% rocznych dochodów gospodarstwa domowego dom: 552% rocznych dochodów gospodarstwa domowego Wielka Brytania: 1971: dom: 282% rocznych dochodów gospodarstwa domowego 1998: czesne: 6% rocznych dochodów gospodarstwa domowego dom: 470% rocznych dochodów gospodarstwa domowego 2014: czesne: 33% rocznych dochodów gospodarstwa domowego dom: 1000% rocznych dochodów gospodarstwa domowego Rosnące koszty życia odsuwają na dalszy plan wartości osobiste i społeczne Nieaktualne stało się przekonanie, że dzięki jednej pensji będzie można sobie pozwolić na porządne życie. Nie możemy też udawać, że awans jest tak samo dostępny dla wszystkich, jak ujął to w swojej książce Mind the Gap: The New Class Divide in Britain (Uwaga na przepaść: nowy podział klasowy w Wielkiej Brytanii) Ferdinand Mount, dziennikarz The Sunday Times: Na przestrzeni XX wieku zagraniczna konkurencja wymogła na nas porzucenie starego nepotyzmu i awansu wedle starszeństwa. Żeby przeżyć, musieliśmy nagradzać i awansować merytorykę wszędzie, gdzie tylko było to możliwe. W rezultacie wykształciła się nowa elita i niższe klasy zostały pozbawione swoich najbardziej utalentowanych przedstawicieli. Dawniej żadna klasa społeczna nie była homogeniczna pod względem możliwości umysłowych: mądrzy członkowie klas wyższych mieli tyle samo wspólnego z mądrymi przedstawicielami klas niższych co z głupimi reprezentantami własnej klasy. Dziś, kiedy ludzie są kategoryzowani wedle swoich możliwości, przepaść między klasami w nieunikniony sposób się pogłębiła. (…)

Skłonność kapitalizmu do pozbawiania pracowników umiejętności, zwłaszcza na niskich stanowiskach, nie jest zbyt pociągająca. Tam na samym dole kapitalizm nieustannie wynajduje nowe możliwości zwiększania efektywności przez upraszczanie zadań dla ludzi i komplikowanie ich dla maszyn, aby cały biznes obliczania, mierzenia, szacowania i łączenia wykonywały komputery, a działania ludzi sprowadzały się wyłącznie do wciskania ograniczonej liczby guzików[434].

Autor wskazuje, że nowy charakter niewymagającej wysiłku pracy fizycznej sprawia, iż kobiety mogą ją wykonywać w stopniu, jaki nie był dotychczas możliwy: Ma to znaczne zalety dla otwierania nowych zawodów dla kobiet, ale jest też druga strona medalu – siła fizyczna i wytrzymałość, kiedyś główna karta przetargowa mężczyzn z nizin społecznych, znajdują dziś coraz mniej nabywców. Męska duma i poczucie przydatności w związku z tym maleją. Mamy niewygodną świadomość, że zatrudnienie przez całe zawodowe życie w hucie czy nawet kopalni bardziej odpowiada męskim aspiracjom aniżeli seria niestałych angaży przy zapełnianiu półek supermarketu[435].

Upraszczanie skomplikowanych niegdyś zadań może po części wyjaśniać mizerne płace, gdyż poprzedni poziom kompetencji nie jest już potrzebny. „Jako pokolenie przechodzimy przez rewolucję informacyjną, która jest równie potężna, jak kiedyś rewolucja przemysłowa”, mówi psycholożka Mary Ragan[436], ale rewolucja informacyjna pozostawia zdecydowanie zbyt wielu ludzi na lodzie, bez celu i sensu. Cytowany wcześniej Ferdinand Mount przytacza raport na temat wykształcenia z 2003 roku, w którym napisano: „Sukces edukacyjny w Wielkiej Brytanii jest w większym stopniu zdeterminowany klasą społeczną niż w jakimkolwiek innym kraju”, jako że osoby ze środowisk niewykształconych pięć razy rzadziej podejmą edukację ponadmaturalną niż te pochodzące z wykształconych domów[437]. W roku 2014 wciąż jest wiele do zrobienia, ponieważ liczba uczniów z domów z niższym statusem socjoekonomicznym, którzy zdali egzamin GCE, wahała się od 60% w części szkół do zaledwie 20% w innych[438]. Dla młodych mężczyzn, którzy chcą zdobywać dodatkowe wykształcenie i robią wszystko w tym kierunku, wysoka cena czesnego może być barierą nie do pokonania. Czy rosnące koszty życia wraz z coraz marniejszymi perspektywami zawodowymi sprawiły, że mężczyźni zaczęli postrzegać rodzinę nie w kategoriach nagrody za ciężką pracę, ale raczej ciężaru i powodu do ciężkiej pracy? Dla wielu młodych mężczyzn przyszłość nie rysuje się różowo i zastanawiają się oni, czy kiedykolwiek będzie ich stać na żonę, dzieci, dom i godne życie na emeryturze – zakładając, że mieli ubezpieczenie społeczne. Nie możemy już akceptować mitu, że można sobie pozwolić na porządne życie dzięki jednej pensji. Rosnące koszty edukacji bez wątpienia wpływają na sposób planowania życia przez mężczyzn. Ponadto w czasach recesji na każdą kobietę, która utraciła pracę, przypada trzech mężczyzn, których stanowisko uległo likwidacji[439]. Męska arytmetyka Po internecie krąży zabawne równanie. Niestety wielu mężczyzn dochodzi do podobnych wniosków.

Wielu studentów, którzy poważnie się zadłużają, by zdobyć jakiekolwiek wyższe wykształcenie, zaraz po ukończeniu studiów zderza się z rzeczywistością – okazuje się, że nie czeka na nich prawdziwa praca, a dyplom wcale nie zapewnia im możliwości kariery. Całe pokolenie młodych ludzi, dorastających w przekonaniu, że mogą być, kimkolwiek zechcą, trafia na szrot masowego bezrobocia, chwytając się pierwszej lepszej roboty, by związać koniec z końcem.

Presja może być zbyt duża. Widzimy to w Japonii, gdzie poza soshoku danshi – mężczyznami roślinożernymi – mamy kolejną grupę wykluczonych, nazywaną hikikomori, którzy nigdy nie opuszczają swojego domu lub, w większości wypadków, domu swoich rodziców. Chiny mają własną wersję takiej kategorii mężczyzn: diaosi, dosłownie „męskie włosy łonowe”. Diaosi to robotnicy pracujący często w przemyśle technologicznym, którym brakuje umiejętności społecznych, a większość czasu spędzają na grach. Choć ich wynagrodzenia często wpisują się w płace klasy średniej, oni sami czują się gorsi w porównaniu z gao fu shuai – wysokimi, bogatymi i przystojnymi mężczyznami – przez co nie patrzą optymistycznie na własne możliwości awansowania w hierarchii. Samoetykietowanie się mężczyzn odzwierciedla bezsilność, jaką wielu z nich odczuwa w obliczu niełatwej sytuacji gospodarczej. Na całym świecie zwyczajnym facetom coraz trudniej odnieść sukces. Bez perspektyw, by kiedykolwiek móc wyżywić rodzinę, młodzi mężczyźni muszą radzić sobie z uczuciem przewidywanej porażki. Jeżeli nie mogą być

samcami alfa, to jaką mają alternatywę? Jeżeli szybko się tego nie dowiemy i nie wdrożymy rozwiązań na poziomie ogólnokrajowym i indywidualnym, to świat dla wielu młodych mężczyzn na całym świecie będzie bardzo, bardzo samotnym miejscem.

III. ROZWIĄZANIA

Więcej mężczyzn w zawodzie nauczyciela Mniej niż jeden na dziewięciu nauczycieli w szkołach to mężczyzna. Wiele osób mówi o tym, by zachęcać kobiety do studiów na kierunkach ścisłych oraz że powinno być ich więcej na wysokich stanowiskach w polityce i biznesie. Świetnie. Powinniśmy jednak wkładać równie wiele wysiłku w zmianę proporcji, by więcej mężczyzn pojawiło się w edukacji i naukach społecznych. W Wielkiej Brytanii poczyniono ostatnimi laty postępy w zakresie zachęcania mężczyzn do zawodu nauczycielskiego[440], ale wciąż konieczne są dalsze starania nakierowane na przyciąganie dobrych nauczycieli i nauczycielek. Wspieranie roli ojca W ankiecie przeprowadzonej w roku 2012 przez Centre for Social Justice 89% respondentów zgodziło się – w tym 52% zdecydowanie – że „jeśli chcemy mieć jakąkolwiek nadzieję na naprawienie naszego społeczeństwa, to rodzina i rodzicielstwo są punktem wyjścia”, 81% osób było zdania, że dzieci powinny się wychowywać z obojgiem rodziców, z kolei 95% sądziło, że ojciec jest ważny dla dobrostanu dziecka. Tworzenie polityk kładących nacisk na prawo ojców do uczestniczenia w życiu dziecka po rozwodzie rodziców i w sytuacjach walki o prawa rodzicielskie, eliminowanie antyrodzinnych zapisów w obszarze opieki społecznej i wprowadzenie urlopów tacierzyńskich to także kroki we właściwym kierunku[441]. Finansowanie ogólnokrajowego programu mentoringowego dla mężczyzn również zwiększyłoby liczbę pozytywnych męskich wzorców do naśladowania w życiu dzieci. Poza tym należałoby się zająć ogromną liczbą bezrobotnych samotnych matek. Matthew Tinsley z Policy Exchange, jeden z ekspertów, którzy przygotowali raport na temat niezatrudnionych samotnych rodziców, sugeruje, że „decydenci muszą robić więcej, żeby pomóc dwóm trzecim miliona niezatrudnionych samotnych rodziców znaleźć pracę. Takie działania znacząco wzmocniłyby brytyjską gospodarkę i pomogły zaoszczędzić środki w budżetach na opiekę społeczną”. Choć „to dobrze, że rząd rozszerzył bezpłatną opiekę nad dziećmi, należy też wymagać od ludzi większej aktywności przy szukaniu pracy”[442]. Usunięcie śmieciowego jedzenia ze szkół Choroby związane z otyłością, jak choroby serca, udary, cukrzyca typu 2 i niektóre postaci raka, to kilka z głównych przyczyn zgonów. Szacowane roczne koszty medyczne w przypadku osób otyłych przekraczają o 1429 dolarów kwoty potrzebne na leczenie ludzi z normalną wagą[443]. Jest oczywiste, że nawyki z dzieciństwa utrzymują się przez resztę życia, więc równie oczywistym rozwiązaniem nakierowanym na odwrócenie fali otyłości jest poprawienie wyżywienia dzieci w szkołach. Grupa Mission: Readiness (Misja: Gotowość), zorganizowana przez amerykańskiego sekretarza edukacji Arne Duncana i emerytowanych wojskowych, już wezwała Kongres, by „podjąć natychmiastowe kroki związane z usunięciem śmieciowego jedzenia i wszelkich wysokokalorycznych napojów ze szkół”. W jednej z publikacji stwierdzają oni:

Nasza organizacja niedawno opublikowała raport podający dane Departamentu Obrony, wedle których alarmujące 75% Amerykanów w wieku od siedemnastu do dwudziestu czterech lat jest niezdolnych do wstąpienia do wojska, ponieważ nie ukończyli szkoły średniej, mają przestępczą przeszłość lub są fizycznie niezdolni do służby. Nadwaga czy otyłość okazuje się główną przyczyną owej niezdolności. W celu zmniejszenia fali otyłości w Ameryce musimy zacząć od podstaw. Wiadomo, że oprócz ćwiczeń fizycznych zbilansowana dieta jest kluczem do długofalowego zdrowia i sprawności. Miliony dzieci codziennie kupują śniadania, lunche i przekąski w szkole. Właściwie zarządzane środowisko szkolne może być instrumentem wzmacniania zdrowych nawyków żywieniowych, które utrzymają się przez całe życie[444].

Dobrym tego przykładem jest program zapobiegania otyłości prowadzony przez organizację Let’s Go! (patrz: letsgo.org). Okazał się on skuteczny w formule 5-2-1-0, czyli każdego dnia pięć porcji warzyw i owoców, maksymalnie dwie godziny odpoczynku przed ekranem, minimum godzina wysiłku fizycznego i zero słodzonych napojów. Dodatkowo warto nakazać szkołom zainstalowanie większej liczby ujęć wody pitnej oraz wspierać miejskie projekty łączenia dzielnic mieszkaniowych i szkół za pomocą ścieżek rowerowych i chodników. Na przykład w Boulder w stanie Kolorado zbudowano ścieżki łączące niemal całe miasto. To umożliwia ludziom poruszanie się piechotą lub rowerami. Inne miasta, jak Minneapolis i Seattle, wprowadziły również publiczne wypożyczalnie rowerów, dzięki którym rower można pożyczyć i oddać w wielu częściach miasta podobnie jak samochód. Czyniąc aktywność fizyczną wygodną i dając ludziom możliwość wybierania zdrowych działań, miasta te utrzymują odsetek ludzi otyłych na niskim poziomie. Warto bowiem pamiętać, że zmiana zachowania jednostek zawsze korzysta na wspierających ją rozwiązaniach sytuacyjnych i systemowych. Szkoła jako miejsce przygotowania do życia

Z ekonomicznego punktu widzenia jest to logiczne. Możemy albo na wczesnych etapach zainwestować w wyrównywanie szans i przeciwdziałanie nierównościom w poziomie osiągnięć, albo możemy płacić za nie dopiero wtedy, gdy wyrównanie ich jest trudniejsze i droższe. Tak czy owak, musimy zapłacić. I przez pewien okres musimy płacić i tu, i tu. Ale obydwa te podejścia zasadniczo się różnią. Wczesne inwestycje pozwalają nam kształtować przyszłość. Późniejsze inwestycje zmuszają nas do naprawiania przeszłych utraconych szans. James J. Heckman, profesor University of Chicago oraz laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii[445] Życiowe szanse dzieci pozostają pod silnym wpływem jakości ich wykształcenia. Najlepiej działające systemy edukacji w krajach OECD to te, które łączą wysoką jakość z wyrównywaniem szans. W takich systemach kształcenia uczniowie mogą zdobyć wysoki poziom umiejętności i wiedzy zależnych w większym stopniu od ich zdolności i motywacji, aniżeli od statusu socjoekonomicznego. Korzyści inwestowania w równość szans w edukacji przeważają koszty, zarówno dla jednostek, jak i społeczeństw. Dotyczy to zwłaszcza inwestycji na najwcześniejszych etapach. Raport OECD Equity and Quality in Education[446]

Aby utrzymać zainteresowanie i zaangażowanie uczniów w szkole średniej i wyższej, same szkoły muszą ulec zmianie, zaczynając od poziomu podstawowego. W Raporcie OECD stwierdzono:

Poziom szkoły nie wyjdzie poza poziom zatrudnionych w niej nauczycieli i osób zarządzających. Kraje, które poprawiły swoje wyniki w badaniu PISA, na przykład Brazylia, Kolumbia, Estonia, Izrael, Japonia i Polska, wprowadziły politykę mającą na celu podwyższenie kwalifikacji nauczycieli między innymi przez uzupełnienie

wymagań koniecznych do uzyskania uprawnień do nauczania, wprowadzenie zachęt dla zdolnych studentów, by chcieli zostać nauczycielami, zwiększenie wynagrodzeń uatrakcyjniających ten zawód i pozwalających utrzymać w nim nauczycieli, lub wprowadzanie zachęt dla nich, by uczestniczyli w programach podnoszących kwalifikacje. Choć wyższe płace dla nauczycieli stanowią jedynie część równania, jednak pomagają szkolnictwu przyciągnąć do zawodu najlepszych. System szkolnictwa musi też zapewnić alokowanie nauczycieli do szkół i klas, w których mogą najwięcej zdziałać[447].

Losy absolwentów szkół średnich mogą służyć jako wskaźnik sukcesu tych placówek. Jeżeli szkoły lub konkretni nauczyciele byliby nagradzani za zwiększanie liczby uczniów, którzy kończą szkołę średnią i kontynuują naukę, to mogłoby to zmienić metody prowadzenia lekcji oraz sposób zatrudniania i zatrzymywania w zawodzie dobrych nauczycieli. Dziś rzadko kiedy, jeśli w ogóle, szkoły nagradzają za doskonały sposób nauczania określany za pomocą przyszłych wyników byłych uczniów. Wraz z łączeniem edukacji szkolnej z praktykami zawodowymi i programami mentoringowymi (omawianymi w kolejnym rozdziale) rząd może wdrożyć program doradztwa zawodowego dla uczniów szkół średnich. Takie programy istnieją na wielu uniwersytetach, ale uczniowie potrzebują więcej informacji na temat przyszłych możliwości, zanim staną oko w oko z własną przyszłością zawodową. Przy obecnym stosunku doradców do uczniów (jeden na pięćset w szkołach gimnazjalnych i średnich[448]) nie mają oni bowiem żadnego wpływu na dobrostan młodych ludzi. Sprawniejsze pokierowanie nimi w tym krytycznym okresie ich życia może być efektywnym sposobem pomocy w pokonywaniu przyszłych przeszkód i kontynuowaniu edukacji, ponieważ uzyskają oni jaśniejszy ogląd swoich możliwości i kroków koniecznych, by osiągnąć zamierzone cele. Edukacja seksualna także wymaga poważnej zmiany. „Nieuwzględnianie przez programy edukacji seksualnej w szkołach publicznych różnic między płciami jest oszustwem wobec chłopców i dziewcząt”, twierdzi Camille Paglia, profesorka nauk humanistycznych i badań nad mediami na University of the Arts w Filadelfii. „Absurdem jest ignorowanie brutalnego faktu, że chłopcy mają mniej do stracenia podczas przygodnego seksu niż dziewczyny, które ryzykują ciążą i późniejszymi problemami z płodnością wywołanymi chorobami. Chłopcy potrzebują zajęć z podstaw etyki i myślenia moralnego na temat seksu (na przykład niewykorzystywania sytuacji, w której dziewczyna jest pod wpływem środków odurzających), natomiast dziewczyny muszą się nauczyć odróżniać zgodę na seks od popularności”[449]. To dziwne, że uczymy dzieci, jak prowadzić samochód, by stały się bezpiecznymi i odpowiedzialnymi kierowcami, a jednocześnie nie uczymy ich niczego na temat seksu, który ma dla ich zdrowia i bezpieczeństwa równie duże znaczenie. Zarówno dzieci, jak i ich rodzice są na te zmiany gotowi. Advocates for Youth – organizacja non-profit pomagająca młodym ludziom w podejmowaniu odpowiedzialnych decyzji dotyczących ich zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego – podaje: Badania opinii publicznej konsekwentnie pokazują, że ponad 80% Amerykanów popiera wszechstronną edukację seksualną w szkołach średnich oraz w gimnazjach. W jednej z ankiet 85% osób było przekonanych, że nastolatki powinny być nauczane o metodach kontroli narodzin i zapobiegania ciąży. W innej siedem na

dziesięć osób sprzeciwiało się rządowemu finansowaniu programów obejmujących wyłącznie nauczanie o abstynencji. Wsparcie dla całościowej edukacji seksualnej jest ponadpartyjne. W jednym z badań 1000 osób, które same określały się jako Republikanie lub osoby niezależne, 60% Republikanów i 81% niezależnych uważało, że szkoły publiczne powinny oferować całościową edukację seksualną[450].

Jeżeli tak znaczna część społeczeństwa jest gotowa na zmianę, to nie ma żadnego usprawiedliwienia dla unikania podjęcia tego jakże ważnego tematu. Nawet społeczności opowiadające się za edukacją dotyczącą wyłącznie abstynencji seksualnej mogą odnieść korzyści, podając młodym ludziom rzetelne informacje i dane na temat ryzyka związanego z seksem bez zabezpieczeń, wciąż wzmacniając wartości przekazywane im w domu przez rodziców[451]. Szkoły powinny zatrudniać wykwalifikowanych edukatorów, którzy w obiektywny i nieoceniający sposób poprowadzą zajęcia na następujące tematy: Komunikacja na temat osobistych granic, bezpiecznego seksu, presji rówieśniczej i zagadnień powszechnych w relacjach. Skąd wiemy, czy jesteśmy gotowi na podjęcie aktywności seksualnej. Abstynencja, zapobieganie ciąży, stosowanie różnych form antykoncepcji. Przeciwdziałanie przemocy i wykorzystywaniu seksualnemu w związku. Pytania, jakie należy zadać potencjalnemu małżonkowi/małżonce przed ślubem. Jak wykrywać raka piersi, jajników czy jąder. Płodność i starzenie się. Reprodukcja i ciąża. Ryzyko chorób przenoszonych drogą płciową w różnych formach stosunków seksualnych. Zagadnienia prawne i związane z ochroną prywatności w kontekście cyberseksu i rozsyłania własnych nagich zdjęć. Jak płcie przechodzą okres dojrzewania. Pogłębiona anatomia i biologia. Pozytywne aspekty i korzyści zdrowotne płynące z intymności. Informacje na temat związków homoseksualnych i zagadnień LGBTQ (Lesbians, Gays, Bisexuals, Transgenders, Queers – ruch lesbijek, gejów, biseksualistów, transseksualistów, queer). Krytyczne omówienie fałszywych reprezentacji intymności i związków w mediach, programach telewizyjnych i pornografii internetowej. Wymienione kwestie zgłosili brytyjscy uczniowie, z którymi rozmawialiśmy. Większość z nich niezależnie zgodziła się, że edukacja seksualna powinna zaczynać się wcześnie i trwać kilka lat. Czuli, że edukacja seksualna zbyt często kończyła się właśnie wtedy, kiedy podejmowali aktywność seksualną i mieli najwięcej pytań. Okresem szczególnie krytycznym jest wiek czternastu, piętnastu lat. Ich zdaniem edukacja seksualna powinna być mniej formalna i nauczana w mniejszych grupach, co pomogłoby traktować ją poważnie i otwarcie omawiać różne tematy. Część uczniów chciała podziału na płcie, część nie widziała takiej

potrzeby. Ważną sugestią było uczenie w grupach koedukacyjnych, a później podział na chłopców i dziewczyny na spotkania z profesjonalnymi edukatorami seksualnymi, którym można zadawać pytania. Do takiej całościowej edukacji seksualnej można również włączyć lekcje na wczesnych etapach nauczania, poświęcone poszanowaniu granic innych osób i empatii. Miranda Horvath, profesorka psychologii Middlesex University w Londynie sugeruje, że młodzi ludzie mogliby skorzystać z takich lekcji, zanim zetkną się z internetową pornografią: Jeżeli zaczniemy uczyć dzieciaki o równości i szacunku, kiedy będą miały pięć lub sześć lat, to kiedy zetkną się jako nastolatki z pornografią, będą w stanie wyłapać i dostrzec pokazywany tam brak szacunku i emocji. Będą lepiej wyposażone do tego, by radzić sobie z treściami, które zobaczą[452].

Innym powodem, by rząd wspierał lepszą edukację seksualną i planowanie rodziny, są ewentualne oszczędności związane ze zdrowiem oraz możliwość obniżenia wysokiego bezrobocia wśród młodych samotnych matek. Według brytyjskiego Ministerstwa Zdrowia „każdy funt wydany na środki antykoncepcyjne pozwala oszczędzić jedenaście funtów innych kosztów zdrowotnych”[453]. Ponad połowa samotnych matek, które urodziły pierwsze dziecko jako nastolatki, nie pracuje lub szuka pracy, natomiast wśród matek, które urodziły pierwsze dziecko w wieku od dwudziestu do dwudziestu trzech lat, jest to 40%, z kolei u kobiet, które urodziły w okolicy trzydziestego roku życia, jest to 19%[454]. W krajach, w których wartości religijne są silnie reprezentowane, na przykład w Polsce, pojawiają się dodatkowe problemy. Wierzymy jednak, że przedstawiciele rządu są w stanie negocjować z przedstawicielami Kościoła na temat treści dotyczących seksu i zdrowia reprodukcyjnego, które można przekazywać młodym ludziom. Nie pozwólmy umrzeć bibliotekom i czytelniom W ciągu ostatnich dziesięciu lat ograniczone fundusze utrudniły działanie bibliotekom i czytelniom, chociaż 92% Amerykanów jest zdania, że szkolne programy biblioteczne to dobrze zainwestowane pieniądze podatników. Co więcej, 95% Amerykanów zgadza się, że biblioteki szkolne i uniwersyteckie są kluczowym elementem uczącej się społeczności[455]. Ludzie zawsze będą poszukiwali informacji, technologii i pomysłów. Biblioteki odgrywają szczególną rolę we wzbogacaniu społeczności i łączeniu ludzi z najróżniejszych środowisk, ale potrzebują finansowania i wsparcia. Inaczej mogą pozostać w tyle za zmieniającym się światem. Nowoczesne biblioteki nie są już wyłącznie zbiorem książek. Oferują zbiory DVD, muzyki i dostęp do internetu. Poza tym zatrudniają profesjonalnych bibliotekarzy, którzy mogą uczyć użytkowników bardzo młodych i tych bardziej zaawansowanych wiekiem, w jaki sposób przeszukiwać sieć, by zdobyć informacje lub coś lepiej zrozumieć. Dopasowanie systemu opieki społecznej Chociaż rokrocznie w Stanach Zjednoczonych na promowanie związków małżeńskich przeznaczanych jest 150 milionów dolarów, a polityka niektórych

stanów zachęca do małżeństw lub je faworyzuje, Biuro Zastępcy Sekretarza do spraw Planowania i Ewaluacji (ASPE) stwierdza: Uprawnienia TANF i struktury prawa pracy w tych stanach zdają się takiej polityce przeciwdziałać. Co więcej, struktury te mogą zniechęcać do zawierania małżeństwa w większości sytuacji, w których stan życzyłby sobie jego zawarcia, a więc wtedy, kiedy mężczyzna dysponuje zasobami finansowymi. Ponadto najbardziej preferowaną formą życia nie jest pozostawanie osobą samotną, ale życie z mężczyzną, który nie jest ojcem żadnego z dzieci[456].

W podobnym tonie Center on Budget and Policy Priorities sugeruje, że Kongres powinien wdrożyć „surowsze parametry wydatkowania pieniędzy w ramach TANF i MOE”. Nakłania też polityków, aby przyjrzeli się lekcjom płynącym z wydatkowania dotacji w ramach TANF:

Dotacje rządowe mogą początkowo kusić stany elastycznością, ale ostatecznie prowadzą do pogorszenia sytuacji, szczególnie gdy warunki demograficzne lub gospodarcze ulegają zmianom, albo wtedy, kiedy kwoty nie uwzględniają inflacji i zmian wielkości populacji o najniższych zarobkach. Dofinansowania mogą maskować poważne cięcia funduszy federalnych, zwłaszcza w dłuższej perspektywie. Co więcej, dotacje prowadzą do ograniczenia odpowiedzialności, zmniejszają rolę federalnych wytycznych i nadzoru. Ostatecznie prowadzą do pokaźnych sum niewykorzystywanych zgodnie z przeznaczeniem, którymi zatykane są dziury w stanowych budżetach[457].

Czas stworzyć Radę do spraw Mężczyzn i Chłopców przy Białym Domu Mamy już Radę do spraw Kobiet i Dziewcząt przy Białym Domu (White House Council on Women and Girls). Czas stworzyć podobną organizację dla mężczyzn i chłopców. Musimy się skupić na odwróceniu negatywnych tendencji dotykających zbyt wielu mężczyzn, jak wyższy odsetek samobójstw, przemoc seksualna i molestowanie wśród mężczyzn, wysoki odsetek przemocy, uzależnienia od alkoholu i narkotyków. Rada ta mogłaby również zajmować się takimi ważnymi zagadnieniami, jak dorastanie bez ojców, prawa ojców, zwiększanie liczby mężczyzn kończących szkoły zawodowe lub wyższe, bezrobocie. Formalna propozycja stworzenia takiej rady została już złożona (patrz Whitehouseboysmen.org), ale do dziś nie doczekała się oficjalnego uznania i wsparcia.

Nie ma najmniejszych wątpliwości, że nasz obecny system edukacji działa źle. Zdaniem autorów projektu Pathways to Prosperity niezdolność do jego zreformowania „z pewnością zniszczy tkankę społeczną”. Jak już wspominaliśmy we wcześniejszych rozdziałach, młodzież i młodzi ludzie w okolicach dwudziestego roku życia – zwłaszcza ci z biedniejszych rodzin – mają dziś mniejsze szanse na zatrudnienie i zdobycie doświadczenia zawodowego niż dziesięć lat temu. Jeżeli młodzi ludzie nie będą lepiej przygotowani do radzenia sobie z wyzwaniami przyszłości, to „ich frustracja wynikająca z ograniczonych i niewystarczających możliwości będzie narastała wraz z nierównościami ekonomicznymi. Jakość ich życia będzie niższa, koszty nakładane przez nich na społeczeństwo będą rosły, a spora część ich możliwego wkładu w społeczeństwo zostanie niezrealizowana”. Jeśli chcemy, by nasze nastolatki wykształciły skuteczne umiejętności, które można bezpośrednio wykorzystać w późniejszym życiu zawodowym, to podejściem, które jak dotychczas sprawdza się najlepiej, jest stworzenie programów zapewniających porządne szkolenia zawodowe i praktyki, prowadzone przez doskonale wykwalifikowanych nauczycieli, dzięki którym uczniowie doświadczą sytuacji wziętych z życia zawodowego i staną w obliczu praktycznych problemów, które będą musieli rozwiązać. Wiele krajów północnej i środkowej Europy oferuje uczniom staże zawodowe wplecione w program nauczania. Wyniki prowadzenia takich działań ujawniły, że współpraca szkolnych klas z lokalnym biznesem, mająca na celu pokazanie uczniom, jak „zrozumieć leżącą u podstaw teorię – nie tylko to, jak coś działa, ale i dlaczego”, była niezwykle skuteczna w angażowaniu uczniów w naukę i zdobywanie umiejętności zawodowych. Taki układ ułatwiał im także przejście z okresu adolescencji w dorosłość[458]. W naszej ankiecie z udziałem brytyjskich uczniów na pytanie: „Jakie zajęcia, których jeszcze nie ma, chciałbyś/chciałabyś mieć w szkole?”, niemal jedna trzecia nastolatków niezależnie od siebie wskazała zajęcia z umiejętności życiowych, obejmujące wskazówki na temat zarządzania finansami oraz tego, jak właściwie starać się o pracę i przygotować do rozmowy kwalifikacyjnej, jak poradzić sobie z dorosłą odpowiedzialnością i zmianami życiowymi, na przykład śmiercią krewnego. Uczniowie powiedzieli, że czują się skrępowani faktem, iż mając tyle lat, ile mają, nie są w stanie gospodarować finansami. Któryś z nich wspomniał wręcz, że „brak takich zajęć może być jednym z czynników powstrzymujących młodych ludzi od wyprowadzenia się od rodziców”. Brzmi rozsądnie, więc zacznijmy tego uczyć. To nie są sny o niebieskich migdałach. Takie pomysły już działają w licznych programach o udowodnionej skuteczności. Kluczem jest ich ogólnokrajowy zasięg. Szkoły Montessori (montessori.edu) i waldorfskie (whywaldorfworks.org) w podobny sposób tworzą ciekawe centra edukacyjne dla uczniów w różnym wieku. Na przykład szkoły Montessori kładą nacisk na niezależność, wolność w pewnych ramach i szacunek dla naturalnego rozwoju psychologicznego dziecka, a także technologiczne udogodnienia obecne w społeczeństwie.

Niektóre szkoły publiczne również wprowadzają rewolucyjne zmiany w sposobie nauczania. W filmie dokumentalnym Race to Nowhere (Wyścig donikąd), który można obejrzeć na stronie: racetonowhere.com, kiedy jedna ze szkół w Oregonie przestała zadawać prace domowe, dzieci zaczęły uczyć się więcej i lepiej wypadały na testach. Inne szkoły zaczynają iść w te ślady. Szkoły zawodowe mogą być skuteczną, nietradycyjną ścieżką umożliwiającą uczniom ukończenie szkoły średniej z dyplomem potwierdzającym kwalifikacje zawodowe. Dobrym rozwiązaniem są też dopasowane do płci zajęcia dodatkowe – chłopcy nie chcą czytać tych samych książek co dziewczyny, a dziewczyny również mogą skorzystać na zajęciach w grupach jednopłciowych, ponieważ płeć przestaje być w takich klasach czynnikiem znaczącym. W badaniu opublikowanym w British Journal of Educational Psychology wykazano, że dziewczyny uczące się fizyki w grupie żeńskiej rzadziej niż dziewczyny z grupy mieszanej myślały, że „fizyka to domena chłopców”[459]. Doskonałym źródłem informacji o nauczaniu oddzielnym dla chłopców i dziewczyn jest National Association for Choice in Education (4schoolchoice.org). Inny program, z którym warto się zapoznać, to Project Lead the Way (pltw.org), zaproponowany przez organizację non-profit działającą w szkołach, angażującą nauczycieli w rozwój zawodowy nastawiony na nauczanie projektowe, gdzie uczniowie nabywają istotną wiedzę i umiejętności w zakresie przedmiotów ścisłych, pomocne w późniejszej karierze. Poza uzupełnieniem nauczania o elementy z prawdziwego życia nauczyciele mogliby podejrzeć rozwiązania stosowane w branży gier komputerowych – i uczynić proces uczenia się przyjemnym. Dzisiejsi uczniowie muszą być stymulowani inaczej niż dawniej. „Lata pracy sprawiły, że wiemy dziś, iż urządzenia są katalizatorami”, mówi profesor Harvardu Chris Dede[460]. Wielu nauczycieli wprowadza technologię do swojego nauczania po to, by wzmocnić proces uczenia. Niektórzy profesorowie wykorzystują fora on-line, by omawiać tematy z zajęć lub wyznaczyć pracę domową (często w formie prezentacji w programie Power Point), a czas na lekcji przeznaczają na wyjaśnienia i dyskusję. Takie strategie okazały się skuteczniejsze i bardziej angażujące uczniów niż tradycyjne czy oficjalne metody nauczania. Jeżeli twoja szkoła nie dysponuje własną wewnętrzną siecią intranetową stworzoną na potrzeby zajęć, to można wykorzystywać istniejące sieci, takie jak Ning (ning.com). Khan Academy (khanacademy.org) to następny doskonały przykład internetowych zasobów, udostępniający darmowe konsultacje i zajęcia każdemu, kto chce zwiększyć swoją wiedzę na konkretny temat. Kolejnym zagadnieniem, którym muszą się zająć osoby odpowiedzialne za edukację, jest kwestia dewaluacji ocen. Nie wszyscy zasługują na piątki, nawet czwórki, a wmawianie uczniom, że są „wyjątkowi”, by wzmocnić ich samoocenę, przeważnie przynosi odwrotne skutki. Psycholodzy odkryli, że słabo radzący sobie uczniowie, którzy byli chwaleni i którym w nadziei na poprawę zawyżano stopnie, radzili sobie później słabiej, choć pozostawali pewni siebie[461].

