Korolko M. - Sztuka retoryki Przewodnik encyklopedyczny

Spis treści W prow ad zen ie / 1 5 1.

P odstaw ow e p o ję c ia i zasad y re to ry k i / 27

1.1. Etymologia i zakres terminu „retoryka” / 27 1.2. Retoryka naturalna / 27 1.3. Perswazyjne walory mowy ludzkiej / 28 1.3.1. Pojęcie perswazji / 28 1.3.2. Przedmiot perswazji / 29 1.3.3. Istota perswazji / 29 1.3.4. Interpersonalny charakter perswazji / 30 1.3.5. Warunki perswazji / 30 1.3.5.1. Wyczucie psychologiczne / 30 1.3.5.2. Sprawność logiczna / 30 1.3.5.3. Uczciwość, moralność / 30 1.3.6. Rodzaje perswazji / 30 1.3.6.1. Perswazja przekonująca / 30 1.3.6.2. Perswazja nakłaniająca, zwana inaczej propagandą / 31 1.3.6.3. Perswazja pobudzająca, zwana inaczej agitacją / 31 1.4. Retoryka opisowa / 31 1.4.1. Mityczna genealogia retoryki / 31 1.4.2. Historyczna genealogia retoryki / 32 1.4.2.1. Filozoficzne podstawy retoryki opisowej / 32 1.4.2.2. Prawno-sądowy rodowód retoryki opisowej / 33 1.4.3. Istota retoryki / 34 1.4.4. Główny cel retoryki / 35 1.4.5. Retoryka jako zespół etycznie neutralnych środków / 36 1.5. Mowa — klasyczna forma retoryczna / 36 1.5.1. Wygłoszenie uprzednio napisanej mowy / 37 1.5.2. Mowa improwizowana / 37 1.5.3. Logografowie / 37 1.5.4. Mowa do czytania / 38 1.5.5. Ideał doskonałego mówcy / 38 1.5.5.1. Orator est vir bonus 139

5

1.5.5.2. Dicendi peritus / 39 1.5.6. Audytorium retoryczne / 40 1.6. Klasyczna definicja retoryki: Ars bene dicendi / 42 1.6.1. Ars / 42 1.6.1.1. Retoryka w zespole artes liberales / 43 1.6.2. Bene 144 1.6.3. Dicendi l 44 1.6.4. Współczesne definicje retoryki / 44 1.7. Potrójna funkcja retoryki / 45 1.7.1. Funkcja informuj ąco-pouczająca / 46 1.7.2. Funkcja zniewalająca / 46 1.7.3. Funkcja estetyczna / 46 1.7.4. Reguła jedności funkcji / 46 1.8. Trzy rodzaje retoryczne / 47 1.8.1. Rodzaj deliberatywny, doradczy / 47 1.8.2. Rodzaj osądzający, sądowy / 48 1.8.3. Rodzaj oceniający, „demonstratywny” / 48 1.8.4. Reguła harmonii rodzajów retorycznych / 48 1.9. Trzy style retoryczne / 49 1.9.1. Styl prosty lub niski / 49 1.9.2. Styl wysoki albo wzniosły / 49 1.9.3. Styl śrćdni albo umiarkowany / 49 1.9.4. Reguła harmonii trzech stylów / 50 1.10. Fundamentalne zasady retoryki / 50 1.10.1. Zasada organiczności / 50 1.10.2. Zasada stosowności / 50 1.10.3. Zasada funkcjonalności / 51 1.11. Sprawność retoryczna / 51 1.11.1. S z tu k a /51 1.11.2. Ćwiczenia / 52 1.11.3. Naśladowanie / 52 1.12. Struktura retoryki / 53 2.

In w e n c ja / 54

2.1. Pojęcie i zakres retorycznej inwencji / 54 2.2. Rozpoznanie sprawy (tematu) / 55 2.3. Ustalenie sprawy (tematu) / 55 2.3.1. Sprawy (tematy) ogólne / 55 2.3.2. Sprawy konkretne (szczegółowe) / 55 2.3.2.1. Składniki spraw konkretnych — okoliczności / 55 2.3.2.1.1. K to ? /55 2.3.2.1.2. C o ? / 55 2.3.2.1.3. G d z ie ? /55 2.3.2.1.4. Za pomocą czego? / 55 2.3.2.1.5. D laczego?/56 2.3.2.1.6. W jaki sposób? / 56 2.3.2.1.7. K ie d y ?/56 2.3.3. Metody ustalania konkretnych spraw (hipotez) / 56

6

2.3.4. 2.3.4.1. 2.3.4.2. 2.3.4.3. 2.3.4.4. 2.4. 2.4.1. 2.4.2. 2.4.3. 2.4.4. 2.4.5.

Sprawdziany statusu sprawy (problemu) / 56 Sprawdzian przez domysł / 56 Sprawdzian przez definicję / 57 Sprawdzian przez wartościowanie / 57 Sprawdzian przez analizę kompetencji / 57

Wiarygodność problemu retorycznego / 57 Niepewny stopień wiarygodności / 58 Wysoki stopień wiarygodności / 58 Najwyższy stopień wiarygodności / 58 Niski stopień wiarygodności / 58 Ukryty stopień wiarygodności / 58

2.5. Propozycja / 58 2.5.1. Formula twierdząca, przecząca, pytajna / 58 2.5.2. Formuła jednoznaczna / 59 2.5.3. Formula funkcjonalna / 59 2.5.4. Formuła stosowna / 59 2.6. Dowodzenie / 59 2.6.1. Moment prawdopodobieństwa / 59 2.6.2. Kryteria wyboru dowodów oratorskich / 60 2.7. Toposy inwencyjne czyli „źródła” i „magazyny” dowodów i pomysłów / 60 2.7.1. Główne rodzaje toposów / 61 2.7.1.1. Toposy wspólne / 61 2.7.1.2. Toposy specjalne / 62 2.7.2. Oratorska systematyka toposów / 62 2.7.3. Toposy wewnętrzne / 62 2.7.3.1. Toposy wynikające z definicji (z określenia) / 63 2.7.3.1.1. Definicja filozoficzna / 63 2.7.3.1.2. Definicja retoryczna / 63 2.7.3.1.3. Użycie definicji / 63 2.13.2. Toposy wynikające z rodzaju i gatunku / 63 2 .1 3 3 . Toposy wynikające z wyliczenia części / 64 2.7.3.4. Toposy z pojęć rdzennych i pokrewnych / 64 2.7.3.5. Toposy wynikające ze związków przyczynowych i skutkowych / 64 2.13.6. Toposy z okoliczności / 65 2.13.1. Toposy z poprzedników i następników / 65 2.13.8. Toposy z porównania / 65 2.7.3.9. Toposy z podobieństwa / 66 2.7.3.10. Toposy z przeciwieństwa / 66 2.7.4. Toposy zewnętrzne / 66 2.7.4.1. Toposy ze świadectw / 67 2.7.4.2. Toposy z przykładów / 67 2.7.5. Zasady użycia toposów / 67 2.8. Funkcje emocji w perswazji / 68 2.8.1. Rola podmiotu retorycznego w perswazji emocjonalnej / 69 2.8.2. Uczucia tkwiące w temacie perswazji / 69 2.8.3. Psychologia emocjonalnego odbioru / 69 2.8.4. Rodzaje afektów (uczuć) perswazyjnych / 70 2.8.4.1. M iło ść/70 2.8.4.2. Pragnienie / 70 2.8.4.3. N a d zie ja /71 2.8.4.4. R a d o ść /71 2.8.4.5. N ienaw iść/71

2 .8 .4 .6 . S t r a c h / 71 2 .8 .4 .7 . R o z p a c z / 71 2 .8 .4 .8 . S m u t e k / 71 2 .8 .4 .9 . Ż a l / 71 2 .8 .4 .1 0 . O d w a g a / 72 2 .8 .4 .1 1 . B o ja ź ń /7 2 2 .8 .4 .1 2 . Z w ą tp ie n ie / 72 2 .8 .4 .1 3 . G n i e w / 72 2 .8 .4 .1 4 . Z e m s t a / 72 2 .8 .4 .1 5 . W sp ó łczu cie / 72 2 .8 .4 .1 6 . W s t y d / 72 2 .8 .4 .1 7 . R y w a liz acja / 72 2 .8 .4 .1 8 . W z g a r d a / 72 2 .8 .5 . Z a s a d y u życia u czu ć w m o w ie / 73 2 .8 .5 .1 . U c zu c ia w g e n u s d e lib e r a tiv u m / 73 2 .8 .5 .2 . U c zu c ia w g e n u s iu d ic ia le / 73 2 .8 .5 .3 . U c z u c ia w g e n u s d e m o n s tr a łiv u m / 73 2 .8 .5 .4 . Is to ta p ersw az ji e m o c jo n a ln e j / 73 2 .8 .5 .5 . P o d sta w o w e re g u ły d o ty czące w z b u d za n ia u czu ć w p ro c e sie persw az ji / 73 2 .9. A m p lifik a c ja in w en cy jn a / 74 2 .9 .1 . W z r o s t / 75 2 .9 .2 . P o ró w n a n ie / 75 2 .9 .3 . R o z u m o w a n ie / 75 2 .9 .4 . N a g ro m a d z e n ie / 75 2.10. W sk azó w k i d o ćw iczeń in w en cy jn y ch / 76 2 .1 0 .1 . P rz y k ła d n a w y n alezien ie i u p o rz ą d k o w a n ie p rz e d m io tu m o w y / 76 2.10.2. P rz y k ła d n a d o w o d y c z e rp a n e z „ m iejsc o ra to rs k ic h ” , tj. to p o só w / 76

3.

Kompozycja / 78

3.1. Pojęcie i zakres retorycznej kompozycji / 78 3.1.1. Porządek naturalny / 78 3.1.2. Porządek artystyczny / 79 3.2. Elementy kompozycji / 79 3.3 W stę p /79 3.3.1. Psychologiczna rola wstępu / 79 3.3.1.1. Zdobycie przychylności słuchacza / 79 3.3.1.2. Okazanie szacunku słuchaczowi / 80 3.3.1.3. Wyrażenie uznania przeciwnikowi / 80 3.3.1.4. Poważanie klienta / 80 3.3.2. Wybór stosownego rodzaju wstępu / 80 3.3.2.1. Wstęp zwyczajny / 80 3.3.2.2. Wstęp ujmujący / 80 3.3.2.3. Wstęp uroczysty / 80 3.3.2.4. Wstęp nadzwyczajny / 80 3.3.3. Zasady budowy wstępu / 80 3.3.3.1. Odwołanie się wstępne do głównej myśli dyskursu / 81 3.3.3.2. Dostosowanie wstępu do okoliczności czasu i miejsca, zdarzeń i ludzi / 81 3.3.3.3. Dostrojenie wstępu do celu perswazji / 81 3.3.3.4. Obrazowe konstruowanie wstępu / 81 3.3.3.5. Wstępne wyrażenie wzniosłych uczuć / 81 3.3.4. Perswazyjne zalety wstępu / 81 3.3.4.1. Wstęp stosowny / 81 3.3.4.2. Wstęp staranny / 81

8

3.3.4.3. Wstęp skromny / 82 3.3.4.4. Wstęp zwięzły / 82 3.3.5. Przedłożenie / 82 3.4. P o d z ia ł/82 3.4.1. Logiczne kryteria podziału / 82 3.4.1.1. Podział prosty i jasny / 82 3.4.1.2. Podział na części istotne / 82 3.4.1.3. Podział pełny i rzeczowy / 83 3.4.2. Kryteria psychologiczne podziału / 83 3.4.2.1. Perswazyjna kolejność / 83 3.4.2.2. Układ narastający / 83 3.5. Opowiadanie / 83 3.5.1. Opowiadanie „historyczne” / 84 3.5.2. Opowiadanie „filozoficzne” / 84 3.5.3. Zalety opowiadania / 84 3.5.3.1. Ja sn o ść/84 3.5.3.2. Zwięzłość / 84 3.5.3.3. Wiarygodność / 84 3.6. Argumentacja / 84 3.6.1. Argumentowanie jako cel główny perswazji / 85 3.6.2. Celowa hierarchizacja argumentów / 86 ' 3.6.3. Formy i sposoby argumentowania / 86 3.6.3.1. Sylogizm/86 3.6.3.2. Epicheremat / 86 3.6.3.3. Entymemat / 87 3.6.3.4. Dylemat / 88 3.6.3.5. Łańcusznik / 88 3.6.3.6. Indukcja / 88 3.6.3.7. Analogia / 89 3.6.3.8. Kolekcja argumentów / 89 3.6.4. Zasady użycia form argumentacyjnych / 89 3.6.4.1. Zasada kontekstu perswazyjnego / 89 3.6.4.2. Zasada struktury dialektyczno-logicznej / 90 3.6.4.3. Zasada wielostronnego objaśniania / 90 3.6.4.4. Zasada kumulowania technik argumentacyjnych / 90 3.7. Odpieranie zarzutów / 90 3.7.1. Warunki zbijania zarzutów / 91 3.7.2. Miejsce polemiki w kompozycji mowy / 91 3.7.3. Technika zbijania zarzutów / 91 3.7.4. Sposoby i „chwyty” w odpieraniu zarzutów / 91 3.7.4.1. Umiejętność zaprzeczania / 92 3.7.4.2. Metoda rozróżniania i dzielenia / 92 3.7.4.3. Odwracanie kierunku dowodzenia / 92 3.7.4.4. Metoda ironicznej niekompetencji / 93 3.7.4.5. Metoda zaliczania do negatywnej kategorii pojęć / 93 3.7.4.6. Metoda aprobaty przyczyny i negacji skutków / 93 3.7.4.7. Metoda wyłącznego oddziaływania na wolę / 93 3.7.4.8. Metoda „potoku bezsensownych słów” / 93 3.7.4.9. Metoda użycia tezy dowodowej jako przesłanki dowodu, tzw. petitioprincipi / 3.7.4.10. Metoda błędnych przesłanek / 93 3.7.4.11. Metoda twierdzeń relatywnych / 94 3.7.4.12. Metoda użycia homonimów / 94 3.7.4.13. Argumentom ad auditorem (argument odwołujący się do słuchacza) / 94 3.7.4.14. Argumentom ad baculinum (argument odwołujący się do kija) / 94

3.7.4.15. Argumentom spór) / 94 3.7.4.16. Argumentom 3.7.4.17. Argumentom 3.7.4.18. Argumentom 3.7.4.19. Argumentom 3.7.4.20. Argumentom 3.7.4.21. Argumentom

ad hominem (argument dostosowany do człowieka, z którym toczy się ad ignorantiam (argument odwołujący się do niewiedzy audytorium) / 94 ad misericordiam (argument odwołujący się do litości) / 94 ad personam (argument adresowany do osoby) / 94 ad populum (argument odwołujący się do tłumu) / 95 ad vanitatem (argument odwołujący się do próżności słuchaczy) / 95 ad verecundiam (argument odwołujący się do poważania) / 95

3.8. Zakończenie / 95 3 8.1. Życzliwe nastrojenie słuchacza do tematu, podmiotu retorycznego, a zrażenie do przeciwni­ k a / 95 3.8.2. Powiększenie lub pomniejszenie głównej tezy dyskursu / 95 3.8.3. Wywołanie stosownego do treści wzruszenia odbiorcy / 95 3.8.4. Uwypuklenie głównych argumentów perswazji / 95 3.9. T ranzycja/96 3.10. Dygresja / 96 3.11. Paralelizm retoryczny / 96 4.

E lo k u c ja / 98

4 .I J Pojęcie i zakres retorycznej elokucji / 98 4.2. Typologia stylów retorycznych / 98 4.2.1. Czynniki określające styl / 99 4 3 Cztery cechy wysłowienia / 99 4.3.1. Poprawność / 99 4.3.2. Ja sn o ś ć /100 4.3.3. Stosowność /100 4.3.4. Ozdobność /101 - |X C r" T rS W T ttp ,. 4 ■374.T7rT(lSalora /102 .i^ 4 J_ ..2 J Metonimia /103 -1-3.4.1.3. 5ynekoocEa7l04 4.3.4.1.4. Hinfaza / 104 4-3.4.1.5. Katachreza /104 4.3.4.1.6. Onomatopeja /104 ^■3.4.1.7. Antonomazja /104 4-3.4.1.8. Peryfraza /105 4-3.4.1.9. I r o n ia /105 4-3.4.1.9.1. S a rk a zm /105 4.3.4.I.9.2. A steizm /105 4-3.4.1.9.3. Mykteryzm /105 4-3.4.1.9.4. Diasyrm /105 4-3.4.1.9.5. Charentyzm /105 4-3.4.1.10. Hiperbola /106 4-3.4.1.11. Hyperocha /106 4-3.4.1.12. Litota /106 4-3.4.1.13. Hyperbaton /106 43.4.1.14. A le g o ria /106 4-3.4.2. Figury retoryczne /106 4-3.4.3. Figury słowne /107 4.3.4.3.1. A nafora/108 4.3.4.3.2. Epifora /108 4 3.4.3.3. Symploke /108 4-3.4.3.4. Anadiploza /108 4-3.4.3.5. Polyptota /108

10

4.3.4.3.6. Auksesis/109 4.3.4.3.7. K lim aks/109 4.3.4.3.8. Synonimia /109 4.3.4.3.9. Polisyndeton /109 4.3.4.3.10. Eklipsa/109 4.3.4.3.11. Asyndeton /110 4.3.4.3.12. Z eugm a/110 4.3.4.3.13. D ialyton/110 4.3.4.3.14. Analyton /110 4.3.4.3.15. K o lo n /110 4.3.4.3.16. Paronomazja /110 4.3.4.3.17. Homoioptoton /111 4.3.4.3.18. Homoioteleuton /111 4.3.4.3.19. Izokolon /111 4.3.4.3.20. Antyteton /111 4.3.4.4. Figury myśli /112 4.3.4.4.1. Aitiologia / 114 4.3.4.4.2. Anakoinosis /114 4.3.4.4.3. Anacephdleosis /114 4.3.4.4.4. Antanźgosis /114 4.3.4.4.5. Apodioksis /114 4.3.4.4.6. Apóphansis /114 4.3.4.4.7. A poria/114 4.3.4.4.8. Aposiópesis / 115 4.3.4.4.9. Apostrophe /115 4.3.4.4.10. Areia /115 4.3.4.4.11. Asteizmós /115 4.3.4.4.12. Brachylogia /115 4.3.4.4.13. D eesis/116 4.3.4.4.14. Dialogismós /116 4.3.4.4.15. Diapóresis /116 4.3.4.4.16. Eidolopoia /116 4.3.4.4.17. Ćm phasis/116 4.3.4.4.18. Eophónesis /116 4.3.4.4.19. Epanórtesis /116 4.3.4.4.20. Epeksegezis /117 4.3.4.4.21. E pilogos/117 4.3.4.4.22. E pim one/117 4.3.4.4.23. Epiphónem a/ 117 4.3.4.4.24. Epitimesis /117 4.3.4.4.25. Epitrope /117 4.3.4.4.26. Erótema /117 4.3.4.4.27. E rótesis/117 4.3.4.4.28. E topofa/118 4.3.4.4.29. E uche/118 4.3.4.4.30. Gnóme /118 4.3.4.4.31. Hypotypozis /118 4.3.4.4.32. I k o n / 119 4.3.4.4.33. Interpellatio /119 4.3.4.4.34. I r o n ia /119 4.3.4.4.35. Litótes/119 4.3.4.4.36. M erism ós/119 4.3.4.4.37. Metorthosis /119 4.3.4.4.38. M im esis/119 4.3.4.4.39. Orysm ós/119 4.3.4.4.40. Panesia /119 4.3.4.4.41. Paradokson /120

4.3.4.4.42. Parśdeigma /120 4.3.4.4.43. Parćntesis /120 4.3.4.4.44. Parosiópesis /120 4.3.4.4.45. Prólepsis /120 4.3.4.4.46. Prosopopofa /120 4.3.4.4.47. Synatroismos /121 4.3.4.4.48. T auto lo g ia/121 4.3.4.4.49. Hysterologfa /121 4.3.4.5. Reguły użycia figur myśli /121 4.3.4.6. Amplifikacja stylistyczna /121 4.3.4.6.1. Amplifikacja słowna /121 4.3.4.6.2. Amplifikacja za pomocą figur /122 4.3.4.7. Okres retoryczny /122 4.3.4.7.1. Typy okresów /123 5 . S z tu k a zap a m ię ty w a n ia , m n e m o n ik a / 1 2 4

5.1. Określenie i geneza mnemoniki /124 5.2. Mnemotechnika retoryczna /125 5.3. Mnemonika w czasach poantycznych /127 6. W y g łaszan ie m ow y / 129

6.1. Geneza i określenie pojęcia hipókrizis /129 6.1.1. A ktor a mówca /130 6.1.2. Sztuka żywego słowa jako synonim retoryki /130 6.2. Sposoby wygłaszania mowy /130 6.3. Użycie głosu /131 6.3.1. Przestankowania i pauzy /132 6.3.1.1. Pauza logiczna /132 6.3.1.2. Pauza psychologiczna /133 6.3.2. Akcentowanie /133 6.3.2.1. Akcent logiczny /133 6.3.2.2. Akcent symboliczny /133 6.3.2.3. Akcent emocjonalny /134 6.3.3. D y k c ja /134 6.4. „Akcja oratorska” /134 6.4.1. Postawa ciała /135 6.4.2. Gesty /135 6.4.2.1. Gesty informacyjno-objaśniające (wykładowe) /136 6.4.2.2. Gesty emocjonalne /136 6.4.3. M im ik a /136 6.4.4. Reżyseria „akcji oratorskiej” /137 6.4.5. Trema /137 6.5. S łu ch acz/138 6.5.1. Pozyskanie życzliwości słuchaczy /138 6.6. Niepowtarzalność wygłoszenia /138 7. Ć w iczenia przygotow aw cze /1 4 0

7.1. Retoryka jako rzemiosło słowa /140 7.2. Główne narzędzia rzemiosła retorycznego / 140 7.2.1. Ćwiczenia pisane /141 7.2.1.1. B a jk a /142 7.2.1.2. Opowiadanie /142 7.2.1.3. Chreja /142

12

7.2.1.4. Sentencja /143 7.2.1.5. T e z a /143 7.2.1.6. Uzasadnienie /143 7.2.1.7. Z b ija n ie /143 7.2.1.8. Pogodzenie /143 7.2.1.9. Analizowanie zdania utartego /143 7.2.1.10. D ekret prawny /144 7.2.1.11. P o c h w a ła/144 7.2.1.12. N a g a n a /145 7.2.1.13. Rozmowa /145 7.2.1.14. Porównanie /145 7.2.1.15. O p is /145 7.2.2. Ćwiczenia za pośrednictwem lektury /145 7.2.2.1. Umiejętność krytycznego czytania / 145 7.2.2.2. Sztuka naśladowania /146 7.2.3. Deklamacje retoryczne /147 7.2.3.1. Swasorie/147 7.2.3.2. Kontrowersje /148 7.2.3.3. Enkomiony /148 7.3. Pomocnicza funkcja ćwiczeń przygotowawczych /148 8. Retoryka a filozofia / 150 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5.

Siostry i rywalki /150 Retoryka a dialektyka /152 Retoryka a erystyka /153 Retoryka a logika / 153 Retoryka a etyka /156

9. Retoryka a literatura /158 9.1. 9.2. 9.3. 9.4. 9.5.

Od „sztuki przekonywania” do „sztuki dobrego mówienia” i pisania /158 Retoryka a gramatyka / 159 Retoryka a poezja /160 Retoryka a proza artystyczna /162 Retoryka a historiografia /162

10. Retoryka a pedagogika /165 10.1. 10.2. 10.3. 10.4. 10.5.

Retoryka narzędziem paidei /165 Retoryka jako przedmiot nauczania w starożytności / 166 Retoryka w szkołach średniowiecznych /168 Retoryka w szkołach renesansowych /168 Pedagogika bez retoryki /169

11. Główne etapy historii retoryki /170 11.1. Retoryka w Grecji /170 11.1.1. Pierwsi teoretycy retoryki opisowej — sofiści: Koraks i Tejzjasz /170 11.1.2. Gorgiasz/171 11.1.3. Isokrates /172 11.1.4. P la to n /173 11.1.5. Arystoteles /174 11.1.5.1. Sztuka re to ry czn a/175 11.1.6. Teofrast /175 11.1.7. Hermagoras z Temnos /176 11.1.8. Pseudo-Demetrios, De elocutione /176 11.1.9. Filodemos z G a d a ry /176

11.1.10. Dionizjos z Halikarnasu /177 11.1.11. Lukian z Samosat /177 11.1.12. Hermogenes z Tarsu / TH 11.1.13. Główne kierunki stylowe retoryki greckiej /178 11.1.13.1. Azjanizm /178 11.1.13.2. Attycyzm /178 11.2. Retoryka w Rzymie /178 11.2.1. Pierwsze szkoły retoryki łacińskiej /178 11.2.2. Rhetorica ad Herennium 1 179 11.2.3. Marcus Tułlius Cicero /179 11.2.3.1. O wynajdywaniu treści, De inventione /179 11.2.3.2. O mówcy, De oratore /179 11.2.3.3. Brutus czyli o sławnych mówcach, Brutus sive de Claris oratoribus /180 11.2.3.4. Mówca, Orator /180 11.2.3.5. Znaczenie pism retorycznych Cycerona /180 11.2.4. Seneka Starszy i retoryczne deklamacje /181 11.2.5. Marek Fabiusz Kwintylian /181 11.2.5.1. Kształcenie mówcy, Institutio oratoria /181 11.2.6. Dialog o mówcach Publiusza Korneliusza Tacyta /182 11.3. Retoryka w Bizancjum /182 11.4. Retoryka w średniowiecznej Europie /183 11.5. Retoryka w czasach nowożytnych /184 11.5.1. Retoryka w renesansie /184 11.5.2. Cyceronianizm /185 11.5.3. Ram izm /185 11.5.4. Neocyceronianizm /186 11.5.5. Retoryka w baroku /186 11.5.6. Retoryka w oświeceniu /187 11.5.7. Retoryka w romantyzmie /188 11.6. Retoryka w Polsce /188 Uwagi końcowe /190 Dodatek źródłowy /195 Gorgiasz: Pochwała Heleny /197 Platon: Gorgiasz (fragmenty) / 202 Platon: Fajdros (fragmenty) / 207 Arystoteles: Topiki (Księgi I, VII, VIII, fragmenty) / 213 Arystoteles: Retoryka, Księgi: I (r. 1-3), II (r. 1-3), III (r.1-10, fragmenty) / 222-249 Rhetorica ad Herennium (Księgi I i IV, fragmenty) / 250 Cyceron: O mówcy (Księgi I, II, III, fragmenty) / 258 Cyceron: Mówca (fragmenty) / 271 Kwintylian: Kształcenie mówcy, Księgi: I (fragmenty), II (r. 4,13, 14, 15,16,17, 21, fragmenty), VIII (r. 4, fragmenty), IX (r. 1), X (r. 2, 6, fragmenty), XII (r. 10) / 275-302 Bibliografia / 303 A lfabetyczny indeks term inów greckich / 312 A lfabetyczny indeks term inów łacińskich / 315 A lfabetyczny indeks term inów polskich / 319

14

motto: „Siła przekonywania wynika ze stosowności.” (Arystoteles Retoryka) „Prawdziwa wymowa polega na tym, aby powiedzieć wszystko co trzeba i tylko to, co trzeba.” (La Rochefoucauld Maksymy)

Wprowadzenie Termin „retoryka”, znany od przeszło dwóch tysięcy lat w kręgu cywi­ lizacji i kultury śródziemnomorskiej, oznaczający umiejętność (sztukę) do­ brego, rzetelnego przekonywania w mowie i piśmie, budzi dziś w powszech­ nym odczuciu skojarzenia negatywne, a w mowie potocznej stał się synoni­ mem pustosłowia czy wręcz oszukiwania. Jedynie używane często wyrażenie „pytanie retoryczne” podtrzymuje pamięć o tak wszechwładnej ongiś dyscy­ plinie wiedzy, będącej ukoronowaniem humanistycznego wykształcenia. Bli­ sko dwa wieki temu retoryka przestała istnieć jako odrębna dyscyplina wie­ dzy i jako przedmiot w szkole, od czasów Komisji Edukacji Narodowej na­ zywany w Polsce „wymową”. Jej wielowiekowe zdobycze teoretyczne przy­ swoiły sobie inne nauki: logika, psychologia, socjologia, etyka, prawo, ho­ miletyka, gramatyka i stylistyka. Ślady dawnej teorii retoryki utrzymały się w podręcznikach poświęconych kulturze żywego słowa. Wiele praktycznych zasad obowiązuje do dziś w oratorstwie sądowym i religijnym. Retoryka straciła autonomię, ale nie straciła swojej aktualności, po­ nieważ człowiek współczesny, tak jak ongiś Grecy, odczuwa naturalną po­ trzebę wyrażania myśli i uczuć w sposób celowy, funkcjonalny, metodycznie sprawny. Niezależnie od mniej lub bardziej uzasadnionych uprzedzeń reto­ ryka rozwija się nadal w ramach semiologii, semantyki, teorii informacji. Pa­ tronuje kulturze żywego słowa, dyskusjom, polemikom, propagandzie i re­ klamie. W dobie przyspieszonego rozwoju środków masowego przekazu zro­ zumiałe jest zainteresowanie retoryką jako sztuką perswazji. „Wzrost roli radia i telewizji z ich programami werbalno-publicystycznymi, roli prasy i roli reklamy w jej rozmaitych kształtach gatunkowych —- wszystko to wzbu­ dziło zainteresowanie nie tak dawno jeszcze lekceważoną i zapomnianą dys­ cypliną — retoryką” [Ziomek II, s. 93]. *) Nazwisko cytowanego autora oraz lokalizacja cytatu (strona lub paginacja podstawowe­ go wydania źródeł retorycznych) odwołuje się do alfabetycznie zestawionej bibliografii na końcu opracowania. Odsyłacze do Dodatku Źródłowego oznaczone są skrótem D Ż r., s...

15

Wbrew obiegowym sądom, retoryka (podobnie jak gramatyka czy lo­ gika) nie została wymyślona przez uczonych starożytnych. Oni jedynie opi­ sali i ujęli w zwarty system „retorykę naturalną”. Z obserwacji przyrodzonej skłonności człowieka do przekonywania innych (perswazji) wydedukowali szereg zasad ogólnych i szczegółowych. Retoryka opisowa, rozwijająca się przez setki lat w Grecji i Rzymie, nigdy nie była zamkniętym systemem re­ guł. Była to teoria otwarta i dostępna dla wszystkich. Jej zasady były stale udoskonalane, komentowane i objaśniane w różnorodnych szkołach elitar­ nych i powszechnych. Ta sama teoria ogarniała uczone dysputy oraz potocz­ ne dyskursy przekupek i handlarzy. W obrębie kultury europejskiej retoryka była autonomiczną dziedziną wiedzy filologicznej i najważniejszym przed­ miotem szkolnym kształcącym ogólną sprawność językową, uczącym jasne­ go, stosownego (taktownego) i ozdobnego wyrażania każdej myśli w słowie żywym i pisanym, jak też formującym społeczne i polityczne postawy w ży­ ciu publicznym. Cele te odpowiadały ideałom greckiej paidei (łacińska humanitas), które w języku polskim określa się mianem „humanistyczna kultu­ ra słowa i działania”. Tak szeroko ujmowana retoryka była we wszystkich typach szkół zwieńczeniem humanistycznego wykształcenia i wychowania. Zakres treściowy i funkcje dydaktyczne retoryki zmieniały się w po­ szczególnych epokach, prądach czy systemach pedagogicznych śródziemno­ morskiej wspólnoty kulturowej, wyrastającej z dziedzictwa grecko-rzymskie­ go antyku. Po kilku wiekach dojrzewania retoryki opisowej w Grecji i w Rzymie, kiedy pojawiły się różnorodne próby jej kodyfikacji, głównie w dziełach Arystotelesa, Cycerona i Kwintyliana, retoryka weszła do podsta­ wowego kanonu przedmiotów szkolnych w ramach tzw. trivium, obok gra­ matyki i dialektyki. W szkolnictwie nowożytnym retoryka pod nazwą ars oratoria czy eloąuentia odgrywała rolę najważniejszego humanistycznego przedmiotu. Wykładana w całej Europie w językach greckim i łacińskim, przetrwała jako przedmiot główny niemal do połowy XIX w. Dopiero pod wpływem zmian w pedagogice i dydaktyce szkolnej oraz postępującej spec­ jalizacji w naukach humanistycznych retorykę zastąpiły inne przedmioty szkolne poświęcone kształceniu językowemu i literackiemu. Dziś mało kto wie, że główny przedmiot w szkole współczesnej — język polski, jeszcze w połowie XIX w. nazywał się „wymowa i poezja”, a profesorowie historii lite­ ratury tytułowani byli „profesorami poezji i wymowy”. Niektóre działy daw­ nej wymowy znalazły się w zakresie nauczania języka polskiego pod nazwa­ mi: stylistyka, poetyka, deklamatoryka, ćwiczenia w mówieniu i pisaniu, a w postaci nieokreślonej weszły do metodyki pisania „wypracowań” w języku ojczystym. Podobna sytuacja zaistniała w szkolnictwie innych krajów europej­ skich, chociaż w niektórych z nich, jak na przykład we Francji, w Wielkiej Brytanii czy w państwach skandynawskich, do dnia dzisiejszego retoryka wy­ kładana jest w szkołach średnich i wyższych, najczęściej pod nazwą „ćwicze­ nia w komponowaniu tekstów literackich i publicystycznych”. W pełnym lub selektywnym zakresie wykorzystywana jest też w szkołach dziennikarskich, handlowych czy wyznaniowych. 16

Antyczna retoryka uzurpowała sobie prawo do wypowiadania się na wszelkie możliwe tematy i postulowała, by mówca był człowiekiem wszechstronnym. Według Kwintyliana retoryka jest „królową wszelkich rze­ czy”, „darem najcenniejszym, który bogowie zostawili śmiertelnikom”. Re­ toryka poantyczna traciła z różnych powodów te maksymalistyczne aspira­ cje, ograniczając stopniowo swe główne zadania do teorii mówionego, a od czasu upowszechnienia druku i pisanego języka literackiego: prozy artystycz­ nej. W miarę rozwoju specjalizacji w naukach humanistycznych coraz bar­ dziej redukowano retorykę do teorii oratorstwa religijnego, politycznego i sądowego. Z czasem warunki historyczno-kulturowe ograniczyły ją wyłącz­ nie do krasomówstwa typu panegirycznego, co m.in. przyczyniło się do usu­ wania z teorii retoryki nauki o inwencji i przydzieleniu jej tylko nauki o stylu — elokucji. Wpłynęło to na nadmierne sformalizowanie retoryki, uczyniło z niej patronkę pustosłowia. Wymowna jest opinia filozofa Gotfrieda Wilhel­ ma Leibnitza (1646-1716), który w dziele Na rozważanie dotyczące rozumu ludzkiego tak pisał o retoryce: „Retoryka służy tylko do podsuwania fałszywych idei, do podniesienia uczuć i do zwodzenia zdolności sądzenia tak, iż jest to tylko zwykłe mydlenie oczu. A jednak właśnie tę oszukańczą sztukę stawia się na pierwszym miej­ scu i obdarza nagrodami. To dlatego, że ludzie bynajmniej nie troszczą się o prawdę, a bardzo lubią zwodzić i być zwodzeni. To jest tak dalece prawdzi­ we, że to, co właśnie powiedziałem o tej sztuce, będzie — nie wątpię — uważane za ostateczne zuchwalstwo. Bo wymowa podobna do płci pięknej, posiada wdzięki zbyt wszechwładne, aby zezwolono im się przeciwstawić” [cyt. za: Pszczołowski, s. 30], Leibnitz trafnie przewidział losy retoryki formalistycznej, patronują­ cej wszechwładnemu w baroku europejskim panegjryzmowi. Pozbawiona fi­ lozoficznego, a następnie logicznego zaplecza, retoryka stała się dziedziną wiedzy sztucznej, jałowej. Oświeceniowy kult czystego rozumu i wiara w po­ stęp wiedzy, czego wyrazem była daleko posunięta specjalizacja i zarazem zwrot do wiedzy naturalnej, nie pozostawiły tradycyjnej retoryce szans ist­ nienia. Genialna kompilatorka i wiedza integrująca dotąd wszystkie nauki humanistyczne straciła rację bytu jako przedmiot autonomiczny. Sztuką poprawnego myślenia, argumentowania, będącą dotąd domeną retorycznej inwencji, zajęła się definitywnie odretoryzowana logika, przyj­ mująca od czasów Kartezjusza postać logiki matematycznej. Ocenę celów przekonywania z punktu widzenia walorów emocjonalnych, rozpatrywanych dotąd przez teorię retoryczną, przejęła psychologia, zaś etyka odebrała reto­ ryce ocenę godziwości lub niegodziwości perswazji. Wiedzą o odbiorcy sło­ wa mówionego i pisanego, omawianą w tradycyjnej retoryce we wszystkich jej działach, zajęła się socjologia. Treścią argumentacji retorycznej, będącej dotąd fundamentem retorycznej organizacji wypowiedzi, zajęła się filozofia i nauki szczegółowe, jak np. prawo czy teologia. Najbardziej wreszcie „litera­ cka” część teorii retorycznej, tj. nauka o wysłowieniu, została rozdzielona pomiędzy różne specjalności filologiczne, jak: gramatyka, teoria literatury, prozaika, stylistyka, poetyka historyczna, publicystyka itp. Każda z wymie­ 17

nionych nauk szczegółowych, ulegających systematycznemu rozdrobnieniu, przejmując od retoryki tradycyjnej odpowiednie dla nich agendy, zmieniła lub zmodyfikowała na swój użytek terminologię retoryczną. W ten sposób dawny zwarty system został doszczętnie rozbity i nawet rzetelny znawca nie jest dziś w stanie dokładnie wskazać, co w wielu współ­ czesnych dyscyplinach humanistycznych stanowi spadek po retoryce antycz­ nej. Trzeba przy tym zaznaczyć, że to bezceremonialne rozgrabienie „bezpań­ skiej” wiedzy przyczyniło się do wykorzystywania przez badaczy w rozlicz­ nych pracach teoretycznych, pisanych w językach narodowych, jej termino­ logii bez wskazania źródeł. Na przełomie XIX i XX w. nastąpił niespodziewany renesans retoryki. To odrodzenie „pogrzebanej” i rzekomo „ogranej” , „doszczętnie wyeksplo­ atowanej” dyscypliny wiedzy miało swoją przyczynę w niedoskonałości strukturalizmu — panującego wszechwładnie w różnych wcieleniach meto­ dologicznych — który nie był w stanie odpowiedzieć na kłopotliwe pytania badawcze dotyczące istoty każdego utworu literackiego, a odnoszące się do autora i odbiorców. Na te właśnie pytania w znakomity sposób udzielała róż­ norodnych odpowiedzi klasyczna, średniowieczna i nowożytna teoria retory­ ki. Sięgając jednak do dawnej retoryki zaczęto zastępować utrwalone przez wieki pojęcia greckie i rzymskie nową terminologią, właściwą dla istnieją­ cych obecnie autonomicznych dyscyplin naukowych, jak językoznawstwo strukturalne, semiotyka czy teoria komunikacji i argumentacji. W wyniku tej adaptacji powstał niezwykle pomieszany gąszcz terminów, w którym tru­ dno jest się zorientować nawet badaczom profesjonalnym. Współczesny renesans retoryki datuje się formalnie od 1936 r., kiedy to ukazała się w Chicago praca Ivora Armstronga Richardsa: The Philosophy ofRhetoric. Była to niejako programowa wypowiedź nowej szkoły nazywa­ jącej się New Rhetoric, korespondującej z powstałą w tym samym czasie rów­ nież w Chicago szkołą New Criticism, wytyczającą nowe perspektywy badań literaturoznawczych (Rene Wellek). Istotę New Rhetoric stanowi zastoso­ wanie retoryki do teorii komunikacji, zwłaszcza komunikacji masowej, wy­ korzystanie jej w opisie technik propagandy i reklamy [Buczyńska, s. 76104], Retoryka zaadoptowana przez współczesną teorię komunikacji jest do dziś przedmiotem olbrzymiej liczby studiów, ogarniających wiele dziedzin wiedzy z pogranicza językoznawstwa, filozofii, psychologii i socjologii. Szczególnie znacząca jest tu zapoczątkowana przez belgijskiego uczonego Chaima Perelmana teoria argumentacji aksjologicznej (wartościującej). Do­ strzega się ponadto, że renesans retoryki jako wiedzy interdyscyplinarnej stwarza nowe możliwości integracji współczesnej humanistyki, zepchniętej w ślepy zaułek wąskich specjalizacji. Szczególnie liczące się zasługi w dziedzi­ nie tak często dziś postulowanej integracji nauk humanistycznych ma wycho­ dzący od 1967 r. w Pensylwanii kwartalnik „Philosophy and Rhetoric”, dają­ cy, obok wartościowych materiałów opisowych z różnych dziedzin dawnej i nowej retoryki, systematyczny przegląd różnorodnych publikacji w poszcze­ gólnych krajach Europy i obu Ameryk. Warto przy tym zaznaczyć, że wśród autorów i współpracowników tego liczącego się czasopisma o zasięgu mię­ 18

dzynarodowym znajduje się tylko jedno nazwisko ze wschodnioeuropejskie­ go obszaru, mianowicie Vasile Florescu z Rumunii, autora wydanej w Buka­ reszcie w roku 1973 pracy: Retorica §i neoretorica. Geneza, evolutie, perspeclive. Retoryka: sztuka i umiejętność dobrego i rzetelnego mówienia, była ex definitione wiedzą filologiczną w szerokim zakresie tego terminu. Nie była to jednak wiedza wyłącznie formalna, lecz ściśle zespolona z filozofią. Na ca­ łej historii rozwoju retorycznej teorii wywarł piętno spór między filozofami i retorami o kompetencje w dziedzinie sztuki perswazji. Spór ten, zapoczątko­ wany przez Platona w Gorgiaszu, dotyczył głównie fundamentalnej kwestii, czy celem retorycznej wypowiedzi (dyskursu, mowy) jest prawda czy praw­ dopodobieństwo. Filozofowie, a więc „miłośnicy mądrości”, rezerwowali so­ bie w starożytnej Helladzie monopol prawdy, czy ściślej: poszukiwania pra­ wdy i mądrości, ograniczając tym samym retorykę do wyszukiwania prawdo­ podobieństwa (także opinii, wartości). Stanowisko takie upowszechnił Ary­ stoteles, który skierował teorię retoryczną na tory poszukiwań perswazji mo­ żliwej (pragmatycznej), nie zaś koniecznej; perswazji dostosowanej do po­ trzeb odbiorcy (publiczności), który bardziej gustuje w mniemaniach i opi­ niach niż w obiektywnej prawdzie. Spór między filozofami i retorami nie był (bo nie mógł być) nigdy za­ kończony, ale odegrał jednak bardzo ważną rolę w późniejszych latach, kie­ dy działalność sofistów sprawiła, że retoryka była oskarżana o oszustwo, ma­ mienie, demagogię. Dlatego też greccy, a później rzymscy teoretycy retoryki zabiegali o „ufilozoficznianie” wymowy, zwłaszcza o jej etyczną rzetelność. W przekładzie na język pojęć retorycznych rzecz dotyczyła tzw. koherencji rerum i verborum — rzeczy i słów, odpowiadającej w wymiarze etycznym zgodności słów oratora z jego czynami („słowo jest cieniem czynu”). Jak wy­ glądała praktyczna realizacja tego ideału kałokagatii, czyli prawdy, piękna i dobra zrośniętych w niepodzielną całość, informuje częściowo późniejsza hi­ storia oratorstwa i literatury; informuje częściowo, ponieważ ułamki zacho­ wanych tekstów nie dokumentują słowa żywego. Niezmienny korpus teorii retoryki antycznej, przedstawiony najpeł­ niej w dziele Kwintyliana Institutio oratoria, jest w swej istocie filologicznym systemem wiedzy patronującej różnorodnym rodzajom i gatunkom literatury typu „klasycystycznego” i „barokowo-romantycznego”. Retoryka, jako teo­ ria sztuki słowa perswazyjnego, służyła przede wszystkim „literaturze fak­ tu”, literaturze parenetycznej, dydaktycznej w najlepszym sensie tego okre­ ślenia; patronowała upowszechnianiu wiedzy i treści politycznych, społecz­ nych i religijnych. Nade wszystko zaś retoryka podtrzymywała wiarę w moc słowa jako oręża prawdy, piękna, dobra. Tę wiarę podzielały rzesze myślieieli-humanistów różnych orientacji filozoficznych walczących ze „schizmą między ustami i sercem”. Wśród wielu wypowiedzi programowych warto przypomnieć w tym miejscu opinię jednego z największych znawców retory­ ki — Karola Mecherzyńskiego, który w połowie XIX w. pisał: „[retoryka] jest narzędziem najpospolitszym do wyjawiania naszych pojęć rozumowych, najskrytszych działań i poruszeń ducha. Ważność prawd wlewających się w 19

odpowiednie słowa, wyobraźnia, moc uczucia, namiętności, od których mowa bierze swoją siłę i barwę, podnoszą ją do znaczenia sztuki i czynią uczestniczką wszelkich tajemnic i przywilejów geniuszu” [Mecherzyński, 1.1, s. 39]. Odrodzenie retoryki przyczyniło się do szerszego, niż to było dotychczas, jej zastosowania w badaniach literaturoznawczych. Już w dobie hellenistycznej stała się ona teorią prozy w ogóle, a jej zasady znajdowały zastosowanie nie tyl­ ko w oratorstwie (krasomówstwie), ale w całej prawie prozie literackiej [zob. Tatarkiewicz; 1 ,1.1, s. 281]. Rolę tę pełniła retoryka z różnym nasileniem w ca­ łej swojej historii. W czasach nam współczesnych odcisnęła swoje piętno zaró­ wno na studiach historycznych dotyczących teorii i praktyki retorycznej, jak i na pracach poświęconych teorii tekstu literackiego. W badaniach historycznoliterackich znajomość klasycznej teorii reto­ ryki, adaptowanej do prac nad średniowiecznym i renesansowo-barokowym piśmiennictwem, pozwala na rekonstrukcję świadomości estetycznej daw­ nych pisarzy, najczęściej wykształconych w różnych typach szkół retorów i oratorów. Zastosowanie retorycznego klucza interpretacyjnego do analizy dawnej literatury pozwala na bardziej wszechstronne jej poznanie i zrozu­ mienie. Takie prace poświęcone zretoryzowanej literaturze staropolskiej prowadzone są u nas od lat kilkunastu. Przykładem może być wydany w 1984 r. zbiór studiów pod redakcją Barbary Otwinowskiej: Retoryka a litera­ tura. Z wielkim powodzeniem wykorzystuje się też retorykę we współczes­ nych studiach poświęconych teorii tekstu jako perswazyjnego sposobu od­ działywania na czytelnika. I tak na przykład ukazują się udane próby językoznawczo-semiologicznego aktualizowania retoryki tradycyjnej tzw. grupy „Mi” [zob. Dubois]. Chicagowska szkoła Rhetorical Criticism [Black] pro­ ponuje badanie tekstu jako elementu konkretnego czasu historycznego, jako wyrazu osobowości twórcy i jako specyficznego sposobu komunikowania społecznego, mającego właściwe sobie cele. „Metoda Rhetorical Criticism, będąca rozwinięciem klasycznej metody filologicznej, jest bardzo interesują­ cą próbą powiązania doświadczenia klasycznych szkół retorycznych z do­ świadczeniami współczesnego literaturoznawstwa, językoznawstwa oraz nauk społecznych” [Lichański II, s. 23]. Warto również zaznaczyć, że u pod­ staw wielu oryginalnych koncepcji literaturoznawczych powstałych w Polsce, takich jak poetyka stosowana [Skwarczyńska] czy poetyka pragmatyczna [Czaplejewicz], znajduje się rzetelne studium retoryki antycznej. Odrodzenie retoryki zaznacza się także w różnorodnych dziedzinach dydaktyki współczesnej. Teorię retoryki wykłada się dziś w wielu szkołach dziennikarskich, co na naszym terenie potwierdza książka Walerego Pisarka: Retoryka dziennikarska, a także w szkołach pisarstwa, uczących „twórczego pisania” — creative writing [zob. Bucler]. Na Zachodzie, zwłaszcza zaś w Stanach Zjednoczonych, wykorzystuje się zaktualizowaną retorykę antyczną do celów propagandy i reklamy, i to nie tylko w zakresie formułowania „slo­ ganów”, lecz również w stosownym komponowaniu tekstów perswazyjnych (np. list handlowy, oferta handlowa). 20

Możliwości tedy wszechstronnego zastosowania teorii klasycznej reto­ ryki są dziś wielorakie, zwłaszcza w tych dziedzinach wiedzy, które przygoto­ wują współczesnych „oratorów” różnych specjalności, chociażby dyplomalów. I nie jest ważne, czy retoryka na nowo dziś odczytana jest traktowana jako autonomiczna dyscyplina wiedzy, czy też występuje w roli służebnej, na przykład pod szyldem teorii komunikacji. Ważne jest to, że retorykę, to zna­ czy sztukę celowego, funkcjonalnego i pięknego wyrażania myśli, docenia się jako ważne narzędzie społecznej logoterapii. Poza wspomnianymi wyżej sposobami wykorzystywania klasycznej re­ toryki w polskich badaniach literaturoznawczych retoryka jako przedmiot wiedzy interdyscyplinarnej nie znajduje u nas dotąd zbyt wielu zwolenników i admiratorów. W latach powojennych nie ukazała się ani jedna praca o cha­ rakterze popularnym poświęcona retoryce, jakich wiele pojawiło się w tym czasie w innych krajach demokracji ludowej. Jest to sytuacja dość paradok­ salna, ponieważ kultura retoryczna i sztuka oratorska pełniły w Polsce przedrozbiorowej rolę wybitną. Byliśmy ponoć w opiniach obcych narodem szczególnie „uzdolnionym do wymowy” , co poświadczają choćby zachowane teksty oratorskie czy utwory zretoryzowanej literatury staropolskiej.,Okazu­ je się jednak, że w świadomości współczesnych Polaków retoryka jest wciąż obarczana wspomnieniem jej grzechów szlacheckich. Nie ma więc lepszego sposobu na przezwyciężenie tego „retorycznego impasu” niż powrót do diag­ nozy Stanisława Konarskiego, który w swych znakomitych pracach o retory­ ce pisał „o sztuce właściwego myślenia koniecznej dla sztuki dobrej wymo­ wy” (De arte bene cogitandi ad artem bene dicendi necessaria) i gdy zalecał kształcenie języka w ścisłym związku z kształceniem logicznego myślenia i obywatelskiej postawy. Jest to, jak się zdaje, program, który mimo przeszło dwustuletniego oddalenia zachowuje społeczną świeżość i przydatność. Jest bowiem rzeczą niewątpliwą, że w czasach współczesnych istnieje wielkie za­ potrzebowanie na sztukę sprawnego i celowego przemawiania, na sztukę zwięzłego i trafnego wyrażania myśli, przedstawiania argumentów w polemi­ kach i dyskusjach, przekonywania do swego pomysłu lub opinii. Iluż widzi­ my inżynierów czy wynalazców nie umiejących nikogo przekonać do swych projektów, czy społeczników nie potrafiących zachęcić innych do działania. Wychowankowie szkół średnich wchodząc w życie dojrzałe nie potrafią jas­ no sformułować listu, wygłosić prostego improwizowanego przemówienia, nie mówiąc już o prowadzeniu rzeczowej polemiki. Te elementarne umiejętności z zakresu sztuki sprawnego mówienia i pisania, tak niezbędne w życiu publicznym i prywatnym współczesnego Pola­ ka, wymagają metodycznego kształcenia w ramach reaktywowanej, dostoso­ wanej do współczesnych warunków sztuki retoryki. Zapowiedzią tego jest projekt wprowadzenia „elementów retoryki” do kolejnego programu pol­ skiej szkoły średniej. *

*

*

Książka niniejsza jest próbą systematycznego opisu klasycznej retory­ ki systemowej. W zamyśle początkowym autora materiał miał być ujęty w 21

sposób słownikowy, uporządkowany alfabetycznie. W trakcie opracowywa­ nia okazało się jednak, że forma słownikowa wymaga od korzystającego przygotowania, wiedzy ogólnej o przedmiocie, a wiedza ta — w porównaniu z innymi krajami europejskimi — jest u nas bardzo skromna, a przy tym tru­ dno dostępna dla szerszego ogółu. Nie posiadamy bowiem ani jednego kry­ tycznego przekładu klasycznych źródeł retorycznych, a istniejące tłumacze­ nia fragmentów tekstów źródłowych (III księga Retoryki Arystotelesa i trzy księgi Kształcenia mówcy Kwintyliana) nie dają większych możliwości inter­ pretacyjnych. Przestarzały już przekład pism retorycznych Cycerona, doko­ nany przez E. Rykaczewskiego, jest mało przydatny, a w niektórych wypad­ kach nawet mylący. Przytaczanie natomiast odpowiednich fragmentów źró­ deł w języku oryginału (w greckim lub po łacinie) zawęziłoby krąg odbior­ ców tej publikacji do grona profesjonalistów, filologów, którzy mają prze­ cież do dyspozycji wiele krytycznych wydań klasyków Retoryki. Jeszcze skromniej prezentują się w języku polskim opracowania doty­ czące retoryki antycznej. Obok przestarzałej już dziś pracy syntetycznej Ma­ rii Maykowskiej: Klasyczna teoria wymowy (Warszawa 1936), nie ma opra­ cowań, do których można bez żadnych zastrzeżeń skierować czytelnika. Wiele bowiem prac poświęconych wprost łub pośrednio problematyce reto­ rycznej, pisanych najczęściej z różnych punktów widzenia poszczególnych nauk (np. prawa), zawiera sporo nieścisłości czy nieporozumień, które wy­ magają osobnego, szczegółowego omówienia; niektóre ważniejsze kwestie sporne w interpretacji określonych problemów retorycznych będą sygnalizo­ wane w odpowiednich miejscach niniejszego opracowania. Najwięcej kłopotów i trudności w przygotowaniu Sztuki retoryki na­ stręczyła rozbudowana i w wielu wypadkach wieloznaczna terminologia re­ toryczna, która dzisiaj (poza drobnymi wyjątkami w zakresie pojęć językowo-stylistycznych, jak np. anafora, prozopopeja) ugina się pod ciężarem po­ nad dwu tysięcy lat, należy do słownictwa martwego lub funkcjonującego w innym niż pierwotne znaczeniu. Przypomnijmy więc w tym miejscu informa­ cje podstawowe. Retorykę naturalną ujęli w reguły i przepisy myśliciele greccy; oni ustalili też podstawową terminologię. Rzymianie przetłumaczyli słownictwo retorów greckich słowo po słowie, często wręcz niewolniczo, po­ nieważ przez cały czas trwania cesarstwa rzymskiego łacińska szkoła retorów utrzymywała najściślejszą łączność z retoryką grecką. Ustępliwość łaciny wobec greczyzny widoczna jest np. w technicznym języku Kwintyliana, który wiele słów greckich przepisał literami łacińskimi, a nieraz po prostu grecki­ mi, choć autor traktatu Rhetorica ad Herennium, a zwłaszcza Cyceron dostar­ czyli łacińskich równoznaczników pojęć greckich. W czasach poantycznych we wszystkich podręcznikach europejskich posługiwano się głównie języ­ kiem łacińskim, a w wypadkach ważnych czy wątpliwych dodawano terminy greckie. Dopiero pod koniec XVIII w. pod wpływem prądów oświecenio­ wych pojawiły się pierwsze przekłady podręczników retoryki (podobnie zre­ sztą jak gramatyki i logiki) w językach narodowych. W Polsce pierwsze prze­ kłady prac z teorii retoryki ukazały się w dobie Komisji Edukacji Narodowej [zob. Gołański, Piramowicz]. Zaproponowano w nich polskie odpowiedniki 22

terminów łacińskich. Była to praca ogromna, choć nie pozbawiona oczywis­ tych błędów i potknięć wskazanych już przez radę podręcznikową Komisji Edukacji Narodowej. Jedynie podręcznik Grzegorza Piramowicza wydany drukiem w 1792 r. uzyskał aprobatę i obok znanego podręcznika gramatyki Onufrego Kopczyńskiego został wprowadzony do programów szkolnych. Je­ żeli jednak propozycje terminologiczne Kopczyńskiego przyjęły się w prak­ tyce i w wielu wypadkach do dziś przetrwały w podręcznikach gramatyki ję­ zyka polskiego, to polska terminologia retoryczna Piramowicza ze względu na usunięcie „wymowy” ze szkół uległa całkowitemu niemal zapomnieniu. Dziś nawet trudno z niej korzystać, chociaż wysiłek pioniera pomaga w wie­ lu wypadkach w rozumieniu podstawowego sensu niektórych terminów reto­ rycznych, często przez Piramowicza polonizowanych (np. „tranzycje” od łac. transitio 'przejście’). We wszystkich niemal współczesnych pracach dotyczą­ cych teorii retoryki podaje się na ogół obok dzisiejszych terminów odpowie­ dnie terminy łacińskie i greckie. Tę samą metodę zastosowano w niniejszym opracowaniu. Odwołując się dziś do antycznych źródeł należy pamiętać, że klasycz­ na teoria retoryki składa się z opisu i interpretacji. Opis terminów retorycznych zawiera ustalony w starożytności kanon podstawowych zasad i reguł, wydedukowanych z metodycznej obserwacji „retoryki naturalnej” [1.2.].*) W antyku uformowała się też zasadnicza struktura retoryki opisowej opartej na następujących, logicznie uszeregowa­ nych częściach: inwencja [2.], kompozycja [3.], elokucja [4.], mnemonika, czyli pamięć retoryczna [5.], i sztuka wygłoszenia [6.]. W obrębie tych pod­ stawowych struktur grupowano zjawiska ogólne i szczegółowe, które two­ rzyły zwarty system „naczyń połączonych”. Wynika z tego, że każde, nawet najdrobniejsze zagadnienie z teorii retoryki może być w pełni wyjaśnione jako część całości. Teoretycy antyczni nie pozostawili jednak niezmiennego systemu podręcznikowego, wielu autorów grupowało sformułowane przez siebie lub poprzedników reguły według indywidualnego widzenia systemu. Inaczej uszeregował zasady Arystoteles w Techne rhetorike, jeszcze inaczej Kwintylian w Institutio oratoria, zawsze jednak utrzymywano wymienione wyżej działy teorii. W kszałcie niewzruszonym przetrwały te reguły do cza­ sów nowożytnych. Rola późniejszych autorów podręczników retoryki pole­ gała jedynie na rozmaitej kombinacji źródeł klasycznych, odpowiedniej ich hierarchizacji i coraz szerszym egzemplifikowaniu teorii przykładami z póź­ niejszej literatury. Jedynie w baroku, gdy zakres retoryki ograniczono wyłą­ cznie do ram elokucji [4.], wprowadzono do typologii stylów retorycznych szereg nowych określeń i terminów w języku łacińskim nie znanych teorety­ kom antycznym. Metodę swobodnego grupowania zasad retoryki przyjęli również współcześni autorzy zajmujący się teorią retoryki, wprowadzając mniej zo­ rientowanych odbiorców w pewne zakłopotanie. I tak na przykład autor nie­ *) Cyfry w nawiasie kwadratowym odsyłają do odpowiednich miejsc w książce, w których można znaleźć objaśnienie terminu czy problemu albo dodatkowe informacje.

23

mieckiego podręcznika, Heinrich Lausberg, łączy w swej pracy inwencję [2.] z kompozycją [3.], podczas gdy autorzy anglojęzyczni, na przykład Edward Corbett, zachowują tradycyjny, pięcioczęściowy układ. W Sztuce retoryki przyjęto pięcioczęściowy układ materiału, wykorzystując doświadczenia po­ przedników i przemyślenia własne. Niezmiennego, ustalonego w antyku aparatu pojęciowego retoryki sy­ stemowej nie należy mylić z historycznie uwarunkowaną interpretacją reguł i pojęć. Różnice w interpretacji ogólnych i szczegółowych zasad retoryki zary­ sowały się już na początku jej istnienia, gdy Platon wystąpił z druzgocącą krytyką sofistów. Nie było później retora (teoretyka czy nauczyciela retory­ ki), który by nie sformułował mniej czy bardziej ogólnych opinii na temat zasadniczych funkcji i celów wymowy. Różnorodnymi jednak interpretacja­ mi teorii retorycznej zajmuje się historia wymowy, którą w niniejszym opra­ cowaniu ograniczono do najważniejszych etapów. Niezależnie jednak od historycznie uwarunkowanych opinii i ocen, an­ tyczna teoria retoryki zawiera w wymiarze systemowym opis zjawisk i pojęć ponadczasowych, zachowujących ciągłą aktualność. I te właśnie trwale zdo­ bycze retoryki antycznej są wyeksponowane w Sztuce retoryki. Gdyby teoria wymowy była jedynie przygodą intelektualną minionych epok czy etapem do osiągnięcia wiedzy od niej doskonalszej, to nie miałoby większego sensu przypominanie tej dyscypliny szerszemu ogółowi odbiorców; tak jak nikt dziś nie zajmuje się poważnie alchemią, chociaż ta dziedzina wiedzy była da­ wniej niezwykle popularna. Zgodnie z podtytułem niniejszego opracowania — Przewodnik ency­ klopedyczny — książka zawiera podstawowe informacje i wiadomości doty­ czące retoryki opisowej i zagadnień pokrewnych, związanych z teorią i histo­ rią wymowy, przedstawione w sposób systematyczny. Sztuka retoryki nie jest podręcznikiem, jest informatorem, który pozwoli czytelnikowi polskiemu usystematyzować wiedzę, pobudzi do refleksji i zachęci do studiów i poszuki­ wań własnych. Do tych celów dostosowano kompozycję opracowania opartą na systemie katalogu dziesiętnego, pozwalającą na przedstawienie konkret­ nych zagadnień w kontekście zwartej całości. „Katalogowa” koncepcja kom­ pozycyjna, ułatwiająca orientację w gąszczu skomplikowanych pojęć i termi­ nów retorycznych, charakteryzuje się jednak świadomymi powtórzeniami, których można było uniknąć w opisowym przedstawieniu materiału, ze stra­ tą jednak dla czytelności tekstu. Uzyskanie informacji możliwie pełnej ułatwia system odsyłaczy: cyf­ rowych, które kierują czytelników do odpowiednich partii tekstu w książce, i bibliograficznych, które odsyłają do podanej na końcu książki Bibliografii lub Dodatku Źródłowego . Skróty „zob.” i „por.” wyrażają zalecenie zazna­ jomienia się z pewnymi informacjami. 24

Układ treści niniejszego opracowania jest dostosowany do potrzeb czytelnika mało lub w ogóle nie zorientowanego w problematyce retorycz­ nej. Odbiorcę fachowego taka metoda może irytować nadmiernym „dydak­ tyzmem”. Nie do profesjonalistów jednak, którzy mają do dyspozycji o wie­ le doskonalsze opracowania w językach obcych, adresowana jest ta książka. Sztuka retoryki jest przeznaczona dla tych wszystkich, głównie humanistów z wyboru, którym bliska jest troska o kulturę słowa mówionego i pisanego. Z myślą o adresacie nie mającym na co dzień do czynienia z zagadnie­ niami filologicznymi w szerokim znaczeniu zgromadzono w książce wiado­ mości w mniemaniu autora fundamentalne i pokrewne, ułatwiające zrozu­ mienie funkcji teorii retoryki w różnych przejawach wiedzy i kultury. O ile jednak rozdziały od 1. do 6. obejmują materiał możliwie kompletny — oczy­ wiście w wymiarze podstawowym — o tyle rozdziały następne: Ćwiczenia przygotowawcze [7.], Retoryka a filozofia [8.], Retoryka a literatura [9.] i Re­ toryka a pedagogika [10.], Główne etapy historii retoryki [11.], są subiektyw­ nie wybrane, opracowane i sygnalizują jedynie istotę sprawy. Tematy bo­ wiem poruszone w rozdziałach od 7. do 11. mają wiele opracowań ogólnych i szczegółowych, a każdy z nich stanowi osobny, niekiedy samodzielny pro­ blem badawczy. Dobór informacji pomocniczych może wydać się w wielu wypadkach niewystarczający lub niekompletny. Autor świadomie zrezygno­ wał z omówienia takich zagadnień, jak na przykład: retoryka a publicystyka (dziennikarstwo), retoryka a propaganda i agitacja czy retoryka a socjologia i polityka, ponieważ sporo informacji na ten temat umieszczono przy oma­ wianiu innych zagadnień, a osobne ich rozwinięcie w trybie encyklopedycz­ nym mogłoby utrudnić orientację w zespole materiału przedstawionego. Szczególnie trudnym problemem przy opracowaniu Sztuki retoryki była sprawa egzemplifikacji poszczególnych pojęć i terminów. Dawne pod­ ręczniki retoryki, opracowywane zwłaszcza do celów dydaktycznych, posłu­ giwały się najczęściej przykładami z prozy oratorskiej (głównie Demostenesa i Cycerona w języku oryginału), nie gardząc również cytatami z utworów wierszowanych czy dramatycznych (jak np. Arystoteles). Obok podręczni­ ków retoryki poszczególne szkoły wymowy miały własne wskazówki meto­ dyczne dla retorów (nauczycieli wymowy), obejmujące najrozmaitsze listy lektur, katalogi tematów, wzory mów do ćwiczeń itp. Metodyka nauczania retoryki to osobny problem związany bardziej z życiem literackim poszcze­ gólnych epok i prądów niż z rozwojem teorii retoryki jako systemu teorety­ cznego. Zrezygnowano więc w niniejszym opracowaniu z szerszego materia­ łu egzemplifikacyjnego, ograniczając się jedynie do przykładów niezbęd­ nych, podanych w formie cytatu literackiego lub objaśnienia. Poszczególne zagadnienia retoryki opisowej można „ćwiczyć”, omawiać, analizować ich funkcje, na różnorodnych tekstach literackich i publicystycznych, zgodnie z 25

subiektywnym wyborem. Terenem takich ćwiczeń mogą być lektury szkolne obowiązkowe i nadobowiązkowe, a także utwory klasyków oratorstwa czy też inne, należące do zretoryzowanej w całości lub częściowo literatury pięk­ nej i użytkowej. Zanim retoryka w większym czy mniejszym zakresie, pod tradycyjną lub zmienioną nazwą znajdzie miejsce w polskim systemie edukacyjnym, winna być przede wszystkim na nowo odkryta i poznana. Celom tym służy niniejsza książka, której patronuje myśl Platona wyrażona w Fajdrosie: „Sztuka wymowy w ogóle jest sztuką prowadzenia dusz ludzkich za pomocą mów, i to nie tylko w sądach i jakie tam inne zebrania czy zgromadzenia pu­ bliczne, ale i w prywatnych kółkach; jedna i ta sama, czy to o wielkie rzeczy chodzi, czy o małe. A co jest słuszne, to równie cenne w sprawach wielkiej wagi, jak i w marnych” [Platon II; DZr. s. 207]. Warszawa 1982 r.

Podstawowe pojęcia i zasady retoryki

1 1.1. Etymologia i zakres terminu „retoryka” . Źródłosłów wyrazu „re­ toryka” jest grecki. Słowo pochodzi od rzeczownika rhetor, wywodzącego się etymologicznie od nie zachowanej w grece klasycznej formy czasownika reo 'mówię celowo, stosownie, pięknie’. (W klasycznym języku greckim funkcjonował inny czasownik o podobnym znaczeniu — lego 'dobrze mówię’.) Słowo rhetor miało w rozwoju helleńskiej kultury kilka znaczeń: „mówca publiczny na zgromadzeniu” „mąż stanu”, „polityk”, „wydający wyrok sę­ dzia”, „nauczyciel wymowy”, „człowiek wykształcony”, „krasomówca” itp. Termin rhetorike używany był przez Greków z domyślnym techne ”,sztuka, umiejętność’ i oznaczał metodyczny podręcznik sztuki wymowy. [Zob. defi­ nicja retoryki — 1.6.]. Zakres znaczeniowy rhetorike jest tak szeroki, że sło­ wo to staje się nieprzekładalne. W perspektywie historycznej „retoryka” oznaczała między innymi: „sztukę oratorską” (krasomówstwo), „teorię prze­ mawiania i teorię prozy w ogóle”, „podręcznik wymowy”, „nazwę przedmio­ tu szkolnego”, „system pedagogiczny”. Od czasów rzymskich zlatynizowany wyraz rhetorica używany był najczęściej (choć nie wyłącznie) jako nazwa te­ orii wymowy, a słowo rhetor znaczyło: „teoretyk”, „nauczyciel retoryki”. Łacińskie terminy: oratoria, oratrix czy eloąuentia, oznaczały sztukę krasoinówstwa i były używane (choć nie zawsze) jako synonimy praktycznej reto­ ryki, to jest oratorstwa. Rozbieżności w używaniu nazw greckich i łacińs­ kich, w nazywaniu różnych pojęć i czynności retoryki wynikały z odmien­ nych (niekiedy przeciwstawnych) poglądów na rolę i funkcję słowa w po­ szczególnych epokach i kierunkach. Użycie słowa „retoryka” wymaga dzisiaj precyzyjnego ustalenia jego zakresu semantycznego, gdyż nosi ono w sobie dzieje wielu pojęć mających własną historię. 1.2. Retoryka naturalna. Retoryka nie była wiedzą wymyśloną przez uczonych greckich, podobnie jak nie była nią gramatyka czy logika. Te­ oria retoryki, rozwijana i udoskonalana przez setki lat, wyrosła z metodycz­ nego opisu naturalnej dążności ludzkiej mowy do przekonywania drugich. 27

„Że człowiek — stwierdza Arystoteles — jest istotą stworzoną do życia w państwie więcej niż pszczoła lub jakiekolwiek zwierzę żyjące w stadzie, to ja­ sną jest rzeczą. Natura bowiem, jak powiadamy, nic nie czyni bez celu. Otóż człowiek jedyny z istot żyjących obdarzony jest mową. Głos jest oznaką ra­ dości i bólu, dlatego posiadają go inne istoty (rozwój ich posunął się bowiem tak dalece, że mają zdolność odczuwania bólu i radości, tudzież wyrażania tego między sobą). Ale mowa służy do określania tego, co pożyteczne czy szkodliwe, jak również i tego, co sprawiedliwe czy też niesprawiedliwe. To bowiem jest właściwością człowieka odróżniającą go od innych stworzeń żyjących, że on jedyny ma zdolność rozróżniania dobra od zła, sprawiedli­ wości i niesprawiedliwości i tym podobnych; wspólnota zaś takich istot staje się podstawą rodziny i państwa” [Arystoteles, Polityka, I, 1; przekład L. Piotrowicza]. Myśl Stagiryty o naturalnych predyspozycjach języka ludzkie­ go do wartościowania rozwinął w odniesieniu do retoryki Kwintylian w sło­ wach następujących: „A zdania tego, że retoryka jest czymś naturalnym, broni się tym, że i ludzie niewykształceni, nawet barbarzyńcy i niewolnicy, gdy mówią we własnej obronie, także rozpoczynają od pewnego rodzaju wstępu, potem opowiadają, dowodzą swych racji, zbijają stawiane im zarzu­ ty i w końcu uciekają się do próśb, co by mogło odpowiadać epilogowi” [Kwintylian, 2,17,6; przekład M. Brożka], Trafne spostrzeżenie rzymskiego teoretyka retoryki potwierdza potoczna obserwacja „sztuki perswazji”, jaką na przykład opanowali przekupnie. 1.3. Perswazyjne walory mowy ludzkiej. Pobieżna obserwacja wska­ zuje, że język jest nie tylko narzędziem elementarnej informacji czy wyraża­ nia intencji (np. rozkazu), ale także środkiem oddziaływania jednych na dru­ gich. Człowiek jako istota społeczna jest przez całe życie przez kogoś prze­ konywany i sam przekonuje innych. Bez wzajemnego przekonywania się ży­ cie społeczne nie byłoby możliwe. Perswazja od najdawniejszych czasów jest alternatywą przemocy fizycznej (wojny) i do dnia dzisiejszego jest podstawo-' wym środkiem w dyplomacji. Szczególne zaś znaczenie ma perswazja w sze­ roko pojętej pedagogice, a także w medycynie, w której służy jako logoterapia. W leczeniu niektórych postaci histerii, polegających na chorobliwym uprzedzeniu pacjenta do ludzi czy jakichś przedmiotów, stosuje się tzw. pitiatykę, będącą rodzajem perswazji [zob. Pszczołowski, s. 18-19]. 1.3.1. Pojęcie perswazji. Wyraz „perswazja” jest kalką łacińskiego rzeczownika persuasio 'przekonanie, wiara, uspokojenie, opinia, przesąd, łagodność’. Pod względem etymologicznym perswazja wywodzi się od czaso­ wnika persuadere (gr. pelto) 'namówić, nakłonić, starać się przekonać, ra­ dzić, zachęcać, tłumaczyć coś komuś, wierzyć, uspokajać, łagodzić, pocią­ gać, ustąpić, oczarować’ i inne. Wszystkie te wymienione czynności uwydat­ nia przedrostek per, który w łacinie klasycznej oznaczał: 'przez, za pomocą, poprzez, całkowicie, do końca, bardzo’ itp. Używanie perswazji oznacza więc w całokształcie idealnym trudną do opisania syntezę intelektualnych, moralnych i emocjonalnych składników (elementów) mowy skierowanej do rozumu, woli i uczuć adresata. „Przekonywanie nie jest skonstruowanym lo­ gicznie monologiem, ale jest oddziaływaniem na ludzkie tworzywo po to, 28

żeby otrzymać określony rezultat: wytworzyć w kimś stan wewnętrzny zwany przekonaniem” [Marciszewski II, s. 174]. Termin „perswazja” był szczególnie popularny w staropolskiej kulturze i obyczaju szlacheckim. Na przykład podczas biesiady wznoszący toast wieńczący pomyślne za­ kończenie jakiejś sprawy mówił z podniesionym kielichem: „Perswaduję do waszmości” , na co otrzymywał odpowiedź: „Bynajmniej nie obojęt­ nie” . Było to jak gdyby formalne potwierdzenie skuteczności i emocjonal­ nej aprobaty perswazji. 1.3.2. Przedmiot perswazji. Przedmiotem perswazji może być każda sprawa podlegająca wartościowaniu intelektualnemu, etycznemu lub emoc­ jonalnemu. Perswazja jest postępowaniem wartościującym, będącym wyni­ kiem wielorako uwarunkowanych aksjomatów (gr. aksióma 'rzecz cenna, wiarygodna’), norm, wzorców, ocen prawdy, dobra i piękna. „Naturalne po­ jęcia ogólne są wspólne wszystkim ludziom i nie mogą one pozostawać ze sobą w stosunku wzajemnej sprzeczności. Kto bowiem z nas nie zgodzi się na to, że dobro jest rzeczą korzystną i godną wolnego wyboru i że we wszelkich przeciwnościach należy o nie zabiegać i dążyć do niego? Kto z nas nie zgodzi się znowu na to, że sprawiedliwość jest rzeczą piękną i przyzwoitą? Kiedyż więc rodzi się sprzeczność? Przy stosowaniu pojęć ogólnych w pojedynczych przypadkach, na przykład kiedy jeden powiada: Ten człowiek dokonał pięk­ nego czynu i jest waleczny — a drugi: Nic podobnego, jest to postępek szaleń­ ca. Tu oto źródło wszelkich sporów pomiędzy ludźmi. Tego rodzaju spór wiodą ze sobą Żydzi, Syryjczycy, Egipcjanie i Rzymianie, nie o to wpraw­ dzie, czy religię trzeba cenić ponad wszystko oraz czy zawsze i wszędzie nale­ ży wypełniać jej przykazania, lecz o to, czy jedzenie świńskiego mięsa jest przez religię dozwolone, czy też niedozwolone” [Epiktet, s. 72; przekład L. Joachimowicza]. 1.3.3. Istota perswazji. Potoczna obserwacja jakiegokolwiek aktu per­ swazji pokazuje, że przekonywanie nie jest dyskusją, wymianą zdań, której celem jest dotarcie do prawdy obiektywnej. W dyskusji bowiem żadna ze stron nie uważa, że ma monopol na prawdę, i każda gotowa jest ustąpić przed argumentami logicznymi, jeżeli formułowane są zgodnie z zasadami logiki, w atmosferze równości, tolerancji i swobody. Wymiana myśli partne­ rów dyskusji zmierza do teoretycznych rozstrzygnięć prawdy czy fałszu, przy czym dyskutanci nie mogą wybierać między prawdą a fałszem. W perswazji natomiast prawda jest wartością, zaś jej przyjęcie wymaga świadomego i do­ browolnego wyboru między jedną a drugą wartością; przeciwieństwo bo­ wiem jednej wartości nie przestaje być inną wartością. Sądy o wartościach wyrażają osobistą postawę autora sądu (perswadującego) wobec przedmio­ tu, którego sąd dotyczy. Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje ocen wartościujących: oceny emocjonalne i oceny utylitarne. Oceny utylitarne stwierdzają, że coś nadaje się albo nie nadaje się do czegoś, jest pożyteczne albo szkodliwe, jest potrze­ bne albo niepotrzebne. Oceny emocjonalne obejmują wartościowanie mora­ lne i estetyczne. Oceny moralne formułowane są na podstawie jakiegoś sy­ stemu etycznego. Perswadujący ma zamiar skłonić odbiorcę do przyjęcia za­ 29

akceptowanej przez siebie wartości ze wszystkimi konsekwencjami wynika­ jącymi z tej decyzji. 1.3.4. Interpersonalny charakter perswazji. Każda perswazja może zaistnieć jedynie w łączności z odbiorcą, zaś stopień wiedzy o adresacie, jego postawach, potrzebach, charakterze, języku itp., jest wprost proporcjonalny do skuteczności przekonywania. Ta sama perswazja będzie przekonywać lub śmieszyć w zależności od tego, czy twierdzenia, na których się opiera, są lub nie są uznawane przez odbiorców. Skuteczność perswazji zależy od tego, w jakim stopniu perswadujący opanował język przekonywanego. 1.3.5. Warunki perswazji. Warunkiem przekonywania jest możliwość wyboru. „Mówca może przekonywać słuchaczy jedynie w granicach ich po­ tencjalnej wolności, tam bowiem, gdzie muszą oni coś czynić, perswazja jest zbędna” [Burkę, s. 220]. Na umiejętność skutecznego i efektywnego przeko­ nywania składają się trzy dyspozycje: wyczucie psychologiczne, sprawność logiczna i uczciwość. 1.3.5.1. Wyczucie psychologiczne. Perswazja nie może być oderwana od konkretnych potrzeb psychicznych adresata. (Może nim być jednostka albo zbiorowość zróżnicowana wielorako pod względem psychologicznym.) Bez stworzenia odpowiedniego klimatu zaufania nie jest możliwy kontakt in­ terpersonalny. Istnieje też w akcie perswazji pewna taktyka, a nawet strate­ gia wykorzystująca prawa psychologii. 1.3.5.2. Sprawność logiczna. Przekonywający stwarza atmosferę, w której każda sprawa może być poddana rozwadze intelektualnej. Sprawność logiczna oznacza konsekwencję w stosowaniu odpowiednich argumentów. „Przekonać, to znaczy nadać cechy prawdy, prawdopodobieństwa, słuszność temu, co twierdzimy, lub pozbawić tych cech tego, czemu zaprzeczamy” [Słowacki, s. 154]. Metodyka perswazyjna zmierza zgodnie ze swą istotą do zmiany dotychczasowej hierarchii wartości odbiorcy. 1.3.5.3. Uczciwość, moralność. Etos przekonywania zakłada istnienie czystej intencji oraz wstrzymanie się od stosowania metod wątpliwych etycz­ nie. „Działania, które skutecznie zmierzają do wytkniętego celu, nie zawsze bywają działaniami nięnagannymi moralnie, a działania moralnie wartościo­ we nie zawsze przynoszą skutek, jakiego by pragnął ich sprawca. [. . .] Wy­ bór między dobrym i skutecznym należy do najtrudniejszych dylematów, ja­ kie przychodzi ludziom rozwiązywać” [Marciszewski II, s. 72]. Osoba prze­ konywająca winna mieć na względzie dobro odbiorcy, zaś najważniejszym miernikiem tego jest rzeczywisty kontakt partnerski. 1.3.6. Rodzaje perswazji. Osoba przekonująca drugą osobę może mieć rozmaite cele perswazyjne. Z tego też względu wyróżnia się perswazję przekonującą, nakłaniającą (propagandę) i pobudzającą (agitację). I.3.6.I. Perswazja przekonująca. Jest to najbardziej „czysty” rodzaj perswazji. „Osoba mówi do osoby, do kogoś innego, kto waha się między za­ chowaniem swych właściwości a ich prawdopodobną utratą, mogącą nastąpić podczas zwiększania porozumienia z osobą mówiącą” [W.M.A. Grimaldi, cyt. za: Douglass, s. 205], Zakłada się, że odbiorca (słuchacz) jest jednostką aktywną intelektualnie, a nadawca ma uczciwe intencje i zamiary. 30

1.3.6.2. Perswazja nakłaniająca, zwana inaczej propagandą (łac. propagare 'szczepić winorośl, krzewić, szerzyć’). Jest to perswazja nastawiona na jeden cel, mianowicie na pozyskanie dla idei czy doktryny jak najwięk­ szej liczby zwolenników. Propaganda może być jawna lub ukryta, uczciwa i nieuczciwa, szkodliwa i nieszkodliwa. Jest to zarazem świadome dążenie do wywarcia takiego wpływu na odbiorcę, by przyjął on proponowane cele per­ swazji. Skuteczność propagandy jest wprost proporcjonalna do stopnia zau­ fania słuchacza do propagującego. Perswazją nakłaniającą przesycona jest wszelka dydaktyka, a jej fundamentem jest autorytet intelektualny i moral­ ny pedagoga. 1.3.6.3. Perswazja pobudzająca, zwana inaczej agitacją (łac. agitare 'poganiać, prowadzić, czynić, działać’). Jest to perswazja obliczona na zjed­ nanie odbiorcy dla jakiejś sprawy, idei czy poglądu, przy czym istotnym wy­ różnikiem jest tu oddziaływanie doraźne, oparte na autorytatywnym i suge­ stywnym przekonywaniu. Agitować można w celu zmobilizowania uczestni­ ków do jakiejś doraźnej akcji, w celu zwerbowania członków do organizacji itp. Najstarszą formą agitacji jest przemówienie wiecowe; na wiec (niekonie­ cznie masowy) przychodzą ludzie nie po to, aby dać się przekonać, ale po to, by usłyszeć dobitnie sformułowane hasła, których sami nie umieli przedtem wyrazić, ale które już w nich istniały nie całkiem uświadomione. 1.4. Retoryka opisowa. Dokładna obserwacja i wnikliwa analiza per­ swazyjnych możliwości naturalnej mowy ludzkiej legły u podstaw retoryki opisowej. Teoria retoryki powstała w starożytnej Grecji na zasadzie podpa­ trywania spontanicznej sztuki oratorskiej mówców występujących na agorze i w sądzie, kierujących się wyłącznie „perswazyjnym instynktem”. W ustroju demokratycznym Hellady, gdzie każdy obywatel miał głos w sprawach publi­ cznych, wypadało nieustannie ludzi przekonywać i zjednywać w sprawach politycznych, okolicznościowych i prawno-sądowych. Ten prymat praktyki nad teorią widoczny był na przestrzeni dziejów retoryki w starożytności. „Nie stało się bowiem tak, żebyśmy przy wydawaniu podręczników wynajdy­ wali jakieś sposoby dowodzenia, lecz wszystko, zanim podane zostało jako przepis, miało już swoje praktyczne zastosowanie u mówców, a dopiero po­ tem teoretycy wydobyli to i zebrawszy razem wydali jako całość. Świadczy o tym to, że opierają się na przykładach dawniejszych i czerpiąc je z mówców, sami niczego nowego i co by naprawdę nie było kiedyś stosowane w przemó­ wieniach nie wynajdują. Twórcami więc norm są ci, którzy przemawiali, ale wdzięczność należy się i teoretykom, którzy oszczędzają nam trudu” [Kwintylian 5,10,24; przekład M. Maykowskiej]. 1.4.1. Mityczna genealogia retoryki. W antycznych sporach na temat pochodzenia retoryki wskazywano także na jej mityczne prapoczątki. We­ dług jednego z mitów sztukę wymowy miał podarować ludziom bożek Mer­ kury. Isokrates informował w mowie Peri anńdoseos (O zamianie majątku), że w Atenach istniał kult bogini Perswazji (Peithó), przebywającej bądź w orszaku Afrodyty, bądź Ateny, której Ateńczycy oddawali cześć, organizu­ jąc specjalnie turnieje oratorskie (agon), a więc imprezy o charakterze zawo­ dów, zakładających współzawodnictwo uczestników. Dwaj przeciwnicy nie 31

odkrywali podczas agonu prawd, lecz skutecznie dążyli do celu: do pokona­ nia lub pozyskania przeciwnika. Kwintylian wyznawał: „Ja oczywiście nie kłopoczę się o to, kiedy zaczęto nauczanie tej sprawności, jakkolwiek mogę zauważyć, że już u Homera znajdujemy nauczyciela zarówno postępowania, jak i przemawiania, mianowicie w osobie Fojniksa*) znajdujemy wielu mów­ ców i nawet wszystkie rodzaje wymowy w stylu trzech wodzów**), znajduje­ my popisy w wymowie współzawodniczącej ze sobą młodzieży***). Co wię­ cej: wśród rzeźb na tarczy Achillesa występują i spory, i rzecznicy sądowi. Mnie jednak wystarczy, jeżeli tu zwrócę uwagę na fakt, że wszystko, coko­ lwiek sztuka wydoskonaliła, wzięło swój początek od natury. [ . . .] Tak za­ tem, jeżeli retoryką ma się nazywać wszelki sposób mówienia, to oczywiście zgodzę się, że istniała ona pierwej, zanim stała się sztuką” [Kwintylian, 2,17,8; przekład M. Brożka]. 1.4.2. Historyczna genealogia retoryki. Wszyscy najpoważniejsi bada­ cze retoryki klasycznej stwierdzają, że podwaliny jej teorii stworzyli sofiści [11.1.4.]. Sofiści uczyli mówić i działać — oraz sami występowali jako mów­ cy i działacze [Tatarkiewicz I, t. 1, s. 82]. Będąc czołowymi przedstawiciela­ mi odrodzonej w V w. p.n.e. kultury helleńskiej, sofiści sformułowali filozo­ ficzne i prawne przesłanki retoryki opisowej. 1.4.2.1. Filozoficzne podstawy retoryki opisowej. W V w. p.n.e. w Atenach powstał za sprawą sofistów zupełnie nowy typ filozofii o orientacji humanistycznej. Istotę tego kierunku wyraża znane hasło czołowego przed­ stawiciela sofistów — Protagorasa (ok. 481-ok. 411): „Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek”. Przedmiotem zainteresowań Protagorasa i innych sofi­ stów było to, co oni sami nazywali obyczajami (nómos), a co my dziś nazy­ wamy kulturą. Sofiści podporządkowali czynności badawcze celom praktycz­ nym; nie szukali wiedzy dla wiedzy. W wyniku praktycyzmu i utylitaryzmu doszli do czworakiego poglądu na poznanie: „Po pierwsze, twierdzili, że pra­ wdę poznajemy tylko przy pomocy zmysłów; dawali tym wyraz sensualizmowi. Następnie głosili, że nie ma prawdy powszechnej, bo prawda jest dla każdego inna; to był ich relatywizm. Prawda zaś jednego człowieka ma wyż­ szość nad prawdą drugiego o tyle tylko, o ile posiada większą użyteczność praktyczną; to był praktycyzm. Sądzili zaś, że jest to wynikiem umowy, iż pewne prawdy uchodzą za obowiązujące powszechnie; to był ich konwencjonalizm” [Tatarkiewicz I, t. 1, s. 84—85], Relatywizm i konwencjonalizm skie­ rował uwagę sofistów na umowne oraz instrumentalne właściwości każdego przekonywania, zaś praktycyzm zadecydował o niezbędności opisu najbar­ dziej typowych chwytów perswazji praktycznej. W ten sposób powstały zrę­ by teorii retorycznej jako umiejętności funkcjonalnego oddziaływania sło­ wem z myślą o konkretnych celach. Potwierdzeniem tego były opisane przez Gorgiasza tzw. figury lub zwroty gorgiańskie [11.1.2.]. Były to pierwsze za­ sady retoryki opisowej, wzbogacane przez kolejnych teoretyków starożytno*> Stary nauczyciel Achillesa, Iliada IX , 432 ns. **> Odyseusza uważano za przedstawiciela stylu wysokiego [1.9.2.], Menelaosa — stylu niskiego [1.9.1.], Nestora — stylu średniego [1.9.3.]. ***) Według Iliady (X V 281) w zawodach takich brał udział Toart.