Uczniom należy pokazać, jak skuteczniej się uczyć, jak radzić sobie z prokrastynacją, jak skutecznie zarządzać własnym czasem, jak uczyć się i jak pracować wspólnie z innymi. Muszą się też dowiedzieć, że skupienie i ciężka praca się opłacają, od inspirujących wykładowców, którzy potrafią ciekawie opowiadać o swojej dziedzinie i – co ważniejsze – o drodze, która doprowadziła ich do sukcesu. Polityka uczelnianych związków sportowych: nie powinno chodzić tylko o futbol Gdybyśmy nie widzieli gwiazd, nie trenowalibyśmy tak ciężko. George Visger, były zawodnik San Francisco 49ers[462]

Futbol amerykański to nie tylko sport kontaktowy, to sport kolizyjny. Dane na temat znaczącej liczby poważnych i trwałych urazów, jakim ulega wielu zawodowych piłkarzy w wyniku wielokrotnych wstrząśnień mózgu, jak uszkodzenia mózgu, przewlekłe bóle głowy, zespoły otępienne, choroba Lou Gehriga (inaczej stwardnienie zanikowe boczne), choroba Parkinsona, problemy z uwagą i snem, są szokujące[463]. W badaniu stu zawodowych sportowców – aktywnych i byłych – neurobiolożka Kristen Willeumier odkryła, że jeden na pięciu cierpiał na zespół otępienny, jeden na trzech na depresję, a każdy z nich osiągał wyniki poniżej średniej w serii testów poznawczych[464]. Skutki wielokrotnych wstrząśnień mózgu, których doświadczają nie tylko zawodowi piłkarze, lecz także zawodnicy na poziomie uczelni i szkół średnich, dopiero zaczynają być badane. Rugby, będące popularniejszym sportem kolizyjnym w krajach europejskich, również zakłada intensywne zderzenia, które mogą niszczyć zdrowie, także i jemu należałoby się zatem przyjrzeć. Oczywiście popularność wszelkich sportów sprowadza się do tego, co jest gloryfikowane i za oglądanie czego ludzie skłonni są zapłacić. Niemniej szkoły mogą mieć udział w zmianie tej sytuacji dzięki bardziej równomiernemu rozdzielaniu „czasu boiskowego” i przyciąganiu na trybuny liczniejszej rzeszy na inne sportowe widowiska, promując mniej niebezpieczne dyscypliny przez ofertę bardziej lukratywnych stypendiów. Peter Keating w niedawnym artykule na łamach ESPN (Entertainment and Sports Programming Network) przytacza słowa Ellen Zavian, profesorki prawa sportowego na George Washington University, która mówi, że nierówny rozkład stypendiów sportowych odzwierciedla podział na „sporty generujące wysokie zyski i takie, które ich nie generują”. Keating pisze, że „przyznając nienaturalnie wysokie stypendia w takich sportach jak hokej na lodzie i rugby, Narodowe Zrzeszenie Akademickich Związków Sportowych (NCAA) daje do zrozumienia, że szkoły mogą stosować się do prawodawstwa gwarantującego równość płci w edukacji, zapędzając sportowców do tych drużyn. To jest nie tylko frustrujące dla mężczyzn niegrających w piłkę nożną. To jest niesprawiedliwe wobec kobiet rywalizujących w popularniejszych sportach”. Autor sugeruje, że podstawowa

zmiana w polityce NCAA przyniosłaby korzyści zarówno sportom męskim, jak i kobiecym, przyznając szkołom więcej odpowiedzialności: Zlikwidować limity przypisane dyscyplinom i pozwolić szkołom samodzielnie decydować, jak najlepiej zarządzać zasobami. NCAA powinna pozwolić szkołom na alokowanie stypendiów w określonych zakresach dla każdej dyscypliny. Minimum gwarantowałoby rywalizację na wysokim poziomie, a maksimum zapewniłoby, że szkoły nie zamienią się w fabryki sportowców z jednej tylko dyscypliny. Te limity mogłyby być ustalane na przykład według standardowych wielkości drużyn, umożliwiając jednej osobie na trzy starające się zdobycie stypendium w danym sporcie: 5 na 15 koszykówka, 9 na 27 baseball i softball, 22 na 66 piłka nożna i tak dalej. Takie podejście dałoby również szkołom większą swobodę, jednocześnie chroniąc inne sporty przed wyparciem przez futbol[465].

Łatwiej kształtować silne dzieci, niż naprawiać załamanych mężczyzn. Frederick Douglass, afroamerykański reformator społeczny i lider ruchu abolicjonistycznego

Jeżeli my nie wychowamy własnych dzieci, to kto to zrobi? Ogrom zmian musi wyjść od rodziców. Nadszedł czas, by rodzice stawiali więcej granic i w większym stopniu byli dla swoich dzieci przewodnikami. Wyłączmy przewlekłą cyfrową stymulację i włączmy kreatywność dzieci. Jeżeli u twojego syna zdiagnozowano ADHD lub podobne zaburzenie, to warto najpierw poszukać niefarmakologicznych możliwości terapii. Zamiast starać się go wpasować w program, który nie jest dla niego dobry, znajdź właściwy dla niego. Zastanów się, czy nie posłać go do szkoły rok później, żeby pokochał naukę, zamiast ją znienawidzić. Zachęcaj go do czytania, dając mu książki przygodowe i takie, które dotyczą jego obecnych zainteresowań. Bądź dobrym wzorem do naśladowania lub znajdź męski wzorzec albo mentora dla swojego chłopca. Ucz go pozytywnych sposobów czucia się mężczyzną, ale także kształtowania wyjątkowego charakteru jako człowieka. Uczmy własne córki, że nie ma nic złego w zaproszeniu na randkę chłopca, którego lubią, i informujmy synów, że nie ma nic zdrożnego w zaakceptowaniu takiego zaproszenia. Pewien chłopiec niedawno powiedział nam, że „szczere komplementy ze strony dziewczyn po prostu się nie zdarzają. Jeśli by się zdarzyły, to nabrałbym podejrzeń i założył, że albo czegoś chce, albo próbuje mi coś sprzedać”. Myśląc w ten sposób, narażamy nasze dzieci na samotną frustrację i brak zaufania do płci przeciwnej. Pozwolenie dziewczynom na bycie pewnymi siebie i wyrażanie wprost własnych pragnień oraz umożliwienie chłopcom, by czuli się dobrze w towarzystwie dziewczyn przejmujących dowodzenie, jest prostym sposobem budowania pewności siebie, komunikacji i zaufania między płciami. W podobnym duchu warto zachęcać syna, by nauczył się tańczyć. Jest to umiejętność społeczna pozwalająca zdobyć popularność w młodości, ale dająca radość także w dorosłym życiu. Odpowiedzialność i odporność to dwa filary dziecięcej siły Bycie sprawiedliwym nie oznacza karania chłopca tylko za to, że jest chłopcem. Po przeanalizowaniu wyników badań studentów Harvardu w ciągu dziesięcioleci George Vaillant doszedł to następującego wniosku: „Jeżeli młoda osoba doświadcza smutku, wściekłości bądź radości, to niezwykle ważne jest, by rodzice tolerowali i przeczekiwali te uczucia, zamiast traktować je w kategoriach niewłaściwego zachowania”[466]. Jednym z aspektów dawania dzieciom przestrzeni jest umożliwienie im doświadczania i eksplorowania własnych uczuć z minimalnym nadzorem ze strony dorosłych. W swoim artykule „The overprotected kid” (Nadmiernie chronione dziecko), który ukazał się na łamach The Atlantic, Hanna Rosin odwiedza „przygodowy plac zabaw” nazwany The Land in Wales, gdzie dzieci skaczą na sterty materacy, rozpalają ogień, budują fortyfikacje ze starych palet i uczą się samodzielnego rozwiązywania sporów podczas zabawy z innymi dziećmi. Jest tam kilku dorosłych opiekunów, lecz

interweniują oni bardzo rzadko. Nie muszą. Mimo potencjalnych niebezpieczeństw nie zdarzyły się obrażenia poważniejsze niż kilka obtartych kolan. Nie chodzi o to, że dorosłym się nie chce – cały czas mają oni dzieci na oku, by zapobiegać poważnym wypadkom. Chodzi o to, że dzieci szybko się uczą, iż coś się nie sprawdza. Rosin twierdzi, że dziecku łatwiej jest wykształcić pewność siebie, odwagę, wyobraźnię i myślenie krytyczne, gdy rodzice nie nadzorują każdego obszaru jego życia. W takim otoczeniu jak The Land dzieci same organizują sobie zabawę, która często sprowadza się do radzenia sobie z ryzykownymi zadaniami. Dzięki temu przekonują się, że są bardziej odporne niż delikatne, oraz uczą się pokonywania skomplikowanych fizycznych czy społecznych sytuacji – a więc czegoś, czego nie uświadczą na sterylnych placach zabaw z nieustannym monitoringiem i interwencjami rodziców[467]. Odporność łączy się z odpowiedzialnością. Większa odpowiedzialność była w naszej ankiecie najważniejszą rzeczą, której – zdaniem mężczyzn powyżej pięćdziesiątego roku życia – brakuje młodemu pokoleniu. Według jednego z uczestników ankiety rodzice powinni: Uczyć nastoletnich synów o finansach i polityce. Często przydzielać synom ważne zadania dla dobra grupy (rodziny, drużyny sportowej, przyjaciół), takie jak zakup sprzętu potrzebnego do jakiejś aktywności. Uczyć dzieciaki korzystania z transportu publicznego, żeby wracały ze szkoły autobusem lub pociągiem. Niech będą za coś odpowiedzialne.

Równocześnie nie chwalmy dzieci za nic, kiedy nie wywiązują się ze swoich obowiązków, i nie przyznawajmy „nagród za uczestnictwo”, wyłącznie za fakt pojawienia się. Osiągnięcia podsycają motywację do nauki, stawania się w czymś coraz lepszym, zachęcają też do wypróbowywania nowych rzeczy i zdobywania kolejnych umiejętności. Kiedy dziecko jest chwalone niezależnie od jakości wykonanej pracy, czuje słabszą motywację, by się starać bardziej. Podobnie gdy dziecko zrobi coś znakomicie, a zostanie potraktowane jak ktoś, kto ograniczył się do minimum, wówczas staje się sceptyczne wobec informacji zwrotnej. Dzieciaki potrzebują konkretnej informacji zwrotnej na temat obszarów, w których sobie świetnie radzą, i tych, które wymagają poprawy. Potrzebują czegoś, co psycholożka Carol Dweck nazywa nastawieniem rozwojowym, doceniającym ciężką pracę i zachęcającym do rozwoju zdolności, a nie nastawienia stałego, podkreślającego ich wewnętrzne talenty i wrodzoną mądrość, dzięki którym nie muszą nawet próbować[468]. Gry wideo dają taką informację zwrotną. Rodzice także powinni zacząć ją dawać. Wiele osób, które osiągnęły sukces, jak choćby były sekretarz obrony Stanów Zjednoczonych Robert M. Gates, szczególnie podkreśla, jak taki rodzaj zachęt w połączeniu z odpowiedzialnością kształtował ich charakter: Moi rodzice nieustannie powtarzali mi, gdy byłem chłopcem, że nic mnie nie ogranicza i mogę osiągnąć wszystko, jeśli będę ciężko pracował. Równie często przestrzegali mnie, bym nigdy nie zaczął sądzić, że jestem lepszy od innych. W naprawdę rzadkich sytuacjach, w których za coś mnie karano, jestem pewien, że na to zasłużyłem, choć oczywiście w danej chwili czułem się głęboko szykanowany. Ale ich oczekiwania i dyscyplina nauczyły mnie, czym są konsekwencje i branie odpowiedzialności za własne czyny. Moi rodzice ukształtowali mój charakter i tym samym moje życie. W drodze do Senatu w dniu, w którym nominowano mnie na stanowisko

sekretarza obrony, zdałem sobie sprawę, że wartości, które wpojono we mnie na wczesnych etapach mojego życia, doprowadziły mnie do miejsca, w którym się znalazłem[469].

Co z pracą? Jeżeli masz syna w szkole średniej, to pogadaj z nim na temat rynku pracy. Warto go zachęcić do podjęcia czasowej pracy lub wolontariatu, żeby nauczył się być bardziej odpowiedzialny i poznał zasady biznesu. Porozmawiaj z nim na temat tej pracy: co jest w niej dobre, a co złe. Każdy rodzic chce, by jego syn podążał za marzeniami, ale chce także, aby zdawał sobie sprawę z możliwości, jakie będzie miał po ukończeniu szkoły, tak aby nie znalazł się na słabym rynku pracy z ogromnym kredytem studenckim na karku. Wielu rodziców nie pomaga swoim pociechom w wykształceniu realistycznych oczekiwań czy w przygotowaniach do tego, co ich spotka po ukończeniu college’u. Świat się zmienia. Dawniej udzielano ogólnej rady, by zdobyć porządne wykształcenie humanistyczne, ale dziś to się już nie sprawdza. Zachęcajmy zarówno synów, jak i córki do rozglądania się za szkołami zawodowymi i ponadgimnazjalnymi, jeśli nie są zainteresowani uniwersyteckimi kierunkami ścisłymi. Ponad jedna czwarta ludzi z dyplomami szkół ponadgimnazjalnych i certyfikatami (kwalifikacje poprzedzające uzyskanie licencjatu) zarabia więcej niż przeciętna osoba z licencjatem[470]. Niezależnie od obranego kierunku młodzi ludzie muszą być obeznani w nowych technologiach, a umiejętność pisania i komunikowania się ma kluczowe znaczenie dla odniesienia sukcesu. Opanowanie podstawowych umiejętności interpersonalnych oznacza, że inni będą chcieli być w ich towarzystwie. Warto wspierać relacje dziecka z koleżankami i kolegami oraz otworzyć swój dom dla znajomych dziecka. Równolegle zachęcajmy nastoletniego syna do zajmowania się małymi dziećmi lub brania na siebie roli trenera czy korepetytora, żeby mógł się nauczyć, jak bezpośrednio dbać o innych. Niektóre sporty, jak piłka nożna, umożliwiają w wakacje czy podczas weekendów zarabianie całkiem fajnych pieniędzy na sędziowaniu meczów jeszcze młodszych zawodników. Zmierzenie się z tabu Uczmy synów o seksie. Niezależnie od tego, czy jako rodzice czujecie się dobrze, czy źle ze świadomością, że wasz syn podjął aktywność seksualną, to na pewno chcecie, żeby w przyszłości stworzył zdrowy i pozbawiony wstydu związek z drugą osobą. Przygotowanie do tego zaczyna się od wspierania zdrowych, pozbawionych wstydu i realistycznych postaw wobec seksu w młodości. Seks jest ważnym elementem większości długofalowych relacji. Wiele par będzie się jednak zmagało z problemami natury seksualnej, co może doprowadzić do zdystansowania się partnerów od siebie. Uczenie młodych ludzi, by bali się seksu, lub niedostarczanie im żadnych informacji na ten temat nie będzie zbyt pomocne w budowaniu dobrych związków. We wspominanym już badaniu Harvard Grant Study Vaillant odkrył, że

jawny strach przed seksem był zdecydowanie silniejszym predyktorem słabego zdrowia psychicznego niż brak satysfakcji seksualnej w małżeństwie. Ostatecznie seksualne dopasowanie w małżeństwie w dużej mierze zależy od partnera, ale strach przed seksem ściśle wiąże się z osobistą nieufnością wobec wszechświata. Mężczyźni będący całe życie w źle funkcjonujących małżeństwach sześciokrotnie częściej niż ci w związkach szczęśliwych i dwukrotnie częściej niż rozwiedzeni podawali w kwestionariuszach, że w relacjach seksualnych odczuwają strach lub dyskomfort[471].

Jako rodzice bądźcie więc otwarci na pytania, słuchajcie i nie wycofujcie się z tego, w co wierzycie. Przyznajcie się, jeśli czegoś nie wiecie, i okazujcie bezwarunkową miłość. Objaśniajcie, czym jest presja grupy, zgoda, granice, kontrola narodzin, bezpieczny seks i choroby przenoszone drogą płciową. Mówcie, co różni pornografię od rzeczywistości. Albo zabierzcie swojego syna do zaufanej osoby, z którą będzie się czuł swobodniej podczas omawiania wyzwań i ryzyka relacji intymnych (np. doradcy, edukatora seksualnego, terapeuty itd.). Z faktu, że „wszyscy to robią”, nie wynika, że jest to dobre. Jeżeli ktoś chce go zmusić lub wmanipulować w zrobienie czegoś, z czym nie czuje się dobrze, to powiedzcie mu, w jaki sposób może się bezpiecznie z takiej sytuacji uwolnić. Równie ważne jest wyjaśnienie pozytywnych aspektów granic. Warto podkreślić znaczenie komunikacji i tego, że w seksie chodzi o przyjemność i więź z (ewentualnym) partnerem. Można też zamieścić kilka książek na temat seksu w domowej biblioteczce lub sprezentować taki tytuł synowi we właściwym momencie. Godnymi polecenia książkami są między innymi S.E.X. The All-YouNeed-To-Know Progressive Sexuality Guide to Get You through High School and College autorstwa Heather Corinny, oraz The Good Vibrations Guide to Sex Cathy Winks i Anne Semans. Brytyjskie Towarzystwo Planowania Rodziny (Family Planning Association) podaje na swojej stronie www.fpa.org.uk aktualne informacje i porady. Jeżeli poziom komunikacji w waszym małżeństwie potrzebuje wsparcia, to sięgnijcie po klasyczną pozycję Mężczyźni są z Marsa, kobiety z Wenus Johna Graya. Jest to bez dwóch zdań jeden z najlepszych i najprostszych poradników, który poprawi waszą komunikację. Książka ta nadaje się także dla starszych nastolatków. Polecamy doskonałe książki Johna Gottmana What Makes Love Last? How to Build Trust and Avoid Betrayal oraz Raising an Emotionally Intelligent Child, a także Shefali Tsabary Świadomi rodzice: budując siebie, wzmacniasz swoje dziecko. Jeżeli nie mieszkacie razem, to warto, abyście wspólnie z waszym synem spędzali mądrze czas. Starajcie się też nie mówić źle o byłym partnerze przy dzieciach. Zamieszkajcie wystarczająco blisko siebie, żeby dziecko nie musiało poświęcać przyjaźni czy swoich aktywności po to, żeby spędzić czas z drugim rodzicem. Ojcostwo na pierwszym miejscu Dla ojców bycie częścią życia własnych synów musi być priorytetem. Nigdy nie jest na to za późno. Jeśli byłeś ojcem, który popadł w konflikt z prawem, ciągle pracował, zbyt wiele podróżował lub zajmował się wyłącznie własnymi sprawami, to po prostu wciśnij pauzę. Zrób sobie przerwę w codziennym życiu, żeby

dostroić się do własnego syna. Wyraź skruchę, że wcześniej cię nie było, i obiecaj zadośćuczynienie, że będziesz pracował nad byciem pilniejszym ojcem, kumplem, ale też źródłem zachęt i granic. Zapytaj go, jak według niego mogłaby się rozpocząć taka nowa relacja. Szukaj rady, zamiast tylko ją dawać. Zrób wszystko, by nie skończyć jak wielu mężczyzn, którzy w podeszłym wieku zaczynają przyglądać się własnemu życiu i mimo odniesionych sukcesów finansowych czują pustkę, ponieważ dociera do nich, że zbyt wiele poświęcili – przyjaciół, rodzinę, a nawet rozrywkę. Nie zatrzymywali się, by mieć czas dla swoich żon, córek czy synów, a teraz czują się winni. Synowie w znacznie większym stopniu niż córki potrzebują zaangażowania ze strony ojców, ponieważ nie dostają go z tak wielu źródeł jak dziewczyny. Ogromnie ważne jest to, aby ojcowie, wujkowie i dziadkowie nadawali wysoki priorytet swojej roli mentorów obecnego pokolenia chłopców. Jeżeli będzie to robione szczerze, otwarcie i w konstruktywny sposób, to na pewno zostanie docenione. Najpierw należy przezwyciężyć skrępowanie. Zaplanuj, co powiesz, a może nawet przećwicz to z kumplem. Znajdź spokojne, ciche miejsce, gdzie zaprosisz chłopca, żeby po prostu z nim pogadać o tym, co dzieje się w jego życiu i w twoim. Powinieneś znać jego ambicje – lub wiedzieć, że ich brak. Co go martwi, czego się obawia? Co jego zdaniem jest jego mocną stroną, a gdzie potrzebuje dostrojenia? Przekaż mu w jasny sposób, że może z tobą rozmawiać o wszystkim i o każdej porze, zwłaszcza na tematy, które przeważnie pozostają przemilczane, jak seks, żale czy niepewna przyszłość. Zarządzanie czasem Inną praktyczną sugestią dla wszystkich rodziców jest poproszenie dzieci, aby przez tydzień prześledziły, jak spędzają swój czas (na początek nie włączając w to pornografii). Oto podstawowe aktywności, które należy uwzględnić: sen, czas w szkole/pracy, odrabianie pracy domowej, wypełnianie obowiązków domowych, uprawianie sportów, czas spędzany z przyjaciółmi, przebywanie na świeżym powietrzu, oglądanie telewizji, pisanie SMS-ów, maili, tweetów: „elektronicznych”, granie w gry wideo.

suma

wszystkich

aktywności

Podsumowanie tych czynności jest wstępem do rozmowy o zarządzaniu czasem i stworzeniu zrównoważonego planu rozwoju na płaszczyźnie fizycznej, mentalnej i społecznej, zarówno teraz, jak i w przyszłości. Omówcie wspólnie wyniki na przykład podczas pysznego obiadu. Zakładamy, że zarówno dzieci, jak

i ich rodzice będą zaskoczeni tym, na co wskażą zebrane dane, mianowicie ogromną liczbą godzin poświęconych internetowi i grom. Można wyodrębnić w tym zakresie chwile spędzane w bezpośrednim kontakcie z kimś innym, żeby uzmysłowić czas spędzany w samotności. Jeśli twój syn spędza nadmierną ilość czasu ze swoim smartfonem, komputerem czy konsolą do gier, to ogranicz mu dostęp do tych urządzeń albo wprowadź konieczność „zasłużenia sobie” na prawo do korzystania z nich. Ogólnokrajowa ankieta Pew Research wykazała, że 75% nastolatków ma nielimitowane SMS-y w stałym abonamencie, a jedynie 13% nastolatków płaci za każdy SMS. Dzieciaki z planem nielimitowanym wysyłają i otrzymują siedmiokrotnie więcej SMS-ów dziennie niż dzieciaki z ograniczeniami, i czternaście razy więcej niż nastolatki, które za każdego SMS-a płacą oddzielnie[472]. Jako rodzice zastanówcie się nad rozwiązaniem ograniczającym rozmowy i SMS-y. Postarajcie się też, żeby komputer czy laptop chłopca stał w ogólnodostępnej części domu, a nie w jego sypialni. Narodowa Fundacja Snu (National Sleep Foundation, NSF) odkryła, że kiedy rodzice zawsze egzekwują ograniczenia czasowe późnego korzystania z telefonów i smartfonów, ich dzieci każdej nocy śpią niemal godzinę dłużej. NSF ujawniła również, że rodzice byli nawet trzykrotnie skuteczniejsi w egzekwowaniu takich wieczornych ograniczeń, jeśli usunęli elektroniczne gadżety także ze swoich sypialni[473]. W wypadku konsoli do gier ważne jest, by rodzice zrobili coś ponad usunięcie zabawki czy zmuszenie syna do odwyku. „Jeżeli gra faktycznie jest jedynym miejscem, w którym nastolatek ma poczucie sprawowania kontroli, jest nagradzany i czuje się szczęśliwy, to proste zabranie mu tego wszystkiego może być dla niego niszczące” – mówi Neils Clark[474]. Należy zaplanować całościowy program odstawienia, w którym czas spędzany na grach stopniowo będzie się skracał, a w zamian pojawią się inne aktywności będące dla chłopca nagrodą.

Każdy staje przed wyborem jednego z dwóch rodzajów cierpienia: cierpienia związanego z dyscypliną lub cierpienia wynikającego z żalu. Jim Rohn, przedsiębiorca i trener motywacji Można dokonać wyboru i cofnąć się ku bezpieczeństwu albo iść naprzód w stronę rozwoju. Rozwój trzeba wybierać wciąż na nowo. Strach trzeba pokonywać wciąż i wciąż. Abraham Maslow, psycholog nurtu humanistycznego

Ten rozdział jest skierowany do mężczyzn: młodszych i starszych. Jeżeli chcesz, żeby prawdziwe życie było bardziej nagradzające i satysfakcjonujące, to musisz sprawić, by takim się stało. Nikt tego za ciebie nie zrobi, gdy ty będziesz pogrążony w grze lub czekał na ławce rezerwowych. Musisz wyjść i w nim uczestniczyć. Kiedy jesteś zbyt zajęty patrzeniem na swój telefon czy laptop, nawet nie dostrzegasz przegapianych szans. Możesz wręcz dojść do błędnego wniosku, że nie ma możliwości nawiązania relacji z innymi albo osiągnięcia sukcesu w świecie poza tymi stworzonymi przez technologię. Wyłącz swoją cyfrową tożsamość i włącz siebie. Stań się takim sobą, z jakim chciałbyś się przyjaźnić i prowadzić interesy. Naucz się tańczyć, ponownie odkryj przyrodę, poznaj koleżankę, monitoruj swoje relacje społeczne, by mieć pewność, że wystarczająco i właściwie słuchasz, naucz się opowiadać dowcipy i ćwicz się w sztuce rozpoczynania konwersacji. Spraw, by inni czuli się w twoim towarzystwie wyjątkowi, prawiąc im szczere komplementy – przez kolejny tydzień codziennie po jednym. Poszukaj ludzi obdarowanych cechami, które chciałbyś mieć, i przyjrzyj się ich życiu. Postaraj się o żywe wzorce do naśladowania czy mentorów i znajdź w świecie realnym coś, co cię motywuje. Świat potrzebuje cię bardziej, niż jesteś to sobie w stanie wyobrazić. Zapytaj siebie, jakim jesteś mężczyzną, potem zastanów się, jakim mężczyzną chcesz się stać. Sporządź mapę kroków koniecznych, by tak się stało. Wyłącz pornografię Pamiętasz Gabe’a Deema, wychodzącego z uzależnienia od pornografii rzecznika, o którym wspominaliśmy w rozdziale 11? Sugeruje on, by zadać sobie pytanie, czy pornografia, którą właśnie oglądasz, rzeczywiście reprezentuje twoje obecne pragnienia. Radzi chłopakom, by całkowicie odcięli się od pornografii: „Ona cię nigdy nie zaspokoi, a w końcu odbierze ci jedyną rzecz, którą obiecuje ci dać – zdolność odczuwania przyjemności”[475]. To jest coś, nad czym warto się zastanowić. Seksuolożka i terapeutka Veronica Monet podpisuje się pod tym stwierdzeniem, dodając z własnego doświadczenia, że „prosty pomysł, by się odciąć, rzadko prowadzi do czegoś więcej niż skutek tymczasowy, po czym w sposób nieunikniony dochodzi do jeszcze bardziej przymusowych zachowań, a nawet wzrostu negatywnych efektów”. Jej zdaniem ludzie powinni być „ostrożni podczas wyboru sposobu odwyku, ponieważ wstyd może nasilić wzorce uzależnienia. Wiele osób szukających ulgi od ciężaru uzależnienia znajduje się w sytuacji, w której zamieniają cierpienie wynikające z aktywnego uzależnienia na

cierpienie wywołane niepotrzebnym wstydem. W pornografii jako takiej nie ma nic złego. Problemem są zachowania związane z uzależnieniem”[476]. Nie ulega wątpliwości, że jeśli pragniesz bliskości z prawdziwymi ludźmi, ale widzisz, że masz problem z odczuwaniem podniecenia czy szczytowaniem z realnym partnerem, musisz przestać oglądać pornografię przynajmniej na krótki czas. W trakcie tej przerwy warto zdefiniować na nowo własne relacje z pornografią, aby uniknąć jej negatywnego wpływu. Pornografia może być częścią fantazji, ale nie wszystkim i – miejmy nadzieję – nie tym, co w życiu najlepsze. Jeżeli jest to coś, z czym się zmagasz, to dobra wiadomość jest taka, że twój mózg jest w stanie wyzdrowieć. Strona internetowa Your Brain on Porn przekonuje, że wyłączenie pornografii „zrestartuje” mózg, umożliwiając receptorom dopaminergicznym powrót do zdrowia i przywrócenie wrażliwości ośrodka nagrody do normy, a także pozwoli na „zmiany w okablowaniu” mózgu polegające na osłabieniu nieużywanych już „szlaków pornograficznych” i wzmocnieniu szlaków odpowiedzialnych za kontrolę wykonawczą. Wraz z powrotem mózgu do zdrowia będziesz coraz łatwiej osiągał pobudzenie w reakcji na prawdziwe osoby, zwiększy się także wrażliwość twojego członka. Stężenia dopaminy najpewniej wrócą do normalnych wartości. Dodatkowe wsparcie i źródła, które pomogą ci w zmianie, znajdziesz na yourbrainonporn.com/tools-for-change. Polecamy też odwiedzenie forów na RebootNation.org lub Reddit (reddit.com/r/NoFap/). Dla osób poważnie uzależnionych od pornografii internet sam w sobie działa jak wyzwalacz. W tym wypadku mamy bardzo pozytywne informacje zwrotne od młodych mężczyzn, którzy przystąpili do programu dwunastu kroków. Pewien młody mężczyzna, w procesie uwalniania się od uzależnienia od pornografii, powiedział nam: Problemu istniejącego w internecie przeważnie nie udaje się rozwiązać z pomocą internetu. Próba mierzenia się z problemem pornografii internetowej za pomocą sieci trochę przypomina alkoholików spotykających się w grupach AA (Anonimowych Alkoholików) w barze. Tak jak oni są o krok od zamówienia drinka i zaprzepaszczenia abstynencji, tak ciebie od twojej osobistej trucizny dzieli cztery czy pięć kliknięć. Czuję, że pierwsze kroki do oderwania tej pornograficznej przywry z głębi mózgu polegają na odcięciu się od niej i wyjściu do ludzi. Dołączenie do grupy wsparcia przerwie niektóre więzy osamotnienia i wstydu, będące elementami tej choroby. Dzielenie się z ludźmi własnymi najciemniejszymi, najbrudniejszymi tajemnicami i odkrywanie, że zaakceptują cię ze zrozumieniem i współczuciem, jest przeskokiem zmieniającym życie. Nie możemy po prostu chodzić po okolicy i rozpowiadać wszystkim o naszych osobistych zmaganiach z pornografią. Do tego właśnie potrzebna jest taka szczególna społeczność, w której można wrócić do zdrowia! Dla tych, którzy gotowi są wyjść ze swojej strefy komfortu i szukać wsparcia grupy, istnieją różnorodne metody. Grupy wsparcia mogą być nad wyraz cenne dla tych, którzy zagubili się w samotności i nie wiedzą, jak podejść do swojego problemu ani nawet jak szukać pomocy. Grupa terapeutyczna dostarcza środowiska pod kierunkiem klinicysty, w którym osoby uzależnione od pornografii mogą się wzajemnie wspierać, jednocześnie przyjmując odpowiedzialność, dzięki czemu powstają zdrowe granice dla powracającej do zdrowia jednostki. I na koniec (ale Z PEWNOŚCIĄ jest to równie ważne), grupy w ramach dwunastu kroków pozwalają jednostkom, które zmagają się z uzależnieniem od pornografii, zintegrować się w ramach programu skupionego na duchowości, dostarczającemu powracającej do zdrowia osobie uzależnionej mnóstwa narzędzi do wytrwania w abstynencji i odnoszącemu się do aspektów przekonań, cech charakteru i osobistych

doświadczeń, leżących u źródeł uzależnienia. Ponadto grupy pomagają nawiązać kontakt ze społecznością osób skupionych na wyrwaniu się z uzależnienia i pozwalają czerpać z ich doświadczeń. Równolegle z regularnym chodzeniem na spotkania grupy dwunastu kroków uczęszczam do tradycyjnego terapeuty specjalizującego się w uzależnieniu od seksu i pornografii. Podczas pierwszej sesji powiedziałem mu, że „miałem całkiem fajne dzieciństwo. Nie sądzę, bym miał jakąkolwiek traumę”. Na moje nieszczęście to błędne przekonanie przez dość długi czas uniemożliwiało mi powrót do zdrowia. Nie byłem nigdy w stanie wytrwać dłużej niż miesiąc, góra dwa, w abstynencji, dopóki nie zacząłem się bacznie przyglądać złożonym uwarunkowaniom u źródeł moich problemów. Bycie częścią grupy pozwoliło mi się w nie bardziej zagłębić i zobaczyć, że chodzi o coś więcej niż uzależnienie wynikające z dostępności pornografii. Uczyłem się dzięki ich mądrości zbudowanej na doświadczeniu.

Należy pamiętać, że nie istnieją szybkie rozwiązania i cudowne środki pozwalające pokonać nadmierną konsumpcję pornografii – tak samo jak każde inne uzależnienie, od narkotyków, alkoholu, hazardu bądź jedzenia. Abstrahując od pornografii, nieustanne myślenie o seksie czy budowanie na nim swojej tożsamości jest w zasadzie dobre – mnóstwo ludzi, którzy odnieśli ogromne sukcesy, ma bardzo silny popęd płciowy. Trzeba się jednak nauczyć przekierowywać energię seksualną do serca i umysłu, gdzie może służyć wyższym wartościom, zamiast jedynie prymitywnym popędom. Przekształcenie energii seksualnej w myśli i działania o innym charakterze wymaga siły woli i wizualizacji, pozwalającej na celowe kierowanie nią. Jednym ze sposobów dokonania tego jest rozpoznanie bodźców wyzwalających pobudzenie – możesz na przykład zrobić listę cech, które uważasz za seksualnie atrakcyjne u drugiej osoby, a potem szukać partnerki mającej takie cechy. Istnieją spore szanse, że osoby, które „cię kręcą” najsilniej, będą wykazywały cechy, które „nakręcają cię” najbardziej u kogoś, kto cię pociąga seksualnie (jak bycie twórczym, umiejętność podejmowania ryzyka itd.). Doskonałą lekturą pozwalającą pogłębić to zagadnienie jest klasyczny poradnik Napoleona Hilla Myśl i bogać się: jak zrealizować ambicje i osiągnąć sukces, a także blog Steve’a Pavliny zajmującego się rozwojem osobistym. W jednym z wpisów, zatytułowanym „Sex Energy” (Energia seksualna), Pavlina sugeruje wykorzystanie energii seksualnej jako paliwa pozwalającego osiągnąć cele. Według niego przez poznanie bodźców wyzwalających pobudzenie sam cel oraz droga do niego prowadząca stają się przyjemniejsze, ponieważ dowodzenie przejmuje popęd, który wykonuje robotę za ciebie:

Kiedy jesteś seksualnie pobudzony, czujesz przymus podjęcia działań. Twoje hormony przejmują dowodzenie, ty stajesz się niebywale skupiony i nie możesz myśleć o niczym innym poza obiektem twojego pożądania. Tak właśnie odczuwamy dążenie do celu, który nas naprawdę zainspirował. Podążanie za własnymi celami jest jak sztuka uwodzenia. Nie marudzisz z powodu napotykanych problemów, ponieważ pokonywanie ich jedynie zwiększa odczuwaną przyjemność. Możesz napotkać na przeszkody, które czasami mogą cię zniechęcić i sprawić, że będziesz chciał się wycofać, ale wtedy zatrzymaj się i pomyśl, czy wciąż jest chemia. Zapomnij na chwilę o ścieżce, którą podążasz, i po prostu wyobraź sobie sam cel. Wyobraź sobie, że właśnie tam dotarłeś. Czy wciąż naprawdę, naprawdę tego chcesz? Pamiętaj, że w stawianiu celów chodzi dokładnie o to, by myśli i działania pobiegły w nowym kierunku. Jeżeli nie kieruje tobą chęć działania, to znaczy, że postawiłeś sobie marne cele[477].