32

ści coraz to nowymi uogólnieniami. Gorgiasz był też twórcą iluzjonistycznej czy apatetycznej (gr. apate ’iluzja’) teorii słowa, która wespół z zasadami na­ śladownictwa (mimesis) i oczyszczenia (katharsis), także sformułowanymi przez niego, odegrała istotną rolę w dziejach estetyki i retoryki opisowej [Gorgiasz; zob. DŹr., s. 197-201]. 1.4.2.2. Prawno-sądowy rodowód retoryki opisowej. Czynnikiem przyspieszającym kodyfikację teorii retoryki były procesy sądowe na Sycylii w V w. p.n.e.; zrodziły one potrzebę spisania metodycznych reguł tworzenia przemówień przydatnych w licznych wówczas sporach o własność majątkową [11.1.]. Każdy bowiem wolny obywatel grecki musiał sam dochodzić swoich praw przed radą starszych, czyli przed areopagiem, a więc w zależności od sytuacji bronić się lub oskarżać; korzystając co najwyżej z mowy przygoto­ wanej przez logografa [1.5.3.]; mógł też korzystać z pomocy drugiego mówcy — synegora, tj. doradcy. (Instytucję urzędowych adwokatów wprowadzili dopiero Rzymianie.) Ten prawno-sądowy rodowód retoryki opisowej po­ twierdza także etymologia słowa „retoryka” [1.1.]. Jak wykazał Tadeusz Zieliński — najwybitniejszy w Polsce znawca kultury antycznej — termin rhetón oznaczał dla Hellenów ściśle i jasno sformułowaną normę prawną, obowiązującą tych, którzy ją przyjęli w prostym, dosłownym znaczeniu. „Lecz oto myśl ludzka obudziła się i zmężniała, ona mogła i musiała żądać dla siebie udziału w zastosowaniu prawa; zachodziło pytanie, jakie stanowis­ ko zajmie ona względem tego, co Hellenowie nazywali rhetón. [. . .] Pod tym względem każdy naród poszedł własną drogą. U Żydów myśl poddała się rhetón i uległa mu bez zastrzeżeń; rabinowie wyczerpywali swą pomysło­ wość, by stworzyć ogrodzenie dokoła Zakonu; dzięki ich wysiłkom powstał z czasem Talmud (dosłownie: pouczenie od lamad — uczyć się). U Greków przeciwnie, myśl ludzka, wolna i buntownicza w poczuciu swej młodzieńczej siły i odwagi, zajęła od samego początku stanowisko wrogie względem rhe­ tón', uznając za święty w oczach ludu autorytet prawodawcy, który jej bynaj­ mniej nie krępował, nie chciała ona pojmować danych przezeń norm w sen­ sie dosłownym i żądała, by interpretatorzy doszukiwali się myśli i woli, wy­ rażonych w wybranych przezeń słowach w sposób tylko niedoskonały” [Zie­ liński III, s. 13]. W ten sposób narodził się dualizm prawny wyrażany formu­ lą rhetón kai dianoia ('norma i myśl, rozum, czyli interpretacja’), upowsze­ chniony przez prawo rzymskie formułą: Iustum et Aeąuum (Prawo i Spra­ wiedliwość). Dualizm ten był konsekwencją sofistycznej teorii poznania [1.4.2.1.], zwłaszcza zasady umowności norm prawnych i moralnych. Na przykład wychowanek sofistów Krycjasz głosił, że obowiązujące prawo jest wytworem większości słabych, religia zaś — „wymysłem silnego władcy dla pohamowania tłumu” [Tatarkiewicz I, t. 1, s. 88]. Sofiści dążyli też do zre­ formowania obowiązującego prawa „świętych tablic” tak, aby było racjonal­ ne, dostosowane do praktyki życia codziennego. Tego sofistę, któremu uda­ ło się przekonać zgromadzenie o względności niewzruszonej dotąd rhetón, Grecy nazywali rhetor\ technikę zaś spożytkowaną do takiego zabiegu per­ swazyjnego nazwano rhetorike. 33

Rodzicami retoryki — jak podaje Zieliński — były więc: „surowe pra­ wo i wolna myśl; nic dziwnego, że wdała się ona raczej w matkę niż w ojca. Ponieważ zaś etyka (tzn. poczucie moralne — podpór państwa) była na sku­ tek tradycji po stronie prawa, zwróciła się ona do owej strony duszy ludzkiej, która jedynie mogła służyć za przeciwwagę do uczuć moralnych — mianowi­ cie do jego potrzeb estetycznych. Retoryka stała się prawdziwym terytorium piękna; stąd wymaganie piękna — mam na myśli piękno retoryczne, tzn. świadome — rozszerzyło się na wszystkie inne sprawy życia ludzkiego, nie wyłączając ostatniego przejawu — śmierci” [Zieliński III, s. 14]. Potwierdze­ niem prawno-sądowej genealogii retoryki opisowej jest fakt, że pierwsi jej kodyfikatorzy na użytek sądownictwa — sofiści: Koraks i Tejzjasz [11.1.1.], uczynili mowę sądową płaszczyzną uogólnień teoretycznych całej retoryki, a więc i politycznej, i okolicznościowej. Zasługą Koraksa jest to, że pierwszy wprowadził podział mowy na części [3.], przy czym była to dyspozycja typo­ wo prawnicza, dostosowana do przemówień sądowych [Kowalski I, passim]. Myślowa konstrukcja architektoniki retorycznej, tj. inventio [2.] i distributio [3.], ma strukturę dialektyczno-prawną i wszystkie pod­ stawowe pojęcia oraz terminy inwencji i dyspozycji, zwłaszcza teoria argumentacji, są zrozumiałe jedynie w kontekście idei przemówień sądowych. Zrozumieć istotę retoryki opisowej — to zrozumieć jej prawno-sądową genealogię pojęć i terminów (greckich — łacińskich — w językach nowożytnych), ściśle zespolonych z terminologią filo­ zoficzną i estetyczno-literacką. To właśnie dlatego we wszystkich szkołach typu humanistycznego do naszych dni klasycznym przykła­ dem retoryki pozostawał Cyceron, którego mowy sądowe uznała potomność za niedościgły pomnik literacki: prawniczy w treści, filo­ zoficzny z ducha, retoryczny z formy, artystyczny w swej całości. 1.4.3. Istota retoryki. Wszyscy teoretycy retoryki w starożytności byli zgodni, że jej istotę stanowi przekonywanie albo przemawianie zdolne prze­ konać. W semantyce jednak greckiego i łacińskiego terminu „perswazja” mieści się wiele znaczeń obejmujących dość szeroką skalę zjawisk, od naj­ prostszego „nakłaniania” po wyrafinowane „oczarowanie” [1.3.1.]. Z tego też względu samo pojęcie retorycznej perswazji opatrywano rozmaitymi atrybutami wyrażającymi istotę przekonywania. Jedni nazywali retorykę „mocą”, inni „umiejętnością”, jeszcze inni „cnotą”, „praktyczną biegłością”, „sztuką”, a także „kakotechnią” (gr. kakós ’zły, przewrotny’, techne 'umie­ jętność, sztuka’). Według Kwintyliana najczęściej określano retorykę jako „moc” (gr. dynamis, łac. vis) przekonywania; przy czym określenia tego miał użyć po raz pierwszy Isokrates [11.1.3.] pisząc, że: „Retoryka jest mi­ strzem w rzemiośle przekonywania persuadendi opifex, czyli po grecku peithó demiurgós [Kwintylian 2,15,4; zob. DŹr., s. 281]. „Dynamizm” retorycznej perswazji, wyrastający z iluministycznej teorii słowa propagowanej przez so­ fistów [1.4.2.1.], obejmował wiele zjawisk zarówno językowych, jak i pozajęzykowych. Zauważono bowiem, że „przekonywać” może również mająt34

ko we bogactwo mówcy, jego powaga, pozycja społeczna, nie mówiąc o spo­ sobach teatralizacji przemówień, połączonej z pospolitym czy wyrafinowa­ nym oszukiwaniem słuchaczy w formie demagogicznej (gr. demos ’lud’, agogos 'przywódca’). Uwzględniając pośrednią rolę czynników zewnętrznych (pozasłownych) w procesie przekonywania, składających się na psychologi­ czne i socjologiczne wyczucie mówcy, teoretycy retoryki skupili największą uwagę na analizie składników dynamicznych samej mowy, zarówno mowy wygłaszanej, jak i pisanej. „Retoryka — stwierdza Arystoteles — jest mocą wynajdywania wszystkiego, co w mowie może mieć znaczenie przekonujące” [cyt. za: Kwintylian, 2,15,13]. Najbardziej przekonującym składnikiem mowy jest wartość, opinia, prawdopodobieństwo (gr. dóksa, łac. opinio). Prawdopodobieństwo nie jest przeciwieństwem prawdy filozoficznej, obiek­ tywnej i zawsze bezosobowej. „Jeżeli coś ma więcej cech prawdopodobień­ stwa — stwierdza Kwintylian — nie jest przecież tym samym sprzeczne z czymś drugim, co ich miało mniej. Bo jak biały kolor nie jest przeciwień­ stwem bielszego ani też smak słodki nie jest przeciwieństwem smaku słod­ szego, tak i prawdopodobieństwa większe i mniejsze nie są między sobą sprzecznościami” [Kwintylian, 2,17,34-35]. Prawdopodobieństwo nie jest więc jednoznaczne z fałszem logicznym, lecz ekspozycją wartości [1.3.3.] uznawanych przez mówcę i słuchaczy. To pierwszeństwo wartości, opinii, przed prawdą obiektywną (gr. aleheia, łac. veritas) było przedmiotem wielo­ rakich sporów między retorami i filozofami [8.1.], zarówno w antyku, jak i w epokach późniejszych. Nie wchodząc w szczegóły tych sporów, tak istotnych dla dziejów retoryki opisowej, warto pamiętać, że retoryczna perswazja nie jest nauczaniem czy wyjaśnianiem pojęć logicznych w kategoriach prawdy lub fałszu, lecz przekonywaniem zmierzającym do wyboru wartości, opinii, mniemań najbardziej stosownych dla odbiorcy. Prawdopodobieństwo reto­ ryczne jest dziś odpowiednikiem fikcji literackiej i sztuki fabularnej. Filozof (dialektyk, logik) udowadnia; retor — uwierzytelnia. Jedy­ nym miernikiem rzetelności mówcy (pisarza) jest jego etos, sumie­ nie obywatelskie; retoryka jest więc logiką etyki, a retor (orator) jest apologetą etyki ogólnoludzkiej, rzecznikiem powszechnie uzna­ wanych, niezmiennych idei dobra jako wartości bezwzględnych. 1.4.4. Główny cel retoryki. Funkcjonalnie zorganizowana według re­ torycznych reguł, rzetelna (uczciwa) perswazja ma podwójny cel: doraźny i ogólny. Cel doraźny ma charakter pragmatyczny i wynika z bezpośrednich skutków przekonywania do czynu, decyzji, zmiany postępowania itp. Cel doraźny retorycznej perswazji jest zawsze wykładnikiem wiedzy, przekonań i hierarchii wartości przekonującego, mieszczących się w pojęciu jego światopoglądu filozoficznego. Ze względu jednak na etyczny wymiar istoty perswazji [1.3.3.] głównym celem retoryki jest obrona cnoty jako ideału mo­ ralnego postępu i wzorców wychowawczych. W języku greckim był to ideał arete, obejmujący dzielność, męstwo, słowem: czyny bohaterskie; w języku łacińskim był to ideał virtus, skupiający cały splot sprawności pozytywnych 35

mieszczących się w etycznej doskonałości. Szczególne znaczenie dla losów retoryki miała etyka stoików, wprowadzająca pojęcie obowiązku moralnego (gr. kathekon, łac. officium), mające zastosowanie w każdej sytuacji życio­ wej. Obowiązek moralny oparty na wewnętrznym głosie natury wspierał się na czterech, sformułowanych przez Platona cnotach kardynalnych: sprawie­ dliwości (gr. dikaiosyne, łac. iustitia), mądrości (gr. sophta, łac. sapienńa), męstwie (gr. andreia, łac. fortitudó) i umiarkowaniu (gr. sofrosyne, łac. temperantia). Trzy pierwsze wskazują retorowi to, co w przekonywaniu jest zac­ ne (gr. kalóon, łac. honestum), czwarta :— to, co przystoi (gr. prepon, łac. decorum). Wszystkie te sprawności pobudzają do działania i są nieodłącz­ nym składnikiem retorycznego „dynamizmu”, aktywności perswazji [Zieliń­ ski II, t. 2, s. 35]. Niezależnie od uwarunkowanych historycznie i filozoficz­ nie retorycznych ideałów „cnoty”, nadrzędnym celem retoryki antycznej, przejętej przez epoki późniejsze, był ideał greckiej paidei, zastąpiony przez Cycerona wyrazem humanitas, co w języku polskim oznacza szeroko rozu­ mianą kulturę humanistyczną. Według Platona retoryka należy do „sztuk ulepszających i ozdabiających działania ludzkie” [Tatarkiewicz III, s. 66]. Dlatego też retoryka była uwieńczeniem każdego wychowania wyzwolone­ go, którego celem było ulepszanie postępowania człowieka: „przynosiła to, co człowieka czyni naprawdę człowiekiem, to jest całą kulturową ojcowiznę, która odróżnia człowieka cywilizowanego od barbarzyńcy” [Manrou, s. 283]. 1.4.5. Retoryka jako zespól etycznie neutralnych środków. Retoryka (podobnie jak logika), nie będąca sama przez się celem, lecz narzędziem, jest zespołem środków etycznie neutralnych. Jest to jednak zbiór środków szczególnie niebezpiecznych, jeśli zostaną użyte do niegodziwych celów. Rzymskie adagium (przysłowie) głosi: lidera docet, littera nocet 'słowo uczy, słowo niszczy’. Retoryka może więc być użyta do różnych celów; mowa (wy­ głaszana czy pisana) może zmierzać do-.poniżania lub zniewolenia odbiorcy. Trzeba jednak pamiętać, że to nie retoryka poniża czy zniewala, lecz czyni to człowiek przekonujący za jej pomocą. Neutralności retoryki dowodzi na przykład fakt, iż prokurator i obrońca posługują się w oskarżaniu czy obro­ nie tymi samymi lub podobnymi środkami retorycznymi. Dlatego też w teorii retoryki znalazł się postulat, a w odniesieniu do pewnych dziedzin (np. w są­ downictwie) warunek posiadania kompetencji albo odpowiedniego upoważ­ nienia do wygłaszania mów. Te pełnomocnictwa (łac. facultates), połączone z pewnym rodzajem retorycznej „nobilitacji”, na przykład w postaci dyplo­ mu szkolnego, wynikały m.in. z poczucia odpowiedzialności za publiczne słowo perswazyjne, zwłaszcza w istotnych sprawach konkretnej społeczności państwowej, narodowej czy religijnej. 1.5. Mowa — klasyczna forma retoryczna. Znamiennym rysem kultu­ ry antycznej, zwłaszcza helleńskiej, było przekazywanie sztuki słowa za po­ średnictwem głośnego mówienia. Dlatego też klasyczną formą retoryczną jest mowa (gr. rśtra, łac. oratio), która w praktyce krasomówczej mogła mieć rozmaite wcielenia. Między słowem naprawdę mówionym a słowem naprawdę pisanym istniały rozmaite formy przejściowe; pojawiły się one zwłaszcza po wynalezieniu druku, kiedy kultura słowa pisanego zaczęła wy­ 36

pierać kulturę słowa mówionego. Mowa mogła być napisana i wygłoszona przez tego samego oratora, mogła być wygłoszona przez sprawnego mówcę bez uprzedniego napisania (improwizacja). Ktoś mógł napisać mowę, ktoś inny mógł ją wygłosić. Wreszcie tekst literacki mógł otrzymać formę mowy, chociaż nie był przeznaczony do wygłoszenia. 1.5.1. Wygłoszenie uprzednio napisanej mowy. Wprawdzie antyczna „kultura ucha”, pozbawiona techniki powielania tekstów (druku) na szerszą skalę, nie wytyczała tak wyraźnej dziś granicy między mową żywą a książką, to jednak dostrzegano dość istotne różnice między estetyką słowa żywego i pisanego. Platon pisał wręcz o marności słowa pisanego w porównaniu z po­ tęgą żywej mowy. Arystoteles zaś stwierdzał, że „kunszt aktorski jest darem natury i trudno go zdobyć systematyczną nauką. Można zaś nauczyć się za­ sad dobrego stylu” [Arystoteles I, 3,1; zob. DŹr., s. 240], Innego zdania był natomiast Kwintylian, który będąc świadom istnienia dwóch przeciwstaw­ nych orientacji pisał: „Mnie osobiście wydaje się, że dobrze przemawiać i dobrze pisać to jedno i to samo i że mowa napisana nie jest niczym innym, jak utrwaloną formą wygłoszonego przemówienia” [Kwintylian, 10,49,51; przekład M. Nagnajewicza IV]. Niezależnie jednak od teoretycznych rozwa­ żań na temat różnicy między słowem mówionym i pisanym, oratorstwo — podobnie jak teatr — należy do pogranicznych rodzajów sztuk, tj. należy do sztuki pisarskiej i do sztuki dramatycznej [6.]. Wynikają z tego ważkie kon­ sekwencje dla interpretacji dzieła oratorskiego czy zretoryzowanej literatu­ ry. Nawet bez pomocy tak powszechnego dziś zapisu przemówienia w „pa­ mięci magnetycznej” można dostrzec w tekście pisanej mowy wyróżniki językowo-stylistyczne wskazujące na technikę żywej mowy, uwidocznioną zwłaszcza w traktowaniu czytelnika jako słuchacza [por. stanowisko Arysto­ telesa; DŹr., s. 239]. Wszelkie natomiast informacje pozatekstowe na temat techniki czy artyzmu wygłoszenia, przekazane przez różnorodne źródła (np. pamiętnikarzy) mają jedynie wartość pomocniczą dla badacza, ponieważ każda akcja oratorska jest zjawiskiem niepowtarzalnym i w całej swej złożo­ ności nie dającym się opisać. 1.5.2. Mowa improwizowana. Mowa wygłoszona z pamięci czy na podstawie wcześniej przygotowanego konspektu jest tworem ulotnym, prze­ konuje nas o tym los mów okolicznościowych i politycznych krasomówców antycznych, których nikt nie „nagrywał”. Jakkolwiek w praktyce przypisy­ wano większe znaczenie mowom improwizowanym, jako najbardziej skute­ cznej sztuce perswazji, to jednak zdawano sobie sprawę, że ten sposób prze­ mawiania wymaga dużej wiedzy i doświadczenia oraz specjalnych ćwiczeń przygotowawczych [7.]. 1.5.3. Logografowie, gr. logographoi, łac. logographi. Byli to wynajęci retorzy, piszący na zamówienie (oczywiście za opłatą) mowy dla klientów są­ dowych, którzy uczyli się tych tekstów na pamięć. Logografowie attyccy (od gr. logos 'mowa’ i griphos 'trzcinowy kosz na ryby’), pełniący w Atenach V w. dawnej ery funkcje nie istniejących wówczas instytucji prokuratorów i adwokatów [por. 1.4.2.2.], pisali przemówienia w taki sposób, żeby treścią i formą odpowiadały osobowości klienta. Tak powstał cech „mowopisów”, lo37

gografów, których nie należy mieszać z dawnymi logografami-historykami [por. Słownik I, s. 290], ośmieszanych i wykpiwanych w komediach starogreckich (m.in. Timoklesa). Warto zaznaczyć, że Isokrates był początkowo logografem, a jego zapisane mowy sądowe stanowiły przedmiot analiz reto­ rycznych w założonej przez niego szkole wymowy. Logografowie pozasądo­ wi pojawiają się na różnych etapach dziejów retoryki, a ich istnienie, nie za­ wsze ujawnione imiennie, i rola w pisaniu mów politycznych i okolicznościo­ wych stanowią istotny problem w ocenie krasomówstwa polityków; niekiedy przypisywane im wystąpienia oratorskie są dziełem bezimiennych sekreta­ rzy, doradców czy ekspertów komponujących przemówienia według trud­ nych do zidentyfikowania dyspozycji możnych klientów. 1.5.4. Mowa do czytania. Do czasu wynalezienia sztuki drukarskiej mowy pisano albo przed wygłoszeniem [1.5.1.], albo stylizowano bądź uzu­ pełniano tekst wygłoszony; mowy spisane służyły najczęściej do celów szkol­ nych, rzadziej dokumentacyjnych. Niezależnie jednak od techniki powiela­ nia tekstu (papirus, pergamin, papier), powstawały już w starożytności mowy wyłącznie „do czytania”, mowy o ambicjach literackich (np. mowy Cycerona), a w czasach wczesnochrześcijańskich mowy apologetyczne (np. kazania ojców Kościoła). W utworach przeznaczonych wyłącznie do lektury widziano pomniki retorycznej kultury humanistycznej godnej utrwalenia dla potomnych w kształcie starannie wyszlifowanego stylistycznie tekstu. Wyna­ lazek druku i ekspansja retoryki na wiele działów piśmiennictwa, literatury, publicystyki czy później dziennikarstwa, przyczyniły się do powstania różno­ rodnych utworów w formie mowy, przeznaczonych do lektury. Tendencje te wyrażały na przykład tytuły tekstów drukowanych od XVI w., po łacinie i w językach narodowych, zawierające formułę oratio, votum (senatorskie) czy propozycja (od tronu, w imieniu króla). Jeszcze w czasach Oświecenia, a więc w dobie wielkiej ekspansji publicystyki i dziennikarstwa, wykorzysty­ wano typowo oratorskie formy wypowiedzi prasowych, jak np. Głos . . . , Po­ chwała . . . , Odpowiedź . .. itp. [zob. Kryda, s. 427]. W XVII w. zastąpiono w edukacji mowę, jako klasyczną formę oratorską — rozprawką, właściwą dla kultury pisanej. Dopiero jednak w ustawach Komi­ sji Edukacji Narodowej zastąpiono termin „mowa” określeniem „kompozyc­ ja pisemna”. W ten sposób definitywnie zerwano z wielowiekową tradycją nauki budowy oratorskiego wystąpienia, przy czym wypracowane przez reto­ rykę techniki kompozycyjne [3.] przeniesiono na teren „rozprawki”, „arty­ kułu” czy szkolnego „wypracowania” [Kryda, s. 429]. 1.5.5. Ideał doskonałego mówcy. Szczególna rola mówcy (podmiotu retorycznego) w procesie przekonywania, zwłaszcza fundamentalne znacze­ nie jego etosu [1.4.4.], przyczyniły się do skodyfikowania całego szeregu po­ stulatów odnoszących się do pojęcia mówcy doskonałego, idealnego. Dla Isokratesa był to doskonały literat, dla Platona — doskonały filozof, dla Arystotelesa — doskonały logik, dla Cycerona — doskonały człowiek. W obrębie każdego ideału formułowano rozmaite obowiązki szczegółowe (tzw. officia), rozwijane w wielu rozważaniach, dialogach (platońskich) i osobnych traktatach [por. Cycero IV]. Od czasów retoryki rzymskiej uwydatniano we 38

wszystkich niemal późniejszych podręcznikach retoryki formułę Katona Starszego: Orator est vir bonus, dicendi peritus ’Mówca to człowiek prawy, biegły w mówieniu’. ł.5.5.1. Orator est vir bonus ’Mówca człowiek prawy’. W pojęciu „prawego człowieka” mieścił się przede wszystkim etos mówcy, na który składały się zarówno jego kwalifikacje intelektualne, jak i moralne, ponie­ waż starożytność nie znała późniejszego rozdziału pomiędzy wiedzą i cha­ rakterem. Etos podmiotu retorycznego łączono często z rzymskim pojęciem „cnoty” (virtus) w szerokim sensie tego terminu. Problem ten tak wyjaśnia Kwintylian w Kształceniu mówcy: „Otóż czego potrafiłby dokonać mówca w mowach w stylu pochwalnym, jeżeli by nie znał się na tym, co szlachetne, a co haniebne? Albo czego by dokonał w mowach doradczych, jeżeliby nie po­ znał dokładnie, na czym polega pożyteczność? Lub wreszcie, co pocznie w mowach sądowych, jeżeli sobie nie będzie zdawał sprawy z istoty sprawiedli­ wości? A czyż wymowa nie wymaga od niego również odwagi? Nieraz prze­ cież wypadnie mu mówić przeciw groźbom wzburzonej publiczności, nieraz z niebezpieczeństwem narażania się wpływowym osobistościom. [ . . . ] Stąd zatem wniosek, że jeśliby wymowa nie była cnotą, nie mogłaby też osiągnąć doskonałości. Ale w końcu — powie mi tutaj ktoś — tak samo człowiek zły potrafi powiedzieć mowę ze wstępem, opowiadaniem, argumentacją taką, że wszystkiemu temu niczego nie będzie można zarzucić. To prawda, ale i ban­ dyta potrafi bić się zawzięcie, a jednak dzielność zawsze pozostanie cnotą. [. ..] Wiele robi się rzeczy tych samych, ale nie tak samo” [Kwintylian, 2,22,10; przekład M. Brożka], Przekonaniu temu dawano wielokrotnie wy­ raz w późniejszych licznych podręcznikach poświęconych doskonałemu, idealnemu mówcy. Podręczniki te były dostosowane do właściwych danemu kierunkowi czy szkole retorycznej wymagań. Stąd częste w dawnej literatu­ rze specula 'zwierciadła’ doskonałego posła (oratora), kaznodziei czy mówcy sejmowego. I.5.5.2. Dicendi peritus 'Biegły w mówieniu’. Z pojęciem „dobrego mówcy” łączyła się organicznie kwestia jego perswazyjnej sprawności, obej­ mującej wielorakie umiejętności rzeczowe i formalne. Cycero wymagał od idealnego mówcy bystrości dialektyków, myśli filozofów, słów niemal poe­ tyckich, pamięci prawników, głosu tragików, gestów prawie aktorskich. O wysokich wymaganiach stawianych doskonałemu mówcy pisze u schyłku re­ toryki rzymskiej Tacyt, dokonując niejako podsumowania dotychczasowych poglądów na ten temat: „Z wielkiej uczoności, z bardzo wielu umiejętności i z wiedzy uniwersalnej płynie i tryska strumieniem owa godna podziwu wy­ mowa, a siła i talent mówcy nie zamykają się w ciasnych i wąskich granicach, jak to bywa w innych dziedzinach ducha; ten jest mówcą, kto potrafi o każ­ dej kwestii mówić w sposób piękny, ozdobny i przekonywający — odpowie­ dnio do godności sprawy, wyzyskując okoliczności, budząc zachwyt w słu­ chaczach” [Tacyt, s. 355], Niemal wszyscy teoretycy retoryki opracowywali zestaw wskazówek, metod i zasad kształcenia umiejętności perswazyjnych. Jedni zastanawiali się nad tym, czy krasomówcy bardziej jest potrzebny ta­ lent (łac. ingenium, acumeń) czy praca (łac. diligentia, usus, studia). Inni eks39

ponow ali rolę ćwiczeń w kształceniu m ów cy, z czego zrodziło się łacińskie przysłowie: Poeta nascitur, orator fit ’poeta rodzi się p oetą, a m ówca staje się m ów cą’ (tj. staje się m ów cą przez pracę). Każda szkoła i kierunek retoryki opracowywały większy czy m niejszy katalog ćwiczeń usprawniających tech­ nikę krasom ówstwa, a następnie pisarstwa. W spólną niejako cechą tych wskazów ek był w łaściw y całej retoryce duch encyklopedyzm u; retorykę na­ zywano też często „genialną kom pilatorką” , „koroną wszystkich nauk” . R e­ tor winien zawsze posiadać um iejętność wychwytywania istoty rzeczy, łącze­ nia zagadnień w w iększe całości; w inien m ieć rozbudzoną ciekaw ość faktów , zdarzeń, zdolność do form ułow ania sądów , wyciągania w niosków , um iejęt­ ność analizy, syntezy i zm ysł stosow nego wyczucia oraz taktu w m yśleniu, m ów ieniu i pisaniu.

1.5.6. Audytorium retoryczne. Perswazja retoryczna jest niemożliwa w społecznej próżni. Mowa jest bowiem grą dwóch partnerów: mówcy (nadawcy)Ni słuchacza (odbiorcy). Nikt nie jest mówcą dla siebie, a z faktu tego wynika m.in. wniosek o różnicy między poetą i retorem: retor zawsze prze­ konuje innych, zaś poeta przekonuje siebie, nie narzucając wprost swoich przekonań czytelnikowi [por. 9.3.]. Pojęcie audytorium należy do podsta­ wowych kategorii retoryki, bowiem perswazja może być skuteczna tylko wów­ czas, gdy jest dostosowana do odbiorców, których trzeba nakłonić, przeko­ nać czy poruszyć. Teoretycy retoryki, począwszy od Arystotelesa, obszernie analizowali różne typy audytoriów, wielorako zróżnicowanych pod wzglę­ dem socjologicznym czy kulturowym, nie mówiąc o podziałach słuchaczy ze względu na wiek czy pozycję społeczną. Jeżeli audytorium wyspecjalizowane i w miarę jednorodne nie nastręczało mówcom szczególnych kłopotów w na­ wiązaniu kontaktu intelektualnego i emocjonalnego, to audytorium niewyspecjalizowane zawsze przysparzało mówcom sporo problemów natury retoryczno-językowej i etycznej. Najbardziej drażliwa i kontrowersyjna zarazem była kategoria „tłumu” (gr. demos, łac. populus), pojawiająca się już u zara­ nia retoryki opisowej. Przypomnijmy, że pierwsi kodyfikatorzy retoryki — sofiści — byli jednocześnie demagogami, tzn. zauważyli, że odbiorca zbioro­ wy, tj. lud zgromadzony na agorze czy w sądzie, ulega bezwiednie magii sło­ wa odpowiednio spreparowanego przez wyspecjalizowanego w sztuce retory­ cznej krasomówcę. Te właśnie demagogiczne praktyki sofistów były przed­ miotem druzgocącej krytyki Platona, który zarzucił retoryce solistycznej metody mamienia czy wręcz okłamywania nieświadomych rzeczy słuchaczy. „Biegły mówca — powiada u Platona sofista Polos z Akragas — może niby tyran sprowadzić wyrok śmierci, konfiskatę majątku lub wygnanie na tego, który mu się naraził” [Platon I, 466 B C; przekład W. Witwicki]. Negatywna opinia Platona dotycząca manipulacyjnego przekonywania sofistów jest ści­ śle związana z helleńskim oratorstwem sądowym, opartym na bezpośrednim udziale stron w procesie [1.4.2.2.]. To właśnie w praktyce sądowniczej ży­ wiołowa reakcja na ogół zróżnicowanej wielorako publiczności decydowała o wyroku w konkretnej sprawie. Jeszcze Cycero w dialogu De partitione ora­ toria (O podziałach oratorstwa) rozróżnia słuchacza nie zainteresowanego w sprawie (auscultator), słuchacza rozstrzygającego sprawę (disceptator) i słu­ 40

chacza kierującego sprawą i wyrokiem (moderator). To właśnie w sądownic­ twie greckim pojawił się w formie najostrzejszej problem etosu mówcy, jego stosunku do moralności w przekonywaniu, wykorzystywaniu przemyślnych paralogizmów i sofizmatów adresowanych do niedoświadczonych i naiwnych słuchaczy. Trzeba będzie dopiero wysiłku Arystotelesa, który nauczy, jak się odróżnia nieprawe sofizmaty od istotnych dowodów [Arystoteles V], Po uniezależnieniu się retoryki od prawa i sądownictwa pozostał jed­ nak ponadczasowy problem motywacji w procesie przekonywania w rozmai­ tych kontekstach sytuacyjnych. Zastanawiano się więc w różnego typu reto­ rykach nie tylko nad tym, co i jak przedstawia się słuchaczom niezoriento­ wanym w sztuce perswazji, ale również — dlaczego i w jakim celu należy mówić prawdę lub kłamać. Jeżeli odbiorca z jakichś względów może być nie­ świadom rzeczy, to nadawca (orator) zawsze winien mieć pełną świadomość i odpowiedzialność za perswazyjny dyskurs. O wiele bardziej skomplikowa­ ne od mniej czy bardziej interesownej perswazji w sądownictwie jest przeko­ nywanie na zgromadzeniach publicznych w sprawach polityczno-społecz­ nych. Mówca na agorze greckiej zwany był „demagogiem” (gr. demagogós 'przywódca ludu’); na forum rzymskim zwany był „trybunem ludowym”. W ten sposób retoryczna kategoria słuchacza zbiorowego stykała się z socjolo­ giczną kategorią „grupy”, „masy”, „tłumu”. Demagogia sofistów i w tym ro­ dzaju przemawiania w sposób szczególny wyostrzyła pojęcie zróżnicowanego wielorako audytorium, a teoretycy retoryki, krytykujący manipulatorskie praktyki sofistów, nie potrafili w starożytności wyjaśnić praw rządzących psychosocjologią masowego odbioru. Stwierdzano jedynie, że publiczne wy­ stąpienia oratorskie na agorze czy na forum przypominają teatralny spek­ takl. „Kiedy zasady wygłaszania zostaną opracowane — stwierdzał Arysto­ teles — mówcy będą osiągać te same efekty, jakie osiągają aktorzy”. W in­ nym zaś miejscu podkreślał Stagiryta, że: „Styl wymowy, stosowanej na pu­ blicznych zebraniach, całkowicie jest podobny do scenografii. Im większy jest tłum widzów, tym dalszy jest punkt patrzenia. Dlatego — zarówno w stylu tej wymowy, jak i w malowidłach scenicznych — dokładne opracowa­ nie szczegółów jest zbyteczne i, jak się zdaje, niezbyt celowe. Styl mowy są­ dowej jest bardzo wypracowany; jeszcze bardziej — styl mowy zwróconej do jednego sędziego, wobec którego można stosować bardzo mało sztuczek re­ torycznych. [. . .] Bynajmniej nie potrzeba dokładnego wypracowania tam, gdzie najbardziej potrzeba wygłoszenia dramatycznego: tam mówca musi mieć głos dobry — a przede wszystkim — mocny” [Arystoteles I, ks. 3, s. 5 i 52-53; zob. D Z r., s. 243], Retoryka opisowa powstała, jak wiadomo, w epo­ ce niewolnictwa i od samego początku swego istnienia była sztuką czy umie­ jętnością elitarną, arystokratyczną również w sensie filozoficznym; prawdzi­ wy retor musiał być rzeczywistym arystokratą ducha. W tym wymiarze reto­ ryka we wszystkich epokach historycznych była rzeczniczką demokracji, tj. zakładała istnienie słuchacza (czytelnika) wolnego, przekonywanego dobro­ wolnie oraz świadomie wybierającego i przyjmującego perswazję. Cała elok­ wencja polityczna starożytnej Grecji i Rzymu opierała się na przeświadcze­ niu o pełni wolnego wyboru, zdolności każdego słuchacza do zmiany swego 41

przekonania pod wpływem retorycznych argumentów. Dla Sokratesa i Pla­ tona cele swe osiąga retoryka najlepiej w rozmowie z pojedynczym człowie­ kiem, partnerem dialogu. Nie mogły to być jednak sytuacje typowe ani tym bardziej powszechne. Retoryka w przeważającej mierze była zespołem środ­ ków oddziałujących na grupy społeczne w różnych układach życia zbiorowe­ go. W takich sytuacjach obowiązywała przede wszystkim kardynalna zasada retoryki, zasada stosowności [1.10.2.]. Najlepszym jej wyrazicielem był Ary­ stoteles, teoretyk umiaru: „Każda klasa ludzi, każdy typ dyspozycji psychicznych ma właściwy sobie sposób dowodzenia. W klasie umieszczam różnice wieku: chłopiec, dorosły mąż, starzec; różnice płci: mężczyzna, kobieta; narodowości: Spartanin, Tesalczyk. [. . .] Nieokrzesany człowiek i wykształcony człowiek nie mówią o tym samym, ani w ten sam sposób” [Arystoteles I, ks. 3, s. 24; zob. DŹr., s. 242], „Na tym polega siła przekonywania [ . . . ] , że nie trzeba rozwodzić się dokładnie nad wszystkim, ale niejedno zostawić słuchaczowi, aby pojął i sam ze siebie wyrozumiał; bo gdy zrozumie to, coś ty po­ minął, stanie się nie tylko twoim słuchaczem, ale i świadkiem, i to życzliwszym niż inni; bo zdaje mu się, iż jest pojętny dzięki temu, żeś ty go pobudził do zrozumienia. Natomiast wyjaśnianie wszyst­ kich szczegółów, jak głupiemu, wygląda na potępienie inteligencji słuchacza” [Teofrast, s. 325],

1.6. Klasyczna definicja retoryki: Ars bene dicendi. Wielorakie funkcje i różnorodne zakresy znaczeniowe terminu „retoryka” [1.1.] sprawiły, że stosun­ kowo późno przyjęła się jej definicja i to w brzmieniu łacińskim: Ars bene di­ cendi. Twórcą tego określenia był Kwintylian; wprowadził je w celach dydakty­ cznych, uprzednio analizując w swym Kształceniu mówcy przeszło dwadzieścia definicji retoryki [Kwintylian 2,15,1—38; zob. DŹr., s. 280]. OkreślenieKwintyliana przyjęło się niemal we wszystkich poantycznych podręcznikach retoryki pisanych po łacinie. Jedynie pierwszy człon definicji: ars zastępowany był w średniowiecznych i nowożytnych traktatach określeniami: scientia, doctrina lub disciplina. Trzy wieloznaczne w przekładach na języki narodowe terminy Kwintylianowskiej definicji retoryki wyznaczają bogate i niezwykle zróżnicowane dzieje trzech pojęć, które w poszczególnych epokach kulturowych przybierały rozmaite zakresy znaczeniowe, zaś ich wyjaśnieniom poświęcono wiele różno­ rodnych prac źródłowych oraz interpretacyjnych, pisanych przez specjalistów z różnych dziedzin humanistyki. Dla zrozumienia istoty retoryki najważniejsze znaczenie miały interpretacje trzech pojęć: ars, bene, dicendi. 1.6.1. Ars. Wyraz ten jest jedynie częściowym odpowiednikiem gre kiego słowa techne, przy czym jest rzeczą niemożliwą wprowadzenie jedno­ znacznego terminu polskiego. W starożytności bowiem pod tym pojęciem rozumiano, mówiąc najogólniej, wszelką umiejętność wytwarzania rzeczy przez artystę (twórcę, rzemieślnika), przy czym umiejętność utożsamiano ze 42

znajomością zasad, metod, przepisów i reguł wytwarzania. Istotę zagadnie­ nia stanowi fakt, że w pojęciu Greków i Rzymian wszystkie te elementy ter­ minu tćchne czy ars były ze sobą powiązane, wzajemnie się warunkowały, uzupełniały i w zasadzie nie konkurowały ze sobą. Wieloznaczność w rozu­ mieniu greckiego wyrazu techne przeszła na łacińską ars, a następnie na „sztukę” w językach nowożytnych [Tatarkiewicz II, t. 1, s. 168]. Istotnym składnikiem antycznego rozumienia pojęcia techne, ars, była szczególna zdo­ lność wytwórcy (oratora), to jest posiadanie przez niego zawodowych umie­ jętności w sztuce, rzemiośle, technice zorganizowania perswazyjnego mowy. Dlatego też Kwintylian rozumiał termin ars jako „sprawność opartą na me­ todzie, to jest porządku” [Kwintylian 2,17,41; przekład M. Brożka]. Według stoików, zwłaszcza najwybitniejszego ich przedstawiciela — Cycerona, u podstaw retoryki leży cały system reguł. 1.6.1.1. Retoryka w zespole artes liberales. Retoryka jako techne (ars), będąca jednocześnie umiejętnością, kunsztem i techniką, została przez starożytnych teoretyków zaliczona do grupy sztuk wyzwolonych: artes libera­ les (łac. liber 'wolny’), w odróżnieniu od sztuk pospolitych: artes vulgares (łac. vulgaris 'pospolity'). Klasyfikacja ta wynikała ze społecznych uwarun­ kowań panujących w starożytnej Helladzie, w której wyróżniano sztuki wy­ magające wysiłku fizycznego i sztuki „wolne”, nazywane też „wyzwolonymi” (w domyśle: od wysiłku fizycznego). Według Kwintyliana artes liberales uznawane były nie tylko za odmienne, ale za doskonalsze od sztuk produkcyj­ nych. Wyrazem tego stanowiska był na przykład fakt, że Platon w końcu sta­ rożytności zaliczył retorykę do sztuk ulepszających i ozdabiających działania ludzkie [Tatarkiewicz III, s. 66]. Od czasów wczesnego średniowiecza reto­ ryka (obok dialektyki i gramatyki) weszła do szkół jako trzeci i zarazem głó­ wny przedmiot w programie tzw. trmum, tj. szkolnego systemu edukacyjne­ go poprzedzającego quadrivium [11.4.]. Od tego czasu retoryka przyjmowa­ ła w różnorodnym szkolnictwie europejskim status rozmaicie pojmowanej sztuki słowa (mówionego, a następnie pisanego), której przepisy i reguły omawiane były w niezliczonych traktatach szkolnych i akademickich. Jeżeli jednak dla Arystotelesa wyraz techne oznaczał przede wszystkim zdolność wytwórcy, średniowieczna ars była rozumiana jako scientia 'wiedza, umiejęt­ ność’, to w czasach nowożytnych pojęcie „sztuka” kojarzy się najpierw z wy­ tworem, produktem, to jest mową czy tekstem w odniesieniu do retoryki. Zawsze jednak uważano, że w przemyślanym systemie edukacyjnym sztuki retoryki można się nauczyć — w mniejszym lub większym stopniu — studiu­ jąc jej różnorodne reguły i przepisy oraz analizując wartościowe pod wzglę­ dem estetycznym wzory oratorskie. W epoce odrodzenia wprowadzono do teorii retorycznej podział na rhetorica docens i rhetorica utens. Rhetorica docens 'retoryka ucząca’ zawierała przepi­ sy sztuki mówienia i pisania przekonującego i często w podręcznikach była określana jako ars lub rhetorica artificialis 'retoryka artystyczna, sztuczna’. Natomiast rhetorica utens 'retoryka praktyczna’, inaczej eloąuentia 'oratorstwo’, oznaczała umiejętność posługiwania się wyuczonymi regułami w prak­ tyce. Retoryka praktyczna zakładała wrodzone zdolności oratorskie i w od­ 43

różnieniu od retoryki artystycznej była nazywana retoryką „naturalną” — rhetorica naturalis. Oddzielenie retoryki „naturalnej” od „artystycznej” uwy­ datniało niepisaną zasadę „sztuki dobrego mówienia” osiąganej w wyniku uczenia się i przyswajania reguł [Ulćinaite s. 51]. 1.6.2. Bene. Łaciński przysłówek bene, kryjący w sobie wiele odcieni znaczenia polskiego słowa „dobrze”, jest szczególnie trudny do wyjaśnienia w kontekście definicji retoryki. Jako człon określający, tj. definiens, przysłó­ wek bene — podobnie jak recte 'właściwie’ w klasycznej definicji gramatyki: ars recte dicendi — wskazuje na istotę retoryki [1.4.3.]. Słowo „dobry” zna­ czy więc tyle co „trafny”, „stosowny”, „odpowiedni” do retorycznych zasad i reguł, także wzorów tekstowych i osobowych. Warto również pamiętać, że wyraz bene wprowadzili do definicji retoryki stoicy, którzy dziedzicząc trady­ cje filozofii Sokratejskiej wiązali dobro z pożytkiem i pięknem. Problem ten szczególnie mocno akcentuje Kwintylian [2,17,15-43] wykazując, że bez kwalifikacji etycznej wyraz „dobry” znaczy jedynie „sprawny”, „wykwalifi­ kowany”, „biegły w dziedzinie słowa”, „umiejętnie posługujący się pewną techniką” itp. Dlatego też „retoryka jest sztuką przemawiania zgodnego z zasadami uczciwości”, a więc przemawiania (i pisania) rzetelnego, tj. zgod­ nego z regułami językowego rzemiosła i etosu humanisty. Retor (orator), który kłamie i zostaje przyłapany na kłamstwie, traci zaufanie odbiorcy, a więc pozbawia się kwalifikacji perswazyjnych, podobnie jak lekarz, który truje, nie ma prawa leczenia. To ścisłe zespolenie wartości estetycznych z walorami charakteru mówcy (pisarza), programowo dziś rozdzielanych w te­ orii estetyki literackiej, uwidocznione jest w wielu pojęciach i terminach re­ torycznych [por. 4.3.]. Rzetelnej retoryce obce było hasło „sztuka dla sztu­ ki”, gdyż w tym założeniu kryje się pogarda i niechęć do odbiorcy; kult czy­ stej formy — jak dowodzą dzieje retoryki — doprowadzał do jej degradacji i wynaturzeń [por. 11.5.] 1.6.3. Dicendi. Najłatwiejszy do zrozumienia wyraz oznaczający „mó­ wienie” wszedł do definicji retoryki jako wykładnik antycznej kultury litera­ ckiej, która w przygniatającej większości była oparta na żywym słowie. Po­ nadto wyraz dicendi oznacza mówienie przekonujące, perswazyjne, a więc przemawianie celowe i funkcjonalne. Dlatego też retoryka jako teoria per­ swazji słownej dążyła do artystycznego oddziaływania na opinie i zachowa­ nia odbiorców, czyli dążyła do zmiany prostej sztuki przekonywania w wysu­ blimowaną sztukę mówienia, później pisania. 1.6.4. Współczesne definicje retoryki. Poza celami ściśle oratorskimi retoryka jest dziś traktowana jako nauka funkcjonalnego i sprawnego posłu­ giwania się językiem w mowie i piśmie. W różnorodnych współczesnych opracowaniach specjalistów traktuje się retorykę jako dziedzinę interdyscy­ plinarną, dającą możliwości ujednolicenia humanistycznego poznania w za­ kresie semantycznym i składniowo-stylistycznym. Dlatego też spotykamy w rozmaitych pracach najprzeróżniejsze próby definiowania retoryki. Na przy­ kład współczesny semantyk Umberto Eco zgromadził szereg określeń reto­ ryki z różnych dyscyplin dzisiejszej wiedzy, głównie z teorii informacji, wy­ kazując daleko idące możliwości opisowe. „Retoryka kodyfikuje pewien typ 44

informacji rozsądnej, pewien typ zaskoczenia regularnego, tak iż zaskocze­ nie i informatywność pojawiają się tu nie po to, by urazić i podważyć całą wiedzę odbiorcy, lecz by go przekonać, a więc jego wiedzę przebudować tyl­ ko częściowo” [Eco, s. 129-130]. Rozwijając definicję Arystotelesa, Chaim Perelman napisał: „ .. . przedmiotem retoryki jest analiza technik dyskursywnych, które mają na celu wywołanie lub wzmocnienie poparcia dla twier­ dzeń przedkładanych do akceptacji [Perelman II, s. 145]. Bonsiepe, autor rozprawy Retoryka wizualno-werbalna, nawiązując do dawnych określeń sztuki przekonywania pisze, iż retoryka „ . . . ma na celu przede wszystkim kształtowanie poglądów, nakłanianie innych ludzi do przyjęcia pewnej po­ stawy lub wywierania wpływu na ich działania. Tam, gdzie rządzi siła, reto­ ryka jest niepotrzebna” [Bonsiepe, s. 303]. Jerzy Ziomek pisząc o współczes­ ności retoryki wyjaśnia, iż jest ona dziś „niczym innym jak lingwistyką tek­ stu, czyli teorią wypowiedzi powyżej poziomu zdania oraz teorią spójności. [...] Retoryka jest teorią literatury tendencyjnej. [...] Retoryka to reguła i porządek, ale także pewien światopogląd artystyczny” [Ziomek II, s. 101,107-108]. Widać z tego, że wszystkie współczesne propozycje definicji retoryki polegają jedynie na nowym odczytaniu greckich i łacińskich pojęć wyrażają­ cych istotne cele i funkcje „sztuki dobrego mówienia”. 1.7. Potrójna funkcja retoryki. Tria officia dicendi. Proces retoryczne­ go przekonywania charakteryzuje się szczególną celowością i obejmuje trzy główne sfery ludzkiego poznania, odczuwania i przeżywania: rozum, wolę i uczucia. Te sfery czy „części” ludzkiego ducha zostały wydzielone przez re­ torów na podstawie obserwacji i analizy społecznej komunikacji i reagowa­ nia odbiorców. Wyodrębnienie tych sfer, będących obiektem głównym reto­ rycznego przekonywania, ich identyfikacja czy podziały wynikały z sytuacji i stanu antycznej antropologii filozoficznej lub psychologii humanistycznej. Arystoteles na przykład wyróżniał w procesie retorycznego komunikowania logos ’rozum’, ethos 'wola’ i pathos 'uczucie, żądza’, to jest socjopsychologiczne „siły” stale towarzyszące międzyosobowym wpływom i pobudzaniu. Było to rozwinięcie i uściślenie platońskiego podziału duszy ludzkiej na logistikón 'intelekt', thymoides 'wolę' i epithymetikón 'żądzę'. Tym trzem częś­ ciom odpowiadają trzy cnoty podstawowe (przez stoików nazwane „kardy­ nalnymi”: intelektowi — mądrość, woli — męstwo, żądzy zaś poskramiają­ ca ją cnota ogólna — wstrzemięźliwość, umiarkowanie. Całokształtowi du­ cha odpowiada natomiast cnota ogólna, regulująca działalność pozostałych — sprawiedliwość [1.4.4.], co ma potwierdzenie w prawno-sądowej struktu­ rze retoryki [1.4.2.2.]. Podstawowe funkcje retorycznego dyskursu (łac. discurrere 'biec w różne strony’) były uwarunkowane wiedzą z zakresu teorii poznania, etyki, psychologii itp. Teoria retoryki nadała im formułę tria offi­ cia dicendi 'trzy funkcje mówienia’; w podręcznikach wyrażano je najczęś­ ciej za pomocą trójcy łacińskich bezokoliczników: docere, movere, delectare lub probare, flectere, delectare, albo docere, permovere, delectare, w języku współczesnym odpowiadają im funkcje — informująca, zniewalająca i este­ tyczna. Te trzy funkcje, analizowane w podręcznikach umownie jako części 45

integralnej całości, uwzględniają wszystkie składniki retorycznej perswazji: nadawcę, odbiorcę i temat retorycznej komunikacji. 1 .7 .1 . F u n k c ja in fo r m u ją c o -p o u c z a ją c a , g r . logos, ła c . docere, probare. Perswazja pełni funkcję informująco-pouczającą, kiedy skierowana jest do sfery intelektu odbiorcy. Mówca uczy, informuje, udowadnia w formie bezpośredniej lub pośredniej. Funkcja informująca winna być dostosowana do tematu i poziomu intelektualnego odbiorcy. Ideałem jest pouczanie re­ fleksyjne, subtelne, pozbawione znamion ostentacyjnego czy prymitywnego dydaktyzmu. Funkcja intelektualna retoryki była specjalnie akcentowana i postulowana w okresach dominacji prądów racjonalistycznych (np. w rene­ sansie). Stylistycznym odpowiednikiem docere jest pojęcie stylu prostego [1.9.1.]. 1.7.2. Funkcja zniewalająca, gr. ethos, łac. movere, permovere, tlectere. Perswazja pełni funkcję zniewalającą, kiedy świadomie odnosi się do woli słuchacza lub czytelnika, aby go nakłonić, poruszyć, wzruszyć i znie­ wolić. Wszyscy najwybitniejsi teoretycy retoryki uważali, że postulat movere należy do najważniejszych celów retorycznej perswazji. Wpływ bowiem na wolę odbiorcy, poświadczony przez zmianę jego decyzji czy sposobów war­ tościowania, jest największym osiągnięciem mówcy. Namowa do czynu jest najszczytniejszym ideałem retoryki i główną racją jej bytu. Istotę retorycz­ nego movere określa św. Augustyn na podstawie obserwacji teorii i praktyki retoryki antycznej w dziele De doctrina Christiana. Według Augustyna rze­ czywista perswazja ma miejsce wtedy, gdy poddany oddziaływaniu retorycz­ nemu odbiorca „... pragnie tego, co mu obiecujesz, lęka się tego, o czym mu powiesz, że jest groźne, nienawidzi tego, co potępiasz, przyjmuje to, co zale­ casz, żałuje tego, co przedstawiasz jako żalu godne, cieszy się tym, o czym powiesz, że winno być powodem radości, współczuje temu, którego niedolę postawią przed jego oczyma twe słowa, wystrzega się tego, czego mu się wy­ strzegać zalecasz [. . .] i kiedykolwiek twa wysoka wymowa zdoła oddziałać na myśli słuchaczy, przywodząc ich nie tylko do wiedzy o tym, co czynić, ale i do uczynków, o których wiedzą, że należy je spełnić” [Św. Augustyn, cyt. za: Burkę, s. 220]. Stylistycznym odpowiednikiem movere jest styl wysoki [1.9.2.], uwydatniany i eksponowany zwłaszcza w okresach dominacji „uczuć” (jak np. w baroku). 1.7.3. Funkcja estetyczna, gr. pśthos, łac. delectare. Funkcję estetycz­ ną spełniała perswazja przez odwoływanie się do „uczuć” odbiorcy. Była ści­ śle podporządkowana głównemu celowi perswazji [1.4.4.], która nie znała pojęcia „sztuka dla sztuki”. Zachwycenie odbiorcy, sprawienie mu przyjem­ ności estetycznej jest w retoryce zawsze działaniem celowym, a więc „intere­ sownym”. Szczególnym środkiem uwypuklenia funkcji estetycznej dyskursu perswazyjnego są ornamenty słowno-stylistyczne analizowane w dziale elokucji [4.]. Stylistycznym odpowiednikiem funkcji estetycznej jest styl średni [1.9.3.]. 1.7.4. Reguła jedności funkcji. Wszystkie trzy funkcje perswazji — in­ formacyjna, zniewalająca i estetyczna — są wzajemnie od siebie zależne i tylko ich zespolenie decyduje praktycznie o skuteczności przekonywania. 46

Nie można liczyć ani na zainteresowanie, ani wzruszenie czy zachwycenie odbiorcy, jeżeli dyskurs nie będzie odznaczał się jasnością. Wszyscy jednak najwybitniejsi teoretycy retoryki stawiają na pierwszym miejscu sferę rozu­ mu. Cycero jest zdania, że mówca powinien koncentrować uwagę na poucze­ niach, które przekazuje, przy czym dwie pozostałe funkcje, to znaczy znie­ walająca i estetyczna, winny być w mowie niezauważalne, ukryte, dzięki cze­ mu mogą być skutecznie zrealizowane. Wyodrębnienie funkcji docere, movere i delectare służy w retoryce do poznania i analizy aktu perswazji. Te trzy czasowniki stanowią jak gdyby trzy aspekty jednego, fundamentalnego sło­ wa: persuadere 'przekonać’. 1.8. Trzy rodzaje retoryczne. Tria genera dicendi. Każdy temat reto­ rycznej perswazji może być rozwinięty w mowie bądź uzasadniającej, bądź osądzającej, bądź popisowej. Przekonanie to wyprowadzali teoretycy retory­ ki z obserwacji skłonności ludzkich do radzenia czy odradzania, oskarżania lub obrony, chwalenia lub ganienia. Właściwością tych naturalnych typów perswazji jest także wartościowanie pod względem czasowym; doradzanie dotyczy zawsze czasu przyszłego, osądzanie — czasu przeszłego, zaś po­ chwała lub nagana — czasu teraźniejszego. Ponieważ retoryka opisowa po­ wstała głównie z inspiracji procesów sądowych [1.4.2.2.], we wczesnym oratorstwie publicznym rozróżniano najpierw mowy namawiające, tzw. protreptyki, i mowy zniechęcające, tzw. apotreptyki. Jednakże polityczny i kulturo­ wy rozwój Grecji zadecydował o niezwykle bujnym rozwoju oratorstwa poli­ tycznego, sądowego i popisowego. W ten sposób do teorii retoryki został wprowadzony przez Arystotelesa podział (wedle kategorii odbiorców) na trzy rodzaje oratorstwa: oratorstwo polityczne, sądowe i popisowe. Klasyfi­ kacja ta przyjęła się we wszystkich późniejszych podręcznikach retoryki i była punktem wyjścia skomplikowanych i trudnych dziś do wyjaśnienia uo­ gólnień dotyczących teorii prozy. Zlatynizowany bowiem wyraz grecki genos (łac. genus) stał się hasłem wywoławczym nauki o rodzajach i gatunkach li­ terackich, także stylach, mających retoryczny rodowód. Wprowadzony więc w niniejszym opracowaniu polski odpowiednik łacińskiego genus „rodzaj” jest terminem umownym, gdyż nie wyczerpuje istoty zagadnienia tego reto­ rycznego podziału różnorodnych wypowiedzi perswazyjnych. 1.8.1. Rodzaj deliberatywny, doradczy, gr. symboleutikón genos, łac. genus deliberatiyum. Do tego rodzaju należą wszystkie wypowiedzi perswa­ zyjne odnoszące się do czasu przyszłego, które doradzają lub zachęcają (łac. suasio) albo odradzają czy zniechęcają (łac. dissuasio) do jakiegoś tematu, sprawy, problemu itp. Innymi słowy, chodzi o wszelkiego rodzaju debatę, w której rozważa się rozmaite „za” i „przeciw”, poddaje się przedmiot perswa­ zji dyskusji i rozwadze odbiorców. W wypowiedziach odradzających zaleca­ no stosowanie dowodzenia wartościującego, przesyconego dylematami i an­ tytezami etycznymi: dobro — zło, bezpieczeństwo — niebezpieczeństwo, konieczność — szkodliwość itp. Rodzaj deliberatywny, zwany często w daw­ nych polskich podręcznikach retoryki rodzajem doradczym, miał największe zastosowanie w oratorstwie politycznym (parlamentaryzm). Retoryczne „de­ liberowanie” było wyzyskiwane w różnorodnych gatunkach prozatorskich i 47

wierszowanych literatury dydaktyczno-moralizującej, których głównym ce­ lem było zachęcanie, odradzanie, przestroga, upominanie czy wzywanie (np. kazania). 1.8.2. Rodzaj osądzający, sądowy, gr. dikainikón genos, łac. genus iudiciale. Rodzaj ten obejmuje wypowiedzi perswazyjne odnoszące się do cza­ su przeszłego, które oskarżają (łac. accusatio) lub bronią (łac. defensio), do­ wodzą, że coś jest prawdziwe lub nieprawdziwe. Zadaniem oskarżenia jest przedstawienie winy, udowodnienie jej, zaś celem obrony jest metodyczne zbijanie zarzutów oskarżycielskich. Rodzaj osądzający miał i do dziś ma naj­ pełniejsze zastosowanie w oratorstwie sądowym (mowy oskarżycielskie i obrończe). W zretoryzowanej literaturze rodzaj ten dał początek tym for­ mom piśmienniczym, w których podmiot retoryczny (orator, pisarz) wystę­ puje w roli „sędziego” zagadnień, problemów, spraw filozoficznych, moral­ nych, religijnych itp., zaś w narracji występuje ujawniony, choć stronniczy, podmiot autorski. Do rodzaju tego należą przede wszystkim liczne gatunki literatury polemicznej. 1.8.3. Rodzaj oceniający „demonstratywny” , gr. epideiktikón genos, łac. genus demonstrativum. Rodzaj ten obejmuje wypowiedzi o charakterze perswazyjnym dotyczące czasu teraźniejszego, zawierające pochwalę (łac. laus) albo naganę (łac. vituperatio) osób, rzeczy, problemów, wartości itp. Pochwała i nagana mogły być wypowiadane we własnym imieniu mówcy, choć najczęściej były wykładnikiem poglądów uznawanych przez środowisko społeczne. Rodzaj oceniający patronował oratorstwu popisowemu, „poka­ zowemu”, którego głównym celem było upowszechnienie kryteriów wartości wykorzystywanych w perswazji deliberatywnej (genus deliberativum) i osą­ dzającej (genus iudiciale). Genus demonstrativum miał zastosowanie w popi­ sowym oratorstwie okolicznościowym (mowy pogrzebowe, patriotyczne, ro­ cznicowe, religijne itp.), które nie wymagało od słuchaczy konkretnych rozstrzygnięć czy wyborów (jak w sądzie czy w zgromadzeniu ludowym). Po­ kazowy, „sztuczny” wykład zwany epideiksis wprowadzili sofiści do szkół re­ torycznych, a przemówienia epideiktyczne, popisowe, były podstawowym ćwiczeniem oratorskim [7.]. Dla Arystotelesa przemówienie epideiktyczne było spektaklem, a rola słuchaczy polegała według niego nie na powzięciu decyzji, ale na ocenie talentu mówcy. „Wymowa popisowa jest najbardziej literacka, gdyż jest przeznaczona do czytania” [Arystoteles I, ks. 3, s. 53], Było to pierwsze w dziejach retoryki odróżnienie sztuki pisania od sztuki mówienia. Na gruncie wreszcie genus demonstrativum zrodziło się w retory­ ce zjawisko przesadnego panegiryzmu, spotykane w najprzeróżniejszych od­ mianach mów pochwalnych, hołdujących ludzkiej próżności i skłonności do pochlebstw. 1.8.4. Reguła harmonii rodzajów retorycznych. Podobnie jak trzy funkcje perswazji [1.7.4.], również i trzy rodzaje retoryczne tworzyły zhar­ monizowaną jedność, którą tak uzasadnia polski teoretyk wymowy: „Nie są jednak te trzy rodzaje tak od siebie dalekie, ażeby się częstokroć łączyć nie miały. Ponieważ w pochwałach albo naganach wydaje się zachęcanie i pro­ wadzenie do dobrego, wstręt do złego. W radzeniu lub odradzaniu pochwała 48

albo nagana przypada na dowody. Trzeci też rodzaj prawnej wymowy nie po małej części do wtórego należy. Bo sąd niejako na szali sprawiedliwości waży obojej straży dowody, a patron właśnie jakby radził albo odradzał. Przystojność, pożytek i słuszność trojaki cel tych trzech rodzajów wzajemnie się jednoczyć musi” [Gdański, s. 83]. W ostatecznym wyniku jedność celów perswazji splata się z jednością rodzajów wypowiedzi, a decydującym czyn­ nikiem jest w obu przypadkach dominanta tych jedności, wynikająca zarów­ no z tematu dyskursu, jak i ze świadomości perswazyjnej podmiotu retorycz­ nego (oratora, pisarza). 1.9. Trzy style retoryczne. Tria modi dicendi. Odpowiednikiem tria officia dicendi [1.7.] i tria genera dicendi [1.8.] jest troista klasyfikacja sty­ lów retorycznych. Wyróżniano styl „niski”, „średni” i „wysoki”. Podział ten przypisywany jest Arystotelesowi i Teofrastowi, a w europejskiej tra­ dycji retorycznej utrwalił go autorytet Cycerona i Kwintyliana. „Troistą klasyfikację stylów współkonstytuowały takie czynniki, jak stopień ozdobności w zakresie słownictwa i szyku zdań, stopień nasycenia środkami służą­ cymi oddziaływaniu emocjonalnemu oraz rytmizacja mowy (lub prozy), a od czasów średniowiecza również zróżnicowanie elementów inwencyjnych: hie­ rarchicznie rozszeregowanych realiów literackich i toposów. [. . .] Posługi­ wanie się kategoriami językowymi stanowiło pomost między gramatyką a re­ toryką i powodowało niekiedy kolizję ich kompetencji” [Otwinowska III, s. 591], Podział na trzy style nie dotyczy jednak indywidualnych sposobów wy­ rażania, lecz środków, dzięki którym mówca może wypełniać trzy przypisy­ wane mu powinności (officia) za pomocą trzech rodzajów (genera) perswa­ zji, dostosowując je do jednej z fundamentalnych zasad retoryki — stosowności [1.10.2.]. 1.9.1. Styl prosty lub niski, gr. ischnón, lac. humilis, subtilis, tenuis, attenuatus. Styl prosty służy najlepiej celom dydaktycznym [1.7.1.]. Jest sto­ sowany w genus iudiciale [1.8.2.]. Styl ten jest oszczędny, jasny i skromny, to znaczy pozbawiony tropów [4.3.4.1.]. Wymaga słów niewyszukanych, komu­ nikatywnych. Odpowiedni w dysputach, rozprawach filozoficznych czy epistolografii. 1.9.2. Styl wysoki albo wzniosły, gr. hadrón, łac. gravis, amplus, sublimis, yehemens. Styl ten ze względu na największą siłę oddziaływania od­ powiedni jest dla tematów doniosłych, których celem jest wzruszenie [1.7.2.], stosowny w genus deliberativum [1.8.1.]; wyróżnia go charakterysty­ czne nasycenie środkami emocjonalnymi, zwłaszcza figurami [4.3.3.1.], sta­ ranność dopracowania. Odpowiedni w mowach o wielkiej wadze, zachęcają­ cych do wzniosłych czynów. 1.9.3. Styl średni albo umiarkowany, gr. antherón, łac. medius, mediocris, moderatus, modicus, floridus. Styl ten służy wywoływaniu zachwytu [1.7.3.], odpowiedni dla genus demonstrativum [1.8.3.]; w stosowaniu reto­ rycznych ozdób był wykładnikiem „złotego środka”, wyważając skrajności stylu niskiego i wysokiego. Uważany był przez teoretyków retoryki za ideał „sztuki dobrego mówienia”, wymagający szczególnego wysiłku i taktu. 49

1.9.4. Reguła harmonii trzech stylów. Analogicznie do trzech funkcji perswazji [ 1. 7 . 4 .] i trzech rodzajów perswazji [ 1. 8 . 4 . ] , również i tria modi dicendi stanowiły w teorii retorycznej i praktyce oratorskiej zharmonizowaną jedność. Mówca doskonały winien odznaczać się mistrzowskim opanowa­ niem wszystkich stylów, bowiem dyskurs, oracja, słowem, wypowiedź każ­ dego rodzaju musi uwzględniać wszystkie trzy funkcje retoryki, których ce­ lem jest przekonywanie. Innymi słowy, styl pozbawiony intencji perswazyj­ nych staje się celem samym w sobie, jest „sztuką dla sztuki”, a więc nie służy głównym zadaniom retoryki. Według Hermogenesa [ 11. 1. 12. ] , który jeden z nielicznych teoretyków starożytności zastępował naukę o stylach nauką o formalnych i treściowych elementach zwanych ideami: „ . . . indywidualny styl każdego autora powstaje z rozmaitego sprzężenia się różnych postaci stylu [. ..] Mistrzostwo zaś polega na umiejętności posługiwania się zależnie od sytuacji wszystkimi możliwymi sposobami wysłowienia” [Maykowska III, s. 16] . Antyczny podział na trzy style nie dotyczył więc indywidualnych spo­ sobów wyrażania, lecz sposobów najpełniejszego stosowania perswazji. We wszystkich późniejszych epokach rozwijano teorię trzech stylów retorycz­ nych według stosownych do czasu i miejsca wzorów retoryczno-literackich [por. 4.2.]. 1.10. Fundamentalne zasady retoryki. Struktura retoryki ma układ zwartego systemu „naczyń połączonych”. Na straży tego systemu, którego nadrzędnym celem jest perswazja, stoją trzy fundamentalne zasady: organi­ czności, stosowności i funkcjonalności. 1.10.1. Zasada organiczności. Jeśli dzieło retorycznej sztuki słowa ma spełnić pozytywną rolę komunikacyjną i perswazyjną, musi być oparte na prawdziwości (gr. orthotes), która jest wynikiem wewnętrznego ładu, właści­ wego układu części, funkcjonujących na wzór żywego organizmu. Zasadę organiczności sformułował po raz pierwszy Platon: „Każda mowa, tak jak żywa istota, stanowi swoisty organizm i musi być zwarta wewnętrznie, nie może być bez głowy i nóg, a powinna mieć tułów i kończyny dobrane do sie­ bie i uwarunkowane całością” [Platon, Fajdros\ cyt. za: Tatarkiewicz I, t. 1, s. 161], Tę jedność organiczną dyskursu może retor osiągnąć wówczas, gdy zna i stosuje odwieczne prawa żądzące światem (struktura harmonii). 1.10.2. Zasada stosowności. Zasada ta, zwana potocznie „taktem reto­ rycznym”, decyduje o właściwym i celowym doborze i użyciu środków reto­ rycznych. Fundamentem tej zasady jest osobiste wyczucie (stąd „takt”) mó­ wcy (pisarza), rozwijane przez doświadczenie i ćwiczenie. „Jak w życiu, tak w wymowie, nic nie jest trudniejsze, jak rozpoznać to, co przystoi, Grecy to prepon, my zaś decorum nazywamy. Jest na to wiele i świetnych przepisów i rzecz jest jak najbardziej warta poznania. Gdy brak nam o tym wiedzy, błą­ dzimy nie tylko w życiu, ale też bardzo często w poezji i wymowie” [Cyceron IV, 21,70; tłum. W. Tatarkiewicz]. Stosowność retoryczna obejmuje zarów­ no kwestie estetyczne (piękno celowe), etyczne (sposób mówienia zgodny z etosem mówcy) i stylistyczne (odpowiednie użycie figur właściwe dla okre­ ślonego celu wypowiedzi perswazyjnej). W podręcznikach retoryki najczęś­ ciej analizowano stosowność „wewnętrzną” i „zewnętrzną”. Stosowność we50

wnętrzna polega na utrzymaniu zgody między myślą, rzeczą (res) a słowem (verbum): „odpowiednie dać rzeczy słowo”. Nazywano to koherencją (od łac. cohaereo 'łączyć się, przylgnąć’) rzeczy i słów. Regulatorem tej zgodnoś­ ci jest jedna z tzw. czterech zalet (sprawności) stylu, określana terminem aptum [4.3.3.]. „Język będzie stosowny — twierdził Arystoteles — jeśli będzie wyrażał wzruszenie i charakter i jeśli będzie odpowiedni do swego przedmio­ tu. Ta odpowiedniość oznacza: nie mów niedbale o poważnych sprawach, ani uroczyście o marnych; nie dołączaj ozdobnych przydawek do lichych wy­ razów” [Arystoteles I, ks. 3; przekład W. Madydyj. Stosowność zewnętrzna odnosi się do zgody między sposobami wygłoszenia mowy a możliwościami jej odbioru przez słuchacza w zestawieniu z różnymi okolicznościami czasu i miejsca. 1.10.3. Zasada funkcjonalności. Zasada ta wynika z istoty perswazji jako zjawiska i aktu celowego. Świadomość celu warunkuje świadomość środków perswazji, tzn. retor (orator, pisarz) musi w pierwszym rzędzie jas­ no wiedzieć, jakie myśli i słowa winny być uwydatnione w oracji, które skła­ dniki dyskursu winny czy też mogą zmobilizować odbiorcę (słuchacza, czyte­ lnika) rozumowo, uczuciowo i wyobrażeniowo. Piękno w retoryce jest po­ chodną funkcjonalizmu. „Jeśli pięknie zdobiona tarcza źle broni przed nie­ przyjacielem, to nie można powiedzieć, że jest piękna” [Sokrates]; podobnie jest w retorycznej wypowiedzi. Zasada funkcjonalności odnosi się zarówno do myśli (res), jak i do słowa (verbum), przy czym ma największe zastosowa­ nie w kompozycji dyskursu [3.], w której pełni rolę regulatora harmonii, sy­ metrii i proporcji układu poszczególnych części. 1.11. Sprawność retoryczna, gr. heksis, łac. facillitas. Zakres pojęcia sprawność retoryczna zmieniał się odpowiednio do modelu retorycznego kształcenia, świadomości estetycznej retorów i potrzeb społeczno-kulturo­ wych w zakresie sztuki żywego i pisanego słowa. We wszystkich epokach charakteryzujących się większą lub mniejszą hegemonią retoryki podkreśla­ no, że warunkiem niezbędnym sprawności retorycznej są przyrodzone zdol­ ności (gr. fisis, łac. ingenium, acumen). O ile jednak w odniesieniu do twór­ czości poetyckiej [9.2.] pojęcia „talent”, „natchnienie” uważane są za naj­ istotniejsze, o tyle w sztuce retorycznej minimalizowano znaczenie talentu wobec wiedzy, pracy i ćwiczeń. Tendencję tę najlepiej wyraża łacińskie przy­ słowie (adagium): Poeta nascitur, orator fit 'poeta rodzi się poetą, mówca staje się mówcą’, co należy rozumieć, że mówcą zostaje się przez wysiłek [1.5.5.2.]. W retoryce antycznej przede wszystkim kładziono nacisk na ko­ nieczność zdobywania przez mówcę biegłości praktycznej poprzez częste i urozmaicone realizowanie reguł w różnorodnych ćwiczeniach. W traktatach Arystotelesa, Cycerona i Kwintyliana idea retorycznej sprawności ujmowa­ na była najczęściej za pomocą trychotomicznego wyliczenia: ars (scientia, studium), exercitatio (usus), imitatio, tzn. sztuka (umiejętność), ćwiczenia i naśladowanie. 1.11.1. Sztuka, gr. techne, łac. ars. Zgodnie z antycznym rozumie­ niem sztuki [1.6.1.] jako umiejętności wytwarzania wedle celowych i funk­ cjonalnych reguł i zasad [1.10.] uważano, że sprawność retoryczną zdoby51

wa się przez studiowanie reguł i zasad według wypróbowanych systemów wiedzy. Zastanawiano się jedynie, czy poznawanie reguł retorycznych winno odbywać się poprzez przyswojenie konkretnej teorii, czy poprzez studiowa­ nie i rozpoznanie teorii w skodyfikowanych wzorach sztuki oratorskiej lub zretoryzowanej literatury. Najczęściej jednak wykład retoryki opisowej ilu­ strowano różnorodnymi przykładami z wielu zabytków. Taką metodę wykła­ du stosuje w swej Retoryce Arystoteles, objaśniając często swe teoretyczne wywody cytatami z Homera czy helleńskich tragików [zob. D Źr., s. 235]. W retorykach nowożytnych, zwłaszcza barokowych, zbiory przykładów niekie­ dy znacznie przewyższają objętościowo część teoretyczną [11.5.5.]. 1.11.2. Ćwiczenia, gr. melete, łac. exercitatio. Zdobywanie sprawnoś­ ci retorycznej poprzez ćwiczenia (ustne i pisemne) należało do najważniej­ szych obowiązków mówcy. „Sprawność w wymowie — podkreślał Isokrates — i we wszelkiej innej działalności staje się udziałem tych, którzy posiadają wrodzony talent i uzyskali wprawę dzięki ćwiczeniu. Wyszkolenie teoretycz­ ne zwiększa ich umiejętność i darzy swobodą i łatwością w odnajdywaniu tego, co potrzeba, uczy ich bowiem czerpać, jak gdyby z gotowego, to, na co dotychczas natrafiali tylko przypadkiem, nie posiadając ścisłych wytycznych. Ludzi o mniejszym uzdolnieniu nie zdoła ono uczynić dzielnymi szermierza­ mi w wystąpieniach publicznych ani dobrymi stylistami, wyrobi ich jednak nieco i sprawi, że będą ustosunkowywali się rozsądniej wobec wielu spraw” [cyt. za: Maykowska I, s. IX]. Dokładnie opracowana metodyka ćwiczeń re­ torycznych, dostosowana do różnych poziomów nauczania w systemie szkol­ nym, była nawet przedmiotem specjalnie wyodrębnionym w retoryce opiso­ wej, nazywanymprogymnasmata, praeexercitamenta [7.]. 1.11.3. Naśladowanie, gr. mimesis, lac. imitatio. Termin mimesis wprowadził Platon [11.1.4.] na określenie właściwości sztuk nieużytkowych (dziś powiedzielibyśmy: pięknych), różnych od użytkowych i wytwarzają­ cych. Platon był przekonany, że sztuki nieużytkowe odtwarzają (naśladują) formy przedmiotu naturalnego w sposób sztuczny [Tatarkiewicz II, t. 1, s. 146], Dla Arystotelesa [11.1.5.] pojęcie mimesis oznaczało „naśladowa­ nie” natury, rzeczywistości, życia, ludzkich czynności. Naśladowanie nie oznaczało jednak kopiowania. Mimesis tedy to rzeczywistość stworzona przez zamysł artysty, zmyślona lub celowo zdeformowana przez niego, istniejąca w postaci analogii do świata realnego. W pewnym sensie mimesis może być sy­ nonimem pojęcia apate 'oszustwo, mamienie’, użytego przez Gorgiasza [11.1.2.] w charakterystyce istoty tragedii: „ . . . jest ona [tragedia] oszu­ stwem, w którym oszukujący [autor] jest uczciwszy od nie oszukującego, a oszukany [widz] mądrzejszy od nie oszukiwanego ” [Gorgiasz; zob. DŹr., s. 199, przypis 3]. Postulat naśladownictwa wywarł znaczny wpływ na życie umysłowe i działalność artystyczną w czasach antycznych i nowożytnych [por. Otwinowska II]; odegrał też znaczącą rolę w retoryce i sztuce orators­ kiej. Symbolicznym wzorem retorycznej mimesis była pszczoła, która z nek­ taru zbieranego z różnych kwiatów produkuje miód. Podobnie postępuje mówca, który z wielu wzorów oratorskich buduje architektonikę mowy. „Bo nie ma wątpliwości — podkreśla Kwintylian — że sztuka w dużym stop52

niu polega na naśladowaniu”. Dodaje jednak, że „ . . . żadna sztuka, żadna umiejętność nie pozostała w tym stanie, w jakim po raz pierwszy została od­ kryta, i nie zatrzymała się w pierwotnych swych granicach. [. . .] Cień jest czymś mniej doskonałym niż ciało, które go rzuca, portret mniej wierny niż rzeczywiste rysy twarzy, przeżycia aktora na scenie mniej szczere niż w pra­ wdziwym życiu. Zupełnie zaś to samo zjawisko występuje w mowach; w tych bowiem mowach, które bierzemy sobie za wzór, tkwi jakaś naturalna siła i duch rzeczywistości, natomiast wszelka niewolnicza ich podróbka pozostanie zawsze czymś sztucznym i tylko zapożyczonym z cudzego wzoru. [. ..] Wniosek więc z tego wszystkiego taki, że najpierw każdy musi dokładnie zrozumieć to, co chce naśladować, i musi wiedzieć, dlaczego jest to istotnie godne naśladowania” [Kwintylian 10,2,1-18; zob. DŹr., s. 298]. Imitacja realizuje się w trzech głównych częściach retoryki. W inwencji [2.] wiąże się z wynalezieniem dowodów; w kompozycji [3.] — polega na obser­ wacji naturalnego lub artystycznego porządku dyspozycji; w elokucji [4.] — ujawnia się w naśladowaniu tropów i figur mowy lub myśli. Postulat retory­ cznej mimesis osiągnął najpełniejszy wyraz w cyceronianizmie [11.5.2.]. 1.12. Struktura retoryki. Korpus retoryki opisowej przedstawiany był w traktatach i podręcznikach według dwóch schematów: a) schemat oparty na teorii części przemówienia (gr. mória logou) i b) schemat perypatetycki, oparty na regule pięciu zadań retoryki (gr. mória erga). Niektóre podręczni­ ki klasyczne, jak np. anonimowa Rhetorica ad Herenium [11.2.2.], łączyły te dwa schematy, aby analiza tematu perswazji była łatwiejsza do zrozumienia. Wprowadzony w niniejszym opracowaniu pięcioczęściowy schemat perypa­ tetycki, stosowany najczęściej w wielu poantycznych podręcznikach, obej­ muje następujące etapy (działy) retorycznego postępowania: wynajdywanie tematu i przedmiotu myśli, gr. heuresis, łac. inventio [2.], funkcjonalne uło­ żenie zebranego materiału, gr. taksis, łac. distributio) [3.], poprawne, jasne, stosowne i ozdobne wysłowienie, gr. leksis, łac. elocutio [4.], opanowanie pamięciowe mowy, gr. mneme, łac. memoria [5.] i właściwe jej wygłoszenie, gr. hypókrisis, łac. pronuntiatio, actio [6.]. Dla architektoniki wypowiedzi nacechowanej retorycznie najważniejsze są trzy pierwsze działy, przy czym istotna jest kolejność: od inwencji do elokucji (nie odwrotnie). „Trzeba mieć naprzód spory zapas rzeczy i myśli [ . . . ] , potem ten zapas uporządkować według osnowy i rodzaju każdej mowy, wresz­ cie wysłowieniem oświetlić jasno i ozdobnie, urozmaicając słowami i myślami . . . ” [Cyceron II, 3,26,102]. Wyłącznie z kulturą żywej mowy związana jest nauka o pamięci i wy­ głoszeniu.