Złodziej czasu – zobacz, co jeszcze mógłbyś robić

Zredukuj ilość czasu spędzanego na grach wideo, zwłaszcza w samotności. Ludzie najbardziej podatni na uzależnienia mają przeważnie społeczne trudności, zacznij więc grać w gry obejmujące interakcje z innymi ludźmi, najlepiej osobiste. Rozważ poświęcenie kilku godzin spędzanych na grach na realizowanie prawdziwych życiowych pasji. Poniżej zamieszczamy tabelę porównującą średni czas poświęcany na gry wideo z czasem potrzebnym na inne działania. TABELA 1. Złodziej czasu Średni czas na działanie Roczny średni czas poświęcany przez nastoletniego chłopca na gry wideo

Opanowanie podstaw nowego języka z systemem Rosetta Stone

676 godzin[a]

205 godzin[b]

Opanowanie gry na Uprawianie Opanowanie gitarze z regularnym sportu salsy ćwiczeniem w semestrze 260 godzin[c]

32 godziny[d]

40 godzin[e]

[a] Wyliczenie zakłada trzynaście godzin tygodniowo (za: Gentile, D.A., Lynch, P.J., Linder, J.R. i Walsh, D.A. (2004). The effects of violent video game habits on adolescent hostility, aggressive behaviors, and school performance, Journal of Adolescence, 27(1), 5–22). [b] Potrzeba około 40–50 godzin na opanowanie treści każdego poziomu w systemie Rosetta Stone; każdy język ma cztery do pięciu poziomów. Wyliczenie jest wartością średnią między 160 a 250 godzinami. [c] Według TheGuitarLesson.com potrzeba sześciu miesięcy regularnych ćwiczeń, żeby opanować grę na średnim poziomie. Wyliczenie zakłada dziesięć godzin ćwiczeń tygodniowo przez okres sześciu miesięcy. [d] Wyliczenie zakłada cztery godziny na ćwiczenia i zawody w tygodniu przez osiem tygodni. [e] Według DanceSF.com konieczne są dwa czterotygodniowe kursy dla początkujących, żeby opanować salsę w stopniu pozwalającym na tańczenie w towarzystwie. Wyliczenie zakłada dwie i pół godziny na zajęcia plus dwie i pół godziny ćwiczeń tygodniowo.

Uprawiaj sporty Phil przypomina sobie własną nieudolność fizyczną w dzieciństwie z powodu kłopotów zdrowotnych, przez które był słaby, miał trudności z koordynacją i kiepsko wypadał w sportach. Zdeterminowany, by dołączyć do sąsiedzkiej drużyny palanta, ćwiczył w samotności na szkolnym boisku, uderzając piłkę kijem od miotły tak długo, aż czynność tę opanował do perfekcji. Dalekie wybicie takiej piłki nie było tak bardzo kwestią mięśni, co właściwego ruchu obrotowego nadgarstka. Z czasem Phil stał się legendą, zawodnikiem potrafiącym niezawodnie uderzyć piłkę na ogromną odległość. Dziś, całe dziesięciolecia później, jest to wciąż jedno z tych osiągnięć, które napawają go ogromną dumą. Oczywiście jego idolem był wówczas gwiazdor drużyny Boston Red Sox, Ted Williams, nazywany „The Splendid Splinter”, wysoki, chudy mężczyzna. Umiejętność uderzania piłki przeniosła się również na baseball i softball, czyniąc Phila wybitnym zawodnikiem pola środkowego, potrafiącym posłać piłkę ponad wysokim na sto metrów murem na boisku przy Kelly Street. Z tą sportową umiejętnością i odrobiną wdzięku został kapitanem drużyny, co wykorzystywał do przekonywania chłopców, że fajnie byłoby również pojeździć na wrotkach

z dziewczynami. Później przekonał dziewczyny starszych chłopaków z okolicy, żeby uczyły tych młodszych tańca towarzyskiego w lokalnym domu kultury, co wzbogaciło ich możliwości podrywania koleżanek. Sukcesy płynące z gorliwego treningu przełożyły się na sumienność w nauce i późniejszą hojność wobec tych, którzy mieli mniej szczęścia. Można powiedzieć, że choć ćwiczenie nie zawsze czyni mistrza, to z pewnością uczyni cię bardziej kompetentnym w zakresie każdego działania, które jest dla ciebie ważne. W tej kwestii do dziś nic się nie zmieniło. Wielu mężczyzn, którym uda się pokonać własne obawy i odnieść fizyczny sukces w grupie innych mężczyzn na jakimkolwiek polu, zdaje sobie sprawę, że w miejsce potrzeby sprawdzania się w oczach kolegów pojawia się możliwość kultywowania „kobiecych” wartości, takich jak współczucie, wrażliwość czy autorefleksja. Jedna z mam w naszej ankiecie opisała, jak jej synowie uczą się pewności siebie dzięki taekwondo: Wiedzą, że są w stanie bronić się przed łobuzami. Dostrzegają własne osiągnięcia, kiedy zdobywają kolejne pasy. Mają starszych mentorów obu płci, którzy uczą ich dyscypliny i wzajemnego szacunku. Do tego dzieciaki widzą, że starsi mentorzy czasami próbują, nie udaje im się, po czym ponownie próbują. To doskonała lekcja życia!

Niewiele aktywności uczy hartu ducha i samodzielności tak, jak sporty indywidualne, albo współpracy i odporności jak sporty drużynowe. Są drużyny zawodowe, ale są też drużyny czysto rekreacyjne – niezależnie od poziomu, jaki reprezentujesz, zawsze znajdzie się grupa osób, która przygarnie cię do drużyny czy ligi. Dorośli chcący dołączyć do grupy lub taką założyć mogą poszukać w internecie, czy w ich okolicy już dzieje się coś w tym kierunku, sprawdzając w Google, Meetup.com czy Sportsvite.com, albo zapisać się na siłownię czy do lokalnego klubu sportowego, gdzie można spotkać ludzi o podobnych zainteresowaniach. Jeżeli sport nie jest twoją działką, to świetną alternatywą są zajęcia wykorzystujące rytm, jak śpiew, taniec czy gra na instrumencie muzycznym. Zapewniają one też szerokie pole do nawiązywania relacji społecznych. Jeszcze inną rzeczą, której możesz spróbować, aby wyciszyć umysł, jest umówienie się na relaksujący masaż czy gimnastykę, lub znalezienie chwili, by wyjść do spokojnego parku czy udać się na pieszą wycieczkę. Ściel łóżko: małe osiągnięcia prowadzą do większych osiągnięć Gdy w 2014 roku William H. McRaven, admirał amerykańskiej marynarki wojennej, wygłaszał wykład inauguracyjny w University of Texas, pierwszą radą, jakiej udzielił nowym studentom było, aby ścielili swoje łóżka. Choć to „proste, żeby nie powiedzieć przyziemne zadanie, które może czasami wydawać się wręcz głupie, mądrość kryjąca się za tą banalną czynnością ukazywała mi się wielokrotnie”. Dodał:

Jeżeli każdego ranka ścielisz łóżko, to rozpoczynasz dzień od zrealizowania pierwszego zadania. Daje to małe poczucie dumy i zachęca do wypełnienia kolejnego zadania, i jeszcze następnego. Pod koniec dnia to jedno wypełnione zadanie przełoży się na całą zrobioną listę. Ścielenie łóżka unaocznia również fakt, że życie składa się z drobiazgów, które mają znaczenie. Jeżeli nie jesteś w stanie właściwie zrobić tych małych rzeczy, to nie uda

ci się dokonać i tych dużych. A jeżeli jakimś trafem masz paskudny dzień, to gdy wrócisz do domu, w którym będzie pościelone łóżko – które ty pościeliłeś – zobaczysz w tym zapowiedź, że jutro będzie lepiej[478].

W taki sposób kształtują się nawyki. Im więcej dobrych nawyków wykształcisz, tym łatwiej ci będzie kierować własnym życiem i czerpać z niego korzyści. Podobna rada płynie od psychologa społecznego Roya Baumeistera: „Samokontrola jest znacznie potężniejszym źródłem osobistego sukcesu niż poczucie własnej wartości. Mimo wielu lat, jakie poświęciłem na badanie poczucia własnej wartości, radzę jednak ludziom, by o nim zapomnieli”[479]. Phil także zaświadcza o wpływie samokontroli na życie człowieka. W swoich badaniach poświęconych perspektywie postrzegania czasu odkrył, że im lepiej dziecko rozumie sekwencje przyczynowo-skutkowe oraz koszty i zyski powiązane z podejmowanymi decyzjami, tym będzie odnosiło większe sukcesy w szkole i będzie mu się lepiej powodziło na płaszczyźnie emocjonalnej, finansowej i zdrowotnej w dorosłym życiu. Dzieci, które są silnie zorientowane na przyszłość, wykazują się sumiennością, nie odkładają zadań na później i opierają się codziennym pokusom, kiedy mają coś do zrobienia. Żeby dowiedzieć się więcej i odkryć własną perspektywę postrzegania czasu, odwiedź stronę thetimeparadox.com, możesz też sięgnąć po książkę Paradoks czasu napisaną przez Phila i Johna Boyda. Inne nawyki mające wpływ na rytm działań to zrównoważona dieta oraz wystarczająca ilość snu. Stwórz własny harmonogram, który umożliwi ci sukces. Odkryj swoją wewnętrzną siłę Charakter mężczyzny uwidacznia się w umysłowej czy moralnej postawie, w której, gdy się ujawni, czuje się on najgłębiej i najintensywniej aktywny i żywy. W takich chwilach wewnętrzny głos przemawia słowami: „To jestem naprawdę ja!” William James, dziewiętnastowieczny psycholog amerykański[480]

W książce Droga artysty: jak wyzwolić w sobie twórcę pisarka i reżyserka Julia Cameron poleca ćwiczenie nazwane poranne strony, czyli „pozornie bezsensowny” proces pisania trzech stron na temat wszystkiego, co przychodzi nam do głowy. Pisząc poranne strony, nie można nic zrobić źle – jedynym wymaganiem jest to, żeby robić to codziennie, najlepiej bez autocenzury. Poranne strony pozwalają na stanie się wobec siebie mniej krytycznym. Nie ma znaczenia, czy masz ochotę pisać albo czy masz coś ciekawego do powiedzenia. Po jakimś czasie nawiążesz kontakt z niespodziewaną wewnętrzną siłą: twoim prawdziwym Ja. Staniesz się wobec siebie bardziej szczery, odkryjesz nie tylko to, kim jesteś, lecz także to, kim chciałbyś być. A mając tę wiedzę, znajdziesz motywację do ruszenia z punktu, w którym jesteś, do miejsca, w którym chcesz być. Nie brzmi to logicznie, ale działa. Stworzenie przestrzeni do kontemplacji wyostrza umysł. I nie jest to coś wyłącznie dla typów kreatywnych. Każdy może skorzystać z porannych stron – nawet prawnicy, politycy czy przedsiębiorcy. Jeżeli nie piszesz pamiętników, to wypróbuj Penzu.com, stronę pozwalającą na zachowanie własnych myśli on-line[481]. W ostateczności noś przy sobie mały notesik albo wykorzystuj swój telefon do notowania wartych zapamiętania zdań

czy cytatów. Popularne w XVII wieku notatniki z cytatami uważano za podstawowy środek pielęgnacji i inspirowania wykształconego umysłu oraz kronikę rozwoju intelektualnego[482]. Taki notatnik zmusi cię do zwolnienia, choćby na chwilę, aby podjąć refleksję nad ciekawą myślą i zaprzęc ją do własnych pomysłów i aspiracji. Regularne wykonywanie ćwiczeń wymagających uwagi rozwija mądrość oraz zdolność odróżniania szczęścia od sensu. Z książki psychologa i zarazem ocalałego więźnia obozów koncentracyjnych Viktora Frankla Człowiek w poszukiwaniu sensu możemy wnioskować, że w zasadzie szczęście to „ja”, a sens to „my”. Szczęście można odnaleźć w teraz. Sens odnajdujemy w przeszłości i przyszłości. Ludzie szczęśliwi czują radość z otrzymywania, natomiast ludzie wiodący sensowne życie czerpią satysfakcję z dawania innym. Choć za szczęściem można gonić, trwałe szczęście osiąga się dzięki odkrywaniu własnych mocnych stron i słabości, określaniu celów możliwych do osiągnięcia w przyszłości oraz doświadczaniu nawiązywania więzi z innymi. Zaprzyjaźnij się z dziewczynami Zaprzyjaźnij się z dziewczyną i wyraźnie pokaż, że chcesz się przyjaźnić – tylko i aż tyle. Wiele kobiet nigdy się tak do końca nie relaksuje w przyjaźni z mężczyzną, ponieważ zawsze się martwią, że ktoś zaangażuje się emocjonalnie i cała relacja stanie się krępująca, potencjalnie niszcząca przyjaźń. Jeżeli jednak na samym początku te obawy zostaną rozwiane, to dużo łatwiej kogoś poznać i zbudować zaufanie. Możecie nawet porozmawiać o tym, co zrobicie w sytuacji, w której jedno z was poczuje coś więcej. Możesz powiedzieć: „To zabrzmi dziwnie, ale nasza przyjaźń wiele dla mnie znaczy i chcę mieć pewność, że przetrwa. Jeśli któreś z nas się zakocha, to od razu o tym porozmawiajmy, żeby oczyścić atmosferę”. Takim stwierdzeniem wprowadzasz zasadę szczerej, jasnej komunikacji. I o wiele mniej krępujące jest powiedzenie czegoś takiego na początku relacji niż ryzykowanie utratą przyjaciela w późniejszym czasie w wyniku nieporozumienia. Znajdź kobiety, z którymi łączy cię jedno czy dwa zainteresowania. Jeżeli nie wiesz, gdzie je spotkać, to wypróbuj portale i fora społecznościowe. Uwaga dla nieśmiałych mężczyzn: tak jak opanowanie gry wideo wymaga zaangażowania czasowego i ćwiczeń, tak samo nawet najbardziej nieśmiały mężczyzna może nauczyć się być „towarzysko sprawny”. Jeżeli nawiązywanie znajomości jest dla ciebie wyzwaniem, to zacznij powoli. Ustal sobie cele towarzyskie i stopniowo podążaj w stronę ich realizacji. To może być uśmiechnięcie się do kasjerki w supermarkecie, potem krótka rozmowa. Nie przywiązuj się do rezultatu sytuacji społecznej, socjalizacja oznacza po prostu, że w sytuację jest zaangażowana druga osoba, z jej myślami i emocjami, więc najlepszą rzeczą, jaką możemy zrobić, to pozwolić sobie na uczestniczenie w konwersacji. Więcej pożytecznych rad można znaleźć na stronie shyness.com. Nie obrażaj kobiet

Obrażanie kobiet nie pomoże ci nawiązać takich seksualnych czy bliskich relacji, jakich naprawdę pragniesz. „Pseudonaukowy mit, że wszystkie kobiety są w sposób naturalny predysponowane do seksualnej wstrzemięźliwości, mężczyźni zaś do promiskuityzmu, jest nie tylko błędny, lecz także niebezpieczny, ponieważ prowadzi do wniosku, że kobiety niewpisujące się w tę «normę» są nieakceptowalne, muszą zostać ukarane i zasługują na złe traktowanie”, mówi Zhana Vrangalova, profesorka New York University, i dodaje: „Oprócz tego prowadzi do powstania kultury, w której mężczyźni poszukujący wielu partnerek nie tylko są cenieni, ale też otrzymują przyzwolenie na deprecjonowanie kobiet z podobnym seksualnym temperamentem. Jak na ironię, to właśnie ta negatywna postawa wobec kobiet uprawiających przygodny seks sprawia, że rzadziej go szukają, co ogranicza okazję do takich kontaktów seksualnych mężczyznom, którzy są nimi najbardziej zainteresowani”[483]. Wstyd w sferze seksualnej jest ogromną barierą dla wielu kobiet. Męska seksualność może być tyleż pociągająca, co przerażająca. Jeżeli możesz zakomunikować kobiecie, że jest z tobą bezpieczna i że nazajutrz będziesz traktował ją z równym szacunkiem, jaki okazywałeś jej dzisiaj, to będzie to miało ogromne znaczenie dla osoby badającej w tym momencie granice swojego pożądania. Niedecyzyjność mężczyzny w kwestii bliskości niweczy szanse, że kobieta rzeczywiście się w jego obecności otworzy. Najbardziej satysfakcjonujące relacje seksualne powstają w atmosferze, w której obie osoby czują się bezpieczne w wyrażaniu siebie i zdają sobie sprawę z tego, co je podnieca, a co nie. Wiele kobiet chciałoby zrobić pierwszy krok lub wykazać się inicjatywą w sferze seksu, ale się powstrzymują, ponieważ nie wiedzą, z jaką się to spotka reakcją. Jednym ze sposobów zachęcenia, by kobieta przejęła inicjatywę, jest powiedzenie czegoś w stylu „uwielbiam, gdy kobieta robi pierwszy krok”, kiedy rozmowa wejdzie już w fazę flirtu. Jeżeli jesteście w związku, to powiedz jej, jak bardzo lubisz, gdy cię zaskakuje, jest kreatywna czy przejmuje kontrolę. Jeśli otrzymujesz niejasny przekaz, to lepiej poszukaj kobiety, która wie, czego chce, i jest w stanie to zakomunikować. Nikt nie jest doskonały i kobieta, którą się interesujesz, może nie wiedzieć dokładnie, czego chce czy pragnie, ale powinna przynajmniej chcieć sprawdzić, na ile jej oczekiwania czy fantazje odbiegają od rzeczywistości. Silna kobieta nie uzna cię za szowinistę, kiedy powiesz, czego chcesz lub jakie masz intencje. Będzie na tyle silna, żeby powiedzieć „nie”, ale i wystarczająco silna, żeby powiedzieć „tak”, a ty będziesz mógł być sobą, bez konieczności nadmiernego analizowania własnych działań. Znajdź mentora, bądź mentorem Osoby, które nigdy nie miały mentora, często nie rozumieją znaczenia jego obecności, a konieczność międzypokoleniowych spotkań mężczyzn i chłopców jest dziś bardziej paląca niż kiedykolwiek wcześniej. Starsi mężczyźni powinni być mentorami dla młodszych członków własnych rodzin, w szkołach czy w miejscu pracy. Jak już wspominaliśmy wcześniej, przede wszystkim ojcowie powinni być

mentorami dla swoich synów. Niech bycie mentorem stanie się częścią ciebie. Podajemy listę organizacji wspierających takie środowiska w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii: Boy Scouts of America, scouting.org. Chance UK, chanceuk.com. National Mentoring Partnership, mentoring.org. Boys to Men Mentoring Network, boystomen.org. ManKind Project, mankindproject.org. Big Brothers Big Sisters International, bbbsi.org. Głosuj w wyborach Wychodzenie naprzeciw oczekiwaniom wyborców pomaga politykom w reelekcji. Jak już pisaliśmy, między rokiem 1975 a 1980 kobiety stały się większością w grupie studentów. Od roku 1980 liczba głosujących kobiet także przerosła liczbę głosujących mężczyzn. Kobiety w ostatnich wyborach prezydenckich oddały między cztery a siedem milionów głosów więcej niż mężczyźni[484]. Jasno z tego wynika, że jeżeli mężczyźni chcą, by politycy poświęcali więcej uwagi tematom dla nich ważnym, jak bezpieczeństwo w miejscu pracy czy stworzenie Rady do spraw Mężczyzn i Chłopców przy Białym Domu, to muszą poważnie pomyśleć o zwiększeniu własnej aktywności politycznej, a przynajmniej głosować. Jeżeli mężczyźni nie zrobią nawet tej jakże prostej rzeczy, to wówczas będą pomijani przez coraz więcej ustaw.

Obecne trudne położenie chłopców i młodych mężczyzn jest de facto problemem kobiet. Ci chłopcy są naszymi synami. Są ludźmi, z którymi nasze córki będą budowały swoją przyszłość. Jeżeli nasi chłopcy są w tarapatach, to dotyczy nas wszystkich. Christina Hoff Sommers[485], amerykańska pisarka i filozofka

Siostry, matki i przyjaciółki Jest zapotrzebowanie na twardych facetów. Zawsze będziemy potrzebowali silnych mężczyzn stawiających mury lub uprawiających rolę, ale od najmłodszych lat musimy ich również uczyć, jak okazywać miłość, aby byli w stanie stworzyć emocjonalnie bliskie związki. Tak więc konieczna jest z jednej strony akceptacja i zachęta do siły i surowości często łączonych z byciem mężczyzną, ale z drugiej kształtowanie głębi charakteru i emocjonalnego wglądu przekładających się na realne umiejętności interpersonalne w późniejszym życiu. Ostatecznie kobiety nie mogą uczyć mężczyzn, jak być mężczyznami w większym stopniu, niż mężczyźni uczyć kobiet, jak być kobietami, ale mogą zachęcać ich do rozwijania się we właściwym kierunku. W wieku od ośmiu do dwunastu lat – chwilę przed okresem dojrzewania – chłopcy zaczynają pragnąć silnego męskiego wzoru do naśladowania, jeżeli taki do tej pory się w ich życiu nie pojawił. Matki rozumiejące i wspierające ten proces umożliwią mężczyźnie lepsze powiązanie pozornie dychotomicznej egzystencji mężczyzn i kobiet. Może to też przysporzyć matce większej wiarygodności w oczach syna w przyszłości, ponieważ będzie ją spostrzegał jako pozytywną część tego procesu, nie zaś jako czynnik zakłócający. Młody mężczyzna może sporo zyskać dzięki obecnym w jego życiu kobietom, respektującym czas, który spędza on z ojcem czy mentorem, i zachęcających go do odkrywania męskości przez odpowiednie do wieku działania z innymi chłopcami. Siostry, zwłaszcza te w zbliżonym wieku, także mają duże znaczenie dla zrozumienia, czego kobiety chcą i czego pragną u mężczyzny. Sposób, w jaki chłopiec zachowuje się wobec własnej siostry i jej przyjaciółek, może mieć ogromny wpływ na szacunek dla kobiet i relacje z nimi, zarówno te platoniczne, jak i intymne. Pokazując braciom własną perspektywę, zarazem bezpośrednio i empatycznie, siostry mogą poprawić poziom komunikacji i współpracy własnych braci z kobietami na późniejszych etapach życia tych mężczyzn. Dla rodzeństwa ważne jest również, niezależnie od różnicy wieku, by znaleźć wspólne rozrywki, wokół których można szlifować komunikowanie własnych uczuć i wartości. Może się to stać zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet źródłem komfortu w relacjach z płcią przeciwną w ciągu całego życia. „Słomiane wdowy” partnerów pochłoniętych przez gry i pornografię Podsumowując sugestie płynące od mężczyzn, ważne jest, aby być szczerym w zakresie uczuć na temat tego, jak nawyki partnera wpływają na wasze życie i wzajemne relacje. Bądź cierpliwa i silna. Zwróć jego uwagę na konsekwencje braku zmiany zachowania i postępuj zgodnie z zapowiedziami. Możesz coś sugerować, ale nie zakładaj, że wiesz, dlaczego on aż tyle gra czy ogląda tak dużo

pornografii. Jeżeli potrzebujesz skontaktować się z doradcą lub terapeutą, to nie czekaj, aż związek znajdzie się w punkcie, z którego nie ma już odwrotu, albo do chwili, w której podjęłaś już decyzję, że „masz dość”. Cokolwiek zrobisz, nie proponuj, że będziesz grać czy oglądać pornografię razem z nim. W niektórych związkach nie ma w tym nic złego, ale jeżeli twój partner poświęca się tym czynnościom nadmiernie, w taki sposób tylko go do tego zachęcisz. Ostatecznie, kiedy twój partner wybierze życie w wirtualnym świecie, możesz stanąć przed koniecznością podążania własną drogą. Randkowanie Jakkolwiek niezwykła byłaby waluta akceptowana przez kobiety, znajdziesz ją w męskich kieszeniach. Młody mężczyzna z naszej ankiety

Narzekanie na brak porządnych facetów i odmienianie przez przypadki określenia „szowinista” nie sprawi, że stworzysz związek, jakiego pragniesz. W temacie zaangażowania uczuciowego kobiety skorzystałyby na traktowaniu randek jak inwestycji na giełdzie: rozejrzyj się za mężczyzną, który jest interesujący, zdolny i wzbudza pewne zainteresowanie innych kobiet (potencjalnych inwestorek). Jako osoba inwestująca w związek swój czas, energię i emocje musisz nauczyć się rozpoznawać okazje w sytuacji, gdy większość napotkanych facetów się przed tobą „puszy” (ma dobrą strategię marketingową), wykazując pewność siebie i decyzyjność w każdej kwestii poza tym, czego chcą od związku, albo spełnia kilka kryteriów, lecz brakuje im chęci do działania i emocjonalnej energii. Podstawową rzeczą (solidny biznesplan) jest to, czy wybrany mężczyzna wykorzysta posiadane umiejętności do zbudowania pełnego, zdrowego, trwałego i znaczącego związku, umożliwiającego obu partnerom osobisty rozwój. Pytania, które warto zadać i rozważyć, to: Czy ten mężczyzna ma prawdziwe umiejętności interpersonalne? Czy ma możliwości i wyraża chęć zaangażowania się w związek, który będzie dla was obojga źródłem długotrwałej satysfakcji? Musisz szybko ocenić, czy jest on bardziej typem dawcy, czy biorcy. Czy reprezentuje bardziej sztuczki flirciarza, czy ma kompetencje nastawione na budowanie autentycznego i harmonijnego związku? To wszystko są ważne cechy, które mężczyzna musi wnieść do relacji, aby mogła być trwała. Umiejętność budowania relacji nie może być wymuszona czy udawana przez dłuższy czas, tak więc musisz bacznie uważać, jeżeli chcesz dokonać trafnego wyboru. Przez lata kobiety łapały się na lep dobrej strategii marketingowej, a nie porządnej bazy i wartości, co doprowadziło do znaczącego ograniczenia puli mężczyzn, z którym dziś przyszło się zmierzyć. Ma to znaczenie niezależnie od tego, jak długi planujesz związek. Romanse i przygodne znajomości mogą być czasem wesołą ucieczką od powagi życia, ale kiedy nadejdzie dla ciebie właściwy czas na trwały związek, znalezienie odpowiedniego partnera może okazać się znacznie trudniejsze. Efekt pierwszego wrażenia. Faceci wiedzą, że liczy się show, a to, jak dobrze się zaprezentują, przeważnie wystarczy, by osiągnąć wszystko, czego chcą od

kobiety – i dla wielu właśnie o to w tej grze chodzi. Świadczy o tym coraz częstsze wykorzystywanie technik „artystów podrywu”, ogólny wzrost popularności „kultury przelotnych znajomości” i „pozytywnego podejścia do seksu”. Z perspektywy mężczyzn standardy konieczne, żeby doprowadzić do seksu, znacznie się obniżyły i dlatego też obniżył się również wysiłek, jaki muszą włożyć w pożądaną relację z kobietą. Powody, dla których „standardy seksualne” się obniżyły, nie mają dla mężczyzn najmniejszego znaczenia. Jednym słowem, nie interesuje ich to, dlaczego jakaś kobieta chce iść z nimi do łóżka, a jedynie sam fakt, że do seksu doszło. Zastanów się przez chwilę, ile wysiłku trzeba włożyć w przekonanie jakiegokolwiek mężczyzny, by uprawiał z tobą seks. Uśmiech i mrugnięcie. Chcemy być tutaj dobrze zrozumiani. Cały czas uważamy, że bezpieczny seks za obopólną zgodą umysłowo sprawnych dorosłych jest dobry, kropka. Krytykujemy natomiast konsekwencje takiego nawiązywania relacji seksualnych w powiązaniu z dokonywaną przez każdą z płci interpretacją zmieniającej się socjoekonomicznej struktury społeczeństwa. Obserwacja i replikacja[486]. Scenka: siedzisz w barze/restauracji/kawiarni, flirtując z facetem #1. W pomieszczeniu znajdują się też inni mężczyźni, którzy – w związku z twoim spostrzeganym poziomem atrakcyjności – zwracają na ciebie uwagę i analizują sytuację, chcąc zrozumieć twoje zachowania społeczne. Nie chodzi tu konkretnie o „ciebie”, ale raczej o ogólną charakterystykę kobiet z postrzeganym poziomem fizycznej i umysłowej atrakcyjności zbliżonym do twojego. Co ważniejsze, obserwują oni twoje reakcje na podejście faceta #1, żeby zobaczyć, co robi dobrze, a co źle, i sprawdzić, czy jest coś, co oni mogliby zaoferować kobiecie twojego postrzeganego kalibru. Podczas tego procesu na poziomie nieświadomym u facetów #2, #3 i #4 zachodzi wyjątkowa analiza, ponieważ są oni stroną niezainteresowaną, a to ogranicza zniekształcenia w postrzeganiu sytuacji. Zacznijmy od tego, że ich analiza ocenia warunki definiujące kontekst interakcji, jak zazdrość, poczucie niższości, czas itp. Ogólna różnica między #2, #3 i #4 polega na tym, jak dążą do swoich celów, dostosowując osobiste umiejętności i kontekst. Pomyśl o sportowcach przyglądających się technice czy postawie innych zawodników. Mężczyźni przeważnie są w stanie wychwycić gierki drugiego samca i zobaczyć go takim, jaki jest naprawdę. Ogólnie bowiem podzielają większość koncepcji dotyczących kobiet, randek, samochodów i wszystkiego, co można zaliczyć do ogólnej kategorii „męskich spraw”. Jest to ważne, ponieważ mężczyzna jest w stanie lepiej ocenić charakter innego mężczyzny, niż może to zrobić kobieta, kiedy więc widzi gościa o nieco wątpliwej reputacji (a przynajmniej słabszej od jego własnej) odnoszącego sukces w kontakcie z kobietą, którą uważa za atrakcyjną, zadaje sobie pytanie: „Co takiego on robi dobrze, czego ja nie umiem lub co robię w stopniu niewystarczającym? Czy jeśli będę robił więcej X, to uda mi się poderwać pożądaną dziewczynę?” Jeśli jednak sądzi, że facet jest pozerem, a kobieta kupuje

jego grę, to dochodzi do wniosku, że nadaje się ona wyłącznie na jedną wspólną noc. Oto, gdzie tkwią problemy: Pierwszy problem. W barze facet #2 widzi, że kobieta wybiera faceta #1 ze względu na jego pewność siebie bądź wartość rozrywkową. Facet #2 powtarza zachowania #1, nie uwzględniając składowych, które towarzyszyły lub nie transakcji między facetem #1 a kobietą. Decyzje atrakcyjnej kobiety dotyczące relacji znacząco wpłyną więc na działania i podejście do zalotów przy kolejnej kobiecie, o którą będzie zabiegał facet #2. Drugi problem. Sposób działania mężczyzny-ofermy, który jednak zdobywa atrakcyjną kobietę, pozostawia trwalszy ślad u pozostałych mężczyzn niż sytuacja, w której kobieta ulegnie wdziękom fajnego faceta. Mężczyźni rozumieją, dlaczego fajny facet podrywa atrakcyjną kobietę, ale jeśli dokonuje tego jakiś niewydarzony gość, to myślą: „Jeśli taki palant jest w stanie zdobyć taką kobietę za pomocą takiej techniki, to ja też mogę”. I znowu wszystko to zachodzi bez uzmysłowienia sobie konieczności pracy nad sobą. Trzeci problem. Mężczyźni obserwujący takie scenki niemal zawsze zakładają, że kobiety dokonują wyboru mężczyzny na podstawie kalkulacji charakterystycznej dla relacji długoterminowych, a więc że szukają tego jedynego, a nie kogoś na chwilę. Nie znaczy to, że faceci #2, #3 i #4 posłużą się zaobserwowaną techniką do zbudowania trwałej relacji, choć zwykle chcą doskonalić własne umiejętności w celu zwiększenia szansy na stworzenie długofalowego związku z kimś, kogo uznają za „partnerkę wysokiej jakości”. Mężczyźni będą więc ćwiczyli zaobserwowaną technikę i doskonalili ją do chwili, w której będzie ona potrzebna dla „tej jedynej”. Problem polega jednak na tym, że stworzenie trwałego związku z „tą jedyną” wymaga prawdziwej wartości i umiejętności komunikacyjnych, których nie udało się rozwinąć lub które nie były wykorzystywane wystarczająco często, by teraz poradzić sobie z odpowiedzialnością towarzyszącą relacji, której rezultaty mają dla mężczyzny znaczenie. Mężczyźni widzą, że kobiety najczęściej nabierają się na „słodkie słówka”. Jak już wspominaliśmy, mężczyźni, którzy mają „gadane”, rzadko kiedy faktycznie muszą poprzeć słowa czynem i dlatego coraz więcej mężczyzn uczy się i stosuje techniki artystów podrywu, aby znaleźć kobiety bardziej otwarte na seks. To daje facetom wiele korzyści – praktykują technikę z większym sukcesem, uprawiają seks z pożądaną kobietą i większość z nich nie musi się martwić ewentualnymi komplikacjami towarzyszącymi związkom. Jest to dla mężczyzn korzystne w perspektywie krótkoterminowej, ale w konsekwencji rzadko kiedy są zmuszani do rozwijania trwalszych umiejętności budowania i podtrzymywania relacji. Efekty drugorzędne: podaż i popyt. Gdzie się podziali atrakcyjni mężczyźni? To nie jest właściwe pytanie. Prawdziwy problem tkwi w coraz mniejszej podaży „mężczyzn piątkowych” przy coraz większym zapotrzebowaniu na nich.