Inwencja

2.1. Pojęcie i zakres retorycznej inwencji, gr. heuresis, łac. inventio. W potocznym rozumieniu synonimami „inwencji” są pojęcia: „pomysło­ wość” , „wynalazczość” , „dar wynajdywania”, w retoryce natomiast ozna­ cza ona umiejętność (wiedzę) czysto techniczną, to jest „wynajdywanie myśli”, „selekcję wiadomości” , „wybór tematu”, „wyszukiwanie sposo­ bów rozwiązania postawionego problemu”, „gromadzenie danych” itp. Mówca nie wymyślał więc tematów, lecz „wynajdywał” je (invenit) w rze­ czywistości, pamięci [5.], „miejscach wspólnych” [2.7.]. Temat był naj­ częściej „dany” przez samą przyczynę, która skłaniała mówcę do opraco­ wania i wygłoszenia mowy. Przyczyną mogło być jakieś wydarzenie poli­ tyczne [1.8.1.], naruszenie prawa [1.8.2.], a także zdarzenia z życia ro­ dzinnego, na przykład narodziny, zaślubiny, śmierć [1.8.3.]. „Wymyśla­ na” była natomiast cała materia mowy (gr. hile, łac. materia); „wymyśla­ nie” oznaczało przywoływanie z pamięci, notatek, książek, z ogólnej i szczegółowej wiedzy o rzeczy samej i z retorycznych konwencji poszcze­ gólnych typów argumentów, jak egzempla, trafne sformułowania, przy­ słowia, a nawet figury myśli [4.3.4.4.]. W retoryce więc nie tematy są ory­ ginalne, ale sposoby ich ujęcia, ponieważ tematy wynikają z określonej sytuacji. Istotą inwencji jest wynalezienie rzeczy (łac. res) prawdziwych albo prawdopodobnych, które pozwoliłyby przedstawić pewną sprawę jako godną uznania, wzbudziłyby zaufanie słuchaczy, a tym samym wypeł­ niałyby cele i funkcje perswazji [1.7.]. Metodyka retorycznej inwencji stanowi przeniesienie na teren wymowy techniki przewodów sądowych w procesach karnych, będących prototypem retoryki opisowej [1.4.2.2.]. Inwencyjne „wynajdywanie” myśli jest więc czynnością przypominającą proces sądowy, którego celem jest wysłuchanie zdań procesujących się stron i wyrokowanie o sprawie. Główne etapy inwencji (łac. partes inventionis) obejmują: rozpoznanie sprawy (tematu), ustalenie stanu zagadnie­ nia i zgromadzenie odpowiednich dowodów. 54

2.2. Rozpoznanie sprawy (tematu), gr. nóesis, łac. intellectio. Teorety­ cy retoryki wychodzili z założenia, że każda sprawa (res) może być przed­ miotem dyskursu. „Dla prawdziwego mówcy materią jego sztuki są wszyst­ kie objawy życia ludzkiego, bo sam w ich kręgu żyje i dlatego powinien je wszystkie poznać, o wszystkich słyszeć, czytać i roztrząsać wszystko, wszyst­ kim się zajmować, wszystko poruszać” [Cyceron II, 3,14,54], Nie każda jed­ nak sprawa czy zdarzenie zawierają jednakowe możliwości perswazyjne, za­ równo w relacji do podmiotu retorycznego [1.5.5.], jak i odbiorcy [1.5.6.]. Celem więc rozpoznania sprawy (tematu) jest rozpatrzenie wstępne, czy rzecz jest ważna, ciekawa, niezwykła, to znaczy — czy realizuje (ziszcza, urzeczywistnia) fundamentalne cele retorycznej perswazji [1.4.4.]. 2.3. Ustalenie sprawy (tematu). Istotą retorycznej wypowiedzi [1.4.3.] jest przekonywanie w sprawach ważnych, interesujących ogół (gr. politika dzetemata, łac. ąuestiones civiles). Wyróżniano dwa rodzaje te­ matów (spraw) — ogólne i konkretne (szczegółowe). 2.3.1. Sprawy (tematy) ogólne, gr. theseis, łac. ąuaestiones infinitae. Do spraw ogólnych zaliczano problemy natury ogólnopoznawczej (np.: „Czy człowiek jest istotą wolną?”) oraz problemy odnoszące się do życia praktycznego (np.: „Czy należy brać udział w życiu politycznym?”). Sprawy ogólne uważano za odpowiednie dla filozofów. 2.3.2. Sprawy konkretne (szczegółowe), gr. hypóthesis, łac. ąuae­ stiones finitae lub definitae. Sprawy konkretne dotyczą konkretnych wy­ padków, które stanowią przedmiot sporny (gr. hypóthesis, łac. causa). 2.3.2.1. Składniki spraw konkretnych — okoliczności, gr. peristaseis, łac. circumstantiae. Okoliczności to zbiór faktów towarzyszących ja­ kiemuś czynowi, sprawie, zdarzeniu, ocenianych pod względem prawnym i moralnym. Teoretycy retoryki wyróżniają siedem okoliczności zawartych w odpowiedziach na pytania: Kto? Co? Gdzie? Za pomocą czego? Przy czyjej pomocy? Dlaczego? W jaki sposób? Kiedy? W retorykach średnio­ wiecznych posługiwano się w tym sądowo-retorycznym kwestionariuszu badawczym łacińskim heksametrem: quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quandol 2.3.2.1.1. Kto?, łac. ąuisl Pytanie dotyczy osoby (łac. persona). Jakie podmioty wchodzą w grę? Które są aktywne, które pasywne? Kto może, kto powinien, a kto nie? Kto zaświadcza, kto zaprzecza? Kto potrzebuje, kto pomaga, posiada? itp. 2.3.2.1.2. Co?, łac. ąuid? Pytanie dotyczy głównie zdarzenia (łac. factum). Jakie przedmioty albo które prawdy wchodzą w grę? Jak fakt należy rozumieć? Jakie są zdania przeciwne? itp. 2.3.2.1.3. Gdzie?, łac. ubi? Pytanie dotyczy miejsca (łac. locus). Gdzie to się dokonało? W jakim miejscu jest to możliwe do wykonania? Skąd się to wzięło? Jakie jest źródło problemu, sprawy, zdarzenia? Dokąd to wszystko prowadzi? itp. 2.3.2.1.4. Za pomocą czego?, łac. ąuibus auxiiiisl Pytanie dotyczy mo­ żliwości (łac. facultas). Jakie czynniki czy środki prowadzą do celu? Dzięki czemu są poznawalne, osiągane czy ulepszane? itp.

55

2.3.2.1.5. Dlaczego?, łac. cur? Pytanie dotyczy przyczyny (łac. cau­ sa). Dlaczego jest tak, a nie inaczej? Dlaczego ten, teraz, tam, wtedy to uczynił? Dlaczego należy wiedzieć, rozumieć, czynić, pragnąć? itp. 2.3.2.1.6 . W jaki sposób?, łac. ąuomodol Pytanie odnosi się do spo­ sobu (łac. modus). Jakie środki zostały użyte przy dokonywaniu jakiegoś czynu? Jakimi metodami osiąga się jakąś sprawność? Dzięki czemu jakieś zagadnienie jest poznawalne? itp. 2.3.2.1.7. Kiedy?, łac. quando? Pytanie dotyczy czasu (łac. tempus). Kiedy coś się wydarzyło? Kiedy przestało istnieć? Od kiedy problem jest nieaktualny? itp. 2.3.3. Metody ustalania konkretnych spraw (hipotez). Zbadanie wszystkich lub większości okoliczności pozwala na postawienie konkret­ nej sprawy (hipotezy) w postaci problemu (gr. próblema ’to, co ma się przed sobą, pytanie, przeszkoda’). „Kiedy dobrze całą rzecz poznam, na­ tychmiast przychodzi mi na myśl punkt sporny” [Cyceron II, 2,24,104], Postawienie problemu pozwala na uzyskanie w odniesieniu do konkretnej sprawy twierdzenia lub zaprzeczenia. Zdarza się jednak, że problemu ustalić nie można, gdyż brakuje na przykład motywacji twierdzenia albo motywacji zaprzeczenia. Problem nie może być również rozstrzygnięty, jeżeli motywacja twierdzenia równa się motywacji przeczenia. Teoretycy retoryki analizują dokładnie różne sytuacje i wypadki, zanim sprawę uznają za właściwie postawioną i możliwą do rozstrzygnięcia. Podstawę uo­ gólnień retorycznych stanowiła rzeczywistość sądowa. Tak jak zadaniem sę­ dziego jest ocena motywacji obydwu procesujących się stron, tak zadaniem mówcy jest szukanie motywów wspierających najskuteczniej jego własne twierdzenia, a tym samym obalających twierdzenia przeciwne. 2.3.4. Sprawdziany statusu sprawy (problemu). Analogicznie do pro­ cesu karnego w retoryce dokonuje się weryfikacji, sprawdzianu sprawy (problemu) przez analizę różnego rodzaju wariantów, statusów (gr. staseis, łac. status) twierdzenia jednej i zaprzeczenia drugiej strony. Sprawdzianu dokonuje się według schematu praktykowanego w sądach, czyli ustala się kolejno: Czy czyn został popełniony? (an sit?) Co się właściwie wydarzyło? (quid sit?) Jakie własności ma dany czyn (quale sit?). Za Hermagorasem [11.1.7.] wyróżnia się status coniecturalis — sprawdzian przez domysł, status definitionis — sprawdzian przez definicję, status ąualitatis — sprawdzian przez wartościowanie, i status translationis — sprawdzian przez analizę kom­ petencji. 2.3.4.1. Sprawdzian przez domysł, gr. stochasmós stśseis, łac. status coniecturalis. W inwencji retorycznej status coniecturalis jest podstawowym sprawdzianem właściwego postawienia problemu, to znaczy, że pozwala ustalić, czy problem oparty jest na prawdzie czy prawdopodobieństwie. Sprawdzian ten pozwala przede wszystkim na ustalenie istoty rzeczy będącej przedmiotem perswazji. Ta sytuacja retoryczna jest odbiciem sytuacji w są­ dzie, kiedy oskarżony wbrew twierdzeniu oskarżającego całkowicie zaprze­ cza zaistnieniu samego faktu. W związku z tym sędzia stawia pytanie, czy o­ 56

skarżony w ogóle czyn popełnił (an sit?). Odpowiedzi opierają się na ana­ lizie stosownych do sprawy okoliczności [2.3.2.1.]. 2.3.4.2. Sprawdzian przez definicję, gr. hóros stśseis, łac. status definitionis. W procesie inwencyjnym status definitionis pomaga ustalić isto­ tę problemu, zdarzenia, faktu, czynu. Na przykład: czy Cezar był władcą, czy tyranem. W procesie sądowym pozwala odpowiedzieć na pytanie, co się właściwie zdarzyło (quid sit?), kiedy oskarżony nie zaprzecza samego faktu, lecz nie zgadza się z jego określeniem (definicją). Na przykład może powstać konieczność ustalenia, czy sprawa dotyczy pospolitej kra­ dzieży czy świętokradztwa, pomówienia czy oszczerstwa. 2.3.4.3. Sprawdzian przez wartościowanie, gr. poiótes stśseis, łac. status ęualitatis. Sprawdzian ten pozwala na ustalenie, czy problem jest słuszny lub niesłuszny, uczciwy lub nieuczciwy. Jakie wartości doradzać, a jakie chwalić lub ganić. Jeśli oskarżony przed sądem nie zaprzecza same­ go faktu, zgadza się z jego określeniem, odrzuca jednak jego ocenę, sę­ dzia (także orator) stawia pytanie o wartość danego czynu (sprawy, pro­ blemu): „Jaki on jest?” (quale sit?). W praktyce sądowej status ąualitatis podsuwa najwięcej pomysłów obronie i oskarżeniu. Na przykład obrońca uzasadnia, że czyn był zgodny z obyczajami i zasadami moralnymi oska­ rżonego; usprawiedliwia jego niezbędność; wskazuje na korzyści społecz­ ne; uwydatnia przypadkowość postępku i wysuwa okoliczności łagodzące. Z pytania o stan jakości problemu, tematu, zagadnienia wynikają dla re­ tora wielorakie możliwości pomysłodawcze. Mają one zastosowanie we wszystkich trzech rodzajach perswazji [1.8.]. 2.3.4.4. Sprawdzian przez analizę kompetencji, gr. metślepsis stśseis, łac. status transiationis. Sprawdzian ten dotyczy sfery czysto prawnej i sytua­ cji sądownictwa w starożytności. Stosowany był wtedy, kiedy oskarżony pod­ ważał kompetencje sądu odwołując się (tzn. „przenosząc” od łac. translatio) do innych niż sędzia paragrafów lub do innego systemu prawnego. Spraw­ dzian przez analizę kompetencji ma jednak zastosowanie również w metody­ ce retorycznej inwencji, gdy mówca (pisarz) ma do czynienia z jakimiś waż­ nymi dla tematu dokumentami, świadectwami tekstowymi (źródłami), wy­ magającymi odpowiedniej interpretacji. W retoryce wykorzystywano „trans­ lację” przez analogię do niektórych przypadków znanych z praktyki sądo­ wej: a) jeżeli brzmienie dokumentu i jego myśli nie pokrywają się wzajem­ nie (gr. rhetón kai dianoia, łac. constitutio scripti et voluntatis) [por. 1.4.2.2.]; b) jeżeli między ustawami zachodzi sprzeczność (gr. antynomia, łac. leges contrariae); c) jeżeli istnieje możliwość rozmaitej interpretacji do­ kumentu ze względu na dwuznaczną stylizację (gr. amfibolia, łac. ambiguitas); d) jeżeli z jakiejś ustawy albo zespołu ustaw trzeba wyciągnąć wnioski nie przewidziane przez ustawodawcę (gr. sillogismos, łac. constitutio ratiocinativa) [por. 3.6.3.1.]. 2.4. Wiarygodność problemu retorycznego, gr. pitanón, łac. probabile, credibile. Skoro istotnym składnikiem retorycznej perswazji jest prawdo­ podobieństwo [1.4.4.], to na etapie inwencji należy przede wszystkim rozwa­ żyć stopnie wiarygodności wybranego problemu [2.3.] i możliwości jego 57

uprawdopodobnienia w odniesieniu do odbiorcy. Wyróżniano pięć stopni wiarygodności: niepewny, wysoki, najwyższy, niski, ukryty. 2.4.1. Niepewny stopień wiarygodności, gr. amfidókson schema, łac. genus dubium. Jeżeli przedmiot retorycznej wypowiedzi jest dla odbiorcy dwuznaczny, wątpliwy lub niebezpieczny, to mówi się, że stopień wiarygod­ ności przedmiotu jest niepewny. Podmiot retoryczny (mówca) winien wów­ czas rozważyć, czy jest w stanie poradzić sobie z tym faktem, czy właściwie postawił pytanie dotyczące okoliczności [2.3.3.]. 2.4.2. Wysoki stopień wiarygodności, gr. ćndokson schema, łac. genus honestum. Jeżeli przedmiot retorycznej wypowiedzi charakteryzuje się wy­ starczającym ciężarem gatunkowym myśli, odpowiada dążeniom i oczekiwa­ niom słuchaczy, mówi się o wysokim stopniu wiarygodności. Gwarantem jest tu uczciwe, przyzwoite wydobycie w mowie skali prawdopodobieństwa omawianego problemu. 2.4.3. Najwyższy stopień wiarygodności, gr. paradokson schema, łac. genus admirabile. Potwierdzeniem wysokiego stopnia wiarygodności jest skala zaskakującego prawdopodobieństwa, uwydatniona za pomocą antyte­ zy, paradoksu [por. 4.3.4.4.41.]. Mówca zaskakuje słuchacza szokującym pytaniem, uwypuklającym jaskrawo większe prawdopodobieństwo tezy wła­ snej [2.4.1.] z jednoczesnym pomniejszeniem tezy przeciwnej [por. 2.7.3.10.]. 2.4.4. Niski stopień wiarygodności, gr. adokson schema, łac. genus humile. Dotyczy problemu, który nie jest przedmiotem głębszego zaintereso­ wania słuchaczy. Nikłe są również szanse uprawdopodobnienia problemu ze względu na słabe możliwości udowodnienia tezy lub hipotezy. W takiej sytu­ acji już na pierwszym etapie inwencji należy rozważyć (jeśli mimo to temat został podjęty) sposoby uatrakcyjnienia dyskursu przez wyakcentowanie bar­ dziej interesujących dla odbiorcy argumentów czy ornamentów stylistycz­ nych. 2.4.5. Ukryty stopień wiarygodności, gr. disparakolutetón schema, łac. genus obscurum. Gdy problem przerasta możliwości intelektualne od­ biorcy, a podmiot retoryczny nie ma wystarczającej wiedzy do stosownego opracowania dyskursu, mówi się o ukrytym stopniu wiarygodności. 2.5. Propozycja, gr. prótasis, łac. propositio. Propozycja jest to słow­ ne sformułowanie tematu, głównego zagadnienia mowy, w postaci zdania. Propozycja jest potrzebna zarówno oratorowi, jak i odbiorcom. Dla mówcy jest to materialny (tekstowy) punkt wyjścia. Wprawdzie teoria retoryczna zaleca, aby propozycję w formie deklaratywnej wprowadzać bezpośrednio po wstępie [3.3.5.], ale jest ona również przydatna w innych miejscach prze­ mówienia (tekstu), w formie świadomych powtórzeń, w celu uwydatnienia paraleiizmu myślowego. W dawnych retorykach określano propozycję jako zminiaturyzowaną mowę i wymagano, aby była odpowiednio sformułowana. 2.5.1. Formuła twierdząca, przecząca, pytajna. Propozycja winna b ujęta: a) w zdanie twierdzące — „Ojczyzna jest najlepszą matką”, b) zdanie przeczące — „Ojczyzny nie kochać jest zbrodnią”, c) zdanie pytajne — „Czy ojczyzna jest najlepszą matką?”. 58

2.5.2. Formuła jednoznaczna. Propozycja winna być jedyna, wyrażo­ na w jednym zdaniu pojedynczym. Konieczność jednej propozycji wynika z istoty sztuki dobrego mówienia, gdyż cechą perswazji jest jedność w różno­ rodności, z jasności wykładu i funkcjonalności retorycznego dyskursu [1.10.1.]. Propozycja złożona, to znaczy sformułowana w zdaniu złożonym lub pojedynczym rozbudowanym, winna zawierać części połączone wewnę­ trznie przez materię lub cel. W żadnym wypadku złożoność propozycji nie może się opierać na łącznikach słowno-formalnych. Oto przykłady propozy­ cji złożonych: rozbudowanej przez wyliczenie przymiotów materii — „Wol­ ność jest podstawą istnienia, rozwoju i pomyślności ojczyzny”, oraz połączo­ nej wewnętrznie przez cel — „Miłość ojczyzny ma być czynna, a nie słowna, ofiarna, a nie wyrachowana”. 2.5.3. Formuła funkcjonalna. Propozycja winna być ściśle określona i nie może zawierać sformułowań niefunkcjonalnych typu: „Godną pochwały jest nauka retoryki i unikanie złego towarzystwa”. 2.5.4. Formuła stosowna. Propozycja winna być poważna, to znaczy winna wyrażać tezę [2.3.1.] lub hipotezę [2.3.2.] poważną, godną wysiłku oratorskiego i uwagi słuchaczy. Powaga propozycji nie tkwi w materii, lecz w przedmiocie zagadnienia. Stąd wynika konieczność formułowania propozy­ cji aktualnych, oryginalnych pod względem treści i formy, oddziałujących na psychikę odbiorcy, wreszcie odpowiednich do wieku, stanu, pozycji, wy­ kształcenia mówcy i słuchaczy, dostosowanych do miejsca i czasu. 2.6. Dowodzenie gr. pistis, łac. probatio. Głównym celem mówcy jest udowodnienie swego twierdzenia lub obalenie twierdzenia strony przeciw­ nej. Tak jak w poprzednich częściach metodyki inwencyjnej [2.1.-2.5.], tak i w dowodzeniu podstawą uogólnień retorycznych jest procedura proce­ sów karnych. Dowodzenie retoryczne jest więc tym, czym jest dowód praw­ dy w mowach sądowych [1.8.2.]. Od Arystotelesa począwszy dowody w mo­ wach sądowych dzielą się na rzeczowe, bezpośrednie (pisteis atechnoi), któ­ rych mówca nie tworzy, lecz posługuje się nimi, są to: dokumenty, przed­ mioty, zeznania świadków [2.7.4.], i te, które sam stwarza (pisteis śntechnoi). Oba rodzaje dowodów omawia szczegółowo Arystoteles w Retoryce, [ks. I, rozdz. 1; zob. DŹr., s. 222]. Dowód można przeprowadzić zarówno przez dedukcję (wyprowadzenie z ogólnej zasady szczegółowych wniosków), jak i przez indukcję (wyliczenie poszczególnych wypadków i wyprowadzenie z nich ogólnego prawidła). Wszystkie dowody będące dziełem sztuki retory­ cznej omawiane są szczegółowo w rozdziale poświęconym argumentowaniu [3.6.]. W fazie inwencji należy rozważyć, czy dowody zgodne są z funkcjami perswazji [1.7.] i rodzajami przekonywania [1.8.]. Ze względu na cel główny retoryki [1.4.4.] zalecano analizę momentu prawdopodobieństwa jako szcze­ gólnie przydatną metodę dowodzenia. 2.6.1. Moment prawdopodobieństwa, gr. eikós. Metoda ustalania mo­ mentu prawdopodobieństwa w sztuce perswazji opiera się na prawdopodo­ bieństwie psychologicznym. Na podstawie pewnych stałych zachowań ludz­ kich można powiedzieć, czy człowiek należący do określonego typu osobo59

wości mógł przez swoje postępowanie stać się przyczyną danego splotu wy­ padków. Jeśli osoba wątłej postury, ale odważna napadnie i obrabuje tchó­ rza odznaczającego się siłą fizyczną, postawiona przed sądem może bronić się mówiąc, że nie mogła napaść na olbrzyma, gdyż jest z natury słabeuszem [Platon II, 273 C]. Wnioskowanie to może być również przeprowadzone w inny sposób — z przypuszczalnego prawdopodobieństwa jakiegoś czynu mo­ żna wnioskować o jego nieprawdopodobieństwie. Jeśli prawdopodobne jest, że ktoś może być oskarżony o zbrodnię, ponieważ nienawidził zamordowa­ nego, to w wypadku rzeczywistego postawienia go przed sądem może powo­ łać się na nieprawdopodobieństwo takiego czynu, ponieważ nieprawdopodo­ bne jest, aby ktoś, o kim powszechnie wiedziano, że nienawidził zamordo­ wanego, mógł się dopuścić morderstwa. 2.6.2. Kryteria wyboru dowodów oratorskich. Nie każdy dowód o cię­ żarze perswazyjnym jest odpowiedni tak dla podmiotu retorycznego, jak i dla odbiorców (słuchaczy lub czytelników). Dowodzenie inwencyjne winno być odpowiednie dla podmiotu retorycznego, do przedmiotu mowy i dla od­ biorcy perswazji. Dowód, który może przekonać słuchacza wykształconego, nie jest skuteczny dla słuchacza niewykształconego; inaczej dowodzi się, gdy odbiorcy są ludźmi młodymi, inaczej — gdy są starszymi. Teoretycy retoryki zalecają przy wyborze odpowiedniego dowodzenia stosowanie kwestionariu­ sza pytań dotyczących okoliczności [2.3.2.1.]. Jeszcze inni proponują nastę­ pujące postępowanie: a) powtórne rozważenie propozycji (tematu) i celu perswazji pod kątem potrzeb dowodzenia; b) przeprowadzenie w umyśle próby dowodzenia na wzór procesu sądowego, w którym wyimaginowany sę­ dzia (tematu) wybiera opinie za i przeciw (po takim sztucznym przewodzie sądowym podmiot retoryczny decyduje, jaki typ dowodu należy wybrać, jaki odrzucić); c) wykonanie próby perswazji „odwróconej”, polegającej na tym, że podmiot retoryczny występuje w roli przekonywanego i sam ocenia skute­ czność swoich pomysłów. 2.7. Toposy inwencyjne, czyli „źródła” i „magazyny” dowodów i p mysłów. Wyraz „topos”, gr. topos (w liczbie mnogiej tópoi), łac. locus, ozna­ cza dosłownie „miejsce”, z którego mówca (pisarz) czerpie tworzywo inwen­ cyjne. „Siedliskiem”, „magazynem” toposów może być miejsce nieokreślone — myśl, lub określone — znak (symbol, gest, słowo, pismo). Ponieważ ter­ min „topos” wprowadzony został do retoryki w epoce dominacji kultury ży­ wego słowa, oznaczał początkowo „miejsce w pamięci”, wyobrażeniowy składnik ułatwiający antyczną sztukę mnemoniki [5.]. Dla sofistów [11.1.2.], którzy wprowadzili ten termin do retoryki opisowej, pojęcie tópoi oznaczało wypróbowane środki oratorskie, dzięki którym do każdego tematu można znaleźć — jak sądzono — skuteczne schematy myślowe, pojęcia ogólne, ar­ gumenty, także banały. W miarę jak kostniała retoryka sofistyczna, tópoi sta­ ły się kliszami myśli i słów, redukującymi retorykę do erystycznych sztuczek [8.3.]. Nowe treści do pojęcia topos wprowadził Arystoteles, autor traktatu pt. Topiki, za pomocą przeniesienia terminu na grunt dialektyki i przez ści­ słe zespolenie jej z retoryką [8.2.]. Dla Stagiryty, który z nie wyjaśnionych powodów nie zdefiniował pojęcia tópoi, były to „elementy” (stoicheion) lub 60

„przesłanki” (prótasis), z których dialektyk buduje sylogizmy [3.6.3.1.], zaś retor — entymematy, to znaczy sylogizmy z jedną przesłanką pewną a drugą domyślną [3.6.3.3.]. Tych właśnie elementów (przesłanek), zidentyfikowa­ nych przez myśliciela w liczbie 382, należy wyuczyć się na pamięć, by móc nimi swobodnie posługiwać się na różnych etapach retorycznego przekony­ wania, zwłaszcza zaś w fazie inwencji. Innymi słowy: tópoi są jakby stałymi punktami („miejscami”) naświetlenia, mniej czy bardziej oddalonymi od przedmiotu (tematu). Ze względu na wieloznaczność terminu „topos” i brak jego ścisłej definicji rzymscy teoretycy retoryki określali wyraz ten wyraże­ niami metaforycznymi, na przykład sedes argumentorum (Cyceron, Kwintylian), 'siedlisko, magazyn argumentów’. Wynika z tego, że łacińscy retorzy ujmowali topos bardziej pragmatycznie, dostosowując go przede wszystkim do praktyki oratorskiej. Świadczy to o wyraźnej ewolucji, a także dowartoś­ ciowaniu greckiego pojęcia, które z elementu, przesłanki argumentacyjnej zaczęło przekształcać się w gotowy argument „umieszczony zarówno w pa­ mięci, jak i w tekście zapisanym”. Czynnikiem ułatwiającym tę ewolucję był rozwój kultury piśmienniczej, będącej istotnym wsparciem dla kultury żywe­ go słowa. „Topos” oznaczał więc coraz częściej określone miejsce w utrwa­ lonej na piśmie mowie, a następnie pisemne zbiory materiałów pomocni­ czych dla krasomówców, głównie na użytek szkolny do ćwiczeń retorycznych [7.]. Zbiory te, zawierające najprzeróżniejsze katalogi „toposów książko­ wych”, złożone z rozmaitych wyborów „złotych myśli”, powiedzeń, cytatów, metafor (tropów) czy figur myśli i słów [4.3.4.2.], odegrały po wynalezieniu druku szczególną rolę inwencyjną i pod najrozmaitszymi tytułami funkcjo­ nują do dnia dzisiejszego (Księga cytatów z polskiej literatury pięknej od X IV do X X wieku ułożona przez Pawła Hertza i Władysława Kopalińskiego, Warszawa 1975). Wieloznaczność greckiego terminu „topos” i rozmaite spo­ soby jego zastosowania w poantycznej teorii retorycznej i praktyce orators­ kiej (także literackiej) przyczyniły się do sporego zamieszania pojęciowego, wyraźnego zwłaszcza we współczesnych opracowaniach. Wyraz „topos”, który dzięki głośnej książce E. R. Curtiusa o „topice literackiej” antyku i średniowiecza stał się niezwykle modny, we współczesnych pracach humani­ stycznych używany jest w najprzeróżniejszych znaczeniach [Curtius]. „Naj­ częściej za odpowiedniki toposu uważa się środki pomocnicze używane w operacjach logicznych, powszechnie ważnych twierdzeniach, gotowych do­ wodach, podstawowych tematach, [ . . . ] , metodach znajdywania dowodów, schematycznych pytaniach, od dawna wypróbowanych rozważaniach i zasa­ dach kształtowania poszczególnych części przemówienia, przedstawiania lub opisu. W chwiejnej ocenie topiki wyraża się jej rozwój w kierunku komuna­ łu” [Emrich, s. 263], 2.7.1. Główne rodzaje toposów. W dziejach wieloznacznego pojęcia „topos” najważniejszą rolę odegrał wprowadzony przez Arystotelesa podział na toposy wspólne i toposy specjalne. 2.7.1.1. Toposy wspólne gr. tópoi koinói, łac. loci communes. Termi­ nem tym nazywano określone „miejsca” (w myśli, pamięci, tekście) odno­ szące się do zagadnień „wspólnych”, ogólnych, tj. tez [2.3.1.]. Pojęcie tego, 61

co ogólne, wspólne (w retoryce wspólne dla nadawcy i odbiorcy) ma rozległą skalę znaczeniową, począwszy od „koncepcji ogólnych” (ogólników) i wiel­ kich tematów moralnych, wyrastających z korzenia cywilizacji grecko-rzyms­ kiej (śródziemnomorskiej), poprzez mity, symbole, zbiorową mądrość poko­ leń aż do banałów i komunałów myślowych czy wyrazowych. Długa i skom­ plikowana jest droga od toposu ogólnego, jako zjawiska oryginalnego, do komunału, stereotypu czy banału. Niezależnie jednak od relatywizmu histo­ rycznego w ocenie i użyciu retorycznych ogólników zapisanych w literaturze antycznej, średniowiecznej i nowożytnej, loci communes w oratorstwie od­ grywają rolę analogiczną do roli aksjomatów w systemie formalnym. „Mogą [loci communes] służyć za punkt wyjścia dlatego, że uznaje się je za wspólne wszystkim umysłom. Różnią się jednak od aksjomatów, gdyż udzielana im aprobata nie opiera się na ich oczywistości, lecz przeciwnie — na wieloznacz­ ności, na możliwości różnej ich wykładni i stosowania” [Perelman II, s. 160-161]. 2.7.I.2. Toposy specjalne, gr. tópoi idioi, łac. loci propriae causae. Terminem tym nazywano „miejsca” tkwiące w konkretnej sprawie, zlokali­ zowane w określonej dziedzinie wiedzy (np. prawie), również we wskaza­ nym zapisie (dokumencie, utworze literackim). Toposy specjalne (szczegó­ łowe), nazywane często w teorii retorycznej po prostu loci, tópoi, są odpo­ wiednikami zagadnień (tematów) szczegółowych — hipotez [2.3.2.]. 2.7.2.. Oratorska systematyka toposów. Pragmatyczne ukierunkowa­ nie dialektyczno-retorycznej nauki o toposach ogólnych i szczegółowych przyczyniło się do wprowadzenia systematyki „miejsc” odpowiadającej po­ działom w retoryce opisowej. Wyróżniano więc toposy inwencyjne, kompo­ zycyjne, elokucyjne, mnemotechniczne i pronuncjacyjne, a więc odnoszące się do pięciu etapów perswazyjnej organizacji wypowiedzi. Rozróżniano też toposy odnoszące się do sfery pomysłu (res) i wysłowienia (yerbum). Także trzy cele perswazji [1.7.] i trzy rodzaje retorycznej perswazji [1.8.] stwarzały odpowiednie podziały toposów. Na przykład w rodzaju osądzającym [1.8.2.] najodpowiedniejszy był podział toposów na: „miejsca” poprzedzające spra­ wę (loci antę rem), „miejsca” tkwiące w samej sprawie (loci in re), „miejsca” towarzyszące sprawie (loci circa rem) i „miejsca” wynikające ze sprawy (loci post rem). W ten sposób można było poddać rozwadze wszystkie przesłanki sprawy, zdarzenia, faktu itp. i wyjaśnić towarzyszące im okoliczności. Auto­ rytet retoryczny Cycerona [11.2.3.] spowodował, że w poantycznych pod­ ręcznikach retoryki stosowano w metodyce inwencji podział na toposy we­ wnętrzne (tkwiące wewnątrz tematu, o którym się traktuje) i toposy zewnę­ trzne (zlokalizowane poza tematem). 2.7.3. Toposy wewnętrzne, łac. loci insiti (intrinsici). Toposy wewnę­ trzne są retorycznym odpowiednikiem dialektyczno-logicznej dedukcji. Zali­ czano do nich: określenie (definicję), rodzaj i gatunek, wyliczenie części, po­ jęcia rdzenne i pokrewne, związki przyczynowe i skutkowe, okoliczności, poprzedniki i następniki, porównania, podobieństwa, przeciwieństwa (anty­ tezy). 62

2.7.3.1. Toposy wynikające z definicji (z określenia). Jak każda defini­ cja toposy te wskazują rodzaj lub gatunek jakiejś rzeczy oraz ich zróżnico­ wanie. Definicja winna być w retoryce przede wszystkim jasna i odpowied­ nia dla mówcy, przedmiotu i odbiorcy. Wyróżnia się definicje filozoficzne i retoryczne. 2.7.3.1.1. Definicja filozoficzna. Tworzy się ją przez wyliczenie części lub rozkład całości na części składowe, uwydatniające cel perswazji. Okre­ ślenie filozoficzne różni się od definicji logicznej tym, że postulat ścisłości ma charakter funkcjonalny, dostosowany do potrzeb tematu i odbiorców. Na przykład wyliczenie części składowych pojęcia „miłość” w liście św. Paw­ ła do Koryntian: „Miłość cierpliwa jest, łaskawa je s t. . . nie zazdrości.. . nie szuka poklasku. . . nie pamięta złego. . . ”, jest w oratorstwie bardziej funkcjonalne niż ścisłe definicje logiczne cnoty miłości. Podobnie jest z defi­ nicją filozoficzną tworzoną za pomocą przeciwieństw: najpierw określa się, czym rzecz nie jest, a następnie, czym jest. Przykład: „Czy uważasz się za prawdziwego człowieka, który żyje zgodnie z prawdą? Prawdziwy człowiek winien zawsze żyć zgodnie z prawdą.” Określenie przez przyczyny: „Najdzi­ wniejszym dziełem natury jest człowiek, pan swego losu.” Określenie przez skutki: „Historia jest nauczycielką życia, mistrzynią obyczajów, przewodni­ czką myśli.” Orator zawsze winien mieć na uwadze fakt, że mowa nie jest rozprawą filozoficzną i wszelkie elementy logiczne winny być podporządko­ wane funkcjom perswazyjnego dyskursu. 2.7.3.1.2. Definicja retoryczna. Definicja retoryczna jest to obrazowe przedstawienie rzeczy dla uwydatnienia celu perswazji, wspierające uwagę i wolę słuchacza. Na przykład: „Człowiek to trzcina myśląca, zwierzę rozumne”. 2.7.3.1.3. Użycie definicji. Wybór i użycie odpowiedniego określenia uzależnione jest od wielorakich potrzeb perswazyjnych. Jest ono niezbędne, a nawet konieczne przy podejmowaniu tematów polemicznych [1.8.2.], spor­ nych. Potrzebne jest do celów pouczających [1.7.1.], informacyjnych. Funk­ cjonalne wykorzystanie określenia (lub określeń) polega na takim uwydat­ nieniu poszczególnych jego członów, by pełniły rolę „dowodu oratorskiego”. Celne określenie pełni zazwyczaj funkcję planu mowy z punktami usze­ regowanymi logicznie i psychologicznie: ułatwia więc mówcy sztukę kompo­ zycji [3.], słuchaczowi zaś odbiór. 2.7.3.2. Toposy wynikające z rodzaju i gatunku. Rodzaj jest tą kate­ gorią, która obejmuje dwie lub więcej części, zbliżone do siebie przez pewne pokrewieństwo, różniące się jednak gatunkiem. W zakresie pojęcia „zwie­ rzę” mieści się człowiek i pies; „sztuka” obejmuje retorykę i literaturę. W retorycznym dyskursie rodzaj jest odpowiednikiem prawdy ogólnej — tezy [2.3.1.], gatunek odpowiednikiem prawdy szczegółowej — hipotezy [2.3.2.]. Na przykład: sztuka — teza, malarstwo — hipoteza. Cokolwiek dodatniego można powiedzieć o ogóle (tezie), to również odnosi się do szczegółu (hipo­ tezy), i odwrotnie. Tego rodzaju topos ma specjalne zastosowanie w partiach nadających się do uogólnień. Wówczas stosuje się metodę argumentowania „od ogółu do ogółu” (technika zstępująca), zalecaną w sprawach wymagają63

cych silniejszego argumentowania, bądź „od szczegółu do szczegółu” (tech­ nika wstępująca). Zasady wprowadzania uogólnień są następujące: a) nie powinno się sięgać od prawdy ogólnej do ogólniejszej, b) uogólnienia należy wprowadzać do tematów, spraw wielkiej wagi, c) uogólnienia nie powinny przytłaczać, a tym bardziej przysłaniać prawd konkretnych, d) winny być wprowadzane stosownie do tematu, jego wagi semantycznej lub psychosocjologicznej, e) bezwzględnie muszą być związane z tematem, dostosowane do treści mowy. 2.7.3.3. Toposy wynikające z wyliczania części. Toposy te wiążą się z rozłożeniem jakiegoś pojęcia czy rzeczy na części składowe. Mogą to być części istotne, integralne bądź przypadkowe. Zasada podziału winna być podporządkowana celom perswazji [1.7.], a podział winien być przemyślany z punktu widzenia logiki i psychologii. Na przykład: „Każdy popełnia nie­ sprawiedliwość z trzech powodów: dwa pierwsze nie mogły mieć w naszym wypadku miejsca, trzeciego nie dopuszczacie sami” [Arystoteles IV]. Topos ten może pełnić funkcję argumentacyjną. Jako dowód (argument) wylicze­ nie stwarza możliwość wnioskowania z poszczególnych części o całości lub odwrotnie. Wyliczenie części w funkcji pozytywnego dowodu ścisłego musi być dokładne i pełne; natomiast w funkcji negatywnej (polemicznej) wystar­ czy wskazać, że jedna część jest nie do przyjęcia, aby odrzucić całość. Na przykład kodeks etyczny jakiegoś zawodu wynika z prawa naturalnego, roz­ kłada się na pojedyncze paragrafy, a każdy z osobna potwierdza nadrzęd­ ność prawa natury. Wyliczenie części (cech, atrybutów, sprawności) ma za­ stosowanie we wszystkich rodzajach perswazji [1.8.]. Topos ten pobudza ró­ wnież uwagę odbiorcy, uwydatnia indywidualność podmiotu retorycznego. 2.7.3.4. Toposy z pojęć rdzennych i pokrewnych. Pojęcie rdzenne wy­ maga wyjaśnienia etymologii słowa lub nazwy użytych jako składniki dowo­ dzenia. Słowniki etymologiczne są tu najlepszym przewodnikiem dla szuka­ jących perswazyjnych pomysłów (np. „ważny” — „waga”; w odniesieniu do tematów dotyczących władzy: „Prawa drakońskie stworzone zostały nie przez człowieka, lecz przez smoka” — gr. dr&kon ’smok’). Pojęcia pokrewne oznaczają synonimy wyrosłe z jednego źródlosłowu (rdzenia). Największy zbiór tego rodzaju toposów mają różnorodne słowniki wyrazów blisko­ znacznych. 2.7.3.5. Toposy wynikające ze związków przyczynowych i skutkowych. Związek przyczynowy powstaje przez wynikanie jednego pojęcia z drugiego. Wyróżnia się przyczynę sprawczą (to, co sprawia, że coś istnieje; np. czło­ wiek jest sprawcą zbrodni), celową (dla której coś się dzieje), materialną (z której coś powstaje, np. marmur jako materiał na pomnik), formalną (rzecz jakaś jest tym, czym jest i czym się różni od innych, np. etos jest normą po­ stępowania) i wzorcową (według której coś powstaje, np. bohater „x” jest wzorem dla „y”). Różne rodzaje związków przyczynowych służą do wnios­ kowania ze skutków, wynikających z analizowanych w mowie przyczyn. To­ posy związków przyczynowych dostarczają pobudek do działania, służą do uwydatniania, amplifikacji [2.9.] lub pomniejszania tematu, problemów, spraw. 64

Związek skutkowy jest odwrotnością związku przyczynowego. Toposy oparte na skutkach są odpowiedniejszym od przyczyn budulcem perswazji, ponieważ łatwo je skonkretyzować. Przy użyciu toposów „skutko­ wych” zaleca się przestrzeganie określonych zasad — a) Powinna istnieć ścisła łączność między przyczyną a skutkiem (np. „Są pomordowani, a więc muszą być i mordercy”, a nie: „Był na miejscu zbrodni, a więc on zabił”), b) Należy zachować odpowiednią hierarchię semantyczną skutków, by nie osłabiać ich perswazyjnej roli (np. słuchacza bogatego mniej przekonuje utrata dóbr ma­ terialnych w wyniku jakiegoś poważnego zaniedbania niż utrata wartości du­ chowych). c) Wyliczenie skutków powinno zawierać gradację logiczną bądź psychologiczną; zaleca się tu stosowanie analogicznych technik perswazyj­ nych jak przy zasadach argumentowania w sztuce kompozycji [3.6.]. d) To­ pos „skutkowy” jest najbardziej stosowny i skuteczny w popularnych for­ mach dyskursu (mowy), w przemówieniach do audytorium mniej wyrobio­ nego intelektualnie; konkretne bowiem wyniki skuteczniej przekonują od abstrakcyjnych ze swej istoty przyczyn. Zachęta do dobrej pracy przez wyli­ czenie konkretnych korzyści jest lepszym rozwiązaniem oratorskim niż ak­ centowanie samego pojęcia pracy, jej wzniosłości itp. e) Wyliczenie toposów „skutkowych” może być korzystnie użyte jako odpowiednik podziału kompozycyjnego (wyliczenie części w punktach), f) Toposy „skutkowe” zys­ kują na efekcie perswazyjnym, gdy wypełniają postać figury myśli [4.3.4.4.]; wówczas służą uwydatnianiu przeciwieństw, g) Użycie ich wymaga szczegól­ nej kontroli ze względu na stosowność [1.10.2.], gdyż nieodpowiednio do­ branymi i uszeregowanymi skutkami można ośmieszyć czy pomniejszyć przedmiot perswazji (np. perswazyjny wywód oparty na wyliczeniu skutków pijaństwa może rozbawić odbiorcę, a pozbawić temat powagi i tragizmu). 2.7.3.Ó. Toposy z okoliczności. Toposy z okoliczności [2.3.2.I.] po­ wstają z odpowiedzi na pytanie dotyczące osoby, miejsca, rzeczy, czasu; uła­ twiają identyfikację celowości, słuszności, pożyteczności zjawisk, proble­ mów itp. Umiejętność posługiwania się toposami okolicznościowymi jest szczególnie przydatna w oratorstwie sądowym, polemicznym, apologetycznym. O sile perswazyjnej toposów okolicznościowych decyduje ich liczba, ponieważ pojedyncze okoliczności mają nikłą siłę dowodową. 2.7.3.7. Toposy z poprzedników i następników. Różnią się od toposów z okoliczności tym, że zawsze poprzedzają przedmiot lub wynikają z przedmiotu (rzeczy). Od przyczyn różnią się tym, że nie wszystko to, co poprzedza rzecz z okoliczności, bywa przyczyną sprawczą lub celową tej rzeczy. Toposy z poprze­ dników i następników tworzy się na podstawie praw natury, przepisów prawa pozytywnego, powszechnie przyjętego obyczaju itp. Na przykład: „Drzewo ma owoce, a więc musiało mieć kwiaty, wydało kwiaty, więc prawdopodobnie bę­ dzie owocować; nie miało kwiatów, więc jak może wydać owoce?” Siła perswa­ zyjna tych toposów zasadza się na wnioskach retoryczno-dialektycznych, wy­ prowadzanych z zestawienia poprzedników i następników. Może być to zwią­ zek (wniosek) konieczny, przypadkowy, ścisły, luźny itp. 2.7.3.8. Toposy z porównania. Tworzy się je z zestawienia dwóch róż­ nych semantycznie pojęć, rzeczy (res). Ze względu na funkcje perswazji 65

[ 1. 7 .] wyróżnia się kilka rodzajów toposów z porównania — a) Porówna­ nie rzeczy większej z mniejszą (łac. a maiori ad minus). Jeżeli to, co wydaje się więcej prawdopodobne, nie jest prawdziwe i pewne, to tym mniej praw­ dziwe i pewne jest to, co jest jedynie prawdopodobne. Na przykład: „Słyną­ cy z wielkiego bohaterstwa Hektor nie obronił Troi od nieprzyjaciół, a słaby i zniewieściały Parys miałby to uczynić?” b) Porównanie rzeczy mniejszej z większą (łac. a minori ad maius). Jeżeli to, co jest mniej prawdopodobne jest prawdą, to tym bardziej będzie prawdą to, co jest więcej prawdopodob­ ne. Językowym wyznacznikiem jest tu najczęściej formuła: „tym mniej”, „tym bardziej”, „tym więcej” itp. Na przykład: „Kto cierpliwie znosił cier­ pienia fizyczne, tym bardziej zniesie większe cierpienia moralne.” c) Porów­ nanie rzeczy równych (łac. a pari). Jeżeli z tego, co nie jest bardziej prawdo­ podobne, a jednak jest prawdziwe, wnioskuje się, że i rzecz druga, która jest nie mniej prawdopodobna, powinna być również uważana za prawdziwą. Na przykład: „Mogli oni, możecie i wy”. 2.7.3.9. Toposy z podobieństwa. Powstają po zestawieniu dwóch na­ wet najróżniejszych rzeczy powiązanych jednak jakąś wspólną cechą. Wyko­ rzystuje się je w celu objaśnienia rzeczy mniej znanej przez bardziej znaną. Im większa jest odległość funkcjonalna porównywanych rzeczy, tym podo­ bieństwo okazuje się głębsze. (Podobieństwo różni się od porównania tym, że porównania odnoszą się do stanu ilościowego, podobieństwo zaś do stanu jakościowego.) Skuteczność perswazyjną toposu z podobieństwa wyznacza jasność i zrozumiałość dowodzenia dla odbiorcy. Wyróżnia się następujące sposoby użycia toposów zbudowanych na podobieństwie: a) to, czym objaś­ niamy, winno być jaśniejsze od tego, co się objaśnia; b) nie zaleca się rozwi­ jania toposu z podobieństwa, ponieważ jego siła dowodowa (perswazyjna) polega na tym, by odbiorca sam kojarzył; c) najlepszym sposobem wyraże­ nia tego toposu są tropy [4.3.4.1.]; d) zgodnie z przysłowiem: „Kto dużo obejmuje, ten mało wyciska” , topos ten wymaga szczególnej dbałości o stosowność [1.10.2.]. W popularnym dyskursie odpowiednikiem tego toposu są proste formy narracyjne, jak bajka, przypowieść, anegdota. 2.7.3.10. Toposy z przeciwieństwa. Powstają z antytetycznego zesta­ wienia rzeczy (res) w celu uwydatnienia przedmiotu perswazji. Np.: „Pano­ wanie nad sobą jest dobrem, gdyż życie rozwiązłe jest szkodliwe.” Wyróżnia się następujące formy toposów „antytetycznych”: a) zaprzeczające (łac. contradictoria): mądry — głupi; b) przeciwne (łac. contraria): dobro — zło; c) wykluczające się (łac. privantia): światło — ciemność; d) względne (łac. relativa): ojciec — syn; e) sprzeczne (łac. repugnantia): kochać i nienawidzieć. Toposy antytetyczne należą do najważniejszych środków perswazji, ponie­ waż cele [1.7.], rodzaje [1.8.] i cała struktura retoryki ma charakter dialekty­ czny, a więc antytetyczny. 2.7.4. Toposy zewnętrzne. Toposy umiejscowione poza tematem. Obejmują według klasycznej retoryki następujące dziedziny: a) prawo (łac. lex), rozpatrywane w retoryce pod kątem czasu ogłoszenia, urzędowej wy­ kładni i przepisów wykonawczych; b) wyrok sądowy (łac. praeiudicium), wy­ dany w tej lub podobnej sprawie; c) dokumenty (łac. tabulae) dotyczące

66

spraw prywatnych i publicznych; d) świadków (łac. testes) przesłuchiwanych przed sądem; e) przysięgę (łac. iusiurandum); f) opinię (łac. fama); g) wy­ muszenie zeznania przez tortury (łac. tormenta). Toposy „zewnętrzne” mia­ ły zastosowanie głównie w oratorstwie sądowym, natomiast w innych rodza­ jach perswazji miały zastosowanie świadectwa i przykłady. 2.7.4.1. Toposy ze świadectw. Są to różnego rodzaju ważne dokumen­ ty, wybitne dzieła literackie itp. Wyróżniano, także w retoryce, świadectwa boskie i ludzkie. Świadectwa boskie, czerpane z mitologii, a później z Biblii, mają największe zastosowanie w oratorstwie religijnym. Świadectwa ludzkie opierają się głównie na powadze i opiniach wybitnych jednostek, do których można się konkretnie odwołać. Skuteczność perswazyjna toposów „świad­ czących” jest uzależniona od sposobu (techniki) ich przywoływania w dys­ kursie, zgodności ze źródłem. Ponieważ słuchacz (w przeciwieństwie do czy­ telnika) nie jest w stanie sprawdzić autentyczności przytaczanego świade­ ctwa, przeto ważną rolę odgrywa zaufanie odbiorcy do mówcy. Jeżeli mówca ma autorytet — słuchacz przyjmuje na wiarę „cytat oratorski”. W mowach popularnych toposy wydedukowane ze świadectw mają postać odwołania się do powszechnej opinii, „księgi” czytelnej dla konkretnych odbiorców, opinii środowiskowej, obyczaju, przysłów, haseł propagandowych itp. 2.7.4.2. Toposy z przykładów, łac. exempla. Są to opowiadania histo­ ryczne i biograficzne zawierające perswazyjny morał. W teorii retoryki opi­ sowej wyróżniano identyczne rodzaje przykładów jak przy toposach z po­ równania [2.7.3.8.]. Przy stosowaniu toposów z przykładów teoretycy retoryki zalecają trzymanie się pewnych prawideł — a) Przykłady winny być autentyczne (prawdziwe) lub co najmniej prawdopodobne (w zależności od tematu i po­ ziomu słuchaczy), b) Zaleca się spożytkowanie jednego przykładu w konkre­ tnej mowie, gdyż większa ich liczba osłabia efektywność perswazji, rozpra­ sza bowiem uwagę, a nie koncentruje jej. c) Przykład winien być umieszczo­ ny w odpowiednim miejscu kompozycji dyskursu. Przykład podany bezpo­ średnio po wyjaśnieniach intelektualnych pełni funkcję argumentacyjną [3.6.]. d) Należy pamiętać, że przykład jest jednym z głównych środków amplifikacji [2.9.2.], a powiększenie tematu nie zawsze jest odpowiednie przy argumentacji, choć może być z jakichś powodów w tej sferze stosowne, e) Przykład winien być dostosowany do wyobraźni i gustów odbiorców, winien być zajmujący, ciekawy i oryginalny. Banalność egzemplifikacyjna jest bardziej szkodliwa dla perswazji niż komunały słowne (porównań zwy­ kłych). 2.7.5. Zasady użycia toposów. Wybór toposów odpowiednich do ce­ lów perswazyjnych winien być szczególnie przemyślany właśnie na etapie inwencji. Wielka ich liczba wyróżniona w teorii retoryki daje większe możli­ wości wyboru, doboru, hierarchizacji itp. Najważniejsze założenie sztuki inwencyjnej — przygotowanie tekstu mowy (na piśmie lub w pamięci), pole­ ga na zredagowaniu jej w taki sposób, by materiał inwencyjny odpowia­ dał sztuce układu [3.]. Teoria retoryki zaleca trzymanie się zasad przy użyciu toposów „wewnętrznych” i „zewnętrznych” — a) Wybór toposów wi67

nien być w ścisłej zgodzie z naczelną zasadą funkcjonalności perswazji [1.10.3.]. b) Decydujące znaczenie ma jakość, a nie ilość toposów. Dobór toposów winien mieć na względzie rodzaj lub dominantę retorycznej wypo­ wiedzi [1.8.]. c) Należy dokładnie rozważyć, jaki rodzaj toposów ma naj­ większą siłę przekonującą, które są efektywne pod względem psychologicz­ nym, a które są tylko efektowne pod względem formalnym, d) Skuteczność perswazyjna toposów jest wprost proporcjonalna do mentalności odbiorców, ich poziomu intelektualnego, potrzeb społecznych i psychologicznych, okoli­ czności miejsca i czasu, e) Nie należy wprowadzać toposów bez przekonania co do ich wagi intelektualnej i moralnej. Muszą one być stosowne do możli­ wości intelektualnych podmiotu retorycznego, do jego wieku, stanowiska, pozycji itp. f) Wszystkie toposy mają swoje odpowiednie miejsce w struktu­ rze kompozycyjnej mowy [3.], a niektóre z nich pełnią również funkcję słowno-stylistyczną, gdy są wypowiedziane w formie figur, jak np. antyteza [4.3.4.3.20.] czy erotema [4.3.4.4.26.]. 2.8. Funkcje emocji w perswazji. Rola i znaczenie uczuć w przekony­ waniu zostały dostrzeżone już przez pierwszych teoretyków retoryki. Natu­ ralne skłonności człowieka do ulegania sugestii zauważyli sofiści [11.1.2.], którzy okazali się — dziś już przysłowiowymi — manipulatorami, demago­ gami. Mimo druzgocącej krytyki metod solistycznych, wszyscy kolejni teore­ tycy wymowy przykładali wielką wagę do wywoływania uczuć w procesie przekonywania. Retor i orator to twórcy, którzy jednocześnie muszą być dialektykami, logikami i psychologami (demagogami w pozytywnym sensie tego określenia). Bez tych umiejętności nie zrealizują bowiem głównych ce­ lów przekonywania, wynikających zwłaszcza z funkcji impresyjnej [1.7.2.] i ekspresyjnej [1.7.3.]. Najpełniejszy wykład sztuki budzenia uczuć, połączo­ nej z oddziaływaniem na sferę umysłową pozostawił Arystoteles [11.1.5.] w drugiej księdze swej Retoryki [zob. DŹr., s. 233], Wiedza Arystotelesa o uczuciach, budzeniu emocji tłumów opierała się oczywiście na intuicji. Psy­ chologia eksperymentalna rozwinęła się dopiero u progu XX w. Psychologia humanistyczna (filozoficzna) opierała się na intuicji, doświadczeniu i anali­ zie przykładów. Eksperymentalna weryfikacja intuicyjnych spostrzeżeń to jeden z najważniejszych postulatów nowoczesnej retoryki [por. Bryant]. Sztuka perswazji emocjonalnej została podniesiona do rangi najwyższej sprawności retorycznej przez rzymskich teoretyków wymowy, zwłaszcza przez Cycerona. „Któż tego nie przyzna, że spośród wszystkich zalet mówcy największą jest ta, by zapalił dusze słuchaczy i do tego je porwał, czego wy­ maga dana sprawa; kto tej zalety jest pozbawiony, temu brakuje tego, co jest najważniejsze” [Cyceron III, 80], W traktacie zaś O mówcy wielokrotnie na różny sposób powtarzał myśl, że dla oratora pouczenie słuchacza [1.7.1.] jest rzeczą konieczną, miłą jest podobanie się mu [1.7.3.], ale najważniej­ szym atrybutem sztuki perswazji jest skłonienie woli odbiorcy do czynu, wy­ konania [1.7.2.]. „Są dwie rzeczy, które dobrze przez oratora stosowane po­ wodują, że jego elokwencja budzi zachwyt. Pierwsza z nich, którą Grecy na­ zywają ethikón, to odtwarzanie charakterów, zwyczajów i różnych sytuacji życiowych. Druga, która ma nazwę pathetikón, jest pobudzaniem i porusza68

niem dusz, ponieważ właśnie na tym polega moc wymowy. To pierwsze — łagodne i przyjemne — jest najbardziej stosowne do pozyskania przychylno­ ści słuchaczy. Drugie zaś — gwałtowne, płomienne, burzliwe — najlepiej pomaga osiągnąć zwycięstwo: nikt nie potrafi się oprzeć, gdy ono gwałtow­ nie porywa” [Cyceron IV, 37,128; cyt. za: Ulćinaite, s. 137]. Wiedza o per­ swazji emocjonalnej, oparta na doświadczeniach psychologii humanistycznej (opisowej), tj. sztuka i technika świadomego i celowego budzenia lub wywo­ ływania uczuć (afektów) u odbiorcy, w teorii retoryki klasycznej przedsta­ wiana jest w trzech aspektach: w odniesieniu do podmiotu retorycznego (mówcy), w zastosowaniu do tematu perswazji i w stosunku do odbiorców (psychologia odbioru). 2.8.1. Rola podmiotu retorycznego w perswazji emocjonalnej. Wszys­ cy najwybitniejsi teoretycy wymowy podkreślali konieczność wiedzy, wykszałcenia i osobistej kultury uczuć mówcy (pisarza). Jeden z siedemnasto­ wiecznych anonimowych autorów szkolnego podręcznika retoryki w Polsce wyraził ten postulat w prostej formie: „Ten tylko może drugiego zapalić, kto sam płonie”. Zalecano więc oratorom dogłębne, na miarę swoich czasów, studium psychiki ludzkiej, głównie przez lekturę dzieł, indywidualną obser­ wację, wykorzystywanie doświadczeń innych. Emocjonalne przeżycie tema­ tu perswazji przez mówcę winno być zgodne z jego temperamentem, gusta­ mi, upodobaniami, słowem — przeżycie to winno być naturalne. Duże zna­ czenie w tym zakresie mają wskazówki teoretyków dotyczące wygłoszenia mowy, zwłaszcza modulacji głosowej, mimiki i gestu [6.]. 2.8.2. Uczucia tkwiące w temacie perswazji. Umiejętność budzenia uczuć to sztuka wydobywania z treści (tematu, propozycji) składników emocjonalnych. Kwestia ta winna być szczególnie rozpatrzona w fazie inwen­ cji, kiedy „ważenie słów i pojęć” winno uwzględniać ciężar uczuciowy myśli, pojęć, zagadnień. Wiadomo z prostej obserwacji, że nie każdy temat czy propozycja nadają się do psychologicznej motywacji. Po decyzji co do wybo­ ru odpowiedniego tematu należy przeprowadzić „próbę emocjonalną”, tzn. rozważyć, czy istnieją wystarczające dowody psychologiczne wzmacniające intelektualny wybór formuły tytułowej, a także potwierdzające rozmieszcze­ nie przesłanek emocjonalnych na siatce kompozycji [3.]. 2.8.3. Psychologia emocjonalnego odbioru. Skuteczność sugestywnego oddziaływania mówcy perswadującego stosowny temat są wprost proporcjo­ nalne do znajomości psychologii odbioru. Problem „psychologii tłumu” nie był przedmiotem specjalnych dociekań w klasycznej teorii retorycznej, w wielu punktach ma ona charakter doktryny „arystokratycznej”, a więc nie uwzględniającej różnorodnych czynników społecznych, charakterologicz­ nych, etycznych, warunkujących prawidłowość odbioru słowa mówionego [por. 1.5.6.]. Tłum dla Arystotelesa jest „ciemną masą”, podatną na mamienie oratorskie, masą nie zdolną do myślenia. Z tego też względu akcentuje prawdo­ podobieństwo, a nie prawdę, jako główne zadanie przekonywania [1.3.], róż­ niąc się od swego mistrza Platona. „Tezę, że prawdopodobieństwo bardziej przemawia do zbiorowości niż mniej prawdopodobna prawda, można inaczej wyłożyć jako przekonanie o poznawczej funkcji artystycznego modelowania 69

świata. W tym Arystoteles przeciwstawia się sokratejskiej metodzie majeutycznej (akuszerskiej), która zmierza do stopniowego poznawania prawdy przez ujawnianie kolejnych opinii rozmówców” [Ziomek II, s. 101-102]. 2.8.4. Rodzaje afektów (uczuć) perswazyjnych. W antycznej teorii re­ toryki wyróżniano dwa rodzaje afektów: path os (lac. affectus) i ethos (lac. m ores). Oba terminy łączono najczęściej z m overe [1.7.2.] i delectare [1.7.3.]. Według Kwintyliana path os oznacza „afekt”, „pasję”, „namięt­ ność”, zaś ethos „uczucia moralne lub etyczne” (proprietas m oru m ); jego zdaniem — nie ma w języku łacińskim jednoznacznego odpowiednika grec­ kiego wyrazu ethos. Autor K ształcenia m ó w cy wyjaśnia następnie, że p ath os to afekty namiętne, gwałtowne (concitati, vehem entes m o tu s), stosowane do wzruszenia i pokonania słuchaczy (im perare, a d perturbationem ); ethos zaś to afekty łagodne, delikatne (n otes , lenes ), służące do pozyskania przychyl­ ności odbiorców oraz ich przekonania (a d benevolentiam , persuadere ) [Kwintylian, 6,2,6-10], Klasyfikacja afektów w retorykach poantycznych opierała się w przeważającej mierze na teoretycznych rozważaniach Cycero­ na i Kwintyliana. Szczegółowe zaś spostrzeżenia połączone z najrozmaitszy­ mi próbami intuicyjnej typologii afektów umieszczano przy okazji omawia­ nia kompozycji [3.] lub w opisach poszczególnych figur retorycznych [4.3.4.2.], także przy klasyfikacji toposów [2.7.2.]. Dopiero postępy nowo­ żytnej nauki w zakresie psychofizjologii pozwoliły teoretykom retoryki na bardziej empiryczne studium afektów i ich klasyfikację. Początki tego proce­ su datują się od XVII w. W retorykach tego okresu [11.5.5.] spotykamy naj­ rozmaitsze katalogi uczuć, łącznie ze wskazówkami ich wykorzystania w sztuce retoryki [Ulćinaite, s. 137-144]. Do najważniejszych afektów zalicza­ no: miłość, nienawiść, pragnienie, nadzieję, radość, strach, rozpacz, smu­ tek, żal, odwagę, bojaźń, zwątpienie, gniew, zemstę, współczucie, wstyd, współzawodnictwo i wzgardę. 2.8.4.1. Miłość, lac. am or. Rola uczuć miłości w retorycznym dyskur­ sie wynika z jego znaczeń z punktu widzenia społecznego, psychologicznego, fizjologicznego i światopoglądowego. Ze względu na cele perswazji wyróż­ niano — za Arystotelesem — miłość egoistyczną i altruistyczną. W odniesie­ niu do mowy (tekstu) wzbudzanie uczuć miłości wiąże się z wykorzystywa­ niem odpowiednich wzorców osobowych, najlepiej kontrastowych (egoizm — altruizm). Wysiłek oratora w wydobywaniu pozytywnych czy negatyw­ nych wzorców osobowych polega na eksponowaniu szczegółów (cech, przy­ miotów), dobra, piękna, wzniosłości, bezinteresowności, za pośrednictwem odpowiednich toposów, tzw. loci propriae causae [2.7.1.2.], tropów [4.3.4.1.] i figur retorycznych [4.3.4.2.]. 2.8.4.2. Pragnienie, łac. desiderium. Uczucie to według retorów wyni­ ka z miłości [2.8.4.1.] niespełnionej lub trudno osiągalnej. Uczucie pragnie­ nia ma największe zastosowanie w rodzaju doradczym [1.8.1.]. Wysiłek ora­ tora polega tu głównie na odpowiednim do treści tego uczucia kontrastowym zabarwieniu emocjonalnym retorycznego obrazowania (tropy i figury), zhar­ monizowanym z subtelnością techniki wygłaszania [6.], zwłaszcza z mimiką i gestem. 70

2 .8 .4 .3 . N ad zieja, tac. spes. N a d z ie ja je s t w ytrw ałym o czekiw aniem d o b ra n ieo b e c n e g o , tru d n o osiąg aln eg o . O ra to r budzi n ad zieję p rzez m in i­ m alizow anie p rz e sz k ó d , k tó re m o g ą zniechęcać o d b io rcó w d o o b ie k tu m ow y. W ielką ro lę odgryw a tu to p o s z p rz y k ła d u [2.7.4.2.J. N ajsilniejszym arg u m e n te m , ja k im m o ż n a się p o słu ży ć w celu ożyw ienia n ad ziei, je s t oczy­ wiście sam m ów ca, je g o p rz e k o n a n ia , p o staw a, a u to ry te t itp . 2 .8 .4 .4 . R ad o ść, lac. gaudium . W reto ry czn ej persw azji rad o ść je st „ p ro d u k te m u b o cznym ” uczuć m iłości [2 .8 .4 .I.], p ra g n ie n ia [2 .8 .4 .2 .] i n a ­ d ziei [2.8.4.3.J. R a d o ść w ynika ró w n ież z o d p o w ied n iej re k o m e n d a c ji te m a ­ tu , z arg u m en tó w d o w o d zen ia. C zęstym o b ja w e m „ rad o sn ej p ersw azji” je st fizyczna re a k c ja e m o c jo n a ln a o d b io rcó w (n p . o k lask i). 2 .8 .4 .5 . N ienaw iść, łac. odium . B u d z e n ie uczuć nienaw iści je s t z a d a ­ n iem w ym agającym o d o ra to ra najw yższych kw alifikacji reto ry czn y ch i e ty ­ cznych, p o n iew aż je s t to zabieg ze sw ej isto ty przeciw ny re to ry c e h u m an isty ­ cznej . S iła p ersw azji „n ien aw istn ej” zasad za się n a an ty tety czn y m sp o so b ie a rg u m e n to w a n ia , ak cen tu jący m negatyw y d o b ra (rzeczy, sp raw y itp .). U czucia nienaw iści sk u teczn ie w sp iera tech n ik a am plifk acji [2.9.]. 2.8 .4 .6 . S tra c h , lac. tim or. W yw oływ anie u czucia stra c h u p o leg a m .in . n a sugestyw nym p rzek azy w an iu p rzejask raw io n eg o o b ra z u nieszczęś­ cia, je g o bliskości, nieu ch ro n n o ści. G łó w n e ź ró d ła „p ersw azji s tra c h u ” z a ­ w arte są w figurach retorycznych m yśli [4.3 .4 .4 .]. D o n a jb a rd z ie j zn anych fo rm literackich p rzedstaw iających n ieu ch ro n n o ść nieszczęścia są „ p o g ró ż k i” p ro ro ck ie w Biblii i późniejszych kazaniach politycznych. 2 .8 .4 .7 . R ozpacz, łac. desperatio. Je st to je d n o z n a jb a rd z ie j sk ra j­ nych p o d w zględem e m o cjo n aln y m uczuć w yróżnianych p rz e z psychologów hum anistycznych. T e o ria re to ry k i z a le c ała , by odw oływ ać się d o n ieg o w p rzy p ad k ach sk rajn y ch i uspraw iedliw ionych okolicznościam i zew n ętrzn y m i (n p . p rzem ó w ien ia p rz e d ro zstrzy g ającą b itw ą). „P ersw azja ro zp aczliw a” , a w łaściw ie p ersw azja przeciw ro zp aczy , sto so w an a w obliczu n ajw iększych zag ro żeń , m a n a celu p rz e d e w szystkim p o d trzy m an ie n a d u ch u o d b io rcó w . O ra to rstw o o k re su niew oli sp o d z n a k u filozofii m esjan isty czn ej je s t n a jle p ­ szym p rz y k ła d e m realizacji „persw azji ro zp aczliw ej” . 2 .8 .4 .8 . S m u tek , lac. tristitia. J e st to u czucie, k tó re tra fia n ajczęściej d o reto ry czn eg o d y sk u rsu ze stro n y o d b io rcó w , p o n iew aż z isto ty te o rii re to ­ rycznej w ynika, że celem p ersw azji n ie m o że być sk u te k d estru k ty w n y . D la ­ teg o te ż nie istn ie je „p ersw azja sm u tk u ” , lecz je d y n ie „p e rsw a z ja przeciw sm u tk o w i” . W iele cen nych w skazów ek u z u p ełn iający ch tra d y c y jn e w nioski psychologii filozoficznej n a te m a t sm u tk u i lę k u w nosi w sp ó łczesn a p sy ch o ­ lo g ia g łę b i, zw łaszcza w z a k resie w iedzy o psychonerw icach lęk o w y ch (fo ­ b iach ). 2 .8 .4 .9 . Ż a l, łac. dolor. W te o rii re to ry k i żal n azyw a się uczuciem „m ieszanym ” ; w persw azji p e łn i ro lę p o m o cn iczą, słu żącą d o sk ło n ie n ia o d ­ b iorcy d o re fle k sji, n a p rz y k ła d n a d u tra c o n y m d o b re m . Ż a l ja k o „a rg u m e n t reto ry czn y ” w inien być daw kow any szczególnie su b teln ie i d y sk re tn ie za p o ­ śred n ictw em an ty tety czn eg o ro zu m o w an ia i k o n tra sto w e g o w y słow ienia. 71

2.8.4.10. Odwaga, łac. audatia . Ź ró d łe m „p ersw azji od w ag i” je st p rz e d e w szystkim p o staw a m ów cy, je g o b ezk o m p ro m iso w o ść, siła w oli i ch a­ ra k te ru . T e g o ro d z a ju uczucia (afek ty ) n ajczęściej starali się w zbudzić d o ­ w ódcy w ojskow i swym i m ow am i. E m o c jo n a ln a „ re to ry k a od w ag i” w ynika p rz e to z g łó w n eg o p rz e d m io tu m ow y, z je g o te n d e n c ji m o b ilizu jącej, ag ita­ cy jn ej. 2.8.4.11. Bojaźń, łac. tim or. Je st to filozoficzna o d m ia n a strach u [2 .8 .4 .6.J, słu żąca m ów cy ja k o śro d e k pom ocniczy d o u a k ty w n ien ia odw agi [2.8.4 .10.]. T e o re ty c y re to ry k i (szczególnie K w intylian) w yróżniali b o jaźń szlach etn ą i egoistyczną (niew olniczą); p ierw sza w sp ie ra , d ru g a zaś o sła b ia p ersw azję pozytyw ną. 2.8.4.12. Zwątpienie, łac. deprecatio. U czucie to , p o d o b n ie ja k afek t ro zp aczy [2 .8 .4 .7 .J, n ie w ynika z te m a tu re to ry c z n eg o , lecz je s t k o n sek w en ­ c ją n astaw ien ia a d re sa ta przem ó w ien ia, a d re sa ta w ątp iąceg o , p rzy g n ęb io n e­ go. Z a d a n ie o ra to ra p o leg a w ięc n a p rzełam y w an iu teg o u czu cia, g łów nie p o p rz e z b u d z e n ie uczuć u fności, nadziei [2.Ś .4.3.]. S p raw a ta łączy się z szerszym zag ad n ien iem re to ry k i o p iso w ej, m ianow icie z reto ry c z n ą lo g o terap ią , p o n iew aż je d n y m z głów nych celów re to ry k i — p o d o b n ie ja k m edycyny — je s t leczen ie, p rzem ien ian ie (gr. kdtharsiś), likw idow anie negatyw nych stan ó w em o cjo n aln y ch . 2.8.4.13. Gniew, łac. ira. P o d w zględem ja k o śc i p ersw azy jn ej je s t to uczucie b ę d ą c e o d m ia n ą zw ątp ien ia. W o d n ie sie n iu d o a fe k tu gn iew u re to ry ­ k a n a k a z u je m ów cy p o stęp o w ać ta k ja k w p rzy p a d k u zw ątp ien ia. 2.8.4.14. Zemsta, łac. rindicia. P ersw azja n a k ła n ia ją c a d o zem sty, mściw ości je s t najw iększym uchybieniem w obec pozytyw nych celów w ynika­ jących z isto ty persw azji [1.3.]. 2.8.4.15. Współczucie, łac. misericordia. Je st to je d n o z n a jw y b itn iej­ szych uczuć re to ry k i e m o c jo n a ln e j, w prow adzane p rzez o ra to ra ja k o śro d ek pom ocniczy p rzy bu d zen iu uczuć k ardynalnych: w iary, n adziei i m iłości. P e r­ sw azja „w sp ó łczu jąca” m a n ajw iększe zasto so w an ie w o rato rstw ie sądow ym , d lateg o b y ła zalecan a zw łaszcza w genus iudiciale [1.8.2.]. S tosow anie „p e r­ sw azji w sp ó łczu jącej” w ym aga d o k ła d n e j znajom ości psychiki o dbiorców . Ł atw iej n a p rz y k ła d w zbudzić uczucie m iło sierd zia u k o b ie t, u ludzi pro sty ch i starszych. 2.8.4.16. Wstyd, łac. pudor. „P ersw azja zaw sty d zająca” to n ajczęst­ szy zabieg prym ityw nego m o ralizato rstw a. Jej stosow anie w ym aga w iele ta k ­ tu i w yczucia o ra z subtelnych śro d k ó w w yrazow ych. 2.8.4.17. Rywalizacja, łac. aemulatio. B u d zen ie uczuć w sp ó łzaw o d n i­ ctw a, ryw alizacji byw a śro d k iem w persw azji o c h a ra k te rz e agitacyjnym . C e­ lem m ów cy je s t tak ie p rzed staw ien ie reto ry czn eg o d y sk u rsu , aby w yw ołać u słuchaczy chęć d o ró w n an ia lub prześcignięcia p ro p o n o w an y ch p o staw , przy­ m io tó w itp. 2.8.4.18. Wzgarda, łac. despectio. W te o rii reto ry czn ej p o jęcie w zgar­ dy je st p rzeciw ieństw em ryw alizacji. N ajw iększe zasto so w an ie m a w o ra to r­ stw ie sądow ym (w zgarda w obec w y stęp k u ). W innych ro d z a ja c h persw azji w zgarda łączy się zw ykle z iro n ią [4.3.4.1.9.]. 72

2.8.5. Zasady użycia uczuć w mowie. K ażd a w ypow iedź re to ry c z n a w in n a zaw ierać o d p o w ied n i d o te m a tu i celu p ersw azji sk ład n ik e m o c jo n a l­ ny. O b ecn o ść uczuć w reto ry czn y m d yskursie o d ró ż n ia (w y)m ow ę o d dys­ k u rsu logicznego (w y k ład u ). 2.8.5.1. Uczucia w genus deliberativum . W persw azji u z asad n iającej [1.8.1.] najw iększe zasto so w an ie m a m iłość [2 .8 .4 .I.], n ad zieja [2 .8 .4 .3 .J, p rag n ien ie [2.8.4.2.J, żal [2.8.4.9.J i o d w ag a [2.8.4.10.]. 2.8.5.2. Uczucia w genus iudiciale. R o d zaj o sąd zający [1.8.2.] w sp ie­ ra ją uczucia w zgardy [2 .8 .4 .1 8 .], w stydu [2 .8 .4 .1 6 .], nienaw iści [2 .8 .4 .S .], n adziei [2 .8 .4 .3 .] i w spółczucia [2.8.4.15.]. 2.8.5.3. Uczucia w genus dem onstratirum . R o d z a j w yk azu jący [1.8.3.] u w y d atn iają uczucia po d ziw u , p ra g n ie n ia [2 .8 .4 .2 .J, radości [2 .8 .4 .4 .], w sp ó łzaw odnictw a [2 .8 .4 .1 7 .], w stydu [2.8.4.16.]. 2.8.5.4. Istota perswazji emocjonalnej. S tosow an ie p ersw azji e m o c jo ­ n a ln e j w ym aga szczególnie w yostrzonego krytycyzm u w o d n iesien iu d o sa ­ m eg o m ów cy (n p . je g o w ieku, stan o w isk a, a u to ry te tu itp .), ja k i w o b ec o d ­ b io rcó w . Przy w ygłaszaniu m ow y n ie je s t m ożliw a indyw id u alizacja uczuć, d o sto so w an a d o gustów i p o trz e b psychicznych poszczególnych o só b . M ów ca z reg u ły m a d o czynienia ze zró żn ico w an ą w ielo rak o zbiorow ością. M e c h a ­ nizm odbioru zbiorow ego persw azji je st w w ym iarze em ocjonalnym szczegól­ n ie zło żony i d elik atn y . R o zw ażając te kw estie — ra z jeszcze p rz y p o m n ij­ m y: o p a rte n a w n io sk ach opisow ej psychologii hu m an isty czn ej, a n ie e k sp e ­ ry m en taln ej — o cieram y się o sk o m p lik o w an e zjaw isk o zb io ro w ej sugestii, dem ag o gii w różnych o d m ian ach . E m o c jo n a ln e stero w an ie zbiorow ością (tłu m e m ), celow o u k ie ru n k o w a n e , zaliczano zaw sze d o najw yższych u m ie ję ­ tności re to ry c z n ej sztuki słow a. 2.8.5.5. Podstawowe reguły dotyczące wzbudzania uczuć w procesie perswazji, a) D o b ó r środków e m o cjo n aln y ch w inien być ściśle z h a rm o n iz o ­ w any z sem an ty k ą te m a tu , p ropozycji. N a e ta p ie inw encji należy d o k ła d n ie ro zp atrzy ć, ja k ie em o cje m ogą być sto so w n e, tzn. w sp ierające cele p ersw azji [1.7.], p a ra le ln e d o logicznej stru k tu ry p rzem ó w ien ia, b) Ś ro d k i e m o c jo n a l­ n e w inny być u m ieszczone zgodnie z zasad ą organiczności re to ry k i [1.10.1.] w e w łaściw ych z p u n k tu „in te re só w ” retorycznych m iejscach m ow y, chociaż n ajo d p o w ied n iejszą częścią p rzem ó w ien ia dla w yrażen ia em o cji je s t z a k o ń ­ czenie p rzem ó w ien ia [3 .8.], b ę d ą c e ja k gdyby p u n k te m k u lm in acy jn y m dys­ k u rsu , syntezą o ra to rsk ie g o w ysiłku, c) K ażd a p o sta ć uczucia w reto ry czn ej w ypow iedzi w in n a m ieć cechy n a tu ra ln o śc i, m usi m ieć psychologiczną m o ty ­ w ację, p o w in n a być o cen io n a w fazie inw encji p rzez in te le k t p o d m io tu re to ­ rycznego i d o sto so w an a do okoliczności zew nętrznych, d) S to so w n e p o d w zględem reto ry czn y m [por. 1.10.2.] d aw kow anie uczuć w ym aga zn ajo m o ści p raw rządzących sferą e m o c jo n a ln ą p o d m io tu m ów iącego i słu ch ająceg o . N ap ięcie e m o c jo n a ln e w m ow ie w inno być p recyzyjnie w y m ierzo n e, co w ią­ że się oczyw iście nie z p o m ia re m m atem aty czn y m , lecz z w yczuciem sam ego m ów cy, e) Ś ro d k i e m o cjo n aln eg o oddziaływ ania w inny być tra k to w a n e ja k o n arzęd zia pom ocnicze, służące d o osiągnięcia zasadniczego celu p ersw azji, a ich sk u teczność je st w prost p ro p o rc jo n a ln a d o użycia p o zaem o cjo n aln y ch 73

sp osobów p rzek o n y w an ia (e m o c je nigdy n ie m ogą być w yłącznym celem p ersw azji), f) Z aw sze należy p a m ię ta ć o ty m , że w p ersw azji e m o cjo n aln ej ła tw o je s t o „przegięcia” . T e o re ty c y reto ry k i szczegółow o opisyw ali w sw ych p o d ręczn ik ach ty ­ p o w e b łę d y o ra to rsk ie , ja k n a p rz y k ła d zbyt szybkie p rzech o d zen ie o d silne­ go uczucia d o ro zu m o w an ia, b ez zasto so w an ia tzw . pau zy psychologicznej [6 .3 .1 .2 .], n a stę p n ie w p row adzanie d o m ow y przesyconej silnym odcien iem uczuciow ym to n acji przeciw nej te m u n astro jo w i (n p . w kw estii p o w ażnej za­ sto sow anie dow cipu) itp . F o rm u ło w a n o ró w n ież w skazów ki u łatw iające p rz e ła m a n ie negatyw nych uczuć czy n a stro jó w w ob ec sam eg o m ów cy. W ta ­ kich w y p ad k ach zalecan o m aksym alny w ysiłek, k tó re g o celem b y ło p rz e n ie ­ sienie uczucia n a płaszczyznę in te le k tu a ln ą . M e to d a „k lin a psychologiczne­ g o ” p o le g a ła m .in . n a d o stro je n iu p o czątk u m ow y d o em o cjo n aln ej atm o sfe­ ry o d b io rcó w i stopniow ym p rzech o d zen iu (p rzez w yciszanie) d o in nego ro ­ d z a ju uczuć, tj. tak ich , k tó re były celow o zam ierzo n e p rzez m ów cę. Z a le c a ­ n o rów nież rozpoczęcie p rzem ó w ien ia o d p rzy k u w ającej uw agę frazy re to ry ­ cznej (figury m yśli).

2.9.

Amplifikacja inwencyjna, gr. auksesis, lac. amplificatio. Słow

„am p lifik acja” oznacza „ro zszerzan ie” , „uw znioślanie” , „w zb o g acan ie” , „u szlach etn ian ie” , a zw łaszcza „p o w ięk szan ie” i „p o m n ie jsz a n ie ” te m a tu p ersw azji, gdyż p o m n iejszen ie w iny w m ow ach ob rończych [1.8.2.] je s t am p lifikacją, to znaczy pow iększeniem „niew iny” . T ech n ik i am p lifik acji, p o le­ g ające n a m ó w ien iu o czym ś w różny sp o só b , zo stały w p ro w ad zo n e d o re to ­ ryki przez G orgiasza [11.1.2.]. J e d n a z tzw . figur gorg iań sk ich p o leg ała n a p o d n iesien iu za p o m o cą pochw ały ja k ie jś rzeczy lub o so b y , a n a stę p n ie n a strącen iu je j przez n ag an ę. W ed łu g A ry sto te le sa [11.1.5.] am plifikację in w encyjną, w o d ró żn ien iu o d am plifikacji stylistycznej [4 .3 .4 .6 .J, sto su je się w celu u d o w o d n ien ia, że coś je st w ielkie lub m a łe , d o b re lub z łe , sp raw iedli­ w e lub niespraw iedliw e. Innym i słow y: am plifikacja in w en cy jn a (m yślow a) w inna być d o sto so w an a d o trzech głów nych ro d zajó w p ersw azji [1.8.]. „ Je ­ żeli bow iem zm usi się kogoś d o w yboru — zauw aża S tag iry ta — będzie sk ło n n y m yśleć, że je st d u ż ą liczbą; bo je ż e li się zestaw i o b o k siebie p rzeci­ w ieństw a, w szystko się ludziom w ydaje w iększe i m n iejsze, lepsze i g o rsze” [A ry sto teles IV , s. 276]. C yceron o k reślał am plifik ację m yślow ą ja k o d o b it­ ny sposób p ro w ad zen ia d o w o d u , przy k tó re g o pom ocy nie chce się w istocie po u czać, lecz p o d n iecać, w zruszać [1.7.2.]. A m p lifik acja przy tym w ypływ a z tych sam ych toposów [2.7.] co i d o w ó d , gdyż za p o m o cą top o só w -arg u m en tó w nie tylko dow odzim y, lecz i pow iększam y. A m p lifik acja inw encyjna (zw ana inaczej rzeczow ą) z a k ła d a celow e n ag ro m ad zen ie d o w o d ó w , p o b u ­ d e k , okoliczności tw orzących „szk ło p o w ięk szające” reto ry czn ej p ersw azji. „A m p lifik acja — zauw aża tra fn ie Je rz y Z io m e k — p o czątk o w o ty lk o część m ow y, p ro w a d z iła d o w y o d ręb n ien ia klasy te k stó w g a tu n k o w o niezależnych o d p re te k stu p rzytoczenia (ja k exemplum). W histo rii now elistyki i pow ieści n o w ożytnej b y ła to faza n a d e r w ażn a, k tó ra d a ła p o czątek ró żn y m w ersjo m p rozy fa b u la rn e j: o d n a rra c ji alegorycznej d o realisty czn o -o b y czajo w ej, od historycznej i m itograficznej d o w sp ó łczesn ej; od fab u ły w sp artej n a opinio 74

communis (co m o ż n a ro zum ieć ja k o „ a u to ry te ty ”) d o n a rra c ji św iad k a, ro z ­ w in iętej później w n a rra c ję p ierw szo p lan o w ą” [Z io m ek I I , s.103]. P o szerze­ n ia te m a tu (p rz e d m io tu m ow y) d o k o n u je się cz te re m a sp o so b am i: p rzez w zro st, p o ró w n a n ie , ro zu m o w an ie i k u m u lację sk ład n ik ó w inw encyjnych. 2 .9 .1 . W zro st, lac. increm entum . W e d łu g K w inty lian a [11.2.5.] je s t to n a jb a rd z ie j sk u teczn a p o sta ć am p lifik acji, p o n iew aż „w ielkim u k a z u je się to , co m n ie jsz e ” . G ra d a c y jn e uszereg o w an ie m yśli, do w o d ó w , p o ję ć itp . p o ­ zw ala w prow adzić je n a najw yższy p oziom e k sp resji. Z asad y am plifik acy jn ego w zro stu m yśli ilu stru ją o p a rte n a tech n ice sto p n io w an ia figury stylistycz­ n e , ja k auksesis [4.3.4.3.6.J czy klim aks [4 .3 .4 .3 .7 .J. W ielo sto p n io w y w zro st persw azji u k a z u je C y cero n w W ery n ach [In Verrem 5,66,170]: „ W y k ro ­ czeniem je s t zak u cie w k a jd a n y o b y w atela, p rzestęp stw em p o d d a n ie go ch ło ście, n iem al b ra to b ó jstw e m z g ład zen ie; a ja k m am nazw ać u k rzy żo w a­ n ie ? ” . P rz y k ła d te n k o m e n tu je K w intylian n a stę p u ją c o : „B o gdyby te n o b y ­ w atel zo stał ty lk o p o d d a n y c h ło ście, o sk arżen ie w zro sło b y o je d e n sto p ie ń — przy z ało żen iu , że w ykroczenie b y ło m niejszym przew in ien iem ; gdyby ty lk o z o stał z ab ity , o sk arżen ie p o d n io sło b y się o w ięcej sto p n i. A le C y c e ro n , pow iedziaw szy: «niem al b ra to b ó jstw e m zabić», n a d co n ie m a nic g o rszeg o , d o rzu cił: « jak m a m nazw ać ukrzyżow anie?». P oniew aż ju ż o siąg n ął szczyt, m u siało m u z a b ra k n ą ć słó w n a to , co p rz e k ra cz a ło te n szczyt” [N agnajew icz IX , s. 365-366; zo b . D Ź r ., s. 290]. 2 .9 .2 . P o ró w n an ie, lac. eomparatio. P olega n a zestaw ien iu je d n e g o te ­ m a tu (rzeczy) z innym i, k tó re g o jed n o cześn ie o b ja śn ia ją i w a rto śc iu ją , a p rzez to am p lifik u ją (w yw yższają lu b p o m n ie jsz a ją ). „Podw yższając b o w iem to — stw ierdza K w intylian — co z n a jd u je się n iż e j, n iech y b n ie p o d n o si się to , co je s t p o ło ż o n e o d niego w y żej, ja k to w idzim y u teg o ż C y c e ro n a i w tym sam ym m iejscu [tj. w Filipice 2,25,63]: «G d y b y ci się to zd arzy ło przy sto le i p odczas k tó re jś z ow ych o h y d n y ch p ija ty k , k tó ż nie uw ażałb y te g o za obrzydliw e? A le to stało się n a z g ro m ad zen iu n a ro d u rzym skiego»” [N ag n a­ jew icz IX , s. 366], C zęsto am plifikacja ta w y stę p u je w fo rm ie zestaw ien ia dw óch p rzy k ład ó w , z k tó ry ch pow ażniejszy, o w iększym ciężarze g a tu n k o ­ w ym , b ęd zie n ie ja k o a u to m aty czn ie w yolbrzym iony. 2 .9.3. R ozum ow anie, lac. ratiocinatio. P o leg a n a tak im zestaw ien iu m yśli, d o w odów , okoliczności, b y wywyższyć lub pom n iejszy ć zn aczen ie je d ­ nej z nich; w zm ocnić je d n ą , by sp o tęg o w ać d ru g ą. W yo lb rzy m ien ie (am p lifi­ k acja) d o k o n u je się p o p rzez ro zu m o w an ie (stąd nazw a te rm in u ) o d b io rcy (słu ch acza lub c zy teln ik a), k tó ry sam u sta la , co m ów ca (n ad aw ca) ch ciał w y­ olbrzym ić. K w intylian ta k ilu stru je tę p o stać am plifikacji: „ C y cero n , chcąc w y tk n ąć A ntoniuszow i opilstw o i w ym ioty pow iedział [Filipika 2,25,63]: »Ty z tak im g a rd łe m , z tak im i p iersiam i, z ta k ą g la d ia to rsk ą o d p o rn o śc ią c ałeg o ciała«. C o m a ją p iersi i g a rd ło d o opilstw a? T e szczegóły w cale n ie są z b ę d ­ n e , b o dzięki nim m ożem y oszacow ać ilość w ina, ja k ą m u siał p o c h ło n ą ć n a w eselu H ip p iasza, sk o ro nie m ógł je j znieść i straw ić m im o te j g lad iato rsk iej o d p o rn o ści cia ła ” [N agnajew icz IX , s. 367-368; zob. D Ź r ., s. 292]. 2.9.4. N agrom adzenie, lac. congeries. Polega n a skum ulow aniu m yśli, d o w o d ó w , to p o só w oznaczających te n sam p rz e d m io t p ersw azji. K w in ty lian 75

o k re śla te n ro d zaj am plifikacji słow em acervus 'p ry z m a , s to s ', u w y d atn iając w te n sp o só b h o ry zo n taln y w ym iar w yolbrzym iania. N a g ro m ad zen ie ty p u am p lifikacyjnego tym ró ż n i się o d zbliżonej d o ń figury myśli zw anej synatroismós 'a k u m u la c ja ' [4.3.4.4.47], że tu chodzi o po w ielen ie je d n e j rzeczy, po d czas gdy w figurze o n ag ro m ad zen ie w ielu rzeczy. K w intylian ilu stru je congeńes n a stę p u ją c ą k o n stru k c ją w y jętą z m ow y C y cero n a [Pro Ligario 3,9]: „ C o b o w iem , T u b e ro n ie , ro b ił tw ój o b n a ż o n y m iecz w b itw ie p o d F arsalos? W czyje p iersi god ziło je g o o strze? O co ch o d ziło tw em u orężow i? Przeciw k o m u były sk iero w an e tw o je m yśli, oczy, rę c e , p ło m ien n y zap ał? C zego p ra g n ą łe ś? C zego sobie życzyłeś?” [N agnajew icz IX , s. 369-370; zo b . D Ź r ., s. 293], 2.10. Wskazówki do ćwiczeń inwencyjnych. F a z a inw encji reto ry czn ej c h a ra k te ry z u je się — w przeciw ieństw ie d o po zo stały ch d ziałó w w ym ow y — d a le k o p o su n ię tą w szechstronnością. P o w yborze sto so w n eg o te m a tu p o d d a ­ je się go w ielo stro n n ej analizie w e d łu g p rzed staw io n y ch czynności in w encyj­ nych. W y b ó r odpo w ied n ich dow odów , p o b u d e k em o cjo n aln y ch n ad ający ch się — z d an iem o ra to ra — n a jb a rd z ie j d o te m a tu m ow y w ym aga w ielo stro n ­ n eg o n aśw ietlen ia, naszkicow ania kilku w arian tó w p la n u m yśli stanow iącego p ro to ty p kom pozycji [3.].

2.10.1. Przykład na wynalezienie i uporządkowanie przedmiotu mowy. R o zp o zn an ie te m a tu [2.2.] i słow ne sfo rm u ło w an ie te m a tu , inaczej p ro p o zy ­ c ja [2.5.]: „Ć w iczenie czyni m istrza” . a) B iegłość w sztuce i rzem iośle osiąga się w p racy celow o u ło ż o n e j, b) R ezu ltaty n ie zaw sze są z a d o w alające, b o p ra c a rz a d k o je st celow o z a p ro g ra ­ m o w ana. P ra k ty k a w sk azu je, że je d y n ie je d n o stk i zd o b y w ają się n a najw yż­ szy w ysiłek, c) Ć w iczenie celow e je s t b a rd z o tru d n e , gdyż n a p o ty k a w iele p rzeszk ó d w ew nętrznych i zew nętrznych, d ) P rzeszkody w ew n ętrzn e (w yni­ k a ją c e ze słabości c h a ra k te ru ) z n a jd u ją p o p a rc ie w okolicznościach ze­ w nętrznych (obow iązki zaw odow e, ro d z in n e itp .). e ) O siągnięcie m istrzo st­ w a je st o so b istą zasługą m istrza, d a je m u saty sfak cję i zad o w o len ie, f) M i­ strzostw o (biegłość) uw alnia o d straty czasu, d a je człow iekow i p ełn iejszą św iadom ość sensu życia, g) W ysiłki ro zciąg ają się w praw dzie w czasie, wy­ m ag ają w yrzeczeń, ale w ytrw ałość przynosi ow oce, h ) C ierp liw a p ra c a w zd o b yw aniu u m iejętn o ści trw a d łu g o , przynosi je d n a k rezu ltaty , i) L udzie p o zo rn ie ograniczeni i pozbaw ieni w aru n k ó w w ew nętrznych i zew n ętrzn y ch osiągali m istrzostw o. U p o rz ą d k o w a n ie , czyli logiczne p o łączen ie poszczególnych p u n k tó w w ed łu g ogólnej zasady, w konsekw encji p rzyniesie po d ział: p u n k ty a ), b ), c), d ), e) w sk azu ją n a isto tę pracy , tj. u k a z u ją isto tę m istrzostw a (spraw ności); p u n k ty f), g), h ), i) w skazują h a sk u tk i. S tąd p ro p o zy cja: „Ć w iczenie czyni m istrza” , k tó ra u w y d atn ia isto tę pracy (cz. I) o raz je j sk u tk i (cz. II).

2.10.2. Przykład na dowody czerpane z „miejsc oratorskich”, tj. topo­ sów [2.7.]. R e to ry c z n a an aliza te m a tu „spraw iedliw ość” . C el: z a c h ę ta d o spraw iedliw ego p o stęp o w an ia. Z ag ad n ien ie: czym m ogę zachęcić o d b io rcę do czynienia spraw iedliw ości. P rzed m io t zagadnien ia: spraw iedliw ość je st g o d n ą najw yższego u zn an ia, a) O k reślen ie filozoficzne [2 .7 .3 .1 .1 .]: „S p ra­ 76

w iedliw ość je st to spraw ność, dzięki k tó re j k ażd em u o d d a je się to , co m u się n ależy ” , b) O k re śle n ie reto ry czn e [2 .7.3.1.2.]: „Spraw iedliw ość je st p o s tra ­ ch em w ystępków , m a tk ą ła d u , żyw icielką sp o k o ju sp o łeczn eg o ” , c) R o d z a j i g a tu n e k [2.7.3.2.J: „S praw iedliw ość je s t c n o tą k a rd y n a ln ą , n o rm u je sto su ­ n e k człow ieka d o człow ieka” , d ) W yliczenie części [2.7.3.3.J: „S p raw ied li­ w ość w zględem p ań stw a, n a ro d u , sąsiadów ; o byw ateli w zględem sieb ie; w zględem sąsiadów ; p racodaw ców w obec ro b o tn ik ó w ; spraw iedliw ość sp o ­ łe c z n a , p ra w n a , zaw o d o w a” , e ) T o p o s p o ję ć rd zen n y ch i p o k rew n y ch [2.7 .3 .4 .J. „W e w szystkich języ k ach p o jęcie « sp raw ied liw o ść» w yw odzi się genety cznie z p o ję c ia «praw o», k tó re zach o w u je i b ro n i; spraw iedliw ość czy­ n i czło w ieka p raw y m , czyni go d o b ry m ” , f) T o p o sy w y n ik ające ze zw iązków przyczynow ych [2.7.3.5.] — przyczyna celow a: „d o sk o n ało ść czło w iek a i je g o su b iektyw ne szczęście” , w zorow a: „najw ybitniejsi ludzie o d zn aczali się sp raw iedliw ością” , m aterialn a: „nasze czyny” ; fo rm aln a: „nasze p rz e k o n a ­ nia i zasady” . S kutki: „spokój w ew nętrzny i zew n ętrzn y ” , g) T o p o sy z p o ró ­ w n an ia [2.7.3.8.J: „Jeżeli k ażd a spraw ność zasłu g u je n a u zn an ie, to ty m b a r­ dziej spraw iedliw ość, k tó ra je st fu n d a m e n te m m iędzyludzkich sto su n k ó w . Jeżeli k to ś je st d o b ry , to tym b ard ziej w inien być spraw iedliw ym ” , h) T o p o ­ sy z p o d o b ie ń stw a [2.7.3.9.]: „ Ja k słońce w p rzy ro d zie, ta k spraw iedliw ość w społeczności lu d z k ie j” , i) T oposy z przeciw ieństw a [2.7.3.10.]: „ S p o łeczeń st­ w a n iespraw iedliw e u p a d a ją , spraw iedliw e — ro zw ijają się. N iesp raw ied li­ w ość p o w o d u je ru in ę sp o łeczn ą (w yliczenie). S praw iedliw ość je st n a jp ro st­ szym d rogow skazem p o stęp o w an ia dla społeczeństw a i je d n o s te k ” , j) T o p o ­ sy „ zew n ętrzn e” [2.7.4.] — dow ody z aczerp n ięte z p rzy k ład ó w [2.7.4.2.J i ze św iadectw [2 .7.4.1.]. W ykorzystanie w stru k tu rz e kom pozycji w yszczegól­ n ionych to p o só w zależy o d te m a tu ; w ich w yborze m ów ca m usi się k iero w ać zasad ą stosow ności.

Kompozycja

3.1. Pojęcie i zak res retorycznej kom pozycji, g r. taksis, łac. compositio lub distributio. Kompozycja retoryczna, to jest konstrukcja wypowiedzi per­

swazyjnej albo — mówiąc jeszcze inaczej — porządek wynalezionych dzięki inwencji elementów mowy, opierała się na pewnych metodycznie określo­ nych zasadach. Uwzględniały one zarówno cele perswazji, jak i podstawowe tezy o pięknie, wynikającym z doskonałego zestroju części w całości, celo­ wości i funkcjonalności dzieła sztuki oraz „ekonomiki” konstrukcji estetycz­ nej (gr. oikonomia), oznaczającej opracowanie rzeczy i całej sprawy według harmonijnego porządku [Kwintylian, 3,3,9], Szczególne zastosowanie w me­ todyce retorycznej kompozycji ma zasada organiczności [1.10.1.]. Dzięki przestrzeganiu wymienionych reguł wypowiedź perswazyjna uzyskuje jas­ ność i przejrzystość, także kształt estetyczny, ułatwiający zrozumienie, wzruszenie i zachwycenie mową [1.7.].,'.Każdy motyw trzeba było we właści­ wy sposób przygotować, wprowadzić, rozwinąć, wzmocnić lub złagodzić, wysnuwać jedne punkty z drugich, stopniować według ich siły dowodowej czy sugestywnej, wiązać wzajemnie elementy rozumowe i emocjonalne, wre­ szcie sprzęgnąć, skupić, zamknąć wszystko w jednym, z nieodpartą już mocą narzucającym się wniosku” [Maykowska I, s. 16-17]. W teorii retoryki wy­ różniano dwa podstawowe rodzaje sztuki kompozycji, określane łacińskimi terminami: ordo naturalis (porządek naturalny) i ordo artificialis (porządek sztuczny), przy czym oba te porządki dotyczą zarówno rzeczy (res), jak słów (verba). 3 .1.1. P o rząd ek n a tu ra ln y , łac. ordo naturalis. Jest to kompozycja po­ legająca na zgodności następstwa poszczególnych elementów mowy [3.2.] z naturalnym tokiem wypowiedzi, stosowanym w retoryce naturalnej [1.2.], która dała początek retoryce opisowej. Porządek naturalny zakłada istnienie „przedtekstowego i pozatekstowego porządku — naturalnego, cywilizacyj­ nego, kulturowego (często a nietrafnie zwanego porządkiem logicznym). Przez porządek taki możemy rozumieć pewien układ konsekutywny i przy­

78

czynowo-skutkowy [...], ale porządkiem w tym sensie jest także wszelka po­ wszechnie stosowana norma” [Ziomek II, s. 104]. 3 .1 .2. P o rząd ek arty sty czn y , łac. ordo artificialis. Jest to zmodyfiko­ wany w celach artystycznych ordo naturalis. Modyfikacje polegają na prze­ stawieniu, opuszczeniu lub przekształceniu „naturalnych” części dyskursu. Ordo artificialis stal się formalnym punktem wyjścia dla różnorodnych form prozy literackiej [por. Michałowska] i eseistyki [Korolko II], 3.2. E lem enty kom pozycji. W wykładzie metodyki retorycznej kom­ pozycji (w niektórych dawnych i współczesnych podręcznikach retoryki łą­ czony z inwencją) uwzględniano następujące części składowe wypowiedzi: wstęp (podział), opowiadanie, argumentowanie, zbijanie zarzutów i zakoń­ czenie. W antyku części te stanowiły wzorzec mów sądowych [1.8.2.] i ozna­ czały: wstęp, przedstawienie przedmiotu sprawy, o którą chodzi (opowiada­ nie), uzasadnienie i dowodowe poparcie swej racji (argumentowanie), od­ parcie zarzutów strony przeciwnej, zakończenie [por. 1.4.2.2.]. 3.3. W stęp, g r. proof mion, lac. exordium. Wstęp jest pierwszą i naj­ ważniejszą częścią kompozycji określającą cel i rodzaj perswazji. „Wstęp jest początkiem mowy i odpowiada prologowi w poemacie, a preludium w muzyce fletowej” [Arystoteles I, 3,14], Klasyczna teoria retoryki zaleca przed przystąpieniem do ułożenia wstępu rozpatrzenie następujących zagad­ nień: psychologicznej roli wprowadzenia, wyboru stosownego rodzaju wstę­ pu, wykorzystania odpowiednich źródeł i perswazyjnych walorów wstępu. Według wskazań starożytnych „... nie należy stosować wstępu, jeśli przed­ miot jest niedługi lub oczywisty” [Arystoteles I, 3,14], 3 .3 .1. Psychologiczna ro la w stępu. Orator winien mieć świadomość, że początek dyskursu nakłada obowiązek odpowiedniego przygotowania słu­ chacza (czytelnika) do odbioru tematu. Zadanie to osiąga mówca przede wszystkim przez życzliwe usposobienie słuchacza do odbioru, wyostrzenie jego uwagi. Wszyscy teoretycy podkreślają, że pierwsze wrażenie jest decy­ dujące dla efektów perswazji. Najważniejszą sprawą jest tu wytworzenie przychylnego nastroju i skoncentrowania uwagi odbiorców. Życzliwość od­ biorcy zyskuje się przez odpowiednią rekomendację podmiotu retorycznego, okazanie szacunku słuchaczom, wyrażenie uznania przeciwnikom i podkre­ ślenie wagi tematu. 3 .3 .1 .1 . Z dobycie przychylności słuchacza, łac. captatio beneyolentiae.

Przychylność odbiorcy zyskuje ten mówca, którego konkretne wystąpienia oratorskie wspierają ogólne kwalifikacje intelektualne i moralne [1.5.5.]. Decydujące znaczenie ma tu autorytet mówcy, jego przekonania, pozycja społeczna itp. Orator szanowany, uznany przez środowisko ma bardziej uła­ twione zadanie perswazyjne niż mówca początkujący, nie znany. Oprócz tych ogólnych przesłanek składających się na sylwetkę mówcy zalecano, by w konkretnym wystąpieniu zaznaczył, że przemawia na przykład z obowiązku, urzędu, zwłaszcza gdy porusza temat drażliwy, kontrowersyjny. W niektó­ rych podręcznikach retoryki (np. w Kształceniu mówcy Kwintyliana) zaleca­ no stosowanie pewnych konwencjonalnych schematów, traktowanych jako loci communis [2.7.1.1.] sztuki oratorskiej. Do takich zaliczano toposy skrom­

79

ności, zwięzłości, dedykacji, polegające na użyciu stosownych słów, utartych zwrotów, które łatwo odnaleźć w literaturze oratorskiej. 3.3.1.2. O k azanie szacunku słuchaczow i. Odbiorca perswazji winien wiedzieć i odczuwać, że mówca nie lekceważy go, lecz szanuje, niezależnie od niesprzyjających okoliczności, warunków, wykształcenia itp. W dawko­ waniu pochlebstw odbiorcom zalecano jednak daleko idącą stosowność (takt). 3.3.1.3. W yrażenie uznania przeciwnikowi. Słowa uznania dla przeciw­ nika mają szczególne zastosowanie w oratorstwie sądowym, gdy mówca, ata­ kując występek, odwołuje się do dobrych stron charakteru oskarżonego, przedstawia jego nieszczęśliwe położenie, bezradność itp. Przychylne wraże­ nie na słuchaczach wywołuje sposób odnoszenia się mówcy do przeciwnika ideowego, jego kultura, tolerancja, takt polemiczny. Wymagania te zwięk­ szają się, gdy w grupie życzliwych słuchaczy znajdują się jednostki nieprzy­ chylne mówcy. 3.3.1.4. P ow ażanie k lienta. Postulat ten pojawił się w teorii retoryki przez analogię do procesów sądowych [1.4.2.2.]. Wstępne odwołanie się do niewinności, cnoty czy zasługi klienta, wyrażenie mu współczucia w jego nie­ szczęściu, przyczyniło się do okazania przez zespół sędziowski zrozumienia dla oskarżonego. Te wypróbowane w procesach sądowych chwyty przeno­ szono następnie na „osądzanie” tematu, zagadnienia, problemu itp., wygła­ szanego z upoważnienia lub na życzenie osób trzecich (np. przywódców reli­ gijnych czy politycznych). 3 .3 .2 . W ybór stosow nego ro d z a ju w stępu. Teoria retoryki wyróżnia wstęp zwyczajny, ujmujący, uroczysty, nadzwyczajny (niespodziewany). 3 .3 .2 .1 . W stęp zw yczajny, łac. simplex. Wstęp zwyczajny określany także jako prosty lub umiarkowany odznacza się prostotą myśli i „zwykłoś­ cią” środków. W tego rodzaju wstępach nie zaleca się wprowadzania niespo­ dziewanych efektów czy zaskakujących konceptów. 3 .3 .2 .2 . W stęp u jm u jący , łac. insinuans. Wstęp ujmujący zaleca się w przypadku tematów niezbyt dla słuchacza przyjemnych, wymagających spe­ cjalnego wprowadzenia. 3.3.2.3. W stęp uroczysty, łac. solemnis. Wstęp uroczysty wiąże się z okolicznościami zewnętrznymi, wynikającymi na przykład z nastroju wiel­ kiego święta. Sytuacja okolicznościowa wymaga niekonwencjalnego począt­ ku, najczęściej użycia wystylizowanej figury retorycznej. 3 .3 .2 .4 . W stęp nadzw yczajny, łac. ex abrupto. Wstęp nadzwyczajny charakteryzuje się wprowadzeniem niespodziewanego efektu oratorskiego, uwydatniającego stan emocjonalny mówcy. Wstęp nadzwyczajny stosowany jest przy tematach szczególnie żywo obchodzących słuchaczy; winien być związany z wyjątkowością chwili. Wstępy nadzwyczajne oparte na zaskaku­ jących konceptach spotyka się często w oratorstwie barokowym. 3 .3 .3 . Z asady budow y w stępu. Wprawdzie dyskurs retoryczny można rozpocząć dowolną myślą, to jednak ze względu na szczególną celowość per­ swazji teoretycy retoryki wskazują na stosowne pod względem semantycz­ nym punkty wyjścia. We wstępie należy przede wszystkim odwołać się do

80

istoty przedmiotu mowy — do głównej myśli dyskursu, do okoliczności miej­ sca i czasu, do głównego celu perswazji, należy też użyć obrazowego przed­ stawienia za pomocą wzniosłych myśli. 3 .3 .3 .1 . O dw ołanie się w stępne do głów nej m yśli d y sk u rsu . Odwołanie się do głównej myśli dyskursu koncentruje uwagę odbiorcy na sednie spra­ wy. Może to być na przykład wstępne wartościowanie tematu, zaakcentowa­ nie konieczności jego poznania, wagi ideowej, atrakcyjności doktrynalnej itp. Jest to najbardziej naturalny rodzaj wstępu, który słuchaczowi ułatwia trafne i szybkie zorientowanie się w głównym temacie, a mówcy z kolei uła­ twia „wejście w temat”; chroni przed niepotrzebnymi skojarzeniami czy sfor­ mułowaniami nie związanymi z przedmiotem perswazji. Ten rodzaj wstępu jak gdyby rzuca ziarna argumentacji. 3 .3 .3 .2 . D ostosow anie w stępu do okoliczności czasu i m iejsca, zdarzeń i ludzi. Uwzględnianie okoliczności dotyczy głównie wstępu uroczystego

[3.3.2.3.]. 3 .3 .3 .3 . D ostrojenie w stępu do celu p ersw azji. Dostosowanie wstępu do celu perswazji [1.7.] polega przede wszystkim na prawidłowej ocenie sto­ sunku słuchacza do przedmiotu i podmiotu retorycznego. „Odbiorca chętnie słucha o rzeczach, które są ważne, które dotyczą go osobiście, budzą zdzi­ wienie lub są przyjemne” [Arystoteles I, 3,14], Inaczej wygląda początek mowy adresowanej do słuchacza życzliwie usposobionego, inaczej gdy jest on wrogo nastawiony. 3 .3 .3 .4 . O brazow e k onstruow anie w stępu. Obrazowe przekazanie my­ śli przyczynia się do atrakcyjności retorycznego dyskursu. Muszą to być jed­ nak sformułowania oryginalne, zaskakujące pod względem semantycznym, bądź efektowne stylistycznie. 3 .3 .3 .5 . W stępne w yrażenie w zniosłych uczuć. Rozpoczynanie wstępu od wezwania, apostrofy czy aklamacji (okrzyk) zaleca się wyłącznie przy wstępach uroczystych [3.3.2.3.], najczęściej w oratorstwie religijnym. 3 .3 .4. P ersw azyjne zalety w stępu. Według teoretyków retoryki klasy­ cznej każdy wstęp winien charakteryzować się określonymi zaletami, uwyda­ tniającymi cele perswazji. Wstęp ma być: stosowny, staranny, skromny i zwięzły. 3 .3 .4 .1 . W stęp stosow ny, łac. proprium. Wstęp jest stosowny wów­ czas, gdy jest ściśle związany z przedmiotem dyskursu retorycznego, gdy sta­ nowi naturalny początek myśli i w sposób oczywisty jest wprowadzeniem do tematu właściwego; gdy przygotowuje pod względem logicznym i psycholo­ gicznym słuchacza do odbioru. Nieodpowiedni jest wstęp ogólny (dający się zastosować do wielu tematów), obojętny pod względem emocjonalnym, nie posiadający żadnego związku z przedmiotem mowy i nie uwzględniający szczególnego stosunku między mówcą a słuchaczami [zob. 3.6.2. i 3.6.4.1.]. 3 .3 .4 .2 . W stęp s ta ra n n y . Staranność wstępu polega na stosownym ze­ spoleniu myśli (res) i słowa (verbum) w przemyślaną całość intelektualną i estetyczną, wygłoszoną z należytym wyczuciem, odpowiadającym charakte­ rowi początku wypowiedzi. Przy opracowaniu wstępu teoretycy retoryki za­

81

lecali szczególną sumienność, precyzję, a nawet drobiazgowość, które mogą nie występować w innych częściach kompozycji. Wstęp musi być retorycznie poprawny, jeśli perswazja ma być celowa. Dlatego też doświadczeni mówcy zalecają, by ostateczne obmyślenie i sfor­ mułowanie słowne wstępu było końcowym etapem przy opracowywaniu kompozycji całej mowy. 3 .3 .4 .3 . W stęp sk ro m n y . Naturalna lub kontrolowana trema winna to­ warzyszyć początkowi każdej retorycznej wypowiedzi. Jest ona wówczas wy­ kładnikiem skromności, a więc szacunku dla tematu i słuchaczy. Zbytnia pe­ wność siebie mówcy, tak niezbędna na etapie argumentacji [3.6.], nie jest wskazana na początku wypowiedzi. Trema „taktowna” nie ma jednak wiele wspólnego z chorobliwym brakiem wiary we własne siły i możliwości perswazyjne. 3 .3 .4 .4 . W stęp zwięzły. Zwięzłość (łac. brevitas) wstępu polega na pro­ porcjonalnym dostosowaniu jego długości do pozostałych części kompozycji. Długość wprowadzenia zależy też od treści i celu perswazji. Zwięzłość jest zaś wykładnikiem jego stosowności, ponieważ z reguły wstęp rozwlekły wskazuje na oddalenie się mówcy od tematu, na brak przygotowania albo świadczy o lek­ ceważeniu odbiorcy i podważa sensowność retorycznego dyskursu. 3 .3 .5 . P rzedłożenie, łac. propositio. Temat mowy, sformułowany na etapie inwencyjnym, wyrażony jasnym i zwięzłym zdaniem [2.5.], przedkła­ da się według klasycznej teorii retoryki przy końcu wstępu. Niekiedy prze­ dłożenie wynika z istoty tematu (sprawy), bądź łączy się ze strukturą wstę­ pu, na przykład okolicznościowego. Zawsze jednak należy przedłożenie wy­ punktować i uwydatnić, co jest odpowiednikiem „tablicy informacyjnej” czy szyldu umieszczanego na budowach. Przedłożenie przykuwa uwagę odbiorcy i ułatwia mówcy realizację celu perswazji, który jest w tym wypadku wyrażo­ ny jednym zdaniem. 3.4. P odział, łac. partitio. Podział jest rozwinięciem przedłożenia [3.3.5.], zawiera bowiem wyjaśnienie propozycji przez podział na części składowe, przeprowadzony według zasad logicznych. Według Kwintyliana dzielenie (partitio) polega na wyodrębnieniu z rzeczy (res) złożonych jej po­ jedynczych części w kolejności logicznej, dostosowanej jednak do hierarchii potrzeb dyskursu retorycznego. Co jest bowiem ważne, istotne dla logika, nie musi być tak samo ważne dla retora i oratora. Jeżeli propozycja jest zło­ żona [2.5.2.], to wówczas jej ekspozycja słowna pełni funkcję podziału. 3 .4.1. Logiczne k ry te ria podziału. Podział winien być prosty i jasny, uwydatniający części istotne, obejmujący cały temat, rzeczowy. 3 .4 .1 .1 . Podział pro sty i ja sn y . Według klasycznej retoryki dividere non est frangere 'dzielić to nie łamać’. Podział winien wynikać z przedmiotu w sposób naturalny; nie może więc być sztuczny (dla zasady) i naciągany. 3 .4 .1 .2 . Podział n a części istotne. Według Kwintyliana podział myśli na drobne cząstki obraca się przeciw istotnej zalecie retorycznego dyskursu, to jest jasności, „co bowiem jest starte na proch, jest równie ciemne jak to, co zakryte”. W retorycznej perswazji najbardziej stosowny jest podział naj­ wyżej na trzy części, co wiąże się z optymalną możliwością zapamiętania 82

oraz opiera się na kryteriach rytmiki trójkowych członów okresu retoryczne­ go [4.3.4.7.1.]. Jeżeli przedmiot myśli jest trudny do podziału logicznego, to lepiej podziału nie wprowadzać, niż tworzyć fikcyjny plan treści dla popisu. 3 .4 .I.3 . Podział pełny i rzeczow y. Schemat dyskursu winien składać się z części, które służą zasadniczemu celowi przemówienia; winny one ogar­ niać całość tematu. Ponadto podział ma sygnalizować charakter lub rodzaj dowodzenia (argumentowania). 3.4.2. K ry te ria psychologiczne podziału. Porządek logiczny podziału, służący funkcji informującej — docere [1.7.1.], winien być skorelowany z funkcją zniewalającą — movere [1.7.2.] i ekspresyjną — delectare [1.7.3.]. Stosuje się tu kryteria psychologiczne, a zwłaszcza zasadę perswazyjnej ko­ lejności i układu narastającego. 3 .4 .2 . 1. P ersw azyjna kolejność. Informujące części podziału wyprze­ dzają części „poruszające” i „zachwycające”, zgodnie z następstwem rozwo­ ju perswazyjnego dyskursu: „pouczyć, wzruszyć, zachwycić”. Części teorety­ czne winny wyprzedzać części praktyczne, przyjemne — przykre. 3 .4 .2 .2 . U kład n a ra sta ją c y . Według klasycznej retoryki semper augeatur et crescat oportet oratio 'mowa winna zawsze wznosić się i rosnąć’. Zasada ta dotyczy struktury kompozycyjnej całego przemówienia, ale powinna być już wyrażona w propozycji kompozycyjnej, która przez odpowiedni podział części sygnalizuje dynamiczne narastanie treści i znaczenia mowy. 3 .5. O pow iadanie, g r. próthesis, łac. narratio. Opowiadanie jest szczegółowym opisaniem (wyjaśnieniem) przedmiotu mowy. Cyceron [11.2.3.] określa ten składnik retorycznej dyspozycji jako wyjaśnienie rze­ czy, będące podstawą wiarygodności przedmiotu (propozycji, tematu). Ary­ stoteles [11.1.5.] wyróżniał dwa rodzaje opowiadań: proste, pochodzące od oratora (zwane też wypowiedzeniem monologowym), i naśladowcze, odtwa­ rzające wypowiedzi wprowadzonych do retorycznego dyskursu postaci (zwa­ ne inaczej opowiadaniem dialogowym). „Nie powinniśmy dawać długich opowiadań, podobnie jak nie należy czynić długich wstępów czy długich ar­ gumentów. [ . . . ] mów tyle, ile potrzeba do wyjaśnienia faktów lub do wy­ wołania w słuchaczu przeświadczenia, że fakty zaszły lub że człowiek wyrzą­ dził szkodę czy krzywdę, lub że czyny mają taką wagę, jaką ty chcesz im przypisać; przeciwne fakty przytaczaj celem stworzenia przeciwnych argu­ mentów. [ . . .] Umieszczaj pewne opowiadania w wielu rozmaitych częś­ ciach mowy. [. . .] W politycznej mowie jest bardzo mało sposobności do opowiadania; nikt nie może opowiadać tego, co się jeszcze nie zdarzyło. Je­ śli przecież jest tam opowiadanie, będzie ono dotyczyć wypadków prze­ szłych. Przypominanie ich ma ułatwić słuchaczowi planowanie na przy­ szłość” [Arystoteles I, 3,16; przekład W. Madydy; zob. DŹr., s. 246], Opo­ wiadanie przygotowuje zasadniczy zrąb mowy, to znaczy dowodzenie, dlate­ go winno zawierać ziarna głównych dowodów. Skuteczność perswazyjna opowiadania jest wprost proporcjonalna do talentu narracyjnego mówcy, który w tej części dyspozycji powinien (jeśli oczywiście potrafi) uwypuklić obrazowość dyskursu. W większości podręczników retoryki stosowano wpro­ 6*

83

wadzony przez Cycerona w traktacie O mówcy podział na opowiadania hi­ storyczne i filozoficzne. 3.5.1. O pow iadanie „h istoryczne” . Opowiadanie „historyczne” jest to narracyjne wyjaśnienie przedmiotu mowy w formie jak gdyby historycznego rodowodu tematu (stąd nazwa). Mówca przedstawia coś w rodzaju „dziejów przedłożenia”, akcentując rzeczy dokonane (prawdziwe) i niby dokonane (prawdopodobne). Jest to więc „retoryczny stan badań”, czy też „retoryczne omówienie źródeł”, będące odpowiednikiem metody demonstracji materia­ łu w rozprawach naukowych (wykładach). 3.5.2. O pow iadanie „filozoficzne” . Opowiadanie „filozoficzne” jest to narracyjne wyjaśnienie podstawowych, trudnych czy niezrozumiałych dla słuchacza pojęć bądź terminów użytych w formule przedłożenia. Objaśnia się przede wszystkim te wyrazy czy pojęcia, które są dla tematu i dowodze­ nia podstawowe. Teoretycy retoryki (np. Kwintylian) przestrzegają jednak, by dyskurs retoryczny w fazie opowiadania nie przypominał wykładu filozo­ ficznego, by nie był nudny, nadmiernie rozbudowany, zawiły. 3.5.3. Z alety opow iadania. Wymieniano trzy zalety opowiadania: jas­ ność, zwięzłość i wiarygodność. 3.5 .3 .1 . Jasn o ść, lac. narratio aperta. Jasność opowiadania polega na odpowiednim dobraniu i ułożeniu treści wyrażonej „zrozumiałymi” słowa­ mi. 3.5.3.2. Zw ięzłość, lac. narratio brevis. Zwięzłość opowiadania ozna­ cza trzymanie się tematu. 3.5 .3 .3 . W iarygodność, łac. narratio probabilis. Opowiadanie winno być oparte na logicznie powiązanych faktach, pozwalających na odwołanie się do wiarygodnych dla słuchacza źródeł [2.4.]. 3 .6. A rg u m en tacja, g r. pistis, apodeiksis, łac. probatio, argumentatio. Argumentacja jest fundamentem sztuki kompozycji retorycznej. Podporząd­ kowane są jej pozostałe części: przygotowujące argumentację (wstęp, po­ dział i opowiadanie) i następujące po niej, rozwijające ją (zbijanie zarzutów i zakończenie). W klasycznej teorii retoryki termin „argumentacja” i „argu­ ment” odnoszą się do wskazania jakiejś aktywności myślowej, związanej z uzasadnieniem lub obaleniem tezy, zarzutu, cudzej myśli lub wypowiedzi. Dlatego też argumentacja i argumenty winny być dostosowane nie tylko do przedmiotu dyskursu retorycznego, ale również do możliwości poznawczych i zdolności asertywnych odbiorców, to znaczy przeżywania z przekonaniem argumentów (od łac. assertio 'przekonanie’). Argumentacja zakłada tak u mówcy, jak i u słuchaczy pragnienie nawiązania i utrzymywania kontaktu myślowego, chęć przekonania po stronie mówcy i chęć słuchania po stronie audytorium. Dlatego też argumentacja retoryczna różni się w sposób istotny od argumentacji logicznej, która w ogóle nie liczy się z reakcją audytorium. Wszystkie techniki argumentacji retorycznej zmierzają do tego, by wycho­ dząc z przyjętych twierdzeń wzmocnić lub osłabić akceptację innych twier­ dzeń lub przekonań. Teoretycy retoryki wypracowali niezliczoną liczbę sche­ matów argumentacyjnych łączących zdobycze diałektyki [8.2.], logiki [8.4.] i teorii poznania. Najbardziej wszechstronne podstawy retorycznej argumen­

84

tacji sformułował Arystoteles [11.1.5.] w swych fundamentalnych dziełach diałektyczno-retorycznych. W Analitykach [Arystoteles III] dokonał precy­ zyjnego opisu argumentacji apodyktycznej za pomocą sylogizmu i dedukcji pouczającej (łac. didascalica), stosowanych w wykładzie zawierającym twier­ dzenia wyprowadzone z ustalonych pojęć ogólnych (aksjomatów). W Topi­ kach [Arystoteles IV; zob. DŹr., s. 213] omówił argumentację prawdopodo­ bieństwa (argumentatio dialectica), wywodzoną z opinii czy zdań prawdopo­ dobnych, i argumentację retoryczną (argumentatio tentativa), opartą na wnioskach wynikających z założeń rozmówcy. Wreszcie w traktacie O dowo­ dach sofistycznych [Arystoteles V] przedstawił argumentację sofistyczną [por. 11.1.2.], opartą na założeniach tylko pozornie prawdziwych lub praw­ dopodobnych. Późniejsi teoretycy retoryki dokonywali najczęściej najprze­ różniejszych kombinacji połączeń argumentacji apodyktycznej z dialektycz­ ną łub sofistyczną; podstawą typologii był nie tyle charakter założeń meto­ dologicznych, ile forma rozumowania. Najbardziej rozpowszechniona w póź­ niejszych (poantycznych) podręcznikach wymowy była tzw. Cycerońska teo­ ria argumentacji, polegająca na stosownym połączeniu typu argumentacji dialektycznej i retorycznej w całość określaną terminem: „argumentacja przekonująca” (perswazyjna). W czasach współczesnych rozważa się formy i walory argumentacji nie z punktu widzenia poprawności jej struktury, lecz z punktu widzenia sprawności w osiąganiu zamierzonego efektu, mianowicie: przekonaniu słuchacza do bronionych treści [8.4.]. 3 .6 .1. A rgum entow anie ja k o cel główny persw azji. Argumentowanie jest pierwszym i zarazem podstawowym celem perswazji, formalnie związa­ nym z funkcją pouczającą [1.7.1.]. Jednakże oddziaływanie na rozum słu­ chacza (czytelnika) nie może mieć w retorycznym dyskursie charakteru wy­ łącznego. Argumentowanie retoryczne (perswazyjne), aczkolwiek oparte na logice czy epistemologii, nie może redukować retoryki do czystej logiki. In­ nymi słowy, mówca to nie filozof, a jeśli staniemy nawet na gruncie ścisłych związków retoryki z filozofią [8.1.], to należy sobie uświadomić, że retor to filozof pragmatyczny. Filozof w dyskursie logicznym ma obowiązek przywo­ łać jak największą liczbę dowodów rozumowych, natomiast retor (orator) winien posługiwać się dowodami logicznymi, wybranymi ze względu na cel perswazji. Retoryka jest więc logiką etyki, psychologii i socjologii. Dlatego też pouczanie słuchacza (docere), nawet silnie przesycone pierwiastkami ra­ cjonalnymi, nie może być oderwane od „intuicjonizmu”, „psychologizmu”, „moralizmu” itp. Praktyka oratorska potwierdza oczywistą dla teorii wymo­ wy prawdę, że dopiero zespół zharmonizowanych ze sobą celów perswazji przekonuje. Nie zawsze musi to być argument z rzędu tzw. obiektywnych, ścisłych; niekiedy może to być argument obiektywnie banalny, drugorzędny dla postronnego obserwatora, ale w konkretnym dyskursie retorycznym sku­ teczny. Najlepszym tego dowodem jest lektura przepisanych z taśmy magne­ tofonowej porywających niekiedy przemówień, które w czytaniu tracą blask, efektywność argumentacyjną żywej mowy. Wartość argumentów retorycz­ nych ocenia się miarą ich przydatności dla określonego odbiorcy. Pod tym względem w pojęciu argumentowania perswazyjnego mieści się wiele różno­

85

rakich uwarunkowań historycznych, kulturowych, społecznych i psychologi­ cznych. Uwarunkowania te dotyczą również i formacji intelektualnej pod­ miotu retorycznego, jego autorytetu, pozycji społecznej, wieku, czasu i miejsca wygłoszenia mowy. 3 .6.2. C elow a h ie ra rc h iza c ja arg um entów . Zebrane w procesie inwen­ cji i stosowne do tematu dowody z „miejsc wspólnych”, toposów [2.7.], po­ dlegają w fazie komponowania funkcjonalnemu rozłożeniu. W związku z tym wprowadzono nawet terminologię wojskową, na przykład ordo Homericus, co oznaczało użycie na początku i końcu argumentów mocnych, zaś w środku słabych (tak Nestor w Iliadzie IV, 297 ustawia szeregi wojskowe). To temat i cele perswazji decydują, czy na czoło argumentacji, jako części prze­ myślanej kompozycji retorycznej, należy wysunąć argumenty logiczne czy argumenty psychologiczne. W tym zakresie wypracowano szereg reguł odno­ szących się do sztuki komponowania argumentacji, głoszą one na przykład, że nie należy udowadniać rzeczy oczywistych; argumenty ważne winny być wyeksponowane i uszeregowane w kolejności od najsilniejszych do najsłab­ szych lub odwrotnie. 3 .6 .3 . F o rm y i sposoby arg u m en to w an ia. Każdy argument perswazyj­ ny winien być tak ukształtowany myślowo, aby oddziaływał na odbiorcę sku­ tecznie, to znaczy, by trafiał w sposób najprostszy do jego przekonania. Każdy przeto argument winien być odpowiednio rozwinięty za pomocą wyja­ śnienia lub rozumowania. Dotyczy to chociażby wyjaśnienia jakichś ważnych semantycznie pojęć, słów, terminów. Różnorodne formy argumentowania retorycznego przeszły do teorii wymowy z dialektyki [por. 8.2.], dlatego też i ich nazwy pochodzą z dziedziny dialektyki i logiki: sylogizm, epicheremat, entymemat, dylemat, łańcusznik, indukcja, analogia i kolekcja argumentów. Wszystkie te formy mają w retoryce znaczenie o wiele szersze niż w logice formalnej, ponieważ są rozwijane nie w obrębie jednego lub kilku zdań, ale w rozbudowanych konstrukcjach treściowych opartych na logiczńo-zdaniowych wzorach. 3 .6 .3 .1 . Sylogizm , g r. syllogismós ’w n io se k \ Jest to schemat wniosko­ wania złożony z dwóch zdań (przesłanek), z których wyprowadza się wnio­ sek. Przesłanka większa zawiera prawdę ogólną, przesłanka mniejsza — praw­ dę szczegółową; wniosek wynika logicznie z dwóch przesłanek. Zasady bu­ dowy i reguły sylogizmu omawiane są we wszystkich podręcznikach logiki formalnej, która dawniej (w okresie przedmiotowej żywotności retoryki) stanowiła — obok gramatyki — przedmiot poprzedzający chronologicznie studium wymowy. W teorii retorycznej argumentacji winny być zachowane w zasadzie wszystkie reguły logiczne odnoszące się do poprawnego użycia sy­ logizmu, jednakże jego użycie w przekonywaniu, zwłaszcza w formie trójzdaniowej, winno być oszczędne. Według Arystotelesa „ . . . sylogizm jest bardziej przekonujący i bardziej skuteczny w walce z kłótliwymi oponenta­ mi” [Arystoteles IV, s. 19]. 3.6 .3 .2 . E p ic h e re m at, g r. epicheirema 'zam y sł’. Jest to sylogizm roz­ budowany w ten sposób, że do jednej z przesłanek dołącza się uzasadnienie. Nazywa się go w niektórych podręcznikach retoryki sylogizmem „krasomów­

86

czym”. Na przykład: „Każdy morderca zasługuje na śmierć, bo prawo natu­ ry i prawo ludzkie wyraźnie o tym świadczą. Otóż Klodiusz jest mordercą, bo dowodzą tego świadkowie, jego zachowanie się i okoliczności zbrodni. Więc Klodiusz powinien ponieść karę śmierci” [przykład z Cycerona, cyt. za: Papczyński]. 3.6.3.3. Entymemat gr. enthymema (od hen timo ’w umyśle’). Jest to sylogizm skrócony, w którym jedna z przesłanek została przemilczana ze względu na jej oczywistość. Na przykład: „Filozof jest człowiekiem, więc fi­ lozof jest śmiertelny”; opuszczona przesłanka: „Każdy człowiek jest śmier­ telny”. Innymi słowy entymemat składa się z dwóch części: założenia i wnio­ sku. Entymemat w ścisłym znaczeniu nazywa się figurą entymematu. Polega ona na tym, że z założeniem wiąże się (w formie pytania zależnego lub zda­ nia zaprzeczonego) wniosek przeciwny. Na przykład: „Wszyscy ludzie są śmiertelni, a więc i ty” (entymemat zwykły); „Wszyscy ludzie są śmiertelni, ty chcesz być nieśmiertelny” (entymemat w ścisłym znaczeniu). Arystoteles nazywa entymemat „sylogizmem retorycznym” i przypisuje mu najważniej­ sze znaczenie argumentacyjne w przekonywaniu retorycznym; entymemat jest w retoryce tym, czym sylogizm w dialektyce. „Nie należy — podkreśla Stagiryta w III księdze Retoryki — stosować szeregu entymemów*: musisz je wplatać w inne wywody; w przeciwnym razie entymemy szkodzą sobie nawzajem. [. . .] Nie sięgaj po entymemy w odniesieniu do każdego punktu sprawy. W przeciwnym razie będziesz postępował tak, jak postępują niekie­ dy niektórzy uczniowie filozofii: wnioski ich są bardziej znane i wiary god­ niejsze niż przesłanki, z których je wyprowadzają. Unikaj entymemu, jeśli chcesz wywołać wzruszenie. Entymemat albo wyprze wzruszenie, albo przej­ dzie bez wrażenia. Jednoczesne bowiem ruchy wypierają się nawzajem: albo niszczą zupełnie, albo jeden osłabia drugi. Również wtedy nie powinieneś szukać czegoś w rodzaju entymemu, kiedy odmalowujesz charakter; taki sposób dowodzenia nie może wyrażać ani moralnego charakteru, ani moral­ nego zamiaru. Maksymami należy posługiwać się w argumentowaniu — po­ dobnie jak w opowiadaniu — gdyż one wyrażają charakter. [. . .] Jeśli nie masz entymemów, poruszaj tylko sprawy moralne: dobremu człowiekowi bardziej odpowiada ujawnienie swej szlachetności niż dokładności w rozu­ mowaniu. Entymemy zbijające cieszą się większą popularnością niż entyme­ my dowodzące, dlatego że zbijające bardziej naocznie wykazują swą logicz­ ną siłę. [. . .] Niekiedy zaś powinieneś przetworzyć entymemy w maksymy: »Mądrzy ludzie powinni godzić się z przeciwnikiem w okresie swego powo­ dzenia; jeśli to uczynią, mogą bardzo dużo zyskać«. Myśl ta w formie enty­ memu brzmiałaby tak: A. »Jeśli powinniśmy godzić się z przeciwnikiem wte­ dy, kiedy pogodzenie ma nam zapewnić największy pożytek i zysk. [B. — przesłanka mniejsza w domyśle — przyp. M.K.], C. To powinniśmy dążyć do zgody w okresie swojego powodzenia«” [Arystoteles I, 3; zob. DŹr., s. 248] * W cytacie pozostawiono wprowadzoną przez tłumacza formę „entymem” zamiast „entymemat”.

87

3.6.3.4. Dylemat, gr. dilemmatos 'zawierający dwa zdania’, zwany również sylogizmem „dwurożnym” , tac. syllogismus cornutus. Jest to taki sposób wnioskowania, w którym obok dwóch zdań warunkowych jako trze­ cia przesłanka występuje zdanie alternatywne. Znaczenie terminu wywodzi się z greckiej etymologii wyrazu dilemma 'mocny podwójny chwyt’(stąd di­ lemmatos 'alternatywa'), oraz z łac. cornutus 'dwurożny, rogaty’. Dylemat oznacza więc rozumowanie, które uderza w przeciwnika z dwu stron (bierze go „w dwa ognie”). W argumentowaniu retorycznym dylemat słowny (np. „Albo studia, albo praca.”) winien być rozwinięty poprzez stosowne (jasne i ozdobne) wyjaśnienie jednego lub dwóch członów dylematu. Logiczną regu­ łą dylematu jest jego nieodwracalność, to znaczy, że nie można odwrócić wniosku przeciwko argumentującemu za pomocą dylematu. Przykładem błędnego dylematu (z powodu możliwości jego odwrócenia) jest wnioskowa­ nie matki, która mówi do syna: „Albo będziesz dobrze sprawował urząd pu­ bliczny, albo źle. Jeżeli dobrze, to nie spodobasz się ludziom, więc nie powi­ nieneś przyjmować urzędu; jeśli źle, to nie spodobasz się bogom, więc w ża­ dnym wypadku nie przyjmuj urzędu publicznego”. Syn odwrócił rozumowa­ nie: „Jeżeli go będę dobrze sprawował, spodobam się bogom; jeżeli źle — spodobam się ludziom, więc w każdym razie powinienem urząd ten przyjąć” [cyt. za: Kowalewski, s. 245]. 3.6.3.5. Łańcusznik, gr. sorites (od sorós 'stos, mnóstwo’). Jest to sylogizm o liczbie przesłanek większej niż dwie, tworzących niby łańcuch za­ kończony wnioskiem. Tworzy się go za pomocą następujących po sobie zdań, w których orzecznik zdania pierwszego staje się podmiotem w zdaniu drugim; orzecznik zdania drugiego jest następnie podmiotem zdania trzecie­ go itd., a w zdaniu ostatnim następuje połączenie podmiotu zdania pierwsze­ go z orzecznikiem zdania przedostatniego. Główną zasadą takiego „łańcu­ chowego sylogizmu” jest konieczność utrzymania tego samego „terminu śre­ dniego” (istotna część przesłanki w każdym sylogizmie). W przeciwnym wy­ padku powstaje rozumowanie fałszywe, jak w następującym łańcuszniku Temistoklesa: „Mój syn (trzyletni) rozkazuje matce. Matka mnie. Ja Ateńczykom. Ateńczycy Grecji. Grecja Europie. Europa światu. Więc mój trzyletni syn rozkazuje światu. Błąd polega tu na różnym sensie słowa »rozkazuje«, bo co innego znaczą dziecięce rozkazy, a co innego rozkazy człowieka doj­ rzałego, Temistoklesa” [cyt. za Kowalewski, s. 244]. 3.6.3.6. Indukcja, gr. epagoge, łac. inductio. Jest to wnioskowanie od szczegółu do ogółu, w którym na podstawie wielu przesłanek, stwierdzają­ cych posiadanie jakiejś cechy przez przedmioty tego samego rodzaju, docho­ dzi się do wniosku ogólnego: cechę tę posiada każdy przedmiot tego rodza­ ju. „Indukcja polega na przechodzeniu od poszczególnych przypadków do ogółu. Na przykład, jeżeli najlepszym sternikiem, a także i najlepszym woź­ nicą jest ten, kto się zna na swoim fachu, to w ogóle ten, kto się zna na ja­ kimś fachu, jest w tym fachu najlepszym. Indukcja jest bardziej przekonują­ ca i bardziej jasna, a przy użyciu zmysłów bardziej zrozumiała i dla ogółu dostępna” [Arystoteles IV, 105 a 10; zob. DŹr., s. 217]. Dlatego skróconą (retoryczną) indukcję nazywa Arystoteles przykładem (gr. pamdeigma).

88

3.6.3.7. Analogia, gr. analogos 'odpowiedni, stosowny, proporcjonal­ ny’. Analogia jest rodzajem wnioskowania wyprowadzonego z podobień­ stwa pewnych cech między odmiennymi przedmiotami czy zjawiskami. Ana­ logia w retorycznej argumentacji polega na celowym i rozwiniętym użyciu toposu z porównania [2.7.3.8.]. Analogie w postaci jednostkowej (prostej) stosowano najczęściej w oratorstwie sądowym (zestawienie „paragrafu” z konkretną sprawą). W pozostałych rodzajach perswazji [1.8.] teoretycy reto­ ryki zalecali łączenie analogii z indukcją [3.6.3.6.]. Przykład: „Elementarną zasadą sprawiedliwości jest to, by każdemu oddać to, co mu się należy. Tak pomyślnie rozwijają się narody, taki jest fundament prawa. Tak też i poje­ dynczy człowiek przez życie sprawiedliwe znajduje dla siebie właściwe miej­ sce na ziemi”. 3 .6 .3 .8 . K olekcja arg u m en tó w , łac. collectio. Jest to sposób argumen­ towania zwany w niektórych podręcznikach „dowodzeniem doskonałym”, po­ legający na wprowadzeniu do dowodzenia jakiejś ważnej myśli, ułożonej w formie konstrukcji zminiaturyzowanej mowy zawierającej: a) przedłożenie, b) dowód (z przyczyny), c) potwierdzenie dowodu, d) krótkie, ozdobne ob­ jaśnienie dowodu, e) zakończenie (konkluzja). Do tej formy argumentowa­ nia zalecano dostosowywać niekiedy krótkie przemówienie. Przykład: „(pro­ pozycja) Dzień ten ma być na dziękczynienie bogom poświęcony, (dowód) ponieważ Cyceron dziś rzeczpospolitą uratował, (potwierdzenie dowodu) al­ bowiem knowanie Katyliny udaremnił, (ozdobne objaśnienie) Był to szcze­ gólny spryt, że taki straszny zamach bez przelewu krwi w niwecz obrócił, (konkluzja) A więc ten dzień ma być poświęcony itd.” [cyt. za: Kochański, s. 81]. 3 .6.4. Z asady użycia fo rm a rg u m en tacy jn y ch . Siła i skuteczność per­ swazyjna argumentów zależy nie tylko od ich jakości czy liczby, ale przede wszystkim od metody ich wprowadzenia do retorycznego dyskursu. Oto naj­ ważniejsze zasady użycia form argumentacyjnych: zasada kontekstu perswa­ zyjnego, zasada struktury dialektyczno-logicznej, zasada wielostronnego ob­ jaśniania, zasada kumulowania technik argumentacyjnych. 3 .6 .4 .I. Z a sa d a k o n tek stu persw azyjnego. Mówca w przeciwieństwie do filozofa, który posługuje się najprostszym, zwięzłym i jasnym sposobem dowodzenia, nie może kierować się zimną logiką, gdyż ma nie tylko pouczyć słuchacza, ale również go wzruszyć i zachwycić [1.7.]. Każdy więc rodzaj ar­ gumentu winien być tak poprawny logicznie, by przylegał do argumentu psy­ chologicznego i estetycznego. Przede wszystkim winien być zgodny z główną zasadą stosowności [1.10.2.], którą w odniesieniu do argumentacji tak uzasa­ dnia Arystoteles: „Każda klasa ludzi, każdy typ dyspozycji psychicznych ma właściwy sobie sposób dowodzenia. W klasie umieszczam różnice wieku: chłopiec, dorosły mąż, starzec; różnice płci: mężczyzna, kobieta; narodowo­ ści: Spartanin, Tesalczyk. Przez dyspozycję rozumiem tu te właściwości, któ­ re determinują charakter życia jednostki, a nie każda z nich to czyni. [. . .] Nadto pewne wrażenie robi na słuchaczach zastosowanie środka, którego aż do przesytu używają pisarze mów: Któż tego nie wie? Wszyscy wiedzą! Słu­ chacz wstydzi się, że nie wie i zgadza się z mówcą, aby uczestniczyć w wie­

89

dzy, którą wszyscy inni posiadają” [Arystoteles I, 3,7; przekład W. Madydy; zob. DŹr., s. 242]. 3.6 .4 .2 . Zasada struktury dialektyczno-logicznej. W stosowaniu argu­ mentów należy zachować wyraźne ramy argumentowania (np. sylogistyczne), ponieważ skuteczność w przekonywaniu osiąga się dzięki precyzyjnej konstrukcji, zarówno całej mowy, jak i poszczególnych jej części. Inaczej mówiąc: należy stosować w argumentacji „architekturę logiczną” dowodu, wyrażoną językiem retorycznym. 3.6 .4 .3 . Zasada wielostronnego objaśniania. Argumentację perswazyj­ ną należy łączyć z intuicją psychologiczną, która podsuwa pomysły właści­ wego objaśniania, powtarzania, niekiedy „nawracania” do poszczególnych członów dowodu (wyrazów, pojęć). Objaśnianie retoryczne, najczęściej za pomocą techniki amplifikacji [2.9.], nie może jednak zaciemniać myśli, tylko ją uwydatniać. Oto charakterystyczna opinia Arystotelesa na ten temat: „Argumentowanie za pomocą przykładu najbardziej nadaje się do mowy po­ litycznej; argumentowanie zaś za pomocą entymematu do mowy sądowej. Mowa polityczna bowiem dotyczy przyszłych wypadków. Toteż mówca chcąc podać ich przykłady musi sięgać po zdarzenia minione. Mowa sądowa zajmuje się tym, co obecnie jest prawdą, lub tym, co obecnie nie jest praw­ dziwe: a to łatwiej udowodnić, gdyż wchodzi tu w grę konieczność. Nie ma bowiem przypadkowości w tym, co się już stało” [Arystoteles I, 3,17; prze­ kład W. Madydy]. 3.6 .4 .4 . Zasada kumulowania technik argumentacyjnych. Każdy argu­ ment winien być w dyskursie retorycznym odpowiednio przygotowany i po­ łączony z następnym stosownym łącznikiem słowno-myślowym, uwzględnia­ jącym ogólne zasady przejść — trazycji [por. 3.9.]. 3.7. Odpieranie zarzutów, gr. Ugis, łac. refutatio, confutatio. Jest to kolejny, po argumentacji, składnik sztuki retorycznej kompozycji, w której obala się opinie, sądy i kontrargumenty przeciwne. Wydzielenie tej części kompozycji jako osobnej całości wynikało ze wskazywanej już wielokrotnie prawno-sądowej genezy retoryki systemowej [11.1.1.]. W procesie sądowym bowiem, w przemówieniach dwu stron procesu (mowa oskarżycielska i obrończa) odpieranie zarzutów ma istotne znaczenie. Inna jest oczywiście sytuacja mówcy pierwszego, który niejako wyprzedza ewentualne zarzuty oponenta, odrzuca je lub polemizuje z nimi; inna też jest sytuacja mówcy drugiego (adwokata), który zna zarzuty i zbija je jako ostatni. Adwokat dąży więc do obalenia całej argumentacji prokuratora i dlatego ta część mowy zajmuje u niego często więcej miejsca niż argumentowanie pozytyw­ ne. Według Arystotelesa „ . . . zbijanie przeciwnika nie jest jakimś osobnym działem mowy, lecz częścią argumentowania, które zmierza do podważenia wywodów przeciwnika przez postawienie zarzutów lub przez sylogizm prze­ ciwny. Zarówno w mowie politycznej, jak i sądowej powinieneś naprzód przedłożyć własne argumenty, a następnie przeciwstawić się argumentom strony przeciwnej, obalając je i z góry poddając ostrej krytyce. Jeżeli jednak przeciwnik może posłużyć się rozlicznymi argumentami, zacznij od nich. [. ..] Jeśli mówisz po przeciwniku, musisz od razu rozprawić się z jego wy­

90

wodami za pomocą zbijania i przeciwnego sylogizmu — zwłaszcza wtedy, gdy argumenty jego przyjęto przychylnie. Podobnie bowiem jak nasza dusza wzdryga się przed człowiekiem uprzednio oczernionym, tak nie przyjmuje mowy, jeśli wywody przeciwnika sprawiły na niej dobre wrażenie. Dlatego musisz w duszy słuchacza przygotować miejsce dla dalszego ciągu swojej mowy; nastąpi to, jeśli zdołasz usunąć z drogi mowę przeciwnika. Toteż od razu atakuj ją albo w całości, albo jej najważniejsze punkty, albo przychyl­ nie przyjęte, albo słabe i tak pozyskuj wiarę dla tego, co sam powiesz” [Ary­ stoteles I, 3-18; przekład W. Madydy], 3.7.1. Warunki zbijania zarzutów. Odpieranie zarzutów jest koniecz­ ne wówczas, gdy słuchacze są uprzedzeni do głoszonej prawdy i nie mogą jej wysłuchać spokojnie, bez polemiki z jej przeciwieństwem. Udany i celowy dyskurs polemiczny wzmacnia skuteczność perswazji. 3.7.2. Miejsce polemiki w kompozycji mowy. Wprawdzie naturalnym miejscem zbijania zarzutów jest kompozycyjne refutatio [3.7.], to jednak taktyka polemiczna, dostosowana do tematu i postawy odbiorców, winna występować również w innych częściach struktury kompozycyjnej. Jeśli słu­ chacz jest uprzedzony do tematu, to zbijanie zarzutów wyprzedza argumen­ tację. Momenty polemiczne równoległe do czasu argumentacji należy wpro­ wadzać zgodnie z zasadami logiki dowodzenia (np. wytykając, że jakiś sylogizm przeciwny przytaczanemu jest błędny czy fałszywy). Dyskurs polemicz­ ny służy do utwierdzenia, potwierdzenia i wzmocnienia argumentacji pozy­ tywnej. Ponieważ zbijanie zarzutów jest ze swej istoty czynnością intelektua­ lną, dlatego nie stosuje się tej techniki w miejscach zabarwionych emocjona­ lnie, w partiach patetycznych. 3.7.3. Technika zbijania zarzutów. Zbijanie zarzutów należy rozpo­ czynać od udowodnienia bezzasadności najważniejszych zarzutów, oczywiś­ cie najważniejszych w ocenie i mniemaniu odbiorcy. W wypadku istnienia przeszkód obiektywnych i subiektywnych w obalaniu prawd ogólnych mów­ ca winien skoncentrować uwagę słuchacza na konkretnych wyznawcach (au­ torach, sympatykach) negowanej prawdy ogólnej. Pozbawiając konkretnego oponenta wiarygodności, wykazując na przykład jego fałsz czy złą wolę, ła­ twiej podważyć wyznawaną przez niego prawdę ogólną. W tej technice pole­ micznej wymagane są najwyższe kwalifikacje oratorskie, etyczne (toleran­ cja) oraz wyczucie estetyczne. 3.7.4. Sposoby i „chwyty” w odpieraniu zarzutów. Wprowadzone do klasycznej retoryki chwyty refutacyjne, omawiane na przykładach w póź­ niejszych podręcznikach szkolnych, są rezultatem okresowo żywych związ­ ków retoryki z dialektyką [8.2.] i erystyką [8.3.]. Zapoczątkowane jednak przez sofistów [11.1.1.] nieuczciwe sztuczki w przekonywaniu, zdemaskowa­ ne i opisane przez Platona [11.1.4.] jako sofizmaty, uwrażliwiły późniejszych teoretyków retoryki na szczególną rolę etosu mówcy w szermierce słownej (on, czyli orator, jest sam dla siebie sędzią oceniającym jakość i skuteczność „trafienia”). Niezależnie jednak od założeń ogólnych dotyczących kultury polemicznej w retoryce, wszyscy teoretycy zalecali poznanie przynajmniej najważniejszych „dowodów sofistycznych” [Arystoteles V], (gr. sóphisma

91

'wybiegi, podstęp’), choćby z tego względu, by umieć je zidentyfikować, a w razie potrzeby — zdemaskować. Jest to rozumowanie o pozorach popraw­ ności, z reguły konstruowane w celu wprowadzenia kogoś w błąd. Do najwa­ żniejszych chwytów erystycznych (sofizmatów) należą: umiejętność zaprze­ czania, metoda rozróżniania i dzielenia, odwracanie kierunku dowodzenia, metoda ironicznej niekompetencji, metoda zaliczania do negatywnej katego­ rii pojęć, metoda aprobaty przyczyny i negacji skutków, metoda wyłącznego oddziaływania na wolę, metoda „potoku bezsensownych słów”, metoda uży­ cia tezy dowodowej jako przesłanki dowodu, metodą błędnych przesłanek, metoda twierdzeń relatywnych, metoda użycia homonimów, argumentum ad auditorem, argumentum ad baculinum, argumentum ad kominem, argumen­ tum ad ignorantiam, argumentum ad misericordiam, argumentum ad perso­ nom, argumentum ad populum, argumentum ad vanitatem, argumentum ad verecundiam. 3 .7 .4 .1 . U m iejętność zap rzeczan ia. Zaprzeczyć można albo twierdze­ nie (tezę) przeciwnika, albo sposób dowodzenia, albo wnioski (po kolei, wy­ biórczo lub wszystkie jednocześnie). Zaprzeczenie twierdzenia przeciwnego wymaga przywołania twierdzenia przeciwstawnego. Największe możliwości zaprzeczania dostarcza krytyka przyjętej przez przeciwnika metody myśle­ nia, ponieważ łatwiej jest ośmieszyć w przemówieniu metodologię, niż wda­ wać się w akademickie spory czy polemiki. Skuteczne może być także za­ przeczenie typu: „Może to słuszne w teorii; w praktyce jest to fałszywe, bo . . Przy obalaniu wniosku przeciwnika sofista stosuje polemiczne ripo­ sty w zależności od okoliczności zewnętrznych. Najbardziej skrajna forma negacji to ostentacyjne zaprzeczenie tezy, metody rozumowania i wniosku przeciwnika połączone z jednoczesnym podważeniem jego kwalifikacji inte­ lektualnych, moralnych, czyli z insynuacją. 3 .7 .4 .2 . M etoda ro zró żn ian ia i dzielenia. Stosowanie tego chwytu po­ lega na umiejętnym wydzieleniu z opinii przeciwnika składników pewnych i wątpliwych, jednoznacznych i wieloznacznych itp., słowem — chodzi o erystyczne wykorzystanie zasady: „dziel i rządź”. „Chcąc spowodować, aby przeciwnik przyjął naszą tezę, wypowiadamy również i antytezę, pozosta­ wiając mu wybór między nimi; tę antytezę przedstawiamy tak jaskrawo, że przeciwnik, aby nie wpaść w paradoks, musi przyjąć naszą tezę, która przy porównaniu wydaje się sensowniejsza. Przykład: przeciwnik ma przyznać, że każdy powinien wykonać wszystko, co mu nakazuje jego ojciec; pytamy wte­ dy: »czy należy rodzicom być we wszystkich sprawach posłusznym czy niepo­ słusznym?^’ [Schopenhauer, s. 60]. 3 .7 .4 .3 . O d w racan ie k ie ru n k u dow odzenia, łac. retorsio argumenti.

Kierunek dowodzenia odwraca się przez wydzielenie z argumentu przeciw­ nego jakiegoś najsłabszego ogniwa rozumowania przeciwnika i po odpowie­ dnim skomentowaniu skierowanie go w stronę oponenta. Odwrócenie kie­ runku dowodzenia przyjmuje formę sofizmatu wówczas, gdy ten sam argu­ ment, który przeciwnik chciał zatrzymać dla siebie, jest zastosowany przeciw niemu. Przykład: Gdy przeciwnik mówi: „To jest człowiek otumaniony,

92

trzeba go zrozumieć”, można zastosować retorsio: „Właśnie dlatego, że jest otumaniony, trzeba go ukarać, żeby wreszcie zrozumiał”. 3 .7 .4 .4 . M etoda ironicznej niekom petencji. Chwyt stosowany w sytuacji, gdy nie znajduje się odpowiedzi na argumenty przeciwnika. Polega na ironicznym podkreśleniu braku kompetencji oponenta. Przykład: „»To, co Pan mówi, przechodzi moje słabe możliwości pojmowania; być może, że to bardzo słuszne, ale ja tego nie mogę zrozumieć i powstrzymuję się od wyda­ nia jakiegokolwiek sądu.« — W ten sposób insynuuje się słuchaczom, którzy nas szanują, że chodzi tu o nonsens” [Schopenhauer, s. 79], 3 .7 .4 .5 . M etoda zaliczania do negatyw nej katego rii pojęć. Metoda po­ lega na tym, że niewygodne twierdzenie przeciwnika zalicza się do jakiejś nienawistnej dla słuchaczy kategorii pojęć mających pejoratywne skojarze­ nia i opatruje odpowiednią formułą. Przykład: „O, to już znamy: to idea­ lizm, mistycyzm, średniowiecze ...” 3 .7 .4 .6 . M etoda a p ro b a ty przyczyny i negacji sku tk ó w . Jest to odwró­ cenie logicznej zasady: a ratione ad rationatum valet conseąuentia 'wywód następstwa z racji jest wywodem poprawnym’. „Owo stwierdzenie zakłada coś, co jest niemożliwe: co jest słuszne w teorii, musi się zgadzać i w prakty­ ce; jeżeli się nie zgadza, musi istnieć błąd w teorii; coś zostało przeoczone i nie uwzględnione, coś jest zatem fałszywego w teorii” [Schopenhauer, s. 81]. Na tej podstawie buduje się sofizmat: „Może to słuszne w teorii; w praktyce jest to jednak fałszywe” [Schopenhauer, tamże]. 3 .7 .4 .7 . M etoda w yłącznego oddziaływ ania n a wolę. Schopenhauer tak objaśnia ten sposób przekonywania: „Zamiast działać argumentami na inte­ lekt, należy działać za pomocą motywów na wolę; wtedy zarówno przeciw­ nik, jak i słuchacze, o ile tylko leży to w ich wspólnym interesie, natychmiast razem przyłączają się do naszego zdania, choćby nawet pochodziło ono pro­ sto z domu wariatów. [. . .] Np.: duchowny broni jakiegoś filozoficznego dogmatu — niech mu ktoś zwróci uwagę, że jego wypowiedź godzi pośred­ nio w jakiś podstawowy dogmat Kościoła, to natychmiast zaprzestanie” [Schopenhauer, s. 82], 3 .7 .4 . 8. M etoda „ p o to k u bezsensow nych słów ” . C hw yt ten stosuje się z powodzeniem wobec słuchaczy podatnych na snobizm myślowy, przyzwy­ czajonych do częstego odbioru słów wypowiadanych bez myślowego pokry­ cia, najczęściej obcego pochodzenia lub tzw. „nowomowy”. 3 .7 .4 .9 . M etoda użycia tezy dow odow ej ja k o p rzesłan k i dow odu, tzw.

petitio principi. Ukrytą petitio principi stosuje się wówczas, gdy postuluje się to, „czego miałoby się dowieść, a więc: albo zmienia się nazwę, na przykład zamiast honor mówimy dobre imię [. . .] albo to, co jest dyskusyjne jako szczegół, jest łatwiejsze do przyjęcia jako ogólnik, np. zamiast twierdzić, że nauka medyczna jest niepewna, postuluje się niepewność całej ludzkiej wie­ dzy” [Schopenhauer, s. 56]. 3 .7.4.10. M etoda błędnych przesłanek. Metoda stosowana w przypad­ ku, „gdyby się przeciwnik nie zgodził na prawdziwe [przesłanki], bądź dlate­ go, że nie uznaje ich słuszności, bądź też bo widzi, że nasza teza zaraz by z nich wynikła; należy wówczas stosować twierdzenia, które są niesłuszne

93

same w sobie, ale są słuszne ad kominem. [. . .] Tak samo można obalać błę­ dne twierdzenia przeciwnika za pomocą innych błędnych twierdzeń, które on jednak uważa za prawdziwe” [Schopenhauer, s. 55]. 3 .7 .4 .1 1 . M etoda tw ierdzeń relatyw nych. Jest to tzw. drugi elenchus sophisticus (wybieg sofistyczny) określony przez Arystotelesa. Polega na wy­ wodzie zdania orzekającego po prostu ze zdania orzekającego tylko w odnie­ sieniu do czegoś. „Przykład podany przez Arystotelesa jest następujący: Murzyn jest czarny, jeśli chodzi o zęby — jest biały; zatem jest czarny i rów­ nocześnie nie jest czarny” [cyt., za: Schopenhauer, s. 51]. 3 .7 .4 .1 2 . M etoda użycia hom onim ów . Polega na świadomym użyciu dwuznacznych homonimów w celu rozszerzenia wypowiedzi również na po­ jęcia, „ . . . które oprócz jednakowego brzmienia wyrazu mają mało lub też nic wspólnego z rzeczą omawianą; następnie zaś wyraźnie tę wypowiedź oba­ lić i w ten sposób wywołać wrażenie, że się obaliło samo twierdzenie” [Scho­ penhauer, s. 49]. 3 .7 .4 .1 3 . A rg u m en tu m a d a u d ito re m (arg u m en t odw ołujący się do słu­ chacza). Jest to odwołanie się na przykład do uczuć słuchacza, zwykle w for­

mie pytania retorycznego [4.3.4.4.27.], w celu demagogicznego przekonania go do jakiejś tezy, pozyskania dla jakiejś osoby, zdarzenia itp. Na przykład w przemówieniu zahaczającym o Darwinowską teorię pochodzenia gatun­ ków orator zwraca się do słuchaczy z pytaniem: „I twoi przodkowie byli małpami?” 3 .7 .4 .1 4 . A rg u m en tu m ad baculinum (arg u m en t odw ołujący się do „ k ija ” ). Jest to chwyt polegający na groźbie użycia siły fizycznej, środków

przymusu itp. w wypadku niespełnienia konkretnych żądań przekonującego (tzw. szykana). 3 .7.4.15. A rg u m en tu m a d hom inem (a rg u m e n t dostosow any do czło­ w ieka, z k tó ry m toczy się sp ó r). Jest to metoda argumentowania, w której na

potwierdzenie swego stanowiska używa się racji przeciwnika. „Jeżeli np. przeciwnik broni samobójstwa, krzyczymy zaraz: »To dlaczego sam się nie powiesisz«” [Schopenhauer, s. 63]. 3 .7.4.16. A rg u m en tu m a d ig n o ran tiam (a rg u m e n t odw ołujący się do niewiedzy a u d y to riu m , zw any inaczej: a rg u m e n tu m a d au d ito res). Chwyt ten

polega na uwydatnianiu ignorancji oponenta przez sformułowanie typu: „Czy potrafisz udowodnić, że duchy nie istnieją?” (wobec tego musisz uznać ich istnienie). Chwyt ten może wspomagać ośmieszanie przeciwnika, „ [ . . . ] albowiem do śmiechu ludzie są zawsze skorzy, a śmiejących się mamy wówczas po naszej stronie” [Schopenhauer, s. 70]. 3 .7 .4 .1 7 . A rg u m en tu m a d m iserico rd iam (arg u m en t odw ołujący się do litości). Jest to chwyt polegający na wzbudzeniu litości w słuchaczach, naj­

częściej zasiadających na ławie przysięgłych, sędziach, celem zjednania ich do osoby obwinianej. 3 .7 .4 .1 8 . A rg u m en tu m a d perso n am (arg u m en t ad resow any do osoby).

Jest to chwyt polegający na wprowadzeniu do przemówienia fikcyjnej osoby — przeciwnika i ośmieszaniu go przed słuchaczami przez wykpienie lub wy­ tknięcie ośmieszających wad.