Przyjrzyjmy się temu nieco bliżej. Mamy skończoną liczbę mężczyzn i skończoną liczbę kobiet. Średnia jakość kobiet dzisiaj rośnie: wykształcenie, sukcesy zawodowe, status ekonomiczny i tak dalej, podczas gdy równocześnie maleje liczba męskich odpowiedników z podobnymi kwalifikacjami. Są to podstawowe dane, na okrągło powtarzane w wielu badaniach poświęconych tej tematyce. Najwyraźniej wraz z coraz wyższą liczbą kobiet kończących studia i faktem, że w niemal połowie obecnych małżeństw małżonkowie mają zbliżone wykształcenie[487], kobiety będą miały do wyboru coraz mniejszą pulę równie wykwalifikowanych mężczyzn. Aby to zilustrować, zdefiniujmy najpierw „piątkowych” mężczyzn i „piątkowe” kobiety jako osoby, które mają przynajmniej stopień licencjata i mierzalny poziom osiągnięć zawodowych. Grupa „czwórkowiczów” to osoby mające intelektualne i finansowe możliwości zdobycia dyplomu, ale w danym momencie brakuje im chęci. Powody, dla których tak się dzieje, oraz przynależność do grupy nie mają najmniejszego znaczenia dla mężczyzn, są natomiast bardzo ważne dla rosnącej liczby coraz lepiej wykształconych kobiet. Nie oznacza to, że „czwórkowi” mężczyźni nie są w stanie albo nie da się na nich wpłynąć, by jednak poszli na studia czy osiągnęli mierzalny sukces w życiu, co przeniesie ich do kategorii pożądanej przez wykształconą kobietę. Mamy jeszcze grupę „trójkowiczów”, a więc mężczyzn i kobiety niepasujące do wyższych kategorii. Chociaż mężczyźni „trójkowi” mogą być odpowiedzialni i serdeczni, jednak brakuje im podstawowych kwalifikacji w obliczu napływu wykształconych kobiet, i mają oni niewielkie lub żadne możliwości i chęci na poprawienie własnego statusu. Gwoli wyjaśnienia, omawiamy całkowite proporcje osób piątkowych, czwórkowych i trójkowych. Liczba ta zmniejsza się o mężczyzn już żonatych lub w trwałych związkach, które zapewne niebawem staną się małżeństwami, mężczyzn niezainteresowanych zawarciem małżeństwa (ponieważ ich potrzeby i tak są zaspokajane), a także mężczyzn mających jakąś właściwość, która w sposób niepodlegający dyskusji ich dyskwalifikuje. Kategoria ma pokazywać całkowitą liczbę mężczyzn w potencjalnej puli, która następnie ulega pomniejszeniu w związku z wymienionymi czynnikami. Dlaczego wszyscy wciąż robią z tych proporcji problem? Ponieważ powodują one większe zapotrzebowanie na odpowiedniego partnera (zasób ograniczony), co z kolei zwiększa siłę przetargową dostawcy (mężczyzn). Im więcej kobiet rywalizuje o skromniejsze zasoby, tym częściej niższy stopień („czwórki”) trafia na rynek z wyższą ceną niż dawniej lub niż na to zasługuje. Kiedy wszystkie „piątki” zostaną wykorzystane lub wiele wskazuje na to, że nie trafią na rynek, wówczas inwestorzy muszą sięgnąć po kolejny poziom dostępnego „produktu”. To zaś napędza popyt i podbija wartość tego produktu, prowadząc do negatywnego cyklu poszukiwania tego, co jest dostępne, zamiast tego, co kiedyś było najbardziej pożądane.

Gdy mężczyźni widzą, że ogólne oczekiwania ze strony atrakcyjnych kobiet względem seksu i związków nie wymagają tak dużo energii, czasu czy zaangażowania, jak pierwotnie zakładali, przystosują się – i obniżą poziom. Mówiąc językiem czysto ekonomicznym, nie ma sensu, żeby mężczyzna inwestował więcej energii w zdobycie czegoś, co może pozyskać tymi zasobami, które ma. Tak jak ktoś nie zapłaci siedmiu dolarów za coś, co może kupić za pięć, mężczyzna nie włoży 70% wysiłku, jeżeli 50% też wystarczy, by zdobyć to, czego pożąda. To podstawowa ludzka właściwość, codziennie potwierdzana przez konsumentów, maklerów i negocjatorów biznesowych – wszyscy szukają najlepszej wartości (partnera/partnerki) za możliwie najmniejsze pieniądze (wysiłek). W tej książce podkreślamy złożone wyzwania, przed którymi stają mężczyźni. Wnioskujemy, że drogi obu płci obierają odwrotny kierunek, co oznacza, że za czymkolwiek podążałaby jedna płeć, druga będzie się od tego oddalała. Jeżeli zatem chłopcy uznają, że szkoła jest „babską sprawą”, to nieuchronnie odsuną się od niej – co pokazują prognozy Narodowego Centrum Statystyki Oświatowej (NCES)[488]. Wraz z rosnącą liczbą kobiet wyprzedzających mężczyzn w zakresie podejmowania studiów i wkraczania na rynek pracy w puli „piątkowych” randkowiczów liczba kobiet z wyższym wykształceniem nadal będzie przewyższała liczbę równie wykształconych mężczyzn. NCES przewiduje, że odsetek mężczyzn kontynuujących naukę po szkole średniej wzrośnie między rokiem 2010 a 2021 o 10, podczas gdy w tym samym czasie odsetek kobiet podniesie się niemal dwukrotnie, do 18[489]. Koszty i liczba dostępnych miejsc w college’ach, w połączeniu z promowaniem edukacji kobiet, redukują liczbę atrakcyjnych mężczyzn w stosunku do atrakcyjnych kobiet. Ta rozbieżność w zakresie wielkości populacji z porównywalnym wykształceniem ogranicza kobietom możliwości wyboru i podnosi jakość populacji, z której mogą wybierać mężczyźni. A to ponownie prowadzi nas do ekonomiki 70% wysiłku. Jeżeli mężczyzna może zbudować (i potencjalnie podtrzymać) relację z atrakcyjną kobietą, w wypadku której normalnie musiałby zainwestować 70% wysiłku, to wkładając w to jedynie 50% starań, dokładnie to zrobi. Zawsze. W niedawno opublikowanym artykule z nietypowymi poradami młoda pisarka z Nowego Jorku zasugerowała, że „promiskuityzm to inny sposób powiedzenia: praktyka czyni mistrza”[490]. Kto by się zgodził z takim podejściem? Każdy facet, który chciałby skorzystać z odrobiny wolnego seksu. Ale każdy mężczyzna, który troszczy się o przyszłość związków, powie, że jest to najgorsze podejście z możliwych, jeżeli bierzemy pod uwagę relacje długoterminowe i kobiety, które ich pragną. Jeżeli chcesz nauczyć psa nowej sztuczki, to dajesz mu nagrodę przed czy dopiero później? Jeżeli mężczyzna wie, że ma nieograniczony dostęp do seksu bez konieczności poświęcania czegokolwiek, to czy kiedykolwiek coś poświęci? I znowu kłania się zasada 70 versus 50%.

Nasze zastrzeżenia nie dotyczą samego podejścia, ale płynącego z niego do mężczyzn przekazu. Jeżeli ten sam proces może mieć inną wymowę, to nie widzimy problemu, ale musimy zrozumieć, że mężczyźni, w ogromnej większości, przywiązują wagę do przekazu, jaki wysyłają kobiety, a ten ogólnie brzmi: „Będę aktywnie sypiać z facetami aż do chwili, kiedy któryś z was wycofa mnie z rynku”. To neutralizuje potencjalne kwestie moralne, które mogą towarzyszyć mężczyznom (dobrze czy źle, nie ma znaczenia). Przekaz kobiet do mężczyzn jest taki, że zawsze będzie w bród atrakcyjnych kobiet chętnych na seks. Dopóki mężczyzna wie, że ma dostęp do nowych partnerek i nie jest jeszcze w głębszej relacji z kobietą, dopóty w jego najlepiej pojętym interesie jest w taki trwały związek nie wchodzić. Faceci o tym doskonale wiedzą. Co więcej, to tylko nakręca dostęp do seksu bez zobowiązań, ponieważ atrakcyjne kobiety nie znikają „z rynku”, wchodząc w trwałe związki. Jednym z elementów wywalczonych przez feminizm jest większa swoboda seksualna kobiet. To z kolei doprowadziło do jeszcze większej swobody seksualnej mężczyzn. Mężczyzn motywuje seks z partnerkami posiadającymi pożądane cechy, które można podsumować w podanym dalej wzorze. Poziom pożądania kobiety przez partnera (W – wartość) bezpośrednio koreluje z poziomem energii (e) i czasu (c), który mężczyzna gotów jest poświęcić: Wartość (W) = seks dzielony przez energię (e) pomnożoną przez czas (c), inaczej W = seks/e × c. Jakość doświadczenia i wzajemne dopasowanie decydują o tym, jak długo mężczyzna będzie chciał powtarzać swoje doświadczenia z każdą z kobiet. Większość mężczyzn, którzy mieli kochającą matkę, odczuwa przynajmniej odrobinę chęci bycia mężem lub stałym partnerem w życiu kobiety. Choć mężczyźni mają zdecydowanie więcej czasu na znalezienie stałej partnerki, po przekroczeniu określonego punktu w życiu zaczyna im brakować chęci na kontynuowanie poszukiwań wciąż od nowa po tym, jak w przeszłości już kilkakrotnie mylnie sądzili, że znaleźli najatrakcyjniejszą partnerkę na podstawie wzoru: W = seks/e × c. Kobiety inspirują mężczyzn od zarania dziejów. Mężczyźni będą się doskonalić, żeby sprostać postrzeganym oczekiwaniom atrakcyjnej klasy kobiet. Cokolwiek ta grupa kobiet wspólnie postanowi i jakie standardy zakomunikuje, będzie tym, w stronę czego mężczyźni zaczną świadomie i nieświadomie podążać. Dotyczy to zarówno sukcesów zawodowych, pasji, określonego poziomu sprawności fizycznej, jak i dobrych genów czy szans na potomstwo i jego zdrowe wychowanie. Historia uczy, że mężczyźni są zdolni zrobić dla kobiety wszystko: zabiją, pójdą na wojnę i nawet zginą w imię miłości do kobiety. Jeżeli zapytasz mężczyznę, który ma dzieci i żonę, czy oddałby za nie życie, to głośno odpowie TAK. Bez cienia wątpliwości. Jednocześnie nie ma wielu rzeczy, których mężczyzna nie zrobiłby dla potencjalnego dostępu do seksu: zrobi z siebie głupka, ubierze się w określony sposób, będzie się dziwnie zachowywał, a nawet stanie się kimś innym. Tyle że

jeżeli marchewka po prostu siedzi obok, czekając na wyrwanie, zamiast wisieć poza zasięgiem, motywując do działań, to po co się męczyć? Przypomnijmy sobie film Zostańmy przyjaciółmi (Just Friends) z Ryanem Reynoldsem i Amy Smart w rolach głównych. W filmie bohater grany przez Reynoldsa nie cieszy się popularnością w szkole średniej, a jego zaloty zostają odrzucone przez najlepszą przyjaciółkę graną przez Smart. Po tym doświadczeniu ucieka on do Los Angeles, gdzie zostaje odnoszącym sukcesy menedżerem w branży muzycznej, co zapewnia mu nieograniczony dostęp do seksu. Choć to ostatnie zdanie nie jest przesłanką filmu, można wywnioskować, że jest to część jego postaci, zwłaszcza że spotyka się z gwiazdą muzyki graną przez Annę Ferris. Znalezienie w starych i nowych filmach motywu mężczyzn, którzy się całkowicie zmienili, żeby zdobyć określoną dziewczynę lub być bardziej popularnym wśród kobiet, nie nastręcza trudności. Weźmy Sama (gra go Shia LaBeouf) z filmu Transformers, który potrzebował samochodu, by w ogóle móc porozmawiać z dziewczyną. Choć w większości filmy te są komediami, wciąż pokazują główny motyw męskich osiągnięć – uzyskanie dostępu do atrakcyjnej kobiety. Filmy z Adamem Sandlerem z lat dziewięćdziesiątych XX wieku, American Beauty czy nawet Daniel Craig jako James Bond w Casino Royale wpisują się w ponadczasową bajkę o mężczyznach dokonujących pozytywnych zmian inspirowanych przez kobietę. Różnica między mężczyznami, samcami i chłopcami. W obszarze relacji mężczyźni są samcami, którzy podjęli świadomą decyzję o dążeniu do szczerego związku z kobietą, chętnie doskonalą własne standardy (jeżeli jest to konieczne) i robią to z autentycznym zamiarem budowania trwałego i stabilnego związku tak długo, jak długo oboje partnerów tego chcą. Chłopcy i samce muszą podjąć decyzję, czy chcą się zaangażować w wysiłki towarzyszące bliskiej relacji. Jeżeli mogą dostać seks bez zobowiązań, to wówczas brakuje im motywacji, by rozwijać umiejętności interpersonalne konieczne do utrzymania stałego dostępu do namiętnego seksu z atrakcyjną partnerką. Krótkowzroczność najatrakcyjniejszych kobiet. W 2013 roku popularny portal randkowy OkCupid.com testował aplikację umawiającą randki w ciemno. W dzień premiery czasowo usunięto wszystkie zdjęcia użytkowników, nazywając akcję „dniem ślepej miłości” (Love is Blind Day). Śledzono aktywność użytkowników i choć zarejestrowano mniej nowych konwersacji na godzinę, to jednak ludzie odpowiadali na pierwszą wiadomość 44% częściej. Kobiety były bardziej otwarte, kiedy korzystały z aplikacji, i ogólnie lepiej bawiły się na randkach niezależnie od poziomu atrakcyjności partnera. Co ciekawe, kobiety wskazywały na nieco lepszą zabawę z mężczyznami mniej przystojnymi. Zazwyczaj jednak ci mężczyźni nie byli w stanie włożyć stopy w drzwi – zaledwie 10% kobiet ocenianych jako „znacznie seksowniejsze” niż mężczyźni, którzy je zaczepiali, odpowiadało na ich wiadomości, w porównaniu z 45% kobiet odpisujących, jeżeli mężczyzna był od nich atrakcyjniejszy[491].

Mimo różnic między atrakcyjnymi mężczyznami i tymi z „drugiego wyboru” wciąż istnieją ukryte magazyny wysokiej klasy mężczyzn niezauważanych przez kobiety. Są to ci mniej rzucający się w oczy faceci z zasadami i solidnym biznesplanem, po których nie widać, co potrafią. Oni po prostu robią swoje, zamiast wybrać show – ich strategia marketingowa jest pasywna. Chociaż zaloty ze strony mężczyzn poszukujących trwałego związku nie są marzeniem każdej kobiety, warto pamiętać, że sposób odmowy będzie wpływał na podejście tych mężczyzn do wzajemnych relacji. Jasne, można sobie powiedzieć, że dadzą sobie radę i nic się nie stało, zwłaszcza że takiego sposobu reagowania oczekuje się od mężczyzn, co nie oznacza, że nie czują się oni bardzo zranieni. W rzeczywistości ci mężczyźni nie będą pytać wielokrotnie. Jak w znanym stwierdzeniu Einsteina, szaleństwem jest robić wciąż to samo i oczekiwać różnych rezultatów. Dlatego mężczyźni dopasują się do tego, żeby sobie radzić. Dlaczego jest to ważne? Jeżeli nie będzie żadnych zachęt dla mężczyzn traktujących związki poważnie, to kobiety doprowadzą do zaniku zapotrzebowania na nich i ostatecznie ich podaż się zmniejszy. Kobiety powinny znaleźć sposób na docenienie szczerych prób ze strony takich mężczyzn czymś więcej niż uprzejmymi wyrazami szacunku, na przykład pomóc im uzupełnić jakiś brak (pewności siebie, stylu) albo podsunąć kilka sugestii, które mogliby wykorzystać przy kolejnych wybrankach. Proponujemy, aby kobiety wzięły na siebie rolę wspierającą, ucząc mężczyzn innych sposobów budowania i utrzymania związku. Jeżeli jako kobieta chcesz mieć przyjacielską relację z okazjonalnym seksem, to bądź dla tego mężczyzny przyjaciółką, a nie tylko kimś, z kim sypia. Warto rozważyć zbudowanie głębokiego związku z kimś, z kim na razie jedynie uprawiasz seks. Jeżeli mężczyzna usłyszy od wystarczającej liczby atrakcyjnych kobiet, że nie chcą mieć z nim trwałego związku – i co ważniejsze, jakie są tego powody – to wówczas z większym prawdopodobieństwem zmodyfikuje swoje zachowania, aby te reakcje zmienić. Niedawno słuchaliśmy wywiadu z byłą gwiazdą żeńskiej koszykówki. Czasami, kiedy grała przeciwko mężczyznom, niektórzy z nich zdawali sobie sprawę, jak dobrze to robi, czasami lepiej od nich. Bawił ją fakt, że faceci bardziej się starali i częściej ją faulowali, gdy tylko zaczynali przegrywać albo byli przez nią blokowani. Jej podsumowanie tych zdarzeń brzmiało: „zapomnij, śmiej się z tego, chłopie, to nic poważnego”. I choć w koszykówce to naprawdę nie jest nic poważnego, opis ten podkreśla wyjątkowo ważną cechę mężczyzn: współzawodnictwo. Chociaż dla niej zabawna była obserwacja mężczyzn, którzy zaczynali się bardziej starać, widząc, jak jest dobra, można na to też spojrzeć z innej strony: zaczynali traktować ją poważnie jako koszykarkę, niekoniecznie w kategoriach wzajemnego szacunku, ale jako rywala, a konkretniej – jako wyzwanie. Podajemy ten przykład, żeby po raz kolejny pokazać, iż mężczyźni stawią czoła każdemu wyzwaniu, jakie kobieta czy kobiety przed nimi postawią. Jeżeli kobieta nie będzie zainteresowana mężczyzną bez dyplomu, to ten pójdzie go zdobyć.

Liczba kobiet oczekujących wyższego standardu jedynie poprawi męską produktywność. Wraz z osiąganiem przez kobiety coraz wyższego wykształcenia, sukcesów zawodowych i statusu ekonomicznego, kolejnym krokiem będzie ich żądanie, by mężczyźni także wzięli się do roboty. Ale kobiety muszą zachęcać mężczyzn do tego, żeby robili więcej, żeby sięgali wyżej, żeby ciężej pracowali w szkole, żeby mieli więcej czasu dla ludzi, zamiast dla gier i pornografii. Kobiety muszą również chcieć ich wspierać i z nimi współpracować. Dostawanie tego, czego naprawdę się chce. Rywalizacyjna natura mężczyzn, którzy podjęli świadomą decyzję o dążeniu do szczerego związku z kobietą z intencją zbudowania trwałej i stabilnej relacji, jest kluczem do ponownego wyrównania proporcji atrakcyjnych mężczyzn i atrakcyjnych kobiet. Ale bez otworzenia przed mężczyznami możliwości włożenia stopy w drzwi i zobaczenia, czego pragną kobiety, mężczyźni przyszłości nie będą wiedzieli, jaki zrobić kolejny krok. Mężczyźni jako zbiorowość zaczęli się obawiać etykiety seksisty i działania w sposób tak asertywny, jak czynili to w przeszłości. Chociaż daje to więcej przestrzeni kobietom, które dzięki temu mogą się rozwijać i pokazywać swoje umiejętności, jednocześnie osłabia tę jedną rzecz, której kobiety pragną najbardziej w swoich relacjach z płcią przeciwną – atrakcyjnego mężczyznę. Oczywiście nie sugerujemy, że kobiety powinny się wycofać i pozwolić mężczyznom, by ci przejęli ich miejsca pracy, ale wskazujemy, że mężczyźni znów powinni wziąć na siebie odpowiedzialność i zacząć traktować kobiety poważnie. Anaïs Nin kiedyś powiedziała: Ja, kierując się głębszym instynktem, wybieram mężczyznę, który zmusza mnie do bycia silną, który ma wobec mnie olbrzymie wymagania, który nie wątpi w moją odwagę i twardość, który nie uważa mnie za naiwną i niewinną, który ma odwagę traktować mnie jak kobietę.

Takiej właśnie reakcji kobiety oczekują od mężczyzn i jej nie dostają. I dopóki kobiety nie zobaczą, że bycie z odpowiedzialnym mężczyzną jest rzeczą dobrą, szanse na to, że taka reakcja się pojawi, jest naprawdę niewielka. Kończymy więc tam, gdzie zaczęliśmy: przy czterech facetach przyglądających się kobiecie – tobie. Następnym razem, kiedy pozwolisz, by olśnił cię jakiś gość za pomocą „gładkiej gadki”, za którą nic, ale to absolutnie nic nie stoi, rozważ, jaką wiadomość wysyłasz pozostałym mężczyznom uczestniczącym w tej scence. Czy to jest ten poziom zaangażowania, jaki faceci #2, #3 i #4 mają pokazać następnej dziewczynie, na którą się natkną? A może chcesz im rzucić wyzwanie, by sięgnęli odrobinę wyżej, tak jak mogłaby to zrobić dla ciebie inna kobieta? Czy też zadowolisz się odrobiną uwagi ze strony gościa z bajerem? Jasne, w ten sposób czas mija przyjemniej. Ale chcesz, żeby czas pracował na twoją korzyść, a nie mijał. Kobiety powinny się naprawdę zastanowić, czego chcą i potrzebują ze strony mężczyzny. Wszyscy potrzebujemy seksu, to pewnik. Ale nie powinniśmy po niego sięgać kosztem długoterminowych celów wielu kobiet – romantyki, miłości i rodziny. Bądź szczera ze sobą i bezpośrednia wobec swojego partnera w kwestii twoich

potrzeb, oczekiwań i granic, i proś go o to samo. Każdy mężczyzna, z którym chcesz stworzyć związek, o tym myślał, a przynajmniej będzie otwarty, żeby o tym porozmawiać. Dostrzegaj sytuacje, które są dla mężczyzn niewygodne, ponieważ brakuje im doświadczenia, jak choćby taniec towarzyski. Inicjuj takie aktywności i ucz ich, jak się nimi cieszyć. Działaj, inspiruj mężczyzn, by i oni zauważyli, że tak powinna wyglądać ich idealna przyszłość.

Branża filmowa i telewizyjna Mamy nadzieję, że przemysł medialny i rozrywkowy połączą siły w dobrym celu. Branża filmowa i telewizyjna mogą odejść od rozpowszechniania stereotypów na temat mężczyzn i kobiet i promować bardziej pozytywny obraz każdej płci, a także przedstawiać lepsze relacje między nimi. Tak jak test Bechdel śledzi priorytety i zainteresowania postaci kobiecych, na podobnej zasadzie powinien powstać „test MacGyvera”, badający sposób przedstawiania mężczyzn w filmach. Dany film by go zaliczał, jeżeli spełniałby przynajmniej jeden z podanych kryteriów dotyczących postaci męskich: Film nie wymaga braku matki, by przedstawiać ojca jako kompetentnego tatę. Uczciwy, ciężko pracujący mężczyzna odnosi sukcesy lub zajmuje stanowisko kierownicze i/lub nie jest durniem. Postać kobieca wykazuje zainteresowanie postacią męską, zanim on zostanie bohaterem. Postać męska rozwiązuje problemy w sposób twórczy i sięga po przemoc jedynie w ostateczności, żeby osiągnąć cel czy zrealizować misję. Lepsze portale randkowe Poza błędami gramatycznymi i ortograficznymi oraz brakiem treści w wiadomościach, kolejnym powodem do narzekań dla użytkowniczek portali randkowych jest zapychanie skrzynek wiadomościami i spamem od mężczyzn, którymi nie są one zainteresowane. Równocześnie podstawową zmorą mężczyzn podczas randkowania w sieci jest, obok braku randek, liczba wiadomości, które muszą wysłać, żeby ktoś w ogóle rozpoczął z nimi rozmowę. To jest wojna pozycyjna. Jak można to rozwiązać? Stworzyć aplikację randkową przyjazną dla kobiet, która pozwoli im wybierać. Taka aplikacja byłaby adresowana do par heteroseksualnych, zmieniając sposób, w jaki mężczyźni i kobiety do siebie podchodzą. Ankieta Nielsena z 2014 roku pokazała, że mężczyźni dwukrotnie częściej niż kobiety korzystają z mediów społecznościowych w celu umówienia się na randkę (13% mężczyzn i 7% kobiet)[492], natomiast o połowę rzadziej proszą o pomoc w stworzeniu czy ponownym przejrzeniu własnego profilu[493]. Nie jest przypadkiem, że kobiety spędzają więcej czasu na przygotowaniu profilu – to one są tymi, których się szuka. Głównym powodem, dla którego mężczyźni korzystają z takich aplikacji jak Tinder, jest to, że pozwalają one oszczędzić czas i pieniądze, żeby się umówić na randkę, a odsetek odrzuceń jest porównywalny z innymi okolicznościami towarzyszącymi staraniom o zainteresowanie sobą kobiety. Gdyby to kobiety miały zrobić pierwszy krok, odsetek odrzuceń mężczyzn spadłby do zera, a oni zapewne poświęciliby więcej czasu na dopracowanie własnych profili, aby lepiej ich opisywały. Być może mężczyźni zaczęliby upiększać swoje profile, by były bardziej kuszące, ale ludzie, którzy przedstawiają się on-line w sposób niezgodny

z prawdą, będą to robić niezależnie od tego, z jakiego portalu randkowego korzystają. Pomysł nowej struktury polega na tym, że pozwoli ona kobietom na większą kontrolę nad procesem randkowania w sieci oraz ochroni je przed zalewem przypadkowych i bezcelowych prób nawiązania kontaktu. Dodatkowo daje ona mężczyznom możliwość skupienia się na ciekawych dyskusjach, ponieważ będą wiedzieli, że jest już pewien poziom zainteresowania, na którym można budować. Ludzie są coraz bardziej zajęci, przez co mają mniej czasu i cierpliwości, aby wkładać szczególny wysiłek w nadziei na spotkanie kogoś, kto albo okaże się interesujący, albo nie. Zwłaszcza kobiety szukają tu kompromisu. Wraz z coraz szerszą akceptacją dla portali randkowych pojawia się potrzeba większego zróżnicowania sposobów spotykania się i nawiązywania znajomości. Gdyby tylko pozwolić kobietom inicjować pierwszy kontakt, cała gra w randkowanie uległaby zmianie. Podstawowe pytanie brzmi jednak, czy ktokolwiek używałby takiej aplikacji. Czy kobiety chcą pisać pierwszą wiadomość i czy mężczyźni chcą ją otrzymać? Inny pomysł to rozszerzenie już istniejących sieci społecznościowych. W niedalekiej przyszłości młoda brytyjska twórczyni aplikacji Namisha Parthasarathy ma wypuścić aplikację randkową One Degree, która ma inicjować poważniejsze znajomości, poznając ze sobą ludzi, którzy mają wspólnych znajomych. Według autorki „można zakładać, że prawdopodobieństwo, iż ludzie źle się potraktują, maleje w szerszych kręgach znajomych, a ponadto przyjaciele są dobrym procesem weryfikacyjnym”[494]. Branża pornograficzna Przeciętny film pornograficzny trwa niemal dwadzieścia minut. Niezłym pomysłem byłoby zamieszczenie przed każdym filmem krótkiego spotu na temat bezpiecznego seksu – piętnaście sekund to tylko 1,25% całkowitego czasu trwania filmu. Jeżeli użytkownicy chcą pominąć reklamę, to powinni płacić za korzystanie z serwisu. Innym pomysłem może być zakłócenie branży pornograficznej tak, jak zrobiła to Cindy Gallop w telewizji makelovenotporn.tv (MLNP). Cindy zastosowała tam swoją filozofię: „Tak dla seksu. Tak dla pornografii. Tak dla rozumienia różnicy”. MLNP jest wyjątkowa. Wszystkie treści pochodzą od użytkowników, a filmy muszą spełniać kryteria oryginalności i realizmu. Gallop oddzieliła MLNP od pornografii amatorskiej, wskazując, że jej strona pokazuje seks z prawdziwego świata. Jednym z problemów jest sposób, w jaki nasze społeczeństwo używa słowa „pornografia” – często w celu odniesienia się do czegokolwiek, co obejmuje nagich ludzi i/lub seks. Jestem sfrustrowana skłonnością wykorzystywania terminu „pornografia”, jakby dotyczył jednej wielkiej jednolitej masy. To tak, jakby używać słowa „literatura” w sposób imputujący, że cała literatura jest taka sama. Pornograficzny krajobraz jest zróżnicowany i pełen gatunków, podgatunków oraz licznych różnorodnych form, tak samo jak krajobraz literacki. Bardzo wiele zjawisk zaklasyfikowanych jako „pornografia” wcale nią nie jest. Język ma znaczenie – i to dlatego jedną z rzeczy, którą robimy, jest tworzenie nowego słownictwa [dla seksu z prawdziwego świata]. I dlatego rozdzielamy pornografię w ogólnie używanym znaczeniu (profesjonalnie wyprodukowaną – co ma

zastosowanie także do wielu tak zwanych filmów amatorskich – specjalnie stworzoną widowiskową rozrywkę) i [seks z prawdziwego świata][495].

Prawdopodobnie najlepszym rozróżnieniem dokonanym przez jednego z widzów był komentarz, że kiedy ogląda regularną pornografię, ma ochotę się masturbować, a kiedy ogląda gwiazdy MLNP, chce uprawiać seks. Inny widz napisał: Natknąłem się przypadkiem na waszą stronę i pomyślałem: „to jest to”. Jestem typowym 24-letnim facetem, który słyszał (i widział) wystarczająco dużo bzdur na temat seksu od świętoszków z jednej strony, i ogromne ilości pornografii w internecie z drugiej. Tym, czego zawsze brakowało, była perspektywa ze środka – kogoś, kto nie uważa, że seks jest z gruntu zły czy wstydliwy, ale także nie jest ślepy na możliwe negatywne skutki[496].

Jeszcze inną rzeczą, jaką mogą zrobić administratorzy pornograficznych stron internetowych, to postawić przed użytkownikami wyzwanie całkowitego zrewolucjonizowania branży. Tak jak Bill Gates postawił przed wynalazcami wielomilionowe wyzwanie stworzenia prezerwatywy, której ludzie chcieliby używać[497], największe strony internetowe mogłyby zrobić coś podobnego, zmuszając użytkowników do zmiany sposobu korzystania z pornografii, by uczynić ją bardziej satysfakcjonującą, zwiększyć jej wartość terapeutyczną czy wręcz edukacyjną. W wersji minimum strony pornograficzne powinny przynajmniej wskazywać zasoby, z których mogliby skorzystać użytkownicy obciążeni uzależnienieniem od pornografii – tak samo jak kasyna wskazują, jak uzyskać pomoc, ludziom uzależnionym od hazardu. Branża gier wideo

Powoli zaczynamy rozumieć, które elementy w grach pozytywnie wpływają na zdrowie człowieka. To brokuły, których nikt za bardzo nie chce jeść. Rynek mediów i rozrywki dostarcza nam produkty wysokiej jakości, którym bardzo trudno się oprzeć. To czekolada, którą zje każdy. Trzeba połączyć te dwa aspekty, ale nastręcza to trudności. Kto by zjadł brokuły w czekoladzie? Nikt. Grając w gry edukacyjne, na pewno czuliście, że są one pozbawione elementu rozrywki i zabawy. Potrzeba nam więc czekolady, której nie da się oprzeć, a która zawierałaby elementy obecne w brokułach i wpływające dobrze na mózg. Daphne Bavelier, badaczka procesów poznawczych[498]

Jak przekonuje Bavelier, musimy stworzyć nowy rodzaj czekolady, pełnej wartości odżywczych. Pytanie tylko, czy jest to możliwe, skoro tworzenie nowatorskich i przemyślanych treści niesie ze sobą spore ryzyko, podczas gdy firmy projektujące gry mogą łatwo zarobić ogromne pieniądze, trzymając się schematu i zmieniając tak niewiele treści, jak tylko się da. Zaskakujące byłoby, gdyby twórcy gier wideo odważyli się odejść od sprawdzonego wzoru przemocy i gier FPS, w których gracz wciela się w postać, a wirtualny świat widzi jej oczami. Byłaby to wartościowa zmiana, gdyby gry były w stanie połączyć fantazję z rzeczywistością, aby gracze mogli czerpać przyjemność z gry i jednocześnie poprawiać rzeczywiste umiejętności lub mieć wkład w coś więcej niż własną rozrywkę. Dziś branża jest gotowa do zmian – ma narzędzia i możliwości ich zastosowania do prawdziwych problemów i stworzenia pokoleń prawdziwych bohaterów.

W książce Reality is Broken: Why Games Make Us Better and How They Can Change the World Jane McGonigal omawia siłę crowdsourcingu, pokazując, że skuteczne projekty tego typu mają strukturę podobną do gry z wieloma graczami. Jednym z przykładów, którym się posługuje, jest skandal z 2009 roku związany z wydatkami posłów w Wielkiej Brytanii. W skrócie, wielu członków brytyjskiego parlamentu składało wnioski i uzyskiwało nielegalną refundację wydatków poselskich, których suma przekroczyła milion funtów. Wydatki te przykładowo obejmowały rachunki na 32 tysiące funtów (obecnie równowartość ponad 50 tysięcy dolarów) za usługi i artykuły ogrodnicze do prywatnego ogrodu czy 1645 funtów (prawie 2600 dolarów) za „pływającą wyspę dla kaczek”. Rząd opublikował nieuporządkowany zbiór formularzy kosztów w postaci ponad miliona zeskanowanych dokumentów. Gazeta The Guardian opisująca skandal wiedziała, że nie ma dość ludzi, którzy mogliby zająć się tym bałaganem, zatrudniła więc Simona Willisona, programistę, by stworzył stronę, na której każdy mógł przeglądać dokumenty w poszukiwaniu kompromitujących szczegółów. Z jego pomocą The Guardian stworzył stronę Investigate Your MP’s Expences (Sprawdź wydatki twojego parlamentarzysty) – pierwszy dziennikarsko-śledczy projekt skierowany do ogromnych rzesz ludzi. Po zaledwie trzech dniach ponad 20 tysięcy ludzi przejrzało 170 tysięcy dokumentów. Strona miała też godny uwagi wskaźnik uczestnictwa wynoszący 56%. Śledztwo przyspieszyło rezygnację lub zawieszenie wielu członków parlamentu, a ostatecznie doprowadziło do szeroko zakrojonych reform politycznych[499]. Choć może to trochę przypominać historię, w której Tom Sawyer przekonał chłopców z sąsiedztwa, że bielenie płotu to świetna rozrywka, wyobraź sobie, jaką siłą mogliby stać się gracze, gdyby każdy z nich przeznaczył zaledwie 1% czasu, który poświęca na granie – co dałoby łącznie 30 milionów godzin tygodniowo – na zrobienie czegoś wartościowego w rzeczywistym świecie. Biorąc pod uwagę, że Wikipedia powstała dzięki prawie 100 milionom godzin ludzkiego myślenia, hipotetycznie można by rokrocznie zrealizować ponad 15 porównywalnych z Wikipedią projektów, gdyby każdy gracz zainwestował ten 1% w projekt crowdsourcingowy. To byłaby siła, z którą trzeba by się liczyć.

Nasze życie, podobnie jak harmonia świata, składa się z kontrastów, różnych dźwięków, słodkich i surowych, ostrych i płaskich, cichych i głośnych. Jeśli muzyk lubiłby wyłącznie jeden ich rodzaj, to jakie osiągałby brzmienie? Musi umieć je łączyć, komponować. I my także musimy zaakceptować, że dobro i zło współistnieją w naszym życiu. Nasza egzystencja nie jest możliwa bez tej mieszaniny, i jedna strona nie jest nam bardziej potrzebna niż druga. Michel de Montaigne, szesnastowieczny pisarz francuski

Wiele dziewiętnastowiecznych eksperymentów pokazało, że jeżeli włożymy żabę do naczynia z wrzątkiem, natychmiast wyskoczy. Jeżeli natomiast włożymy ją do wody zimnej, którą będziemy stopniowo podgrzewać, to nie dostrzeże ona niebezpieczeństwa i pozwoli się ugotować. Nasza przyszłość zależy od decyzji podejmowanych dzisiaj, a ta książka miała na celu sprawdzić „temperaturę” naszego środowiska, wskazania jej wpływu na jednostki i implikacji na przyszłość. Nie wiemy, co się wydarzy, jeżeli trendy, które omawialiśmy w tej książce, będą się rozwijały. Nasza kultura traci coś ważnego, gdy jako populacja w coraz mniejszym stopniu jesteśmy w stanie krytycznie myśleć, odraczać gratyfikację, definiować i osiągać znaczące osobiste i społeczne cele. Zwłaszcza technologia musi zostać wprzęgnięta w nasze życie, ale sposób, w jaki to zrobimy, wpłynie na rozróżnienie między zdrowymi i chorymi relacjami międzyludzkimi. W naszym coraz bardziej płynnym i połączonym świecie trzeba się zastanowić, kim za dwadzieścia lat będą ci, którzy zmieniają gry i przemysł. Idąc dalej, powinniśmy sobie zadać pytanie, czy przegrani, którzy stworzyli nasz dzisiejszy świat, wciąż będą bohaterami jutra. Czy technologie będą wykorzystywane do czynienia nas lepszymi, do ulepszania świata, czy też, jak mówi Sherry Turkle, zabiorą nas tam, dokąd wcale nie chcemy iść? Zrozumienie konsekwencji technologii jest równie ważkie, co zrozumienie jej potencjału, by kolejne pokolenia korzystały z nich bardziej odpowiedzialnie, a firmy w profesjonalny sposób podchodziły do ich wytwarzania. Nasza ogólnoświatowa obsesja na punkcie technologii się rozkręca, a my musimy się nauczyć, jak z nią żyć, nie tracąc autonomii i człowieczeństwa. Większość ludzi zgodzi się, że w świecie młodych mężczyzn czegoś zabrakło. Kiedy patrzymy na gołe dane, jasne staje się, że istnieje wiele aktywności, którymi chłopcy się nie zajmują, i wiele umiejętności, których już nie rozwijają, wybierając życie w światach wirtualnych. Kiedy ktoś poświęca większość czasu jednej rzeczy, istnieje ryzyko, że stanie się jednowymiarowy. Może chłopcy, których rodzice wspierają ich nawyki wpisujące się w uzależnienie od wszelkich ekranów, skończą jak japońscy hikikomori, ale w grupie z mniejszymi zasobami finansowymi będzie mniej absolwentów wyższych uczelni. Pojawi się coraz więcej rodzin bez ojców i bezrobocie przypominające nierówności w zakresie płci, których doświadcza od kilku ostatnich dziesięcioleci czarna społeczność w Stanach Zjednoczonych. Dodatkowo trajektoria losów mężczyzn z niskimi dochodami będzie się pogarszała, jeśli nie będą oni w stanie znaleźć pracy. Ich

szansa na kłopoty z prawem rośnie, podobnie jak prawdopodobieństwo, że ich partnerka zostanie samotną matką. Musimy dostarczyć realnej nadziei i inspiracji chłopcom, wypracowując nowe społeczne oczekiwania, bardziej produktywne dla mężczyzn i społeczeństwa. Nie musimy całkowicie odrzucić starego systemu – odwrócenie się od pewnych koncepcji męskości może również odwieść mężczyzn od wysiłków, by stać się czymś większym od samego siebie. Dzisiejszy obraz męskości nawiązuje do sentymentalnego „bycia mężczyzną”, dlatego musimy ten nowy obraz dostroić i jako społeczeństwo wspierać. Bardziej wygadany i komunikatywny mężczyzna, który jest pewny siebie, ma poczucie bezpieczeństwa i dobrze się ze sobą czuje, okazując i otrzymując szacunek, jest właśnie tym, do czego powinniśmy dążyć. Musimy pokazać mężczyznom, że zasługują na miłość i nie są czymś, co można szybko wymienić na nowszy model. Jeżeli uda nam się dokonać takich zmian, to może będziemy widzieli mniej emocjonalnie nieobecnych ojców, za to zaczniemy dostrzegać mężczyzn zintegrowanych ze sobą, z rodzinami i społecznością. Wyzwanie, żeby poprawić losy mężczyzn bez pogarszania losu innych grup, takich jak dziewczyny czy kobiety, wymaga połączonych wysiłków ze strony jednostek i instytucji. Wyzwaniem dla kobiet jest wypracowanie wystarczającej finansowej niezależności, by nie musiały rezygnować z własnych wartości na rzecz bezpieczeństwa finansowego. Wyzwaniem dla mężczyzn zaś będzie zrozumienie, jak ich tradycyjna rola obrońcy odcina ich od intymnych związków z żoną i bliskich relacji z dziećmi. Mężczyźni muszą dać i sobie samym, i sobie nawzajem pozwolenie na angażowanie się w sprawy rodzinne. Zmiana jest drogą wyboistą, ale celu nie da się osiągnąć, jeżeli będziemy przyglądać się wyłącznie jednej stronie równania – czyniąc to, będziemy kręcić się w kółko. Nie możemy mówić o postępie, jeżeli kobiety rosnące w siłę nie będą bardziej empatyczne wobec problemów mężczyzn, niż oni byli w stosunku do problemów kobiet w czasach, gdy to one były uciskane. Tradycyjne ścieżki kariery się zmieniają, podobnie jak tradycyjne role wynikające z płci czy znaczenie małżeństwa. Orientowanie się w tym płynnym krajobrazie nie jest zadaniem łatwym. Musimy kibicować wysiłkom tych mądrych mężczyzn i kobiet, dzięki którym jesteśmy tu, gdzie jesteśmy, ale musimy również przeć naprzód i budować na tych podwalinach jako drużyna. Nie chodzi o odłożenie na bok różnic między nami, ale o ich dostrzeżenie, abyśmy byli w stanie wykorzystywać mocne strony każdej jednostki na rzecz wspólnej przyszłości. Jedynym sposobem na poprawę sytuacji jest spojrzenie na obie strony, proaktywne wspieranie każdego, kto wsparcia potrzebuje, i gotowość do kultywowania zrównoważonych ról dla obu płci. Kończąc naszą wspólną podróż, mamy nadzieję, że osiągnęliśmy cele, które sobie wyznaczyliśmy:

Podkreślenie alarmujących doniesień, że chłopcy i mężczyźni ponoszą porażki edukacyjne, społeczne i seksualne. Wprowadzenie czynnika braku ojca, pokazanie znaczenia roli ojca w życiu młodego chłopca i wskazanie wszystkich negatywnych skutków wychowywania się bez niego. Wskazanie sytuacyjnych i systemowych czynników przyczyniających się do tego, że poszczególni chłopcy decydują się więcej grać, mniej pracować i uciekać od życia w realnym świecie. Uderzenie na alarm w związku z potencjalnymi problemami wynikającymi z nadmiernego korzystania z gier wideo i pornografii on-line, zwłaszcza dla młodych chłopców i mężczyzn. Wyjaśnienie, że takie zatopienie się w grach czy pornografii często odbywa się w społecznej izolacji, co uniemożliwia budowanie więzi społecznych i emocjonalnych. Wskazanie, że choć zjawiska te są rozpowszechnione, to istnieją rozwiązania i możliwość poprawy, jeżeli wielu ludzi i wiele instytucji będzie chciało zmienić zasady gry. I w końcu, choć problemy, które opisaliśmy, są dziś globalne, pozostajemy optymistami i wierzymy, że w książce będącej kontynuacją tej publikacji będziemy mogli ogłosić, że alarm został odwołany! Ciao Phil Zimbardo i Nikita Coulombe

Załącznik 1 Wyniki Ankiety TED

Jakie czynniki przyczyniają się do problemów motywacyjnych występujących wśród młodych mężczyzn? Najważniejsze wyniki ankiety: WYKRES 1.

64% chłopców w wieku do dwunastu lat wybrało stwierdzenie „Presja osiągnięć w połączeniu ze strachem przed porażką sprawia, że młodzi mężczyźni nawet nie podejmują wysiłku, by spróbować”. 62% chłopców w wieku od trzynastu do siedemnastu lat wybrało stwierdzenie „Cyfrowa rozrywka (np. gry wideo, pornografia)”. 66% mężczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat oraz 63% w wieku od dwudziestu sześciu do trzydziestu czterech lat wybrało stwierdzenie „Brak jasnego kierunku/brak celów”.

Jak zmieniłbyś środowisko szkolne, żeby zaangażować młodych mężczyzn? Najważniejsze wyniki ankiety: WYKRES 2.

64% chłopców w wieku do dwunastu lat wybrało stwierdzenie „Zapewniać dostępność doradców obu płci”. 73% chłopców w wieku od trzynastu do siedemnastu lat wybrało stwierdzenie „Oferować bardziej zaawansowane programy nauczania dla uczniów zainteresowanych i zdolnych”. 75% mężczyzn w wieku od osiemnastu do trzydziestu czterech lat wybrało stwierdzenie „Uczyć więcej przedmiotów i umiejętności praktycznych (np. komunikacji, myślenia krytycznego, zarządzania osobistym budżetem)”.

Jak rosnący odsetek niekończenia szkoły i coraz gorsze stopnie młodych chłopców wpłyną na sukces Stanów Zjednoczonych? Najważniejsze wyniki ankiety: WYKRES 3.

Wszystkie grupy wiekowe wybierały stwierdzenie „Młodzi mężczyźni w USA nie będą tak innowacyjni i zdolni jak ich rówieśnicy w innych krajach rozwiniętych”: 65% chłopców w wieku od trzynastu do siedemnastu lat. 66% mężczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat. 75% mężczyzn w wieku od dwudziestu sześciu do trzydziestu czterech lat. 74% wszystkich respondentów powyżej trzydziestego piątego roku życia.

Jak możemy w bezpieczny i prospołeczny sposób wzmocnić młodych mężczyzn? Najważniejsze wyniki ankiety:

WYKRES 4.

Wszystkie grupy wiekowe wybierały stwierdzenie „Dając młodym mężczyznom twórczą przestrzeń, w której mogą wyrażać siebie”: 89% chłopców w wieku do dwunastu lat. 72% chłopców w wieku od trzynastu do siedemnastu lat. 74% mężczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat. 68% mężczyzn w wieku od dwudziestu sześciu do trzydziestu czterech lat.

Dlaczego gry wideo i pornografia są tak popularne wśród młodych mężczyzn? Najważniejsze wyniki ankiety: WYKRES 5.

78% chłopców w wieku do dwunastu lat wybiera stwierdzenie „Dają poczucie kontroli i mistrzostwa”. 84% chłopców w wieku od trzynastu do siedemnastu lat wybiera stwierdzenie „Zapewniają rozrywkę i są łatwo dostępne”. 85% mężczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat oraz 84% mężczyzn w wieku od dwudziestu sześciu do trzydziestu czterech lat wybiera stwierdzenie „Zapewniają natychmiastową gratyfikację”.

Jakie korzyści osiągają młodzi mężczyźni dzięki grom wideo? Najważniejsze wyniki ankiety: WYKRES 6.

67% chłopców w wieku do dwunastu lat, 67% mężczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat oraz 69% mężczyzn w wieku od dwudziestu sześciu do trzydziestu czterech lat wybiera stwierdzenie „Poprawiają umiejętność rozwiązywania problemów”. 63% chłopców w wieku od trzynastu do siedemnastu lat wybiera stwierdzenie „Gry mogą mieć charakter społeczny, tworząc środowisko, w którym nawiązywane są więzi między mężczyznami”.

Jakie korzyści osiągają młodzi mężczyźni dzięki oglądaniu pornografii? Najważniejsze wyniki ankiety:

WYKRES 7.

58% chłopców w wieku od trzynastu do siedemnastu lat oraz 60% mężczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat wybiera stwierdzenie „Uwolnienie od stresu/pozytywne skutki psychologiczne”. 51% mężczyzn w wieku od dwudziestu sześciu do trzydziestu czterech lat wybiera stwierdzenie „Zaspokojenie potrzeb seksualnych”. 51% wszystkich respondentów w wieku powyżej trzydziestu pięciu lat wybiera stwierdzenie „Żadne z wymienionych/inne”.

Czy twoim zdaniem istnieje silny związek między nadmiernym graniem w gry wideo i/lub oglądaniem pornografii (ponad 2 godziny dziennie [później zdefiniowane jako ponad 4 godziny tygodniowo spędzane na grach lub ponad 2 godziny tygodniowo poświęcone pornografii]) a którymś z wymienionych obszarów związku intymnego? Najważniejsze wyniki ankiety: WYKRES 8.

76% kobiet w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat oraz 78% kobiet w wieku od dwudziestu sześciu do trzydziestu czterech lat wybiera stwierdzenie „Emocjonalna niedojrzałość lub niedostępność”. 57% chłopców w wieku od trzynastu do siedemnastu lat oraz 59% mężczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu pięciu lat oraz 58% mężczyzn w wieku od dwudziestu sześciu do trzydziestu czterech lat wybiera stwierdzenie „Brak zainteresowania dążeniem do stworzenia lub utrzymania bliskiego związku/społeczne wyobcowanie”.

Załącznik 2 Zespół intensywności społecznej – skale i czynniki

Phil wraz z Sarah Brunskill opracowali skalę mierzącą różne aspekty zespołu intensywności społecznej, sprawdzoną na próbie amerykańskich żołnierzy, których część była w służbie czynnej, część nie, część uczestniczyła w misjach za oceanem, część nie. Oto sześć pierwszych czynników, które wyłoniły się z badań: przyjaciele w wojsku, rodzina, preferencje społeczne w zakresie płci, więzi społeczne, nostalgia, zażywanie narkotyków. Czynniki te przedstawiono w poniższej tabeli wraz z istotnymi statystykami dla każdego z nich. TABELA 2. Zespół intensywności społecznej – opis skal Przyjaciele w wojsku. Niczym niezastępowalna więź tych, którzy także służyli w armii Stanów Zjednoczonych: wartość własna = 9,04; 15,58% wyjaśnianej wariancji; 16 itemów; średni ładunek czynnikowy 0,69 (α = 0,95). Rodzina. Ogólne negatywne nastawienie wobec własnej rodziny: wartość własna = 6,65; 11,47% wyjaśnianej wariancji; 11 itemów; średni ładunek czynnikowy 0,69 (α = 0,92). Preferencje społeczne w zakresie płci. Preferowanie wyłącznie męskiego towarzystwa podczas spotkań społecznych: wartość własna = 5,12; 8,82% wyjaśnianej wariancji; 7 itemów; średni ładunek czynnikowy 0,77 (α = 0,92). Więzi społeczne. Ogólna potrzeba tworzenia więzi społecznych i bycia wśród ludzi: wartość własna = 5,05; 8,71% wyjaśnianej wariancji; 11 itemów; średni ładunek czynnikowy 0,66 (α = 0,87). Nostalgia. Pozytywne wspomnienia z czasu spędzonego na służbie: wartość własna = 4,96; 8,55% wyjaśnianej wariancji; 9 itemów; średni ładunek czynnikowy 0,69 (α = 0,89). Zażywanie narkotyków. Rekreacyjne sięganie po narkotyki: wartość własna = 3,11; 5,36% wyjaśnianej wariancji; 4 itemy; średni ładunek czynnikowy 0,85 (α = 0,88).

Rekomendowane źródła Książki

Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other, Sherry Turkle. Basic Books, 2011, alonetogetherbook.com. Born for Love: Why Empathy Is Essential – and Endangered, Maia Szalavitz i Bruce D. Perry. William Morrow Paperbacks, 2011. Boys Adrift: The Five Factors Driving the Growing Epidemic of Unmotivated Boys and Underachieving Young Men, Leonard Sax. Basic Books, 2009, boysadrift.com. The Myth of Male Power: Why Men Are the Disposable Sex, Warren Farrell. Berkley Trade, 2001, warrenfarrell.org. Płytki umysł: jak internet wpływa na nasz mózg, Nicolas Carr. Wydawnictwo Helion, 2013. Reality Is Broken: Why Games Make Us Better and How They Can Change the World, Jane McGonigal. Penguin Press, 2011, realityisbroken.org. Triumphs of Experience: The Men of the Harvard Grant Study, George E. Vaillant. Belknap Press, 2012. The War against Boys: How Misguided Policies Are Harming Our Young Men, Christina Hoff Sommers. Simon & Schuster, 2013.

Filmy

Digital Nation: Life on the Virtual Frontier, reżyseria Rachel Dretzin. PBS Films (Frontline), 2010, pbs.org/wgbh/pages/frontline/digitalnation. Journeyman, reżyseria Charlie Borden i Kevin Obsatz. MirrorMan Films, 2007, mirrormanfilms.org/film.html. The Medicated Child, reżyseria Marcela Gaviria. PBS Films (Frontline), 2008, pbs.org/wgbh/pages/frontline/medicatedchild. Raising Cain: Boys in Focus, reżyseria Paul Stern. PBS Films, 2006, pbs.org/opb/raisingcain.

Przypisy bibliograficzne

[1] Fry, R. (2013, 18 października). Millennials still lag in forming their own households. Pew Research Center: www.pewresearch.org/fact-tank/2013/10/18/millennials-still-lag-in-forming-their-ownhouseholds (dostęp: 09.05.2014). [2] Fry, R. (2013, 1 sierpnia). A rising share of young adults live in their parents’ home. Pew Research Center: www.pewsocialtrends.org/2013/08/01/a-rising-share-of-young-adults-live-in-their-parents-home (dostęp: 09.05.2014). [3] Budnikov, M. (2012, 28 maja i 19 czerwca). Informacja przekazana osobiście. [4] Liew, J. (2009, 2 grudnia). All men watch porn, scientists find. The Telegraph: www.telegraph.co.uk/women/sex/6709646/All-men-watch-porn-scientists-find.html (dostęp: 10.10.2014). [5] Abel, I. (2013, 13 stycznia). Did porn warp me forever? Salon: www.salon.com/2013/01/13/did_porn_warp_me_forever (dostęp: 24.06.2014); patrz też: Sanghani, R. (2013, 30 września). Teenage boys addicted to ‘extreme’ porn and want help. The Telegraph: www.telegraph.co.uk/women/sex/better-sex-education/10339424/Teenage-boys-addicted-to-extremeporn-and-want-help.html (dostęp: 24.06.2014). [6] Ogas, O. i Gaddam, S. (2011). A Billion Wicked Thoughts: What the World’s Largest Experiment Reveals About Human Desire (s. 14, 19, 23–34). New York, NY: Penguin Group (USA), Inc. [7] Ibidem, s. 74, 123–126. [8] Hebert, E. (2014, 12 czerwca). Busy NYC restaurant solves major mystery by reviewing old surveillance. DineAbility: http://dineability.com/busy-nyc-restaurant-solves-major-mystery-reviewing-oldsurveillance [dostęp: 22.07.2014]. [9] Thompson, C. (2007, 25 września). Your outboard brain knows all. Wired: http://archive.wired.com/techbiz/people/magazine/15-10/st_thompson (dostęp: 09.06.2014). [10] American Academy of Pediatrics (2013). Children, adolescents, and the media. Pediatrics, 132(5), 958–959: http://pediatrics.aappublications.org/content/early/2013/10/24/peds.2013-2656.full.pdf+html (dostęp: 07.06.2014). [11] Turkle, S. (2012, luty). Connected, but alone? TED: www.ted.com/talks/sherry_turkle_alone_together (dostęp: 21.04.2014). [12] Brooks, D. (2007, 26 października). The outsourced brain. The New York Times: www.nytimes.com/2007/10/26/opinion/26brooks.html [dostęp: 17.05.2014]. [13] Turk, G. (2014, 25 kwietnia). Look Up. YouTube: www.youtube.com/watch?v=Z7dLU6fk9QY (dostęp: 07.05.2014). [14] Carr, N.G. (2013). Płytki umysł: jak internet wpływa na nasz mózg (s. 235–236). Tł. K. Rojek. Gliwice: Wydawnictwo Helion. [15] American Press Institute (2014, marzec). The personal news cycle. The Media Insight Project: www.americanpressinstitute.org/wpcontent/uploads/2014/03/The_Media_Insight_Project_The_Personal_News_Cycle_Final.pdf (dostęp: 05.06.2014). [16] Voyer, D. (2014, 9 kwietnia). Girls Make Higher Grades than Boys in All School Subjects, Analysis Finds. American Psychological Assocation: www.apa.org/news/press/releases/2014/04/girls-grades.aspx (dostęp: 22.07.2014); patrz też: Voyer, D. i Voyer, S.D. (2014). Gender differences in scholastic achievement: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 140(4), 1174–1204: www.apa.org/pubs/journals/releases/bul-a0036620.pdf (dostęp: 22.07.2014).

[17] Cribb, R. (2011, 25 listopada). The Grim evidence that men have fallen behind women. Toronto Star: www.thestar.com/life/2011/11/25/rob_cribb_the_grim_evidence_that_men_have_fallen_behind_women.html (dostęp: 26.11.2011). [18] Salahu-Din, D., Persky, H. i Miller, J. (2008). The Nation’s Report Card: Writing 2007 (s. 68). National Center for Education Statistics, Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education (NCES 2008468): http://nces.ed.gov/nationsreportcard/pdf/main2007/2008468.pdf (dostęp: 11.11.2011); patrz też: Lee, J., Grigg, W. i Donahue, P. (2007). The Nation’s Report Card: Reading 2007 (NCES 2007-496) (s. 64). National Center for Education Statistics, Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education, Washington, D.C.: http://nces.ed.gov/nationsreportcard/pdf/main2007/2007496.pdf (dostęp: 11.11.2011). [19] Strauss, V. (2011, 14 września). What the decline in SAT scores really means. The Washington Post: www.washingtonpost.com/blogs/answer-sheet/post/what-the-decline-in-sat-scores-reallymeans/2011/09/14/gIQAdUzdSK_blog.html [dostęp: 08.12.2011]; patrz też: Steinberg, K. (2011, 14 września). 43% of 2011 College-Bound Seniors Met SAT College and Career Readiness Benchmark. The College Board: http://media.collegeboard.com/pdf/cbs_2011_nat_release_091411.pdf (dostęp: 08.12.2011). [20] Stern, P. (reżyseria) (2006). Raising Cain: Boys in Focus [film dokumentalny]. United States: PBS Films. [21] OECD (2012). Equity and Quality in Education: Supporting Disadvantaged Students and Schools (s. 22). OECD Publishing: www.oecd.org/education/school/50293148.pdf (dostęp: 08.06.2014). [22] OECD (2014). United Kingdom. OECD Better Life Index: www.oecdbetterlifeindex.org/countries/united-kingdom (dostęp: 23.09.2014). [23] OECD (2010). PISA 2009 at a Glance (s. 22). OECD Publishing: www.oecdilibrary.org/docserver/download/9810131ec008.pdf? expires=1402278232&id=id&accname=guest&checksum=BDB231357DFDA0AEA929A60B339F737C (dostęp: 08.06.2014). [24] Sommers, C.H. (2013). The War against Boys: How Misguided Policies Are Harming Our Young Men (s. 14). New York, NY: Simon & Schuster. [25] U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics (2007). The Condition of Education 2007 (NCES 2007-064). Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office: http://nces.ed.gov/pubs2007/2007064.pdf (dostęp: 05.06.2014). [26] Centers for Disease Control and Prevention (2014). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD). National Center on Birth Defects and Developmental Disabilities: www.cdc.gov/ncbddd/adhd/data.html (dostęp: 08.06.2014). [27] Średni odsetek danych z obu źródeł (odpowiednio 13 i 30%): Chapman, C., Laird, J. i KewalRamani, A. (2010). Trends in High School Dropout and Completion Rates in the United States: 1972–2008 (NCES 2011-012) (s. 24). National Center for Education Statistics, Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education: http://nces.ed.gov/pubs2011/2011012.pdf (dostęp: 05.06.2014); patrz też: Chapman, C., Laird, J., Ifill, N. i KewalRamani, A. (2011). Trends in High School Dropout and Completion Rates in the United States: 1972–2009 (NCES 2012-006) (s. 22). National Center for Education Statistics, Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education: http://nces.ed.gov/pubs2012/2012006.pdf (dostęp: 05.06.2014). [28] Richards, J. (2011, 6 stycznia). School dropouts: who are they and what can be done? C.D. Howe Institute: www.cdhowe.org/pdf/ebrief_109.pdf (dostęp: 26.12.2011). [29] Chapman, C., Laird, J. i KewalRamani, A. (2010). Trends in High School Dropout and Completion Rates in the United States: 1972-2008 (NCES 2011-012) (s. 1). National Center for Education Statistics,

Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education: http://nces.ed.gov/pubs2011/2011012.pdf (dostęp: 05.06.2014). [30] Bureau of Labor Statistics (2014, 26 marca). America’s Young Adults at 27: Labor Market Activity, Education, and Household Composition: Results From a Longitudinal Survey Summary (USDL-14-0491). U.S. Department of Labor: www.bls.gov/news.release/nlsyth.nr0.htm (dostęp: 07.05.2014). [31] Hussar, W.J. i Bailey, T.M. (2013). Projections of Education Statistics to 2021 (NCES 2013-008) (s. 75– 77). National Center For Education Statistics, Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education: http://nces.ed.gov/pubs2013/2013008.pdf (dostęp: 09.05.2014). [32] Frenette, M. i Zeman, K. (2008, 1 grudnia). Why Are Most University Students Women? Evidence Based on Academic Performance, Study Habits and Parental Influences. Statistics Canada: www.statcan.gc.ca/pub/81-004-x/2008001/article/10561-eng.htm (dostęp: 22.09.2014); patrz też: Maslen, G. (2013, 25 listopada). Degrees of separation: more women enrolling at universities. The Sydney Morning Herald: www.smh.com.au/national/education/degrees-of-separation-more-women-enrolling-atuniversities-20131124-2y46e.html (dostęp: 22.09.2014). [33] Griffiths, S. (2013, 18 sierpnia). Girls crowd the campus as boys lose taste for uni. The Sunday Times: www.thesundaytimes.co.uk/sto/news/uk_news/Education/article1302079.ece (dostęp: 20.06.2014). [34] Kirkup, J. (2014, 31 stycznia). Boys being left behind as university gender gap widens. The Telegraph: www.telegraph.co.uk/education/educationnews/10608739/Boys-being-left-behind-asuniversity-gender-gap-widens.html (dostęp: 10.10.2014). [35] The World Bank (2014). Ratio of female to male tertiary enrollment (%). World Bank: http://data.worldbank.org/indicator/SE.ENR.TERT.FM.ZS (dostęp: 30.06.2014). [36] U.S. Department of Education (2012). Degrees Conferred by Sex and Race. National Center for Education Statistics, Institute of Education Sciences: http://nces.ed.gov/fastfacts/display.asp?id=72 (dostęp: 05.06.2014). [37] Symonds, W.C., Schwartz, R.B. i Ferguson, R. (2011, luty). Pathways to Prosperity: Meeting the Challenge of Preparing Young Americans for the 21st Century (s. 4–5). Harvard Graduate School of Education: http://www.gse.harvard.edu/news/11/02/pathways-prosperity-meeting-challenge-preparingyoung-americans-21st-century (dostęp: 30.05.2014). [38] OECD (2014). United Kingdom. OECD Better Life Index: www.oecdbetterlifeindex.org/countries/united-kingdom (dostęp: 23.09.2014). [39] OECD (2014). Labour Force Statistics by sex and age – indicators. OECD Statistics: http://stats.oecd.org (dostęp: 12.05.2014). [40] Coombes, A. (2009, 16 lipca). Men suffer brunt of job losses in recession. The Wall Street Journal: http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424052970203577304574272570149153010 (dostęp: 10.05.2014). [41] PornHub (2014, 4 lutego). Pornhub Traffic Change During Super Bowl XLVIII. Pornhub: www.pornhub.com/insights/pornhub-super-bowl (dostęp: 12.05.2014). [42] BroApp (2014). Frequently Asked Questions. BroApp: http://broapp.net/faq.html (dostęp: 12.05.2014). [43] Martin, A. (2011, 14 stycznia). Young men, couples shunning sex. The Japan Times: www.japantimes.co.jp/news/2011/01/14/national/young-men-couples-shunning-sex/#.U27MwV6JUwI (dostęp: 14.01.2011). [44] Nielsen (2014, 10 lutego). The U.S. Digital Consumer Report. Neilsen: www.nielsen.com/us/en/reports/2014/the-us-digital-consumer-report.html (dostęp: 28.04.2014). [45] McGonigal, J. (2011). Reality is Broken: Why Games Make Us Better and How They Can Change The World (s. 4, 6). New York, NY: The Penguin Press.

[46] Gentile, D.A., Lynch, P.J., Linder, J.R. i Walsh, D.A. (2004). The effects of violent video game habits on adolescent hostility, aggressive behaviors, and school performance. Journal of Adolescence, 27(1), 5– 22. [47] Albanesius, C. (2010, 27 grudnia). ‘Call of Duty: Black Ops’ Gamers Log 600M Hours of Play Time. PC Mag: www.pcmag.com/article2/0,2817,2374762,00.asp (dostęp: 20.06.2014). [48] Thier, D. (2013, 18 września). ‘GTA 5’ Sells $800 Million In One Day. Forbes: www.forbes.com/sites/davidthier/2013/09/18/gta-5-sells-800-million-in-one-day (dostęp: 20.04.2014). [49] Erik, K. (2013, 20 września). ‘Grand Theft Auto V’ crosses $1B in sales, Biggest entertainment launch In history. Forbes: www.forbes.com/sites/erikkain/2013/09/20/grand-theft-auto-v-crosses-1b-insales-biggest-entertainment-launch-in-history (dostęp: 20.04.2014). [50] Nayak, M. (2013, 10 czerwca). FACTBOX – A look at the $66 billion video-games industry. Reuters: http://in.reuters.com/article/2013/06/10/gameshow-e-idINDEE9590DW20130610 (dostęp: 29.04.2014). [51] U.S. Department of Education (2013, 30 października). Education Department Budget History Table: www2.ed.gov/about/overview/budget/history/edhistory.pdf (dostęp: 17.05.2014). [52] Association of American Publishers (2011). BookStats Overall Highlights: www.publishers.org/bookstats/highlights (dostęp: 11.11.2011). [53] Alliance for audited media (2014). Total Circ: Consumer Magazines: http://abcas3.auditedmedia.com/ecirc/magtitlesearch.asp (dostęp: 30.04.2014). [54] Kent, S. (2001). The Ultimate History of Video Games: The Story Behind the Craze that Touched our Lives and Changed the World (s. 152). Roseville, CA: Prima Publishing/Random House. [55] Bai, M. (2013, 31 grudnia). Master of his virtual domain. The New York Times: www.nytimes.com/2013/12/22/technology/master-of-his-virtual-domain.html? pagewanted=1&ref=video-games (dostęp: 25.06.2014). [56] Valve (2014). Free to Play: The Movie. YouTube: www.youtube.com/watch?v=UjZYMI1zB9s (dostęp: 30.06.2014). [57] Davis, N. (2014, lipiec/sierpień). Game changers. Playboy: Entertainment for Men, 61(6), 18. [58] American Academy of Pediatrics (2013). Children, adolescents, and the media. Pediatrics, 132(5), 958–959: http://pediatrics.aappublications.org/content/early/2013/10/24/peds.2013-2656.full.pdf+html (dostęp: 07.06.2014). [59] UCLA Sleep Disorders Center (2014). Sleep and Teens: http://sleepcenter.ucla.edu/body.cfm?id=63 (dostęp: 17.06.2014). [60] National Sleep Foundation (2014, 3 marca). National Sleep Foundation 2014 Sleep In America Poll Finds Children Sleep Better When Parents Establish Rules, Limit Technology and Set a Good Example: http://sleepfoundation.org/media-center/press-release/national-sleep-foundation-2014-sleep-americapoll-finds-children-sleep (dostęp: 17.06.2014). [61] UCLA Sleep Disorders Center (2014). Sleep and Teens: http://sleepcenter.ucla.edu/body.cfm?id=63 (dostęp: 17.06.2014). [62] National Sleep Foundation (2014, 3 marca). National Sleep Foundation 2014 Sleep In America Poll Finds Children Sleep Better When Parents Establish Rules, Limit Technology and Set a Good Example: http://sleepfoundation.org/media-center/press-release/national-sleep-foundation-2014-sleep-americapoll-finds-children-sleep (dostęp: 17.06.2014). [63] Paton, G. (2014, 15 kwietnia). Infants ‘unable to use toy building blocks’ due to iPad addiction. The Telegraph: www.telegraph.co.uk/education/educationnews/10767878/Infants-unable-to-use-toybuilding-blocks-due-to-iPad-addiction.html (dostęp: 15.04.2014). [64] Ahlstrom, M., Lundberg, N.R., Zabriskie, R., Eggett, D. i Lindsay, G.B. (2012). Me, my spouse, and my avatar: The relationship between marital satisfaction and playing Massively Multiplayer Online Role-