94

3.7.4.19. Argumentum ad populum (argument odwołujący się do tłu­ mu). Jest to sofizmat typowo demagogiczny, gdyż odwołuje się do instyn­ któw grupowych słuchaczy, ich dumy czy egoizmu, aby uzyskać potwierdze­ nie lub odrzucenie jakiegoś poglądu, opinii, tezy. 3.7.4.20. Argumentum ad vanitatem (argument odwołujący się do pró­ żności słuchaczy). Jest to chwyt polegający na dogadzaniu próżności odbior­ ców, najczęściej za pomocą wyrafinowanych zestawień i porównań w sferze ambicjonalnej, egotycznej. 3.7.4.21. Argumentum ad verecundiam (argument odwołujący się do poważania). Jest to chwyt erystyczny polegający na przywoływaniu w argu­ mentacji jakiegoś autorytetu, którego przeciwnik nie uznaje, ale nie ma od­ wagi tego okazać z obawy wynikającej z szacunku dla wybitnych jednostek. Najczęstszą formą argumentum ad verecundiam jest użycie cytatów w obcym języku z powołaniem się na nazwisko autora cieszącego się uznaniem audy­ torium. 3.8. Zakończenie, gr. epflogos, łac. peroratio. Jest to ostatnia część wy­ powiedzi, zawierająca treściową i emocjonalną rekapitulację mowy. Teore­ tycy retoryki przykładali do stosownej konstrukcji zakończenia bodaj naj­ większe znaczenie, ponieważ decyduje ono o ostatecznym celu przekonywa­ nia i umiejętnościach mówcy. Według Arystotelesa każdy epilog winien za­ wierać następujące części: życzliwe nastrojenie słuchacza, powiększenie lub pomniejszenie głównej myśli dyskursu, wywołanie odpowiedniego do treści wzruszenia odbiorcy oraz odświeżenie i uwydatnienie głównych argumentów perswazji. 3.8.1. Życzliwe nastrojenie słuchacza do tematu, podmiotu retoryczne­ go, a zrażenie do przeciwnika. Pisze o tym Arystoteles: „Naturalną bowiem koleją rzeczy, kiedy udowodniłeś swą prawdomówność, a nieprawdomówność swego przeciwnika, musisz siebie samego polecić, jego zganić, a wywo­ dy utrwalić [Arystoteles I, 3,19; przekład W. Madydy]. 3.8.2. Powiększenie lub pomniejszenie głównej tezy dyskursu. „Po udo­ wodnieniu faktów, w naturalnym porządku, musisz spotęgować lub zmniej­ szyć ich znaczenie. Musisz zgodzić się, że fakty zaszły, jeśli zamierzasz okre­ ślić ich znaczenie; tak samo ciało może rosnąć tylko z czegoś poprzednio ist­ niejącego” [Arystoteles I, 3,19]. 3.8.3. Wywołanie stosownego do treści wzruszenia odbiorcy. Kiedy fakty retoryczne i ich znaczenie są już uwydatnione przez mówcę, należy je wesprzeć wywołaniem odpowiedniego do nich wzruszenia, uczucia, takiego jak: litość, oburzenie, złość itp. Należy jednak pamiętać o zasadzie, że „nic prędzej nie schnie od Izy” (Cyceron). 3.8.4. Uwypuklenie głównych argumentów perswazji. Najpełniej wyja­ śnia to Arystoteles: „W końcu przypomnij to, co poprzednio powiedziałeś. Tu (tj. w zakończeniu) możesz właściwie zastosować to, co inni niesłusznie zalecają czynić we wstępach: kilkakrotnie powtórz swe twierdzenia, aby mo­ żna je było łatwo zrozumieć. Na wstępie należy przedstawić sprawę w tym celu, aby przedmiot sporu był całkiem jasny. W epilogu zaś musisz treściwie

95

zebrać argumenty, którymi udowodniłeś swe twierdzenia. Pierwszy krok po­ lega tu na oświadczeniu, żeś wykonał to, coś przyrzekł. Potem musisz przy­ toczyć swe twierdzenia i wyjaśnić ich powody. [. . .] W zakończeniu jest styl bezspójnikowy, aby dopowiedzenie różniło się od mowy właściwej: Powie­ działem. Słyszeliście. Wiecie, o co idzie. Wydajcie wyrok” [Arystoteles I, 3,19; przekład W. Madydy], Istotne znaczenie przywiązywano do przemyśla­ nej konstrukcji ostatniego zdania przemówienia (odpowiednik poetyckiej puenty), przyrównywanego do ostatniego akordu (kadencji) w kompozycji muzycznej. 3 .9. T ran zy cje, łac. transitus 'p rz e jśc ie ’. Terminem tym określano róż­ ne sposoby i techniki przechodzenia do dalszego ciągu mowy. Zasadniczą funkcją tranzycji jest uwydatnienie poszczególnych etapów kompozycji, bie­ gu myśli, jej organizacji i układu, za pomocą stosownych wyznaczników ję­ zykowych. Tworzą one łatwo uchwytne dla słuchaczy lub czytelników ramy wypowiedzi (tekstu). Przykłady: „Zacznę od sprawy. . „Tyle o . . „Przedstawiłem jeden punkt widzenia”; „Z kolei przejdę do zagadnie­ ni a. . W uzasadnionych tematycznie wypadkach tranzycja pełni funkcję zwięzłej rekapitulacji jakiejś ważnej myśli, stwarzającej pomost do ogniwa następnego. Technika tranzycji oddaje również usługi zarówno słuchaczom (czytelnikom), jak i samemu mówcy, ponieważ pozwala nadawcy i odbiorcy na efektywniejszą samokontrolę, utrzymywanie właściwego kierunku myśli, wreszcie nie odbieganie od tematu. Wagę tranzycji podkreśla się we współ­ czesnych stylistykach praktycznych i wskazuje się, że jest ona najbardziej odpowiednim środkiem w ćwiczeniach z zakresu sztuki kompozycji. Oto charakterystyczna opinia na ten temat, wyjęta ze współczesnego podręczni­ ka stylistyki: „Szczególnie ważna jest umiejętność stosowania takich wyra­ żeń spajających, takich tranzycji, które z góry sygnalizują schemat treści znacznych obszarów dalszego tekstu, przygotowują czytelnika na ciąg dal­ szy. Mówiąc po pierwsze otwieramy jakby szereg miejsc, które muszą być później zapełnione, po pierwszym musi nastąpić przynajmniej drugie. Podo­ bny sygnał zapowiadający rozczłonkowanie dalszego tekstu stanowią zdania typu: »Omówię kilka zagadnień.«, »Istnieją trzy możliwości.«, »W czasie wakacji przeżyłem parę prawdziwych przygód.« itp. "[Wierzbicka, s. 238-239], 3.10. D ygresje. Zwarty dukt retorycznej kompozycji, oparty na natu­ ralnym i obmyślonym następstwie etapów perswazji, może być całością dla odbiorcy nużącą, szczególnie przy tematach wymagających dużego napięcia intelektualnego i emocjonalnego. Dlatego też w celu uniknięcia monotonii, a pobudzenia i ożywienia uwagi odbiorców należy stosować dygresje, tzn. chwilowe, celowe odejście od zasadniczego tematu. Dygresja uaktywniająca uwagę słuchacza ma najczęściej postać żartu, dowcipu (tzw. metodyczne „odśmianie” dla wytchnienia). 3.11. P aralelizm retoryczny. Sztuka skutecznego przekonywania pole­ ga głównie na powtarzaniu tego samego, tylko za każdym razem inaczej. Pa­ ralelizm myślowy, kompozycyjny i stylistyczny jest więc nieodzownym skła­

96

dnikiem retorycznego dyskursu. Niektórzy teoretycy byli zdania, że jedyną figurą retoryki jest powtarzanie. Jeżeli bowiem za pośrednictwem powtarza­ nia twierdzenie tak przenika do umysłów, że w końcu zostaje uznane za do­ wiedzioną prawdę, to wówczas mamy do czynienia z funkcją propagandową. Szczególne zastosowanie ma tu tzw. redundancja (od łac. redundo 'rozlewać się, obfitować’), tj. powtarzanie ważniejszych słów i zdań, dodawanie podo­ bnych. Ma to szczególne zastosowanie w mowie żywej, gdyż ułatwia zapa­ miętanie, także przekonywanie.

Elokucja

4.1. P ojęcie i zak res reto ry czn ej elokucji, gr. Iśksis, łac. elocutio. D ział re to ry k i zw any e lo k u cją alb o sztu k ą e lo k u c ji ( ’sztu k a w y sło w ian ia’ o d łac. elocutio 'w y raz, styl’) z a jm u je się celow ym i stosow nym d o m yśli użyciem słów . Inaczej m ów iąc: z a jm u je się w ysłow ieniem , w y p ow iedzeniem w ynale­ zio n ych w p ro cesie inw encji [2.] i o d p o w ied n io u p o rząd k o w an y ch [3.] m yśli. T o ścisłe zesp o len ie m yśli ( res) ze słow em (yerbuni) u w y d atn ia isto tę re to ry ­ cznego w ysłow ienia — „o d p o w ied n ie d ać rzeczy sło w o ” [N orw id]. P o leg a o n a n a służebności słow a w o b ec m yśli i p o d p o rz ą d k o w a n iu stylistyki celo m fu n k cjo n aln y m [1.10.3.]. N a te re n ie e lo k u c ji ścierały się dw ie zasadnicze o rie n ta c je reto ry k i: sofistyczny form alizm [11.1.1.] i so k ra te jsk o -p la to ń sk i k u lt treści [11.1.4.]. R zecznikiem u zależn ien ia form y o d treści i o d d zielen ia stylu p o ety ck ieg o o d stylu reto ry czn eg o był Iso k ra te s [1 1 .1 .3 .], k tó re g o p o ­ glądy rozw inął i u d o sk o n alił A ry sto te le s w Retoryce (zo b . D Ź r ., s. 222). T e ­ o ria elo k u cji o b e jm o w a ła trz y grupy zag ad n ień : typ o lo g ię stylów , zasady wy­ b o ru i p rz e k sz ta łce n ia słów (tro p y i figury) o ra z w iedzę o o k re sie re to ­ rycznym . 4.2. T ypologia stylów reto ry czn y ch . „Styl” — w yraz p o ch o d zen ia g rec­ kieg o (gr. stylos), o znaczał p ierw o tn ie s łu p , filar. O d różnicy w y stęp u jącej p o m iędzy k a p itelam i k o lu m n po w staw ały nazw y stylów arch itek to n iczn y ch (styl d o rycki, jo ń sk i, k o ry n ck i). J e d n a k ju ż u G re k ó w sło w o stylos zaczęło w ystępow ać w znaczeniu rylca d o w yrzynania lite r n a w oskow ych tablicz­ k ach ; i to zn aczenie w yrazu z o sta ło upo w szech n io n e p rz e z R zy m ian . P rzez p rzen iesien ie p o jęcia z n a rz ę d z ia n a czynność słow em „sty l” zaczęto o k reślać sp o sób w yrażania m yśli i uczuć, ta k w poszczególnych z d an iach (o k re sa c h ), ja k i w całym u tw orze. W szero k im w ięc znaczeniu w yraz styl o zn acza k ażd y słow ny p rz e k a z („styl to człow iek”), w ściślejszym je d n a k ro zu m ien iu styl to celow e u ło ż e n ie w ypow iedzi, d o sto so w an e d o p rz e d m io tu m ow y, je j a u to ra i o d b io rcó w . W re to ry c e celow ość w ypow iedzi o k re śla ją fu n k cje [1.7] i ro d z a ­ je [1.8.] w ym ow y. W w yniku do m in acji fu n d am en taln y ch zasad re to ry k i, 98

g łów nie zasady stosow ności [1.10.2.], ustalił się trycho to m iczn y p o d ział sty ­ lów : styl w ysoki, niski i śred n i [1.9.]. 4 .2.1. C zynniki o k reśląjące styl. Styl antyczneg o d zieła o ra to rsk ie g o określały dw a czynniki: a) skala ozdobności w zakresie słow nictw a i konstrukcji zd an ia (o k re su reto ry czn eg o ) i b ) sto p ień n asycenia śro d k am i u w y d a tn ia ją ­ cym i p ersw azję em o cjo n aln ą. T e o ria stylu w starożytn o ści nie b y ła an i je d ­ n o lita , ani jed n o z n a c zn a . C h arak tery sty czn e w łaściw ości poszczególnych o d ­ m ian stylow ych — odnoszących się w yłącznie do m ow y (te k stu ) — uleg ały n ajro zm aitszy m in te rp re ta c jo m teo rety czn y m i zm ian o m p rak ty czn y m . P o d k o n iec ep o k i h elleńskiej p o ja w iła się p ró b a now ej typologii stylów , ta k ż e ściśle zw iązana z dziełem o ra to rsk im (m o w ą), tj. azjan izm [11.1.13.1.] i attycyzm [11.1.13.2.]. D o p ie ro w e p o c e b a ro k u p o w stał z u p ełn ie now y w zorzec stylu [11.5.5.]. D ą ż o n o w ów czas do coraz w iększego ro zszerzen ia sam ego p o ję c ia stylu n a styl e p o k i, n a ro d u , a u to ra , a nie tylk o — ja k w a n ty k u — d zieła. W re to ry k a c h siedem nastow iecznych p o d k re śla się k o n ieczn o ść d o ­ b o ru o d p ow iedniego stylu ze w zględu n a psychikę, em o c jo n a ln ą w rażliw ość czy sp o łeczny status słuchaczy. W y ró żn ian o też style w ed łu g treści: h isto ry ­ czny, eru d y cy jn y , se n te n c jo n a ln y , o ra to rsk i, p o ety ck i. „Ś w iadectw em tej n ow ej św iadom ości je s t rozszerzenie p o jęcia stylu tak że n a zin d y w id u alizo ­ w an ą ek sp resję m yśli lub uczuć a u to ra w ypow iedzi, co św iadczy te ż o szyb­ kości reag o w an ia te o rii reto ry czn ej n a zjaw iska językow o-stylistyczne i literąck o -estety czn e ow ego czasu” [U lćin aite, s. 123], 4 .3 . C ztery cechy w ysłow ienia, łac. ąuattuor virtutes dicendi. W y k ład stylistyki reto ry czn ej w e w szystkich p o d ręczn ik ach o p a rty je st n a sch em acie czterech „zalet w ysłow ienia” : a) p o p raw n o ści, b ) jasn o ści, c) stosow ności i d) ozd o bności. S chem at te n stw orzył i op isał T e o fra st [11.1.6.] ro z w ija ją c w zaginionym tra k ta c ie Peri likseos (O stylu) po g ląd y A ry sto te le sa w y ło żo n e w Poetyce i Retoryce. S chem at T e o ffa sta p rzejęli czołow i rzym scy teo re ty c y re to ry k i, C yceron i K w intylian, u z u p e łn ia ją c n a u k ę o z aletach w ysłow ienia o p isem w ad stylistycznych. 4 .3 .1 . P o p raw n o ść, g r heUenizmós, łac. latm itas. P o p raw n o ść łączy się z d o k ła d n y m o p an o w an iem ję z y k a d yskursu re to ry c z n eg o , u n ik a n ie m b łę ­ dó w g ram atycznych w zak resie m orfologii i sk ład n i. „P o słu g iw an ie się k a te ­ goriam i językow ym i stan o w iło p o m o st m iędzy g ra m a ty k ą a re to ry k ą i p o w o ­ d o w ało n iek ied y k o lizję ich k o m p e te n c ji. I ta k , n a p rz y k ła d , ro zu m ien ie sty ­ lu ja k o o k reślo n ej m odyfikacji p o to c z n e j, lecz g ram aty czn ie p o p ra w n e j w y­ p o w iedzi n a k a z y w a ło , b y ów »podstaw ow y« sp o só b p o słu g iw an ia się sch a­ ra k tery zo w ać rów nie w nikliw ie, ja k form y w ypow iedzi n acech o w an ej styli­ stycznie. W zw iązku z ty m n o rm y p o praw ności języ k o w ej b yły d o m e n ą je d ­ n ej i d ru g iej dyscypliny” [O tw inow ska III, s. 591], W ed łu g A ry sto te le sa [11.1.5.] p o d staw ą reto ry czn ej p o p raw n o ści języ k o w ej je s t „w łaściw e uży­ w an ie w yrazów sp ajający ch i u k ła d a n ie ich w k o lejn o ści n a tu ra ln e j, n azw a­ n ie rzeczy ich w łasnym i, specjalnym i nazw am i, a n ie og ó ln y m i; u n ik an ie dw uznaczności, ch y b a że ktoś p o stan o w ił w yrażać się n ie ja sn o ; p o stę p u ją ta k lu d zie, k tó rzy n ie m a ją nic d o po w ied zen ia, lecz ch cą n a m w m ów ić, że m a ją co ś n a m yśli” [A ry sto te le s I , 3, 5, p rz e k ła d W . M adydy], Szczególną 7*

99

w agę przyw iązyw ali teo rety cy re to ry k i klasycznej d o kw estii etym ologii słów , k tó ra m .in . n a le ż a ła d o to p o só w „w ew nętrzn y ch ” [2.7 .3 .]. N ajw aż­ n iejszym sp raw d zian em popraw ności języ k o w ej b y ło w ygłoszenie m ow y — pron u n tiatio [6.]. U w ażan o bow iem , że n ie p o p raw n o ść języ k a w ypow iedzi m o że m ieć negatyw ny w pływ n a re c e p c ję przekazyw anych treści. N ieg ram atyczne n a p rz y k ła d użycie form w yrazu p o w o d u je u o d b io rcy neg aty w n e sta­ n y em o c jo n a ln e ; w y rażen ia w yszukane śm ieszą, zb y t try w ialn e neologizm y g o rszą, u ży te niew łaściw ie archaizm y dziw ią. N iep o p raw n o ść stylistyczna p o w o d u je w reszcie o d w ró cen ie uw agi o d sen su i m yśli, k ie ru ją c uw agę o d ­ b io rcy n a zew n ętrzn ą fo rm ę w ypow iedzi. 4 .3 .2 . Jasn o ść, g r. safeneia, tac. perspicuitas. Styl ja sn y , zro zu m iały , o p a rty n a p o praw ności stanow i e le m e n ta rn y , konieczny w a ru n e k sk u teczn ej p ersw azji. Z ro zu m iało ść reto ry czn eg o d y sk u rsu osiąga się p rz e z sto so w an ie w łaściw ych p o ję ć i w yrazów , p raw id ło w eg o szyku zd an ia (o k re su ), u n ik an ie słów ab strak cy jn y ch , obcych i zapożyczonych. „Jeśli w ięc n ie będ ziem y m ó ­ wić m niej lub w ięcej niż p o trz e b a , chaotycznie lu b nieściśle, to n asze w ypo­ w iedzi b ę d ą ja sn e i zro z u m ia łe n a w e t d la słuchaczy n ie d b ały ch . T rz e b a b o ­ w iem liczyć się i z tym , że uw aga sędziego nie zaw sze je st ta k n a p ię ta , by on sam w sw oim um yśle przezw yciężał n iejasn o ść i n ie ja k o w nosił w m ro k i m ow y św iatło sw ej inteligencji; przeciw nie, ciągle b ęd zie go za p rz ą tać w iele m yśli, jeżeli to , co m ów im y, n ie b ęd zie ta k ja sn e , żeb y n asze w yw ody p rzen i­ k ały d o jeg o św iadom ości ja k św iatło d o oczu, chociażby n a nich n ie sk upiał uw agi. N ależy z a te m d b a ć n ie o to , aby m ógł zro zu m ieć, lecz o to , aby w o g óle nie m ógł nie zro zu m ieć” [K w intylian, 8 ,2 ,2 3 -2 4 , p rz e k ła d M . N agnajew icza I, s. 350]. Z g o d n ie z praw no-sądow ym ro d o w o d em reto ry k i [11.1.1.] reflek sje K w intyliana n a te m a t p o d trzy m an ia uw agi sędziego należy p rz e ­ nieść n a płaszczyznę p ro zy artystycznej, k tó re j najw ięk szą o zd o b ą je st ja s ­ ność i zro zu m iało ść. T ro sk a o ja sn y , p rzejrzy sty dy sk u rs reto ry czn y p rzew ija się z różnym nasileniem przez ca łe d zieje re to ry k i i w d o b ie o b ecn ej z n a jd u ­ je sw e p o tw ierd zen ie w w alce o m yśl i tre ść słow a. Sym bolicznym n ie ja k o w y razem tej w alki je s t stale a k tu a ln e pow iedzen ie: „W o d y w iele, a ry b m a ło , m ów i p o sp o lite przysłow ie: słyszę słów w iele, a nie z n a jd u ję rzeczy” [Piram ow icz]. 4 .3 .3 . Stosow ność, g r. prepon, łac. aptum , decorum. S tosow ność w stylistyce reto ry czn ej stanow i u k o n k re tn io n ą d o w ym iarów języ k a fu n d a ­ m e n ta ln ą re g u łę całej re to ry k i [p o r. 1.10.2.]. Styl stosow ny (p o staro p o lsk u : p rzy sto jn y , w łasny) to styl celow y, w łaściw y, fu n k cjo n aln y , a w ięc zgodny z p rz e d m io te m , n a tu rą i celem m yśli (K sen o fo n t). Z a sa d a stosow ności p o u ­ cza, ja k posługiw ać się chw ytam i stylistycznym i, aby o siągnąć zam ierzo n e w rażen ie estety czn e i p o ż ą d a n y e fe k t persw azyjny. „Języ k b ęd zie stosow ny — pisze A ry sto te le s — jeśli będ zie w yrażał w zruszenie i c h a ra k te r i jeśli b ę ­ dzie o d p o w ied n i d o sw ego p rz e d m io tu . T a odpow ied n io ść o zn acza: a) nie m ów n ie d b a le o pow ażnych spraw ach ani uroczyście o m arn y ch ; b) n ie d o łą ­ czaj o zd o b n y ch p rzy d aw ek d o lichych w yrazów (n p . » 0 czcigodne drzew o fig ow e«); c) celem w y rażen ia w zruszenia używ aj języ k a czło w iek a ro zzło sz­ czo n eg o , jeśli m ów isz o gw ałcie; jeśli zaś m ów isz o bezb o żn o ści i o b rzy d o ­ 100

cie, używ aj języ k a człow ieka w zd rag ająceg o się i pow ściągliw ego; m ó w iąc o czynach zasługujących n a p o ch w ałę, stosuj ję z y k człow ieka zachw yconego; jeśli o żałosnych spraw ach — człow ieka p rzy gnębio n eg o i p o d o b n ie w e w szystkich innych w yp adkach. [ . . .] W szystkie odm ian y stylu o ra to rsk ie g o m o żn a stosow ać w p o rę i nie w p o r ę ” [A ry sto teles I, 3,7, p rz e k ła d W . M adydy; zob. D Ź r ., s. 242], R e g u ła stosow ności stylu, w n iek tó ry ch p o d rę c z n i­ k ach re to ry k i tra k to w a n a ja k o n a d rz ę d n a w sto su n k u do trzech p o zo stały ch , o zn aczała w ięc d o sto so w an ie stylu d o ro d z a ju persw azji [1.8.], d o m ożliw oś­ ci o rato rsk ich p o d m io tu re to ry c z n eg o , w reszcie d o n a stro ju o d b io rcó w i ca­ łe g o sp lo tu okoliczności tow arzyszących procesow i persw azji. U w rażliw ienie n a id eał stylistycznej stosow ności by ło ta k w ielkie, że w te o rii re to ry k i fu n k ­ cjo n o w ał term in grecki tapeinosis, o znaczający użycie zbyt p o sp o liteg o w y­ rażen ia przy om aw ian iu spraw y u w ażanej za w zniosłą lub szacow ną [por. K w intylian 8,3,48]. 4 .3 .4 . O zdobność, g r. kataskeuś, łac. ornatus. N au k a o stylu o z d o b ­ nym n a le ż a ła d o n a jb a rd z ie j ro zb u d o w an ej części stylistyki re to ry c z n ej, o p a rte j n a niezw ykle drobiazgow ym o p raco w an iu te o rii śro d k ó w w yrazu a r ­ tystycznego. Z a sa d a o zdobności, o b e jm u ją c a ta k ie atry b u ty e stety k i słow a m ó w io nego i p isan eg o , jak : siła, b lask , pom ysłow ość, b o g actw o , dow cip, p ły n n o ść, sta ra n n o ść , ro zm aito ść czy w dzięk, b y ła ściśle p o d p o rz ą d k o w a n a dw om n ajw ażniejszym re g u ło m reto ry k i: celow ości (fu n k cjo n aln o ści) i sto ­ sow ności. D la te g o też użycie śro d k ó w w yrazu artystycznego w in n o być d o ­ sto so w ane bąd ź d o p rz e d m io tu (treści) m ow y, bąd ź do sp o so b u o d d ziały w a­ nia n a od b io rcó w (słuchaczy lub czytelników ). M iędzy tym i d w iem a k o n c e p ­ cjam i ro zw ijała się w ciągu dziejów b a ta lia o fu n k cjo n aln o ść stylu w re to ry ­ cznej (p ersw azy jn ej) w ypow iedzi, w m ow ie i piśm ie. T e o ria C y c e ro n a i K w intyliana n a sta w io n a je s t p rz e d e w szystkim n a o d d ziały w an ie n a o d b io r­ ców , k tó ry ch m ów ca in fo rm u je — docere [1.7 .1 .], w zrusza — movere [1.7.2.] i zachw yca — delectare [1.7.3.] z m yślą o p o zy sk an iu ich d la spraw y (te m a ­ tu ), k tó rą „ p e rsw a d u je ” . M yśl tę ta k rozw ija K w intylian: „ U m ie ję tn o ść w y­ n ajd y w an ia treści p o sia d a ją często ludzie b ez w ykształcen ia reto ry czn eg o ; ro zp lan o w an ie m a te ria łu w ym aga niew ielkiego w yszkolenia [ . . . ] z re sz tą te w szystkie w alory słu ż ą je d y n ie in te re so m d a n e j spraw y. N a to m ia st p o p rz e z sta ra n n e o p raco w an ie artystyczne p rzem aw iający po zy sk u je w zględy słu c h a ­ czy ta k ż e i dla sieb ie; je ż e li gdzie indziej zależy m u n a u zn an iu zn aw có w , to tu u b ieg a się ró w n ież o p o ch w ałę ze stro n y o g ó łu . W p ro cesie K o rn eliu sza C y cero n walczy n ie ty lk o sk u te c z n ą , ale i o śle p ia ją c ą swym b lask iem b ro n ią . G d y b y bow iem w sw ej m ow ie uw zględnił je d y n ie ta k ie m o m e n ty , ja k rz e ­ czow e in fo rm o w an ie sędziego, in te re s spraw y, p o p raw n o ść ję z y k a i ja sn o ść sty lu , n ie d o p ro w ad ziłb y d o te g o , że lu d rzym ski w yraził swój po d ziw n ie ty l­ ko o k rzy k am i, lecz ta k ż e grom kim i o k lask am i. T o w zniosłość, w sp an iało ść, efek ty w ność i c ię ż a r gatu n k o w y je g o w ym ow y ro z p ę ta ły o w ą b u rz ę zachw y­ tu . T a k niezw ykła p o ch w ała n ie sp o tk a ła b y m ów cy, gdyby styl je g o m ow y b ył zw yczajny i p o sp o lity . [ . . . ] L ecz n aw et sam ej spraw ie n ie m a ło d o p o m a ­ g a to o p ra c o w a n ie artystyczne. B o ci, k tó rzy ch ętn ie słu c h a ją , b aczn ie u w a­ ż a ją , łatw iej w ierzą, zazw yczaj u le g a ją sam em u zachw ytow i, czasem d a ją się 101

porwać podziwowi. Wprawdzie już błysk miecza budzi w oczach pewien lęk, ale nawet pioruny nie przerażałyby nas tak bardzo, gdyby źródłem strachu była tylko ich siła, a nie ich także oślepiający blask. Ma więc słuszność Cyce­ ron, gdy w jednym liście pisze do Brutusa tymi właśnie słowami: »Wymowa, która nie budzi podziwu, nie zasługuje moim zdaniem na miano wymowy«” [Kwintylian, 8.3.1—6; przekład M. Nagnajewicza III, s. 100-101]. Wykład teorii środków wyrazu artystycznego dzielono w głównych podręcznikach retoryki na dwie części: a) dotyczącą pojedynczych wyrazów ozdobnych (archaizmy, neologizmy, tropy), b) dotyczącą układów wyrazo­ wych (figury retoryczne, konstrukcja okresu retorycznego, efekty rytmicz­ ne). Ten sztuczny nieco schemat wykładu, wprowadzony przez Teofrasta [11.1.6.], ma jednak tę zaletę, że jest jasny i przejrzysty, wypróbowany w ciągu wieków istnienia retoryki. 4.3.4.1. Tropy, gr. trópos. Grecki wyraz trópos oznacza „zwrot”, „kie­ runek”, „tryb”, „kształt”, „wygląd”, a w odniesieniu do łudzi — „obyczaj”, „charakter”, „temperament”, „usposobienie”. „Trop” jako termin retorycz­ ny używany był początkowo w przenośnym, obrazowym znaczeniu wyrazu. Z czasem zakres tego terminu rozszerzano poza granice przenośni, wskutek czego rosła liczba tropów. Według Kwintyliana, który na stałe wprowadził do teorii retoryki to pojęcie, „trop jest korzystną zmianą znaczenia właści­ wego na inne, dokonaną w słowie lub wyrażeniu. Wśród gramatyków i filo­ zofów trwa niekończący się spór co do rodzajów, gatunków, liczby i wzajem­ nej zależności tropów. My poniechamy jałowych dociekań, które nie mają żadnego znaczenia dla kształcenia mówcy, i omówimy tylko najniezbędniej­ sze i najczęściej stosowane, tu zaś poprzestaniemy na następujących spo­ strzeżeniach: niektórych tropów używa się z myślą o ekspresji, innych ze względu na piękno; jedne powstają ze słów właściwych, drugie z użytych metaforycznie; zmiana dotyczy nie tylko formy wyrazów, ale także formy myśli i układu słów. Dlatego wydaje mi się, że mylili się ci, którzy uważali, że tropiczność polega jedynie na postawieniu jednego słowa zamiast drugie­ go. Wiem również o tym, że w tych tropach, które stosuje się dla celów eks­ presji, tkwi z reguły także element ozdobności; ale nie można tego stwier­ dzenia odwrócić, jako że niektóre są nastawione wyłącznie na wywołanie wrażenia estetycznego” [Kwintylian, 8,8,1-3, przekład M. Nagnajewicza IV, s. 7-8]. Niektórzy autorzy nie odróżniali tropów od figur retorycznych [4.3.4.2.] i omawiali je razem. Większość jednak teoretyków, w tym Cyce­ ron i Kwintylian, zdecydowanie rozdzielili te dwie kategorie środków styli­ stycznych. Każdy z tropów otrzymał osobną nazwę, której zasięg starano się uściślić z większym lub mniejszym powodzeniem. Co do liczby tropów, to u poszczególnych teoretyków jest ona różna. Za Kwintylianem przyjmowano w większości podręczników następujące tropy określane terminami grecki­ mi: metafora, metonimia, metalepsis, synekdocha, emfaza, katachreza, onomatopeja, antonomazja, peryfraza, ironia, hiperbola, hyperoche, litota i ale­ goria. 4.3.4.1.1. Metafora, gr. metśphora, łac. translatio, poi. przenośnia. Jest to najważniejszy i najbardziej uniwersalny trop. „Metafora polega na 102

przeniesieniu na imię obcego znaczenia, na rodzaj z gatunku, na gatunek z rodzaju, na jeden gatunek z drugiego, lub na przeniesieniu na podstawie pewnej propozycji (analogii)” [Arystoteles II, 21, 4-7]. Z określenia tego wynika, że metafora wiąże się z nauką o toposach wewnętrznych [2.7.3.], co oznacza, że pomiędzy określeniem metaforycznym a rzeczą określaną w sposób przenośny zachodzi pewne podobieństwo. „Nie ma bowiem w przyrodzie takiej rzeczy — stwierdza Cyceron — której miana i nazwy nie moglibyśmy zastosować do innych rzeczy. A jedno słowo, przeniesione z przedmiotu, który może dostarczyć porównania (a mogą go dostarczyć wszystkie), użyczy stylowi blasku, jeśli zawiera podobieństwo” [Cyceron II, 3,38,161; przekład M. Nagnajewicza IV, s. 10-11]. Metafory zbyt ostentacyjne należy wprowadzać za pomocą ostrzeżenia, na przykład: „je­ śli wolno tak powiedzieć”. W metaforze mogą wystąpić trzy stopnie podo­ bieństwa: a) podobieństwo obrazowe i bezobrazowe: podobieństwo mniejsze (słabsze) niż rzecz porównywana, b) brak podobieństwa i c) przeciwieństwo, które jest odpowiednikiem ironii [4.3.4.1.9.]. Teoretycy retoryki najczęściej dzielą metafory następująco: a) metafory polegające na przeniesieniu nazwy od istot ożywionych do istot ożywionych, np. „do­ siadł skrzydlatych koni”, b) od rzeczy nieożywionych do rzeczy nieoży­ wionych, np. „strzegąc zarodków ognia” , „góry wody” , c) od istot ożywio­ nych do rzeczy nieożywionych, np. „światło wolności” , „zapach praw”, „słodycz mowy”, d) od rzeczy nieożywionych do istot żywych (personifi­ kacja), np. „kwitnąca młodzież” , „kamienne serce” [por. Lausberg I, s. 559; Otwinowska IV]. 4.3.4.I.2. Metonimia, gr. metonimia, lac. summutatio, denominatio, poi. zamiennia. Metonimia jest to trop polegający na zastąpieniu słowa właś­ ciwego innym wyrazem pokrewnym znaczeniowo, pozostającym w logicz­ nym związku z właściwym. Wyróżniano następujące sposoby tworzenia metonimii przez zamianę nazw: a) przyczyna w miejsce skutku, np. „Bachus” zamiast „wino”; „Cyceron” zamiast „jego dzieła”; b) skutek zamiast przy­ czyny, np. „blada śmierć”, „smutna starość”, c) rzecz zawierająca coś za­ miast zawartości, np. „państwo” zamiast „obywatele”; d) zawartość zamiast rzeczy coś zawierającej, np. „wino” zamiast „naczynie” ; e) posiadacza za­ miast rzeczy posiadanej, np. „pali się Kowalski”, zamiast „dom Kowalskie­ go”; f) znak zamiast rzeczy oznaczanej, np. „berło” zamiast „króla”. Wynika z tego, że różnica między metaforą [4.3.4.I.I.] a metonimią jest płynna. „Ważną jest rzeczą wiedzieć — pisze Kwintylian — w jakim stopniu ma mó­ wca korzystać z tego tropu. Otóż słowo »Wulkan« zamiast »ogień« słyszymy na każdym kroku; wyrażenie »walczono przy zmiennym Marsie« należy do języka ludzi wykształconych; »Wenus« jest powiedzeniem przyzwoitszym niż akt płciowy; ale zamiana »Liber« i »Cera« na »wino« i »chleb« jest zbyt ryzy­ kowna, by można sobie było na nią pozwolić w poważnych wystąpieniach publicznych” [Kwintylian, 8,6,24, przekład M. Nagnajewicza V, s. 24]. W stosowaniu metonimii szczególnie ważne jest trzymanie się zasady stosowności [4.3.3.]. Metonimii podporządkowane były inne tropy — synekdocha [4.3.4.I.3.] i antonomasia [4.3.4.I.7.], 103

4.3.4.1.3. Synekdocha, gr. synekdochł, łac. intellectio, poi. ogarnienie. Jest to trop będący odmianą metonimii [4.3.4.1.2.] i polega na użyciu nazwy części zamiast nazwy całości lub odwrotnie. Inaczej mówiąc, użyte słowo uzyskuje znaczenie bardziej ogólne lub bardziej szczegółowe. Wyróżniano następujące sposoby tworzenia synekdochy: a) przez wprowadzenie nazwy części zamiast całości, np. „kotwica” zamiast „okręt”; b) całości zamiast czę­ ści, np. „źródło” zamiast „woda”; c) jedno zamiast wielu, np. „żołnierz” za­ miast „wojsko”; d) wiele zamiast jednego, np. „my” zamiast „ja”; e) gatunek zamiast rodzaju, np. „arab” zamiast „koń”; f) rodzaj zamiast gatunku, np. „ptak” zamiast „orzeł”; g) następnik zamiast poprzednika, np. „dym” za­ miast „ogień”; h) poprzedniki zamiast następników, np. „jutrzenka” zamiast „dzień”. 4.3.4.1.4. Emfaza, gr. emphasis 'podkreślenie, wzmocnienie’ . Jest to szczególny rodzaj synekdochy [4.3.4.1.3.]; emocjonalnie silne zabarwienie (patos) wypowiedzi nadaje jej inne, niezwykle doniosłe znaczenie. Zaskaku­ jące oddziaływanie emfazy (np. To jeszcze dziecko!) polega na odpowied­ nim doborze słów (zazwyczaj o znaczeniach ogólnych i patetycznych), wyra­ żanych przy wygłaszaniu [6.] za pomocą intonacji, znaczących gestów, mimi­ ki, w tekście pisanym za pomocą wykrzykników, dużych liter, wielokropków itp. W niektórych podręcznikach emfaza bywa opisywana jako jedna z figur myślowych [4.3.4.4.] polegająca na sugerowaniu głębokich treści ukrytych w ogólnikowych myślach. 4.3.4.1.5. Katachreza, gr. katścbresis, łac. abusio. Trop ten powstaje w wyniku nadużycia wyrazu pod względem semantycznym. Greckie katdchresis oznacza „nadużycie”, „błędne użycie”. Jest to szczególny rodzaj me­ tafory polegający na stosowaniu wyrazu semantycznie podobnego i bliskiego zamiast ścisłego i właściwego (np. „wielka mowa” zamiast „długa”). „Katachrezę — stwierdza Kwintylian — należy skrupulatnie oddzielić od metafo­ ry, ponieważ pierwsza jest tam, gdzie brakowało nazwy, druga zaś tam, gdzie była już nazwa. Bo poeci przez nadużycie chętnie stosują nazwy sąsie­ dnie nawet do tych rzeczy, które mają własne, co rzadko zdarza się w pro­ zie” [Kwintylian, 8,6,35; przekład M. Nagnajewicza V, s. 28]. 4.3.4.1.6. Onomatopeia, gr. onomatopofa, łac. tictio nom inis. Jest to trop polegający na tworzeniu nowego wyrazu na podstawie skojarzeń brzmieniowych (np. wilk „wyje”, owca „beczy”). Teoretycy retoryki zalecali szczególną ostrożność w używaniu tego tropu, przestrzegając przed ośmie­ szaniem się mówcy wobec odbiorców. 4.3.4.1.7. Antonomazja, gr. antonomasia, łac. pronom inatio. Jest to trop będący odmianą metonimii [4.3.4.1.2.], polegający na zastąpieniu imie­ nia własnego osoby lub rzeczy innym wyrazem, najczęściej epitetem (gr. an­ tonomasia 'zastępstwo imienia’). Wyróżnia się osiem sposobów zastosowa­ nia antonomazji: a) podanie godności człowieka zamiast nazwiska, np. „oj­ ciec języka polskiego” zamiast „Rej”; b) umieszczenie określenia zamiast rzeczy, np. „sztuka dobrego mówienia” zamiast „retoryka”; c) użycie etymo­ logii imienia zamiast imienia, np. „Sławiący pokój” zamiast „Sławomir”; d) użycie nazwy geograficznej zamiast nazwiska, np. „Stagiryta” (urodzony w 104

Stagirze) zamiast „Arystoteles” ; e) wprowadzenie opisu dzieła zamiast na­ zwiska autora, np. „autor Fraszek”, zamiast „Kochanowski”; f) użycie wyra­ zu pospolitego zamiast własnego, np. „miasto” zamiast „Warszawa”; g) za­ stąpienie nazwiska autora znanym cytatem, np. „ten, który wstrzymał Słoń­ ce, ruszył Ziemię” zamiast „Kopernik”. 4.3.4.1.8. Peryfraza, gr. perffrazis, łac. circuitio, circumlocutio. Jest to trop (w czasach nowożytnych zaliczany do figur myśli) polegający na za­ stąpieniu właściwej nazwy przedmiotu skróconym lub rozbudowanym opi­ sem. Słowo łac. circumlocutio oznacza opisanie, omówienie, „krążenie”. „Gdy to, co można powiedzieć jednym słowem lub przynajmniej mniejszą ilością słów, wyraża się wieloma słowami, powstaje twór zwany peryfrazą, czyli jakby wyrażenie okrężne. Użycie peryfrazy jest niekiedy konieczne; tak bywa, ile razy ona zawoalowuje rzeczy, których nazwanie po imieniu byłoby nieprzyzwoitością. Za przykład niech posłuży powiedzenie Sallustiusza ad reąuisita naturae — za swoją potrzebą. Czasem jest ona nastawiona wyłącz­ nie na piękno, jak to bardzo często zdarza się u poetów: »Była to pora, gdy na ludzi znużonych sen pierwszy spływa, ten najmilszy dar niebian dla śmier­ telnych (Wergiliusz, Eneida II 269)« — nierzadko też jest u mówców, zawsze jednak zwięźlejsza. Wszystko bowiem, co można wysłowić krócej, ale dla efektu artystycznego przedstawia się szerzej, jest peryfrazą, której dano łaciń­ ską nazwę circumlocutio (krążenie, kolenie), zupełnie niestosowną do zale­ ty stylistycznej. Lecz gdy ten twór zawiera w sobie piękno, nazywa się peryf­ razą, gdy zaś jest wadą — peryssologią [rozwlekłością]; wszystko bowiem, co nie pomaga, przeszkadza” [Kwintylian 8,6,60-61; przekład M. Nagnajewicza VI, s. 392-394], 4.3.4.1.9. Ironia, gr. eironeia, łac. illusio, irrisio, exp!osio. Jest to trop uwydatniający przeciwieństwo semantyczne rzeczy wyrażanej słowami. Iro­ nia jest najczęściej stosowana w procesach sądowych jako środek do podkre­ ślenia dowodów i zyskania sympatii publiczności. Wyróżniano pięć gatun­ ków ironii: sarkazm, asteizm, mykteryzm, diasyrm, chiarentyzm. 4.3.4.1.9.1. Sarkazm, gr. sarkasmós. Szyderstwo; zjadliwe, pełne wro­ gości i nienawiści szydzenie albo żart zaprawiony uszczypliwością. (Od gr. sarkadzein ’rozdzierać mięso’). 4.3.4.1.9.2. Asteizm, gr. asteismós. Ironiczny dowcip pozbawiony nie­ okrzesanego prostactwa; np. „Kto nie gardzi pisarczykami, będzie lubił twe wiersze”. (Od gr. asteidzomai ’być dowcipnym’.) 4.3.4.1.9.3. Mykteryzm, gr. mykterismós Obłudne, lecz nie ukryte wyśmiewanie, uwydatniane najczęściej za pomocą mimiki oraz intonacji. (Od gr. mykterydzomai ’dać się wyszydzić’.) 4.3.4.1.9.4. Diasyrm, gr. diasyrmós, łac. elevatio. Wyszydzanie, naigrawanie się z przytaczanego zdania oponenta. 4.3.4.1.9.5. Charientyzm, gr. charientismós Trop ten zwano niekiedy „uprzejmym szyderstwem”; wykorzystywany przez cyników. Ma on zastoso­ wanie wówczas, gdy rzeczy przykre łagodzi się delikatnymi słowami. (Od gr. charientidzomai 'uprzejmie zastosować, uprzyjemniać’.) 105

4.3.4.1.10. Hiperbola, gr. hyperbolś, tac. superlatio, poi. przesadnia. Jest to trop polegający na przejaskrawieniu rzeczywistości w celu wyolbrzy­ mienia lub pomniejszenia czegoś, służący amplifikacji [por. 2.9. i 4.3.4.6.J. 4.3.4.1.11. Hyperocha, gr. hyperoche. Rodzaj hiperboli [4.3.4.1.10.] stanowiącej najwyższą pochwalę, wyrażaną najczęściej za pomocą konwen­ cjonalnych zwrotów typu: „nic lepszego nie ma pod słońcem”. 4.3.4.1.12. Litota, gr. Utótes. Przeciwieństwo hiperboli [4.3.4.1.10.], trop polegający na łagodzeniu lub minimalizowaniu znaczenia pojęcia pod­ stawowego przez zaprzeczenie przeciwieństwa. (Np. „nie był zbyt inteligen­ tny” zamiast „był głupcem”). 4.3.4.1.13. Hyperbaton, gr. hyperbatón, iac. transgressio, poi. przestawie­ nie, inwersja. Jest to trop (przez niektórych teoretyków zaliczany do figur reto­ rycznych) polegający na odwróceniu porządku słów w celu uwydatnienia ich znaczenia bądź wdzięku. (Np. „Pospolita Rzecz” zamiast „Rzeczpospolita”.) 4.3.4.1.14. Alegoria, gr. allegoriś, łac. perm utatio. „Alegoria jest two­ rem językowym zawierającym sens odmienny od tego, jaki wyrażają słowa. Odróżnia się trzy postacie alegorii: porównanie, symbol, przeciwieństwo. Powstaje ona w oparciu o porównanie, gdy się zestawia kilka metafor powią­ zanych ze sobą treścią, jak np. »Bo gdy psy wykonują czynności wilków, czy­ jej opiece powierzymy stada?« — Przybiera postać symbolu, gdy w celu wy­ olbrzymienia lub pomniejszenia sięga się po podobieństwo albo do osoby, albo do miejsca, albo do jakiejś rzeczy, np. jeśliby ktoś powiedział o Druzusie: »blade odbicie Grakchów«. — Wywodzi się z przeciwieństwa, np. jeśli ktoś rozrzutnika i hulakę nazwie ironicznie człowiekiem oszczędnym i state­ cznym” [Rhetorica, IV, 34, 46; przekład M. Nagnajewicza V, s. 17], Różne­ go rodzaju zestawienia dwóch różnych sfer rzeczywistości są podstawą wszel­ kich emblematów, bajek, przysłów, facecji, zagadek, przypowieści, apologów, egzemplów, fikcji i mitów, które przez niektórych retorów były wymie­ niane jako odrębne tropy lub jako figury [Otwinowska IV]. 4.3.4.2. Figury retoryczne, gr. schćmata, łac. figurae. Są to szczególn układy wyrazów, w dawnej polszczyźnie określane mianem „postacie kraso­ mówcze” , którymi zajmuje się teoria elokucji jako specjalnymi sposobami kształtowania wypowiedzi retorycznej. Według Kwintyliana termin schema, oznaczający u Greków: kształt, postać, formę, figurę, postawę, charakter, pozę (w tańcu), udawanie itp., wszedł do teorii retorycznej z języka mala­ rzy i rzeźbiarzy, dla których oznaczał on postawę wyrażającą ruch, wdzięk i siłę przedstawianego ciała. Od początku istnienia retoryki nauka o figurach była przedmiotem wielu sporów i dyskusji na temat ich funkcji, nazw, liczby, rodzajów itp. Według dzisiejszych badaczy [por. Otwinowska V] teoria figur retorycznych pełniła w antyku rolę, jaką dziś podejmuje semantyka. Kwintylian podał następującą definicję figury: „figura jest formą wyrazu języko­ wego odnowioną za pomocą jakiegoś zabiegu artystycznego” [Kwintylian, 9,1,14]. To niezbyt precyzyjne określenie poprzedza następujący wywód te­ oretyka retoryki: „[...] termin jest stosowany w dwóch znaczeniach. W pierw­ szym odnosi się do wszelkiej formy, jaką może przybrać wyrażona myśl; po­ dobnie ma się rzecz z ciałami, które w jakiejkolwiek znajdowałyby się pozy­ 106

cji, zawsze mają jakąś postawę. W drugim znaczeniu, w jakim właściwie używa się wyrazu schćma, termin «figura» odnosi się do zamierzonego od­ stępstwa, bądź w sensie, bądź w kształcie wyrażenia, od jej pospolitej i pro­ stej postaci; analogicznie bywa, gdy siedzimy, leżymy, odwracamy się. Dla­ tego, gdy ktoś ciągle, albo przynajmniej zbyt często, stosuje te same przy­ padki, czasy, rytmy lub nawet stopy, zalecamy mu zwykle zmianę figur dla uniknięcia monotonii” [Kwintylian, 9,1,10-11; przekład M. Nagnajewicza VII, s. 169]. Figury retoryczne stanowią więc element odmiany, nowości wprowadzony do stylu prostego. Wprowadzenie analogii do ruchu ciała lu­ dzkiego dowodzi, że figurom przypisywano funkcję dynamizującą mowę, wyrażającą różne afekty [por. 2.8.2.]. Analogia do dynamiki ciała ludzkiego wyjaśnia ponadto dość złożoną sprawę nazewnictwa figur, wprowadzonego przez Greków, zlatynizowanego przez Rzymian i ... polonizowanego w cza­ sach nam współczesnych. Greckie terminy określające figury są oczywiście zabiegiem umownym. Nie jest bowiem ważne, jak bywa nazywana jakaś ka­ tegoria estetyczna czy stylistyczna, „...jeśli wiadomo, jaką korzyść ona przy­ nosi stylowi; terminy nie zmieniają istoty rzeczy. Podobnie jak ludzie, jeśli otrzymają inne imię niż mieli, pozostają ci sami, tak środki wyrazu, o któ­ rych mówimy, będą wywoływać te same efekty” [Kwintylian, 9,1,7-9; prze­ kład M. Nagnajewicza VII, s. 168]. Od XVI w. w ślad za poglądami Piotra Ramusa [11.5.3.] zaczęto badać figury retoryczne poza ich kontekstem. Traktowano je jak „kwiaty w zielniku”, nie doceniając ich roli dynamicznej, niewątpliwej w dyskusji czy dyskursie, których celem było przekonywanie. Jeśli figury okazują się nieskuteczne z punktu widzenia argumentacji, to są tylko frazesami. Jeśli natomiast ich skuteczność jest pełna, to nie zauważa się nawet ich retorycznego charakteru, tak dalece sposób wyrażania wydaje się być dostosowany do sytuacji [Perelman II, s. 162]. Większość teoretyków retoryki wyróżnia figury słowne (stylistyczne) i myślowe (semantyczne). Za­ sadnicza różnica między figurą słowa a figurą myśli jest ta, że figura słowa przestaje istnieć wraz z usunięciem wyrazu czy wyrazów, które ją tworzą; fi­ gura myśli istnieje bez względu na taki lub inny wyraz, gdyż o jej egzystencji decyduje myśl w niej zawarta. Definicja Kwintyliana nie różni się prawie od definicji figury podanej przez współczesnego nam teoretyka: „Figura to nic innego, jak pewien układ wyrazów, układ szczególny, który umiemy nazwać i opisać. [ . . .] Jeśli jednak stosunek zachodzący między dwoma wyrazami nie daje się nazwać żadnym z tych terminów, jeśli jest zupełnie inny, wów­ czas twierdzimy, że wypowiedź nie jest figuralna aż do momentu, kiedy nowy badacz retoryki nauczy nas opisu nie dostrzeganej wprzód relacji. Każ­ dy stosunek zachodzący między dwoma (lub wieloma) współobecnymi wyra­ zami może więc stać się figurą; ta możliwość staje się jednak rzeczywistością dopiero wtedy, gdy odbiorca wypowiedzi dostrzeże figurę (jest ona bowiem tylko w y p o w i e d z i ą p o s t r z e g a n ą j a k o t a k a , niczym innym)” [Todorov, s. 34]. 4.3.4.3. Figury słowne, gr. lekseos, iac. verborum, dictionis, elocutionis, sermonis lub orationis. Powstają przez świadomy i celowy układ wyra­ zów, których funkcja stylistyczna uwydatnia cele perswazji [1.7]. Najczęściej 107

dzielono figury słowne według schematu odpowiadającego inwencyjnym sta­ nom zagadnienia [2.3.4.]. Wyróżniano więc figury słowne „przez dodanie” (per adiectionem): anafora, antystrofa, symploke, anadiploza, poliptoton, aksesis, klimaks, antiklimaks, synonimia, polisyndeton. Figury słowne „przez odjęcie” (per detractionem): eklipsa, asyndeton, zeugma, dialyton, analyton, kolon, figury słowne „przez podobieństwo” (per translationem): paronomazja, homoiopototon, homoioteleuton, isocolon, antyteza, analysis. 4.3.4.3.1. Anafora, gr. anaphorś, tac. repetitio. Powtarzanie tego sa­ mego słowa lub zwrotu na początku zdań (okresów) w celu semantycznego uwydatnienia myśli. Figura ta w niektórych podręcznikach retoryki była kla­ syfikowana w różnych odmianach, jak na przykład powtórzenie jakiegoś zwrotu w odwróconym szyku wyrazów (gr. antistrophe), czy powtarzanie tego samego wyrazu na początku i końcu (gr. epanalipsa). Anafora jest naj­ bardziej popularną figurą słowną używaną w prozie oratorskiej, służącą przede wszystkim amplifikacji. Np.: „Nie ma takiego kierunku, nie ma ta­ kiej epoki, nie ma takiej szerokości geograficznej, gdzie by najlepsi ludzie nie walczyli o wolność słowa” (M. Wańkowicz, Karafka La Fontaine’a 1.1). 4.3.4.3.2. Epifora, gr. epiphorś, tac. conrersio. Powtarzanie tego sa­ mego zwrotu lub słowa na końcu zdania (okresu). Użycie epifory uwypukla najczęściej sens wyrazowy związany ze słowem-kluczem. Np.: „Na moście stoi człowiek, przed sklepem stoi człowiek, rękę wyciąga człowiek, pięść za­ ciska człowiek” (T. Różewicz, Człowiek, który nie wróci). 4.3.4.3.3. Symploke, gr. sym ploke, tac. complexio. Połączenie anafory i epifory. Figurę tę spotykamy przede wszystkim w dawnej prozie oratorskiej jako konstrukcję stylistyczną stosowaną w miejscach niosących ważne treści. Np.: „Kto na sejmikach uczy obywatela zdrady, podstępów, podłości, gwał­ tu? Panowie! Kto niewinną szlachtę, najpoczciwiej i najszczerzej ojczyźnie życzącą oszukuje, przekupuje i rozpija? Panowie! Kto od wieku robił nie­ czynną władzę prawodawczą, rwał sejmy? Panowie! Kto sądowe magistratury zamienił w targowisko sprawiedliwości albo w plac pijaństwa, przekup­ stwa, przemocy? Panowie! Kto koronę przedawał? Panowie! Kto koronę ku­ pował? Panowie! Kto wojska obce do kraju wprowadził? Panowie! Kto przez nierozsądną nieskróconą osobistość (prywatę) i dumę ród bitnych Ko­ zaków od Polski oderwał i nieprzyjaciółmi Polski być zmusił? Panowie! Kto od pewnego czasu, niby to czynność sejmu powracając, zamienił wolę naro­ du w wolę dworu moskiewskiego? Panowie! Kto przedawał Polaków? Pano­ wie! Kto przy rozbiorze kraju brał zagraniczne pensje? Panowie!” (S. Sta­ szic, Przestrogi dla Polski). 4.3.4.3.4. Anadiploza, gr. anadiplosis, łac. conduplicatio ’podwojenie’. Figura polegająca na rozpoczynaniu zdania lub członu zdania wyrazem znaj­ dującym się na końcu poprzedniego zdania lub członu. „Ten, który mnie krzywdzi, krzywdzi mój naród, narodem pogardza”. Albo: „Zachowajcie, zachowajcie człowieka, sędziowie”. 4.3.4.3.5. Polyptota, gr. polyptote, łac. traductio 'przeniesienie’. Figu­ ra powstająca przez powtarzanie tego samego wyrazu, głównie rzeczownika 108

lub czasownika, ze zmianą przypadka lub liczby. Np.: „W odróżnieniu od ta­ picera, który jest przede wszystkim tapicerem, krawca, który jest przede wszystkim krawcem etc., pisarz jest prawie zawsze przede wszystkim czymś innym: adwokatem, lekarzem, profesorem, dyrektorem czy lektorem w wy­ dawnictwie, krytykiem sztuki, dziennikarzem” (M. Wańkowicz, Karafka La Fontaine’a, t. II). 4.3.4.3.6. Auksesis, gr. auksesis łac. increm entum 'podwyższenie’. Fi­ gura służąca uwydatnieniu myśli za pomocą szeregu bliskoznacznych (synonimicznych) wyrażeń ułożonych w formie narastającej, to znaczy według na­ silenia lub osłabienia jakiejś cechy. Np. „Drzewo wiadomości człowieka, tym bardziej narodu, rozrasta się, dzieli, rozplata na coraz liczniejsze, na ty­ siączne konary, gałęzie, których korona buja wysoko w powietrzu, a kwiat i liście, pieściwym wiosny rozdzielone tchnieniem i zarannej rosy kroplami i balsamiczną wonią, wszystek ziemiokrąg od końca do końca świata ocienia­ ją” (M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego...). 4.3.4.3.7. Klimaks, gr. klim aks, łac. gradatio 'stopniowanie, grada­ cja’. Figura będąca odmianą auksesis [4.3.4.3.6.], polegająca na uszerego­ waniu w sposób gradacyjny, czyli według stopnia nasilania się lub słabnięcia jakiejś cechy, zdań lub zwrotów, zazębiających się poprzedzającym je sło­ wem. Np.: „Brat twój i siostra moja ledwo się spotkali, już na siebie spojrze­ li, ledwo spojrzeli, już się pokochali; ledwo pokochali, już westchnęli; ledwo westchnęli, już się wzajemnie o przyczynę pytali; ledwo przyczynę odkryli, już szukali lekarstwa — i z takich stopni złożyli schody małżeństwa” (W. Szekspir, Jak wam się podoba, przekład. L. Ulricha). 4.3.4.3.8. Synonimia, gr. synonym ia, łac. congregatio 'szereg synonimiczny’. Figura polegająca na uszeregowaniu wyrazów synonimicznych w celu uwypuklenia i poszerzenia myśli podstawowej. Np.: „Jest to sekta gderaczy, czepiająca się drobiazgów, dyletanci, zoile, podkreślacze błędów stu­ denckich, ludzie, którzy idącym podstawiają nogę, ludzie tego samego typu duchowego, co wegetarianie, eugenicy, homeopaci, zbieracze marek i grafo­ lodzy” (K. Irzykowski, Słoń wśród porcelany). 4.3.4.3.Ó. Polisyndeton, gr. poiysyndetón, łac. mułticopuła 'wielospójnik’. Figura polegająca na połączeniu członów zdania (okresu) lub kilku zdań jednakowym spójnikiem. Np.: „Co rozumem i pilnością, i cnotą stanę­ ło, to się nierozumem i niedbałością, i złością ludzką obala” (P. Skarga, Ka­ zania sejmowe). Niezależnie od klasycznego polisyndetonu opartego na tym samym spójniku, teoretycy retoryki antycznej zalecali używanie spójników jako logicznych podpórek tekstu. Takie wyrazy spajające, jak np.: „otóż”, „jednak”, „toteż” itp., nadają retorycznemu dyskursowi koloryt i dynamikę oraz mobilizują uwagę odbiorcy, „ . . .zamieniają martwą wiązkę izolowa­ nych zdań w spójną wypowiedź, w logicznie powiązaną i emocjonalnie za­ barwioną rozmowę autora z czytelnikiem” [Wierzbicka, s. 225], 4.3.4.3.10 Eklipsa, gr. eklipsa, łac. priratio 'opuszczenie'. Świadome opuszczenie wyrazu w wypowiedzeniu. Np.: „Jeśli Tyro do mnie [przybę­ dzie], to ja zamierzam do Tuskulanum [odjechać]” (Cyceron, Listy). W tekś­ cie oratorskim nie zalecano częstego korzystania z tej figury. 109

4.3.4.3.11. Asyndeton, gr. asyndeton, łac. dissolutio 'niepowiązanie’. Figura stylistyczna oparta na konstrukcji bezspójnikowej, służąca zwięzłości uwydatniającej dynamikę i amplifikację mowy. Np.: „Trudno milczeć, gdy boli; trudno nie wołać w złej toni; trudno też nie wzdychać w niewoli; w jed­ nej lodzi siedzimy, wiatry przeciwne mamy, wełny (fale) biją, maszty łomią, żagle drą, morscy rajtarzy na łódź szturmują, nas dobywają, ognie miecą, łódź palą, na patrona godzą. Żeglarze śpią. Ja, ginąc, na Was »Rata« wo­ łam, których wszystkich pomoc wielka, z osobna każdego mała moc w tej ło­ dzi jest. »Cóż wołasz?« — rzeczecie. To: wszyscy do sztyru bieżcie, masztu strzeżcie, żagle na tramontanę (wiatr północny) naciągajcie, na lewo ku Niemcom nie uchodźcie, wiatrów zachodnich się bójcie, polskimi pływajcie, ku portu sztyr dzierżcie, oręża na rajtary dobywajcie, patrona brońcie, że­ glarza ze snu obudźcie. Inak wszyscy jedną plagą ze mną zginiecie” (S. Orze­ chowski, Quincunx). 4.3.4.3.12. Zeugma, gr. zeugma, łac. adiunctio ’związanie’. Jest to fi­ gura stylistyczna polegająca na podporządkowaniu („związaniu”) kilku czło­ nów jednemu składnikowi, najczęściej czasownikowi, umieszczonemu na początku, w środku lub na końcu wypowiedzenia (okresu). Np.: „Ten namilszy okręt ojczyzny naszej wszystkich nas niesie, wszystko w nim mamy, co mamy. Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy wody z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla beśpieczności jego wszytkim, co w domu jest, nie pogardzamy, z a t o n i e i z nim my sami poginiemy” (P. Skarga, Kazania sejmowe). 4.3.4.3.13. Dialyton, gr. diślyton, łac. disiunctio 'rozłączenie’. Figura stylistyczna, która polega na rozdzielaniu kilku zdań lub członów zdania przez powtarzanie tego samego orzeczenia. Np.: „Odzyskał ojczyznę, odzys­ kał dom, odzyskał rodzinę” zamiast: „Odzyskał ojczyznę, dom, rodzinę”. Albo: „Za pomocą broni, mężów i strachu — niebezpieczeństwo śmierci odepchnął, oddalił, zapobiegł” (Cyceron). 4.3.4.3.14. Analyton, gr. anatyton, łac. articulus 'rozczłonkowanie’. Figura polegająca na „rozczłonkowaniu”, rozbiciu pospolitego toku wypo­ wiedzi w ten sposób, że poszczególne człony lub wyrazy umieszcza się celo­ wo w oddaleniu. Np.: „Zguba narodu dopełniona w tym momencie, kiedy on nabył prawa do najlepszych nadziei i kiedy najrozsądniejsze przedsię­ wziął środki do zbliżenia szczęścia powszechnego — z w r a c a ć zapewne na siebie b ę d z i e przyszłych wieków u w a g ę ” (H. Kołłątaj, Prawo politycz­ ne narodu polskiego). 4.3.4.3.15. Kolon, gr. kolón łac. m em brum 'człon'. Figura, której ce­ lem jest lapidarne przedstawienie myśli za pomocą skróconych członów (ko­ lonów) wypowiedzi. Np.: „I nieprzyjacielowi pomogłeś i przyjacielowi nie wyrządziłeś krzywdy” (Cyceron). 4.3.4.3.16. Paronomazja, gr. paronomasfa łac. adnominatio 'przetwa­ rzanie wyrazów’. Jest to figura stylistyczna polegająca na użyciu wyrazów o podobnym brzmieniu i zbliżonym znaczeniu lub podobnym brzmieniu a in­ nym znaczeniu. Paronomazja, określana w niektórych podręcznikach retory­ ki terminem „figura etymologiczna”, służy uwypuklaniu ukrytych znaczeń i 110

związków przyczynowych między przedstawianymi zjawiskami. Według Kwintyliana jest tego rodzaju figurą retoryczną, która przyciąga ku sobie uszy i podnieca umysły pewnym podobieństwem słów albo jednakowymi wy­ razami, albo też przeciwnymi” [Kwintylian, 9,3,66-70]. Paronomazja wyni­ kać może z bliskości różnych form deklinacyjnych tego samego wyrazu łub słów o podobnym brzmieniu i różnym znaczeniu, albo z wywołanych kontek­ stem przemian semantycznych jednego wyrazu. Cyceron sprowadzał ją do łączenia wyrazów minimalnie różnych brzmieniowo [Nobiliorem mobiliorem. De oratore II, 63]. Np.: „Wszystko s ię z m i e n i a , wszystko z m i e ­ n i a ć będzie. Tylko ustawy świata są stałe, n i e z m i e n n e . Wszystko na świecie w pewnym z m i e n i a s i ę porządku i postępuje ciągle do swego umiaru” (S. Staszic, Ród ludzki). Paronomazja patronuje rozmaitym odmia­ nom „gier słownych”, kalamburom, homonimom itp., zwłaszcza przysło­ wiom i sentencjom, np.: „Tylko ludzie prości bywają naturalni w sposób na­ turalny” (A. Gide). 4.3.4.3.17. Homoioptoton, gr. h om oióptoton , lac. sim ilite r caden s 'po­ dobieństwo kadencji’. Figura stylistyczna polegająca na celowym użyciu jed­ nakowych przypadków rzeczowników użytych w tym samym wypowiedze­ niu. Współbrzmienie końcówek tworzy pewien rodzaj rymu gramatycznego, spotykany zwłaszcza w zretoryzowanej prozie łacińskiej; występuje najczęś­ ciej z homoiteleutonem [4.3.4.3.18]. 4.3.4.3.18. Homoioteleuton, gr. h om oióteleu ton , lac. sim ilite r desin en s 'podobieństwo zakończeń’. Figura stylistyczna uwydatniająca jednakowe końcówki czasowników. Np.: „ P i s z e m prawa, a więcej tych, które żadne­ go wypełnienia nie mają. Karty m a ż e m, a papier u k a z u j e m, a po sta­ remu w nierządzie żyjem. M ó w i ć , p i s a ć , w y w o d z i ć umiemy, a c z y n i ć najmniej. Nie masz p i l n y c h , nie masz o s t r y c h , nie masz p o r z ą d n y c h , n i e o d p r o s z o n y c h urzędników. Lada czym się od egzekucyjej u w i e d z i e , u s t r a s z y , p r z ę d ą r u j e” (P. Skarga, Kaza­ nia sejmowe). 4.3.4.3.19. Isokolon, gr. iso k ó io n , łac. co m p a r ’równocztonowość’. Jest to figura stylistyczna, która polega na użyciu równej liczby sylab w poszcze­ gólnych członach zdania (okresu) dla uwydatnienia rytmiczności wypowie­ dzi. Jest to typowa figura retoryczna dla języków opartych na iloczasie (gre­ ka, łacina), tj. na spadkach i klauzulach akcentowanych i bezakcentowych tworzących układy rytmiczne [4.3.4.7.]. W prozie polskiej przejawy „równoczłonowości” spotykamy w tekstach renesansowych, kształtowanych pod sil­ nym wpływem zretoryzowanej prozy antycznej, jak np. w utworach Piotra Skargi (por. przykład cytowany jako ilustracja homoioteleutonu — 4.3.4.3.18.). 4.3.4.3.20. Antyteton, gr. a n tyteth ó n , łac. co n tra p o situ m 'przeciwstawność, antyteza’. Jest to najbardziej popularna figura stylistyczna stosowana w perswazyjnej wypowiedzi, polegająca na zestawieniu pojęć lub obrazów przeciwstawnych dla lepszego ich uwydatnienia. Szczególna funkcjonalność tej figury łączy się z antytetycznym (dialektycznym) założeniem całej teorii retorycznej [1.8.]. Np.: „Zjachaliście się w imię Pańskie na opatrywanie nie111

beśpieczności Koronnych, abyście to, co się do upadku nachyliło, podparli, co się skaziło, naprawili, co się zraniło, zleczyli, co się rozwiązało, spoili, i jako głowy ludu, braciej i członków waszych, jako stróżowie śpiących i wo­ dzowie nieumiejętnych, i świece ciemnych, i ojcowie dzieci prostych, o ich dobrym i spokojnym obmyślali” (P. Skarga, Kazania sejmowe). 4.3.4.4. Figury myśli, gr. schemata dianoias, łac. figurae mentis, sensus, sententiarum. Są to trudne do zdefiniowania konstrukcje semantyczne służące intelektualnym, emocjonalnym i estetycznym celom perswazji. „Ich wielka, jak i wieloraka użyteczność ukazuje się bardzo wyraźnie w każdym utworze krasomówczym. Bo choć się wydaje, że na przeprowadzenie dowo­ du nie ma wpływu jakość figury, za pomocą której przedstawiamy ten czy inny dowód, to jednak figury czynią nasze wywody wiarygodnymi i wkradają się do duszy sędziów nie strzeżoną drogą. W szermierce łatwo jest zauważyć pchnięcie skierowane w pierś oraz ciosy bezpośrednie i proste, jak też ustrzec się i odparować je, natomiast pchnięcia-boczne i flinty są mniej do­ strzegalne, a markowanie ciosu wymaga sztuki: podobnie mowa pozbawiona forteli walczy jedynie swoim ciężarem i rozmachem, natomiast ten, kto po­ zoruje i zmienia natarcia, może atakować boki i plecy, zawracać oręż przeciw­ nika i wprowadzać go w błąd lekkim przechyleniem ciała. [. . .] Najwięcej jednak przyczyniają się figury do wzbudzania sympatii słuchaczy, czy to gdy się przedstawia w korzystnym świetle charakterów przemawiającego, czy zdobywa przychylność do bronionej sprawy, czy walczy z nudą za pomocą urozmaicenia, czy ukazuje niektóre rzeczy w sposób przyzwoitszy i bezpiecz­ niejszy” [Kwintylian, 9,1,19-21; przekład M. Nagnajewicza VII, s. 170]. Według określeń współczesnych badaczy figury myśli „ .. .powtarzają formalny kształt figur mowy, tam mianowicie, gdzie myślom można nadać pewien sztuczny porządek, który przeciwstawia się porządkowi właściwemu, czyli naturalnemu, a więc przede wszystkim myślom o zdarzeniach, mają­ cych początek, środek i koniec. Na przykład relację ułożoną w ten sposób, że w zakończeniu powtarza się element występujący na początku, można in­ terpretować jako figurę zwaną epanadiplósis [Ziomek I, s. 24]. Podobnie definiuje to pojęcie Todorov w Poetyce: „Figury myśli możemy odnaleźć w wypowiedziach zbudowanych w języku naturalnym oraz w wypowiedziach zbudowanych w innych systemach znakowych i porównywać »opowiedziane« słowami z »opowiedzianymi« przy pomocy repertuarów (znaków). [...] czło­ wiek ma nieograniczoną prawie zdolność produkowania rzeczy — znaków, bo nawet siebie samego i własny los może uczynić znakiem. Trwałość rzeczy — znaków w kulturze jest jednakże niestabilna (podobnie zresztą jak ich czytelność). Najbardziej trwałe są te, które osiągają rangę symbolu, motywu wędrownego, mitu czy archetypu” [Todorov, Poetyka s. 39] Ze względów formalnych figury myśli należy włączyć do działu retorycznej inwencji [2.], głównie do „miejsc oratorskich” [2.7.] i nauki o afektach [2.8.], jednakże ich funkcja impresywna (stylistyczno-syntaktyczna) określa ich miejsce w obrę­ bie retorycznej stylistyki. Ponadto figury myśli często wypełniają semantycz­ ną treścią figury słów i za ich pośrednictwem są wyrażane. Figury myśli gru­ powano w podręcznikach retoryki według najrozmaitszych zasad klasyfika­ 112

cji. Na przykład Kwintylian omawiał figury myśli według pełnionych przez nie funkcji w konkretnych częściach przemówienia [3.], służące amplifikacji tematycznej [2.9.]. Cyceron natomiast wyróżniał figury myśli służące ce­ lom [1.7.] i rodzajom perswazji [1.8.]. Według tej samej zasady omawiał fi­ gury myśli Sarbiewski [s. 381 i nast.]. Chociaż większość teoretyków retoryki była zdania, że ilość figur myśli jest praktycznie nieograniczona, jak nie­ skończona jest ilość kombinacji myślowych i ich ekspresji w żywej mowie, to jednak decydowano się na ich nazwy i opisy. Wpłynął na to głównie grecki zapał do klasyfikacji i tworzenia terminów w obrębie systemowej teorii reto­ rycznej. Ponadto w nauczaniu retoryki, opartym na lekturze wzorowych tek­ stów oratorskich [por. 7.3.], niezbędne były jednowyrazowe określenia figur w celu ich identyfikacji w analizowanym tekście. Godzi się podkreślić, że te czy inne nazwy miały charakter umowny i służyły wyłącznie celom dydakty­ cznym. Ponieważ rzymscy teoretycy (Cyceron i Kwintylian) latynizowali wprowadzone przez Greków nazwy figur, podając obok kilku odpowiedni­ ków łacińskich terminy greckie, stąd w późniejszych podręcznikach retoryki zachowywano dwujęzyczność terminologii. Obfitość terminów greckich i ich łacińskich odpowiedników oraz tendencja do grupowania antycznych źródeł retoryki według nowych wyróżników rozwijającej się w czasach nowożytnych stylistyki spowodowały, że nagromadziło się sporo zamieszania terminologi­ cznego w nazewnictwie figur myśli. Zamieszanie to stało się bardziej dokucz­ liwe, gdy zaczęto wprowadzać w sposób zupełnie dowolny polskie odpowie­ dniki terminów greckich i łacińskich do podręczników „wymowy i poezji” od czasów Komisji Edukacji Narodowej i we współczesnych encyklopediach i słownikach. O silnym oddziaływaniu terminologii greckiej w nazewnictwie figur myśli, mającej z reguły szerszy zasięg znaczeniowy niż ich odpowiedni­ ki łacińskie czy polskie, świadczy pewna liczba spolszczonych określeń grec­ kich, jak np. etopeja, emfaza czy prozopopeja. Dlatego też w niniejszym opracowaniu wyjściową nazwą figur myśli będzie termin grecki w spolonizo­ wanej formie, następnie odpowiednik czy odpowiedniki łacińskie i tłuma­ czenie polskie. W celu uniknięcia wieloznaczności zasad klasyfikacji figur według ich różnorodnych funkcji zastosowano układ alfabetyczny. Do najważniejszych figur myśli zaliczano: aitiologię (podstawienie), anokoinosis (odwołanie się do słuchaczy), anacephóleosis (zcalenie), antanagosis (zezwolenie), apodioksis (odrzucenie), apóphansis (ominięcie), aporię (powątpiewanie), aposiópesis (urwanie), apostrophś (wykrzyknik), areię (złorzeczenie), asteizmós (dowcipny zwrot), brachylogię (zwięzłość), deesis (zaklinanie), dialogismós (rozważenie), diapóresis (wahanie się), eidolopeię (fikcyjne osoby), śmphasis (niedopowiedzenie), eophónesis (wybuch), epanórtosis (poprawienie się), epeksegesis (wykładnia), epilogos (wniosek), epimone (zatrzymywanie się), epiphónema (wykrzyknik, wybuch), epitimesis (nagana), epitropś (pozorna zgoda), erótema (rozumowanie), erótesis (pyta­ nie retoryczne), etopoię (wprowadzenie cudzych słów), euche (wypowiedze­ nie życzeń), gnóme (sentencja), hypotyposis (opis), ikon (podobizna), interpellatio (interpelacja), ironią (ironia), litótę (pomniejszenie), merismós (dy­ strybucja), metorthosis (przejście), mimesis (naśladowanie), orysmós (defi113

nieja), paneslę (licencja), paradoksom (napięcie), parddeigmę (przykład), parśntesis (nawias), parosiópesis (przemilczenie), prólepsis (uprzedzenie), prosopopoię (uosabianie), synatroismós (zbiór), tautologię (powtarzanie). 4.3.4.4.1. Aitiologla gr., tac. subiectio 'podstawienie’ (odpowiedź na pytanie). Figura ta polega na postawieniu pytania i udzieleniu sobie samemu odpowiedzi. Jest to często stosowana w oratorstwie wszystkich rodzajów fi­ gura służąca uwypukleniu ekspresji. Np.: „Masz pieniądze? Podziel się z po­ trzebującym”.,, Masz czas? Poświęć go ludziom”. W wyrafinowanej postaci figura ta jest odmianą etopei [4.3.4.4.28]. 4.3.4.4.2. Anakolnosis gr., łac. communicatio 'niby narada’ (odwołanie się do słuchaczy). Jest to figura stosowana najczęściej w oratorstwie sądo­ wym, gdy mówca oddaje sprawę do rozstrzygnięcia sędziom (ławie przysię­ głych) albo odwołuje się do uczestników rozprawy. W innych rodzajach oratorstwa figura ta pełni różnorakie funkcje „naprowadzające” do ważkich treściowo wywodów. Np.: „Cóż mam z tobą czynić, nieszczęśliwe królestwo? Kto tu na was, ze wszech stron królestwa zebrane, i na głowy ludu patrzy, i wasze obyczaje i sprawy widzi, domyślać się może, jakie niezbożności i grze­ chy po wszystkiej Koronie panują! Bych był Izajaszem...” (P. Skarga, Kaza­ nia sejmowe). 4.3A .4.3. Anacephaleosis gr., łac. freąuentatio, 'scalanie, rekapitulacja’. Figura najczęściej stosowana w zakończeniu [3.8.], gdzie pełni funkcję zestawienia w jednym okresie głównych myśli mowy (najczęściej w pun­ ktach). Odmianą tej figury jest epilogos [4.3.4.4.21.]. 4.3.4.4.4. Antanógosis gr., łac. perm issio, 'zezwolenie, zdanie się na cudzy sąd’. W retorykach antycznych figura ta zalecana była szczególnie w oratorstwie sądowym. Np.: „Lecz ja już, sędziowie, zrzekam się największe­ go i należnego mi prawa mojej obrony, a wyrok o tym, po czyjej stronie jest słuszność, składam w wasze ręce. Jestem bowiem pewny, że choćbyście na­ wet musieli postanowić coś niezwykłego, pójdziecie za mym żądaniem mając na oku wspólny pożytek i dobro ogółu” [przykład z Soareza, s. 125, przekład S. Skimina]. Figura ta podobna jest do epitrope [4.3.4.4.25.]. 4.3.4.4.5. Apodfoksis gr., łac. reiectio 'odrzucenie'. Figura ta polega na usunięciu z mowy myśli uznanej za niegodną lub odrzuceniu myśli nie należącej do tematu. Odrzucenie (najczęściej stosowane w oratorstwie są­ dowym) jest zasygnalizowane słowami: „To nie należy do sprawy”, „Inny niech o tym rozstrzyga” lub „Myśl ta nadaje się do osobnego roz­ winięcia”. 4.3.4.4.6. Apóphansis gr., łac. praetermissio 'pominięcie'. Figura ta polega na symulowanym omijaniu jakiejś sprawy (myśli), by mocniej uwyda­ tnić tę niby pomijaną sprawę. Np.: Już nie mówię o . . . pomijam . . . , nie zwracam uwagi na ...”. 4.3.4.4.7. Aporia gr., łac. dubitatio 'powątpiewanie, niezdecydowa­ nie’. Jest to figura polegająca na postawieniu pytania: „Od czego należy za­ cząć?” „Na czym skończyć?” „Co i czy w ogóle należy powiedzieć?”. Aporia wyraża wahania, skrupuły, sprzeczne uczucia mówcy, niedowierzanie wobec rozmiarów nieszczęścia, potworności i zbrodni. Np.: „Cóż wypada powie­ 114

dzieć na widok takiego bezmiaru krzywd i nieszczęść? Cóż mam począć, pa­ nowie, dokąd się zwrócić, nie wiem...” Figura ta służy najczęściej jako śro­ dek amplifikacji [4.3.4.6.]. 4.3.4.4.8. Aposiópesis gr., łac. reticentia 'umilknięcie, przerwanie wy­ powiedzi, niedopowiedzenie’. Według Cycerona figura ta polega na przerwa­ niu wypowiedzi w środku mowy, „ . . . gdy resztę jakiejś wypowiedzi [. . .] pozostawia się sądowi i domysłowi słuchaczy”. Zastosowanie tej figury jest różnorodne, gdyż różnorodne formy przemilczenia służą wywołaniu wielora­ kich wzruszeń (wstydu, gniewu, niepokoju itp.). Np.: „Postęp, szczęście rodu ludzkiego! — i ja kiedyś wierzyłem . . . ot, macie, weźcie głowę moją, byleby. . . Stało się. Przed stoma laty, przed dwoma wiekami, polubowna ugoda mogła jeszcze . . . ale teraz, wiem, teraz trza mordować się nawzajem, bo teraz im tylko chodzi o zmianę plemienia” (Z. Krasiński). 4.3.4.4.9. Apostrophe gr., lac. aversio 'bezpośredni zwrot’. Bezpośred­ ni zwrot kierowany przez mówcę do audytorium (do sędziów, świadków itp.). W zretoryzowanej literaturze apostrofa, patetyczny zwrot (inwokacja), posiada najrozmaitsze konfiguracje i postacie. Najczęściej apostrofa wy­ stępuje w funkcji moralizatorskiego napomnienia (admonitio), otwartej na­ gany (obiurgatio), przestrogi lub groźby (comminatio), przekleństwa (execratio), prośby o przychylność i pomoc (deprecatio), odwołania się do opinii słuchaczy (communicatio), zachęty do określonych postaw i zachowań (adhortatio), ujawnienia własnych wahań (dubitatio), wyrażania pragnień (optatio), składania obietnic (pollicitatio). Wymienione apostrofy w niektórych podręcznikach retoryki (np. w XVII w.) wyróżniano jako autonomiczne fi­ gury retoryczne, rozpatrując w wydzielonych omówieniach przykłady i spo­ soby konstruowania apostrof. Maciej Sarbiewski [s. 235-236] wyróżnia i cha­ rakteryzuje odwołując się do przykładów następujące postacie apostrofy: prośba, modlitwa, groźba, gromienie, rekryminacja, zachęta, napomnienie. 4.3.4.4.10. Areia gr., lac. exsecratio 'przekleństwo, złorzeczenie’. Figu­ ra ta często występuje w prozie oratorskiej Cycerona, skąd w późniejszych podręcznikach czerpano liczne przykłady. Np.: „Wstrętny człowieku! Alboś jest kapłanem Cezara, albo zmarłego” (Cyceron, Filipika II). 4.3.4.4.11. Asteismós gr., łac. urbanitas 'wytworny żart, dowcipny zwrot’. Jest to figura świadcząca o towarzyskiej ogładzie i zręczności kraso­ mówczej mówiącego, polegająca na użyciu dowcipnych wyrazów, żartobli­ wych anegdot, przysłów, sentencji. Figura ta może pełnić wielorakie funkcje semantyczne i formalne, przy czym we wszystkich podręcznikach retoryki zalecano szczególnie przestrzeganie zasady retorycznej stosowności [1.10.2.] przy wprowadzaniu tej figury. Jedną z ważnych funkcji tej figury w struktu­ rze kompozycyjnej jest użycie jej w roli dygresji [3.10.] dla urozmaicenia re­ torycznego dyskursu [por. 4 .3.4. i 1.9.2.]. 4.3.4.4.12. Brachylogia gr., łac. brevitas ’zwięzlość’. Według Rhetorica ad Herennium [ks. IV] „jest to rzecz opowiedziana tylko w niezbędnych wyrazach, np.: ... Co dopiero konsul, niegdyś trybun, następnie był pierw­ szym wśród obywateli; potem wyrusza do Azji, później ogłoszony jest wy­ gnańcem i wrogiem; następnie wybrany został wodzem, wreszcie konsulem” 115