Playing Games (MMORPGs). Journal of Leisure Research, 44(1), 1–22: http://js.sagamorepub.com/jlr/article/view/2507 (dostęp: 20.06.2014). [65] Reuters (1982, 10 września). Marriage vows may conquer space invaders. San Francisco Chronicle. [66] Liu, M. (2008, 19 października). Former „game widow” shares her heartache and how she got her husband back. The Seattle Times: http://seattletimes.com/html/living/2008275940_gamewidow19.html; patrz też: www.gamewidow.com (dostęp: 11.05.2014). [67] Henry J. Kaiser Family Foundation (2010). Overweight and Obesity Rates for Adults by Gender, 2010: http://kff.org/other/state-indicator/adult-overweightobesity-rate-by-gender (dostęp: 29.04.2014). [68] Ogden, C.L., Lamb, M.M., Carroll, M.D. i Flegal, K.M. (2010). Obesity and Socioeconomic Status in Adults: Unites States, 1988–1994 and 2005–2008 (s. 1). National Center for Health Statistics, Centers for Disease Control and Prevention, U.S. Department of Health and Human Services: www.cdc.gov/nchs/data/databriefs/db50.pdf (dostęp: 05.06.2014).. [69] Adult risk factors: Obesity, blood sugar, blood pressure Data by country (2013). World Health Organization: http://apps.who.int/gho/data/node.main.NCD56?lang=en (dostęp: 30.05.2014). [70] Painter, K. (2014, 28 maja). The whole world has a weight problem, new report says. USA Today: www.usatoday.com/story/news/nation/2014/05/28/world-obesity-report/9675267 (dostęp: 29.05.2014). [71] Mission: Readiness (2012). Still Too Fat To Fight: http://missionreadiness.s3.amazonaws.com/wpcontent/uploads/Still-Too-Fat-To-Fight-Report.pdf (dostęp: 16.05.2014). [72] Mission: Readiness (2010). Too Fat To Fight: www.missionreadiness.org/wpcontent/uploads/MR_Too_Fat_to_Fight-11.pdf (dostęp: 16.05.2014). [73] Campbell, D. (2014, 24 kwietnia). Jamie Oliver calls for crackdown on junk food being sold near schools. The Guardian: www.theguardian.com/lifeandstyle/2014/apr/25/jamie-oliver-crackdown-junkfood-schools (dostęp: 10.10.2014). [74] Mission: Readiness (2010). Too Fat to Fight: www.missionreadiness.org/wpcontent/uploads/MR_Too_Fat_to_Fight-11.pdf (dostęp: 15.05.2014). [75] Crawford, P.B. (2007). Key partners working together to stem obesity epidemic. California Agriculture, 61(3), 98: http://ucce.ucdavis.edu/files/repository/calag/fullissues/CAv061n03.pdf (dostęp: 16.05.2014). [76] Ogden, C.L. (2010, czerwiec). Childhood Obesity in the United States: The Magnitude of the Problem. Division of Health and Nutrition Examination Survey, National Center for Health Statistics, Centers for Disease Control and Prevention: www.cdc.gov/cdcgrandrounds/pdf/gr-062010.pdf (dostęp: 16.05.2014). [77] McMichael, W.H. (2009, 3 listopada). Most U.S. youths unfit to serve, data show. Army Times: www.armytimes.com/article/20091103/NEWS/911030311/Most-U-S-youths-unfit-serve-data-show (dostęp: 15.05.2014). [78] Ogas, O. i Gaddam, S. (2011). A Billion Wicked Thoughts: What the World’s Largest Experiment Reveals about Human Desire (s. 198). New York, NY: Penguin Group (USA), Inc. [79] Golokhov, D. (2011). Weight Loss And Sex. AskMen: www.askmen.com/daily/sex_tips_400/421_lose-weight-for-better-sex.html (dostęp: 31.12.2011); patrz też: University of Buffalo (2010, 5 maja). Male obesity linked to low testosterone levels, study shows. ScienceDaily: www.sciencedaily.com/releases/2010/05/100503135659.htm (dostęp: 21.02.2012). [80] Marie, J. (2014, 13 stycznia). High Estrogen Signs and Symptoms in Men. Livestrong: http://www.livestrong.com/article/127328-high-estrogen-symptoms-men (dostęp: 10.01.2012). [81] Fulton, A. (2010, 4 maja). Some Teens Who Sleep Less Gain More Weight. National Public Radio: www.npr.org/blogs/health/2010/05/some_teens_who_sleep_less_gain.html?ps=rs (dostęp: 10.01.2012). [82] Ogden, C.L. (2010, czerwiec). Childhood Obesity in the United States: The Magnitude of the Problem. Division of Health and Nutrition Examination Survey, National Center for Health Statistics, Centers for

Disease Control and Prevention: www.cdc.gov/cdcgrandrounds/pdf/gr-062010.pdf (dostęp: 16.05.2014). [83] Harvard Medical School (2012). Why People Become Overweight: www.health.harvard.edu/newsweek/Why-people-become-overweight.htm (dostęp: 10.01.2012). [84] Bellows, L. i Moore, R. (2013, marzec). Childhood Overweight. Colorado State University: www.ext.colostate.edu/pubs/foodnut/09317.html (dostęp: 27.06.2014). [85] Stein, J. (2014, maj). The great porn hunt. Playboy: Entertainment For Men, 61(4), 34. [86] Ogas, O. i Gaddam, S. (2011). A Billion Wicked Thoughts: What the World’s Largest Experiment Reveals About Human Desire (s. 6–7). New York, NY: Penguin Group (USA), Inc.; patrz też: Morley-Souter, P (2007, 25 czerwca). Rule 34: There is porn of it. No exceptions: http://rule34.blogspot.com/2007/06/firstpost.html. [87] Mazières, A., Trachman, M., Cointet, J.-P., Coulmont, B. i Prieur, C. (2014). Deep tags: toward a quantitative analysis of online pornography. Porn Studies, 1(1–2), 80–95: www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/23268743.2014.888214?journalCode=rprn20#.U64XnF5tswI (dostęp: 27.06.2014). [88] Ogas, O. i Gaddam, S. (2011). A Billion Wicked Thoughts: What the World’s Largest Experiment Reveals About Human Desire (s. 8). New York, NY: Penguin Group (USA), Inc. [89] Internet Pornography Statistics: http://internet-filter-review.toptenreviews.com/internetpornography-statistics.html (dostęp: 17.11.2011). [90] PornHub (2013, 17 grudnia). Pornhub 2013 Year in Review. Pornhub Insights: www.pornhub.com/insights/pornhub-2013-year-in-review (dostęp: 25.06.2014). [91] Internet Pornography Statistics: http://internet-filter-review.toptenreviews.com/internetpornography-statistics.html (dostęp: 17.11.2011). [92] PornHub (2013, 5 października). Introducing the future of Pornography viewing: PornIQ. Pornhub Insights: www.pornhub.com/insights/introducing-the-future-of-pornography-viewing-porniq (dostęp: 25.06.2014). [93] Betkowski, B. (2007, 2 marca). Study Finds Teen Boys Most Likely to Access Pornography. University of Alberta: www.ualberta.ca/~publicas/folio/44/13/09.html (dostęp: 16.06.2014). [94] Daily Mail Reporter (2011, 22 kwietnia). Young men watch TWO HOURS of porn online each week... and one in three have missed a deadline because of it. Daily Mail: www.dailymail.co.uk/news/article-1379464/Porn-Young-men-watch-2-HOURS-week-missed-deadlineit.html (dostęp: 16.06.2014). [95] Beyens, I., Vandenbosch, L. i Eggermont, S. (2015). Early Adolescent Boys’ exposure to Internet pornography: Relationships to pubertal timing, sensation seeking, and academic performance. Journal of Early Adolescence (w druku): https://lirias.kuleuven.be/handle/123456789/458526 (dostęp: 29.09.2014). [96] Marshall, P. (2010, 8 marca). Teenage boys watching hours of internet pornography every week are treating their girlfriends like sex objects. Daily Mail: www.dailymail.co.uk/news/article1255856/Teenage-boys-watching-hours-internet-pornography-week-treating-girlfriends-like-sexobjects.html (dostęp: 22.11.2011). [97] Sanghani, R. (2013, 30 września). Teenage boys addicted to ‘extreme’ porn and want help. The Telegraph: www.telegraph.co.uk/women/sex/better-sex-education/10339424/Teenage-boys-addicted-toextreme-porn-and-want-help.html (dostęp: 24.06.2014). [98] Institute for Public Policy Research (2014, czerwiec). 500 Online Interviews amongst UK Adults Aged 18: www.ippr.org/assets/media/publications/attachments/OP4391-IPPR-Data-Tables.pdf (dostęp: 08.10.2014). [99] Parish, T. (2014, 9 października). Burnet Studies Shed Light on Sexual Behaviour of Teenagers. Burnet Institute:

www.burnet.edu.au/news/435_burnet_studies_shed_light_on_sexual_behaviour_of_teenagers (dostęp: 09.10.2014). [100] Saletan, W. (2010, 5 października). The Ass Man Cometh. Slate: www.slate.com/articles/health_and_science/human_nature/2010/10/the_ass_man_cometh.html (dostęp: 08.10.2014); patrz też: Reece, M., Herbenick, D., Schick, V., Sanders, S.A., Dodge, B. i Fortenberry, J.D. (2010). Sexual behaviors, relationships, and perceived health among adult men in the United States: Results from a national probability sample. The Journal of Sexual Medicine, 7(s5), 291–304: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/jsm.2010.7.issue-s5/issuetoc. [101] James, S.D. (2008, 10 grudnia). Study reports anal sex on rise among teens. ABC News: http://abcnews.go.com/Health/story?id=6428003 (dostęp: 08.10.2014). [102] Cates, J.R., Herndon, N.L., Schulz, S.L. i Darroch, J.E. (2004). Our Voices, Our Lives, Our Futures: Youth and Sexually Transmitted Diseases (s. 1). Chapel Hill, NC: School of Journalism and Mass Communication, University of North Carolina at Chapel Hill: http://joancates.web.unc.edu/files/2010/11/Our-Voices-Our-Lives-Our-Futures-Youth-and-SexuallyTransmitted-Diseases.pdf (dostęp: 22.07.2014). [103] Sax, L. (2009). Boys Adrift: The Five Factors Driving the Growing Epidemic of Unmotivated Boys and Underachieving Young Men (s. 88). New York, NY: Basic Books. [104] Ibidem, s. 89–91. [105] Stern, P. (reżyseria) (2006). Raising Cain: Boys in Focus [film dokumentalny]. United States: PBS Films. [106] IMS Institute for Healthcare Informatics (2012, kwiecień). The Use of Medicines in the United States: Review of 2011 (s. 11–12, 29): www.imshealth.com/ims/Global/Content/Insights/IMS%20Institute%20for%20Healthcare%20Informatics/IHII (dostęp: 30.05.2014). [107] Meserve, J. i Ahlers, M.M. (2009, 14 maja). Marijuana Potency Surpasses 10 Percent, U.S. Says. CNN: http://articles.cnn.com/2009-05-14/health/marijuana.potency_1_average-thc-potent-marijuanamarijuana-users?_s=PM:HEALTH (dostęp: 22.11.2011). [108] Ramaekers, J.G., Kauert, G., van Ruitenbeek, P., Theunissen, E.L., Schneider, E. i Moeller, M.R. (2006). High-Potency Marijuana Impairs Executive Function and Inhibitory Motor Control. Neuropsychopharmacology, 10, 2296–2303. [109] Sterling, T. (2011, 8 października). Dutch classify high-potency marijuana as hard drug. SF Gate: www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2011/10/07/MNQO1LES53.DTL (dostęp: 22.11.2011). [110] Zimbardo, P.G. i Boyd, J. (2009). Paradoks czasu. Tł. A. Cybulko i M. Zieliński. Warszawa: WN PWN. [111] U.S. Department of Education (2009). Table 8. Average class size for public school teachers in elementary schools, secondary schools, and schools with combined grades, by classroom type and state: 2007–2008. National Center for Education Statistics, Schools and Staffing Survey (SASS): http://nces.ed.gov/surveys/sass/tables/sass0708_2009324_t1s_08.asp (dostęp: 30.06.2014). [112] Salcedo, A., Schoellman, T. i Tertilt, M. (2009, październik). Families as Roommates: Changes in U.S. Household Size from 1850 to 2000. Stanford Institute for Economic Policy Research: www.stanford.edu/group/siepr/cgi-bin/siepr/?q=system/files/shared/pubs/papers/pdf/09-01.pdf (dostęp: 21.02.2012). [113] O’Grady, S. (2013, 8 marca). Rise of the single-parent family. Express: www.express.co.uk/news/uk/382706/Rise-of-the-single-parent-family (dostęp: 10.10.2014). [114] Szalavitz, M. i Perry, B.D. (2010). Born for Love: Why Empathy Is Essential – and Endangered (s. 16). New York, NY: HarperCollins.

[115] Martin, J.A., Hamilton, B.E., Osterman, M.J., Curtin, S.C. i Mathews, T.J. (2013, 30 grudnia). Births: Final Data for 2012. National Vital Statistics Reports, Centers for Disease Control and Prevention: www.cdc.gov/nchs/data/nvsr/nvsr62/nvsr62_09.pdf#table02 (dostęp: 19.05.2014). [116] ONS (2013, 31 października). Families and Households, 2013 (s. 4). Office for National Statistics: www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_332633.pdf (dostęp: 10.10.2014). [117] O’Grady, S. (2013, 8 marca). Rise of the single-parent family. Express: www.express.co.uk/news/uk/382706/Rise-of-the-single-parent-family (dostęp: 10.10.2014). [118] DeParle, J. i Tavernise, S. (2012, 17 lutego). For women under 30, most births occur outside marriage. The New York Times: www.nytimes.com/2012/02/18/us/for-women-under-30-most-birthsoccur-outside-marriage.html (dostęp: 21.02.2012). [119] Lawlor, J. (1987, 17 sierpnia). The Time Crunch; Poll: We zoom through life in fast forward. USA Today. [120] Saad, L. (2013, 26 grudnia). Most U.S. Families Still Routinely Dine Together at Home. Gallup: www.gallup.com/poll/166628/families-routinely-dine-together-home.aspx (dostęp: 26.07.2014). [121] Casa Columbia (2011, wrzesień). The Importance of Family Dinners VII. The National Center on Addiction and Substance Abuse at Columbia University: www.casacolumbia.org/upload/2011/2011922familydinnersVII.pdf (dostęp: 22.11.2011). [122] Shteynberg, C. (2009, 16 czerwca). How Many Stamps Does it Take to Mail a Baby? Smithsonian Institution Archives: http://siarchives.si.edu/blog/how-many-stamps-does-it-take-mail-baby (dostęp: 11.05.2014). [123] NannyCam: www.nannycam.com (dostęp: 09.06.2014). [124] Szalavitz, M. i Perry, B.D. (2010). Born for Love: Why Empathy is Essential – and Endangered (s. 292). New York, NY: HarperCollins. Dane dla 1960 roku za: Putnam R.D. (2008). Samotna gra w kręgle: upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych. Tł. P. Sadura i S. Szymański. Warszawa: WAiP. Dane dla 2008 roku za: The General Social Survey: www.gss.norc.org. [125] Pew Research (2014, 7 marca). Millennials in Adulthood. Pew Research Center: www.pewsocialtrends.org/2014/03/07/millennials-in-adulthood (dostęp: 10.10.2014). [126] Larsen, C.A. (2013). The Rise and Fall of Social Cohesion: The Construction and De-construction of Social Trust in the US, UK, Sweden and Denmark (s. 12). Oxford: Oxford University Press. [127] Putnam, R.D. (2008). Samotna gra w kręgle: upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych (s. 233–234). Tł. P. Sadura i S. Szymański. Warszawa: WAiP. [128] Vanneman, R. (1999, 8 października). Divorce Rates. University of Maryland: www.vanneman.umd.edu/socy441/trends/divorce.html (dostęp: 07.05.2014). [129] Chapman, J. (2011, 18 kwietnia). The collapse of family life: Half of children see parents split by 16 as births outside marriage hit highest level for two centuries. Daily Mail: www.dailymail.co.uk/news/article-1377940/Half-parents-split-16-births-outside-marriage-hit-highestlevel-200-years.html#ixzz1wOdPJZTo (dostęp: 07.05.2014). [130] FlorCruz, M. (2013, 27 lutego). China’s divorce rate rises for seventh consecutive year. International Business Times: www.ibtimes.com/chinas-divorce-rate-rises-seventh-consecutive-year1105053 (dostęp: 09.05.2014). [131] DW (2010, 14 stycznia). Poland: The soaring divorce rate. European Journal. DW: www.dw.de/european-journal-the-magazine-from-brussels-2010-01-14/e-5094566-9798 (dostęp: 07.05.2014). [132] Rosen, R. (2001). The World Split Open: How the Modern Women’s Movement Changed America (s. 43). New York, NY: Penguin Books. [133] Parker, K. i Wang, W. (2013, 14 marca). Modern Parenthood. Pew Research Center: www.pewsocialtrends.org/2013/03/14/modern-parenthood-roles-of-moms-and-dads-converge-as-they-

balance-work-and-family (dostęp: 07.06.2014). [134] Attorneys.com (2014). Why Do Women Win Most Custody Battles?: www.attorneys.com/childcustody/why-do-women-win-most-custody-battles (dostęp: 17.05.2014). [135] Farrell, W. (2001). The Myth of Male Power: Why Men are the Disposable Sex (s. 21). New York: Berkeley Books. [136] Vaillant, G.E. (2012). Triumphs of Experience: The Men of the Harvard Grant Study (s. 4). Cambridge, MA: Belknap Press. [137] Ibidem, s. 143. [138] Ibidem, s. 113. [139] Ibidem, s. 118–119. [140] Glenn, N. i Whitehead, B.D. (2009). MAMA SAYS: A National Survey of Mothers’ Attitudes on Fathering (s. 9). National Fatherhood Institute: www.fatherhood.org/mama-says-survey (dostęp: 26.06.2014). [141] Zak, P. (2011). Paul Zak: Trust, Morality – and Oxytocin? TED Conferences: www.ted.com/talks/paul_zak_trust_morality_and_oxytocin.html (dostęp: 22.11.2011). [142] Fukuyama, F. (1997). Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu (s. 14). Tł. A. i L. Śliwa. Warszawa: WN PWN. [143] Murray, C. (2013). Coming Apart: The State of White America, 1960–2010 (s. 169). New York, NY: Crown Forum. [144] Bureau of Labor Statistics (2014, 26 marca). America’s Young Adults at 27: Labor Market Activity, Education, and Household Composition: Results From a Longitudinal Survey Summary (USDL-14-0491). U.S. Department of Labor: www.bls.gov/news.release/nlsyth.nr0.htm (dostęp: 07.05.2014); patrz też: Elliott, D.B., Krivickas, K., Brault, M.W. i Kreider, R.M. (2012, maj). Historical Marriage Trends from 1890–2010: A Focus on Race Differences. U.S. Census Bureau: www.census.gov/hhes/socdemo/marriage/data/acs/ElliottetalPAA2012presentation.pdf (dostęp: 09.05.2014); Lofquist, D., Lugaila, T., O’Connell, M. i Feliz, S. (2012, kwiecień). Households and Families: 2010 (C2010BR-14) (s. 3). U.S. Census Bureau: www.census.gov/prod/cen2010/briefs/c2010br-14.pdf (dostęp: 09.05.2014). [145] ONS (2014, 17 września). UK Labour Market, September 2014 (s. 9). Office for National Statistics: www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_374770.pdf (dostęp: 10.10.2014). [146] O’Grady, S. (2013, 8 marca). Rise of the single-parent family. Express: www.express.co.uk/news/uk/382706/Rise-of-the-single-parent-family (dostęp: 10.10.2014). [147] ONS (2013, 31 października). Families and Households, 2013 (s. 5). Office for National Statistics: www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_332633.pdf (dostęp: 10.10.2014). [148] Wilcox, W.B. (2011, 30 sierpnia). Cohabitation Is a Shaky Foundation. The New York Times: www.nytimes.com/roomfordebate/2011/08/30/shotgun-weddings-vs-cohabitatingparents/cohabitation-is-a-shaky-foundation (dostęp: 08.05.2014). [149] Szalavitz, M. i Perry, B.D. (2010). Born for Love: Why Empathy Is Essential – and Endangered (s. 163, 167). New York, NY: HarperCollins. [150] Vaillant, G.E. (2012). Triumphs of Experience: The Men of the Harvard Grant Study (s. 357). Cambridge, MA: Belknap Press. [151] Ibidem, s. 115. [152] Cribb, R. (2011, 25 listopada). The grim evidence that men have fallen behind women. Toronto Star: www.thestar.com/life/2011/11/25/rob_cribb_the_grim_evidence_that_men_have_fallen_behind_women.html (dostęp: 26.11.2011).

[153] Bolick, K. (2011, listopad). All the single ladies. The Atlantic, www.theatlantic.com/magazine/archive/2011/11/all-the-single-ladies/308654 (dostęp: 14.10.2014). [154] Stern, P. (reżyseria) (2006). Raising Cain: Boys in Focus [film dokumentalny]. United States: PBS Films. [155] Centre for Social Justice (2013, czerwiec). Fractured Families: Why Stability Matters (s. 20). The Centre for Social Justice: www.centreforsocialjustice.org.uk/UserStorage/pdf/Pdf%20reports/CSJ_Fractured_Families_Report_WEB_13.06 (dostęp: 10.10.2014). [156] Borden, C. i Obsatz, K. (reżyseria) (2007). Journeyman [film dokumentalny]. United States: MirrorMan Films. [157] Perera, J. (2013, 5 października). What I Like and Don’t Like about Being a Boy: Thoughts from a group of Grade 4 Boys. Higher Unlearning: http://higherunlearning.com/2013/10/05/what-i-like-anddont-like-about-being-a-boy-thoughts-from-a-group-of-grade-4-boys (dostęp: 15.05.2014). [158] Hjern, A., Weitoft, G.R. i Lindblad, F. (2010). Social adversity predicts ADHD-medication in school children – a national cohort study. Acta Paediatrica, 99, 920–924: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1651-2227.2009.01638.x/pdf (dostęp: 22.11.2011). [159] Dawson, D.A. (1991). Family Structure and Children’s Health: United States, 1988. National Center for Health Statistics: www.cdc.gov/nchs/data/series/sr_10/sr10_178.pdf (dostęp: 22.11.2011). [160] Borden, C. i Obsatz, K. (reżyseria) (2007). Journeyman [film dokumentalny]. United States: MirrorMan Films. [161] Guidubaldi, J., Perry, J.D. i Nastasi, B.K. (1987). Growing up in a divorced family: Initial and longterm perspectives on children’s adjustment. Applied Social Psychology Annual, 7, 202–237. [162] Christoffersen, M.N. (1995). An Investigation of Fathers with 3 to 5-Year Old Children. Social Research Institute Ministerratskonferenz, Sztokholm, Szwecja. [163] Guidubaldi, J., Perry, J.D. i Nastasi, B.K. (1987). Growing up in a divorced family: Initial and longterm perspectives on children’s adjustment. Applied Social Psychology Annual, 7, 202–237. [164] Borden, C. i Obsatz, K. (reżyseria) (2007). Journeyman [film dokumentalny]. United States: MirrorMan Films. [165] Farrell, W. (2012, 5 stycznia). Informacja przekazana osobiście. [166] Twenge, J.M. i Campbell, W.K. (2009). The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement (s. 90). New York: Free Press. [167] Tickner, N. (2008, 14 listopada). Unhappy People Watch TV, Happy People Read/Socialize. Newsdesk, University of Maryland: www.newsdesk.umd.edu/sociss/release.cfm?ArticleID=1789 (dostęp: 10.01.2012). [168] Tołstoj, L. (2008), Anna Karenina. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa. [169] Stern, P. (reżyseria) (2006). Raising Cain: Boys in Focus [film dokumentalny]. United States: PBS Films. [170] Farrell, W. (2012, 10 stycznia). Informacja przekazana osobiście. [171] Office of Family Assistance (2014, 23 stycznia). Caseload Data 2013. U.S. Department of Health and Human Services: www.acf.hhs.gov/programs/ofa/resource/caseload-data-2013 (dostęp: 17.05.2014). [172] Morin, R. (2013, 12 lipca). The Politics and Demographics of Food Stamp Recipients. Pew Research Center: www.pewresearch.org/fact-tank/2013/07/12/the-politics-and-demographics-of-food-stamprecipients (dostęp: 17.05.2014). [173] Schott, L., Pavetti, L. i Finch, I. (2012, 7 sierpnia). How States Have Spent Federal and State Funds Under the TANF Block Grant. Center on Budget and Policy Priorities: www.cbpp.org/cms/index.cfm? fa=view&id=3808 (dostęp: 19.05.2014).

[174] Moffitt, R.A., Reville, R.T., Winkler, A.E. i Burstain, J.M. (2009, luty). Cohabitation and Marriage Rules in State TANF Programs. U.S. Department of Health and Human Services: www.aspe.hhs.gov/hsp/09/CohabitationMarriageRules/index.shtml (dostęp: 19.05.2014). [175] Hardisty, J. i Williams, L.A. (2002). The Right’s Campaign against Welfare: www.jeanhardisty.com/writing/articles-chapters-and-reports/the-rights-campaign-against-welfare (dostęp: 17.05.2014). [176] ONS (2014, 17 września). UK Labour Market, September 2014 (s. 38). Office for National Statistics: www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_374770.pdf (dostęp: 10.10.2014). [177] Martin, D. (2014, 17 stycznia). A quarter of British children are being raised by a single parent, new figures reveal. Mail Online: www.dailymail.co.uk/news/article-2540974/Britain-fourth-highestnumber-single-parents-EU.html (dostęp: 10.10.2014). [178] Center for Social Justice (2013, czerwiec). Fractured Families: Why Stability Matters (s. 14). The Centre for Social Justice: www.centreforsocialjustice.org.uk/UserStorage/pdf/Pdf%20reports/CSJ_Fractured_Families_Report_WEB_13.06 (dostęp: 10.10.2014). [179] Ibidem, s. 13, 22. [180] Ibidem, s. 15. [181] Gottlieb, L. (2011, 7 czerwca). How to land your kid in therapy. The Atlantic: www.theatlantic.com/magazine/archive/2011/07/how-to-land-your-kid-in-therapy/8555 (dostęp: 11.11.2011). [182] U.S. Forest Service (2013, 20 maja). National Visitor Use Monitoring Results, USDA Forest Service, National Summary Report (s. 8). National Visitor Use Monitoring (NVUM): www.fs.fed.us/recreation/programs/nvum/2012%20National_Summary_Report_061413.pdf (dostęp: 15.05.2014). [183] Regnerus, M. (2012). How different are the adult children of parents who have same-sex relationships? Findings from the New Family Structures Study. Social Science Research, 41(4), 752–770: www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0049089X12000610 (dostęp: 18.06.2014). [184] Mcpherson, G. (2013, 6 marca). Children as happy with gay parents – research. Cambridge News: www.cambridge-news.co.uk/Health/Family/Children-as-happy-with-gay-parents-research-06032013.htm (dostęp: 18.06.2014); patrz też: Van Gelderen, L., Bos, H.M., Gartrell, N., Hermanns, J. i Perrin, E.C. (2012). Quality of life of adolescents raised from birth by lesbian mothers: the US national longitudinal family study. Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics, 33(1), 17–23. [185] Chadwick, V. (2013, 5 czerwca). Tick for same-sex families. The Age Victoria: www.theage.com.au/victoria/tick-for-samesex-families-20130605-2npxf.html (dostęp: 18.06.2014). [186] Mcpherson, G. (2013, 6 marca). Children as happy with gay parents – research. Cambridge News: www.cambridge-news.co.uk/Health/Family/Children-as-happy-with-gay-parents-research-06032013.htm (dostęp: 18.06.2014); patrz też: Van Gelderen, L., Bos, H.M., Gartrell, N., Hermanns, J. i Perrin, E.C. (2012). Quality of life of adolescents raised from birth by lesbian mothers: the US national longitudinal family study. Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics, 33(1), 17–23.. [187] American Psychological Association (2005). Lesbian & Gay Parenting: www.apa.org/pi/lgbt/resources/parenting-full.pdf (dostęp: 18.06.2014). [188] OECD (2013). Education at a Glance 2013: OECD Indicators. Organisation for Economic CoOperation and Development: http://dx.doi.org/10.1787/eag-2013-en (dostęp: 30.06.2014). [189] Corcoran S.P., Evans, W.N. i Schwab, R.M. (2004). Women, the labor market, and the declining relative quality of teachers. Journal of Policy Analysis and Management, 23(3), 449–470. [190] Corcoran S.P., Evans, W.N. i Schwab, R.M. (2004). Women, the labor market, and the declining relative quality of teachers. Journal of Policy Analysis and Management, 23(3), 449–470; patrz też: Vance,

V.S. i Schlechty, P.C. (1982). The distribution of academic ability in the teaching force. The Phi Delta Kappan, 64(1), 22–27. [191] Chetty, R., Friedman, J. i Rockoff, J. (2012). The Long-Term Impacts of Teachers: Teacher ValueAdded and Student Outcomes in Adulthood. Harvard University: http://obs.rc.fas.harvard.edu/chetty/value_added.html (dostęp: 12.01.2012). [192] Freeman, C.E. (2004). Trends in Educational Equity of Girls and Women: 2004 (NCES 2005-016) (s. 45). National Center for Education Statistics, Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education: http://nces.ed.gov/pubs2005/2005016.pdf (dostęp: 26.12.2011). [193] The Economist (2013, 3 grudnia). Diligent Asia, indolent West. The Economist: www.economist.com/blogs/graphicdetail/2013/12/daily-chart-1 (dostęp: 26.06.2014). [194] Sax, L. (2009). Boys Adrift: The Five Factors Driving the Growing Epidemic of Unmotivated Boys and Underachieving Young Men (s. 21). New York, NY: Basic Books. [195] Steinberg, K. (2011, 14 września). 43% of 2011 College-Bound Seniors Met SAT College and Career Readiness Benchmark (s. 12). The College Board: http://media.collegeboard.com/pdf/cbs_2011_nat_release_091411.pdf (dostęp: 08.12.2011). [196] San Francisco Chronicle (2012, 9 stycznia). What we learned: No child left behind (s. A11). San Francisco Chronicle. [197] Szalavitz, M. i Perry, B.D. (2010). Born for Love: Why Empathy is Essential – and Endangered (s. 95, 231, 295). New York, NY: HarperCollins. [198] Stern, P. (reżyseria) (2006). Raising Cain: Boys in Focus [film dokumentalny]. United States: PBS Films. [199] PBS Parents (2011). What’s the Problem With School? PBS: www.pbs.org/parents/raisingboys/school02.html (dostęp: 26.12.2011). [200] Dretzin, R. (reżyseria) (2010). Digital Nation: Life on the Virtual Frontier [film dokumentalny]. United States: PBS Films [Frontline]. [201] Rosa, K. (2013). Research and Statistics on Libraries and Librarianship in 2012 (s. 352). Office for Research and Statistics, American Library Association: www.ala.org/research/sites/ala.org.research/files/content/librarystats/LBTA-research2013.pdf (dostęp: 10.05.2014). [202] The Economist (2013, 3 grudnia). Diligent Asia, indolent West. The Economist: www.economist.com/blogs/graphicdetail/2013/12/daily-chart-1 (dostęp: 26.06.2014). [203] The Economist (2013, 7 grudnia). Finn-ished. The Economist: www.economist.com/news/international/21591195-fall-former-nordic-education-star-latest-pisa-testsfocusing-interest (dostęp: 26.06.2014). [204] Centers for Disease Control and Prevention (20014, 11 czerwca). Suicide and Attempted Suicide – China, 1990–2002. MMWR Weekly: www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5322a6.htm (dostęp: 26.06.2014). [205] Wang, X. (2013, 11 września). China’s Young People at Increasing Risk of Suicide. Radio Free Asia: www.rfa.org/english/news/china/suicide-09112013114030.html (dostęp: 26.06.2014). [206] Shlam, S. i Medalia, H. (2014, 19 stycznia). ‘China’s Web Junkies’. The New York Times: www.nytimes.com/2014/01/20/opinion/chinas-web-junkies.html?ref=opinion&_r=1 (dostęp: 26.06.2014). [207] Steinberg, K. (2011, 14 września). 43% of 2011 College-Bound Seniors Met SAT College and Career Readiness Benchmark (s. 9). The College Board: http://media.collegeboard.com/pdf/cbs_2011_nat_release_091411.pdf (dostęp: 08.12.2011). [208] Hornig, D. i Daley, A. (2011, 1 grudnia). Not Enough New Scientists: How America’s Obsession with Liberal Arts Is Making Us Less Competitive. Casey Research: www.caseyresearch.com/cdd/friends-dont-let-

friends-major-liberal-arts (dostęp: 04.01.2012). [209] Hirschman, C. (2012, 19 stycznia). Informacja przekazana osobiście. [210] Ogas, O. i Gaddam, S. (2011). A Billion Wicked Thoughts: What the World’s Largest Experiment Reveals about Human Desire (s. 50). New York, NY: Penguin Group (USA), Inc. [211] ANSA (2011, 4 marca). Italian men suffer ‘sexual anorexia’ after Internet porn use. ANSA English: www.ansa.it/web/notizie/rubriche/english/2011/02/24/visualizza_new.html_1583160579.html (dostęp: 09.01.2012). [212] Internet Pornography Statistics: http://internet-filter-review.toptenreviews.com/internetpornography-statistics.html (dostęp: 17.11.2011). [213] Centers for Disease Control and Prevention (2011, 8 kwietnia). Vital signs: Teen pregnancy – United States, 1991–2009. MMWR Weekly: www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm6013a5.htm? s_cid=mm6013a5_w (dostęp: 17.11.2011). [214] Guttmacher Institute (2014, 1 czerwca). Sex and HIV Education. State Policies in Brief: www.guttmacher.org/statecenter/spibs/spib_SE.pdf (dostęp: 17.06.2014). [215] Family Planning Association (2011, styczeń). Sex and Relationships Education Factsheet: www.fpa.org.uk/factsheets/sex-and-relationships-education#aNh7 (dostęp: 13.10.2014). [216] Parker, I. (2014, sierpień). Young People, Sex and Relationships: The New Norm (s. 10). Institute for Public Policy Research: www.ippr.org/assets/media/publications/pdf/young-people-sexrelationships_Aug2014.pdf (dostęp: 09.10.2014). [217] U.S. Census Bureau (2011, listopad). Estimated Median Age at First Marriage, by Sex: 1890 to the Present: www.census.gov/population/socdemo/hh-fam/ms2.xls (dostęp: 20.02.2012). [218] ONS (2014, 11 czerwca). Marriages in England and Wales (Provisional), 2012. Office for National Statistics: www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_366530.pdf (dostęp: 09.10.2014). [219] Connor, S. (2013, 26 listopada). The truth about women and sex: They start younger and have more partners – and those are not necessarily men. The Independent: www.independent.co.uk/news/science/the-truth-about-women-and-sex--they-start-younger-and-havemore-partners--and-those-are-not-necessarily-men-8962997.html (dostęp: 13.10.2014); patrz też: The Third National Survey of Sexual Attitudes and Lifestyles (2013). The Lancet, 382(9907), 1781–1855: www.thelancet.com/themed/natsal (dostęp: 13.10.2014). [220] Brückner, H. i Bearman, P. (2005). After the promise: The STD consequences of adolescent virginity pledges. Journal of Adolescent Health, 36(4), 271–278. [221] Klein, M. (2008). America’s War on Sex: The Attack on Law, Lust, and Liberty. Santa Barbara, CA: Praeger Paperback. [222] Advocates for Youth (2009, wrzesień). Comprehensive Sex Education: Research and Results: www.advocatesforyouth.org/storage/advfy/documents/fscse.pdf (dostęp: 31.05.2014); patrz też: Darroch, J.E., Singh, S. i Frost, J.J. (2001). Differences in teenage pregnancy rates among five developed countries: the roles of sexual activity and contraceptive use. Family Planning Perspectives, 33(6), 244–250: http://www.guttmacher.org/pubs/journals/3324401.pdf (dostęp: 31.05.2014). [223] Centers for Disease Control and Prevention (2010). STDs in Adolescents and Young Adults. 2009 Sexually Transmitted Diseases Surveillance: www.cdc.gov/std/stats09/adol.htm (dostęp: 17.11.2011). [224] Martin, J.A., Hamilton, B.E., Osterman, M.J., Curtin, S.C. i Mathews, T.J. (2013, 30 grudnia). Births: Final Data for 2012. National Vital Statistics Reports, Centers for Disease Control and Prevention: www.cdc.gov/nchs/data/nvsr/nvsr62/nvsr62_09.pdf#table02 (dostęp: 19.05.2014); patrz też statystyki światowe: World Bank (2014). Adolescent fertility rate (births per 1,000 women ages 15–19). United Nations Population Division, World Population Prospects: http://data.worldbank.org/indicator/SP.ADO.TFRT? order=wbapi_data_value_2012+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=desc (dostęp: 19.05.2014).

[225] Ventura, S.J., Curtin, S.C., Abma, J.C. i Henshaw, S.K. (2012, 20 czerwca). Estimated Pregnancy Rates and Rates of Pregnancy Outcomes for the Unites States, 1990–2008. National Vital Statistics System, Centers for Disease Control and Prevention: www.cdc.gov/nchs/data/nvsr/nvsr60/nvsr60_07.pdf (dostęp: 19.05.2014). [226] ONS (2014, 25 lutego). Conceptions in England and Wales, 2012. Office for National Statistics: www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_353922.pdf (dostęp: 19.05.2014). [227] Doughty, S. (2001, 8 marca). UK tops league of teenage pregnancy. Daily Mail On-line: www.dailymail.co.uk/news/article-28860/UK-tops-league-teenage-pregnancy.html (dostęp: 10.10.2014). [228] Ventura, S.J., Curtin, S.C. i Mathews, T.J. (1998). Teenage Births in the United States: National and State Trends, 1990–1996. National Vital Statistics System, Centers for Disease Control and Prevention: www.cdc.gov/nchs/data/misc/teenbrth.pdf (dostęp: 19.05.2014). [229] ONS (2014, 25 lutego). Conceptions in England and Wales, 2012. Office for National Statistics: www.ons.gov.uk/ons/dcp171778_353922.pdf (dostęp: 19.05.2014). [230] Centers for Disease Control and Prevention (2011, 8 kwietnia). Vital Signs: Teen Pregnancy – United States, 1991–2009. MMWR Weekly: www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm6013a5.htm? s_cid=mm6013a5_w (dostęp: 17.11.2011). [231] Martinez, G., Copen, C.E. i Abma, J.C. (2011, październik). Teenagers in the United States: Sexual Activity, Contraceptives, and Child Bearing, 2006–2010 National Study of Family Growth (s. 10). National Center for Health Statistics, Centers for Disease Control and Prevention: www.cdc.gov/nchs/data/series/sr_23/sr23_031.pdf (dostęp: 08.10.2014). [232] National Abstinence Education Association (2011). HHS Funding for Abstinence Education, Education for Teen Pregnancy and HIV/STD Prevention, and Other Programs that Address Adolescent Sexual Activity: http://gallery.mailchimp.com/e71e76ba0a0760415775e4352/files/funding_comparison_Sheet2.pdf? utm_source=General+Email+list+for+Weekly+Updates&utm_campaign=04e533396bDay_on_the_hill&utm_medium=email (dostęp: 17.11.2011). [233] Doughty, S. (2001, 8 marca). UK tops league of teenage pregnancy. Daily Mail On-line: www.dailymail.co.uk/news/article-28860/UK-tops-league-teenage-pregnancy.html (dostęp: 10.10.2014). [234] Wang, S.S. (2013, 15 lipca). The decline in male fertility. The Wall Street Journal: http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424127887323394504578607641775723354 (dostęp: 28.05.2014); patrz też The Raine Study: www.rainestudy.telethonkids.org.au. [235] Mayo Clinic (2012, 22 września). Low Sperm Count: www.mayoclinic.org/diseasesconditions/low-sperm-count/basics/causes/con-20033441 (dostęp: 30.05.2014). [236] U.S. Environmental Protection Agency (2011, 11 sierpnia). What Are Endocrine Disruptors? Endocrine Disruptor Screening Program (EDSP): www.epa.gov/endo/pubs/edspoverview/whatare.htm (dostęp: 28.05.2014). [237] National Institute of Environmental Health Sciences (2014). Endocrine Disruptors: www.niehs.nih.gov/health/topics/agents/endocrine (dostęp: 28.05.2014). [238] Colborn, T., Dumanoski, D. i Myers, J.P. (1997). Our Stolen Future: Are We Threatening Our Fertility, Intelligence, and Survival? – A Scientific Detective Story (s. xv). New York: Plume. [239] Wakefield, J. (2002, 29 czerwca). Boys won’t be boys. New Scientist, 2349. www.newscientist.com/article/mg17423495.300;jsessionid=JGIKANPNOJPP (dostęp: 28.05.2014). [240] Interlandi, J. (2013, grudzień). The toxins that affected your great-grandparents could be in your genes. Smithsonian Magazine: www.smithsonianmag.com/innovation/the-toxins-that-affected-yourgreat-grandparents-could-be-in-your-genes-180947644/?device=iphone?no-ist&no-ist (dostęp: 29.05.2014); patrz też Skinner Laboratory: http://skinner.wsu.edu.

[241] Cancer Research UK (2014). Testicular Cancer Incidence Statistics: www.cancerresearchuk.org/cancer-info/cancerstats/types/testis/incidence/uk-testicular-cancerincidence-statistics (dostęp: 28.05.2014); patrz też: National Cancer Institute (2014). Testicular Cancer Screening: www.cancer.gov/cancertopics/pdq/screening/testicular/HealthProfessional/page2 (dostęp: 28.05.2014); Walschaerts, M., Huyghe, E., Muller, A., Bachaud, J.M., Bujan, L. i Thonneau, P. (2008). Doubling of testicular cancer incidence rate over the last 20 years in southern France. Cancer Causes Control, 19(2), 155–161 www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18236173 (dostęp: 28.05.2014). [242] Colborn, T., Dumanoski, D. i Myers, J.P. (1997). Our Stolen Future: Are We Threatening Our Fertility, Intelligence, and Survival? – A Scientific Detective Story (s. 9). New York: Plume. [243] Wakefield, J. (2002, 29 czerwca). Boys won’t be boys. New Scientist, 2349. www.newscientist.com/article/mg17423495.300;jsessionid=JGIKANPNOJPP (dostęp: 28.05.2014). [244] Crawford, T. (2014, 28 maja). SFU study finds lower IQ in kids linked to mom’s exposure to flame retardants in pregnancy. The Vancouver Sun: www.vancouversun.com/health/study+finds+flame+retardant+exposure+utero+lower+children+boost+hypera (dostęp: 29.05.2014). [245] Betts, K.S. (2002). Rapidly rising PBDE levels in North America. Environmental Science and Technology, 36(3), 50A–52A. [246] Crawford, T. (2014, 28 maja). SFU study finds lower IQ in kids linked to mom’s exposure to flame retardants in pregnancy. The Vancouver Sun: www.vancouversun.com/health/study+finds+flame+retardant+exposure+utero+lower+children+boost+hypera (dostęp: 29.05.2014). [247] Wakefield, J. (2002, 29 czerwca). Boys won’t be boys. New Scientist, 2349. www.newscientist.com/article/mg17423495.300;jsessionid=JGIKANPNOJPP (dostęp: 28.05.2014). [248] Dretzin, R. (reżyseria) (2010). Digital Nation: Life on the Virtual Frontier [film dokumentalny]. United States: PBS Films [Frontline]. [249] J.R.R. Tolkien (1947). On Fairy Stories: www.rivendellcommunity.org/Formation/Tolkien_On_Fairy_Stories.pdf (dostęp: 14.10.2014). [250] Laier, C., Schulte, F.P. i Brand, M. (2013). Pornographic picture processing interferes with working memory performance. The Journal of Sex Research, 50(7), 642–652: http://dx.doi.org/10.1080/00224499.2012.716873 (dostęp: 27.06.2014). [251] Clark, N. i Scott, P.S. (2009). Game Addiction: The Experience and the Effects (s. 84). Jefferson, NC: McFarland & Company. [252] Ibidem, s. 88. [253] Deem, G. (2014, 13 kwietnia). Informacja przekazana osobiście. [254] Carr, N.G. (2013). Płytki umysł: jak internet wpływa na nasz mózg (s. 39–40). Tł. K. Rojek. Gliwice: Wydawnictwo Helion. [255] Ibidem, s. 41–42. [256] Doan, A. (2011, 4 października). The Lure of Sex in Video Games. Hooked on Games: www.hookedon-games.com/blog/33-the-lure-of-sex-in-video-games.html (dostęp: 11.11.2011). [257] SourceFed (2012, 18 grudnia). So, Uh, You Can Have Virtual Sex, Now: http://sourcefed.com/souh-you-can-have-virtual-sex-now (dostęp: 26.06.2014). [258] Van den Bosch, J. (2013). Sinful Robot: Creating the world’s most immersive virtual reality erotic encounters (with Oculus Rift). Reddit: www.reddit.com/r/technology/comments/1a2tev/sinful_robot_creating_the_worlds_most_immersive/c8trcpj (dostęp: 26.06.2014). [259] Kaplan, E. (scenariusz) i Purdum, J. (reżyseria) (2001). I Dated a Robot. Futurama. Los Angeles, CA: 20th Century Fox Television.

[260] Yee, N., Bailenson, J.N. i Ducheneaut, N. (2009). The Proteus Effect: Implications of transformed digital behavior self-representation on online and offline behavior (s. 294). Communication Research, 36(2), 285–312: http://vhil.stanford.edu/pubs/2009/yee-proteus-implications.pdf (dostęp: 12.06.2014). [261] Korolov, M. (2010, 8 października). Treatment Center Gets $865,000 for OpenSim Project. Hypergrid Business: www.hypergridbusiness.com/2010/10/treatment-center-gets-865000-for-secondopensim-project (dostęp: 12.06.2014). [262] Yee, N., Bailenson, J.N. i Ducheneaut, N. (2009). The Proteus Effect: Implications of transformed digital behavior self-representation on online and offline behavior (s. 287). Communication Research, 36(2), 285–312: http://vhil.stanford.edu/pubs/2009/yee-proteus-implications.pdf (dostęp: 12.06.2014). [263] Dretzin, R. (reżyseria) (2010). Digital Nation: Life on the Virtual Frontier [film dokumentalny]. United States: PBS Films [Frontline]. [264] Ibidem. [265] Sipress, D. (2011, 19 grudnia). „When I was your age, I had to hike ten miles through the ice and snow to …” – New Yorker Cartoon. Condé Nast Collection: www.condenaststore.com/-sp/When-I-wasyour-age-I-had-to-hike-ten-miles-through-the-ice-and-snow-to-New-Yorker-CartoonPrints_i8638277_.htm (dostęp: 16.06.2014). [266] Internet Pornography Statistics: http://internet-filter-review.toptenreviews.com/internetpornography-statistics.html (dostęp: 17.11.2011). [267] CNBC (2007, 9 lipca). Porn: Business of Pleasure: http://www.cnbc.com/id/29960781 (dostęp: 17.11.2011). [268] Macfarlane, J. (2008, 14 czerwca). Men aged 18 to 30 on viagra to keep up with sex and the city generation. Daily Mail: www.dailymail.co.uk/health/article-1026523/Men-aged-18-30-Viagra-Sex-AndThe-City-generation.html (dostęp: 10.01.2012). [269] Za: Men’s Health (2011, lipiec/sierpień), s. 30. [270] Alexa: www.alexa.com (dostęp: 08.06.2011). [271] Schonfeld, E. (2011, 25 kwietnia). Netflix Q1 Earnings Up 88%, Adds 3.M Subscribers. Seeking Alpha: http://seekingalpha.com/article/265310-netflix-q1-earnings-up-88-adds-3-m-subscribers (dostęp: 11.11.2011). [272] Daily Mail (2011, 22 kwietnia). Young men watch TWO HOURS of porn online each week... and one in three have missed a deadline because of it: www.dailymail.co.uk/news/article-1379464/PornYoung-men-watch-2-HOURS-week-missed-deadline-it.html (dostęp: 16.06.2014). [273] Wilson, G. (2011, 17 czerwca). Start Here: Porn-Induced Sexual Dysfunction. Your Brain on Porn: http://yourbrainonporn.com/porn-induced-ed-start-here (dostęp: 21.02.2012); patrz też: Wilson, G. (2011, 10 lutego). Erectile Dysfunction and Porn. Your Brain on Porn: http://yourbrainonporn.com/erectile-dysfunction-and-porn (dostęp: 21.02.2012). [274] Carr, N.G. (2013). Płytki umysł: jak internet wpływa na nasz mózg (s. 255). Tł. K. Rojek. Gliwice: Wydawnictwo Helion. [275] O’Donohue, W.T. i Geer, J.H. (1985). The habituation of sexual arousal. Archives of Sexual Behavior, 14(3), 233–246: www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4004547 (dostęp: 16.06.2014). [276] Ogas, O. i Gaddam, S. (2011). A Billion Wicked Thoughts: What the World’s Largest Experiment Reveals About Human Desire (s. 193). New York, NY: Penguin Group (USA), Inc. [277] Max, T. (2014). The Date Application. Tucker Max: www.tuckermax.com/stories/the-dateapplication (dostęp: 22.11.2011). [278] Fong, C. (2011, 5 kwietnia). Bubbly Crysis 2 a Game-Changer. San Francisco Chronicle, s. E3. [279] Martin, D. (2012, 10 kwietnia). Jack Tramiel, a pioneer in computers, dies at 83. The New York Times: www.nytimes.com/2012/04/11/technology/jack-tramiel-a-pioneer-in-computers-dies-at-83.html? _r=0 (dostęp: 24.04.2014).

[280] Rose, G.L. (2011, 6 października). Steve Jobs – here’s to the crazy ones. Virgin: www.virgin.com/news/steve-jobs-here’s-crazy-ones (dostęp: 16.04.2014). [281] AskMen (2011, lipiec). Great Male Survey. AskMen: www.askmen.com/specials/great_male_survey/men_in_2011.html (dostęp: 21.08.2011). [282] JAMA and Archives Journals (2007, 4 lipca). Study examines video game play among adolescents. ScienceDaily: www.sciencedaily.com/releases/2007/07/070702161141.htm (dostęp: 31.12.2011). [283] Weis, R. i Cerankosky, B. (2010). Effects of video-game ownership on young boys’ academic and behavioral functioning. Psychological Science, 21(4), 463–470: http://pss.sagepub.com/content/21/4/463 (dostęp: 20.06.2014). [284] Gentile, D.A., Lynch, P.J., Linder, J.R. i Walsh, D.A. (2004). The effects of violent video game habits on adolescent hostility, aggressive behaviors, and school performance. Journal of Adolescence, 27(1), 5– 22. [285] Deem, G. (2014, 13 kwietnia). Informacja przekazana osobiście. [286] Clark, N. i Scott, P.S. (2009). Game Addiction: The Experience and the Effects (s. 14). Jefferson, NC: McFarland & Company. [287] Sax, L. (2009). Boys Adrift: The Five Factors Driving the Growing Epidemic of Unmotivated Boys and Underachieving Young Men (s. 91). New York, NY: Basic Books. [288] Paton, G. (2014, 15 kwietnia). Infants ‘unable to use toy building blocks’ due to iPad addiction. The Telegraph: www.telegraph.co.uk/education/educationnews/10767878/Infants-unable-to-use-toybuilding-blocks-due-to-iPad-addiction.html (dostęp: 15.04.2014). [289] Gentile, D.A., Swing, E.L., Lim, C.G. i Khoo, A. (2012). Video game playing, attention problems, and impulsiveness: evidence of bidirectional causality. Psychology of Popular Media Culture. 1(1), 62–70: www.apa.org/pubs/journals/releases/ppm-1-1-62.pdf (dostęp: 15.04.2014). [290] Brandt, M. (2008, 4 lutego). Video Games Activate Reward Regions of Brain in Men More than Women, Stanford Study Finds. Stanford Medicine News Center: http://med.stanford.edu/news/allnews/2008/02/video-games-activate-reward-regions-of-brain-in-men-more-than-women-stanford-studyfinds.html (dostęp: 12.06.2014). [291] Haberstroh, M. (2008, 24 kwietnia). Wii Are Family – Two-Thirds of Parents Say Social Gaming Has a Positive Impact on Family Life. TNS Technology: www.tnsglobal.com/news/news185D8B66AE3F44C3B60E79E03A469E24.aspx (dostęp: 10.01.2012). [292] Seaman, A.M. (2014, 14 marca). Exercise Video Games May Add to Kids’ Activity: Study. Reuters: http://uk.reuters.com/article/2014/03/14/us-exercise-video-games-kids-idUKBREA2D1AE20140314 (dostęp: 26.06.2014). [293] Loyola University Health System (2008, 22 marca). Virtual-reality video game to help burn patients play their way to pain relief. ScienceDaily: www.sciencedaily.com/releases/2008/03/080319152744.htm (dostęp: 20.06.2014). [294] Stilphen, S. (2005). Bob Whitehead. Digital Press Interviews: www.digitpress.com/library/interviews/interview_bob_whitehead.html (dostęp: 21.04.2014). [295] Kent, S. (2001). The Ultimate History of Video Games: The Story Behind the Craze that Touched Our Lives and Changed the World (s. 550–551). Roseville, CA: Prima Publishing/Random House. [296] Parkin, S. (2012, 22 kwietnia). Don’t blame video games for Anders Behring Breivik’s massacre. The Guardian: www.theguardian.com/commentisfree/2012/apr/22/video-games-anders-breivikmassacre (dostęp: 17.05.2014). [297] Twenge, J.M. i Campbell, W.K. (2009). The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement (s. 199–200). New York, NY: Free Press; patrz też: Twenge, J.M. i Campbell, W.K. (2003). „Isn’t it fun to get the respect that we’re going to deserve?” Narcissism, social rejection, and aggression. Personality and

Social Psychology Bulletin, 29(2), 261–272: www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15272953 (dostęp: 23.06.2014). [298] Von Drehle, D. (2007, 19 kwietnia). It’s all about him. Time: http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1612688,00.html (dostęp: 23.06.2014). [299] Video Game Warning From Surgeon General (1982, 10 listopada). San Francisco Chronicle, s. 7. [300] Chomik, A. (2010). Top 10: Most Violent Video Games. AskMen: www.askmen.com/top_10/videogame/top-10-most-violent-video-games.html (dostęp: 31.12.2011). [301] Huesmann, L.R. i Taylor, L.D. (2006). The role of media violence in violent behavior. Annual Review of Public Health, 27, 393–415 [302] Carr, N.G. (2013). Płytki umysł: jak internet wpływa na nasz mózg (s. 259). Tł. K. Rojek. Gliwice: Wydawnictwo Helion. [303] Twierdzenie Bushnella lub prawo Nolana to aforyzm autorstwa Nolana Bushnella na temat zasady działania gier wideo: „Wszystkie najlepsze gry to takie, które łatwo zrozumieć, ale trudno opanować. Powinny nagradzać pierwsze dwadzieścia pięć trafień, a potem dopiero setne”. [304] Kent, S. (2001). The Ultimate History of Video Games: The Story Behind the Craze that Touched Our Lives and Changed the World (s. 4–6, 116, 166). Roseville, CA: Prima Publishing/ Random House. [305] Dretzin, R. (reżyseria) (2010). Digital Nation: Life on the Virtual Frontier [film dokumentalny]. United States: PBS Films [Frontline]. [306] Barcott, R. (2012, 26 stycznia). Informacja przekazana osobiście. [307] Dretzin, R. (reżyseria) (2010). Digital Nation: Life on the Virtual Frontier [film dokumentalny]. United States: PBS Films [Frontline]. [308] Ibidem. [309] Ashliman, D.L. (2003). Aesop’s Fables (wprowadzenie). New York: Barnes & Noble Books. [310] Sherman, D.K. i Cohen, G.L. (2006). The psychology of self-defense: Self-affirmation theory. Advances in Experimental Social Psychology, 38, 183–242: https://ed.stanford.edu/sites/default/files/self_defense.pdf (dostęp: 13.10.2014). [311] Carlin, G. (1990). Euphemisms. Parental Advisory: Explicit Lyrics [CD]. Tarzana, California: Atlantic/Laugh. [312] Twenge, J.M. i Campbell, W.K. (2009). The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement (s. 47, 83). New York, NY: Free Press. [313] Coughlan, S. (2014, 21 stycznia). University grade inflation disputed. BBC News: www.bbc.com/news/education-25811702 (dostęp: 13.10.2014). [314] Erikson, E.H. (1994). Identity: Youth and Crisis. New York, NY: W.W. Norton & Company. [315] Sax, L. (2010). Girls on the Edge: The Four Factors Driving the New Crisis for Girls (s. 189–190). New York: Basic Books; patrz też: Bly, R. i Woodman, M. (1998). The Maiden King (s. 20). New York: Henry Holt & Co.; patrz też źródło tego pomysłu: Pearce, J.C. (1992). Evolution’s End: Claiming the Potential of Our Intelligence (s. 190). New York: HarperCollins. [316] Yahr, E. (2014, 5 maja). Five times Louis C.K. got really philosophical on late-night talk shows. The Washington Post: www.washingtonpost.com/blogs/style-blog/wp/2014/05/05/five-times-louis-c-k-gotreally-philosophical-on-late-night-talk-shows (dostęp: 23.05.2014). [317] Twenge, J.M., Campbell, W.K. i Gentile, B (2012). Changes in pronoun use in American books and the rise of individualism, 1960–2008. Journal of Cross-Cultural Psychology, 44(3), 406–415: http://web.natur.cuni.cz/~houdek3/papers/Twenge%20et%20al%202013.pdf (dostęp: 12.06.2014). [318] Eagan, K., Lozano, J.B., Hurtado, S. i Case, M.H. (2014). The American Freshman: National Norms Fall 2013 (s. 4). Los Angeles: Higher Education Research Institute, UCLA: www.heri.ucla.edu/briefs/TheAmericanFreshman2013-Brief.pdf (dostęp: 11.06.2014).

[319] Josephson Institute of Ethics (2012). 2012 Report Card on the Ethics of American Youth (s. 12, 18). Character Counts: http://charactercounts.org/pdf/reportcard/2012/ReportCard-2012-DataTablesHonestyIntegrityCheating.pdf (dostęp: 05.06.2014). [320] Hvistendahl, M. (2011). Unnatural Selection: Choosing Boys Over Girls, and the Consequences of a World Full of Men (s. xiii). New York, NY: PublicAffairs. [321] Tierney, J. (2007, 20 sierpnia). Is there anything good about men? And other tricky questions. The New York Times: http://tierneylab.blogs.nytimes.com/2007/08/20/is-there-anything-good-about-menand-other-tricky-questions/?_php=true&_type=blogs&_r=0 (dostęp: 16.06.2014). [322] Baumeister, R. (2010). Is There Anything Good About Men? How Cultures Flourish by Exploiting Men (s. 63). New York, NY: Oxford University Press; patrz też: Wilder, J.A., Mobasher, Z. i Hammer, M.F. (2004). Genetic evidence for unequal effective population sizes of human females and males. Molecular Biology and Evolution, 21(11), 2047–2057: http://mbe.oxfordjournals.org/content/21/11/2047.full.pdf+html (dostęp: 16.06.2014). [323] Gurwitz, J.H. (2005). The age/gender interface in geriatric pharmacotherapy. Journal of Women’s Health, 14(1), 68–72: www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15692280 (dostęp: 18.06.2014). [324] United Nations (2012). Statistics and Indicators on Women and Men. U.N. Demographics and Social Statistics: http://unstats.un.org/unsd/Demographic/products/indwm (dostęp: 17.06.2014). [325] Ibidem; patrz też: CIA (2013). The World Factbook, Age Structure. Central Intelligence Agency: www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2010.html (dostęp: 17.06.2014). [326] Bolick, K. (2011, listopad). All the single ladies. Atlantic Magazine: www.theatlantic.com/magazine/archive/2011/11/all-the-single-ladies/308654/?single_page=true (dostęp: 17.06.2014). [327] United Nations (2012). Statistics and Indicators on Women and Men. U.N. Demographics and Social Statistics: http://unstats.un.org/unsd/Demographic/products/indwm (dostęp: 17.06.2014). [328] Sax, L. (2010). Girls on the Edge: The Four Factors Driving the New Crisis for Girls (s. 34–35). New York: Basic Books. [329] Weiss, R. (2014, 10 lipca). Narcissism, Porn Use, and Addiction. PsychCentral: http://blogs.psychcentral.com/sex/2014/07/narcissism-porn-use-and-addiction (dostęp: 26.07.2014); patrz też: Kasper, T.E., Short, M.B. i Milam, A.C. (2014). Narcissism and internet pornography use. Journal of Sex & Marital Therapy, 11. [330] Bolick, K. (2011, listopad). All the single ladies. Atlantic Magazine: www.theatlantic.com/magazine/archive/2011/11/all-the-single-ladies/308654/?single_page=true (dostęp: 17.06.2014).. [331] Burns, J. (2014, 5 września). Women may take best jobs by 2020, say researchers. BBC News: www.bbc.com/news/education-29066217 (dostęp: 13.10.2014). [332] Rosen, R. (2001). The World Split Open: How the Modern Women’s Movement Changed America (s. xxiv–xxv, xxix, xxxi, xxxiv). New York, NY: Penguin Books. [333] The National Archives (1970, 29 maja). Equal Pay Act 1970. Legislation.gov.uk: www.legislation.gov.uk/ukpga/1970/41 (dostęp: 13.10.2014). [334] Family Planning Association (2011, 8 listopada). A history of family planning services factsheet: www.fpa.org.uk/factsheets/history-family-planning-services (dostęp: 13.10.2014). [335] W 2010 roku ustawy te zastąpiono Equality Act (ustawą o równouprawnieniu), przeciwdziałającą dyskryminacji także ze względu na religię, niepełnosprawność, orientację seksualną, ciążę i wiek (więcej informacji na www.legislation.gov.uk). [336] The National Archives (1975, 12 listopada). Sex Discrimination Act 1975. Legislation.gov.uk: www.legislation.gov.uk/ukpga/1975/65 (dostęp: 13.10.2014).

[337] United Nations (2008). About UNiTE: www.un.org/en/women/endviolence/about.shtml (dostęp: 27.05.2014). [338] Olympic (2013). FAQs. Olympic.org: http://registration.olympic.org/en/faq/detail/id/135 (dostęp: 27.05.2014). [339] Rutgers (2014). Current Numbers of Women Officeholders. Center for American Women and Politics: www.cawp.rutgers.edu/fast_facts/levels_of_office/Current_Numbers.php (dostęp: 12.05.2014). [340] Goldsmith, B. (2014, 26 marca). Women struggling to crack glass ceiling in top UK companies – report. Reuters: http://uk.reuters.com/article/2014/03/26/uk-britain-boardroom-womenidUKBREA2P00320140326 (dostęp: 13.10.2014). [341] Parliament.uk: www.parliament.uk/mps-lords-and-offices/mps/?sort=4&type=0 (dostęp: 13.10.2014). [342] Muñoz, C. (2014, 8 kwietnia). Her’s what the President is doing to close the pay gap. The White House, Newsletter: www.wh.gov/equalpay (dostęp: 08.04.2014). [343] The Economist (2014, 19–24 kwietnia). The return of the stay-at-home mother. The Economist, 411(8883): www.economist.com/news/united-states/21600998-after-falling-years-proportion-mumswho-stay-home-rising-return (dostęp: 24.04.2014). [344] OECD (2014). United Kingdom. OECD Better Life Index: www.oecdbetterlifeindex.org/countries/united-kingdom (dostęp: 23.09.2014). [345] The Economist (2014, 19–24 kwietnia). The return of the stay-at-home mother. The Economist, 411(8883): www.economist.com/news/united-states/21600998-after-falling-years-proportion-mumswho-stay-home-rising-return (dostęp: 24.04.2014). [346] Rosen, R. (2001). The World Split Open: How the Modern Women’s Movement Changed America (s. 78). New York, NY: Penguin Books. [347] Parker, K. i Wang, W. (2013, 14 marca). Modern Parenthood. Pew Research Center: www.pewsocialtrends.org/2013/03/14/modern-parenthood-roles-of-moms-and-dads-converge-as-theybalance-work-and-family (dostęp: 07.06.2014). [348] Slaughter, A.-M. (2012, 13 czerwca). Why women still can’t have it all. the atlantic: www.theatlantic.com/magazine/archive/2012/07/why-women-still-cant-have-it-all/309020/? single_page=true (dostęp: 23.05.2014). [349] WHO (2013). Adult Risk Factors: Obesity, Blood Sugar, Blood Pressure. Data by country. World Health Organization: http://apps.who.int/gho/data/node.main.NCD56?lang=en (dostęp: 30.05.2014). [350] Twenge, J.M. i Campbell, W.K. (2009). The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement (s. 2, 31). New York, NY: Free Press. [351] Nielsen (2012, 14 września). Gender Divide Reaching Male vs. Female Millenials. Nielsen: www.nielsen.com/us/en/newswire/2012/gender-divide-reaching-male-vs-female-millennials.html (dostęp: 28.04.2014). [352] Nielsen (2013, 19 września). African-American Consumers Are More Relevant Than Ever. Nielsen: www.nielsen.com/us/en/newswire/2013/african-american-consumers-are-more-relevant-than-ever.html (dostęp: 28.04.2014). [353] Bechdel Test Movie List: http://bechdeltest.com (dostęp: 27.05.2014). [354] Agnello, A.J., Keiser, J., Nelson, S., Sanskrit, D. i Teti, J. (2012, 18 lipca). Something other Than a Man: 15 Games that Pass the Bechdel Test. The Gameological Society: http://gameological.com/2012/07/something-other-than-a-man-15-games-that-pass-the-bechdel-test (dostęp: 27.05.2014). [355] Bechdel Test Movie List: http://bechdeltest.com/statistics (dostęp: 27.05.2014). [356] The Guardian (2013, 6 listopada). Swedish cinemas take aim at gender bias with Bechdel test rating. The Guardian: www.theguardian.com/world/2013/nov/06/swedish-cinemas-bechdel-test-films-

gender-bias (dostęp: 27.05.2014). [357] Lenhart, A., Ling, R., Campbell, S. i Purcell, K. (2010, 20 kwietnia). Teens and Mobile Phones. Pew Research Center: www.pewinternet.org/2010/04/20/teens-and-mobile-phones (dostęp: 07.06.2014). [358] Crocker, L. (2013, 13 listopada). Why women don’t like lady bosses. The Daily Beast: www.thedailybeast.com/witw/articles/2013/11/13/why-do-women-say-they-don-t-like-working-forfemale-bosses.html (dostęp: 28.09.2014). [359] Haworth, A. (2013, 20 października). Why have young people in Japan stopped having sex? The Guardian: www.theguardian.com/world/2013/oct/20/young-people-japan-stopped-having-sex (dostęp: 27.04.2014). [360] Antenucci, A. i Li, D.K. (2014, 10 kwietnia). More young women choosing dogs over motherhood. New York Post: http://nypost.com/2014/04/10/more-young-women-choosing-dogs-over-motherhood (dostęp: 12.04.2014). [361] Wang, W. i Parker, K. (2014, 24 września). Record Share of Americans Have Never Married. Pew Research Center: www.pewsocialtrends.org/2014/09/24/record-share-of-americans-have-never-married (dostęp: 28.09.2014). [362] Gentry, J. (2014, 25 września). Who pays for the first date? Survey says men should. USA Today: www.usatoday.com/story/news/nation/2014/09/25/survey-who-pays-for-first-date/16195739 (dostęp: 28.09.2014). [363] White, M.D. (2013, 25 sierpnia). Why men find it so hard to understand what women want. Psychology Today: www.psychologytoday.com/blog/maybe-its-just-me/201308/why-men-find-it-sohard-understand-what-women-want (dostęp: 25.04.2014). [364] Reddit (2014, 19 marca). Why Men Find It So Hard to Understand What Women Want Do men know what it’s like to be desired – and why woman value it so much?: www.reddit.com/r/sex/comments/20twqv/why_men_find_it_so_hard_to_understand_what_women/cg837ak (dostęp: 27.05.2014). [365] Candida Royalle: http://candidaroyalle.com (dostęp: 09.06.2014). [366] Annie Sprinkle: http://anniesprinkle.org (dostęp: 09.06.2014). [367] Levy, A. (2005, 6 czerwca). The prisoner of sex. New York Magazine: http://nymag.com/nymetro/news/people/features/11907 (dostęp: 09.06.2014). [368] Levy, A. (2006). Female Chauvinist Pigs: Women and the Rise of Raunch Culture (s. 162–164, 168– 169, 199). New York: Free Press. [369] Hastings, C. (2014, 26 kwietnia). Germaine Greer: Twitter trolls and online porn mean we’ve never had it so bad as women. Daily Mail: www.dailymail.co.uk/news/article-2614067/Germaine-GreerTwitter-trolls-online-porn-mean-weve-never-bad-women.html (dostęp: 09.06.2014). [370] Cohen, N. (2014, 7 kwietnia). You sexist/racist/liberal/elitist bastard! How dare you? The Spectator: http://blogs.spectator.co.uk/nick-cohen/2014/04/you-sexistracistliberalelitist-bastard-howdare-you (dostęp: 08.05.2014). [371] Hess, A. (2014, 3 kwietnia). Mississippi sex ed class compares women to dirty pieces of chocolate. Slate: www.slate.com/blogs/xx_factor/2014/04/03/mississippi_sex_ed_class_compares_women_to_dirty_peppermin (dostęp: 08.05.2014). [372] Boardman, M. (2014, 24 kwietnia). Beyonce covers time’s 100 most influential people Issue. US Weekly: www.usmagazine.com/entertainment/news/beyonce-covers-times-100-most-influential-peopleissue-2014244. Patrz też: http://time.com/time100-2014 (dostęp: 22.05.2014). [373] Jones, R. (2013, 5 grudnia). Why is everyone getting naked? Rashida Jones on the pornification of everything. Glamour: www.glamour.com/entertainment/2013/12/rashida-jones-major-dont-thepornification-of-everything (dostęp: 30.04.2014).