(przekład S. Skimina). Zalecano posługiwanie się tą figurą w atakowaniu przeciwnika, w pomniejszaniu rzeczy i poszerzaniu [4.3.4.6.7.]. 4.3.4.4.13. Dćesis gr., lac. obsecratio 'błaganie’. Jest to celowo rozbu­ dowana apostrofa [4.3.4.4.9.] służąca określonym zamierzeniom retorycz­ nym; np. gdy mówca we własnym lub cudzym imieniu zamierza wymusić coś na obecnych słuchaczach lub zwraca się do osób znacznych w celu uprosze­ nia pomocy. Figurę tę stosuje się w rozmaitych formach modlitewnych. 4.3.4.4.14. Dialogismós gr., łac. sermocinatio 'wprowadzenie mówiące­ go’. Jest to szczególny rodzaj prozopopei [4.3.4.4.46.], polegający na wpro­ wadzeniu do mowy fikcyjnych postaci, znanych ze swej godności. Figurę tę stosuje się najczęściej w odniesieniu do rozmów przeszłych, zwykle w narratio [3.5.]. Np.: „Mówiłem obecnemu tu Kwintusowi Roscjuszowi, kiedy mię prosił, abym bronił jego krewnego, że jest mi nader trudno przeciwko tak znakomitym mówcom nie tylko prowadzić sprawę, ale w ogóle próbować przemawiać. A gdy nie ustawał nalegać, powiedziałem mu stosownie do na­ szej przyjaźni poufale, że uważałbym za bezczelnego takiego aktora, który by śmiał popisywać się gestykulacją w jego obecności” (Cyceron, Przeciw Kwintusowi Roscjuszowi, przekład S. Skimina). 4.3.4.4.15. Diapóresis gr., lac. dubitatio 'wahanie się’. Figura ta uwy­ datnia celowe niezdecydowanie podmiotu retorycznego, wahanie się w wy­ powiadaniu sądów lub dowodów. Najczęstszą jej postacią jest zwrócenie się do słuchaczy w formie szeregu pytań, typu: „Co mam czynić, sędziowie? Do­ kąd skieruję swą skargę? Wszystkim moim dowodom przeciwstawia się obo­ jętność na krzywdę ludzką.” 4.3.4.4.16. Eidolopoia gr., lac. fictio, 'fikcja'. Jest to figura polegająca na wprowadzeniu w obręb wypowiedzi słów cudzych, nie będących jednak cytatem, ale świadomym tworem retorycznej fantazji. N p.: „W ostatku nie mnie już, ale samej matki waszej słuchajcie, ojczyzny, która do każdego z was tak mówić poczyna: »Synu mój, ja dwieście na tysiąc lat królestwa tego rozprzestrzeniałam granice, a ty je tak prędko ściskać nieprzyjacielowi pozwalasz«” (J. Zamoyski, Mowa na sejmie 1597). [Por. 4.3.4.4.46.] 4.3.4.4.17. Ćmphasis gr., łac. significatio 'niedopowiedzenie, przymówka’. Jest to figura retoryczna polegająca na sugerowaniu głębokich (naj­ częściej patetycznych) treści za pomocą formuł ogólnych. Wyróżniano roz­ maite sposoby kształtowania emfazy, jak na przykład dwuznaczność wypo­ wiedzenia czy nagle urwanie wypowiedzi [por. 4.3.4.4.8.]. 4.3.4.4.18. Eophónesis gr., łac. exclamatio 'wykrzyknienie'. Figura ta, konstruowana zwykle w formie zdania wykrzyknikowego, służy wyrażaniu nagłego wzruszenia, okazaniu wstrętu i nienawiści, pochwały, smutku itp. Np.: „O, jaka to Rzeczpospolita, o, jakie królestwo, o, jaka mądrość urzę­ dów i sejmów, które tego naprawić nie mogą” (P. Skarga, Wzywanie do po­ kuty, 1610). 4.3.4.4.19. Epanórtesis gr., lac. correctio 'sprostowanie'. Figura ta po­ lega na unieważnieniu jakiegoś zdania i zastąpienia je innym, które wydaje się bardziej odpowiednie. Służy ona zwykle pomniejszeniu czy złagodzeniu jakiejś myśli, bądź do wyolbrzymienia (amplifikacji). Np.: „Póki się utrzyma 116

język polski, póty imię Krasickiego wspominane będzie z tym uczuciem, ja­ kie jego dzieła w każdym z czytających wzbudzają! Co mówię? Dzieła jego przyłożą się do utrzymania tego języka” (F.K. Dmochowski, Mowa na obchód pamiątki I. Krasickiego, 1801). Sprostowanie okazuje się bardziej uwydatnione za pomocą figury stylistycznej zwanej anadiplosis [4.3.4.3.4.]. 4.3.4.4.20. Epeksćgesis gr., lac. interpretatio 'interpretacja’. Jest to przedstawienie jednej myśli za pomocą nagromadzenia wyrażeń synonimicznych i bliskoznacznych. Może pełnić funkcje semantyczne (wówczas służy lepszemu wyjaśnianiu myśli) i emocjonalne (jeden z głównych rodzajów amplifikacji) [por. 4.3.4.6.3.]. Figurę tę w podręcznikach retoryki łączono z wy­ kładnią peryfrazy [4.3.4.I.8.], podkreślając, że interpretacja retoryczna jest jaśniejszym (dzięki peryfrazom) opisaniem tego, co powiedziało się poprze­ dnio. 4.3.4.4.21. Ep(logos gr., iac. conclusio 'konkluzja’. Według Cycerona figura ta służy uwydatnieniu punktu kulminacyjnego mowy za pomocą słów dosadnych. Najstosowniejszym miejscem dla tej figury jest zakończenie mowy, epilog [por. 4.3.4.4.3.j. 4.3.4.4.22. Epimone gr., iac. commoratio 'zatrzymanie się nad czymś’. Figura ta powstaje wówczas, gdy uwaga podmiotu retorycznego koncentruje się dłużej na jakimś doniosłym punkcie mowy lub myśli. 4.3.4.4.23. Epiphónema gr., Iac. acclamatio 'wykrzyknik'. Jest to zda­ nie najczęściej wykrzyknikowe lub pytajne wypowiedziane w formie senten­ cji (morału), dotyczącej poprzednio wyrażonej treści. Figura uwydatnia naj­ częściej postawę emocjonalną podmiotu retorycznego. Teoretycy retoryki zalecali, by epifonematów stosownych używać przy rozbiorze i objaśnianiu przykładów, opowiadań, baśni itp. 4.3.4.4.24. Epitfmesis gr., łac. obiurgatio, 'nagana'. Jest to figura słu­ żąca wyrażeniu oburzenia oratora wobec niegodziwych osób lub godnych na­ gany myśli, zdań, opinii itp. 4.3.4.4.25. Epitropć gr., łac. concessio 'niby zezwolenie’. Jest to figura polegająca na dopuszczeniu przez mówcę argumentów strony przeciwnej, przytaczaniu ich z pozorną aprobatą, aby potem skutecznie je zbijać. 4.3.4.4.26. Erótema gr., łac. ratiocinatio 'rozumowanie'. Jest to figu­ ra, za pomocą której sami od siebie żądamy uzasadnienia swoich wypowiedzi i często sami siebie pytamy o wyjaśnienie jednego tematu za drugim. Dzięki temu pytanie zależne jest od pytania, odpowiedź od odpowiedzi. Najprost­ szą zasadą tworzenia tej figury jest umiejętne wykorzystanie okoliczności [2.3.2.1.] i toposów wewnętrznych [2.7.3.]. 4.3.4.4.27. Erótesis gr., łac. interrogatio, poi. pytanie retoryczne. Py­ tanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi. Służy podkreśleniu własnego stanowiska oratora, który w ten sposób odwołuje się do uwagi i współudzia­ łu słuchaczy. Jest to najbardziej rozpowszechniona figura, będąca dziś nie­ mal synonimem retoryki w ogóle. Oto przykład kunsztownego erótesis z Pana Wołodyjowskiego H. Sienkiewicza: „Panie Pułkowniku Wołodyjows­ ki!... Dla Boga, panie Wołodyjowski! Larum grają! Wojna. Nieprzyjaciel w granicach! A ty się nie zrywasz? Szabli nie chwytasz? Na koń nie wsiadasz? 117

Co się z tobą stało, żołnierzu? zaliś swej dawnej przepomniał cnoty, że nas samych w żalu jeno i trwodze zostawiasz?” 4.3.4.4.28. Etopoia gr., tac. eth opeia. Popularna figura myśli polegają­ ca na wkładaniu w usta innej osoby mowy lub wypowiedzi tej osoby, którą się ma ocenić. Figura ta pełni ważną funkcję w perswazji. Zwykłe, nawet ba­ nalne nieraz stwierdzenia, opinie, uzasadnienia, pochwały czy nagany nabie­ rają większej wagi gatunkowej, jeżeli się je wkłada w usta osób, które ucho­ dziły lub uchodzą w oczach audytorium za niekwestionowane autorytety mo­ ralne. Oprócz ogólnego artystycznego celu ożywienia mowy, etopoia, zbliżo­ na do prosopopoi [4.3.4.4.46.], służy wzbudzeniu większego zaufania słu­ chaczy przez powoływanie się na osobę wiarygodną, a osobiście w danym wypadku nie zainteresowaną, chodzi o wyręczenie się niejako osobą trzecią przy wypowiadaniu przykrych dla audytorium słów nagany lub przeciwnie — słów pochwały, bez ściągania na siebie zarzutu subiektywizmu. Arystoteles w Retoryce [ks. III, 17] pisał: „... to, co mówisz na temat własnej osoby, może wzbudzić niechęć, może wydać się chełpliwe lub niekonsekwentne. Pe­ wnych zaś twierdzeń nie możesz wypowiedzieć pod adresem przeciwnika nie ściągając na siebie zarzutu potwarcy i gbura. Dlatego też takie uwagi naj­ lepiej jest wkładać w usta osoby trzeciej” [przekład W. Madydy]. Do spopu­ laryzowania etopoi przyczyniły się ćwiczenia szkolne [7.], a Kwintylian [1,9,3] określa terminem etologia ćwiczenia polegające na reprodukowaniu przez uczniów słów, a nawet całych mów znanych postaci historycznych, [por. 4.3.4.4.16.] 4.3.4.4.29. Euche gr., lac. o p ta tio , 'życzenie’. Jest to figura wyrażająca ważne życzenia i pragnienia mówcy, wypowiadane najczęściej na początku i w zakończeniu retorycznego dyskursu. 4.3.4.4.30. Gnóme gr., lac. sen tea tia , 'sentencja’. Według anonimowe­ go autora dzieła Rhetorica ad Herennium (ks. IV) „są to słowa zaczerpnięte z życia, które krótko pouczają, albo co jest, albo co być powinno w życiu, na przykład: Ubogi jest zarówno ten, który nie ma dosyć, jak i ten, którego nic nie może zadowolić”. Wyróżniano sentencje bezpośrednie i przenośne lub alegoryczne. Zalecano powiększanie zasobu sentencji zarówno z doświad­ czenia (obserwacji), jak i z lektury [por. 2.7.3.]. 4.3.4.4.31. Hypotyposis gr., lac. descriptio, 'obrazowe przedstawienie zdarzeń’. Jest to figura pełniąca wyłącznie funkcje artystyczne i służy żywe­ mu (plastycznemu) opisowi rzeczy, najczęściej w celu wywołania konkret­ nych uczuć. Jest to „obraz zdarzeń” lub czynności „tak plastycznie wyrażony słowami, że odnosi się wrażenie, iż raczej coś się ogląda, aniżeli o czymś sły­ szy” [Kwintylian, 9,2,40], Np.: „O, jakoś owdowiało ludne i pełne królest­ wo! Płacząc w nocy płaczesz i łzy twoje na jagodach twoich. Nie masz, kto by cię ucieszył i onych miłych przyjaciół twoich. Wszyscy tobą pogardzili i stali się nieprzyjaciółmi twymi. Wojewody twoje pędzą w niewolę, jako barany słabe, które i paszy nie znajdują. Lud wszystek stęka, chleba szukając. Ołtarzami swymi pogardził Pan Bóg i kościoły podał w ręce nieprzyjaciels­ kie. Dziedzictwa nasze wpadły w ręce cudzoziemców i domy nasze do ob­ cych. Słudzy nasi panują nad nami, nie masz kto by wybawił nas z ręki ich, 118

stoją nad szyją naszą i spracowanym odpocząć nie dają. Ustało wesele serc naszych, obróciło się w płacz śpiewanie nasze, spadła korona z głowy naszej. Biada nam, żeśmy pogrzeszyli!” (P. Skarga, Pobudki na czterdziestogodzinne nabożeństwo). 4.3.4.4.32. Ikón gr., łac. imago 'podobieństwo’. Według Cycerona fi­ gura ta powstaje wówczas, gdy zestawia się rzecz z rzeczą, między którymi zachodzi tylko pewne podobieństwo. Figura ta unaocznia szczegóły, które sprawiają, że przedłożona myśl silniej wdraża się w pamięć. Różni się od tro­ pu porównania [4.3.4.1.] tym, że konstrukcja „podobieństwa” jest bardziej zwięzła; wystarczy bowiem użyć partykuł — „jakoby”, „jak”, lub stopni wyższych (w porównaniu odpowiadają sobie wszystkie człony). 4.3.4.4.33. Interpellatio łac. 'interpelacja’. Jest to figura, za pomocą której mówca przerywa tok mowy, by na przykład pochwalić reakcje słucha­ czy. 4.3.4.4.34. Ironia, gr., ironia. Jako figura ironia różni się od tropu [4.3.4.1.9.] finezyjnie rozbudowaną konstrukcją. 4.3.4.4.35. Litótes gr., lac. dem inutio, extenuatio 'pomniejszenie'. Za pomocą tej figury mówca przyznaje, że brak mu albo słów, albo zdolności, albo głosu, albo czasu, niezbędnych do należytego rozwinięcia i przedstawie­ nia tematu. Ekspresję tej figury potęguje odpowiednie zestrojenie struktury semantycznej z gestem i mimiką [6.8.2.; por. 4.3.4.1.12.]. 4.3.4.4.36. Merismós gr., łac. distributio 'dystrybucja'. Jest to figura, która dzieli myśl na kilka członów i przydziela im różnorodne funkcje per­ swazyjne [por. 4.3.4.4.26.]. Dystrybucja myśli powoduje, że tę samą rzecz przedstawia się w wielu ujęciach. Figura ta ma zastosowanie przy wyolbrzy­ mianiu [4.3.4.6.1.] i pomniejszeniu. Np.: „Wziąłem narzędzia śmierci, sa­ motność i powróz, jedno odpowiednie dla tego, który ma umrzeć, drugie dla nieszczęśliwego. Ktokolwiek zjawisz się, jeśliś przyjaciel — zapłacz, jeśliś wróg — popatrz!” [M.K. Sarbiewski, s. 195]. 4.3.4.4.37. Metorthosis gr., łac. transitio 'przejście'. Figura ta wystę­ puje w momentach „kompozycyjnych progów” i służy przede wszystkim od­ biorcom mowy [por. 3.9.]. 4.3.4.4.38. Mimesis gr., łac. notatio 'naśladowanie'. Jest to specjalna odmiana etopoi [4.3.4.4.28.] służąca przedstawieniu czyjegoś usposobienia za pomocą pewnych znamion, uważanych za cechy jakiejś natury; np. przez wskazanie zwyrodnienia u gwałciciela prawa. [por. 1.11.3.]. 4.3.4.4.39. Orysmós gr., łac. dełinitio 'określenie'. Figura ta jest słow­ nym odpowiednikiem toposu z definicji retorycznej [zob. 2.7.3.1.]. 4.3.4.4.40. Panesia gr., łac. licentia 'licencja retoryczna’. Jest to śmia­ łe i otwarte wyrażenie myśli i uczuć. Figura ta służy uwydatnianiu pewności i śmiałości słowa oraz bezkompromisowości podmiotu retorycznego. [Por. li­ centia poetica] Np.: „Wy bowiem senatorowie (przykro to powiedzieć), wy, powiadam, pozbawiliście życia Serwiusza Sulpicjusza. Widzieliście go, jak wymawiał się więcej stanem zdrowia niż słowami. Nie okazaliście się wów­ czas nieludzkimi (takiego zarzutu nie można uczynić temu stanowi), ale wi­ dząc, że jego powaga i mądrość zdolne są wszystkiego dokazać, gwałtownie 119

przeciwstawiliście się wymówce i odrzuciliście zdanie człowieka, który zgodą waszą wolę zawsze najwyżej stawiał” [Cyceron, przykład z Sarbiewskiego, s. 232-233; przekład S. Skiminy]. 4.3.4.4.41. Parńdokson gr., łac. sustentatio 'napięcie’. Jest to figura za pomocą której trzyma się przez dłuższy czas słuchaczy w niepewności, a na­ stępnie dorzuca się coś nieoczekiwanego. „Początkowo mówca w krótkich słowach sucho wylicza fakty, przy tym robi to tak, że odnosi się przychylne wrażenie do podsądnego. Słuchacze są zdziwieni: gdzież tu przestępstwo? Czy może się w tym zawierać? Mówca igra sobie z ich zdumieniem, niejed­ nokrotnie wykazuje im nieprawdopodobieństwo i niemożliwość ich podej­ rzeń, i zaostrzywszy ich ciekawość do najwyższego stopnia, podaje im do wiadomości fakt, przechodzący wszelkie oczekiwanie [Zieliński II, s. 83], 4.3.4.4.42. Parśdeigma gr., tac. exemplum 'przykład’. Jest to figura polegająca na przedstawieniu jakiegoś przeszłego faktu lub oświadczenia wraz z imieniem tego, od którego pochodzą; uwydatnia to okazałość mowy. 4.3.4.4.43. Parentesis gr., interclusio 'nawias, parenteza’. Jest to figu­ ra retoryczna pozostająca na usługach dygresji [3.10.], będąca krótkim zbo­ czeniem od tematu (krótką dygresją). Figurę „nawiasową” tworzy się naj­ częściej ze zdań wykrzyknikowych i pytajnych, uwydatniających uzasadnie­ nie tematu lub jego kwalifikację emocjonalną. 4.3.4.4.44. Parosiópesis gr., łac. praeteritio 'przemilczenie’. Jest to od­ miana aposiopesis [4.3.4.4.8.J, pełniąca funkcję pozornego przemilczenia, „...gdy mówimy, że coś pomijamy albo nie umiemy, czy nie chcemy powie­ dzieć czegoś, co właśnie wtedy mówimy” (Cyceron). Przemilczenie ostatnie­ go członu wypowiedzenia uwydatnia znaczenie ostatniego członu wypowie­ dzianego. 4.3.4.4.45. Prólepsis gr., łac. anteoccupatio 'uprzedzenie'. Jest to figu­ ra polegająca na zbijaniu z góry tego, co może mówcy zarzucić słuchacz. „W praktyce uprzedzenie wygląda tak, że albo zalecając coś trudnego doradzasz również sposób, jak dojść do tego, albo zbijasz zarzuty, albo naświetlasz czy­ jeś osobiste i nieoczekiwane cele w danej sprawie, albo wyśledzasz początek czegoś, albo wreszcie popierasz nowymi dowodami to, co może się wydawać nie dość jasne i niezupełnie jeszcze prawdopodobne” [Sarbiewski, s. 207], Np.: „Może ktoś powie, że łatwo jest ganić i każdy to potrafi, lecz obowiąz­ kiem mówcy jest doradzić, co należy czynić w danym wypadku. Wiem ja to dobrze, że ile razy coś wypadnie nie po myśli, wywieracie gniew nie na win­ nych, ale na tych, którzy ostatni zdanie swoje wypowiedzieli. Nie sądzę wszakże, bym musiał do tego stopnia mieć na względzie osobiste bezpieczeń­ stwo, żebym zamilczał o czymkolwiek, co uważam dla was za korzystne” [Demostenes, cyt. za Sarbiewskim, tamże], 4.3.4.4.46. Prosopopoia gr., łac. prosopopoeia 'uosabianie'. Jest to fi­ gura retoryczna polegająca na wprowadzeniu do własnego przemówienia fikcyjnych postaci, najczęściej zwolenników lub przeciwników wspierających argumentację. Wyróżniano kilka sposobów tworzenia prozopopei, np. wpro­ wadzenie postaci nieobecnych, milczących, zmarłych czy upersonifikowanych alegorii [4.3.4.1.13.], jak popularne w literaturze staropolskiej skargi 120

Ojczyzny-Matki na niewdzięczność dzieci-obywateli (P. Skarga, S. Starowolski i inni). Figurę tę zalecano stosować do tematów podniosłych wyrażanych stylem wysokim [1.9.2.]; por. dialogismós [4.3.4.4.14.]; eidolopeia [4.3.4.4.16]; etopoia [4.3.4.4.28]. 4.3.4.4.47. Synatroismós gr., tac. con geries 'nagromadzenie’. Figura ta polega na używaniu szeregu określeń synonimicznych [por. 4.3.4.3.8.J, zagę­ szczaniu argumentów, porównań, podobnych konstrukcji zdaniowych itp. dla uwydatnienia i spotęgowania klimatu uczuciowego^ Jest to zarazem je­ den z głównych sposobów amplifikacji [4.3.4.6.3.J. Np.: „Czuł swoją nędzę, nicość, biedę, mizeractwo, pospolitość” (S. Żeromski, Charitas). 4.3.4.4.48. Tautologia gr., lac. ex p o litio 'powtarzanie’. Jest to świado­ me trzymanie się jednej myśli przy pozornie zróżnicowanej frazeologii. 4.3.4.4.49. Hysteroiogia gr. Jest to figura myśli, w której zostaje naru­ szone w sposób niezauważalny czasowe następstwo zdarzeń. Np.: „Bronicie miasta w pożodze. Biegnijmy na zagon śród mieczów” [Wergiliusz, Eneida, 2,353; przekład Z. Kubiaka]. „Hysteroiogia jest błędem pozornym, bowiem występuje albo w nie sprostowanej relacji postaci (jak w cytowanym przy­ padku, gdzie opowiada sam Eneasz) albo w wersji narratora autorskiego, nieobecnego w świecie przedstawionym, i szerzej — nieosobowego” [Zio­ mek II, s. 105]. 4.3.4.5. Reguły użycia figur myśli. Przedstawiony tu w układzie alfabe­ tycznym katalog najważniejszych figur myśli (poszerzany w niektórych pod­ ręcznikach retoryki do znaczniejszych rozmiarów) zawsze był traktowany jako zestaw ułatwiający ćwiczenia szkolne [7.]. Głównym zaś celem umiejęt­ ności skonkretyzowanych „schematów myślowych” była umiejętność ich identyfikacji w różnorodnych tekstach literackich i publicystycznych. Funda­ mentalną zasadą przy rozpatrywaniu i nauczaniu figur słownych [4.3.4.3.] i myślowych [4.3.4.4.] jest uświadamianie, że te „schematy” słów i myśli nie występują w postaci samoistnej, lecz w formie złożonej, wielowarstwowej. „Silne wrażenie wywołuje także nagromadzenie figur w jednym miejscu, kiedy dwie albo trzy, jakby połączone dla współdziałania, przyczyniają się do zwiększenia siły, perswazji, piękności” [Pseudo-Longinos, s. 123]. Wszys­ cy wreszcie teoretycy retoryki przy omawianiu różnego rodzaju figur i tro­ pów podkreślali konieczność umiarkowanego i taktownego ich stosowania, odpowiedniego do tematu, odbiorcy i podmiotu retorycznego. 4.3.4.6. Amplifikacja stylistyczna. Obok amplifikacji rzeczowej [2.9.] teoretycy retoryki formułowali szereg wskazówek stylistycznych służących stosownemu rozszerzaniu myśli. Amplifikację stylistyczną przyrównywano do teleskopu, którego powiększenia ukazują odbiorcy niewidoczne obszary myśli i tkwiących w niej znaczeń, głównie emocjonalnych. Wyróżniano am­ plifikację za pomocą słów i figur. 4.3.4.6.1. Amplifikacja słowna. Amplifikacja słowna polega na doda­ waniu poszerzających wyrazów do wypowiedzenia prostego. Na przykład zdanie: „Ten człowiek jest uczony”, rozszerza się następującymi sposobami: a) dodanym przysłówkiem: „Ten człowiek jest głęboko uczony.”; b) przez stopień wyższy przymiotnika: „Nikt nie jest bardziej uczony od tego człowie­ 121

ka.”; c) przez stopień najwyższy: „Ten człowiek jest najbardziej uczony ze wszystkich, przed wszystkimi, pośród wszystkich.”; d) dodanym czasowni­ kiem: „Ten człowiek przewyższa bardzo wielu nauką.”; e) za pomocą przeci­ wieństwa: „Ten człowiek nie ustępuje nikomu w nauce.”; f) przez porówna­ nie: „Ten człowiek nie jest od nikogo gorszy w nauce.” ; g) przez dodanie pe­ wnych partykuł: „Nikt nie jest tak uczony, jak ten człowiek.”; „Któż jest tak uczony jak ten człowiek.”; h) przez określenie: „Człowiek ten jest wyposa­ żony w taką wiedzę, że można go nazwać skarbcem nauki.”; i) przez opisa­ nie: „Taka jest tego człowieka wiedza, że w gronie uczonych uważa się go za najprzedniejszą głowę.”; j) przez zaprzeczenie: „O doskonałej tego człowieka wiedzy nie można w najmniejszym nawet stopniu wątpić.”; k) przez przysłó­ wki — „tyle - ile” itp.: „Zaprawdę tyle człowiek ów jest wykształcony w naukach, ile można żądać i pragnąć dla pożytku ojczyzny”. 4.3.4.6.2. Amplifikacja za pomocą figur. Amplifikacja stylistyczna za pomocą figur polega na użyciu tych jako ozdób w funkcji „rozszerzenia krasomówczego”. Są to figury zbudowane na zasadzie wyliczenia, nagro­ madzenia, np. synatroismós [4.3.4.4.47.], oparte na stopniowaniu, np. klimaks [4.3.4.3.7.], a zwłaszcza na przeciwstawieniach, antyteza [4.3.4.3.21.]. Ponadto wszystkie figury uwydatniające sferę emocjonalną, jak np. apostrofa [4.3.4.4.9.], eophónesis [4.3.4.4.18.] czy erótesis [4.3.4.4.27.], służą amplifikacji. Fundamentalną jednak regułą wykorzy­ stania pojedynczych lub złożonych technik amplifikacyjnych jest — jak w całej retoryce — zasada stosowności [1.10.2.], polegająca na użyciu ich w rzeczach wielkich, doniosłych. 4.3.4.7. Okres retoryczny, gr. periodos, łac. periodus, cursus, numerus. Jest to rozbudowane zdanie złożone, którego części składowe są celowo uporządkowane i zhierarchizowane, tworząc zamknięty układ intonacyjny i znaczeniowy. W ramach periodu, obejmującego jakąś figurę słowną [4.3.4.3.] lub myślową [4.3.4.4.], specjalną rolę pełni rytmiczna organizacja wypowiedzi, uwydatniana za pomocą nagromadzenia paralelizmów i powtó­ rzeń, np. homoióptoton [4.3.4.3.18.], homoioteleuton [4.3.4.3.19.] czy isócolon [4.3.4.3.20.]. Nauka o okresie retorycznym opracowana w Grecji przez Isokratesa [11.1.3.] i Arystotelesa [11.1.5.] łączyła się z wykorzystaniem właściwości dźwiękowych i rytmicznych mowy greckiej oraz wykorzystywaniem rytmiki w tekstach poetyckich (wierszowanych). Strona dźwiękowa wypowiedzi mia­ ła przy tym znaczenie istotne, ponieważ była to epoka kultury słowa mówio­ nego, w której harmonijnie i rytmicznie brzmiące słowo odgrywało wybitną rolę komunikacyjną. W związku z tym teoretycy wypracowali szereg wskazó­ wek szczegółowych, objaśniających rozmaite wykorzystanie rytmiki, miar wierszowych (stóp) itp. Na przykład Arystoteles w Retoryce [ks. III] pisał: „Forma prozaicznego tekstu nie może być ani zmetryzowana, ani pozbawio­ na rytmu. Zmetryzowana forma nie spotyka się z wiarą słuchacza, gdyż wy­ daje się sztuczna, a jednocześnie odwraca jego uwagę: oczekuje on metrycz­ nych odpowiedników [ . . . ] Proza zatem powinna być rytmiczna, lecz nie zmetryzowana; inaczej stanie się wierszem. Nie powinna nawet mieć zbyt 122

dokładnego rytmu prozaicznego: trzeba, żeby była rytmiczna tylko do pew­ nego stopnia” [przekład W. Madydy, s. 25], Rygorystyczna prozodia, tj. nauka o miarach iloczasowych, włączana w Grecji do wiedzy o periodzie (okresie) retorycznym, zaznaczyła się naj­ pełniej w rozwoju dwu przeciwstawnych kierunków prozy artystycznej: azjanizmu [11.1.13.1.] i attycyzmu [11.1.13.2.]. Opozycja między azjanizmem, stosującym bogato rozczłonkowany okres retoryczny oparty na urozmaico­ nej rytmice, a pregnantycznym, tj. brzemiennym pełnią znaczenia attycyzmem, doszła do głosu na gruncie rzymskim, zwłaszcza w pismach Cycerona [11.2.3.]. Stanowisko Cycerona, umiarkowanego azjanisty, odegrało w póź­ niejszych losach nauki o okresie retorycznym rolę decydującą. Zgodnie z jego stanowiskiem tok wygłaszanej mowy winien dzielić się na okresy zgod­ nie z logiczno-syntaktycznym ukształtowaniem mowy oraz na ich mniejsze elementy składowe, tj. człony (membra) i odcinki (commata). Okres retoryczny składa się z poprzednika (gr. prothesis, łac. princi­ pium, antecedens) i następnika (gr. apódosis, łac.finis, consequens). Każdy z nich może mieć mniejsze części składowe: człony (membra, cola) albo odcin­ ki (commata, incisa). 4.3.4.7.I. Typy okresów. W obrębie nauki o periodzie retorycznym wyróżniano okresy złożone z dwóch członów (dikolos), trzech (trlkolos) i więcej. Wymieniano okres pneumatyczny (wypowiadany na jednym odde­ chu) oraz tzw. schinotenes (gr.), będący obszernym rozwinięciem jednego członu (kolonu) na podobieństwo długiej liny. Analizowano także różnorod­ ne możliwości stosowania okresów w poszczególnych częściach przemówie­ nia wyraźnie nasyconych emocjonalnie, na przykład we wstępie [3.3.] i za­ kończeniu [3.8.]. „Za najbardziej periodyczny” uważano styl wysoki [1.9.2.]. Wreszcie retoryka antyczna szczególnie zalecała i wysoko ceniła okresy trójczłonowe. Ten właśnie typ okresu trójczłonowego utrwalił się najpełniej w dawnej prozie polskiej (renesansowej), kształtowanej na wzór zretoryzowanej prozy łacińskiej [por. Korolko I, passim]. W retoryce śred­ niowiecznej [11.4.] i nowożytnej [11.5.] nauka o okresie retorycznym była uprawiana także poza podręcznikowym kanonem retoryki.

Sztuka zapamiętywania, mnemonika

5.1. Określenie i geneza mnemoniki, gr. m n śm e, łac. m em oria. Pamię ciowe opanowanie przemówienia, napisanego lub opracowanego w formie planu kompozycji, wymagało od mówcy nie tylko pamięci naturalnej, ale rów­ nież znajomości techniki zapamiętywania. Sztuka pamięci, czyli pamięć „sztuczna” (w odróżnieniu od wrodzonej), miała istotne znaczenie w świecie starożytnym pozbawionym druku, papieru, notatek. Dlatego też teoretycy retoryki mimo zastrzeżeń, iż pamięć jest „talentem” danym z natury, starali się wypracować coś w rodzaju „wewnętrznego pisma” , ułatwiającego posłu­ giwanie się pamięcią przy przygotowywaniu i przy wygłaszaniu przemówie­ nia. W ten sposób zrodziła się mnemonika, czyli technika sprawnego i efek­ tywnego zapamiętywania. Opisy „sztucznej” pamięci, zawarte w anonimo­ wym traktacie Rhetorica ad Herennium [11.2.2.], rozwinięte następnie w dziełach Cycerona [11.2.3.] i Kwintyliana [11.2.5.], zaczynają się od opowia­ stki o Symonidesie z Keos (ok. 556-468 p.n.e.). Poeta Symonides na uczcie wydanej przez dostojnika tessalskiego Skopasa opiewał w swym poemacie jego osobę. Ponieważ włączył do owego utworu również pochwałę Kastora i Polluksa, Skopas oznajmił mu, że zapłaci za panegiryk jedynie połowę uzgo­ dnionej ceny. Niebawem wywołano Symonidesa z sali biesiadnej, a w trakcie jego nieobecności zawalił się sufit i wszyscy ucztujący zginęli. Symonides, uratowany przez wdzięcznych Polluksa i Kastora, dokładnie zapamiętał miejsca, które zajmowali w czasie biesiady goście Skopasa i wskazał je bez­ błędnie rodzinom pragnącym zidentyfikować zwłoki. Zdarzenie to miało Symonidesowi podsunąć pomysł opracowania zasad sztuki pamięci. Oparł je poeta na umiejętności zapamiętania miejsc i przedmiotów w konkretnym po­ mieszczeniu, istniejącym oczywiście w wyobraźni oratora. Ten niezbyt dziś zrozumiały początek retorycznej mnemoniki objaśnia Kwintylian: „To osią­ gnięcie Symonidesa pozwoliło zauważyć, że odciśnięcie miejsc w umyśle do­ pomaga pamięci, o czym każdy może się pKekonać na podstawie doświad­ czenia. Albowiem gdy powracamy do jakiegoś miejsca po dłuższym okresie 124

nieobecności, nie poznajemy właściwie samego miejsca, lecz przypominamy sobie rzeczy, które w nim robiliśmy, oraz osoby, które spotkaliśmy, a nawet nie wyrażone myśli, które snuły się nam po głowie, kiedy byliśmy tam po­ przednio. A więc, jak w większości przypadków, sztuka bierze początek z doświadczenia. Miejsca zatem są wybrane i oznaczone w możliwie najróżno­ rodniejszy sposób, jak przestronny dom podzielony na pewną liczbę pokoi. Wszystko, co ważne, jest troskliwie odciśnięte w umyśle, z zachowaniem po­ rządku, żeby myśl mogła bez przeszkód przebiegać wszystkie części, nie omi­ jając żadnej. Pierwszym zadaniem jest uchronić się przed trudnościami, żeby nic nam nie przeszkadzało w tym przebieganiu, ponieważ pamięć, która po­ maga innej pamięci, musi być utrwalona najmocniej. Następnie to, co zosta­ ło zapisane lub pomyślane, notuje się za pomocą znaku mającego to coś przypominać. Znak ten można wziąć niejako z rzeczy stanowiącej jakąś dzie­ dzinę — jak nawigacja czy rzemiosło wojenne — albo z jakiegoś słowa, al­ bowiem to, co wypada z pamięci, odnajdujemy dzięki pojedynczemu słowu. Jednakowoż przyjmijmy, że znak zapożyczony jest z nawigacji, jak na przy­ kład kotwica, albo z rzemiosła wojennego, jak na przykład oręż. Znaki układa się, jak następuje: pierwsze pojęcie umieszcza się w przedsionku, drugie, powiedzmy, w atrium, pozostałe po kolei wokół impluwium, przy tym podporządkowuje się je nie tylko pokojom sypialnym i innym, lecz na­ wet posągom itp. Uczyniwszy to, gdy zachodzi potrzeba odświeżenia pamię­ ci, rozpoczynamy od pierwszego miejsca, aby przebiec je wszystkie, odbiera­ jąc to, co zostało im powierzone, a o czym przypomina nam wyobrażenie. [ . . . ] To, czego — jak już mówiłem — można dokonać w domu mieszkal­ nym, można także uczynić w budynkach publicznych, czy podczas długiej podróży, lub chodząc po mieście, bądź za pomocą obrazków. Możemy też sami wymyślić takie miejsca” [Kwintylian, 11,2,17-20; przekład W. Radwań­ skiego]. W tym obszernym wyjaśnieniu fundamentów antycznej mnemoni­ ki jedno nie ulega wątpliwości, że grecki wyraz tópoi [por. 2.7.] jest odpo­ wiednikiem mnemonicznych loci, a jest również bardzo prawdopodobne, że samo określenie „topiki” spopularyzowane przez Arystotelesa [11.1.5.] we­ szło do dialektyki i retoryki [por. 8.2.] jako związane właśnie z miejscami mnemonicznymi. Topiki stanowią przedmiot materialny dialektyki i retory­ ki, są ich „rzeczami”, określanymi mianem tópoi ze względu na miejsca, w których je lokowano. Nauka o pamięci nie miałaby jednak dla mówcy war­ tości, gdyby musiał sobie dopiero z trudem przypominać. Potrzebna mu jest poręczna technika, którą może doskonalić przez ćwiczenie, aż loci będą mu przychodzić na myśl bez zastanowienia, jak litery przy pisaniu wyrazu. Podo­ bnie rozporządza obrazami, za których pomocą „pisze” [2.7.], jak za pomo­ cą liter na wosku [Cyceron II, 2,30,130]. 5.2. Mnemotechnika retoryczna. Z topografią uporządkowanych miejsc oratorskich, rozmieszczonych w wyobraźni, łączy się technika ich za­ pamiętywania za pomocą wyobrażeń. Wyróżniano dwa rodzaje wyobrażeń, jeden dla rzeczy (res), drugi dla słów (yerba). Pamięć rzeczy powoduje, że wyobrażenia przypominają o argumencie czy pojęciu jakiejś rzeczy, nato­ miast zadaniem pamięci słów jest znalezienie wyobrażeń przypominających 125

pojedyncze słowo. Technikę wyboru wyobrażeń tak objaśnia autor traktatu Rhetorica ad Herennium: „Oto sama natura poucza nas, jak powinniśmy po­ stąpić. Gdy w codziennym życiu napotykamy na rzeczy drobne, pospolite i banalne, przeważnie nie udaje się nam ich zapamiętać, ponieważ umysł nie jest pobudzony niczym, co byłoby nowe lub zadziwiające. Lecz jeśli zoba­ czymy lub usłyszymy coś wyjątkowo płaskiego, podłego, haniebnego, nie­ zwykłego, wielkiego, niewiarygodnego lub śmiesznego, najprawdopodob­ niej zapamiętamy to na długo. Podobnie zapominamy zazwyczaj o rzeczach jawiących się bezpośrednio naszym oczom lub uszom, a wydarzenia z dzie­ ciństwa pamiętamy częstokroć najlepiej. [. . .] Powinniśmy zatem tworzyć wyobrażenia, które mogą najdłużej pozostać w pamięci. Dokonamy tego, jeśli będziemy tworzyć podobieństwa możliwie najbardziej wstrząsające — nie wyobrażenia pospolite lub niewyraźne, lecz aktywne (imagines agentes); przypisywać im wyjątkowe piękno lub szczególną brzydotę; niektóre z nich stroić, na przykład w korony lub purpurowe płaszcze, aby móc je łatwiej od­ różnić od siebie; lub oszpecać je w jakiś sposób, na przykład mażąc krwią, biotem, albo czerwoną farbą, tak aby stały się bardziej wyraziste; lub też ob­ darzać je cechami komicznymi, jako że to również ułatwia ich zapamiętanie. Rzeczy, które łatwo zapamiętujemy, gdy są realne, bez trudu też zapamiętu­ jemy, gdy są fikcjami. Najważniejsze jest to, by raz po raz dokonywać w umyśle szybkiego przeglądu pierwotnie zapamiętanych miejsc w celu od­ świeżenia odpowiednich wyobrażeń” [Rhetorica ad Herennium, 3,22; prze­ kład W. Radwańskiego]. Przedstawiona przez anonimowego autora zasada mnemotechniki polega na wspomaganiu pamięci przez wzbudzenie reakcji emocjonalnych za pomocą wstrząsających niezwykłością wyobrażeń. Nau­ czanie natomiast metody tworzenia wyobrażeń jest obowiązkiem nauczyciela mnemoniki. Resztę należy pozostawić twórczej pomysłowości ucznia. Oto jedno z ćwiczeń z zakresu pamięci rzeczy zaproponowane przez autora wspo­ mnianego wyżej traktatu. „Jeśli znaliśmy otrutego, to wyobrażamy go sobie leżącego w łóżku. Jeśli nie znaliśmy go, to wyszukujemy kogoś innego na jego miejsce; musi to być jednak człowiek nie należący do najniższej klasy, aby od razu można go było zapamiętać. Oskarżonego wyobrażamy sobie jako siedzącego na skraju łóżka, w prawej ręce trzymającego kielich, w le­ wej tabliczki, a na czwartym palcu lewej ręki baranie jądra. W ten sposób możemy zapamiętać otrutego, świadków i spadek” [Rhetorica ad Heren­ nium, 3,20,33; przekład W. Radwańskiego], W przykładzie tym autor nie in­ teresuje się zapamiętywaniem przemówienia wygłaszanego w trakcie prze­ wodu sądowego, lecz stara się utrwalić związane ze sprawą szczegóły lub „rzeczy”. Najważniejszą bowiem cechą „sztucznej” pamięci jest nie tyle za­ pamiętywanie całych przemówień, lecz zachowanie w pamięci uporządkowa­ nej „spiżami argumentów” [por. 2.7.], z której w każdej chwili można wydo­ być rzecz lub słowo potrzebne. Mnemotechnika wyobrażeń rzeczy i słów, wiążąca się ściśle z ogólnymi założeniami retoryki, dotyczącymi podporząd­ kowania słów rzeczom [por. 1.10.3.; 4.1.], przypomina „wewnętrzną stenogra­ fię”, która z czasem wypracowała rozmaite symbole czy znaki, którymi opa­ trywano teksty gotowych przemówień. Znaki te, czyli tzw. zwiastuny, w 126

pierwszych tekstach drukowanych stały się wyznacznikami ułatwiającymi lekturę i zapamiętanie. Mniej skomplikowane zasady mnemotechniki retory­ cznej to wytrwałe, intensywne uczenie się na pamięć przemówień. „W każ­ dej umiejętności teoria nie poparta stałym ćwiczeniem nie na wiele się przy­ daje, a zwłaszcza w mnemonice jest ona niemal bezwartościowa, jeśli nie stoi za nią pracowitość, poświęcenie, samozaparcie i zainteresowanie. Mo­ żesz żywić przekonanie, że dysponujesz największą z możliwych ilością miejsc najlepiej odpowiadających zasadom — mimo to codziennie powinie­ neś ćwiczyć się w umieszczaniu w nich wyobrażeń” [Rhetorica ad Herennium, 3,24,40; przekład W. Radwańskiego]. 5.3. Mnemonika w czasach poantycznych. Starożytny okres historii sztuki pamięci kończy się w momencie, kiedy znalazła ona zastosowanie w rzymskiej sztuce oratorskiej, zwłaszcza u Cycerona, który w swoich trakta­ tach retorycznych mówi o boskiej potędze pamięci. Odtąd memoria staje się nie tylko jednym z działów retoryki, ale rozwija się jako autonomiczna dys­ cyplina wiedzy filozoficznej. Gdy w średniowieczu wiedza ukryła się w klasz­ torach, mnemonika służąca oratorskim celom utraciła rację bytu, prze­ kształciła się w sztukę wzniosłą i religijną, stając się domeną etyki, jako atrybut cnoty roztropności [Yates, s. 68], Drukowana książka wyparła od­ wieczne nawyki pamięciowe. Sztuka pamięci uległa przeistoczeniu w sztukę hermetyczną i okultystyczną; w takiej też postaci będzie ona nadal zajmować centralne miejsce w głównym nurcie tradycji europejskiej. W wieku XVI humaniści-pedagodzy dokonali zmian w systemie retoryki. Zanegowali „sztucz­ ną pamięć” i tym samym metoda uczenia się na pamięć przez powtarzanie pozostała jedyną godną zalecania formą mnemoniki. Jeden z głównych re­ formatorów nowożytnej retoryki, Piotr Ramus [11.5.3.], wykluczył z retory­ ki sztukę pamięci w wydaniu antycznym, wysuwając własną metodę zapa­ miętywania. Metoda ta polegała na ustawianiu przedmiotów w „dialektycz­ nym porządku”, przybierającym formę schematu. Na początku umieszcza! ogólne, czyli podstawowe właściwości przedmiotu, od których na zasadzie kolejnych dychotomicznych klasyfikacji przechodzi się do jego właściwości jednostkowych. Słynna jego teza głosi, że wystarczy jakiś przedmiot raz ująć w pewnym porządku dialektycznym, aby zapamiętać go w tym właśnie po­ rządku dzięki schematyczności ujęcia [Yates, s. 234], Ramus odrzuca antycz­ ne „miejsca” (loci) i wyobrażenia (imagines), pozostawia jednak zasadę upo­ rządkowanego układu; odrzuca wyobrażenia i wyobraźnię, a wprowadza ab­ strakcyjny porządek, który uważa za „naturalny” w tym sensie, że jest natu­ ralny dla umysłu. Sądził on również, że jego metoda „dialektycznej analizy” nadaje się do zapamiętywania wszystkich przedmiotów, a nawet fragmentów poezji. „Nadzwyczajne powodzenie, jakim ramizm — będący raczej płytką metodą pedagogiczną — cieszył się w krajach protestanckich, na przykład w Anglii, wynikało zapewne po części z tego, że wyrażał on pewnego rodzaju wewnętrzne obrazoburstwo, odpowiadające zewnętrznym jego objawom, to znaczy panującemu wówczas ikonoklastycznemu nastawieniu” [Yates, s. 236]. W XVII w. sztuka pamięci ulega jeszcze jednej przemianie, prze­ obrażając się z metody zapamiętywania wiedzy encyklopedycznej i odzwier­ 127

ciedlania świata w pamięci w metodę służącą badaniu tej wiedzy oraz bada­ niu świata w celu uzyskania nowej wiedzy. Nowe sposoby mnemotechniczne polegały na zapamiętywaniu materiału w określonym porządku, aby umysł mógł tym materiałem posługiwać się w badaniach, analizach, a więc w „po­ ważniejszych” — jak mniemano — niż retoryczne celach. O ile więc w epoce kultury słowa mówionego kultywowano i udoskonalano sztukę pamiętania, o tyle w czasach wszechwładnego panowania druku rozwijano „sztukę zapo­ minania”, czyli zapamiętywania tego, co niezbędne i konieczne. Doprowa­ dziło to w konsekwencji do znacznego obniżenia czy wręcz zaniku kultury żywego słowa, kultury przemawiania ze „stenogramu pamięci”.

W ygłaszanie m owy

6.1. Geneza i określenie pojęcia hipókrizis gr., łac. actio, pronuntiatio. Wygłoszenie mowy jest ostatnim a zarazem najważniejszym etapem wysiłku retora; jest momentem decydującym o efektywności perswazji. Zgodnie z istotą retoryki, traktowanej początkowo jako moc przekonywania [1.4.3.], wygłoszenie mowy jest procesem wymagającym szczególnej aktywności mó­ wcy, co wyraża łaciński termin actio 'czynność, działanie’, będący odpowied­ nikiem greckiego pojęcia hipókrizis 'przemawianie, gra sceniczna’, ale rów­ nież 'udawanie' (stąd hipokryzja — obłuda, dwulicowość). Greckie słowo hi­ pókrizis pojawiło się w iluzjonistycznej (apatetycznej) teorii słowa, według której żywe słowo wprowadza odbiorcę w stan omamienia. Twórcą tej teorii był sofista Gorgiasz [11.1.2.], jeden z pierwszych kodyfikatorów retoryki opisowej. Chociaż iluzjonizm odnosił się w pierwszym rzędzie do tragedii i komedii, to jednak rychło znalazł zastosowanie w wymowie sofistycznej, sły­ nącej z wyrafinowanej żonglerki słowem perswazyjnym, a następnie w in­ nych szkołach retorycznych Hellady. W epoce bowiem wszechwładnego pa­ nowania kultury żywego słowa, gdy cała literatura była upowszechniana przez rapsodów lub aktorów śpiewających przy wtórze liry (stąd „liryka”), retoryka łączyła się w sposób naturalny z dramaturgią. Iluzjonizmem retory­ cznym zafascynowany był szczególnie Arystoteles, który w swej Retoryce za­ leca mówcom uważne podpatrywanie aktorów dramatycznych wprowadzają­ cych widzów w stan omamienia i „oczyszczenia” (gr. katharsis). Według Stagiryty sztuka wygłoszenia polega „na odpowiednim stosowaniu głosu w celu wyrażenia poszczególnych wzruszeń, na mówieniu głośnym, cichym i pośred­ nim, na używaniu wysokiego, niskiego i pośredniego tonu, na używaniu roz­ maitych rytmów, zgodnych z rozmaitymi przedmiotami mowy. Siła głosu, modulacja tonu i rytm, to trzy cechy, na które zważa mówiący” [Arystoteles I, 3,1; przekład W. Madydy; zob. DŹr., s. 240], Dla Cycerona „akcja reto­ ryczna” była „mową ciała”, skłaniającą słuchacza do aktywnej decyzji (np. słynne mowy przeciw Werresowi nazwał Cyceron Actiones). 9 — Sztuka retoryki

129

6.1.1. Aktor a mówca. „Akcja retoryczna” różni się od „akcji aktors­ kiej”, chociaż i oratorzy i aktorzy opierają swój kunszt na podobnych techni­ kach wygłaszania. Teoretycy retoryki podkreślali te istotne różnice. Kwintylian [11.2.5.] na przykład mówi, że aktorzy przez odpowiednią grę potrafią skupić uwagę widzów nawet na miernych tekstach odrzucanych przy czyta­ niu. Przestrzegano więc adeptów sztuki wymowy przed niebezpieczeństwami naśladowania teatralnej maniery w przemówieniach. Zgodnie z fundamenta­ lną zasadą stosowności [1.10.2.] orator powinien zachować na mównicy po­ stawę godną promotora prawdy. Mówca jest autorem i odtwórcą, twórcą i wyrazicielem myśli własnych. Ponadto mówca nie gra, lecz jedynie uze­ wnętrznia w przemówieniu swoje myśli i uczucia za pomocą odpowiednich środków. Aktor natomiast wypowiada myśli cudze, posługuje się strojem, dekoracją, charakteryzacją (maskami), słowem występuje w sztucznej sce­ nerii. Dlatego też prototypem retorycznej sztuki przemawiania jest natural­ na mowa (rozmowa), różniąca się od wyreżyserowanej mowy teatralnej. 6.1.2. Sztuka żywego stówa jako synonim retoryki. Pojawienie się mów drukowanych (do czytania) i ograniczenie retoryki do zagadnień formalno-stylistycznych [por. 11.5.3.] spowodowało, że sztuka przemawiania coraz bardziej odrywała się od klasycznej teorii retoryki, stając się z czasem auto­ nomiczną dyscypliną wiedzy, wyemancypowaną spod patronatu sztuki wy­ mowy. Potwierdzają to różnorodne podręczniki, poradniki „techniki żywego słowa” [Maryański, Tenner, Gout, Kotlarczyk], które minimalnie lub w ogó­ le nie wspominają o nie tak dawnych przecież związkach z teorią retoryki. Jeżeli jednak rozmaite prace te pełnią dziś pożyteczną rolę jako przewodniki deklamatoryki (głównie wierszy), to jednocześnie stanowią materiał „kontrretoryczny”, ponieważ przyczyniają się bezwiednie do ugruntowania ahistorycznej opinii, że technika czy sztuka żywego słowa jest synonimem retoryki w ogóle. W powszechnym bowiem przekonaniu utrwalił się dziś pogląd o re­ toryce jako metodzie mówienia ozdobnego bez specjalnego sensu. Sięgając do źródeł „sztuki żywego słowa” odkrywamy przede wszystkim jej służebną funkcję w procesie przekonywania. 6.2. Sposoby wygłaszania mowy. Z dwupodmiotowości retoryki wyni­ ka, że mowa [1.5.] jest udziałem dwóch partnerów: oratora (nadawcy) i słu­ chaczy (odbiorców). Słuchacza nie interesuje technika przygotowania prze­ mówienia, tzn. czy mowa była uprzednio napisana i wyuczona na pamięć, czy też jest improwizowana. Opracowanie wypowiedzi perswazyjnej nie ogranicza się bowiem tylko do rzetelnego przygotowania tekstu lub planu mowy na konkretny temat dla określonego odbiorcy, lecz obejmuje również cały splot czynników składających się na pojęcie autorytetu intelektualnego i moralnego [1.5.5.] podmiotu retorycznego. Czynniki te sumują się i wypeł­ niają w przemówieniu, decydują o autorytecie mówcy i mają istotne znacze­ nie w odbiorze słowa perswazyjnego. Słuchaczowi nie jest więc obojętne, kto mówi, i dlaczego on, a nie kto inny przemawia, jakie są jego cele i za­ miary. Mówca cieszący się autorytetem i uznaniem słuchaczy może swe prze­ mówienie odczytać i jego „akcja retoryczna” przyniesie lepszy efekt niż „żywe słowo” krasomówcy nie cieszącego się uznaniem odbiorców. W

130

ustach trybuna nawet banalna treść urasta do rangi arcydzieła oratorskiego, co często można stwierdzić czytając porywające mowy, które w zapisie ni­ czym nie przypominają swego pierwowzoru. Żywe słowo rządzi się innymi prawami niż słowo pisane, a zostało to dostrzeżone już na początku istnienia retoryki systemowej w teorii iluzjonizmu [6.1.]. Chociaż różnorodne techni­ ki żywego słowa, opracowywane przez pokolenia retorów i doświadczonych mówców, pełniły funkcję służebną wobec tematu i etosu oratorów, to jed­ nak ich rola jest niezwykle ważna w procesie przekonywania. Stanowią bo­ wiem swoisty kanał łączący podmiot retoryczny — mówcę — z podmiotem odbierającym — słuchaczem. Bez tego kanału, budowanego „na żywo”, najwznioślejsza perswazja nie trafia do celu, a przemówienie staje się zbio­ rem słów martwych, które może ożywić jedynie wysiłek czytelnika, jeśli oczywiście mowa jest powielona na papierze. Żywe słowo jest bogatsze dzię­ ki modulacji głosu, gestowi, mimice i reakcji na „fale radarowe” wysyłane przez słuchaczy. Słowa żywego (odczytywanego lub wypowiadanego) nie za­ stąpi rząd genialnych nawet liter. Obserwacja ta jest fundamentem retoryki podmiotowej, retoryki humanistycznej. 6,3. Użycie głosu. Największym atutem mówcy podczas wygłaszania przemówienia jest jego głos. Dionizjusz z Halikarnasu [11.1.10.] twierdził, że każda część mowy z natury swej inaczej działa na słuch, tak jak różnie działają bodźce wzrokowe na wzrok, smakowe na smak itd. Niektóre dźwię­ ki drażnią i rozgoryczają, inne zaś koją. „Ta mowa jest z konieczności pięk­ na, która zawiera piękne wyrazy, piękne zaś wyrazy zasadzają się na pięk­ nych zgłoskach i głoskach... Z zasadniczej budowy głosek wywodzą się także poszczególne odmiany mowy, w których ujawniają się charaktery, namięt­ ności, nastroje, postępowanie osób i związane z nim ich właściwości” [cyt. za: Tatarkiewicz II, t. 1, s. 291], Dawne podręczniki retoryki, pisane oczywi­ ście bez dzisiejszej wiedzy dotyczącej fizjologii czy patologii mowy, bardzo szczegółowo zajmowały się barwą głosu. Bardzo popularny w XVI i XVII wieku podręcznik Soaresa obok właściwych dla tamtej epoki ćwiczeń fonety­ cznych na artykulację samogłosek i spółgłosek zaleca: „...według tego jak mówca jest poruszony i jak chce poruszyć słuchaczy, tak powinien głos swój dostosowywać. Gniew wymaga głosu ostrego, podnieconego, często urywa­ nego; bojaźń opuszczonego i wahającego się; skromność — poważnego i jednodźwięcznego. Lecz nie tylko w różnych przedmiotach różnego trzeba gło­ su, ale nawet w tym samym, gdyż rozmaitość jest wdzięczna, bawi ucho słu­ chacza i odświeża mówcę” [Soares, s. 172-173]. Zanim powstał systematycz­ ny oparty na badaniach empirycznych opis zjawisk fonicznych, jakimi dziś rozporządza deklamatoryka, posługiwano się intuicją krasomówczą, przede wszystkim zaś naśladowano wybitnych oratorów. Dzięki legendarnemu przy­ kładowi Demostenesa, który swe naturalne ograniczenia głosowe nadrabiał uporczywym wysiłkiem, polegającym na przekrzykiwaniu huku fal morskich (z kamykami w ustach dla treningu mięśni twarzowych), akcentowano szcze­ gólną rolę pracy nad wyrobieniem głosu. Szczególnie przydatnym materia­ łem do ćwiczeń głosowych były figury retoryczne [4.3.4.2.], które zmuszały do imitowania głosem uwielbienia, gromienia, błagania, do krzyku lub szep9*

131

tu. Z bogatej deklamatoryki aktorskiej specjalnie ceniono w krasomówstwie techniki unaoczniania myśli i przeżyć za pomocą głosu, co trafnie oddaje da­ wne polskie powiedzenie: „Mów, abym cię widział”. W wielu dawniejszych podręcznikach retoryki umieszczano różnego rodzaju praktyczne wskazówki i rady typu: „Słuchacze po głosie oceniają charakter mówcy”, „Głos jest sprawdzianem duchowych przeżyć mówcy”. Wiele z tych uwag ma znaczenie ponadczasowe, choć nie zawsze związane są z gustem i smakiem estetycznym epoki, w której powstały i uzyskały powszechną aprobatę. Obok postulatu ciągłego doskonalenia sztuki żywego słowa, zwłaszcza głosu naturalnego, pozbawionego technicznych środków jego zwielokrotnie­ nia, przy wygłoszeniu zawsze obowiązywała fundamentalna zasada stosowności [1.10.2.], w tym wypadku stosowności „fonicznej”. Stała ona na straży granic naturalności i „sztuczności” oratorskiego głosu, jego modulacji, kaden­ cji itp. Chroniła oratora przed śmiesznością ślepego naśladownictwa. Zasadę stosowności krasomówczej niezwykle trafnie sformułował Juliusz Słowacki w Beniowskim: .. . Aby język giętki Powiedział wszystko, co pomyśli głowa. A czasem był jak piorun, jasny, prędki, A czasem smutny, jako pieśń stepowa, A czasem jako skarga nimfy, miętki, A czasem piękny, jak aniołów mowa, Aby przeleciał wszystko ducha skrzydłem. 6.3.1. Przestankowania i pauzy. Zasady właściwego przestankowania w mowie żywej są odpowiednikiem znaków interpunkcyjnych w piśmie, a te zaś mają rodowód retoryczny, wyrosły bowiem z dawnych oznaczeń intona­ cyjnych. Wystarczy wziąć do ręki jakikolwiek egzemplarz staropolskiej ksią­ żki, by przekonać się, że oprócz kropek, stawianych oczywiście nie zawsze w tych miejscach, w których stawia się je teraz, wszystkie człony tekstu oddzie­ lane są pochyłą kreską (zastępującą wszystkie obecnie stosowane znaki in­ terpunkcyjne), informującą o końcu frazy intonacyjnej, czyli o konieczności robienia przerwy w głośnym czytaniu [1.5.4.]. Całością intonacyjną był okres retoryczny [4.3.4.7.], obejmujący całostkę myślową, zwykle figurę sty­ listyczną, słowną [4.3.4.3.] lub figurę myśli [4.3.4.4.]. Na materiale okresu retorycznego, który był podstawowym składnikiem retorycznej stylistyki [4.] uczono się poprawnej i stosownej intonacji poszczególnych członów, a ści­ ślej, ich uwydatniania za pomocą właściwych pauz. Wyróżniano pauzy logi­ czne i psychologiczne. 6.3.1.1. Pauza logiczna. Pauza logiczna uwypukla podstawową zaletę stylu — czyli jasność [4.3.2.]. Jest szczególnie przydatna do oddzielania rze­ czowników (np. Batory — król Polski) i połączeń czasownika z przysłów­ kiem (np. mówiłem — dobrze). Najważniejszą jednak rolę pauza logiczna odgrywa w tych miejscach mowy, które wedle mówcy pełnią istotne funkcje w perswazji [1.7.], na przykład przy użyciu ważnych argumentów, ponieważ

132

retoryka jest logiką etyki, logiką działania i nie zawsze musi być w zgodzie z „beznamiętną” logiką formalną. 6.3.1.2. Pauza psychologiczna. Pauza psychologiczna polega na umie­ jętnym użyciu milczenia jako środka koncentrującego uwagę słuchacza przez działanie na jego sferę emocjonalną. Pauzy psychologiczne mogą być użyte nawet w najbardziej nieoczekiwanych miejscach, byleby miały uzasad­ nienie treściowe. Pauza poprzedzająca zawsze budzi zaciekawienie, trzyma odbiorcę w napięciu. Doświadczony mówca wykorzystuje tego rodzaju chwyt na początku przemówienia, gdy milcząco ogarnia wzrokiem audyto­ rium; jest to zarówno czas koncentracji (opanowania tremy) i przeglądu twa­ rzy odbiorców. Pauza natomiast wprowadzona po słowie, myśli, zdaniu za­ trzymuje uwagę odbiorcy na ostatnim wyrazie, semantycznie czy emocjonal­ nie ważnym. Pauzy psychologiczne — tak jak przerwy w utworze muzycz­ nym — są niezykle ważnym elementem w wygłoszeniu, gdyż wnoszą do przemówienia dramaturgię, mówcy zaś pozwalają na koncentrację lub od­ szukanie w pamięci odpowiedniego słowa. Wprowadzenie ich wymaga szcze­ gólnego taktu [1.10.2.], nadużycie bowiem pauz psychologicznych może utrudnić czy wręcz uniemożliwić osiągnięcie celu perswazji. Umiejętność ja­ kiegokolwiek przemilczania, oczywiście przemilczania świadomego, celowe­ go, należy zaliczyć do najwyższych sprawności krasomówczych. 6.3.2. Akcentowanie. Akcenty oratorskie muszą się zgadzać z popraw­ nym akcentowaniem gramatycznym, chociaż różnią się od siebie w sposób istotny. Akcent bowiem retoryczny podkreśla, uwydatnia, uplastycznia, wy­ jaskrawia te słowa, które w intencji oratora mają mieć szczególne znaczenie dla słuchacza. Teoria retoryki wyróżnia akcent logiczny, symboliczny i emocjonalny. 6.3.2.1. Akcent logiczny. Akcent logiczny służy do szczególnego wydo­ bycia z całości zdania tego słowa, na którym spoczywa główny sens i cel wy­ powiedzenia; myśl całości koncentruje się na podstawowym słowie. W klasy­ cznej retoryce, wykorzystującej — jak wiadomo — prozodię języka, zwłasz­ cza greckiego (miary, stopy, klauzule itp.), miarą akcentowania było pod­ kreślenie słowa rdzennego, dominanty, słowa-klucza. Niektóre figury styli­ styczne, jak chociażby zeugma [4.3.4.3.12.], opierały się na zasadzie wyko­ rzystania słowa dominującego. Użycie akcentu logicznego, zaznaczającego punkt ciężkości wypowiedzi, jest dla oratora (a pośrednio i dla słuchaczy) te­ stem jego kwalifikacji intelektualnych. Niestosowny akcent logiczny ośmie­ sza mówcę. 6.3.2.2. Akcent symboliczny. Akcent symboliczny polega na dźwięko­ wym (intonacyjnym) zaznaczeniu wyrazu lub frazy. Najprostszą a zarazem najtrudniejszą w wykonaniu oratorskim jest onomatopeja [4.3.4.1.6.], pole­ gająca na naśladowaniu dźwięku nieartykułowanego (np. ryczenie, wycie). Akcent symboliczny jest stosowany przez mówców w obrazowym przedsta­ wianiu tematu, gdy za pośrednictwem odpowiedniej modulacji głosu odtwa­ rza się jakieś zdarzenie, postawę opisywanych postaci, ich zachowania, na­ wyki itp. Szczególny rodzaj akcentu symbolicznego występuje w zwrotach patetycznych, zwłaszcza w zastosowaniu do pojęć abstrakcyjnych. Łatwo tu

133

o nadużycia, chociaż patos we wszelkiej postaci najczęściej jest wykładni­ kiem splotu wielu czynników społecznych i psychologicznych, mody, kon­ wencji czy historycznie uwarunkowanej estetyki (np. barok, romantyzm). Ó.3.2.3. Akcent emocjonalny. Jest to akcent symboliczny zestrojony ze wszystkimi składnikami przemawiania, jak intonacja głosowa, tempo, mimi­ ka i gest. 6.3.3. Dykcja. Walory głosowe mówcy wyrażają się najpełniej w dyk cji, to znaczy poprawnym i stosownym sposobie wymawiania wyrazów i okresów (zdań). Wymowa winna być przede wszystkim poprawna, pozba­ wiona naleciałości gwarowych i barbaryzmów (prowincjonalizmów). Teore­ tycy retoryki zwracali szczególną uwagę na technikę ustawienia głosu i właś­ ciwe oddychanie. Prawidłowy oddech pozwala na swobodne wygłoszenie je­ dnym tchem okresu, który — jak wiadomo — stanowi podstawową jednost­ kę mowy [4.3.4.7.]. Właściwy oddech, ćwiczony poprzez głośne czytanie [7.2.], jest warunkiem właściwego tempa mowy, chociaż jest ono również uzależnione od tematu i warunków zewnętrznych przemówienia. Z praktyki krasomówczej wynika, że tempo wolne stosuje się w opisowej części prze­ mówienia; gdy porusza się zagadnienia doniosłe i poważne używa się artyku­ lacji dobitnej. Wolne tempo oznacza siłę, spokój i pewność siebie. Przyspie­ szenie tempa, stosowane zwykle pod koniec frazy (okresu, mowy) zwiększa sugestywność wypowiadanych słów. A oto spostrzeżenia na temat dykcji wy­ jęte z najstarszego podręcznika wymowy rzymskiej: „Siłę głosu możemy w przemówieniach zachować głównie przez to, że zaczynamy z początku mó­ wić głosem spokojnym i przytłumionym. [. . .] Dobrze jest też stosować dłuższe przerwy, głos bowiem nabiera wtedy mocy przez zaczerpnięcie od­ dechu, a krtań podczas tej chwili milczenia odpoczywa. [. . .] Wypowiadać dłuższe ustępy bez zmiany natężenia tonu i bez przerywania ich dla zaczer­ pnięcia oddechu przystoi przy końcu przemówienia. [ . . .] A cóż jest przy­ krzejszego jak głos podniesiony już od samego początku? Przy stosowaniu przerw nabiera głos siły. Dzięki tym przerwom myśli także zarysowują się pełniej, a słuchacz ma chwilę czasu na zastanowienie się. [ . . .] Ostre wy­ krzykiwanie nadweręża głos, razi także słuchacza, mając w sobie coś prosta­ ckiego” [Rhetorica ad Herennium, 3,12,21; przekład M. Maykowskiej]. Nie­ zależnie jednak od mniej czy bardziej szczegółowych uwag dotyczących dyk­ cji, formułowanych przez poszczególne szkoły oratorstwa praktycznego, naj­ ważniejszym postulatem retorycznej pronuntiatio jest wydobycie (oczywiście z umiarem) akcentu szczerości i bezpośredniości. 6.4. „Akcja oratorska” . Zgodnie z ogólnymi założeniami dotyczącymi wygłoszenia [6.1.], czynność ta ma mieć charakter dynamiczny, zaś mówca winien być promotorem, wykonawcą i reżyserem retorycznego „spektaklu”. Naturalne pokrewieństwo sztuki krasomówczej ze sztuką teatralną, wyko­ rzystywanie tych samych wskazań i doświadczeń przez oratorów i aktorów (np. w dziedzinie deklamatoryki) było powodem wielu sporów między prze­ ciwnikami i zwolennikami oratorstwa „teatralnego”, „sztucznego”, dostoso­ wywanego do gustów i konwencji epoki. Na płaszczyźnie teoretycznej jed­ nak zgadzano się, że mównica winna się różnić od sceny, słuchacze od wi­

134

dzów, orator od aktora [6.1.1.]. „Akcja oratorska” polega na zgodnym z za­ sadą stosowności [1.10.2.] zharmonizowaniu ruchu ciała z gestem i mimiką. „Gra” oratorska, uwydatniona modulacją głosową, ma być podporządkowa­ na słowu, myślom i przede wszystkim celom perswazji. 6.4.1. Postawa dala. Wielu teoretyków omawiało dokładnie ułożenie ciała, ruchy rąk i nóg od chwili wejścia na mównicę do zakończenia „akcji oratorskiej”. Niemała część rad i wskazówek dotyczyła przemówień wygła­ szanych w ruchu, na przykład w sądzie. Jednak ze względu na wymagania akustyki rozpatrywano głównie zachowanie się mówcy stojącego. Oto nie­ które wskazówki odnoszące się do pozycji i ruchów poszczególnych części ciała podane przez Kwintyliana: „Głowę trzeba trzymać prosto i naturalnie, w opuszczeniu jej bowiem na dół wyraża się poczucie słabości, w zadzieraniu w górę — bezczelność, w pochylaniu na bok — maluje się znużenie, a w szty­ wnym i bardzo nieruchomym sposobie trzymania głowy odzwierciedla się nieokrzesanie umysłu. Należy następnie dostosowywać ruchy głowy do prze­ mian pozycji ciała, aby się z nimi zgadzały i towarzyszyły poruszeniom rąk i tułowia. Spojrzenie bowiem zwracać się winno zawsze w tym kierunku, co gesty, wyjąwszy wypadek, gdy coś potępiamy, w czymś ustępujemy lub coś od siebie odsuwamy, tak, żeby przed tym samym jak gdyby cofała się głowa, co odpycha ręka. [. . .] Niepięknie jest stać z wyciągniętą prawą nogą i pod­ nosić równocześnie tę samą rękę i nogę. Można niekiedy oprzeć się całą siłą na prawej nodze, mając jednak wtedy pierś wyprostowaną, jakkolwiek ruch ten bardziej jest właściwy dla aktora komediowego niż dla mówcy. [Kwintylian, 11,3,69, ns; przekład M. Maykowskiej]. Drobiazgowe rady dotyczące ruchów ciała uzupełniano nie mniej dokładnymi wskazówkami odnoszą­ cymi się do szczegółów ubioru, dyskretnej charakteryzacji, słowem wszyst­ kiego, co ma jakikolwiek związek z wyglądem zewnętrznym mówcy i otocze­ niem miejsca, w którym przemawia. 6.4.2. Gesty. Na estetykę gestu oratorskiego — podobnie jak na mo­ dulację głosową — składają się predyspozycje naturalne, wynikające z tem­ peramentu, charakteru, wieku itp., oraz wyuczone, „sztuczne”, umowne. Zwracano szczególną uwagę, by gesty wyuczone były dostosowane do oso­ bowości mówcy, przy czym cała gestykulacja „nie powinna rzeczy i myśli od­ twarzać, lecz tylko je zaznaczać” (Cyceron). Estetyka gestu zależy od układu dłoni i palców, zgięcia ręki, oddalenia ręki od tułowia i czasu trwania skinie­ nia. Każdy gest winien być całością wykończoną pod względem formalnym, przy czym jeden rodzaj gestu nie powinien trwać zbyt długo, ponieważ od­ wraca uwagę słuchacza od treści przemówienia. Ponadto ruch ręki winien być ściśle zespolony ze słowem, a wszelka pantomima jest w oratorstwie nie­ wskazana. „Gestykulacja rąk — zauważa Kwintylian — której pozbawione przemówienie zawsze jest kalekie i nieudolne, trudno nawet powiedzieć jak jest różnorodna — dorównywa ona przecież nieomal bogactwu słów. Jeżeli bowiem ruchy pozostałych części ciała wspomagają jak gdyby nasze słowa, to ruchy rąk — można rzec — mówią same przez się. Czyż przy ich pomocy nie żądamy, nie obiecujemy, nie wzywamy, rezygnujemy, grozimy, błaga­ my, nie odrzucamy od siebie, nie lękamy się, pytamy, zaprzeczamy, nie wy­

135

rażamy naszej radości, smutku, powątpiewania, przekonania, żalu, nie okre­ ślamy sposobu, możności, ilości, czasu? Czyż one nie podniecają, nie wstrzy­ mują, nie pochwalają, nie podziwiają, nie korzą się? [. . .] Palcem wskazują­ cym posługujemy się, gdy czynimy wymówki łub na coś wskazujemy (stąd też otrzymał on nazwę), nieco zagięty, podczas gdy ręka podnosi się i zwraca w kierunku ramienia, potwierdza, opuszczony ku ziemi i jak gdyby opadają­ cy na dół, naciera ...” [Kwintylian, 11,3,85 ns; przekład M. Maykowskiej z drobnymi zmianami]. W zależności od funkcji perswazji [1.7.] wyróżniano gesty informacyjno-objaśniające i emocjonalne. 6.4.2.1. Gesty informacyjno-objaśniające (wykładowe). Gesty te wspie­ rają funkcję informującą, pouczającą [1.7.1.] przemówienia, służą obrazo­ wemu wyjaśnianiu pojęć, podkreślaniu myśli, uzupełnianiu jej itp. Klasycz­ nymi gestami starożytnych oratorów (znanymi z ikonografii) są gesty prze­ czące i twierdzące. Twierdzenie zaznacza się zdecydowanym, pionowym ru­ chem ręki (dłoń w pozycji prostopadłej do postawy mówiącego), rozpoczy­ nającym się od czoła w dół. Przeczenie natomiast wyraża się zdecydowanym, poziomym ruchem ręki (odwróconej zewnętrzną stroną dłoni do góry) na wysokości torsu. Spośród różnorodnych gestów wykładowych wyodrębniano (m.in. według Kwintyliana) gest dowodzący, konkludujący (dłoń otwarta opuszczana ku dołowi, jakby coś przyciskała), demonstrujący, wskazujący (otwarta dłoń skierowana w kierunku faktycznego lub umownego miejsca wypowiadanego wyrazu), ukazujący podobieństwo (zbliżone dłonie imitują­ ce połączenie), zapowiadający (ręka podniesiona w górę). Ó.4.2.2. Gesty emocjonalne. Gesty te uwypuklają funkcję impresyjną [1.7.2.] i ekspresyjną [1.7.3.] retorycznej wypowiedzi. Teoretycy wymowy zalecali przy tych gestach szczególny krytycyzm i ostrożność (powściągli­ wość). Gest uczuciowy (bardziej niż gest objaśniający), winien być zharmo­ nizowany z postawą emocjonalną mówcy, zwłaszcza z jego mimiką [6.4.3.] i zestrojem dykcji [6.3.3.]. Podręczniki retoryki przedstawiają długie, dosto­ sowane do gustów epoki zestawy gestów uczuciowych. Między innymi opisy­ wano (Kwintylian) gesty odtwarzające odwagę (głowa lekko podniesiona do góry, śmiałe spojrzenie oczu, ręce opuszczone lekko w dół zaciskają się w lekkim podrzucie do góry), współczucie (ręce złożone na sercu wyciąga się do przodu ruchem podtrzymującym), wzgardę (twarz odwraca się od dłoni, które wykonują w bok ruch odpychający), rozpacz (załamane dłonie ciężko i bezsilnie opadają w dół). Wszyscy niemal teoretycy przestrzegali przed nad­ używaniem gestów emocjonalnych, gdyż niewłaściwe ich zastosowanie i wy­ konanie naraża mówcę na śmieszność, „teatralność”, pozowanie. Zawsze podkreślano, że korzystniej dla perswazji jest zrezygnować z gestu emocjo­ nalnego, niż używać go niestosownie. 6.4.3. Mimika. Mimika uwydatnia skalę przejęcia się mówcy wypowia­ danymi słowami, stopień jego przekonania o prawdziwości czy słuszności głoszonych twierdzeń. Temu rodzajowi ekspresji oratorskiej poświęcali naj­ więcej uwagi teoretycy antyczni, ponieważ mimika „sztuczna” była domeną mówców (aktorzy na scenie występowali w maskach). Punktem wyjścia roz­ ważań nad różnorodnymi technikami mimicznymi było przekonanie, że

136

wzruszyć może tylko wzruszony, przy czym twarz jest jedyną częścią ciała, która może wyrażać każde poruszenie umysłu. „Najwięcej w twarzy znaczą oczy — zauważa Kwintylian — przez nie wydostaje się jak gdyby cała dusza na wierzch, tak że nawet nieruchome promienieć mogą radością lub zasnu­ wać się mgłą smutku. Dla wyrażania naszych uczuć dała im także natura łzy tryskające z bólu lub płynące z radości. Poruszając się zaś przybierają oczy wyraz napięcia i energii, albo odwrotnie — spokoju; stają się dumne, groź­ ne, łagodne, surowe. [ . . .] Skutecznej pomocy przy wyrażaniu różnorod­ nych uczuć przez oczy dostarczają nam powieki i policzki. Wiele także zys­ kuje się przez brwi, albowiem one do pewnego stopnia nadają kształt oczom, one władają czołem. [ . . .] Nie jest na ogół pięknie wyrażać jakieś uczucia przy pomocy nozdrzy i warg, jakkolwiek drwiny, pogarda, wstręt zwykle uwidaczniają się w ich poruszeniach. Jest całkiem nieprzystojnie marszczyć nos, jak o tym wspomina Horacy, wydymać nozdrza i poruszać nimi, dotykać nosa palcem lub wciągnąwszy powietrze nagle je wydmuchi­ wać, rozchylać skrzydła nosa i płaską dłonią podnosić je w górę; również zbyt częste wycieranie nosa słusznie spotyka się z naganą . . . ” [Kwintylian, 11,3,75 ns; przekład M. Maykowskiej], W odróżnieniu od świadomie mode­ lowanych masek aktorskich, mimika mówcy winna wypływać z autentycz­ nych przeżyć oratora; wówczas jest skutecznym składnikiem perswazji. 6.4.4. Reżyseria „akcji oratorskiej.” Niezależnie od opisu i analizy po­ szczególnych składników „akcji oratorskiej” teoretycy retoryki zwracali uwagę na celowe i funkcjonalne ich użycie w obrębie całości „przedstawie­ nia” krasomówczego. Mówca jest zarówno „architektem” kompozycji mowy, jak i „reżyserem” przy jej wygłoszeniu. Na pojęcie reżyserii orators­ kiej składały się — jak w teatrze — talent mówcy, jego wiedza i znajomość rzemiosła, doświadczenie. Postawę, dykcję, gestykulację i mimikę należy dostosować do poszcze­ gólnych części („aktów”) przemówienia. Kompozycja mowy [3.] winna być dynamiczna, wyrażająca aktywność tematu perswazji, pobudzająca do uwa­ gi, refleksji i decyzji. Z tego też względu najwięcej uwagi przywiązywano do wstępu [3.3.] i epilogu [3.8.]. Zalecano, aby zakończenie było syntezą środ­ ków i technik „akcji oratorskiej.” Ostatni bowiem akord, puenta przemó­ wienia decyduje zwykłe o końcowym efekcie mowy. Przestrzegano jednak przed niebezpieczeństwami wynikającymi z faktu, że reżyseria mowy nie ma fazy prób, jest bowiem spontaniczna i niepowtarzalna. „Przeto niech mówca dobrze obliczy i oceni swe siły — ostrzega Kwintylian — i uświadomi sobie, jakiego się podejmuje zadania. Nie ma tu bowiem możności otrzymania ja­ kichś pośrednich skutków, wywołuje się po prostu albo łzy, albo śmiech” [Kwintylian, 6,1,45; przekład M. Maykowskiej]. 6.4.5. Trema. W pojęciu teoretyków antycznych trema odgrywała wa­ żną rolę w „akcji oratorskiej”. Na początku przemówienia trema schlebiała słuchaczom, a wstępna nieśmiałość mówcy dodawała mu walor wiarygodno­ ści, sympatii i uznania. Na przykład Krassus, jeden z rozmówców występują­ cych w dialogu Cycerona O mówcy (De oratore), wskazuje, że trema doda­ wała jego słowom wartości, wskazywała na ich rzetelne przemyślenie. „Tre­

137

ma mówcy rozpoczynającego przemówienie schlebiała słuchaczom. Widzieli w niej dowód, że ów górujący nad ich tłumem mąż liczy się ze zdaniem każ­ dego z nich, że zdaje sobie sprawę, że trudno ich zadowolić, że uważa ich za surowych i wytrawnych sędziów i krytyków. I oto we wzmożonym w tej chwili poczuciu swej wartości i indywidualności zaczynali słuchać życzliwie i uważnie słów mówcy, który — jeśli był naprawdę wielkim mówcą — miał ich, w miarę tego jak mówił, przekonać, wzruszyć, porwać i zaciążyć nad całą ich istotą swą własną indywidualnością” [Maykowska I, s. 51-52]. 6.5. Słuchacz. Z ogólnych założeń retoryki wynika, że słuchacz może być przedmiotem lub podmiotem perswazyjnie zorganizowanej wypowiedzi. Dlatego też sposoby i metody wygłoszenia mowy są najlepszym sprawdzia­ nem dwupodmiotowości retoryki, zwłaszcza etosu oratora. Innymi metoda­ mi posługuje się bowiem sofistyczny manipulator słowa, innymi jeszcze agi­ tator i propagandzista, innymi wreszcie orator — vir bonus, dicendi peritus [1.5.5.1.], który podobnie jak agitator wykorzystuje techniki perswazyjne, ale używa ich do innych celów, traktując słuchacza jako partnera, uczestnika „akcji oratorskiej”. Warto przy tym zauważyć, że w „grze” krasomówczej występują pewne imponderabilia, które odgrywają ważniejszą rolę niż stoso­ wanie tuzina najbardziej sprawdzonych technik. Przekonuje o tym doświad­ czenie potwierdzające to dziwne zjawisko socjologiczne, że słuchaczy pory­ wa nie ten, kto buduje ładne okresy, kto ma sporo do powiedzenia, lecz ten, kto umie trafić do umysłu i serca odbiorców, posługując się niekiedy ogólni­ kami, banałami, a nawet popełniając błędy językowe. W „akcji oratorskiej” bowiem obok takich czynników, jak autorytet mówcy, kontekst sytuacyjny, nastrój chwili, ujawnia się wielowarstwowość języka, wieloznaczność seman­ tyczna i emocjonalna słowa; na przykład wyraz „dobry” nie zawsze jest rów­ ny „dobremu”. 6.5.1. Pozyskanie życzliwości słuchaczy. Zasada captatio benevolentiae — pozyskanie życzliwości — omówiona szczegółowo w dziale dotyczącym kompozycji [3.3.1.1.], sprawdza się najpełniej przy wygłoszeniu przemówie­ nia. Mówca nie może lekceważyć słuchacza, a tym bardziej obrażać go nie­ stosownym słowem czy gestem, co nie oznacza, że ma mu schlebiać. Ogólne zalecenia retorów idą w kierunku wytworzenia właściwego klimatu „akcji oratorskiej”. Klimat ten w języku teorii wymowy określany był terminem ła­ cińskim decorum ‘wdzięk’, który — jak wiadomo — wyrażał wysublimowaną odmianę fundamentalnej zasady stosowności, zwanej inaczej taktem retory­ cznym [1.10.2.]. Estetyka „wdzięku oratorskiego” wymagała najwyższych umiejętności, a na jej kształt artystyczny wpływało wiele czynników, począ­ wszy od wyczucia (instynktu) mówcy, tematu, warunków, okoliczności wy­ głoszenia itp. Żywy współudział słuchacza w mowie wymagał uzasadnienia nie tylko rozumowego, to znaczy rozumienia przez odbiorcę ważności i po­ trzeby tematu. Najbardziej klasycznym sposobem zainteresowania słuchacza jest uatrakcyjnienie mowy za pomocą odpowiednio przemyślanych figur [4.3.4.2.]. 6.6. Niepowtarzalność wygłoszenia. Przemówienie jest aktem jednora­ zowym, niepowtarzalnym. Z faktu tego wynikają ważkie konsekwencje 138

przede wszystkim dla mówcy. Wypowiedzianego słowa nie można cofnąć, zneutralizować jego znaczenia, zmienić tonacji emocjonalnej. Tylko do­ świadczony mówca może sobie pozwolić na improwizację bez obawy prze­ kroczenia granicy odpowiedzialności za słowo. Dlatego starożytni teoretycy retoryki zalecali mówcom konieczność sumiennego przygotowania mowy z dokładnym przemyśleniem nie tylko treści, ale i szczegółów formalnych związanych z „akcją oratorską”. Taki scenariusz mowy winien zawierać oznaczenia podpowiadające, na przykład zaakcentowanie jakichś ważnych myśli, słów, gestów itp. Znaki takie, stosowane jeszcze we wczesnych dru­ kach w kształcie dłoni na marginesach, wspomagały zawodną pamięć, jeśli mówca korzystał z konspektu, lub aktywizowały uwagę, jeśli tekst mowy był przed wygłoszeniem napisany. Nota bene w czasach nam współczesnych wie­ lu wytrawnych mówców, mających do dyspozycji najnowsze zdobycze z za­ kresu psychologii odbioru słowa żywego, stosuje w uprzednio wytypowa­ nych częściach przemówienia obowiązkowe przerwy „dla odśmiania” słucha­ cza (zwykle w postaci anegdoty), celem pobudzenia jego uwagi i zdolności recepcyjnych; anegdoty dla odprężenia (podobnie jak antrakty w teatrze) są z góry zaplanowane z zegarkiem w ręku. Niepowtarzalność mowy stanowi główną przyczynę ulotności sztuki oratorskiej. Nic dziś praktycznie nie wie­ my o sztuce dawnych mówców. Wierzymy na słowo świadkom ich wystą­ pień, którzy twierdzą, że byli wyborni, wspaniali, dramatyczni. I to wszyst­ ko, co wiemy o tysiącletniej historii niezliczonego szeregu mówców polskich i kilkutysięcznych dziejach krasomówstwa europejskiego. Z ułomków za­ chowanych tekstów nie można zrekonstruować nawet w przybliżeniu nie­ powtarzalnego klimatu przemówień, zalet i wad sztuki oratorskiej ich wyko­ nawców. „Nowy typ dokumentacji wypowiedzeń ustnych — zapewne filmo­ wy — umożliwi dopiero powstanie teoretycznej stylistyki odnoszącej się do pełnego materiału wypowiedzenia” [Skwarczyńska, s. 145].

Ćwiczenia przygotowawcze

7.1. Retoryka jako rzemiosło słowa. Według pojęć starożytnych u pod­ staw każdej sztuki leży rzemiosło; każda zaś techne (w określeniu Greków) czy ars (w ujęciu Rzymian) jest stopem talentu i pracy (treningu). Zostawia­ jąc na uboczu spory antyczne na temat tego, czy retoryka jest sztuką czy umiejętnością [1.6.1.], czy jest sztuką użytkową czy piękną, „bezinteresow­ ną”, należy zwrócić uwagę na metody i sposoby zdobywania albo też dosko­ nalenia owej techne rhetorike. Wprawdzie Kwintylian stwierdził, iż „niektó­ rzy uważają retorykę za coś naturalnego, choć wcale nie przeczą, że można to przez ćwiczenie wydoskonalić” [Kwintylian 2,17,5], to jednak i on sam, i wielu innych, wcześniejszych i późniejszych retorów, wymyśliło szereg ćwi­ czeń przygotowawczych jako jeden z podstawowych elementów retorycznej sprawności [1.11.]. Na oznaczenie tych ćwiczeń przyjęła się w retorykach grecka nazwa progymnasmata, (łac. praexercitamenta) wywodząca się od czasownika gymnadzomai 'ćwiczyć, trenować' (por. gimnastyka, gimnaz­ jum). Pierwsze zachowane progymnasmata pochodzą od Theona z Aleksan­ drii (I w. n.e.), co nie oznacza, że przedtem nie praktykowano ćwiczeń wstę­ pnych. (Takim typowym ćwiczeniem jest słynna Pochwała Heleny Gorgiasza, zob. DŹr., s. 197). Popularnym wzorem ćwiczeń byl podręcznik Hermogenesa z Tarsu [11.1.12.], wielokrotnie naśladowany również w retoryce nowożytnej. Kształceniem retorycznej sprawności najbardziej szczegółowo zajmował się Kwintylian, który w drugiej księdze Kształcenia mówcy (zob. DZr., s. 275) zawarł wiele wskazówek dotyczących ćwiczeń. 7.2. Główne narzędzia rzemiosła retorycznego. Wszyscy retorzy byli zgodni, że jak muzyk na instrumencie, tak orator na „instrumencie myśli i mowy” winien zdobywać sprawność i biegłość. Zanim proces retorycznej or­ ganizacji wypowiedzi zaowocuje sztuką słowa precyzyjnie obmyślanej i wy­ głoszonej mowy, musi istnieć długi okres przygotowawczy wypełniony dy­ daktyką szkolną bądź nauką u nauczycieli prywatnych. W ramach różnorod­ nego kształcenia w rzemiośle retorycznym wypracowano szereg ćwiczeń w 140

mówieniu, myśleniu i czytaniu, a ich głównym celem była retoryczna spraw­ ność językowa, owa firma facilitas (dosłownie: ’potężna biegłość, łatwość’). Sprawność tę zdobywa się — według Kwintyliana — za pomocą odpowied­ nio wykonanych ćwiczeń pisanych, czytanych i mówionych. Nota bene wszyst­ kie te rodzaje ćwiczeń weszły za pośrednictwem retoryki do nowożytnej dy­ daktyki europejskiej pod różnymi nazwami, jak na przykład polskie „wypra­ cowania”; udoskonalono jedynie metodykę tych ćwiczeń, wzbogacono ją o nie znane starożytnym techniki audiowizualne. 7.2.1. Ćwiczenia pisane. Trening retoryczny za pomocą ćwiczeń pisem­ nych (z czasem wykorzystywany przy ćwiczeniach w pisaniu) polegał na rów­ noległym uzyskiwaniu wiedzy i biegłości w używaniu słów pojedynczych (yerba singula) i złożonych (yerba coniuncta). W ćwiczeniach dotyczących słów pojedynczych szczególną wagę przywiązywano do synonimów i tropów [4.3.4.1.]. Jedno z takich ćwiczeń (według Kwintyliana) polegało na retory­ cznym wnioskowaniu z szeregu synonimów: intellego 'rozróżniam, pojmuję, poznaję, wytwarzam pojęcie’, sentio 'czuję, myślę, sądzę, oceniam, odczu­ wam’, video 'widzę, oglądam, rozważam, troszczę się, coś zamierzam’ i scio 'wiem, umiem, rozumiem, poznaję, jestem biegłym’. Cały ten szereg synonimiczny zestawiano z jakimś pojęciem, przedmiotem lub osobą. W ten spo­ sób budowano fundamenty myślenia perswazyjnego, zaszczepiano funda­ mentalną zasadę funkcjonalności retoryki [1.10.3.]. W następnej fazie wpro­ wadzano podstawowy kwestionariusz pytań dotyczących sprawdzianu statu­ su sprawy [2.3.4.], wreszcie przechodzono do metod ustalania tematu [2.5.]. Wszystkie te elementy retorycznej inwencji obracały się wokół słów poje­ dynczych i ich synonimów, następnie etymologii. Głównym celem ćwiczeń retorycznych z pojedynczymi słowami było zdobycie możliwie dużego zasobu słów — tzw. copia verborum — który wa­ runkował odpowiedni zasób myśli — copia rerum [1.10.2.]. Cała ta gimnastyka słowno-synonimiczna była oczywiście pragmatyczna i funkcjonalna, tzn. do­ stosowana do celów retorycznej perswazji [1.7.]. Owe verba singula, groma­ dzone z lektury, zapisywano w osobnych słowniczkach według alfabetycznie ułożonych problemów, tematów, cnót itp. Cały ten zapas słów, powiększany następnie o zestaw cytatów, aforyzmów, przysłów, sentencji itp., pełnił rolę magazynu oratorskiego [2.7.], nazywanego silva rerum et verborum 'las rze­ czy i słów’. Tego rodzaju metody gromadzenia materiału krasomówczego były w powszechnym użyciu w późniejszych szkołach humanistycznych aż do naszych dni. Od XVI w. wydawano je drukiem pod najrozmaitszymi tytuła­ mi: florilegium, encheiridion, antologia; miały one charakter specjalistyczny lub ogólny. Retoryczny rodowód posiadały również szczególnie popularne w Polsce XVII w. silva rerum. Dziś rolę tę pełnią najprzeróżniejsze słowniki (np. etymologiczny, wyrazów bliskoznacznych, synonimów), księgi cytatów, biblioteczki aforyzmów, „złotych myśli” itp. Retoryczne ćwiczenia przygotowawcze dotyczące verba coniuncta po­ legały na opracowaniu samodzielnego tekstu na podstawie pomocniczych wskazówek kompozycyjnych. Były one podporządkowane trzem podstawo­ wym rodzajom retorycznej wypowiedzi [1.8.]. Ćwiczenia odnoszące się do 141

rodzaju doradczego, deliberatywnego [1.8.1.] obejmowały: bajkę, opo­ wieść, rozwinięcie „złotej myśli”, sentencję, tezę. Z rodzajem osądzającym [1.8.2.] wiązano: uzasadnienie, zbijanie, godzenie, analizę zdania utartego i dekretu prawnego. Z rodzajem wykazującym, oceniającym [1.8.3.] zespala­ no: pochwałę, naganę, dialog, porównanie, opis. 7.2.1.1. Bąjka, gr. mythos, łac. fabuła. Celem bajki jako ćwiczenia jest szkolenie wyobraźni i umiejętności posługiwania się fabułą o charakte­ rze alegorycznym i symbolicznym. Punkt wyjścia stanowi jakiś motyw czy wątek bajkowy (dla starożytnych były to tzw. apologi), który należy rozwi­ nąć w sposób zwięzły lub rozszerzony. Fabuła zwięzła składa się z dwóch części: 1) opowiadania, będącego tematyczną i kompozycyjną całością, 2) morału lub prawdy ogólnej wysnutych z opowiadania. Bajka obszerna budo­ wana jest z następujących składników: a) pochwały autora czy inicjatora bajki, b) wstępu wyjaśniającego zamiar autora, c) wyjaśnienia natury istoty rzeczy tkwiących w bajce, d) rozmowy fikcyjnej (personifikacja pojęć), e) porównania bajki z inną, podobną, f) wyszczególnienia spraw praktyczno-życiowych, mających związek z bajką, g) przywołania jakiejś powagi, autoryte­ tu lub wypowiedzi myśliciela, h) przykładu moralnego zaczerpniętego z opo­ wieści historycznej, i) epilogu, tj. morału bajki. 7.2.1.2. Opowiadanie, gr. dićgema, łac. narratio. Opowiadanie jest to wyłożenie rzeczy dokonanej lub „jak gdyby dokonanej”. Opowieści history­ czne, przedstawiające zdarzenia lub czyny ludzkie, są wykładnikiem rzeczy dokonanej. Opowieści zmyślone, fikcyjne są zaliczane do drugiego rodzaju. Oba rodzaje opowiadania konstruuje się na podstawie sześciu elementów: a) krótkiej charakterystyki zawierającej pochwałę lub naganę bohatera zdarze­ nia, b) jasnego i klarownego przedstawienia jego czynów, c) określenia cza­ su, w jakim dokonano czynu, d) miejsca, gdzie czyn został dokonany, e) sposobu, f) przyczyny. Całość winna być opatrzona krótkim wstępem wpro­ wadzającym i zakończeniem, które zachęca do czegoś lub coś odradza. 7.2.1.3. Chreja, gr. chróia, łac. chria. Podstawowe znaczenie greckie­ go wyrazu chrśia, 'pożytek, korzyść, konieczność’ zostało przeniesione na określenie ćwiczenia retorycznego polegającego na rozwinięciu sentencji (przysłowia, maksymy, aforyzmu, „złotej myśli” itp.) z dbałością o logiczny układ poszczególnych partii wywodu, nazywanego „najstarszą formą filozo­ fowania” [Komornicka, s. 111]. Termin chrćia w znaczeniu utworu literac­ kiego (naśladowanego także w ćwiczeniach retorycznych) wprowadził Teokryt z Chios (IV w. p.n.e.), który zbiór dowcipnych anegdot zatytułował Chrejaj. Do celów dydaktycznych przystosował chreję Hermogenes z Tarsu [11.1.12], zaś retor grecki Aftonios (IV w. n.e.) ustalił jej przedmiot (aneg­ dota imienna ) i opracował metodyczne wskazówki ćwiczenia, które winno się składać z następujących elementów: a) ze wstępu, zawierającego po­ chwałę autora myśli („taki a taki powiedział...”), b) krótkiego wyjaśnienia aforyzmu (parafrazy), c) zwięzłego ukazania słuszności tego poglądu, opinii, stanowiska, d) przedstawienia myśli przeciwnej (zbijanie), e) porównania zaczerpniętego z jakiegoś źródła na potwierdzenie własnych słów, f) przy­ kładu potwierdzającego wiarygodność wykładu, g) opinii sławnego myślicie­ 142

la, podzielającego tezę główną, h) wniosku o słuszności bądź niesłuszności twierdzenia podstawowego, spinającego jak gdyby klamrą konkluzję ze wstępem („oto jest piękna myśl takiego a takiego...”). 7.2.1.4. Sentencja, gr. gnóme, łac. sententia. Sentencja różni się tym od chrei, że na wstępie nie podaje się jej autora, tylko pochwala się samą rzecz (res,) na przykład znaczenie lub wagę myśli. Wyróżniano sentencję za­ chęcającą do czegoś (exhortans), zniechęcającą (dehortans), informującą (enuntians), prostą (simplex), złożoną (composita), prawdopodobną (próbabilis), prawdziwą (vera) i przenośną (superlata). 7.2.1.5. Teza, gr. thćsis, łac. thesis. Tezą nazywa się temat wynikający z porównania rzeczy między sobą, na przykład: „Jakie życie jest lepsze, wiejskie czy miejskie?”, „Czy należy ubiegać się o stanowisko urzędowe?”. Głównym celem tezy jako ćwiczenia jest rozpatrywanie i dociekanie założe­ nia będącego przedmiotem rodzaju rozważającego [1.8.1.], czyli doradzanie lub odradzanie jakiejś tezy. Konstrukcja ćwiczenia jest następująca: a) wstęp zawierający stanowisko zachęcającego lub zniechęcającego autora, b) uzasadnienie (przeprowadzone za pomocą czterech możliwości dowodze­ nia), że teza jest uczciwa, pożyteczna, słuszna i możliwa do wypełnienia, c) epilog, w którym stwierdza się, czy wyjaśniona teza jest godna pochwały, czy nagany, i prowadzi do wniosku twierdzącego lub przeczącego. 7.2.1.6. Uzasadnienie, gr. kataskeuó, łac. confirmatio. Uzasadnienie jest to udowodnienie przedstawionego tematu, sądu, opinii. Składa się z na­ stępujących elementów: a) ze wstępu zawierającego głównie pochwałę czy­ nu, zdania, poglądu itp., b) z dowodów rozumowych i opinii autorytetów, c) z ustosunkowania się do sądów prawdopodobnych, d) uzasadnienia słuszno­ ści tezy, tj. uzasadnienia, że nie jest sprzeczna sama w sobie, że jest wartoś­ ciowa pod względem etycznym, że jest pożyteczna, e) z epilogu zawierające­ go potwierdzenie rzeczy uzasadnianej, rekapitulację dowodów. 7.2.1.7. Zbijanie, gr. anaskeuś, łac. confutatio. Zbijanie jest odwrot­ nością uzasadniania [7.2.1.6.]. W ćwiczeniu wygląda to następująco: a) we wstępie wyraża się naganę, b) zamiast dowodów niewątpliwych przytacza się niejasne lub stwierdza ich brak, c) zamiast dowodu prawdopodobnego — niewiarygodny, d) zamiast słuszności — niesłuszność, e) wykazuje się sprze­ czność rzeczy samej w sobie, f) nieuczciwość, g) szkodliwość, h) epilog reka­ pituluje negację rzeczy uzasadnianej. 7.2.1.8. Pogodzenie, łac. conciliatio. Ćwiczenie to polega na zestawie­ niu jednoczesnym argumentów za i przeciw oraz ich rozwijaniu według ko­ lejności kompozycyjnej uzasadniania [7.2.I.6.] i zbijania [7.2.1.7.]. Ten ro­ dzaj wprawek retorycznych, opartych na zastosowaniu różnych chwytów dia­ lektycznych, stanowił przygotowanie do fikcyjnych deklamacji zwanych kon­ trowersjami [7.2.3.2.J. 7.2.1.9. Analizowanie zdania utartego, gr. koinós tópos, łac. locus communis. Ćwiczenie to wprowadza początkującego adepta retoryki w pole naj­ ważniejszych źródeł inwencji perswazyjnej określanych pojemnym termi­ nem greckim tópos (łac. locus) lub „miejscem oratorskim” (łac. locus oratorius). Przymiotnik communis 'wspólny’ oznacza, że topos [2.7.] jest wspólny 143

wielu dziełom pisanym (literackim) i funkcjonuje jako zdanie, zwrot, myśl, powiedzenie itp. Według Kwintyliana są to „...schematyczne ustępy ogólne — mianowicie te, w których bez wprowadzania konkretnych osób mówi się zwykle przeciw samym występkom, na przykład przeciw cudzołóstwu, prze­ ciw uprawianiu gier hazardowych, przeciw rozpuście — wiążą się najczęściej z mowami sądowymi. Trzeba tylko podstawić w nich oskarżonego, a będą to po prostu oskarżające partie tych mów. Co prawda już w tej ogólnej formie dadzą się one różnicować na pewne szczegółowe przypadki, na przykład gdy się przyjmie, że cudzołożnikiem jest ślepiec, a hazardzistą człowiek będący w nędzy, rozpustnikiem zaś na przykład starzec. Niekiedy takie ustępy ogól­ ne mają też formę obrony. Bo i w obronie zbytku nieraz przemawiamy, i w obronie spraw miłosnych, a czasem także w obronie stręczyciela czy darmo­ zjada mówimy tak, że bronimy nie tych ludzi, lecz samych występków [Kwintylian, 2,4,22-23], Opracowanie tego ćwiczenia polega na rozpatrywa­ niu „zdania utartego” ze stanowiska prawa, sprawiedliwości, pożytku, możli­ wości, zacności i wyniku. Niektóre podręczniki retoryki zalecają również wy­ korzystanie schematu kompozycyjnego chrei [7.2.1.3.] i metodyki rozwijania tezy [7.2.1.5.]. 7.2.1.10. Dekret prawny, lac. legislatio. Jest to ćwiczenie polegające na ułożeniu mowy, której przedmiotem jest utwierdzenie bądź negacja ja­ kiegoś przepisu prawnego. W tym celu zalecano wykorzystanie następują­ cych punktów pomocnicznych: a) wstęp, w którym należy pochwalić ustawo­ dawcę, jeśli ustawa jest oceniona pozytywnie lub zganić go, jeśli jest szaco­ wana negatywnie; b) wartościowanie pod względem prawowitości ustawy; jeżeli jest legalna — należy ją zachowywać, podobnie jak inne pokrewne są zachowywane; jeżeli jest nielegalna, to winna być zniesiona, tak jak jej po­ dobne; dobra ustawa jest przyjmowana bez zastrzeżeń, zła natomiast jest słusznie uchylana; c) wykazanie pożytku lub szkody wynikających z ustawy; dobrą ustawę można wprowadzić bez względu na trudności obiektywne i su­ biektywne, natomiast zła nie ma szans realizacji; d) zakończenie, w którym radzi się zachowywać ustawę dobrą, złą w całości odrzucać i uchylać. „Uza­ sadnianie i krytyka ustaw prawnych wymagają już wyższego stopnia przygo­ towania w nauce i sił zdolnych sprostać prawie najtrudniejszym zadaniom. Czy to ćwiczenie przystosowane jest do użytku w mowach doradczych, tj. swasoriach [7.2.3.1.], czy też w mowach sądowych, tj. kontrowersjach [7.2.3.2.], zależy to od różnic zachodzących w zwyczajach i prawach poszcze­ gólnych państw” [Kwintylian, 2,4,33]. 7.2.1.11. Pochwała, gr. enkomión, łac. law . Komponowanie pochwał jest ćwiczeniem podporządkowanym rodzajowi oceniającemu [1.8.3.] i ma kształcić umiejętność konstruowania tematów panegirycznych [7.2.3.3.J. Przedmiotem pochwał mogą być osoby, rzeczy, pory roku, miejscowości, zwierzęta i rośliny. 1) Pochwała osób jako ćwiczenie opiera się na następują­ cych punktach pomocniczych: a) wstęp mówiący o obowiązku chwalenia po­ staci wybitnych jako wzorców osobowych dla ich naśladowców), b) pochwa­ ła uwzględniająca ród, wykształcenie, czyny, cnoty, porównanie z innymi osobami, c) zakończenie zawierające zachętę do naśladowania lub inne 144

wnioski okolicznościowe. 2) Pochwala rzeczy polega na alegorycznym (sym­ bolicznym) potraktowaniu wysławianego przedmiotu, obiektu, sławnej bu­ dowli itp. 3) Pochwala pór roku, zwierząt i roślin uwzględnia ich symbolikę i polega na odkrywaniu ich cech przenośnych. 7.2.1.12. Nagana, gr. psogós, tac. rituperatio. Nagana jest przeciwień­ stwem pochwały i ćwiczenie składa się z podobnych do podanych w ćwicze­ niu poprzednim „punktów pomocniczych”. Jeżeli jednak przy pochwałach spotykamy w dawnych podręcznikach retoryki sporo drobiazgowych wskazó­ wek (zwłaszcza w podręcznikach barokowych), o tyle przy naganach takich rad jest o wiele mniej. Wynika to z doświadczeń sztuki oratorskiej oraz fak­ tu, że pochwała jest o wiele trudniejszym zadaniem niż nagana, do której każdy ma wrodzoną skłonność. 7.2.1.13. Rozmowa, gr. dialogós, łac. sermocinatio. Jest to ćwiczenie polegające na przedstawieniu jakiegoś tematu w formie fikcyjnej rozmowy. Punktem wyjścia są tu następujące figury retoryczne (myśli): prosopopoia [4.3.4.4.46], eidolopoia [4.3.4.4.16] i etopoia [4.3.4.4.28]. Figury te polegają na wprowadzeniu w obręb mowy fikcyjnych osób (żywych, zmarłych czy symbolicznych) oraz umiejętności naśladowania ich mowy, postaw, zacho­ wań itp. Wykorzystanie tych figur pozwala na ćwiczenia przygotowawcze uczące posługiwania się czasem przeszłym, teraźniejszym i przyszłym [1.8.]. 7.2.1.14. Porównanie, gr. synkrisis, tac. comparatio. Celem tego ćwi­ czenia jest porównywanie dwóch osób pod względem zalet i wad. Ćwiczenie to polega wprawdzie na tej samej metodzie co komponowanie pochwał i na­ gan, ale traktuje treść obustronnie. Te same wskazówki odnoszą się do po­ równań przedmiotów, pór roku, nauki, działania itp. 7.2.1.15. Opis, gr. śkfrazis tac. descriptio. Ćwiczenie to dotyczy opisu miejsca, obrazu, piękności itp. Głównym celem jest utrzymanie harmonii pomiędzy tonem opisu a opisywanym przedmiotem. Materiał opisów fa­ bularnych jest szczególnie przydatny do przeprowadzania różnorodnych ćwiczeń z zakresu stylistyki retorycznej, zwłaszcza w konstruowaniu okresu [4.3.4.7.]. 7.2.2. Ćwiczenia za pośrednictwem lektury. Uczenie się przez czytanie jest podstawowym sposobem zdobywania wiedzy retorycznej, jednakże samo pojęcie lektury kryje w sobie wiele znaczeń i funkcji. Dla teoretyków antycznych lektura oznaczała przede wszystkim funkcjonalne połączenie sztuki i techniki czytania na głos. Głównym celem ćwiczeń za pośrednictwem głośnego czytania rękopisów było zdobywanie umiejętności krytycznego czy­ tania, pobudzającej do aktywnego naśladowania wzorów myśli i słów. 7.2.2.I. Umiejętność krytycznego czytania. Pojęciu „lektura krytycz­ na” odpowiadał łaciński termin lectio, który oznacza zarówno sposób czyta­ nia, jak i wybieranie, zbieranie i zapamiętywanie myśli, wyrazów, zdań (okresów). Zdobywanie i doskonalenie tej umiejętności wymaga odpowied­ niego przygotowania intelektualnego, myślenia logicznego, własnej oceny tekstu. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że retoryka we wszystkich syste­ mach pedagogicznych [10.] stanowiła ukoronowanie humanistycznego wy­ 145

kształcenia, dlatego też w pojęciu lektury „stosowanej” w celach perswazyj­ nych mieści się suma wiedzy ogólnej zdobytej w szkole, umiejętność wyboru lektury (autorów, tytułów) itp. Niezależnie od tego, że kanony lektur retory­ cznych — co oczywiste — były dostosowywane do zainteresowań, gustów i potrzeb określonej epoki historycznej i kulturowej, istniały ponadczasowe metody ćwiczeń za pośrednictwem krytycznego czytania. Najważniejszą czynnością w sztuce oratorskiej było zawsze czytanie dzieł historycznych i mów wybitnych krasomówców. Teksty historyczne dostarczały przede wszy­ stkim materiału intelektualnego (argumenty, przykłady, wzorce itp.), nato­ miast przemówienia uznanych mówców wskazywały na możliwości formal­ nego (artystycznego) wykorzystania myśli perswazyjnej. „Przy samym czyta­ niu — podkreśla Kwintylian — należy poruszyć każdy szczegół mowy: zaró­ wno więc to, co zasłuży na podkreślenie w odniesieniu do inwencji, tj. kryty­ cznego obmyślenia i przygotowania treści mowy, jak i to, co godne będzie uwagi w odniesieniu do języka i stylu. Należy zwrócić uwagę na to, jak mów­ ca starał się we wstępie pozyskać sobie sędziów, jak potem w formie narra­ cyjnej jasno przedstawił meritum sprawy, jak zwięźle to zrobił, z jakim wra­ żeniem prawdziwości, jak i gdzie miał z góry przemyślany plan, jak sprytnie zamaskowane podejście przeciwnika; w tym bowiem leży cała sztuka, na której się poznać może tylko mistrz. Dalej — należy wskazać, ile przezorno­ ści widać w rozplanowaniu mowy i jego celowości, jak subtelny i bogaty wy­ stępuje w niej aparat dowodowy, z jaką siłą rozdmuchuje sprawę, aby wy­ wołać odpowiednie wrażenie, z jaką słodyczą stara się pozyskać sobie słu­ chaczy, ile złośliwości kryje się w inwektywie przeciwnika, ile wykwintnego dowcipu w żartach, i wreszcie jak ten mówca po mistrzowsku operuje pato­ sem, wdzierając się do samych serc słuchaczy i wywołując u sędziów takie nastroje, jakie w nich chce wzbudzić swoimi słowami. Poza tym co do czyta­ nej mowy i jej strony stylistycznej należy zauważyć, które wyrażenia są w niej właściwe, które ozdobne, wzniosłe, gdzie wyolbrzymienie szczegółu jest godne uznania, jaki jest chwyt stylistyczny przeciwny tej figurze, gdzie wy­ stępuje piękna przenośnia, jaka figura słowna, gdzie kompozycja stylistycz­ na wygładzona i wypolerowana, zachowująca jednak swój męski charakter” [Kwintylian, 2,5,7—9; przekład M. Brożka]. Ten przydługi cytat z Kształce­ nia mówcy, często przedrukowywany w nowożytnych retorykach, wskazuje na zakres możliwości oratorskiego treningu w analizowaniu tekstów kraso­ mówczych. Dodać tu warto, że przez długie wieki (aż do naszych dni) niepo­ dzielnym wzorem do studiowania były mowy Cycerona i Demostenesa. W każdej bowiem retoryce szkolnej dołączano w całości wybrane mowy tych oratorów, przy czym w zależności od charakteru dydaktycznego podręcznika teksty te opatrywano stosownymi wskazówkami metodycznymi, na przykład na marginesach oznaczano części wzorowej kompozycji [3.] tekstu. 7.2.2.2. Sztuka naśladowania, gr. m im esis, łac. im itatio. Wieloznaczny dziś termin grecki mimesis 'naśladowanie’ wszedł do teorii retoryki jako wy­ kładnik ogólnego pojęcia twórczości artystycznej i jako główny wyznacznik sprawności oratorskiej [1.11.3.]. W odniesieniu do teorii retoryki pojęcie mimesis jest szczególnie trudne i wielofunkcyjne. Trudne — ponieważ ozna­ 146

cza odtwarzanie rzeczywistości, jej wyglądu zarówno w wymiarze inwencyjnym (myśli), jak i w zakresie środków językowych. Wielofunkcyjne, ponie­ waż obejmuje wszystkie fazy retorycznej organizacji wypowiedzi. Kwintylian, który swe poglądy retoryczne wiązał najściślej z praktyką oratorską, jest zdania, że z wielu uznanych autorów (a w Kształceniu mówcy przedsta­ wił ich rozumowany wykaz) „ . . .trzeba brać zapas wyrazów i rozmaitość fi­ gur i zwrotów stylistycznych, na nich trzeba się uczyć rytmicznej kompozycji zdań, a potem według tych wzorów i wszystkich ich zalet należy kształtować własną sztukę. Bo nie ma wątpliwości, że sztuka w dużym stopniu polega na naśladowaniu”. W dalszym ciągu jednak swych wywodów o naśladowczych walorach sztuki oratorskiej autor Kształcenia mówcy przestrzega: „Nie zapo­ minajmy jednak, że tego, co ma dla mówcy najistotniejsze znaczenie, nie da się osiągnąć przez naśladownictwo: a więc talentu, daru inwencji, siły od­ działywania na słuchaczy, szybkiej orientacji w położeniu i w ogóle tego wszystkiego, czego podręczniki tej sztuki i żadne przepisy człowieka nie nau­ czą” [Kwintylian, 10,2,1 i 12]. Jednym z głównych sposobów ćwiczeń w sztu­ ce mimetycznej jest stosowanie urozmaiconych wzorów, wykorzystywanie różnych technik porównawczych. „A to naśladowanie [. ..] nie może się ograniczać tylko do zapasu wyrazów. Należy oprócz tego obserwować z wiel­ ką uwagą, ile sztuki włożyli owi wielcy autorzy w kreślenie sytuacji i charak­ terów osób, jakie mieli ogólne podejście do całej sprawy, jaki plan i jego ce­ lowość widać w układzie ich mów. [. . .] A ten, kto do tego doda jeszcze własne zalety, kto uzupełni braki tych wzorów, usunie wszystko, co w nich niepotrzebne, ten — powiadam — stanie się owym idealnym mówcą, o któ­ rym tutaj marzymy” [Kwintylian, 10,2,27; przekład M. Brożka; zob. DŹr., s. 298]. 7.2.3. Deklamacje retoryczne, gr. mćletai, tac. declamationes. W cza­ sach antycznych były to próbne mowy najczęściej na tematy zbliżone do rze­ czywistych przemówień politycznych, sądowych i okolicznościowych [por. 1.8.]. Deklamacje łączyły w sobie wyniki wszystkich ćwiczeń przygotowaw­ czych i stanowiły odpowiednik teatralnej próby generalnej przed wystąpie­ niem wobec „prawdziwego” audytorium. Ćwiczenia te, będące przedmiotem ostrych sporów pomiędzy pedagogami [10.2.], popularyzowane w szkolnic­ twie nowożytnym, polegały na komponowaniu mów doradczych, nazywa­ nych swasoriami, sądowych, zwanych kontrowersjami, i pochwalnych enkomionów. 7.2.3.I. Swasorie. Jest to spolonizowana nazwa łacińskich suasoriae (od suasio 'doradzanie’) używana w szkolnictwie antycznym i nowożytnym na oznaczenie fikcyjnych przemówień doradczych [1.8.1.] wygłaszanych dla wprawy. Tego rodzaju ćwiczenie polegało na włożeniu w usta jakiejś postaci historycznej stosownego (odpowiedniego) przemówienia (np. Aleksander Wielki rozważa, czy wyruszyć na podbój Indii). Trzeba było się przenieść myślą w inne czasy, w odległe sytuacje, wcielić się w cudzy charakter. Wyra­ żając uczucia i wyobrażenia cudze, łatwiej można sobie uświadomić swoje własne. Najtrudniejszym zadaniem było wynajdywanie argumentów za i przeciw przy podejmowaniu jakiejś ważnej decyzji. 147

7.2.3.2. Kontrowersje, łac. controrersiae. Terminem tym nazywano fikcyjne przemówienia ćwiczebne na tematy rzekomo sądowe [1.8.2.]. Ade­ pci retoryki przyjmowali rolę stron w procesie i odgrywali rodzaj dramatu procesowego, biorąc za punkt wyjścia bądź jakieś konkretne przypadki pra­ wne, bądź zmyślone (prawdopodobne). Na przykład: pewien wygnaniec za­ mierzał się otruć; żona nie chcąc żyć bez niego, truje się wraz z nim; żona zmarła, mąż nie; gdy się okazało, że on jest spadkobiercą żony, został oskar­ żony o otrucie. W kontrowersjach skupiały się ćwiczenia wstępne dotyczące uzasadniania [7.2.1.6.], zbijania [7.2.1.7.], godzenia [7.2.1.8.], posługiwania się zdaniami utartymi [7.2.1.9.], uzasadniania i krytyki ustaw [7.2.1.10] oraz umiejętnego wykorzystywania metody dialektycznej [por. 8.2.]. W czasach nowożytnych, głównie w epoce reformacji, kontrowersje należały do najbar­ dziej popularnych ćwiczeń szkolnych, przy czym problematykę prawno-sądową zastąpiono spornymi kwestiami wyznaniowymi. 7.2.3.3. Enkomiony. Były to deklamacje o charakterze panegiryczno-pochwalnym, różniły się od swasorii i kontrowersji tym, że opierały się pra­ wie wyłącznie na materiale zmyślonym (fikcyjnym). W programie ćwiczeń przygotowawczych enkomiony pełniły funkcję służebną wobec przemówień o treści doradczej (genus deliberativum) i sądowej (genus iudiciale), stanowi­ ły sprawdzian biegłości w posługiwaniu się techniką retoryczną, zwłaszcza fi­ gurami myśli i mowy [4.3.4.2.]. Kwintylian jest zdania, że komponowanie enkomionów, przemówień opartych na pochwale [7.2.1.11.], naganie [7.2.1.12.], porównaniu [7.2.1.14.] czy opisie [7.2.1.15.], jest zajęciem poży­ tecznym, ponieważ „...sam umysł ćwiczy się w niej na rozmaitym i wielora­ kim materiale treściowym, po wtóre przez roztrząsanie tego, co dobre i co złe, kształtuje się przy tym charakter. Poza tym nabieramy przy tej pracy bo­ gatej znajomości dziejów, a równocześnie już teraz uzbrajamy się w odpo­ wiedni dobór przykładów, mających tak wielkie znaczenie w mowach wszel­ kiego rodzaju i stylu, aby z nich potem móc korzystać tam, gdzie tego zajdzie potrzeba” [Kwintylian, 2,4,2; przekład M. Brożka]. Pochwala (enkomion) to coś znacznie większego niż szkolne ćwiczenia. Pochwała, a obok niej po­ cieszenie, jest nierozerwalną częścią mowy pogrzebowej, mającej wielkie powodzenie we wszystkich czasach. Panegiryk staje się nieodłącznym skład­ nikiem życia publicznego i prywatnego. Dlatego też enkomiony i wszystkie mowy należące do rodzaju oceniającego genus demonstrativum [1.8.3.] za­ początkowały niezliczoną liczbę form panegirycznych w oratorstwie i litera­ turze wszystkich czasów i epok. 7.3. Pomocnicza funkcja ćwiczeń przygotowawczych. Studiowanie wzorów oraz ćwiczeń — podobnie jak cała teoria retoryki — pełniło funkcję służebną wobec rzeczywistości życia społeczno-politycznego [1.4.]. Były to narzędzia przygotowujące przyszłego mówcę (polityka, sędziego, nauczycie­ la), który naprawdę będzie musiał zabierać głos w poważnych sprawach. Na­ czelne miejsce w tym nauczaniu zajmują mowy fikcyjne, deklamacje [7.2.3.]. Jednakże przejście między szkolnym wypracowaniem a odczytem publicznym dokonywało się niepostrzeżenie, ponieważ w antyku i na począt­ ku ery nowożytnej nie było granicy między szkołą a życiem literackim. Dla­ 148

tego nauka retoryki nie kończyła się nigdy, a najsłynniejsi mówcy nie wsty­ dzili się wygłaszać obok oficjalnych przemówień również przemówień szkol­ nych. „Oczywiście, że pragnąc zabłysnąć bystrością umysłu, wybierali tema­ ty najmniej oczekiwane. Lukian napisał pochwałę muchy, Dion, pochwałę papugi, Favorinus pochwałę febry. Ale i poza układaniem takich dzieł lite­ rackich literat hellenistyczny nie przestawał — można powiedzieć nigdy — ćwiczyć się w deklamacji, jakby wciąż jeszcze był studentem. Nie chciał tracić wprawy, pragnął utrzymać swą kondycję. Deklamowano więc i dekla­ mowano aż do późnej starości, aż do grobu” [Marrou, s. 293]. Retoryka w czasach starożytnych przekraczała zakres praktycznego zastosowania, pozo­ stawała stale elementem wszelkiego wychowania, wszelkiej kultury. Ale w miarę postępów w opanowywaniu słowa, nauczanie retoryki nabierało war­ tości samo w sobie i w pewnym sensie stawało się celem samym w sobie. Je­ żeli retoryka szkolna pod wpływem rozmaitych czynników odwracała się ple­ cami do rzeczywistości, stawała się celem sama dla siebie, to nie była to „wina” retoryki, ale ludzi, którzy z narzędzia kultury i wykształcenia uczynili cel sam w sobie [por. 10].

Retoryka a filozofia

8.1. Siostry i rywalki. „Potomność uważała, że kultura filozoficzna i kultura retoryczna są to dwie rywalki, ale zarazem i dwie siostry. Łączy je nie tylko wspólne pochodzenie, lecz także dążenia zasadniczo równoległe, a mimo to niekiedy się splatające. Są to dwie odmiany tego samego gatunku. Spór między nimi wzbogacił tradycję klasyczną, nie naruszył jednak jej jed­ nolitości” [Marrou, s. 145]. Obie siostry były córami bogini pięknej mądrości i mądrego piękna, opiekunkami helleńskiej paidei i łacińskiej humanitas [1.4.3.]. Antagonizm między siostrami powstał wówczas, gdy retoryka po sukcesach w sądownictwie [11.1.1.] zaczęła rozszerzać swe wpływy na cało­ kształt życia umysłowego i stała się potężnym orężem w rozgrywkach polity­ cznych. Spór o kompetencje i kierownictwo w życiu publicznym Aten [11.1.2.] przerodził się, dzięki postępowaniu sofistów, w ostrą walkę filozo­ fów z retorami. Formalnym powodem trwającej do dziś wojny (z niewielkimi okresami zgodnej współpracy) było to, że retoryka już jako „sztuka sofistycznego schlebiania i krętactwa” przybrała imię sophia (mądrość), co pozwo­ liło jej na zręczne i przemyślne rozgraniczenie wiedzy doskonałej, pewnej (gr. episteme, łac. scientia) od wiedzy niepewnej, tylko prawdopodobnej, dotyczącej tego, co przypadkowe, dobre dla pospólstwa i życia codziennego (gr. dóksa, łac. opinio). Na Agorze spotkali się więc dawni bezinteresowni p r z y j a c i e l e mądrości, filozofowie (gr. philos 'przyjaciel, kochający’) i nowi, już nie przyjaciele, ale n a u c z y c i e l e mądrości — sophistes, dosło­ wnie: mędrcy. Tylko nieliczni wiedzieli i potrafili to udowodnić (jak np. Pla­ ton), że sofiści, wędrowni nauczyciele filozofii (V -IV w. p.n.e.). spożytkowali retorykę nie do nauczania bezinteresownej mądrości, ale do tego, by mądrym się wydawać. Gdy sofiści stracili zaufanie w społeczeństwie — jako przeciwnicy ustalonego porządku społecznego, głosiciele egalitaryzmu, ateiści, sceptycy, uczący za pieniądze, umiejący udowodnić każde twierdzenie — rozpoczął się w myśli greckiej mozolny proces prowadzący do zgodnego współistnienia re­ toryki i filozofii. Wnikliwa krytyka nadużyć sofistów zwróciła uwagę Platona 150

[11.1.4.] na fakt, że nie tylko retoryka, ale również filozofia może nierozwa­ żnie i nieodpowiedzialnie rozwinąć swe dialektyczne wyposażenie. Czynni­ kiem jednoczącym retorykę z filozofią stało się pojęcie etosu mówcy i myśli­ ciela, stojącego na straży prawdy i piękna. Od czasów Arystotelesa [11.1.5.] filozofowie nie negowali wartości retoryki i przyznawali jej godne miejsce w kulturze, jako nauce propedeutycznej (przygotowawczej), obok gramatyki i dialektyki. Nie wstydzili się jej nauczać, a sam Arystoteles świeci! przykła­ dem pisząc swoją Tśchne rhetorike. Wystarczy czytać zachowane pisma filo­ zofów greckich, by przekonać się, że byli oni świadomie czy nieświadomie retorami, posługującymi się wszystkimi „chwytami” retoryki. W miarę upły­ wu czasu tryumf retoryki staje się pełniejszy, powstaje widoczny do dziś, na­ wet w pobieżnej ocenie, splot dwu typów kultury — kultury myśli i słowa, dzięki czemu dzieła te, do dziś chętnie czytane, uwydatniają wyraźną jedno­ litość mądrości i piękna. Zgodnie z edukacyjnym programem Grecji i Rzy­ mu mówcy uczyli się filozofii, a filozofowie uczyli się retoryki. Ponieważ re­ torzy gotowi byli mówić i pisać o wszystkim, a filozofowie starali się o wszys­ tkim myśleć, jedni i drudzy rościli sobie prawo do zapewnienia umysłom wszechstronnego treningu. Według Cycerona [11.2.3.] sama retoryka bez podbudowy filozoficznej wyrządza społeczeństwu poważną szkodę, nato­ miast filozofia bez retoryki przynosi mu małą korzyść. „W różnych czasach, zależnie od różnych warunków, skrawek powierzchni oświetlony promienia­ mi obcej dyscypliny, filozoficznej w obrębie retoryki, retorycznej w obrębie filozofii, kurczył się lub rozszerzał. Gdy filozofia obniżała swój lot i, porzu­ cając dociekania metafizyczne, przechodziła do wypracowywania norm ety­ cznych i ich popularyzowania, odczuwała wówczas sama większą potrzebę oparcia się o retorykę i łatwiej mogła jej służyć za podporę. W takich mo­ mentach zakreślone przez filozofów i retorów kręgi ich systemów mogły mie­ ścić w sobie każdy tyleż elementów retorycznych, co i filozoficznych, jednym słowem różnić się tylko nieznacznie. Trudno jest wtedy orzec, czy ma się do czynienia z filozofem czy retorem, jak np. w wypadku Gorgiasza. [ . . .] Za­ sadniczo jednak zajmowała retoryka tylko niewielki odcinek w obrębie zain­ teresowań filozofów, a filozofia nie mogła przeniknąć głębiej do kręgu dzia­ łalności mówców. [ . . ■] Poziom słuchaczów zmuszał ich, jak to przyznawał już Arystoteles, do stosowania najczęściej różnych form i sposobów sugesty­ wnego oddziaływania. Poprzez teorię retoryczną jednak z jej szeregami przepisów, zmierzających do wyrobienia w mówcach sprawności i zręczności w osiąganiu doraźnych zwycięstw, przebija stale poważniejszy ton tendencji filozoficznej. Wyraża się ona w nawoływaniu do rozszerzania i pogłębiania wiedzy, w dążności do wyjścia poza granice praktycznej wymowy, w pragnie­ niu wreszcie zniesienia rozłamu istniejącego między wysiłkiem zdobywania formy zewnętrznej i bogacenia treści wewnętrznej [. ..] i jak gdyby jakiejś tęsknocie do owych czasów, gdy można było jakoby u tych samych mistrzów uczyć się razem mądrości i wymowy” [Maykowska I, s. 72-73]. To chyba najpiękniejsze dziedzictwo antyku odradzało się w dziejach średniowiecznej i nowożytnej kultury pod postacią różnorodnych sformułowań, postulatów, a nawet — jak dzisiaj — tylko tęsknot. W jakimś stopniu potwierdza to do151

robek piśmienniczy minionych wieków, z którym dziś nawet profesjonaliści mają spore kłopoty, gdy przyjdzie im określić, czy dany tekst (np. dialogi Erazma) jest dziełem literatury pięknej czy utworem filozoficznym. To właś­ nie dzięki symbiozie retoryki i filozofii dzieła Erazma i podobnych mu hu­ manistów renesansowych są pomnikami pięknej mądrości czy, jak kto woli, mądrego piękna. Dopiero gdy dwie siostry bliźniacze zostały pod wpływem wielu uwarunkowań rozdzielone [por. 8,4], a w konsekwencji filozofia zosta­ ła programowo „odretoryzowana”, mogły rozwinąć się idee „sztuka dla sztu­ ki” i „nauka dla nauki”. Oba te hasła, wyrażane za pomocą oratio recta lub oratio obliąua, znacznie przyczyniły się do odpersonifikowania wiedzy i kul­ tury, tak jak ongiś „odfilozoficznienie” retoryki przyczyniło się do jej rozpa­ du. Retoryka bez filozofii tak uczy mówić, aby nic rozsądnego nie powie­ dzieć. I tak jest do dziś. Dzieje filozofii i retoryki wskazują, że istotne zna­ czenie dla losów teorii wymowy miały jej związki z dialektyką, erystyką, lo­ giką i etyką. 8.2. Retoryka a dialektyka. Publiczne dyskusje nad sprawami prawny­ mi i politycznymi w sądach i zgromadzeniach prawodawczych w Grecji i Rzymie [11.1.] zrodziły potrzebę opracowania metodyki prowadzenia roz­ mowy (gr. dialogos), czyli umiejętności dyskutowania, dochodzenia do pra­ wdy, poszukiwania mądrości. Umiejętność tę nazwano tćchne dialektike 'sztuka rozprawiania’, prowadzenia dialogu lub dyskusji. Dialektyka upra­ wiana była już przez sofistów [11.1.2.], na równi z retoryką, chociaż każdy z nich miał inne o niej pojęcie i nazywał ją po swojemu. Pierwszy sofista, Protagoras z Abdery (V w. p.n.e.) nazywał ją antylogią, i była to w jego rozu­ mieniu technika dochodzenia do prawdy przez oświetlanie każdego proble­ mu z dwóch przeciwnych stron. Wyraz dialektyka został wprowadzony do fi­ lozofii przez Zenona z Elei. Sokrates tak nazywał sztukę dochodzenia do prawdy poprzez dyskusję, gr. dialegestai 'rozmawiać’, w której ścierają się przeciwne poglądy. Metoda dialektyczna służyła również Sokratesowi do budowy definicji. Platon [11.1.4.] nazywał dialektykiem człowieka umieją­ cego przez trafne pytania i właściwe odpowiedzi dochodzić do prawdy. Dla Arystotelesa [11.1.5.] dialektyka była już sposobem dowodzenia opartego na przesłankach prawdopodobnych, to znaczy zaczerpniętych z niepewnych źródeł (np. z pogłoski) i prowadzących do prawdopodobnych wniosków. Stagiryta łączył też dialektykę z retoryką na podstawie jedności celu obu tych umiejętności, jakim było przekonanie rozmówcy. Wyróżniał przy tym dwa rodzaje przekonywania: przekonywanie za pomocą dyskusji, którą nazwał sporem dialektycznym, i za pomocą sporu erystycznego, to jest metody polega­ jącej na pozbawianiu rozmówcy kontrargumentów. [Zob. DŹr., s. 222], Wkrótce ze sztuki rozmawiania przekształciła się dialektyka w sztukę myślenia i zbliżyła się do logiki w dzisiejszym znaczeniu [por. 8.4.]. Później filozofię i mądrość określano wspólnym mianem — dialektyka — i traktowano jako odrę­ bną dziedzinę, niezależną od retoryki. Dialektyka nie zawsze cieszyła się dobrą opinią w starożytności. W znacznym stopniu przyczynili się do tego sofiści, któ­ rzy przez dwuznaczne słowa i różne sztuczki pseudorozumowe usiłowali oplątać przeciwnika. Do dziś zresztą zręczność w wykrętnej dyspucie bywa nazy152

wana dialektyką. Niezależnie jednak od zakresu znaczeniowego dialektyka była uważana za podstawę retoryki antycznej, a więc za dyscyplinę wykra­ czającą poza werbalność związaną ze sferą rzeczy (res) i porządkiem świata, za przewodnika mówcy, który pozwala mu dokonywać wyboru celów per­ swazji. Cyceron [11.2.3.] widział w dialektyce najwyższą sztukę i światło, skondensowaną sprawność mówienia [Cycero III, 41,153; 90,309], Przez długie wieki dialektyka (wraz z gramatyką i retoryką) należała do podstawo­ wych przedmiotów ogólnego nauczania (gr. enkylia mathłmata, łac. artes liberales [por. 10.2.]. Często też była utożsamiana z logiką [8.4.]. 8.3. Retoryka a erystyka. Związki retoryki z erystyką, to znaczy sztuką prowadzenia sporów (gr. eris 'spór’), wyrażały się głównie w praktyce oratorskiej sofistów [11.1.2.], którzy stosowali w przemówieniach (gr. stratógmata 'fortele w walce’), nadając im pozory kunsztu dialektycznego. Erystyka po­ wstała jednak w szkole megarejskiej założonej przez Euklidesa (V w. p.n.e.), w której stosowano metodę prowadzenia sporów i przekonywania przeciwnika bez względu na to, po której stronie jest słuszność [Tatarkiewicz I, t. 1, s. 44]. Chociaż erystyka operowała tymi samymi sposobami dowodze­ nia co dialektyka (antynomie, sprzeczności), to jednak przez to, że utraciła swój główny cel — szukanie prawdy, okazała się dialektyką zdeprawowaną, a w konsekwencji szczególnie niebezpieczną. Wyjątkową szkodliwość erystyki dostrzegli już myśliciele starohelleńscy, szczególnie przeciwni byli wpro­ wadzaniu jej na zgromadzeniach masowych wobec słuchaczy pospolitych, nieświadomych fałszu przekazywanego pod pozorami prawdy. Wskazywali mianowicie na mityczną genealogię kunsztu erystycznego. Bogini Eris, sio­ stra boga wojny Aresa, która na weselu Tetydy rzuciła złote jabłko i wywo­ łała tym spór zakończony wojną trojańską, użyczyła swego imienia sztuce prowadzenia sporu wojowniczego, w którym strony zmierzają do osiągnięcia zwycięstwa za wszelką cenę. Dlatego też umiejętność identyfikacji różnorod­ nych chwytów erystycznych, nazywanych od czasów Platona sofizmatami [3.7.4.], była zaliczana przez filozofów i retorów do podstawowych zadań mówców. Oprócz uwydatniania czynnika etycznego w procesie przekonywa­ nia [1.5.5.], jako podstawowego dogmatu retoryki w ogóle, akcentowano w podręcznikach wymowy konieczność studiowania teorii erystycznej na kon­ kretnych przykładach tekstowych. Szczególnie ważną rolę w dydaktyce reto­ rycznej odgrywały precyzyjne ustalenia i analizy Arystotelesa [11.1.5.], zwłaszcza jego traktat O dowodach sofistycznych [Arystoteles V]. W czasach nowożytnych nowego opracowania erystyki dokonał Artur Schopenchauer, opierając się na wzorach dawnych i nowych. 8.4. Retoryka a logika. Z dialektycznymi dociekaniami Sokratesa i Platona nad uściśleniem myśli, jasnym i precyzyjnym jej wyrażeniem, wiąże się powstanie tzw. logiki dialektycznej, która uformowała się w samodzielną dyscyplinę wiedzy filozoficznej, i jako taka zajmuje się „analizą języka i czynności badawczych (rozumowanie, definiowanie, klasyfikowanie etc.), w celu podania takich reguł posługiwania się językiem i wykonywania owych czynności, które umożliwiłyby tę działalność możliwie jak najbardziej skute­ czną” [Marciszewski I, s. 126]. Wyraz logikę 'logiczny' wywodzi się od grec153

kiego rzeczownika logós, a słowem tym Grecy oznaczali rozum i to, co w ro­ zumie powstaje, to jest myśl, i to, w co myśl musi się przyoblec, aby mogła być wyrażona i uzewnętrzniona, aby mogła dotrzeć do innych ludzi, a więc „słowo”. Zgodnie z tą etymologią termin „logika” w szerokim ujęciu oznacza naukę o ludzkim rozumie i jego wytworach: myśli i słowie, zaś w ścisłym — naukę o regułach i prawidłach poprawnego rozumowania. Ale dla Arystote­ lesa, uważanego za ojca logiki tradycyjnej, wyraz „logiczny” znaczy tyle co „prawdopodobny” lub „poznawczy”. Dopiero od czasu stoików logika, jako jedna z trzech dziedzin filozofii, formalnie już została oddzielona od retory­ ki, chociaż w dziedzinie inwencji [2.] ściśle z nią pozostała związana. Przypi­ sywana Hermagorasowi [11.1.7.] nauka o ustalaniu sprawy [2.3.3.], rozwija­ na następnie w teorii retoryki w kierunku dokładniejszego określania po­ szczególnych pojęć i ujmowania ich w precyzyjnie dobrane terminy, jest przy­ kładem ostentacyjnego wprowadzania do retoryki logicznych klasyfikacji i podziałów. Wypracowane przez logików schematy dowodzenia i wnioskowa­ nia (sylogizmy) były jednakże w retorycznej wypowiedzi podporządkowane celom perswazji [1.7.]. Argumentacja retoryczna [3.6.] bowiem różni się od argumentacji dialektycznej tym, że ma charakter wypowiedzi ciągłej (mowy, dyskursu), podczas gdy argumentacja dialektyczna odnosi się do wymiany luźnych zdań w formie pytań i odpowiedzi. Ponadto ćwiczenia dialektyczno-logiczne zawsze stanowiły dla mówców dobrą szkołę sprawności, precyzji i subtelności myślenia. Wzajemny stosunek logiki i retoryki charakteryzują kolejne etapy w ewolucji teorii wymowy i jest niemal wykładnikiem funkcji literatury w poszczególnych jej okresach. I tak na przykład w epoce odro­ dzenia [11.5.1.] retoryka funkcjonowała w ścisłym związku z logiką i patro­ nowała piśmiennictwu, w którym artyzm i logika wzajemnie się uzupełniały, czego dowodem jest proza humanistyczna, oceniana zgodnie wysoko pod względem intelektualnym i artystycznym. Ale też i retoryka wówczas kładła silny nacisk na wymiar logiczno-filozoficzny, ograniczając np. podręczniki wymowy wyłącznie do ram inwencji [2.] i kompozycji [3.], jak to widać na przykładzie retoryki Kallimacha (Callimachus). Około połowy XVI w. za­ czął się jednak systematyczny rozbrat retoryki z logiką, kosztem zresztą przyszłości retoryki jako nauki. Logika tradycyjna przekształca się z narzę­ dzia dialektyczno-retorycznego w narzędzie empirycznych i ściśle racjonali­ stycznych dociekań naukowych. Retoryka coraz bardziej odcina się od logiki (dialektyki), przenosząc swoje akcenty na sferę środków formalnych [Howell, Otwinowska I], Separacja a następnie „rozwód” logiki z retoryką (czy retoryki z logiką) były głównie wynikiem przełomu umysłowego epoki. Myśl renesansowa (także reformacyjna) zwracała się wprost do źródeł starożyt­ nych, do Arystotelesa, z pominięciem średniowiecznych komentarzy (logika scholastyczna), i do Cycerona, ten bowiem łączył logikę z retoryką, a poza tym dawał wzór klasycznej prozy łacińskiej. Retoryka zaś i klasyczna łacina, przeciwstawiana łacinie średniowiecznej, stanowiły ważny element szkoły renesansowej [10.4.], zarówno katolickiej, jak i protestanckiej. W szkołach je­ zuickich uczono logiki nadal w trybie scholastycznym (tj. w łączności z retory­ ką), w szkołach zaś różnowierczych po początkowym zachwycie dla Cycero154

na nastąpił zwrot do Arystotelesa. Zwrot ten łączą badacze z reformą sztuk wyzwolonych (artes liberales) dokonaną przez kalwińskiego myśliciela Piotra Ramusa [11.5.3.]. Ramus określa logikę jako sztukę roztrząsania (ars disserendi), odróżniając jej zadanie od zadania gramatyki, tj. sztuki mó­ wienia (ars loąuendi), i retoryki, czyli sztuki przemawiania (ars dicendi). W tym przeciwstawieniu mieści się pomysł sprowadzenia logiki nie do sfery słów, lecz do sfery myśli, treści oddawanych przez słowa. Logika zajmuje się rozmaitymi układami myślowymi, składnikami argumentacji układającej się w proces myślowy [Kotarbiński, s. 75]. Reforma Ramusa spotkała się z opo­ zycją „neocyceroniańczyków” [11.5.4.], którzy bronili logicznych fundamen­ tów retoryki. Jednak od czasów Kartezjusza, który sformułował wyraźny po­ stulat wprowadzenia logiki naukowej (matematycznej) na miejsce dawnej logiki komunikacji (dialektyki), rozbrat retoryki z logiką staje się w naukoznawstwie faktem dokonanym. Oświeceniowe próby zintelektualizowania wymowy [11.5.6.], uczynienia „sztuki dobrego myślenia” warunkiem „sztuki dobrego mówienia” (Konarski), nie przyniosły trwalszych rezultatów (poza oświeceniową fazą w szkolnictwie). Retoryka pozbawiona logicznego zaple­ cza, zredukowana do ciasnych ram elokucji [4.] straciła rację bytu. Dopiero w ostatnich czasach próbuje się z powodzeniem kolejnego już w dziejach po­ łączenia retoryki z logiką na zasadzie wzajemnie korzystnego partnerstwa (jak to było w antyku), nie zaś rywalizacji o główne miejsce w naukach hu­ manistycznych. Jest rzeczą wymowną, że do zapomnianej retoryki opisowej wyciągają rękę współcześni logicy, którzy nie mogą sobie poradzić z opisem sądów wartościujących czy ocen emocjonalnych, prawdopodobnych, sygnali­ zowanych w opiniach socjologów, psychologów czy polityków. Czołowym przedstawicielem a zarazem wyrazicielem współczesnego renesansu retory­ ki, rozumianej jako teoria argumentacji, jest Chaim Perelman i jego szkoła. Konieczność wznowienia poważnych badań nad retoryką uzasadnia Perel­ man w sposób następujący. Tak jak analiza metod rozumowania w matema­ tyce doprowadziła do rozwoju nowoczesnej logiki formalnej, tak i podobna analiza wszystkich nauk humanistycznych, a w szczególności filozofii, prawa, nauk politycznych, powinna przyczynić się do wskrzeszenia i wzbogacenia re­ toryki i uczynienia z tej dyscypliny nie mniej ważnego narzędzia metodologi­ cznego od logiki formalnej [Perelman I], Retoryka, według Perelmana, „ .. .tym różni się od logiki, iż nie zajmuje się takimi pojęciami jak prawda czy fałsz. Celem retoryki jest uzyskanie lub spotęgowanie poparcia określo­ nego audytorium dla przedłożonych mu tez drogą racjonalnej argumentacji. Argumentacja retoryczna w odróżnieniu od logicznej zależy w sposób istot­ ny od audytorium, do którego się zwraca. [. . .] Jest jasne, że charakter, skład audytorium posiada w retoryce istotne znaczenie — nie mniejsze po­ siada również opinia danego audytorium o mówcy i jego sposobie argumen­ tacji. W logice obydwa te momenty są bez żadnego znaczenia [. ..] Przeci­ wieństwa charakterystyczne dla argumentacji retorycznej są uzależnione od woli ludzkiej i zawsze można znaleźć drogę do ich usunięcia. W przeciwień­ stwie do logiki istnieje więc w ramach retoryki możliwość kompromisu przez wzajemną modyfikację sądów wartościujących. [ . . . ] W retoryce nie ma w 155

zasadzie granic użytecznej akumulacji argumentów i nie można a priori określić, które argumenty będą wystarczające, by uzyskać poparcie dla przedstawionego stanowiska. Dochodzi do tego fakt, że w retoryce użycie niewłaściwych argumentów jest o wiele bardziej niebezpieczne niż w logice. W logice fałszywość przesłanki nie przesądza wartości wniosku, w retoryce użycie jednego niewłaściwego argumentu może przesądzić negatywne usto­ sunkowanie się danego audytorium do przedstawionej sprawy niezależnie od jej słuszności. Argumentacja retoryczna różni się zasadniczo od argumenta­ cji logicznej dlatego — ponieważ zmuszona jest do używania i operowania pojęciami niesprecyzowanymi, a często wieloznacznymi. Z filozofii, socjolo­ gii, prawa, polityki nie da się wyeliminować wieloznaczności pojęć. [ . . .] Obecnie, kiedy ludzkość nie żywi już złudzeń wąsko pojętego racjonalizmu czy pozytywizmu, zdajemy sobie sprawę z konieczności istnienia pojęć nie­ ostrych i znaczenia sądów wartościujących; retoryka, która podupadła wsku­ tek panoszenia się dogmatycznych systemów, powinna na nowo odżyć, stać się techniką argumentacji we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej, stać się logiką sądów wartościujących. Retoryka powinna przyczynić się do sprecyzowania pojęcia sądu wartościującego” [Dobrosielski, s. 8-11; stresz­ czenie poglądów Perelmana]. 8.5. Retoryka a etyka. Retoryka jako teoria perswazyjnej organizacj słowa (dyskursu) jest ze swej istoty etycznie neutralna. Jednakże już z do­ świadczeń pierwszych jej kodyfikatorów, tj. sofistów [11.1.1.], wynikało, że wymowa może być użyta w celach dobrych lub złych pod względem moral­ nym. Dlatego też w klasycznej teorii wymowy pojęcie etosu mówcy [1.5.5.] stało się głównym weryfikatorem społecznej funkcji wymowy. Isokrates [11.1.3.] twierdził, że „ . . .ten, kto chce przekonywać innych, nie zaniedba uprawiać cnoty, ale największą wagę przykładać będzie do tego, ażeby po­ siadać jak najchlubniejszą opinię [ . . . ] i o ile mocniej przekonywać pragnie słuchaczy, tym bardziej będzie się starał być jak najszlachetniejszy i pozys­ kać sobie dobrą sławę u współobywateli” [cyt. za Maykowska II, s. 259]. Nie można — powiada Demostenes — postawić mówcy gorszego zarzutu od tego, że co innego myśli, a co innego mówi. O ile jednak prawie wszyscy li­ czący się teoretycy retoryki byli zgodni co do tego, że mówca nie może mieć dwóch moralności, jednej dla siebie, drugiej dla słuchaczy, o tyle w stosunku do wartości etycznych tkwiących w temacie istniały rozbieżności. Łączyły się one — mówiąc najogólniej — z nurtem platońskim i arystotelesowskim. Pla­ ton [11.1.4.] uważał, że przedmiotem retoryki jest prawda, stąd pojęcie „do­ brej” [1.6.2.] wymowy jest równoznaczne z wymową rzetelną, opartą na pry­ macie etyki. Retoryka bez etyki jest według Platona sztuką kłamstwa. Do­ meną dialektyki jest teoretyczna działalność rozumu, domeną etyki jest działalność praktyczna lub sfera ludzkiej motywacji. Dlatego wedle Platona retoryka jest logiką etyki. Przestrzeganie reguł logicznych jest koniecznym warunkiem uczciwej gry, a tylko taka jest dopuszczalna ze stanowiska etyki. Arystoteles [11.1.5.] oddziela programowo retorykę od etyki, przydzielając wymowie rolę sztuki przekonywania nie do prawdy (bo to należy do kompe­ tencji logiki), lecz do prawdopodobieństwa. Retoryka wedle Stagiryty nie 156

może posługiwać się przesłankami opartymi na czystej wiedzy, ponieważ ma zastosowanie przy omawianiu i ocenianiu spraw związanych z działalnością ludzką, która nie jest zdeterminowana i nie posiada cech konieczności, cech przedmiotów ścisłej wiedzy, a także ze względu na poziom słuchaczy. „Non­ sensem jest — czytamy w Retoryce — żeby ktoś wstydzić się musiał, jeżeli nie potrafi odeprzeć napaści siłą fizyczną, a nie wstydził się, jeżeli nie może tego zrobić przy pomocy słowa, co jest przecież bardziej właściwe człowie­ kowi niż używanie siły fizycznej. Co się zaś tyczy zarzutu, że używając nieu­ czciwie mocy słowa można bardzo szkodzić, to daje się to samo powiedzieć o wszystkich dobrach ludzkich z wyjątkiem cnoty, a zwłaszcza o tych, które są najpożyteczniejsze, jak siła, zdrowie, bogactwo, sztuka wojskowa. Przyno­ szą one najwięcej korzyści, jeżeli używa się je w uczciwy sposób, a najwięk­ szą szkodę, jeżeli ktoś używa ich nieuczciwie” [cyt. za Maykowska II, s. 264]. Słuchacze wierzą wywodom mówcy, jeżeli mają pewność, że jest człowiekiem uczciwym i godnym zaufania. Mówca więc swoją mocą słowa przekonywa ich o tym tak, żeby w to wierzyli. Cele te mówca ma osiągnąć przez swoje wywody, a nie dzięki uprzedniej opinii o swym charakterze. Nurt platoński i arystotelesowski, poszerzany i wzbogacany przez zwolenni­ ków i naśladowców, zapoczątkował trwający do dziś spór dotyczący związku retoryki z etyką. Nie wnikając w szczegóły tego sporu, związane z kolejnymi wcieleniami myśli filozoficznej w jej historycznym rozwoju, godzi się pod­ kreślić, że — podobnie jak w wypadku logiki — retoryka i oratorstwo od­ dzielone od etyki czyniły ze sztuki wymowy narzędzie nieludzkie, zaś etyka pozbawiona retoryki okazywała się martwym zbiorem reguł. Twórcza sym­ bioza etyki i retoryki jest niezbędnym warunkiem perswazji humanistycznej.

Retoryka a literatura

9.1. Od „sztuki przekonywania” do „sztuki dobrego mówienia” i nia. Z definicji [1.6.] wynika, że retoryka (moc, umiejętność, wiedza) służy zarówno funkcjonalnemu przekonywaniu, jak i dobremu, także artystyczne­ mu, wyrażaniu myśli na każdy temat. Zdeklarowana celowość retorycznej wypowiedzi [1.7.], jej ścisły związek z pragmatyką społeczną (mowy sądowe i polityczne), uczyniły z retoryki przede wszystkim wiedzą użytkową. Ozna­ czało to, że najważniejszym zadaniem mówcy jest osiągnięcie zamierzonego, konkretnego skutku, uzyskanie decyzji czy nakłonienie do działania na rzecz określonego celu publicznego. Ponieważ w antyku, zwłaszcza w Grecji, nie było ostrych przedziałów między pojęciem sztuki czysto użytkowej i czysto estetycznej, retoryka opisowa stała się narzędziem zarówno perswazji po­ spolitej, bezozdobnej, jak i przekonywania nacechowanego artystycznym kunsztem. Przemianie rzemiosła retorycznego w sztukę perswazji sprzyjały rozmaite czynniki kulturowe, narodziny wybitnych talentów oratorskich i za­ potrzebowanie społeczne na wyrafinowaną sztukę krasomówczą. Tendencję do świadomego upiększania przemówień czysto użytkowych spotykamy już u sofistów [11.1.1.], którzy będąc zawodowymi retorami starali się mówić nie tylko skutecznie, ale także pięknie, zgodnie ze swymi gustami i normami estetycznymi. Ponieważ sofiści byli jednocześnie logografami [1.5.3.], nale­ żącymi do cechu „mowopisów”, produkty ich sztuki krasomówczej były utrwalane za pomocą liter (stąd pojęcie „literatura”) i powielane jako wzory oratorstwa literackiego. Literackie wzory przemówień sofistycznych stały się rychło przedmiotem rozmaitych analiz formalnych i rzeczowych, ocen pole­ micznych (głównie Platona), a w ramach panującej doktryny o imitacji [1.11.3.] były naśladowane na różnorodne sposoby [zob. Gorgiasz Pochwała Heleny, DŹr., s. 197]. Utrwalanie kunsztu żywego słowa na piśmie powięk­ szało zasoby literatury oratorskiej i przyczyniało się do rozszerzenia kompe­ tencji retorów, którzy będąc teoretykami i nauczycielami sztuki krasomówstwa stawali się niejako z obowiązku krytykami literackimi, analizującymi 158

zasady i reguły wymowy utrwalonej w mowie zapisanej. Takim wybitnym retorem-krytykiem literackim był Arystoteles [11.1.5.], który w swej Retoryce niezwykle precyzyjnie oddzielił sztukę pisania od sztuki mówienia [zob. DŹr., s. 222]. Obserwacje Stagiryty, dotyczące teorii i praktyki retorycznej, zostały pomnożone dość znacznie przez retorów rzymskich, zwłaszcza Cyce­ rona [11.2.3.]. Od średniowiecza [11.4.] retorykę utożsamiano już z literatu­ rą w dzisiejszym znaczeniu słowa. Ponieważ mowa była główną formą reto­ rycznej wypowiedzi [1.5.], reguły i zasady odnoszące się do inwencji [2.], kompozycji [3.] i elokucji [4.] zaczęły obowiązywać w różnorodnych gatun­ kach literackich, prozatorskich i wierszowanych. To zretoryzowanie literatu­ ry (na różnych poziomach i w różny sposób) w poszczególnych epokach i prądach kulturowych wyrastało z antycznej doktryny retorycznej, wedle któ­ rej zawodowy (wyszkolony, uczony) mówca i pisarz musi zdobyć i okazywać zręczność w przekonywaniu swych słuchaczy i czytelników do każdej tezy związanej z wybranym przez niego tematem, niezależnie od formy gatunko­ wej wypowiedzi. Wielowiekowa dominacja kultury żywego słowa sprawiła, że literatura „przemawiała” do czytelnika jak do słuchacza. W ten sposób retoryka rozciągnęła swoje władztwo na cały niemal obszar słowa, stając się sztuką językowego oddziaływania w ogóle. Dostarczała wreszcie retoryka kategorii przydatnych przy opisie i analizie nie tylko naturalnych form reto­ rycznych, jak mowa, kazanie czy wykład, ale tekstów w ogóle [por. 1.6.4.] 9.2. Retoryka a gramatyka. Nauka w szkole gramatycznej stanowiła pierwsze ogniwo retorycznej edukacji w starożytności. Gramatyka (gr. techne grammatikś) była określana jako sztuka poprawnego mówienia (ars recte dicendi) i pisania, obejmowała także podstawy arytmetyki. Za pierw­ szego gramatyka i filologa uważa się sofistę Protagorasa z Abdery (V w. p.n.e.), który w dziele Peri órthopeies (O poprawnym mówieniu) pierwszy wyróżnił niektóre kategorie gramatyczne, na przykład synonimy. Autorem pierwszej gramatyki greckiej był Dionizjusz Trak (II w. p.n.e.). Sztukę gra­ matyczną nazywa on znawstwem (empeiria) tego, co mówią poeci i prozaicy. Dionizjusz dzieli gramatykę na sześć części: a) staranne odczytanie (andgnosis) tekstu według akcentu, b) objaśnianie (eksegesis) występujących w tekś­ cie figur retorycznych, c) objaśnianie (apódosis) wyrazów i ich historii, d) wynajdywanie (heuresis) etymologii. Te cztery części wchodzą w skład gra­ matyki elementarnej, nazywanej przez Dionizjusza sztuką „małą”, różniącą się od sztuki „wielkiej”, obejmującej obok wymienionych części także: e) re­ gularność językową (studiowanie tzw. analogii w języku) i f) ocenę autenty­ czności i estetycznej wartości poematów, tzw. osąd (krisis). W związku z tym Dionizjusz ustala następujące rodzaje kompetencji gramatyka: ustalenie tekstu (diorthótikon), należyte odczytanie (anagnostikón), objaśnianie (egzegetikón) i krytyka estetyczna (kritikón) [Sinko, t. 2, s. 100]. Celem naucza­ nia w greckiej szkole gramatycznej było więc rozwijanie umiejętności w ob­ jaśnianiu tekstów literackich pod kątem ich przydatności w nauce retoryki. Te zadania edukacyjne przejęli Rzymianie, którzy gramatyków nazywali „li­ teratami” (nazwa „literat” jest łacińskim tłumaczeniem greckiej nazwy „gra­ matyk”). Rozwijanie sprawności gramatycznej tak oto charakteryzuje Kwin159

tylian w I. księdze Kształcenia mówcy: „Uczeń, który przyswoił sobie umieję­ tność czytania i pisania, przechodzi najpierw do szkoły gramatycznej. [. . .] Zakres nauki w szkole gramatycznej tworzą w najzwięźlejszym podziale dwie tylko części: nauka poprawnego wyrażania się oraz objaśnianie poe­ tów. W istocie jednak kryje się za tym program obszerniejszy niż zapowiada jego tytuł. Bo z nauką poprawnego wyrażania się idzie w parze teoria pisow­ ni, a objaśnianie poetów musi poprzedzić nauka poprawnego ich czytania. Z tym wszystkim łączy się ściśle umiejętność krytycznej oceny, którą dawni gramatycy (tj. gramatycy aleksandryjscy III i II w.) stosowali z taką surowo­ ścią, że pozwalali sobie nie tylko poszczególne wiersze piętnować kreską jak gdyby cenzorską [ . . . ] , ale nawet samych autorów jednych zaliczyli do kano­ nu [lektury], innym zupełnie odmówili wartości. Nie wystarcza też czytać tyl­ ko poetów; trzeba dokładnie przerobić wszelki rodzaj prozaików, i to nie tylko dla poznania zawartej w nich treści, lecz także dla nabycia z nich znajo­ mości wyrazów, które często nabierają w języku praw od autorytetu pisarzy” [Kwintylian, 1,4,1-4]. Z wypowiedzi autora wynika, że u schyłku antyku gramatyka pełniła funkcję propedeutyki językowo-literackiej do studiowa­ nia retoryki i obejmowała (w zależności od typu szkoły) o wiele więcej zaga­ dnień niż to jest obecnie. Niezależnie jednak od zakresu przedmiotowego gramatyki, który później ulegał różnorodnym modyfikacjom dydaktycznym, gramatyka, dialektyka i retoryka stanowiły metodycznie zorganizowaną ca­ łość wiedzy określanej terminem „nauki wyzwolone” (artes liberales), wy­ zwolone oczywiście od wysiłku fizycznego, czyli teoretyczne [1.6.1.1.]. Trud­ no tu wchodzić w szczegóły zawartości gramatyki jako przedmiotu szkolnego w poszczególnych epokach, krajach i okresach historycznych (np. w antyku do gramatyki należało nauczanie początków rachunków i rysunków), choć ma to istotne znaczenie w historii retoryki jako dyscypliny szkolnej. Warto jednak podkreślić, że na fundamencie wykształcenia gramatycznego budo­ wano długo tzw. progymnasmata [7.], ćwiczenia przygotowawcze do sztuki oratorskiej. Jak na ironię jednak to wielowiekowe „współpartnerstwo” gra­ matyki i retoryki zakończyło się w dydaktyce szkolnej ok. XVIII w. pozor­ nym zwycięstwem gramatyki, która nie tylko przejęła część materiału daw­ nej retoryki, ale też walnie przyczyniła się do jej likwidacji [por. 11.5.6.]. 9.3. Retoryka a poezja. Bliskość a jednocześnie odmienność obu tych dziedzin sprawiała, że ich wzajemny związek różnie był określany w ciągu wieków. „Stosunek poezji i wymowy sprawiał starożytnym trudności, bo wi­ dzieli w nich dwie dziedziny bardzo bliskie, a jednak różne. Dziś najnatural­ niejszą podstawą do ich odróżniania wydaje się to, że poezja jest pisana, a wymowa — mówiona. Ale: poezja była w starożytności długo poezją mó­ wioną albo śpiewaną przez rapsodów, recytowaną przez aktorów. A mowy wielkich mówców były nie tylko wygłaszane i słuchane, ale też ogłaszane i czytane. Toteż Grecy wysuwali inną podstawę do odróżniania obu dziedzin: poezja służy na to, aby się podobać ludziom, a wymowa na to, by nimi kiero­ wać. Ale mowy starożytnych chciały również uchodzić za dzieła sztuki i były układane z myślą, aby się podobać; a poezja, mianowicie dramatyczna, ateń­ skie tragedie, a zwłaszcza komedie, chciały nie tylko się podobać, ale także 160

dowodzić i przekonywać, zwalczać jedne poglądy, szczepić inne. Trzecia podstawa: poezja dotyczy fikcji, a wymowa zajmuje się rzeczywistymi spra­ wami społecznymi. Poezję odróżniałoby w takim razie od wymowy to samo, co ją odróżnia od historii. Wszakże Rzymianie mniej chętnie stosowa­ li ten punkt widzenia, bo ich mówcy ćwiczyli się w szkołach właśnie na tema­ tach fikcyjnych [7.2.3.], a w późniejszych wiekach do ćwiczeń więcej było okazji niż do przemówień publicznych. I ostatecznie pojawił się czwarty punkt widzenia: poezja jest twórczością w mowie wiązanej, a wymowa w prozaicznej” [Tatarkiewicz II, t. 1, s. 281], Ponieważ zasady retoryki stały się z czasem teorią prozy artystycznej [9.4.], dokonał się podział ról: poety­ ka stała się estetyką literatury poetyckiej, retoryka zaś prozaicznej. Jednak­ że reguły retoryki opisowej zostały sformułowane wcześniej niż zasady poe­ tyki opisowej, stąd wiele zagadnień teoretycznych przeszło do poetyki z re­ toryki. Dotyczy to zwłaszcza wiedzy o tropach [4.3.4.I.] i figurach stylistycz­ nych [4.3.4.3.J. Niezależnie jednak od różnic formalnych między poetyką i retoryką (wiersz — proza) istniały między nimi w różnych epokach i prądach estetyczno-kulturowych antyku i czasów późniejszych rozmaite związki, wza­ jemne oddziaływanie, także rywalizacja [zob. Sarnowska], Na przykład we­ dług Cycerona mówca bliski jest poecie, a twórczość poetycka i retoryczna, prozatorska, różnią się jedynie w szczegółach: poeta więcej musi się liczyć z rytmem, zaś mówca z doborem słów. Jednakże sztukę retoryki stawiał Cyce­ ron wyżej od poezji, ponieważ poezja żyje fikcją i dowolnością, zabiega wię­ cej o przyjemność niż o rzecz; poeta pragnie się tylko podobać, a mówca chce przeprowadzić dowód prawdy. Dlatego też uroki poezji nie wytrzymy­ wały konkurencji ze sztuką oratorską, którą traktował jako najwyższą sztu­ kę słowa. Mimo uwydatnianych różnic między poezją i wymową, mimo róż­ norodnych refleksji teoretycznych na temat odmienności ich estetyk, pano­ wało wśród teoretyków przekonanie, że obie sztuki słowa służą tym samym ideałom humanistycznym, ulepszaniu człowieka przez odwołanie się do jego rozumu, woli i uczuć. Jeszcze w epoce renesansu znakomity humanista włos­ ki Francesco Filelfo (1398-1481) stwierdzał: „Mówca jest pokrewny poecie, bardzo jest doń podobny i niemal z nim identyczny, z tą różnicą, że w poezji ściślej obowiązuje prawo rytmów i dopuszczalna jest swoboda w zmyślaniu. Nie mniej cieszy mnie, że w całej mej twórczości uchodzę za mówcę, jak to, że za poetę” [cyt. za: Sarnowska, s. 324], Podobne poglądy wypowiadali teo­ retycy poezji barokowej [por. Sarbiewski] i oświeceniowej. Jeszcze w dzie­ więtnastowiecznej dydaktyce literatury posługiwano się w Polsce podręczni­ kami „o wymowie i poezji” [11.6.], co oznaczało równouprawnienie i wzaje­ mne przenikanie obu głównych działów literatury. Dopiero likwidacja reto­ ryki jako przedmiotu szkolnego przyniosła postępującą negację sztuki wy­ mowy i stopniową redukcję zakresu pojęcia „literatura piękna” do poezji. Zde­ gradowana w ten sposób retoryka stała się „poetyką” publicystyki, dzienni­ karstwa i piśmiennictwa użytkowego, wyłączonych poza granice literatury fikcyjnej czy kreacyjnej. Dziś istnieje przekonanie, że „poetyka i retoryka stanowią dwie komplementarne części, nie tylko jako dwie teorie budowy tekstu, lecz także jako dwie koncepcje odbioru: poezja poprzez kdtharsis 161

uwalnia od uczuć dolegliwych, retoryka wzmaga uczucia dobre. Poezja pełni funkcje ataraktyczne, retoryka — stymulujące. Obie dziedziny sztuki słowa są terapeutyczne, choć stosują różne metody” [Ziomek II, s. 106-107]. 9.4. Retoryka a proza artystyczna. Hegemonia retoryki w życiu kultu­ ralnym i literackim antyku wyraziła się najdobitniej w oddziaływaniu jej na prozę artystyczną. Teoria retoryczna przekształciła się w teorię prozy, ogar­ niającą swym wpływem różne dziedziny twórczości prozatorskiej (np. epistolografię, historiografię, formy narracyjne itp.) [por. Michałowska], Mo­ mentem decydującym było przesuwanie się punktu ciężkości od mowy praw­ dziwej, do mowy „pisanej”, przeznaczonej do czytania. Przejście retoryki z Agory i Forum do sali szkolnej uczyniło retorykę teorią wszelkiej twórczości słownej, wskazującej sposoby odpowiedniego posługiwania się słowem w każdej dziedzinie, w mowie i piśmie. Odkąd retoryka istnieje, czyli od V w. p.n.e. „[ . . .]starożytni, średniowieczni i nowożytni literaci aż niemal pod próg naszych czasów przechodzili studia dotyczące sztuki słowa, nie tylko w regułach i przykładach, ale i w rozważaniu wartości estetycznej, emocjonal­ nej, intelektualnej wszelkiego rodzaju »chwytów«” [Parandowski, s. 158]. Rozwój prozy artystycznej pozwala po wielekroć stwierdzać, że cały arsenał środków retorycznych, służących zarówno przekonywaniu oratorskiemu, jak prezentowaniu podmiotu mówiącego (retorycznego), jest największym osią­ gnięciem teorii wymowy. Były okresy, kiedy sztuka oratorska przyćmiewała poezję, było też odwrotne, i były również czasy koegzystencji retoryki, filo­ zofii i poezji. Granic sztuki pisarskiej nie da się ustalać wyłącznie według ro­ dzajów literackich, ani tym bardziej tematów. Powieść na przykład wyrosła z dziedzictwa retorycznego (synteza historiografii, sztuki oratorskiej i biografistyki) jeszcze na początku XIX w. nie uchodziła za dzieło sztuki. Podob­ nie było z zretoryzowaną literaturą (prozą i poezją). Pomimo że współ­ czesnym potrzebom i gustom niezbyt odpowiada proza oratorska, to reto­ ryka jest obecna i akceptowana (choć nie zawsze jest to uświadamiane) w naszej literaturze pod postacią modnej eseistyki, która genetycznie stano­ wi transformację mowy klasycznej, tyle że opartej na kompozycji dowol­ nej (swobodnej), określanej przez teoretyków terminem ordo artificialis (kompozycja „sztuczna”, modelowa) w odróżnieniu od ordo naturalis (kompozycja złożona z „naturalnych, to jest wyróżnianych przez retorykę części dyskursu perswazyjnego) [por. 3.1.1. i 3.1.2.]. Do zasadniczych cech eseju zalicza się: subiektywny, podmiotowy punkt widzenia, skoja­ rzeniowy sposób dowodzenia, szkicowość i fragmentaryczność rozkładu treści, a także otwarty sposób przedstawiania problematyki, paradoksalne sformułowania oraz dążenie do aforystycznych uogólnień. Za prototyp eseju uważa się dzieła Arystotelesa, Platona i Cycerona. Jako gatunek li­ teracki wyodrębniony został esej przez Michela Montaigne’a w jego dzie­ le Essais 1580 (Próby). 9.5. Retoryka a historiografia. Według celnej opinii wybitnego znawcy kultury antycznej Edwarda Nordena, w literaturze greckiej i rzymskiej nie ma tekstów nieartystycznych. Wszyscy pisarze, nawet autorzy prac o charak­ terze wyłącznie poznawczym (naukowym), mieli dzięki niewątpliwej hege­ 162

monii retoryki ambicje literackie, jak byśmy to dziś określili. Najsilniej jednak teoria wymowy odcisnęła swe piętno na historiografii. Historycy greccy, począwszy od Eforosa i Teompa, uczniów Isokratesa [11.1.3.], re­ gularnie stylizowali swe utwory według przepisów retorycznych. To właś­ nie Isokrates położył wielki nacisk na staranność oprawy artystycznej dzieła historycznego, na układ retoryczny (perswazyjny), nie przykłada­ jąc wielkiej wagi do faktów i ścisłości historycznej. Cyceron [11.2.3.] i Dionizjusz z Halikarnasu [11.1.10.] utożsamiali historię z retoryką jako jeden rodzaj epidejktyczno-retoryczny [por. 1.8.3.]. „Zezwala się reto­ rom — stwierdza Cyceron — na zmyślenia w historii, aby pewne rzeczy mogli przedstawić efektowniej” . „Poważny wpływ na dziejopisarstwo wywarli także uczniowie Arysto­ telesa [11.1.5.]. Zastosowali do tego gatunku Arystotelesowską definicję tra­ gedii w przekonaniu, że dzieło historyczne ma dostarczyć czytelnikowi moc­ nych wrażeń, wstrząsnąć nim tak jak tragedie wielkich poetów greckich, oraz kształtować postawę moralną poprzez pokazywanie budujących przy­ kładów. Znakomity krytyk literacki, Kwintylian, stwierdził wprost, że histo­ ria jest najbliższa poezji, że jest poniekąd poematem w prozie!” [Korpanty, s. 5]. Warto także przypomnieć, że popularne powiedzenie o historii jako nauczycielce życia {magistra vitae) ma retoryczny rodowód. Szczególnym przejawem „dramatyzowania” i „retoryzowania” historiografii było wprowa­ dzenie do tekstów fikcyjnych mów, w czym celował szczególnie Cezar w swych Commentarii de bello gallico, co niezbyt szczęśliwie przetłumaczono na język polski jako Pamiętniki o wojnie galijskiej, ponieważ łaciński wyraz commentarii (odpowiednik greckiego hypómnema) oznacza notatnik, zapis­ ki, komentarze osobiste itp. (por. Commentarii de Republica emendanda Andrzeja Frycza Modrzewskiego, czyli Rozważania o poprawie Rzeczy­ pospolitej). Jest rzeczą zrozumiałą, że to zretoryzowanie historiografii wy­ woływało reakcję dziejopisów pragmatycznych (gr. pragmata oznacza fakty wraz z ich przyczynami i skutkami), którzy w opisach wydarzeń chcieli mo­ zolnie dochodzić prawdy, a nie dostarczać jedynie rozrywki w tekstach „na pół poetyckich”. Walkę ze zbeletryzowaniem historiografii greckiej podjął w II w. p.n.e. helleński historyk dziejów Rzymu, Polibiusz. Obiektem jego ataków był sycylijczyk Timajos, autor dziejów Italii i Sycylii. Polibiusz gani go za zmanierowany styl, za nieznajomość problemów politycznych, wojsko­ wych, a także za nieobiektywną ocenę postaci historycznych [Korpanty, s. 4]. Niezależnie jednak od sporów między historiografią pragmatyczną a retoryczną, między historykami-artystami a dziejopisami-uczonymi, do po­ czątków XIX w. dziejopisarstwo europejskie z różnym powodzeniem było dziedziną piękna i sztuki. Ustalony w starożytności kanon dziejopisarstwa przetrwał w swym zasadniczym zrębie ponad dwadzieścia trzy wieki prawie niewzruszony. W czasach nowożytnych zarówno renesans, jak barok rozsze­ rzyły zakres historiografii o nowe formy wypowiedzi. „Silne akcentowanie walorów literacko-estetycznych sprawiło, że pisarze historyczni wszędzie wchodzą do pocztu twórców literackich, a wielekroć uzyskują rangę najwyż­ szą (jak Niccolo Machiavelli, Francesco Guicciardini, Edward Gibbon, Jo­ 163

hannes Muller i in.), a niektórzy łączą, jak Friedriech Schiller, uprawę poe­ zji z historycznym pisarstwem” [Barycz, s. 6]. Oddzielenie w ciągu XIX w. oryginalnej myśli filozoficznej i krytycznej od artyzmu ujęcia dzieła history­ cznego doprowadziło do znanej profesjonalizacji zawodu historyka i powsta­ nia wielu dzieł „nie do czytania”. Miejsce historyka-retora zajął historyk specjalista, badacz źródeł, piszący dla nauki, a nie dla ludzi.