[374] Levy, A. (2006). Female Chauvinist Pigs: Women and the Rise of Raunch Culture (s. 200). New York: Free Press. [375] McFadden, C. i Whitman, J. (2014, 10 marca). Sheryl Sanberg Launches ‘Ban Bossy’ Campaign to Empower Girls to Lead. Good Morning America, ABC News: http://abcnews.go.com/US/sheryl-sandberglaunches-ban-bossy-campaign-empower-girls/story?id=22819181 (dostęp: 28.04.2014). [376] Alliance for Audited Media (2014, 30 czerwca). Total Circ: Consumer Magazines: http://abcas3.auditedmedia.com/ecirc/magtitlesearch.asp (dostęp: 30.04.2014). [377] Gilbert, E. (2010). Committed: A Skeptic Makes Peace With Marriage (s. 188–189). New York, NY: Penguin Group, Inc. [378] Brand, N. (2013, 18 lipca). Men Must Be Needed Because We Can’t Be Wanted. The Good Men Project: http://goodmenproject.com/ethics-values/brand-men-must-be-needed-because-we-cant-bewanted (dostęp: 17.06.2014). [379] Planty, M., Hussar W., Snyder, T., Kena, G., KewalRamani, A., Kemp, J., Bianco, K. i Dinkes, R. (2009). The Condition of Education 2009 (NCES 2009-081). National Center for Education Statistics, Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education: http://nces.ed.gov/pubs2009/2009081.pdf. [380] Livingston, G. (2014, 5 czerwca). Growing Number of Dads Home with the Kids. Pew Research Center: www.pewsocialtrends.org/2014/06/05/growing-number-of-dads-home-with-the-kids (dostęp: 07.06.2014). [381] Planty, M., Hussar W., Snyder, T., Kena, G., KewalRamani, A., Kemp, J., Bianco, K. i Dinkes, R. (2009). The Condition of Education 2009 (NCES 2009-081). National Center for Education Statistics, Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education: http://nces.ed.gov/pubs2009/2009081.pdf. [382] Farrell, W. (2001). The Myth of Male Power: Why Men Are the Disposable Sex (s. 34). New York: Berkeley Books. [383] Scholarships.com: www.scholarships.com (dostęp: 20.05.2014). [384] McErlain, E. (2009, 15 lipca). Findings of First-of-a-Kind Study Reveals Apparent Scholarship Discrimination by NCAA. The College Sports Council: http://collegesportscouncil.org/newsroom/display_releases.cfm?id=28 (dostęp: 19.05.2014). [385] Kornrich, S. i Furstenberg, F. (2013). Investing in children: changes in parental spending on children, 1972–2007. Demography, 50(1), 1–23: www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22987208 (dostęp: 07.06.2014). [386] Kitroeff, N. (2014, 7 lutego). Investing (More) in daughters. The New York Times: www.nytimes.com/2014/02/09/education/edlife/investing-more-in-daughters.html?_r=0 (dostęp: 05.06.2014). [387] Hartmann, H. (1976). Capitalism, patriarchy, and job segregation by Sex. Signs, 1(3), 137–169: http://www.jstor.org/discover/3173001? sid=21104892996161&uid=3738840&uid=2134&uid=4&uid=70&uid=2 (dostęp: 22.05.2014); patrz też: Reilly, K. (1995). Readings in World Civilizations. New York, NY: St. Martin’s Press; Boulding, E. (1995). Women and the agricultural revolution (s. 21–25). W: K. Reilly, Readings in World Civilizations. New York, NY: St. Martin’s Press. [388] WHO (2014). Life Expectancy: Life expectancy. Data by World Bank income group. World Health Organization: http://apps.who.int/gho/data/view.main.700?lang=en (dostęp: 06.05.2014). [389] Kincel, B. (2014, kwiecień). The Centenarian Population: 2007–2011. American Community Survey Briefs, U.S. Census Bureau (ACSBR/12-18): www.census.gov/prod/2014pubs/acsbr12-18.pdf (dostęp: 07.05.2014).

[390] Arnst, C. (2007, 13 czerwca). A gender gap in cancer. Bloomberg BusinessWeek: www.businessweek.com/stories/2007-06-13/a-gender-gap-in-cancerbusinessweek-business-news-stockmarket-and-financial-advice (dostęp: 07.05.2014); patrz też: Parker-Pope, T. (2008, 6 marca). Cancer funding: does it add up? The New York Times: http://well.blogs.nytimes.com/2008/03/06/cancer-fundingdoes-it-add-up/?_php=true&_type=blogs&_r=0 (dostęp: 07.05.2014). [391] Murphy, S.L., Xu, J. i Kochanek, K.D. (2013, 8 maja). Deaths: Final Data for 2010. National Vital Statistics Reports, Centers for Disease Control and Prevention: www.cdc.gov/nchs/data/nvsr/nvsr61/nvsr61_04.pdf (dostęp: 22.05.2014). [392] Centers for Disease Control and Prevention (2012). Suicide: Facts at a Glance. National Center for Injury Prevention and Control: www.cdc.gov/violenceprevention/pdf/suicide_datasheet-a.pdf (dostęp: 20.06.2014). [393] Bureau of Labor Statistics (2013, 22 sierpnia). Census of Fatal Occupational Injuries Summary, 2012. Bureau of Labor Statistics, U.S. Department of Labor (USDL-13-1699): www.bls.gov/news.release/cfoi.nr0.htm (dostęp: 06.05.2014). [394] National Coalition for the Homeless (2009, lipiec). Who is Homeless?: www.nationalhomeless.org/factsheets/who.html (dostęp: 07.05.2014). [395] Knox, B. (2014, 21 lutego). I’m the Duke University Freshman Porn Star and For the First Time I’m Telling the Story in My Words. Xojane: www.xojane.com/sex/duke-university-freshman-porn-star (dostęp: 26.04.2014). [396] Langton, L.R. (2010, czerwiec). Women in Law Enforcement, 1987–2008 (NCJ 230521). Bureau of Justice Statistics, U.S. Department of Justice: www.bjs.gov/content/pub/pdf/wle8708.pdf (dostęp: 26.04.2014). [397] U.S. Army (2014). Today’s Women Soldier. Women in the U.S. Army: www.army.mil/women (dostęp: 26.04.2014). [398] Daniels, N. (2014, 7 lutego). An open letter to bearded hipsters. Sabotage Times: http://sabotagetimes.com/life/an-open-letter-to-bearded-hipsters-stop-ruining-my-beard-fetish/ (dostęp: 26.04.2014). [399] McCarthy, A. (2011, 5 sierpnia). Dealbreaker: He won’t go down on me. Good: http://magazine.good.is/articles/dealbreaker-he-won-t-go-down-on-me (dostęp: 26.04.2014); patrz też: Michael, D. (2011). Dating younger men can be exciting for women in their 40’s & up. YourTango: www.yourtango.com/experts/dawn-michael/dating-younger-men-can-be-exciting-women-her-40-s (dostęp: 26.04.2014); Barreca, R. (2011, 8 listopada). Why women should pay lower taxes. Psychology Today: www.psychologytoday.com/blog/snow-White-doesnt-live-here-anymore/201111/why-womenshould-pay-lower-taxes (dostęp: 26.04.2014). [400] Selective Service System: www.sss.gov/FSwho.htm (dostęp: 26.04.2014). [401] Beck, A.J., Berzofsky, M., Caspar, R. i Krebs, C. (2013, maj). Sexual Victimization in Prisons and Jails Reported by Inmates, 2011–12. Bureau of Justice Statistics, U.S. Department of Justice (NCJ 241399): www.bjs.gov/content/pub/pdf/svpjri1112.pdf (dostęp: 26.04.2014); patrz też: Berzofsky, M., Krebs, C., Langton, L., Planty, M. i Smiley-McDonald, H. (2013, 7 marca). Female Victims of Sexual Violence, 1994– 2010. Bureau of Justice Statistics, U.S. Department of Justice (NCJ 240655): www.bjs.gov/index.cfm? ty=pbdetail&iid=4594 (dostęp: 26.04.2014). [402] Walsh, A. (2004). Race and Crime: A Biosocial Analysis (s. 23–25). Hauppauge, NY: Nova Biomedical. [403] Federal Bureau of Investigation (2011). Forcible Rape: www.fbi.gov/about-us/cjis/ucr/crime-inthe-u.s/2011/crime-in-the-u.s.-2011/violent-crime/forcible-rape (dostęp: 26.04.2014). [404] Centers for Disease Control and Prevention (2012). Sexual Violence: Facts at a Glance 2012. National Center for Injury Prevention and Control, Division of Violence Prevention:

www.cdc.gov/violenceprevention/pdf/sv-datasheet-a.pdf (dostęp: 26.04.2014). [405] ManKind Initiative (2014, luty). Male Victims of Domestic and Partner Abuse. 25 Key Facts: http://www.mankind.org.uk/pdfs/25%20Key%20Facts_Aug%202014%20(final).pdf (dostęp: 27.05.2014). [406] OECD (2014). United Kingdom. OECD Better Life Index: www.oecdbetterlifeindex.org/countries/united-kingdom (dostęp: 23.09.2014). [407] National Coalition Against Domestic Violence (2007). Male Victims Of Violence: www.ncadv.org/files/MaleVictims.pdf (dostęp: 26.04.2014). [408] VenerableB (2014, 26 marca). Why Rape Is Sincerely Hilarious. YouTube: www.youtube.com/watch?v=Ikd0ZYQoDko (dostęp: 27.05.2014). [409] U.S. Department of Justice (2013, 12 sierpnia). Attorney General Eric Holder Delivers Remarks at the Annual Meeting of the American Bar Association’s House of Delegates. Justice News: www.justice.gov/iso/opa/ag/speeches/2013/ag-speech-130812.html (dostęp: 26.04.2014). [410] Gold, A.R. (1989, 2 lipca). Sex bias is found pervading courts. The New York Times: www.nytimes.com/1989/07/02/us/sex-bias-is-found-pervading-courts.html (dostęp: 26.04.2014). [411] Huffington Post (2012, 11 września). Men sentenced to longer prison terms than women for same crimes, study says. Huffington Post: www.huffingtonpost.com/2012/09/11/men-women-prisonsentence-length-gender-gap_n_1874742.html (dostęp: 26.04.2014). [412] Farrell, W. (2001). The Myth of Male Power: Why Men Are the Disposable Sex (s. 244). New York: Berkeley Books. [413] California Department of Corrections & Rehabilitation: www.cdcr.ca.gov/Adult_operations/FOPS/index.html (dostęp: 26.04.2014). [414] U.K. Parliament (2012, 16 października). House of Commons Hansard Debates for 16 October 2012: www.publications.parliament.uk/pa/cm201213/cmhansrd/cm121016/halltext/121016h0002.htm (dostęp: 26.04.2014). [415] Prison Reform Trust (2013). Prison: the facts: www.prisonreformtrust.org.uk/Portals/0/Documents/Prisonthefacts.pdf (dostęp: 14.10.2014). [416] Sylla, M., Harawa, N. i Reznick, O.G. (2010). The first condom machine in a us jail: the challenge of harm reduction in a law and order environment. American Journal of Public Health, 100(6), 982–985: www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2866591 (dostęp: 26.04.2014). [417] Farrell, W. (2001). The Myth of Male Power: Why Men Are the Disposable Sex (s. 107). New York: Berkeley Books. [418] Crooke, C. (2013). Women in Law Enforcement. COPS Office: http://cops.usdoj.gov/html/dispatch/07-2013/women_in_law_enforcement.asp (dostęp: 10.04.2014); patrz też: International Association of Chiefs of Police (2013). Preventing Law Enforcement Officer Suicide: www.theiacp.org/Preventing-law-Enforcement-officer-suicide (dostęp: 10.04.2014). [419] Christakis, E. (2012, 4 października). Why are women biased against other women? Time: http://ideas.time.com/2012/10/04/womens-inhumanity-to-women (dostęp: 10.04.2014); patrz też: Pollack, E. (2013, 6 października). Why are there still so few women in science? The New York Times: www.nytimes.com/2013/10/06/magazine/why-are-there-still-so-few-women-in-science.html? pagewanted=1&_r=5& (dostęp: 10.04.2014). [420] Association for Psychological Science (2011, 23 czerwca). The myth of the ‘queen bee’: Work and sexism. ScienceDaily: www.sciencedaily.com/releases/2011/06/110620151008.htm (dostęp: 07.05.2014); patrz też: Derks, B., van Laar, C., Ellemers, N. i De Groot, K. (2011). Gender-bias primes elicit queen-bee responses among senior policewomen. Psychological Science, 22(10), 1243–1249: http://pss.sagepub.com/content/22/10/1243 (dostęp: 07.05.2014). [421] Farrell, W. (2001). The Myth of Male Power: Why Men Are the Disposable Sex (s. 131). New York: Berkeley Books.

[422] Groysberg, B. i Abrahams, R. (2014, marzec). Manage your work, manage your life. Harvard Business Review: http://hbr.org/2014/03/manage-your-work-manage-your-life/ar/5 (dostęp: 28.04.2014). [423] Gottlieb, L. (2014, 6 lutego). Does a more equal marriage mean less sex? The New York Times: www.nytimes.com/2014/02/09/magazine/does-a-more-equal-marriage-mean-less-sex.html?_r=1 (dostęp: 28.04.2014). [424] Moore, T. (2014, 9 lutego). What if equality is the biggest bonerkiller of all? Jezebel: http://jezebel.com/what-if-equality-is-the-biggest-bonerkiller-of-all-1518482932? utm_campaign=socialflow_jezebel_facebook&utm_source=jezebel_facebook&utm_medium=socialflow (dostęp: 28.04.2014). [425] Daily Mail (2011, 18 marca). Cost of living in the u.s. hits record highs not seen since financial crisis. Daily Mail: www.dailymail.co.uk/news/article-1367705/Cost-living-America-hits-record-highaccording-Consumer-Price-Index.html (dostęp: 10.01.2012). [426] Brownstein, R. (2012, 7 stycznia). What the great recession wrought: The State of the U.S. in 3 Years of Polls. The Atlantic: www.theatlantic.com/business/archive/2012/01/what-the-great-recessionwrought-the-state-of-the-us-in-3-years-of-polls/251010 (dostęp: 10.01.2012). [427] McLaughlin, M.A. (1988). Trends in College Tuition and Student Aid since 1970 (s. 3). Human Resources and Community Development Division, Congressional Budget Office; patrz też: Coder, J.F. i Cleveland, R.W. (1971). Household Income in 1970 and Selected Social and Economic Characteristics of Households (s. 1). U.S. Department of Commerce, Consumer Income Statistics Branch, Population Division, U.S. Census Bureau; U.S. Census Bureau (2011). Median and Average Sales Prices of New Homes Sold in United States: www.census.gov/const/uspriceann.pdf (dostęp: 28.04.2014). [428] Symonds, W.C., Schwartz, R.B. i Ferguson, R. (2011, luty). Pathways to Prosperity: Meeting the Challenge of Preparing Young Americans for the 21st Century (s. 2). Harvard Graduate School of Education: http://www.gse.harvard.edu/news/11/02/pathways-prosperity-meeting-challenge-preparing-youngamericans-21st-century (dostęp: 30.05.2014). [429] Greenstone, M. i Looney, A. (2011). Trends (s. 11). The Milken Institute: www.milkeninstitute.org/publications/review/2011_7/08-16MR51.pdf (dostęp: 08.06.2014). [430] National Center for Education Statistics (2013). Tuition costs of colleges and universities, Digest of Education Statistics, 2012 (NCES 2014-015). U.S. Department of Education: http://nces.ed.gov/fastfacts/display.asp?id=76 (dostęp: 28.04.2014); patrz też: U.S. Department of Commerce (1991, sierpień). Money Income of Households, Families, and Persons in the United States (s. 1). U.S. Census Bureau; U.S. Census Bureau (2011). Median and Average Sales Prices of New Homes Sold in United States: www.census.gov/const/uspriceann.pdf (dostęp: 28.04.2014). [431] Symonds, W.C., Schwartz, R.B. i Ferguson, R. (2011, luty). Pathways to Prosperity: Meeting the Challenge of Preparing Young Americans for the 21st Century (s. 2). Harvard Graduate School of Education: http://www.gse.harvard.edu/news/11/02/pathways-prosperity-meeting-challenge-preparing-youngamericans-21st-century (dostęp: 30.05.2014). [432] Greenstone, M. i Looney, A. (2011). Trends (s. 13). The Milken Institute: www.milkeninstitute.org/publications/review/2011_7/08-16MR51.pdf (dostęp: 08.06.2014). [433] National Center for Education Statistics (2013). Tuition Costs of Colleges and Universities, Digest of Education Statistics, 2012 (NCES 2014-015). U.S. Department of Education: http://nces.ed.gov/fastfacts/display.asp?id=76 (dostęp: 28.04.2014); patrz też: U.S. Census Bureau (2011). Median and Average Sales Prices of New Homes Sold in United States: www.census.gov/const/uspriceann.pdf (dostęp: 28.04.2014); DeNavas-Walt, C., Proctor, B.D. i Smith, J.C. (2011, wrzesień). Income, Poverty, and Health Insurance Coverage in the United States: 2010 (s. 5). U.S. Department of Commerce, U.S. Census Bureau: www.census.gov/prod/2011pubs/p60-239.pdf (dostęp: 28.04.2014).

[434] Mount, F. (2012). Mind the Gap: The New Class Divide in Britain (s. 58–59, 237). Croydon: CPI Group (UK) Ltd. [435] Ibidem, s. 238. [436] Ragan, M. (2011, 1 sierpnia). Mid-Life: Change, Transition and Re-Definition. Psychotherapy & Spirituality Institute: http://mindspirit.org/articles/mid-life-change-transition-and-re-definition (dostęp: 16.10.2014). [437] Mount, F. (2012). Mind the Gap: The New Class Divide in Britain (s. 52). Croydon: CPI Group (UK) Ltd. [438] Adams, R. (2014, 6 października). Too many schools fail pupils from disadvantaged backgrounds, says report. The Guardian: www.theguardian.com/education/2014/oct/06/schools-fail-pupilsdisadvantaged-backgrounds (dostęp: 14.10.2014). [439] Hymowitz, C. (2012, 4 stycznia). Behind every great woman. Bloomberg BusinessWeek: www.businessweek.com/magazine/behind-every-great-woman-01042012.html (dostęp: 07.01.2012). [440] Department of Education (2012, 6 lipca). Record Numbers of Men Teaching in Primary Schools – But More Still Needed: www.gov.uk/government/news/record-numbers-of-men-teaching-in-primaryschools-but-more-still-needed (dostęp: 10.10.2014). [441] The Centre for Social Justice (2013, czerwiec). Fractured Families: Why Stability Matters (s. 23): www.centreforsocialjustice.org.uk/UserStorage/pdf/Pdf%20reports/CSJ_Fractured_Families_Report_WEB_13.06 (dostęp: 10.10.2014). [442] Martin, D. (2014, 17 stycznia). A quarter of British children are being raised by a single parent, new figures reveal. Mail Online: www.dailymail.co.uk/news/article-2540974/Britain-fourth-highestnumber-single-parents-EU.html (dostęp: 10.10.2014). [443] Centers for Disease Control and Prevention (2014). Overweight and Obesity: www.cdc.gov/obesity/data/adult.html (dostęp: 16.05.2014). [444] Mission: Readiness (2010). Too Fat to Fight: www.missionreadiness.org/wpcontent/uploads/MR_Too_Fat_to_Fight-11.pdf (dostęp: 16.05.2014). [445] Heckman, J.J. (2011). The Economics of Inequality: The Value of Early Childhood Education. American Federation of Teachers: www.aft.org/pdfs/americaneducator/spring2011/Heckman.pdf (dostęp: 08.06.2014). [446] OECD (2012). Equity and Quality in Education: Supporting Disadvantaged Students and Schools (s. 14): www.oecd.org/education/school/50293148.pdf (dostęp: 08.06.2014). [447] OECD (2013). PISA 2012 Results in Focus: What 15-year Olds Know and What They Can Do with What They Know (s. 26): www.oecd.org/pisa/keyfindings/pisa-2012-results-overview.pdf (dostęp: 08.06.2014). [448] Symonds, W.C., Schwartz, R.B. i Ferguson, R. (2011, luty). Pathways to Prosperity: Meeting the Challenge of Preparing Young Americans for the 21st Century (s. 2). Harvard Graduate School of Education: http://www.gse.harvard.edu/news/11/02/pathways-prosperity-meeting-challenge-preparing-youngamericans-21st-century (dostęp: 30.05.2014). [449] Paglia, C. (2014, 13 marca). Put the sex back in sex ed. Time: http://time.com/23054/camillepaglia-put-the-sex-back-in-sex-ed (dostęp: 30.09.2014). [450] Advocates for Youth (2009, wrzesień). Comprehensive Sex Education: Research and Results: www.advocatesforyouth.org/storage/advfy/documents/fscse.pdf (dostęp: 31.05.2014). [451] National Public Radio (2014, 30 marca). What A Small Town’s Teen Pregnancy Turnaround Can Teach The U.S.: www.npr.org/2014/03/30/296441067/what-a-small-towns-teen-pregnancy-turnaroundcan-teach-the-u-s (dostęp: 05.06.2014). [452] Segal, D. (2014, 29 marca). Does porn hurt children? The New York Times: www.nytimes.com/2014/03/29/sunday-review/does-porn-hurt-children.html?_r=0 (dostęp: 09.10.2014).

[453] Department of Health (2013, marzec). A Framework for Sexual Health Improvement in England: www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/142592/9287-2900714-TSOSexualHealthPolicyNW_ACCESSIBLE.pdf (dostęp: 13.10.2014). [454] Martin, D. (2014, 17 stycznia). A quarter of British children are being raised by a single parent, new figures reveal. Mail Online: www.dailymail.co.uk/news/article-2540974/Britain-fourth-highestnumber-single-parents-EU.html (dostęp: 10.10.2014). [455] Davis, D. (2009, grudzień). The Condition of U.S. Libraries: Trends, 1999–2009 (s. 5). Office for Research and Statistics, American Library Association: www.ala.org/research/sites/ala.org.research/files/content/initiatives/Condition_of_Libraries_1999.20.pdf (dostęp: 10.05.2014). [456] Moffitt, R.A., Reville, R.T., Winkler, A.E. i Burstain, J.M. (2009, luty). Cohabitation and Marriage Rules in State TANF Programs. Office of The Assistant Secretary for Planning and Evaluation, U.S. Department of Health and Human Services: www.aspe.hhs.gov/hsp/09/CohabitationMarriageRules/index.shtml (dostęp: 19.05.2014). [457] Schott, L., Pavetti, L. i Finch, I (2012, 7 sierpnia). How States Have Spent Federal and State Funds Under the TANF Block Grant. Center on Budget and Policy Priorities: www.cbpp.org/cms/index.cfm? fa=view&id=3808 (dostęp: 19.05.2014). [458] Symonds, W.C., Schwartz, R.B. i Ferguson, R. (2011, luty). Pathways to Prosperity: Meeting the Challenge of Preparing Young Americans for the 21st Century (s. 15, 38). Harvard Graduate School of Education: http://www.gse.harvard.edu/news/11/02/pathways-prosperity-meeting-challenge-preparingyoung-americans-21st-century (dostęp: 30.05.2014). [459] National Association for Single Sex Public Education (2005). Single-Sex vs. Coed: The Evidence: www.singlesexschools.org/research-singlesexvscoed.htm (dostęp: 08.06.2014); patrz też: Kessels, U. i Hannover, B. (2008). When being a girl matters less: accessibility of gender-related self-knowledge in single-sex and coeducational classes and its impact on students’ physics-related self-concept of ability. British Journal of Educational Psychology, 78 (Pt. 2), 273–289: www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17535522 (dostęp: 08.06.2014). [460] Barsheghian, T. (2011, 20 lipca). Mobile Learning: Are We on the Cusp of Something Big? Mind/Shift: http://mindshift.kqed.org/2011/07/mobile-learning-are-we-on-the-cusp-of-somethingbig/#more-13850 (dostęp: 04.01.2012). [461] Twenge, J.M. i Campbell, W.K. (2009). The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement (s. 48). New York, NY: Free Press. [462] Hruby, P. (2013, 8 lutego). The Damage Done. EPSN: http://espn.go.com/espn/story/_/page/George-Visger/george-visger-damage-done (dostęp: 17.06.2014). [463] Block, M. (2014, 31 stycznia). Sidelined By Brain Injury, Ex-NFL Player Copes With ‘Desperation’. National Public Radio: www.npr.org/2014/01/31/269422083/sidelined-by-brain-injury-ex-nfl-playercopes-with-desperation (dostęp: 17.06.2014). [464] Hruby, P. (2013, 8 lutego). The Damage Done. EPSN: http://espn.go.com/espn/story/_/page/George-Visger/george-visger-damage-done (dostęp: 17.06.2014). [465] Keating, P. (2012, 23 maja). The Silent Enemy of Men’s Sports. ESPN: http://espn.go.com/espnw/title-ix/article/7959799/the-silent-enemy-men-sports (dostęp: 19.05.2014). [466] Vaillant, G.E. (2012). Triumphs of Experience: The Men of the Harvard Grant Study (s. 126). Cambridge, MA: Belknap Press. [467] Rosin, H. (2014, 19 marca). The overprotected kid. The Atlantic: www.theatlantic.com/features/archive/2014/03/hey-parents-leave-those-kidsalone/358631/#disqus_thread (dostęp: 25.06.2014). [468] Dweck, C.S. (2013). Nowa psychologia sukcesu. Tł. A. Czajkowska. Warszawa: Muza.

[469] Gates, R.M. (2014). Duty: Memoirs of a Secretary at War (s. 14–15). New York, NY: Knopf. [470] Symonds, W.C., Schwartz, R.B. i Ferguson, R. (2011, luty). Pathways to Prosperity: Meeting the Challenge of Preparing Young Americans for the 21st Century (s. 3). Harvard Graduate School of Education: http://www.gse.harvard.edu/news/11/02/pathways-prosperity-meeting-challenge-preparing-youngamericans-21st-century (dostęp: 30.05.2014). [471] Vaillant, G.E. (2012). Triumphs of Experience: The Men of the Harvard Grant Study (s. 218). Cambridge, MA: Belknap Press. [472] Lenhart, A., Ling, R., Campbell, S. i Purcell, K (2010, 20 kwietnia). Teens and Mobile Phones. Pew Research Center: www.pewinternet.org/2010/04/20/teens-and-mobile-phones (dostęp: 07.06.2014). [473] National Sleep Foundation (2014, 3 marca). National Sleep Foundation 2014 Sleep in America Poll Finds Children Sleep Better when Parents Establish Rules, Limit Technology and Set a Good Example: http://sleepfoundation.org/media-center/press-release/national-sleep-foundation-2014-sleep-americapoll-finds-children-sleep (dostęp: 17.06.2014). [474] Clark, N. i Scott, P.S. (2009). Game Addiction: The Experience and the Effects (s. 105). Jefferson, NC: McFarland & Company. [475] Deem, G. (2014, 13 kwietnia). Informacja przekazana osobiście. [476] Monet, V. (2014, 30 czerwca). Informacja przekazana osobiście. [477] Pavlina, S. (2007, 9 kwietnia). Sex Energy: www.stevepavlina.com/blog/2007/04/sex-energy (dostęp: 14.04.2014). [478] Farnam Street (2014, 27 maja). 10 Life Lessons From Navy SEAL Admiral McRaven’s Amazing Commencement Speech. Business Insider: www.businessinsider.com/10-life-lessons-from-navy-seal2014-5 (dostęp: 31.05.2014). [479] Kremer, W. (2013, 3 stycznia). Does confidence really breed success? BBC News: www.bbc.com/news/magazine-20756247 (dostęp: 12.06.2014). [480] Erikson, E.H. (1994). Identity: Youth and Crisis (s. 19). New York, NY: W.W. Norton & Company. [481] Cameron, J. (2013). Droga artysty. Jak wyzwolić w sobie twórcę. Tł. J. Listwan, A. Rostkowska. Warszawa: Wydawnictwo Szafa. [482] Carr, N.G. (2013). Płytki umysł: jak internet wpływa na nasz mózg (s. 221–222). Tł. K. Rojek. Gliwice: Wydawnictwo Helion. [483] Vrangalova, Z. (2014, 16 kwietnia). Bros, This is how your slut-shaming is backfiring. a sex researcher explains. Playboy: http://playboysfw.kinja.com/bros-this-is-how-your-slut-shaming-isbackfiring-a-se-1563665480 (dostęp: 09.05.2014). [484] CAWP (2014). Gender Differences in Voter Turnout. Center for American Women and Politics, Eagleton Institute of Politics, Rutgers University: www.cawp.rutgers.edu/fast_facts/voters/documents/genderdiff.pdf (dostęp: 28.04.2014). [485] Sommers, C.H. (2013). The War Against Boys: How Misguided Feminism Is Harming Our Young Men (s. 3). New York, NY: Simon & Schuster. [486] Wychodzimy z założenia, że mężczyzna próbuje nawiązać długofalową relację z kobietą, mimo że wiele kobiet, które są dla niego atrakcyjne, nie jest obecnie zainteresowanych trwałym związkiem. Dopasowuje on swój styl, by doprowadzić do seksu, czasowo zawieszając swoje dążenie do długotrwałej relacji i cały czas ćwicząc umiejętności pozwalające na pozyskanie dostępu do najbardziej atrakcyjnej kobiety w nadziei, że obydwoje rozpoznają w sobie tych właściwych partnerów. Działa on zgodnie z założeniem, że wszystkie krótkotrwałe wprawki ćwiczone na kobietach bez intencji zbudowania trwałego związku zbliżają go do finału, pozwalając na opracowanie planu gry, który zapewni wielką dywidendę. [487] Taylor, P. i in. (2010, 19 stycznia). Women, Men and the New Economics of Marriage. Pew Research Center: www.pewsocialtrends.org/files/2010/10/new-economics-of-marriage.pdf (dostęp:

14.04.2014). [488] Hussar, W.J. i Bailey, T.M. (2013, styczeń). Projections of Education Statistics to 2021 (NCES 2013008). U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics. Washington, DC: U.S. Government Printing Office: http://nces.ed.gov/pubs2013/2013008.pdf (dostęp: 14.04.2014); patrz też: U.S. Census Bureau (2011). Educational Attainment. 2011 American Community Survey1-Year Estaimates. American Fact Finder: http://factfinder2.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml? pid=ACS_11_1YR_S1501&prodType=table (dostęp: 14.04.2014). [489] Hussar, W.J. i Bailey, T.M. (2013, styczeń). Projections of Education Statistics to 2021. (NCES 2013008) (s. 21–27). U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics. Washington, DC: U.S. Government Printing Office: http://nces.ed.gov/pubs2013/2013008.pdf (dostęp: 09.05.2014). [490] Argintar, L. (2013, 15 listopada). The 50 truths about love and sex every gen-y girl must realize. Elite Daily: http://elitedaily.com/women/50-truths-love-sex-every-gen-y-girl-must-realize (dostęp: 14.04.2014). [491] Rudder, C. (2014, 28 lipca). We Experiment On Human Beings! OkCupid: http://blog.okcupid.com/index.php/we-experiment-on-human-beings (dostęp: 29.07.2014). [492] Nielsen (2014, 5 marca). The Female/Male Digital Divide: www.nielsen.com/us/en/newswire/2014/the-female-male-digital-divide.html (dostęp: 28.04.2014). [493] Smith, A. i Duggan, M. (2013, 21 października). Online Dating & Relationships. Pew Research Center: www.pewinternet.org/2013/10/21/online-dating-relationships (dostęp: 14.04.2014). [494] Parthasarathy, N. (2014, 4 sierpnia). Informacja przekazana osobiście. [495] Gallop, C. (2013, 4 grudnia). The difference between porn and #realworldsex: an ongoing discussion. MakeLoveNotPorn: http://talkabout.makelovenotporn.tv/2013/12/04/the-differencebetween-porn-and-realworldsex-an-ongoing-discussion (dostęp: 10.01.2014). [496] Madamcurator (2013, 5 grudnia). I’m a typical 24 year old guy and I think your site is great. MakeLoveNotPorn: http://talkabout.makelovenotporn.tv/2013/12/05/im-a-typical-24-year-old-guy-andi-think-your-site-is-great (dostęp: 10.01.2014). [497] Gates Foundation (2013, 20 listopada). Gates Foundation Awards Grants to Test Ideas Ranging from using Big Data for Social Good to Inventing the Next Generation of Condoms. Bill & Melinda Gates Foundation: www.gatesfoundation.org/Media-Center/Press-Releases/2013/11/Gates-FoundationAwards-Grants-to-Test-Ideas (dostęp: 04.08.2014). [498] Bavelier, D. (2012, czerwiec). Gry wideo a mózg. TED: www.ted.com/talks/daphne_bavelier_your_brain_on_video_games (dostęp: 20.06.2014). [499] McGonigal, J. (2011). Reality Is Broken: Why Games Make Us Better and How They Can Change the World (s. 219–232). New York, NY: The Penguin Press.

O Autorach

Philip G. Zimbardo jest uznanym na świecie „głosem i twarzą współczesnej psychologii” dzięki swojej popularnej serii PBS-TV Discovering Psychology, częstym występom w mediach, doskonale sprzedającym się książkom i klasycznemu badaniu – Stanfordzkiemu Eksperymentowi Więziennemu. Zimbardo przewodniczył Amerykańskiemu Towarzystwu Psychologicznemu (2002), Western Psychological Association (dwukrotnie) oraz Council of Scientific Society Presidents (CSSP). Obecnie stoi na czele Western Psychological Foundation. Jest profesorem Uniwersytetu Stanforda od roku 1968 (dziś zajmuje stanowisko professor emeritus), wcześniej wykładał na Yale University, New York University i Columbia University. Uczy także w Naval Postgraduate School w Monterey (Kalifornia) oraz jest profesorem Palo Alto University. Uzyskał liczne nagrody i wyróżnienia za pracę dydaktyczną, badawczą, za popularyzowanie wiedzy jako autor książek i osoba wypowiadająca się w mediach, a także za swój wkład w dziedzinę psychologii. Wśród jego ponad 400 publikacji naukowych, w tym 50 popularnonaukowych książek i podręczników, znajduje się najstarszy wciąż używany podręcznik psychologii – Psychologia i życie oraz Psychologia. Kluczowe Koncepcje. Jego popularna książka na temat nieśmiałości u dorosłych była pierwszą tego typu pozycją na rynku, podobnie jak wciąż działająca Klinika Nieśmiałości, którą otworzył w Palo Alto w Kalifornii. Jego obecną pasją jest Projekt Bohaterskiej Wyobraźni (Heroic Imagination Project), badający i wspierający psychologię „zwykłych bohaterów”. Publikacje jego autorstwa, to: Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło? (WN PWN 2008), Paradoks czasu (z Johnem Boydem, WN PWN 2012) oraz Siła czasu (z Richardem i Rosemary Swordami, WN PWN 2013). Problemy poruszane w książce Gdzie ci mężczyźni? leżą mu szczególnie na sercu, gdyż niedawno został dziadkiem. Więcej informacji na zimbardo.com. Nikita Coulombe zdobyła licencjat z zakresu sztuk pięknych i psychologii na University of Colorado. Po ukończeniu studiów przez kilka lat pracowała z Philipem Zimbardo jako jego osobista asystentka, między innymi na wczesnych etapach powstawania Projektu Bohaterskiej Wyobraźni (Heroic Imagination Project) i przy wspólnym pisaniu książki Gdzie ci mężczyźni? Opracowała ankiety i przeprowadziła wiele wywiadów zawartych w tej publikacji. Rozmowy te były jednym z elementów, który zainspirował ją do współzałożenia bloga poświęconego edukacji seksualnej, BetterSexEd. Jej pasją jest poznawanie ludzkiej natury. Więcej informacji na nikitacoulombe.com.