Retoryka a pedagogika

10 10.1. Retoryka narzędziem paidei. Według wyobrażeń swych twórców retoryka miała mieć charakter wybitnie pedagogiczny. Zadaniem jej było przynosić prawdziwy użytek człowiekowi, uświadamiać mu jego zasadnicze potrzeby i obowiązki, wpajać weń miłość dobra i sprawiedliwości, uczyć go i umoralniać, kształtować nie tylko słowo, ale przede wszystkim myśl i czyn. Cele te wynikały z helleńskiego ideału wychowawczego określanego termi­ nem paideia, który oznacza zarówno proces wychowania, jak i jego ostatecz­ ny rezultat — kulturę. Rzymianie przetłumaczyli to słowo na swój język jako humanitas. W epoce hellenistycznej „ . . .ustala się ostatecznie system klasycznego wychowania, który przejmą następnie Rzymianie i tylko z nie­ znacznymi zmianami przekażą Europie średniowiecznej. Coraz więcej miejs­ ca zajmują w nim studia literackie, a na poziomie wyższym przede wszystkim filozofia i retoryka. Szkoła wymowy staje się teraz wprost synonimem ogła­ dy i wykształcenia, opanowuje niemal wszechwładnie wszystkie żywe gatun­ ki literackie (a nawet po części filozofię), narzucając im swoje prawa, a jest to zjawisko tym bardziej godne uwagi, że pozycję taką zdobywa w okresie, w którym — przynajmniej w świecie greckim — utraciła już niemal całkowicie znaczenie polityczne. Publiczność hellenistyczna chodzi tłumnie na najroz­ maitsze odczyty i dysputy. Nie darmo nazwano kulturę helleńską kulturą krasomówstwa” [Świderkówna, s. 341]. Kultura wymowy wycisnęła głębokie znamię na wszystkich przejawach ducha hellenistycznego, a retoryka pozo­ stała znamiennym przedmiotem enkyklia mathśmata (łac. artes liberales) w kształceniu ogólnym (wespół z gramatyką i dialektyką). Taką funkcję peł­ niła również w pedagogice rzymskiej a następnie w pedagogice europejskiej, opartej na modelu odradzającego się antyku. Retoryka jako przedmiot szko­ lny w gymnazjonach i lykeionach (stąd liceum) realizowała ideał wszechstronności humanistycznej, różnie oczywiście pojmowany w poszcze­ gólnych krajach, epokach czy kierunkach pedagogicznych. Wespół z filozo­ fią była traktowana jako sztuka inwencji, a w łączności z kulturą literacką 165

była sztuką przedstawiania każdego tematu. Jako sztuka inwencji uczyła, jak wynajdywać w każdej sytuacji życiowej racje za lub przeciw takiej czy in­ nej decyzji, a nawet racje zarówno za, jak i przeciw. Była skutecznym środ­ kiem przeciwko ujmowaniu życia w sposób uproszczony, przeciwko instyn­ ktownemu dążeniu do celu przez wzgląd na własny albo cudzy interes. Tak pojęta sztuka retoryki sprzyjała niezdecydowaniu wobec nacisku dowo­ dów za i przeciw. Jako sztuka przedstawiania wymowa prowadziła do wpra­ wy, a nawet mistrzostwa w przekształceniu rzeczy podrzędnych, przypadko­ wych w ważne (jeżeli nie istotne, to w każdym razie typowe dla czasów). W tak pojętej retoryce leżała jej doniosłość pedagogiczna i praktyczna, ale ró­ wnież tkwiły w tym wszystkie powody późniejszego jej zwyrodnienia i upad­ ku. Jednostronność formalna prowadziła do zagłuszania treści na rzecz for­ my i doprowadziła do stanu, w którym retoryka oznaczała jałową umiejęt­ ność posługiwania się efektownymi zwrotami. Oparcie się na literaturze i kulturze antycznej osłabiało związek literatury z nurtem rodzimym (narodo­ wym). Retoryczna przesada i amplifikacja prowadziły prostą drogą zarówno do panegiryzmu, jak i do nienaturalności. Ludzie i rzeczy w tekstach retory­ cznych występowali niemal zawsze w szatach antycznych, przemawiali sty­ lem bezosobowym, nienaturalnym. Blaski i cienie retoryki jako teorii peda­ gogicznej były w ostatecznym rezultacie wynikiem szerszych i głębszych pro­ cesów historyczno-kulturowych, które legły u podstaw rozwoju cywilizacji śródziemnomorskiej zakorzenionej w dziedzictwie antyku grecko-rzymskie­ go. Retoryka była jedynie wypróbowanym narzędziem ułatwiającym trwa­ nie tego dziedzictwa. Narzędzia tego używali ludzie, pedagogowie, którzy nauce funkcjonalnego i sprawnego posługiwania się językiem w mowie i piś­ mie nadawali odpowiedni do ich mentalności i czasów sens i zakres. 10.2. Retoryka jako przedmiot nauczania w starożytności. Francusk historyk wychowania, H.I. Marrou dowiódł, że „ .. .wychowawcą Grecji IV wieku był Isokrates, a nie Platon; po Grecji zaś był wychowawcą najpierw całego świata hellenistycznego, a później rzymskiego” [Marrou, s. 129]. Szkoła Isokratesa i innych retorów-sofistów [11.1.2.] wytworzyła przy tym rodzaj indywidualnego, jednostkowego wychowania retorycznego. Niezależ­ nie bowiem od zakresu treściowego nauczania retor był wychowawcą i nau­ czycielem, był wyrocznią myśli, stylu i kierunku kształcenia. Byli też retorzy, którzy kształcili specjalistów, nauczycieli przedmiotu (retoryki teoretycznej) i polityków, mówców traktujących swe retoryczne wykształcenie pragmaty­ cznie, użytkowo. Z tego powodu w pedagogice greckiej istniały dwa kierun­ ki wychowania retorycznego: teoretyczny i praktyczny. Retorzy (nauczyciele wymowy) uczyli głównie w szkołach prywatnych, pobierając za naukę (jak sofiści) wysokie honoraria. Nauka u retora odpowiadała zasadniczo naszej wyższej szkole, poprzedzały ją zaś dwa niższe szczeble nauczania. Primus magister (pierwszy nauczyciel) uczył dziecko umiejętności czytania, pisania i rachowania. Mimo że państwo nie interesowało się wiele wykształceniem powszechnym, to jednak te szkoły elementarne znajdowały się wszędzie. Sy­ nowie ludzi zamożniejszych przechodzili zazwyczaj po ukończeniu szkoły elementarnej do tzw. gramatyka [por. 9.2.]. Gramatycy (Grammatici) za 166

główne zadanie uważali objaśnianie Homera i innych poetów, ale ujmowali je bardzo szeroko. Uczniowie nabywali tu wiadomości encyklopedyczne. Nauka u gramatyka odpowiadała naszej szkole średniej. Ostatnim i najwyż­ szym szczeblem nauczania była szkoła retora. Zaczynał on od wyczerpujące­ go wyłożenia teorii, potem przechodził do ćwiczeń praktycznych (progymnasmata) w zastosowaniu poznanych reguł [7.]. Praca ucznia polegała na ułożeniu mowy [3.], na pamięciowym jej przyswojeniu [5.] i na odpowied­ nim wygłoszeniu [6.]. Podstawę nauki wymowy stanowiła doskonała znajo­ mość starożytnych autorów, tzw. kanonu (lektur). Retorowie byli albo pry­ watnymi nauczycielami, albo — przynajmniej wybitniejsi z nich — utrzymy­ wani byli na koszt publiczny. Nauka odbywała się albo w mieszkaniu retora, albo w innym pomieszczeniu, nawet w świątyni. W sali szkolnej, znajdującej się pod opieką Hermesa jako patrona wymowy, zasiadał na podwyższonym miejscu retor przyodziany w płaszcz filozofa, a przed nim siedzieli uczniowie w ławkach. Działalność retora szła w dwóch kierunkach: uczenia młodzieży zasad wymowy i wygłaszania mów popisowych, tzw. deklamacji [7.2.3.]. Za­ danie jego wobec uczniów nie ograniczało się tylko do samej nauki, obejmo­ wało ono i wychowanie. Paidagogós (pierwotnie oznaczający niewolnika pro­ wadzącego małych chłopców do szkoły) i retor w jednej osobie dążył do wy­ chowania człowieka dojrzałego, pełnego. To był jedyny cel wszystkich za­ biegów wychowawczych wynikających z ideału paidei. Retoryka w szkolnic­ twie rzymskim, aczkolwiek oparta na wzorach i teoriach helleńskich, miała przede wszystkim charakter pragmatyczny. Według pojęć rzymskich czło­ wiek doskonały musiał dobrze (skutecznie i artystycznie) mówić na zgroma­ dzeniach ludowych, w sądzie czy na Forum. Młodzieniec w szkole rzymskich retorów, mający ułożyć mowę, wyrazić myśli i uczucia, swoje czy cudze, wo­ bec określonej sytuacji, musiał starannie obmyślić argumenty i wyłożyć je w należytym porządku, aby przekonać publiczność. Szczególnie wiele bystrości 1wprawy wymagały ulubione w retoryce rzymskiej deklamacje. Ze szczegól­ nym wyróżnieniem przyjęto w szkołach rzymskich grecki zwyczaj bronienia tej samej sprawy z dwóch przeciwnych stron, tzw. kontrowersje [7.2.3.2.]. Czas nauki w szkole retorycznej nie był ściśle określony, najkrótszy wynosił 2 lub 3 lata, a wielu uczniów pozostawało u swych mistrzów długie lata. Re­ torzy łacińscy zaczynali od lektury pisarzy prozaicznych, najchętniej history­ ków, aby uczniowie zgromadzili spory zasób myśli i słów do swych przysz­ łych ćwiczeń. Czytano potem utwory najlepszych mówców, studiowano pod­ ręczniki krasomówczych prawideł. Następnie szły ćwiczenia (praeexercitamenta) [7.] Od tematów najprostszych przechodziło się do coraz trudniej­ szych i bardziej wyszukanych, obmyślało się jak najdoskonalszy rozkład tre­ ści (szczególna rola sztuki kompozycji) [3.], dobór argumentów, olśniewają­ ce wstępy i zakończenia. Usiłowano przesycić mowę największą ilością sztu­ czek krasomówczych, z utartych frazesów wydobyć nieoczekiwane efekty, rzecz zgrabnie przyozdobić znanymi cytatami z poetów i sentencjami filozo­ fów. Po ułożeniu mowy przystępowano do jej wygłoszenia. Historycy wy­ chowania sądzą zgodnie, że rzymskie wychowanie retoryczne pod wpływem czynników społecznych i politycznych przekształciło się z czasem w szko­ 167

dliwy pedagogicznie formalizm. „Nie mogąc kształcić dla życia, szkoła uczy­ ła sztuki oratorskiej dla samej już tylko przyjemności pięknego mówienia. Szkoła w okresie rzymskim, gdy została opanowana przez kierunek gramatyczno-retoryczny istotnie była jałowa. Po raz pierwszy w historii oświaty eu­ ropejskiej już tutaj zaznaczył się rozdźwięk między szkołą a życiem; każde poszło swoją drogą, mądrość szkolna na nic się w życiu nie przydawała” [Kot, s. 76]. Ale też postęp romanizacji świata dokonał się w znacznej mie­ rze przy pomocy retorycznej szkoły rzymskiej. 10.3. Retoryka w szkołach średniowiecznych. W wiekach średnich nie uprawiano sztuki wymowy w życiu publicznym [por. 11.4.]. Retoryka anty­ czna utrwalona w zwojach pergaminowych powędrowała do klasztornych bi­ bliotek. Już w VI w. umilkli kaznodzieje posługujący się szkolną retoryką, a nowi, którzy się pojawili w XIII w. wraz z zakonami żebrzącymi (franciszka­ nami i dominikanami), byli dalecy od antycznej retoryki. Z retoryki korzy­ stano w średniowieczu jedynie przy pisaniu. Mianem retoryki całkiem nie­ spodziewanie określano tzw. ars dictandi (sztukę dyktowania), tj. naukę sty­ lu kancelaryjnego. Szkoły przykościelne kształciły w spisywaniu formularzy listów, rozporządzeń i dokumentów. Retoryka starożytna, znana głównie w średniowieczu z anonimowego podręcznika Rhetorica ad Herennium [11.2.2.], przypisywana wówczas Cyceronowi, przyczyniła się także do ufor­ mowania się sztuki pisania listów (ars epistolandi), przede wszystkim urzędo­ wych. W ten sposób powstały podwaliny sztuki epistolograficznej, która przez kilka wieków (do wynalezienia telefonu) należała do podstawowych umiejętności literackich ludzi wykształconych. 10.4. Retoryka w szkołach renesansowych. Jeżeli średniowiecze może­ my nazwać epoką milczenia, to humanizm renesansowy „ . . .jakby chcąc so­ bie powetować wieki skupienia i milczenia” [Kot, s. 153], zasmakował w sztuce mówienia. Średniowieczne dysputy gramatyczne i logiczne ustąpiły miejsca retorycznym deklamacjom. Retoryka, oparta jak w starożytności na lekturze arcydzieł wymowy, na studium przepisów oratorskich [11.5.], po­ wróciła do szkół humanistycznych różnych typów. W systemie pedagogicz­ nym renesansu kształtować miała obyczaje wychowanków, ich postawę mo­ ralną i obywatelską oraz rozwijała sprawność językową. Wzorcowym nieja­ ko modelem humanistycznej pedagogiki była szkoła Jana Sturma w Stras­ burgu, do której przybywali liczni uczniowie z wielu krajów europejskich, będący pionierami myśli i kultury humanistycznej w swoich państwach. Idea­ łem Sturma był latynista, umiejący o wszystkim płynnie i ozdobnie rozpra­ wiać w poprawnym języku Cycerona. Był to program imitacji starożytności klasycznej, w którym wykształcenie językowo-retoryczne pełniło rolę głów­ ną. W lekturze górował Cyceron, jako retor i orator, a zarazem nauczyciel moralności i patriotyzmu. Cała nauka od najniższej klasy zmierzała do tego, aby retoryce dać jak najgruntowniejszą podstawę. Za Kwintylianem [11.2.5.]. wprowadził Sturm obowiązkowe deklamacje, zwłaszcza swazorie [7.2.3.1.] i kontrowersje [7.2.3.2.]. Metody i doświadczenia Sturma, posze­ rzane, modyfikowane i udoskonalane w różnorodnym zakresie w poszczegól­ nych państwach europejskich, uformowały koncepcje nowożytnej dydaktyki 168

szkolnej. Łaciński język wykładowy ułatwiał w znacznym stopniu zrozumie­ nie teorii retoryki, „pani i królowej” humanistycznego wykształcenia. Model ten okazał się zarówno atrakcyjny, jak i pożyteczny, skoro nie naruszył go przełom reformacyjny (Sturm był umiarkowanym protestantem). Jedynie humanistyczne szkoły wyznaniowe wykorzystywały wykształcenie retorycz­ ne do swoich celów religijnych. Dodać w tym miejscu warto, że wpływowa w XVII i XVIII w. w katolickich krajach retoryka jezuicka zaadaptowała wiele pomysłów Sturmiańskich. Podstawowym jednak problemem pedagogicznym — tak jak zresztą w starożytności i obecnie — było ukierunkowanie wy­ kształcenia humanistyczno-retorycznego bądź na teorię, bądź na praktykę. W programach pedagogicznych prawie zawsze funkcjonuje postulat harmo­ nizowania teorii z praktyką, choć wykonanie i efekty tego programu były i są zjawiskiem niesłychanie złożonym, uzależnionym od wielu czynników poli­ tycznych, społecznych i kulturowych. Retoryka pojęta jako sztuka życia kształciła nade wszystko styl myślenia, mówienia i pisania, który zawsze jest wyrazem ducha epoki, mody i gustu. 10.5. Pedagogika bez retoryki. Zapoczątkowany w oświeceniu proces zastępowania retoryki klasycznej innymi dyscyplinami, jak gramatyka, logi­ ka, połączony z wprowadzeniem na szerszą skalę do szkolnictwa języków na­ rodowych, doprowadził w konsekwencji do likwidacji retoryki jako przed­ miotu szkolnego [11.5.6.]. Oznaczało to (i do dziś oznacza), że przynajmniej formalnie naukę wymowy na wszystkie tematy (nie tylko przecież humani­ styczne) przejęły poszczególne dyscypliny szkolne. I tak na przykład nauczy­ ciel chemii jest, a raczej powinien być „retorem” swej dyscypliny, tzn. uczą­ cym jasno, poprawnie i stosownie wypowiadać myśli na tematy związane z przedmiotem. Zasadniczy ciężar podstawowego wykształcenia językowego przejęło nauczanie języka i literatury narodowej. Sztukę wymowy, którą od czasów oświecenia nazywa się sztuką naturalną, wiedzą wrodzoną, rozwija się za pomocą przede wszystkim lektury, środków audiowizualnych. Sztuki żywej mowy, która zdecydowanie przegrała ze sztuką czytania, nikt nie re­ cenzuje, co najwyżej omawia się drukowany tekst przemówienia. Pedagogi­ ka we wszystkich swych zakresach stała się programowo „antyretoryczna”. Każdy wykształcony obywatel winien sam decydować o sztuce i kulturze wy­ mowy; w każdym razie nie musi się jej — jak ongiś — systematycznie i meto­ dycznie uczyć.

Główne etapy historii retoryki

11.1. Retoryka w Grecji. Narodzinom retoryki opisowej [1.4.] sprzyja­ ło wiele czynników związanych z historią i kulturą starożytnej Hellady. Do najważniejszych należą — właściwa demokracji ateńskiej wolność słowa (parrhes(a) i szeroki udział obywateli w życiu publicznym. Ustrój demokra­ tyczny Aten, zwłaszcza od czasów Peryklesa (ok. 500-429 p.n.e.), gwaranto­ wał wszystkim wolnym obywatelom równość wobec prawa (isonomfa), rów­ ność w obejmowaniu godności państwowych (isotimia) i równe prawo prze­ mawiania (isegoria) na zgromadzeniach ludowych (ekklesia). Zjawiskom tym towarzyszyła spontaniczna sztuka oratorska oparta na intuicji i naślado­ wnictwie utalentowanych mówców. Istniało też przekonanie, że prapoczątki kunsztu krasomówczego Hellenów wyrastały z mitologii, a patronką orato­ rów miała być bogini Namowy — Peithó. 11.1.1. Pierwsi teoretycy retoryki opisowej — sofiści: Koraks i Tejzjasz (V w. p.n.e.). Historyczne początki retoryki opisowej wiążą się z pedagogi­ czną działalnością sofistów — „nauczycieli mądrości”, z ich filozoficznymi poglądami (relatywizm poznawczy) i ich oddziaływaniem na kulturę życia publicznego. Głosili oni m.in. ideał człowieka, który dzięki nabytym umieję­ tnościom przekonywania i szerokim horyzontom intelektualnym zostaje przywódcą ludu, tj. demagogiem (demos 'lud', ago 'prowadzę’); oczywiście określenie to nie miało pejoratywnego zabarwienia, dopiero od czasów Pla­ tona, zwalczającego epigonów kierunku sofistycznego, stało się synonimem pseudomądrości, obłudy, zakłamania i przewrotności. Za imiennych twór­ ców retoryki opisowej Arystoteles, Cyceron i Kwintylian uważali Koraksa i Tejzjasza — sofistów nauczających na Sycylii. Wsławili się oni swymi wystą­ pieniami oratorskimi w sądach w licznych procesach o zwrot zagrabionych majętności po wypędzeniu z Sycylii tyranów z dynastii Terona i Hierona. Wielka liczba spraw sądowych, w których pokrzywdzeni na własną rękę mu­ sieli dochodzić swych praw, wytworzyła społeczne zapotrzebowanie na logografów [1.5.3.] i opracowanie metodyki przemówień sądowych przed ławą 170

przysięgłych (areopagiem). Ok. 460 r. p.n.e. Koraks miał napisać (zaginiony w czasach antycznych) podręcznik retoryki, określanej jako „sztuka przeko­ nywania” (peithous dem iourgós). Koraks i jego uczeń Tejzjasz mieli być (według Cycerona) twórcami podziału mowy na części, przyjętego w póź­ niejszych retorykach w nauce o sztuce kompozycji [3.]. Przypisuje się im też autorstwo zasady odpowiedniego momentu (kairós ), czyli techniki nadawa­ nia rzeczom małym pozory wielkich lub odwrotnie, oraz wyznaczenie retory­ ce głównego celu, to jest prawdopodobieństwa (eikós ). Z działalnością Koraksa i Tejzjasza wiąże się pouczająca anegdota, często przytaczana w póź­ niejszych podręcznikach. Tejzjasz dowiedział się, że retoryka jest sztuką przekonywania, więc zwrócił się do Koraksa po naukę tej pożytecznej wie­ dzy. Ukończywszy kurs retoryki, nie chciał zapłacić mistrzowi honorarium. Sprawa trafiła do sądu, przed którym Tejzjasz rozwinął następujący dyle­ mat: „Czegoś mię obiecał nauczyć Koraksie? — Sztuki przekonywania kogo zechcesz. — Dobrze, ciągnął Tejzjasz. Alboś mię nauczył tej sztuki, a w ta­ kim razie daj się przekonać, że ci się honorarium nie należy, alboś mię jej nie nauczył, a w takim razie nicem ci nie winien, boś nie dotrzymał obietni­ cy.” — Na to Koraks odpowiedział drugim dylematem: „Jeśli ci się uda prze­ konać mnie, że mi się honorarium nie należy, to musisz mi je zapłacić, bom dotrzymał przyrzeczenia; a jeśli ci się nie uda, to tym bardziej musisz mi za­ płacić”. — Zamiast wyroku sędziowie mieli orzec: „Złego kruka złe jajka” (K a k ou kórakos kakd va). Tejzjasz nic nie zapłacił za naukę i podobno otworzył własną szkołę retoryki [Sinko, s. 155]. 11.1.2. Gorgiasz (ok. 485-375 p.n.e.). Sycylijczyk z jońskich Leontinoj, jeden z najwybitniejszych sofistów. Sofiści jako wędrowni „nauczyciele mądrości” zajmowali się przede wszystkim praktyką oratorską w sądach i na zgromadzeniach ludowych, w których odnosili błyskotliwe sukcesy (sparo­ diowane w komediach Arystofanesa i dialogach Platona). „Wymowa jednak musiała mieć jakąś treść, a tej dostarczyć musiało ogólne encyklopedyczne wykształcenie w rozmaitych dziedzinach, dające tak zwaną dziś inteligencję, w starożytności p a id e ia ” [Sinko, s. 150]. Dlatego wybitniejsi sofiści osiadali w Atenach, gdzie zakładali szkoły kształcące mówców. Głównymi dyscypli­ nami w tych szkołach, będących prototypami późniejszych gimnazjów ogól­ nokształcących, były dwa przedmioty: sztuka przekonywania, czyli retoryka, i sztuka prowadzenia sporów, czyli erystyka [8.3.]. Najlepsze wyniki w nau­ czaniu sztuki prowadzenia sporów osiągnął Protagoras z Abdery (ok. 481-411), któremu przypisywano autorstwo podręcznika Tśchne eristiki. Naj­ wybitniejszym retorem solistycznym był natomiast Gorgiasz. Gorgiasz przy­ był do Aten w 427 r. p.n.e. na czele poselstwa z Leontinoj domagającego się pomocy przeciwko Syrakuzom. Mowy jego wywarły wielkie wrażenie na Ateńczykach, którzy zafascynowani byli możliwościami stosowanej przez Gorgiasza sztuki przekonywania. Według Platona jego mowy odznaczały się wielką potęgą słowa charakteryzującą się tym, że rzeczom małym nadawał pozór rzeczy wielkich, potrafił zręcznie aktualizować tematy przebrzmiałe, przy czym potrafił o tej samej sprawie mówić krótko lub długo [Platon II, 267 A]. Umiejętności te miały sprowadzić retorykę do skrajnych nadużyć w 171

lekceważeniu prawdy i cnoty (etosu) opisanych przez Platona w dialogu zaty­ tułowanym G orgiasz [11.1.4.]. Cyceron wspomina w Brutusie za Arystotele­ sem, że Gorgiasz specjalizował się w wygłaszaniu i pisaniu pochwał oraz na­ gan tych samych osób lub rzeczy. Utrzymywał przy tym, że efekt przemó­ wienia nie zależy od treści, ale od zręczności stylistycznej mówcy wywierają­ cego skuteczne wrażenie na słuchaczach. Łącząc styl poetycki z prozaicznym stał się Gorgiasz twórcą prozy artystycznej. Środki, którymi się posługiwał, to m.in. aliteracje i asonanse oraz figury uwydatniające rytmikę mowy, jak antyteza [4.3.4.3.20], isocolon [4.3.4.3.9.] czy homoioteleuton [4.3.4.3.18.]. Figury te potomność nazwała „gorgiańskimi”, choć Gorgiasz ich nie wymyśli, bowiem stosowano je już przed nim (np. Homer). Napisany przez Gorgiasza podręcznik retoryki zaginął już w starożytności. Zachowały się natomiast dwie mowy dokumentujące jego poglądy teoretyczne i techni­ kę perswazji. Są to: Pochw ała H eleny {H elenes enkom ión ), w której Gor­ giasz uzasadnia, że ucieczka Heleny była usprawiedliwiona, jeśli stało się to z woli bogów albo w wyniku przemocy, namowy lub za sprawą namiętności miłosnej [zob. DŹr., s. 198], oraz O bron a P alam edesa (H yp er P alam edus apologid) — fikcyjna mowa przeciwstawiająca się oskarżeniu Odyseusza o zdradę stanu. Obie mowy, będące czymś w rodzaju ćwiczeń solistycznych, mają na celu ukazanie rozlicznych możliwości kształtowania przekonań ludz­ kich. Według Gorgiasza i innych sofistów większość ludzi buduje swoje prze­ konania na mniemaniu, na opinii (d ó k sa ), niejednokrotnie dalekich od pra­ wdy (aleteia ). Powodem tego są ograniczone możliwości ludzkiego poznania. Zręczny mówca może więc — zdaniem retora z Leontinoj — kształtować w słuchaczach każde mniemanie, gdyż — jak stwierdza w P ochw ale H eleny w § 8 — „słowo jest wielkim mocarzem” posiadającym właściwości iluzjonistyczne. Z założenia tego powstała przypisywana Gorgiaszowi tzw. apatetyczna teoria słowa, według której odpowiednio zorganizowane w wypowiedzi per­ swazyjnej słowo wprowadza odbiorcę w stan omamienia [I.4.2.I.]. Doktry­ na o nieograniczonych możliwościach słowa, wsparta innymi założeniami fi­ lozofii sofistycznej, głównie relatywizmu poznawczego, okazała się najbar­ dziej spornym problemem retoryki, a na jej temat wypowiadali się później niemal wszyscy najwybitniejsi teoretycy starożytności i czasów poantycznych. „Myśl Gorgiasza — stwierdza współczesna badaczka — jest wyrazem negacji wszelkiego dogmatyzmu, wyrazem sceptycznego zapatrywania się na możliwość wypowiadania się w kwestiach filozoficznych. Współczesna nauka przyznaje rację retorowi z Leontinoj. Odrzucając apodyktyczność i dogmatyzm w filozofii sprowadza ją w zasadzie do sztuki nakłaniania do przyjęcia określonego poglądu, czyli do retoryki. Przy czym sprowadzanie to traktuje jako krok naprzód w rozwoju tolerancji ludzkiej myśli” [Taszyńska, s. 327]. 11.1.3. Isokrates (438-338 p.n.e.) Mówca grecki, uczeń Gorgiasza którym odziedziczył szerokie pojmowanie retoryki w duchu ideału sofistycznego. Zanim został nauczycielem retoryki i stworzył jej własny system, był przez dłuższy czas logografem [1.5.3.], to znaczy układał na zamówienia klientów przemówienia sądowe. W 390 r. p.n.e. założył szkołę retoryczną w Atenach. Ponieważ nie czuł się na siłach, by osobiście przemawiać, utrwalał 172

swoje wykłady na piśmie w formie fikcyjnych mów i listów publicystycznych. Dzięki temu przeniósł sztukę retoryki do literatury pięknej, zachowując jed­ nocześnie jej charakter ustny, który pozostał jednym z głównych znamion kultury antycznej [1.5.]. Szkoła Isokratesa była pierwszą w Europie szkołą średnią ogólnokształcącą, w której nauka retoryki była najważniejszym przedmiotem, patronującym wykształceniu encyklopedycznemu. Sztuka re­ toryki była dla Isokratesa wiedzą opisową, umiejętnością teoretyczną i prak­ tyczną. Wyznaczył jej jednak zadanie głównie użytkowe: przekonywanie i dawanie zadowolenia odbiorcom. Adepci jego szkoły przygotowywani byli przez mistrza do pełnienia stanowisk państwowych. Piękno mowy — twier­ dził Isokrates — i jej bogactwo budzą w słuchaczach zarówno zadowolenie, jak i zaufanie do tego, co mówca wypowiada. Dlatego retoryka ze względu na swój cel jest umiejętnością, a ze względu na środki jest też sztuką. Jed­ nakże forma zewnętrzna mowy (tekstu), jego stylistyka perswazyjna zależy od znajomości istoty sztuki retorycznej, która musi być zakorzeniona w rze­ telnej filozofii, przede wszystkim pozbawionej relatywizmu etycznego sofistów. Tylko prawda zawarta w słowie i jego waga moralna przesądza o sile i skuteczności argumentacji, zaś szata zewnętrzna jest tylko pożądanym i zawsze funkcjonalnym środkiem pomocnicznym. Isokrates wniósł też do te­ orii retoryki opisowej istotny wkład, który z drobnymi modyfikacjami czy uzupełnieniami wszedł na stałe do późniejszego kanonu wiedzy. Przede wszystkim poszerzył zakres tematyczny wymowy, wprowadzając wielkie pro­ blemy filozoficzne, polityczne i moralne. Właściwym terenem akcji oratorskiej są nie tylko (jak dotąd) procesy sądowe, ale i debaty polityczne i uroczy­ stości narodowe. Obok mowy sądowej — genus iudiciale [1.8.2.], postawił mowę doradczo-polityczną — genus deliberativum [1.8.1.], i ustalił typ mów rodzaju pochwalnego, epidejktycznego — genus dem onstrativum [1.8.3.]. W zakresie kompozycji retorycznej sformułował i uzasadnił zasadę organiczno­ ści [1.10.1.]. Natomiast w obrębie elokucji [4.] był twórcą pojęcia „okres re­ toryczny” [4.3.4.7.]. Okres był dla Isokratesa nie tylko organiczną jednością myśli i treści, ale był również jednostką metryczną i muzyczną. Proza arty­ styczna miała być dyskretnie rytmiczna, oparta jednak na prostych, codzien­ nych wyrazach. „Mów tak — pisał — jak każdy w swoim przekonaniu potra­ fiłby mówić, gdyby chciał, ale jak nikt nie potrafi mówić bez rzetelnego wy­ siłku i starania” [cyt. za Madyda, s. XIV], Szczególnie wielki wpływ wywarł Isokrates na Cycerona [11.2.3.]. 11.1.4. Platon (427-347 p.n.e.). Filozof grecki. Jeden z nawybitniejszych myślicieli antycznych. Poglądy Platona na retorykę zostały sformuło­ wane w kilku filozoficzno-literackich dialogach, w których bezkompromiso­ wo zwalczał retorykę sofistyczną [8.1.]. W Fajdrosie [Platon II] określa re­ torykę jako umiejętność kierowania duszami za pomocą słów (psychagogia tis d ia lógon ). Kierowanie to polega na „nakłanianiu za pomocą słów”. Na­ kłanianie natomiast jest albo przekonywaniem poprzez rzeczowe argumen­ ty, albo wpływaniem na wolę i uczucia słuchacza przez odpowiedni dobór wyrazów, intonację i towarzyszące gesty. Retoryka jest sztuką (techne ) i jako taka winna, zdaniem Platona, służyć dobru człowieka. Innymi słowy — 173

retoryka jest sztuką mówienia o Prawdzie i przekonywania do niej słucha­ czy. Zdolność czynienia tego zależy od poznania, które jest udziałem duszy i polega na przypominaniu sobie Idei. Stąd dla Platona doskonałym mówcą jest doskonały filozof, stosujący umiejętnie, tzn. uczciwie, rzetelnie prawa dialektyki. Jak medycyna zajmuje się zdrowiem ciała, tak wymowa powinna się zająć zdrowiem duszy [zob. DŹr., s. 203]. Krytykę retoryki uwzględnia­ jącej tylko sposoby oddziaływania słowem na drugich bez liczenia się z ety­ cznym aspektem tej funkcji przeprowadza Platon w Gorgiaszu [Platon I; zob. DŹr., s. 202], Retorykę sofistów określa tam mianem rutyny i schlebia­ nia (tribś, kolake(a). Mają się one tak do rzetelnej retoryki w odniesieniu do spraw duszy, jak kosmetyka do gimnastyki lub kucharstwo do dietetyki w za­ stosowaniu do spraw ciała. Oddziaływanie na ludzi za pomocą słów wymaga wysokiej wiedzy psychologicznej i znajomości technologii środków języko­ wych. Ustami Sokratesa w następujący sposób charakteryzuje Platon ów kunszt psychagogiczny oddziaływania słowami na ludzi: „Skoro w naturze mowy leży zdolność do prowadzenia dusz, to człowiek, który chce być mów­ cą, musi koniecznie wiedzieć, ile form dusza posiada. Zatem jest ich tyle a tyle, a są takie i takie. A kiedy się [ . . . ] wykaże, skąd jedni ludzie są tacy, a drudzy inni, to znowu są i takie formy mów, a każda ma coś sobie właściwe­ go. Otóż takich ludzi z pomocą takich mów dla tej i tej przyczyny łatwo jest nakłaniać do takich i takich rzeczy, a innych dla innej przyczyny nakłonić trudno” [Platon II, 271; por. D Ź r., s. 207]. Mówca nie powinien nigdy zapo­ minać, że głównym celem jego wiedzy i rzemiosła (kunsztu) jest odsłanianie lub przybliżanie prawdy. „Zanim ktoś nie pozna prawdy w każdej materii — podkreśla Platon w zakończeniu Fajdrosa — o której mówi czy pisze, i nie potrafi zgodnie z prawdą określić całości, a określiwszy znowu ją na poszcze­ gólne formy ciąć, aż dojdzie do elementów niepodzielnych, dopóki się w taki sam sposób nie zapozna z naturą duszy i nie potrafi znaleźć w każdym wy­ padku takiego rodzaju nazwy, który by danej naturze odpowiadał [ . . . ] , tak długo nie potrafi być artystą, mistrzem w narodzie mów, i cała jego robota nie przyda się na nic, bo ani nie nauczy nikogo, ani nie przekona” [Platon II, 277 c]. Uważna lektura dialogów Platona wskazuje, jak jego przemyślenia teoretyczne na temat retoryki uwydatniają konieczność niezakłóconej sym­ biozy piękna, myśli i dobra. 11.1.5. Arystoteles (384-322 p.n.e.). Filozof grecki, od miejsca urodze­ nia (Stagira) zwany Stagirytą. Najwybitniejszy myśliciel antyczny, dążący do syntezy wszelkich nauk i umiejętności, włączył retorykę do nauk produktyw­ nych (istniejących obok teoretycznych i praktycznych) i umieścił ją na liście tych nauk wespół z poetyką. Retoryka jest więc wedle Stagiryty sztuką zmie­ rzającą do określonego celu. „Osiągnięcie tego jest trudne, bo zależy nie tyl­ ko od mówcy, ale także od ludzi, do których mówi, więc też reguły retoryki nie mogą być powszechne i konieczne, lecz tylko prawdopodobne. [ . . .] Lu­ dzi przekonuje się nie czarowaniem, lecz argumentami i sztuką operowania nimi. [ . . . ] Retoryka może i powinna służyć dobru, ale robi to dobierając skuteczne argumenty, nie zaś moralne cele” [Tatarkiewicz, t. 1, s. 306]. Sta­ nowisko swe przedstawił Arystoteles w Retoryce, będącej syntezą wszystkich 174

zdobyczy poprzedników i rezultatem własnych jego obserwacji i prze­ myśleń. 11.1.5.1. Sztuka retoryczna ( Techne rhetorike). W p i e r w s z e j k s i ę d z e swego dzieła Arystoteles nie tylko krytykuje retorów sycylijskich [por. 11.1.1.] za wąskie rozumienie istoty logicznej argumentacji i ogranicze­ nie wymowy do przemówień sądowych, ale modyfikuje też koncepcję swego mistrza (Platona), kładąc większy nacisk na formalny charakter retoryki. Zestawiając ją z dialektyką [8.2.], opierał się między innymi na wynikach swych przemyśleń z zakresu logiki [8.4.]. Z trzech ksiąg S ztu k i retoryczn ej znaczną część pierwszej i drugiej poświęca Stagiryta teorii argumentacji do­ stosowanej do trzech rodzajów perswazji [1.8.]. Korzysta przy tym ze swej teorii sylogizmu entymematycznego [3.6.3.3.J i rozumowań prawdopodob­ nych [2.6.1.] przedstawionych we wcześniejszych Topikach [Arystoteles IV; por. 2.7.; zob. D Źr., s. 213]. W k s i ę d z e d r u g i e j omawia także psy­ chologiczne warunki oddziaływania dyskursu perswazyjnego na słuchaczy i przeprowadza analizę argumentacji subiektywnej i moralnej, uwzględniając takie zagadnienia, jak autorytet mówcy (etos), emocje [2.8.] i zróżnicowanie charakterologiczne słuchaczy (słuchacz młody, stary, mężczyzna itp.). For­ mułuje przy tym konkretne wskazówki, jak wykorzystać logiczno-psychologiczne tworzywo do trzech funkcji retoryki [1.7.]. Licząc się z nimi mówca winien umieć dobierać odpowiednie środki językowej ekspresji. K s i ę g a t r z e c i a poświęcona jest zagadnieniom stylistyki retorycznej [4.], a także problemom kompozycji mowy [3.]. W rozdziałach od 1 do 12 Arystoteles omawia kolejno najważniejsze cechy stylu prozaicznego, a w pozostałych, tj. od 13 do 19 ustala miejsce argumentów w strukturze kompozycyjnej mowy. Dla retoryki opisowej największe znaczenie ma nauka Arystotelesa o czte­ rech zaletach wysłowienia [4.3.], zwłaszcza o jasności i stosowności. Jasność [4.3.2.] uzyskujemy posługując się słowami w ich właściwym, precyzyjnie sformułowanym znaczeniu, przejrzystymi metaforami, umiejętnie dobrany­ mi przykładami i ścisłymi definicjami. Stosowność [4.3.3.] sprowadza się do trafnego doboru środków językowo-stylistycznych, dostosowanych do tema­ tu i rodzaju perswazyjnego dyskursu. Estetyczne zalety wymowy winny iść w parze z moralnymi zaletami osobowości podmiotu retorycznego. O zaufaniu słuchaczy do mówcy decyduje jego etos [1.4.3.]. Życzliwość dla odbiorcy chroni mówcę przed sprzeniewierzeniem się prawdzie, której mowa ludzka ma przede wszystkim służyć i którą ma we wszystkich dziedzinach życia uwy­ datniać. 11.1.6. Teofrast (ok. 371-287 p.n.e.). Uczony i filozof grecki, uczeń Arystotelesa. W zaginionym dziele O sposobie p rzem aw ian ia (znanym z cy­ tatów w dziełach autorów antycznych) dokonał fundamentalnego odróżnie­ nia literatury i retoryki, traktując pierwszą jako sztukę mającą na widoku rzecz (lógos p ro s p rd g m a ), a drugą jako sztukę mającą na widoku słuchaczy {lógos p ro s tus akroatds). Dlatego też poświęcił wiele uwagi dykcji, mimice i gestykulacji. W również zaginionych pracach O stylu, O k o m izm ie pozosta­ wił cenne spostrzeżenia na temat rodzajów stylu, figur stylistycznych [4.3.4.3.], dźwiękowych wartości wyrazów. Teofrastowi starożytni przypisy­ 175

wali wprowadzenie podziału stylów na trzy rodzaje: wzniosły, średni i niski [1.9.] oraz wprowadzenie terminu „piękne słowa” (kald on óm ata ). Piękno słów polega według Teofrasta na tym, że przemawiają do wyobraźni, odzna­ czają się przyjemnym wrażeniem słuchowym i wywołują szlachetne skoja­ rzenia semantyczne. 11.1.7. Hermagoras z Temnos (przełom II i I w. p.n.e.). Retor grecki, autor dzieła Technai rhetorikai (Sztuka retoryczna), które ze względu na przejrzystość układu całego materiału retoryki systemowej, złożonego w sześciu księgach, wywarło duży wpływ na nauczanie retoryki w republikańs­ kim Rzymie [11.2.], zwłaszcza na metodykę anonimowego dzieła Rhetorica a d H erennium [11.2.2.]. Z imieniem Hermagorasa związany jest podział za­ gadnień retorycznych na ogólne, tzw. tezy [2.3.1.], i konkretne sprawy spor­ ne, tzw. hipotezy [2.3.2.]. Wyróżnienie hipotez zależy od czynników i okoli­ czności dających się ująć w pytania: co?, gdzie?, kiedy?, itd. [por. 2.3.2.I.], Dla tych konkretnych spraw spornych (hipotez) ustalił Hermagoras cztery punkty dochodzenia i nazwał je staseis [2.3.4.]. Punkty te miały dalsze podzia­ ły, przez co teoria Hermagorasa była niekiedy określana jako system „scholastyczny”. Hermagorejska nauka o ustalaniu sprawy (gr. stdseis, łac. status), powstała na gruncie filozofii stoickiej, przyczyniła się wydatnie do wprowa­ dzenia logiki do sztuki wymowy [por. 8.4.]. Poprzez ścisłe zespolenie retory­ ki z dialektyką [por. 8.2.] stoiccy myśliciele zadecydowali o tym, że wymowa stała się nie tylko sztuką (gr. tłchne), ale również umiejętnością (gr. episteme ). 11.1.8. Pseudo-Demetrios D e elocutione, gr. P e r t herm eneias, poi. O stylu . (I w. p.n.e.) Dzieło było przypisywane Demetriusowi z Faleronu (350-283 p.n.e.), mówcy i filozofowi gr., uczniowi Arystotelesa i Teofrasta. Autorstwo to jest odrzucane przez współczesnych badaczy. Dzieło ma cha­ rakter bezstronnej, naukowej analizy tematu tytułowego. Uwaga autora koncentruje się wokół członów i okresów retorycznych [4.3.4.7.] oraz po­ działu stylu na cztery rodzaje (bezozdobny, gładki, okazały i potężny). W zastosowaniu do praktyki oratorskiej oznaczało to, że styl można uzależniać od dwojakiego celu: albo od opracowania przedmiotu mowy, albo też od­ działywania na słuchacza. Według autora D e elocutione styl okazały i ozdob­ ny odnosi się do kształtowania treści, natomiast gładki i potę; ay wiąże się z wpływem na słuchacza. 11.1.9. Filodemos z Gadary (ok. 110 - ok. 35 p.n.e.). Filozof grecki ze szkoły epikurejskiej. Jest między innymi autorem znanego z wyjątków cy­ towanych przez współczesnych traktatu pt. R etoryka. W dziele tym podjął próbę opisania i uporządkowania problemów wynikłych ze wzajemnego sto­ sunku retoryki i filozofii [por. 8.] Filodemos opowiada się zdecydowanie za wyższością filozofii, zaś retoryce odmawia jakichkolwiek związków z moral­ nością. Sztuka retoryczna dla Filodemosa to nie tylko sama biegłość formal­ na, zawsze istnieje w sztuce oratorskiej pewien margines niespodzianki, przypadkowości, które nie mogą być objęte żadnymi regułami i normami. Bardzo ważne dla późniejszych losów teorii retoryki są spostrzeżenia Filode­ mosa na temat różnicy między „sofistą” (zawodowym nauczycielem retory­ ki) a mówcą. 176

11.1.10. Dionizjos z Halikarnasu (I w. p.n.e.). Retor i historyk grecki, mieszkał i nauczał w latach 30-8 p.n.e. w Rzymie. Był gorącym zwolenni­ kiem attycyzmu [11.1.13.2.]. Zagadnieniom retorycznym poświęcił kilka dzieł, jak np. O dawnych mówcach (Pert ton archaion rhetorón hypomnematismof) czy O wymowie Demostenesa {Pert tes Demosthenus likseos). Naj­ bardziej oryginalnym okazał się traktat O zestawianiu wyrazów (Pert syntheseos onomatón), w którym omówił efekty dźwiękowe słów, zajmując się zasadami ich doboru, powiązaniami w okresie. Według Dionizjosa szyk wy­ razów winien być dostosowany zarówno do praw logiki, jak i do prawideł estetyki. Innymi słowy, treść musi mieć pierwszeństwo przed szatą stylistycz­ ną, chociaż niewiele da znajomość reguł logicznych i składniowych, jeśli mó­ wiący czy piszący nie ma smaku literackiego. „Zasługa Dionizjosa leży w tym, że przeniósł w dziedzinę prozy zasady i obserwacje, które u stoików od­ nosiły się do poezji. Oryginalność zaś jego w dużej mierze polega na śmia­ łych analizach psychologicznych i metodzie porównawczej” [Madyda, s. XLIII; por. przekład tegoż na język polski dziełka Dionizjosa O zestawia­ niu wyrazów [w:] Trzy stylistyki greckie, opr. W. Madyda, Wrocław 1953]. 11.1.11. Lukian z Samosat (ok. 120 - ok. 190). Pisarz i retor grecki. Główny przedstawiciel tzw. drugiej sofistyki, charakteryzującej się w retory­ ce kultem azjanizmu [11.1.13.1.], patronującej wymowie popisowej w Grecji i w małoazjatyckiej części imperium rzymskiego. Lukian z Samosat zasłynął początkowo jako sofista-deklamator, a mowy popisowe wygłaszał we wszystkich ważniejszych ośrodkach nauki retoryki — w Atenach, Rzymie, Antiochii i innych. W późniejszym okresie życia poświęcił się pracy pisars­ kiej, głównie w dziedzinie krytyki literackiej. Największe znaczenie mają dzieła: Jak należy pisać historię (Pos dei historian syngra(phe(n ) i Nauczy­ ciel retoryków (Rhetoron didóskalos) zawierające program właściwego kształcenia retorycznego. W Nauczycielu retoryki krytykuje Lukian ówczes­ nych nauczycieli retoryki (sofistów), demaskując ich spryt, bezczelność i chciwość. Traktat Jak należy pisać historię jest krytyką współczesnych histo­ ryków, którzy mieszają historię z panegirykiem [9.5.]. 11.1.12. Hermogenes z Tarsu (ok. 160-230). Retor grecki. Pisma jego są ostatnim ogniwem twórczego rozwoju teorii wymowy w Grecji. Zachowa­ ły się trzy dzieła Hermogenesa objęte w rękopisach wspólnym tytułem Techne rhetorikć (Sztuka retoryki). Są to traktaty: O określaniu spraw spornych (Pen ton staseoń), O wyszukiwaniu materiału (Pert hćuresos) i O ideach re­ torycznych (Pert ideon). Rozprawa O określaniu spraw spornych zawiera te­ orię o staseis, tzn. o okolicznościach, które identyfikują daną sprawę. Są one sformułowane w kształcie siedmiu pytań określających stan każdej konkret­ nej sprawy: Kto?, Co?, Gdzie?, Jakimi środkami?, Dlaczego?, Jak i kiedy? [por. 2.3.2.]. Traktat O wyszukiwaniu materiału poświęcony jest dowodom retorycznym [2.6.] i różnym formom wysłowienia. Wreszcie traktat O ide­ ach retorycznych dotyczy siedmiu głównych „idei” stylu, wyodrębnionych na podstawie analizy dzieł dawnych pisarzy greckich. Są to: jasność, wiel­ kość, piękno, energia, nastrój, prawda i sugestywność. Niedościgłym wzo­ rem owych zalet jest proza Platona i Demostenesa. W podręczniku zatytuło­ 177

wanym Progymndsmata opisuje Hermogenes zestaw ćwiczeń przygotowują­ cych do opanowania rzemiosła retorycznego [7.]. Na Hermogenesie kończy się twórczy rozwój greckiej retoryki. W III stuleciu rozpoczyna się epoka ko­ mentarzy i kompilacji. 11.1.13. Główne kierunki stylowe retoryki greckiej. W dobie helleń kiej nie istniało pojęcie stylu zindywidualizowanego w dzisiejszym rozumie­ niu. Jednakże pod wpływem ekspansji kultury greckiej na kraje ościenne stwierdzono, że sztuka retoryki ma inny kształt i wydźwięk artystyczny w prowincjach Azji Mniejszej, inny zaś w Attyce, gdzie pielęgnowano tradycję klasycznej wymowy helleńskiej. W ten sposób do uznawanej powszechnie doktryny o trzech stylach retorycznych [1.9.] wprowadzono pojęcie stylu attyckiego i azjańskiego. W systematyce tej nie chodziło tylko o odróżnianie dwóch tych stylów, ale przede wszystkim o rywalizację między nimi, o zdecy­ dowanie, który jest doskonalszy. Dyskusje te były również żywotne w reto­ ryce rzymskiej [11.2.]; odżyły też w XVI w. [11.5.]. 11.1.13.1. Azjanizm. Terminem tym określano styl bogaty, kwiecisty, przeładowany efektami i ornamentami, zwłaszcza nadmierną ilością tropów [4.3.4.1.] i figur retorycznych [4.3.4.2.J. Ponieważ rozwinął się pod wpły­ wem Wschodu, nazwano go pejoratywnie brzmiącą dla Greków nazwą — „azjanizm”. Azjanizm wywarł pewien wpływ na retorykę rzymską; w umiar­ kowanym zakresie popierał go Cyceron [11.2.3.] w swoich rozprawach reto­ rycznych i w praktyce oratorskiej. W czasach nowożytnych azjanizm był sy­ nonimem stylu „barokowego”. 11.1.13.2. Attycyzm. Nazwa attycyzm wiąże się z reakcją na wybujało­ ści — jak twierdzono — azjanizmu. Stąd attycyzmem określano rygorystycz­ ne przestrzeganie przez autorów greckich przede wszystkim prawideł dialek­ tu attyckiego (w Rzymie wzorowej łaciny). Z czasem attycyzm stał się syno­ nimem ideału klasycznej powagi, prostoty i jasności. Szczególnym propaga­ torem attycyzmu był Hermagoras z Temnos [11.1.7.], który potępiał głów­ nie intuicjonizm azjanistów. W czasach nowożytnych attycyzm był synoni­ mem zracjonalizowanego stylu klasycznego. 11.2. Retoryka w Rzymie. Włączenie w ciągu II w. p.n.e. krajów hel­ leńskich w obręb wpływów politycznych Rzymu przyśpieszyło przenikanie greckiej literatury i retoryki na obszary łacińskiego oddziaływania. Wymowa w Rzymie w wieku II i I, podobnie jak niegdyś w Atenach w wieku V i IV [por. 11.1.1.], stała się potężnym narzędziem polityki, okazała się najskute­ czniejszym środkiem do zdobywania kierowniczych stanowisk w państwie i zasadniczym instrumentem pozwalającym wpływać na główne przejawy ży­ cia państwowego [Brożek, s. XXI], 11.2.1. Pierwsze szkoły retoryki łacińskiej. Rzymscy retorzy zaczęli przemawiać w języku łacińskim dopiero w I w. p.n.e. Pierwszą narodową szkołę wymowy w Rzymie założył Lucius Plotius Gallus w r. 93, i nauczał w niej zlatynizowanej retoryki w języku łacińskim (zamknięty w roku następ­ nym przez cenzora Krassusa). Sytuacja ta zrodziła zapotrzebowanie na pod­ ręcznik wymowy w języku łacińskim. Potrzebie tej próbował sprostać już Katon Starszy (Cato, Marcus Porcius, Cato Censorius, 234-149 p.n.e.) dając 178

w swych Naukach dla syna (Praecepta adfilium) również wskazówki dla mó­ wcy. W dziele tym umieścił słynną później formułę, orator est vir bonus dicendi peritus 'mówca to człowiek prawy, biegły w sztuce wymowy’ [por. 1.5.5.]. 11.2.2. R hetorica a d H erennium , pełny tytuł: D e ration e dicendi a d C. H erennium L ib r i IV . Ten anonimowy traktat adresowany do nie zidentyfiko­ wanego dotąd Gajusza Herenniusza, powstały ok. 85 r. p.n.e. w kręgu tzw. Rhetores Latini — łacińskich nauczycieli wymowy, uznawany jest za pierw­ szy zachowany podręcznik retoryki w języku łacińskim [zob. DŹr., s. 250], Największe znaczenie tego traktatu polega na próbie przeniesienia greckich terminów retorycznych na grunt łaciński i zastąpieniu helleńskiego materiału egzemplifikacyjnego przykładami łacińskimi. Rhetorica ad Herennium, przy­ pisywana do XV w. Cyceronowi, zbudowana jest według dwóch schematów [1.12.]: perypatetyckiego (opartego na regule pięciu zadań retoryki) i przedperypatetyckiego (opartego na teorii części przemówienia). Obydwa sche­ maty zostały połączone w tym celu, aby temat mógł być wszechstronniej przeanalizowany. Jako kompletny wykład antycznej teorii sztuki wymowy jest Rhetorica ad Herennium ważnym podręcznikiem, na którym często wzo­ rowano się w czasach średniowiecznych i nowożytnych. 11.2.3. Marcus Tullius Cicero (106-43 p.n.e.). Mówca, filozof i polityk rzymski. Wybitny retor; poświęcił wiele trudu, aby zdobycze retoryki helleń­ skiej przyswoić kulturze rzymskiej. Stało się to możliwe, ponieważ byl uta­ lentowanym mówcą, słynącym z udanych i błyskotliwych wystąpień w są­ dzie. Własne doświadczenia krasomówcze pozwoliły mu rozwinąć teorie Greków. Jego dzieła: O wynajdywaniu treści, O mówcy, Brutus, czyli o sła­ wnych mówcach i Mówca, odegrały decydujący wpływ na retorykę następ­ nych pokoleń. 11.2.3.1. O w ynajdyw aniu treści, D e inrentione. To młodzieńcze dzie­ ło Cycerona, powstałe prawie jednocześnie z anonimową Rhetorica ad He­ rennium (stąd mylnie jemu przypisywaną), przypomina zbiór wykładów szkolnych, będący kompilacją różnych (do tej pory nie wyjaśniono czyich) poglądów dotyczących retorycznej inwencji [2.]. 11.2.3.2. O m ó w cy, D e oratore. Dzieło to, napisane na wzór Platona [11.1.4.] w formie dialogu filozoficznego, powstało w 55 r. p.n.e. i było re­ zultatem rozległych i wszechstronnych studiów wzbogaconych dużym do­ świadczeniem oratorskim. Dialog toczy się w Tusculum, w willi słynnego mówcy owych czasów, Lucjusza Licyniusza Krassusa, gdzie zebrało się szczupłe grono jego znajomych na rozmowę o retoryce. Oponentem niejako z urzędu był Marek Antoniusz, również znakomity krasomówca swoich cza­ sów. K s i ę g a p i e r w s z a dotyczy wykształcenia rzeczowego i formalnego oratora. Oprócz nieodzownej dla mówcy etyki, co do której wszyscy rozmó­ wcy są zgodni, uczestnicy dialogu prowadzą spór o charakter wychowania: czy ma ono dawać pierwszeństwo filozofii, jak twierdzili Platon [11.1.4.] i Arystoteles [11.1.5.], czy retoryce, jak uzasadniał Isokrates [11.1.3.]. Cyce­ ron, przemawiający ustami Krassusa, łączy te dwa poglądy w przekonaniu, że idealny mówca jako doskonały człowiek [1.5.5.] musi posiadać rzetelne 179

wykształcenie filozoficzne i sprawność w rzemiośle krasomówczym. K s i ę ­ ga d r u g a omawia wybrane zagadnienia z nauki o inwencji [2.] i kompozy­ cji [3.]. Eseistyczne wywody Cycerona na temat tych podstawowych działów retoryki wymagają dobrej znajomości zagadnień podstawowych (pojęć, ter­ minów), gdyż wykład nie ma charakteru podręcznika szkolnego. Ponadto w księdze tej znajduje się dłuższy wywód poświęcony dowcipowi, uwagi o stylu trzech głównych rodzajów retorycznych [1.8.], wreszcie krótkie refleksje o mnemonice, czyli technice zapamiętywania [5.]. K s i ę g a t r z e c i a doty­ czy wyłącznie kwestii stylistycznych. Po omówieniu tzw. czterech zalet wy­ słowienia [4.3.], umieszcza Cyceron długi katalog figur retorycznych [4.3.4.2.], spostrzeżenia na temat rytmiczności prozy i budowy okresów reto­ rycznych [4.3.4.7.]. W zakończeniu znajdują się krótkie uwagi dotyczące te­ chniki wygłaszania [6.]. 11.2.3.3. B rutus, c zyli o sławnych mówcach, B ru tu s sive d e Claris oratoribus. Dialog powstały w 46 r. p.n.e. poświęcony jest historycznemu prze­ glądowi dotychczasowej sztuki oratorskiej w Rzymie. 11.2.3.4. M ów ca, O rator. Ten powstały w 46 r. p.n.e. dialog jest do­ pełnieniem dialogu O mówcy [11.2.3.2.]. Kreśli w nim Cyceron obraz ideal­ nego mówcy, którym jest wedle niego Demostenes, operujący swobodnie trzema stylami [1.9.]. Jest tu ponadto wykład Cycerona na temat prozy ryt­ micznej oraz jego osobiste refleksje o stylu. 11.2.3.5. Znaczenie pism retorycznych Cycerona. Wszystkie traktaty retoryczne Cycerona, zwłaszcza zaś O mówcy (De oratore), wycisnęły na późniejszej teorii retorycznej niezatarte piętno. Cyceron, teoretyk i praktyk, byl niekwestionowanym prawodawcą i autorytetem w szkolnym nauczaniu retoryki [por. 10.] Współczesny badacz tak pisze o znaczeniu jego pism reto­ rycznych: „Bogata i rozległa wiedza teoretyczna Cycerona w dziedzinie reto­ ryki uzyskała mocne oparcie w przeprowadzonych przez niego studiach filo­ zoficznych, które jego zdaniem były również niezbędnym elementem dla osiągnięcia powodzenia w praktyce oratorskiej. [ . . . ] Występując w De ora­ tore, a także w innych traktatach z tego zakresu, przeciwko wszechwładnie panującym w dotychczasowej teorii, a także praktyce retorycznej „zasadom” czy regułom, stara się Cyceron wprowadzić szereg zmian w obrębie sztyw­ nych i konwencjonalnych schematów szkolnej nauki wymowy oraz dokonać przekształceń w sferze terminologii. Wiele pośród tych nowatorskich konce­ pcji Cycerona pochodziło z greckiej doktryny retorycznej, której wpływu na autora De oratore nie podobna przecenić. Z drugiej strony Cyceron nie tra­ cił kontaktu z aktualną problematyką wymowy rzymskiej: jego walka i zwy­ cięstwo nad attycystycznym kierunkiem współczesnej retoryki stanowić może przykład oddziaływania Cycerona za pomocą propozycji teoretycz­ nych na praktykę retoryczną własnych czasów. Należy tu z całym naciskiem podkreślić, że Cyceron-teoretyk wymowy zrobił dla retoryki rzymskiej przy­ najmniej tak wiele, jak Cyceron-praktyk” [Stabryła I, s. 39-40], Warto rów­ nież pamiętać, że w czasach nowożytnych [11.5.]. cała Europa kształciła się na Cyceronie we wszystkich niemal typach szkół humanistycznych [por. 10.4.]. 180

11.2.4. Seneka Starszy i retoryczne deklamacje. Z upadkiem rzeczypospolitej i nastaniem pryncypatu, a potem cesarstwa retoryka w Rzymie stra­ ciła rację bytu. Tak jak niegdyś grecka wymowa zniknęła z Agory, tak teraz łacińska usunęła się z Forum rzymskiego do szkół i audytoriów. Mówcę-obywatela zastąpił w sali szkolnej mówca-deklamator; rzeczywistość ustąpiła miejsce fikcji. Z braku treści aktualnych sztuka retoryki patronuje dekla­ macjom [7.2.3.]. O tych deklamacjach i deklamatorach z czasów cesarza Au­ gusta i Tyberiusza informuje dzieło Lucjusza Anneusza Seneki zwanego Starszym lub Retorem (ok. 55 p .n .e .-o k . 37 n.e.): O ratorum et rhetorum sententiae divisiones colores (Oratorów i retorów sentencje wydzielone we­ dług ozdób). Jest to liczący 10 ksiąg zbiór cytatów i dłuższych fragmentów różnych deklamacji retorów, których Seneka słuchał osobiście. Zdecydowa­ ną większość stanowią kontrowersje [7.2.3.2.]; swazoriom [7.2.3.1.] poświę­ cone są dwie księgi. W związku z przesunięciem retoryki do szkoły nastąpiło trwające do naszych dni rozdwojenie sztuki wymowy na dwa podstawowe nurty: nurt pedagogiczny [por. 10.] i nurt teoretyczny, językowo-literacki. Niektórzy badacze łączą nurt teoretyczny z Arystotelesem, natomiast nurt pedagogiczny z Platonem i Cyceronem. W późniejszych epokach te dwa nur­ ty niekiedy łączyły się lub rozwijały się autonomicznie. Chociaż żądni sensa­ cji deklamatorzy zajęli w czasach Seneki Starszego miejsce mówców, a audy­ torium i turnieje krasomówcze zastąpiły prawdziwą wymowę i prawdziwą walkę na Forum, to jednak istniało jeszcze sporo okazji do praktycznego stosowania sztuki retoryki w sądach, w senacie, w wojsku czy później w świątyniach chrześcijańskich. Warto również zaznaczyć, że styl deklamacji retorycznych nie pozostał bez wpływu na literaturę, zarówno piękną [9.], jak i fachową (prawniczą, medyczną, przyrodniczą itp.). 11.2.5. Marek Fabiusz Kwintylian (ok. 35-o k . 95 n.e.). Był pisa­ rzem i wybitnym retorem rzymskim, a jego głośna działalność oratorska i przemyślenia teoretyczne znacznie przyczyniły się do przezwyciężenia ostre­ go kryzysu, jaki przeżywała wymowa w I w. n.e. [por. 11.2.4.]. Najważniej­ szym dziełem Kwintyliana jest napisane pod koniec życia Institutio oratoria {K ształcenie m ó w cy).

11.2.5.1. Kształcenie mówcy, Institutio oratoria. Jest to najpełniejszy podręcznik retoryki antycznej, w którym w 12 księgach została przedstawio­ na niemal cała wiedza Greków i Rzymian. Kwintylian dał tu systematyczny wykład teorii retorycznej i mając na uwadze potrzeby szkoły przedstawił niektóre problemy, związane ściśle z nauczaniem wymowy [zob. DŹr., s. 275]. Nie uszkodzony kodeks Institutio oratoria z pełnym tekstem odnalazł na przełomie 1415 i 1416 r. włoski humanista Poggio Braciolini. W 1470 r. podręcznik Kwintyliana ukazał się drukiem i był następnie przedmiotem rozlicznych analiz, komentarzy, również przedruków na użytek szkolny. K s i ę g a p i e r w s z a dzieła zawiera uwagi o wychowaniu rzymskim (od kołyski do szkoły elementarnej) oraz charakterystykę szkoły gramatycznej (odpowiednik dzisiejszego szkolnictwa średniego). K s i ę g a d r u g a oma­ wia wstępną naukę retoryki, łac. praeexercitam enta [7.] i pojęcia ogólne do­ tyczące definicji retoryki, jej zakresu i funkcji. W k s i ę d z e t r z e c i e j 181

zajmuje się Kwintylian retoryką naturalną, dokonuje przeglądu prac dotych­ czasowych teoretyków wymowy w Grecji i w Rzymie. Następnie uzasadnia podział kursu retoryki według pięciu zadań wymowy [1.12.], wyjaśnia głów­ ne funkcje perswazji [1.7.] i rozpatruje trzy rodzaje retorycznej organizacji wypowiedzi [1.8.]. K s i ę g a c z w a r t a poświęcona jest omówieniu wstępu [3.3.], opowiadaniu [3.5.]. W k s i ę d z e p i ą t e j rozpatruje zasady i środki argumentacji retorycznej [3.6.] i metody odpierania zarzutów [3.7.]. K s i ę ­ ga s z ó s t a zajmuje się zakończeniem mowy [3.8.] i sposobami wywoływa­ nia u słuchaczy odpowiednich nastrojów i uczuć [2.8.]. W k s i ę d z e s i ó d ­ m e j wykłada o dyspozycji retorycznej [3.] i o źródłach dowodzenia inwencyjnego [2.6.]. K s i ę g a ó s m a , d z i e w i ą t a i d z i e s i ą t a poświęcone są zagadnieniom stylu i stylistycznego opracowania mów, czyli tzw. elocutio [4.]. K s i ę g a d z i e s i ą t a zawiera ponadto drobiazgowe omówienie ćwi­ czeń przedwstępnych [7.]. K s i ę g ę j e d e n a s t ą poświęca Kwintylian omówieniu zasad i techniki wygłaszania mów [6.]. oraz opanowaniu pamię­ ciowym tekstu, memoria [5.]. Wreszcie k s i ę g a d w u n a s t a dotyczy eto­ su mówcy i jego dzieła oratorskiego. Myśl pedagogiczna Kwintyliana ode­ grała wielką rolę w rozwoju pedagogiki i dydaktyki retoryki zwłaszcza w do­ bie odrodzenia [11.5.1.]. Jego dzieło było i jest do dziś najważniejszym źró­ dłem poznania antycznej retoryki opisowej. 11.2.6. D ialog o m ów cach Publiusza Korneliusza Tacyta (ok. 55 - ok 120). Największy historyk rzymski Tacitus, poi. Tacyt, napisał ok. 98 r. Dia­ log o mówcach, Dialogus de oratoribus, w którym przeprowadził analizę upadku sztuki wymowy w cesarskim Rzymie. Jako przyczyny tego stanu rze­ czy wymienił: gnuśność młodzieży, niedbalstwo rodziców, brak solidnego wykształcenia w gramatyce, prawie, filozofii, płytka tematyka mów, deklamatorski styl, odejście od dawnego obyczaju. Zmiana warunków politycz­ nych stłumiła swobodę słowa i zahamowała przez to rozwój retoryki prag­ matycznej (oratorstwa). Sztuka retoryki niezależnie od rozdziału od życia publicznego cesarstwa weszła wraz z całą kulturą świata antycznego w fazę dekadencji i zmierzchu, by następnie w innych warunkach odrodzić się do powtórnego życia. 11.3. Retoryka w Bizancjum. Antyczny dorobek retoryki przetrwał w cesarstwie wschodniorzymskim, w Bizancjum, przede wszystkim w szkole i bibliotekach. W imperium bizantyńskim bowiem poza panegirykami nie było wiele miejsca na rozwój retoryki — demokratycznej ze swej istoty sztu­ ki słowa. Na Wschodzie retoryka znalazła jednak zastosowanie w oratorstwie kościelnym, zwłaszcza u najwybitniejszych Ojców Kościoła, np. Grze­ gorza z Nazjanzu czy Jana Chryzostoma. System klasycznej retoryki prze­ trwał głównie dzięki działalności oratorskiej i pisarskiej pierwszych Ojców Kościoła, chociaż w świadomości chrześcijańskiej wiedza antyczna została ograniczona do tzw. Wiedzy Zewnętrznej, jedynie przygotowującej do Wie­ dzy Wewnętrznej, jaką była teologia i nauki tajemne (gnoza). Panowała tedy opinia, że dzieła starożytnych filozofów i retorów są cenne do ćwiczenia umysłu. Mogą one nauczyć człowieka, jak myśleć i mówić, nie mogą jednak naliczyć, co myśleć, co i dlaczego mówić i pisać. Retoryka stała się więc słu­ 182

żebnicą teologii praktycznej (kaznodziejstwa). Dzięki Bizantyńczykom, któ­ rych trafnie nazwano „bibliotekarzami wieków średnich” [Runciman, s. 113], dotrwały do progu ery nowożytnej najcenniejsze rękopisy filozoficz­ ne i retoryczne. Przechowywali oni starożytne księgi godne zachowania, czy­ tali je i komentowali. „W 1204 roku Frankowie spalili ku własnej uciesze greckie rękopisy porwane z bibliotek Konstantynopola. W dwa wieki póź­ niej ich potomkowie wysyłali pośredników, by ci kupowali takie manuskryp­ ty za każdą cenę, jakiej by tylko za nie zażądano” [Runciman, s. 110]. 11.4. Retoryka w średniowiecznej Europie. „W roku 410 Alaryk złupil Rzym, a w 429 Wandalowie podbili północną Afrykę. Augustyn umarł w obleganej przez nich Hipponie w roku 430. W jakimś momencie tych tragicz­ nych czasów zagłady Martianus Capella napisał D e nuptiis Philologiae et M ercu ń i ( O zaślubinach F ilologii z M erku rym ), dzieło, które przechowało dla wieków średnich zarys starożytnego systemu nauczania, opartego na siedmiu sztukach wyzwolonych (trivium : gramatyka, dialektyka, retoryka, i quadrivium : arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia). [ . . . ] Capella pochodził z Kartaginy, gdzie znajdowały się świetne szkoły retoryki, w któ­ rych przed swym nawróceniem nauczał Augustyn. [ . . . ] Martianus Capella znał te sztuki (wyzwolone) w ich najogólniejszej, łacińskiej postaci, z okresu bezpośrednio poprzedzającego ostateczny upadek całej kultury antycznej, a wraz z nią wszelkich zorganizowanych form edukacji, [ . . . ] W zbarbaryzowanym świecie zamilkły głosy mówców. Nie sposób było zbierać się dla wy­ słuchania w spokoju oracji, gdy niebezpieczeństwo wisiało nad głową” [Yates, s. 62-64], Pozostała na Zachodzie część rękopisów filozoficznych i reto­ rycznych wraz z wiedzą filologiczną została ukryta w klasztorach. W teologii i filozofii scholastycznej retoryka i gramatyka zostały zdominowane przez dialektykę, która pozostaje jako „służka” (łac. ancilla) scholastycznej meto­ dy myślenia. W kręgu purystów dialektyczno-logicznych nie było wiele miej­ sca dla retoryki, „sztuki diabelskiej”, za pomocą której Lucyfer pociągnął za sobą aniołów do upadku. Opinie te miały również potwierdzenie w poglą­ dach Ojców Kościoła, którzy oskarżali studium starożytnej dialektyki i reto­ ryki o świadome szerzenie sztuki grzesznego kłamstwa. Na przykład św. Ambroży pisał w homilii o Abrahamie: „Mniej ważne jest to, co wymyśliła filozofia, od tego, co on (tj. Abraham) zdziałał. Prosta i wierna prawda jest mocniejsza od kłamstw nadętej wymowy”. A św. Grzegorz Wielki jeszcze dobitniej wyrokował w M oraliach: „Mądrość tego świata polega na tym, żeby [ . . .] prawdziwą myśl ukryć pod zasłoną słów; to, co jest fałszywe — ukazy­ wać jako prawdziwe, a to, co prawdziwe — przedstawiać jako fałszywe. Taką to roztropność znają młodzieńcy, a chłopcy uczą się jej za pieniądze. Kochają tę niegodziwość dwulicowości pod zamaskowaną nazwą, bo ta prze­ wrotność umysłu nosi nazwę ogłady wielkomiejskiej” [cyt. za A. Bober, A n ­ tologia p atrystyczn a, Kraków 1965, s. 558]. W wyniku zasygnalizowanych procesów tradycja retoryczna została w średniowieczu jak gdyby rozparcelo­ wana pomiędzy nowe dyscypliny filologiczne: ars dictam inis (sztuka dykto­ wania, domyślnie: korespondencji kancelaryjnej) i ars praedican di (sztuka przepowiadania kazań). Obie te artes, rozwijane w licznych teoretycznych 183

opracowaniach, traktowały o kwestiach retoryki, roztrząsając na różne spo­ soby zagadnienia estetyki tekstu prozaicznego i wierszowanego. Zarówno artes dictam inis, jak i artes praedican di rozwijały się od XII w. w zakłada­ nych wówczas uniwersytetach (Bolonia, Paryż). W ośrodkach uniwersytec­ kich dokonywała się również integracja wiedzy retorycznej z gramatyczną [9.2.]. Autorem, który w sposób szczególny oddziałał na retorykę i poetykę XII i XIII stulecia, był Aleksander de Villa Dei, autor niezwykle popularne­ go później (także w Polsce) podręcznika gramatycznego D octrinale. Nie­ przerwaną ciągłość antycznej tradycji retorycznej zapewniali w średniowie­ czu komentatorzy anonimowego podręcznika Rhetorica ad H erennium [11.2.2.]. Szczególne zainteresowanie budziła zwłaszcza czwarta księga tego dzieła, mylnie wówczas przypisywana Cyceronowi, poświęcona stylistyce re­ torycznej, elokucji [4.], określanej w średniowieczu terminem colores rhetorici. Do najważniejszych przedstawicieli tego nurtu zainteresowań retorycz­ nych należeli Onulf ze Spire, który w połowie XI w. napisał traktat R hetorici colores, a także Marbode, który w pierwszej połowie XII w. opracował D e ornam entis verborum [Sarnowska s. 262]. 11.5. Retoryka w czasach nowożytnych. Na początku XV w. poszerzy się w sposób nagły i odkrywczy zakres źródeł retorycznych, które wespół z innymi podstawowymi rękopisami antycznej myśli filozoficznej stały się waż­ nym czynnikiem przyśpieszającym powstanie i rozwój kultury renesansowej. W 1422 r. odkryto nie znany w średniowieczu dialog Cycerona O m ów cy [11.2.3.2.] i inne jego pisma retoryczne i oratorskie, prace Dionizjosa [11.1.10] i wielu innych teoretyków wymowy antycznej. Szczególny wpływ na odrodzenie klasycznej retoryki miało odnalezienie manuskryptu K ształce­ nie m ów cy Kwintyliana [11.2.5.], który obok wydanej drukiem w Wenecji w 1470 R hetorica ad H erennium stał się fundamentalnym kanonem nowożytnej wiedzy filologicznej. Z tekstów tych czerpano definicje, terminy, a przede wszystkim przykłady do ćwiczeń, niekiedy znane jedynie z tych właśnie opracowań. Decydujące wreszcie znaczenie dla odrodzenia antycznej retory­ ki miał wynalazek druku, który — obok innych czynników kulturowych — spowodował, że retoryka stała się także pożyteczną mistrzynią sztuki pisa­ nia, spychaną dotąd na dalszy plan przez dominującą kulturę żywej mowy. 11.5.1. Retoryka w renesansie. W kulturze odrodzenia retoryka otrzy­ mała miejsce centralne; była podstawą wykształcenia humanistycznego we wszystkich renesansowych uniwersytetach. Szczególnie ważną rolę odegrały wydziały sztuk wyzwolonych (artium) uczelni włoskich, które w XV i XVI w. skupiały najwybitniejszych humanistów-filologów i liczne grono słuchaczy przyjeżdżających do Padwy, Wenecji czy Bolonii z wielu krajów europejs­ kich, także z Polski. Dla niektórych humanistów retoryka była divina, szczy­ tem sztuk wyzwolonych [1.6.1.1.]. Ten typ humanisty reprezentowali Fran­ cesco Filelfo (1398-1481) i Lorenzo Valla (1407-1457). Retoryka stała się tą dziedziną wiedzy, która w ich przekonaniu najlepiej usprawnia człowieka do nawiązywania oraz utrzymywania duchowych kontaktów i dialogu między ludźmi. Rzetelnie uprawiana retoryka, oparta na pięcioczłonowej strukturze [1.12.] uczy trudnej sztuki rządzenia, buduje humanistyczną kulturę, jest mi­ 184

strzynią życia moralnego, tj. logiką etyki [8.5.]. Literackim odpowiednikiem tego stanowiska jest fakt, że mowa, oratio [1.5.] obok dialogu i listu (także retorycznej proweniencji) staje się jednym z najbardziej ulubionych rodza­ jów literackich renesansu; wiele ważnych traktatów zostało napisanych w formie mów (por. mowę o nierównej karze dla morderców Andrzeja Frycza Modrzewskiego). Terminem „orator” nazywano także dyplomatów i po­ słów; nawet politykę utożsamiano z retoryką, gdyż przy pomocy technik per­ swazyjnych kształtuje się stosunki międzynarodowe. „Prawda jest tym — pi­ sał Filelfo — co powoduje, że mówca budzi wrażenie, iż w tym, co do czego chce przekonać słuchacza, sam przedtem był przekonany. Osiąga się to głó­ wnie elokwencją, ale także tym, co w mowie nazywamy prawdą” [cyt. za: Tatarkiewicz II, t. 3, s. 95], 11.5.2. Cyceroniamzm. Już w pierwszej połowie XV w. we Włoszech powstało bogate piśmiennictwo będące wyrazem pogłębionych studiów nad Cyceronem. Dla niektórych humanistów (np. dla wspomnianego wyżej Lorenzo Valli) autorytet Cycerona był tak wielki, że przeradzał się w rodzaj kultu. Styl cyceroński, przede wszystkim wzór kunsztownego okresu retory­ cznego [4.3.4.7.J, zapanował w kancelarii papieskiej na przełomie XV i XVI w. i stał się normą literacką zwłaszcza w epistolografii humanistycznej. Pod znakiem cyceronianizmu, upowszechnianego w połączeniu z doktryną o imi­ tacji [1.11.3.], zaczęto walkę ze stylem średniowiecznej łaciny, co dokumen­ tuje wydana w Niemczech w 1515 r. satyra E pistolae obscurum virorum (L i­ sty ciem nych m ę żó w ). Istotę cyceronianizmu tak wyjaśnia wybitny humani­ sta polski Jan Ursinus (ok. 1460 - ok. 1503) w popularnym podręczniku epistolografii: „Przede wszystkim powinniśmy naśladować Cycerona same­ go, który był chlubą i ozdobą języka łacińskiego i doskonałym stylistą we wszystkich rodzajach stylu, i nie tylko powinniśmy sięgać po słowa przez nie­ go używane, lecz powinniśmy czasem wykradać zakończenia zdań, a nawet całe partie listów, i wchłonąć je do naszych. W ten sposób czerpiąc z jędrności Cycerońskiej wymowy, jakby mlekiem wykarmieni, staniemy się praw­ dziwymi naśladowcami” [Ursinus, s. 29], 11.5.3. Ramizm. Istotne znaczenie dla późniejszych losów retoryki miała reforma nauk wyzwolonych zainicjowana przez francuskiego dialektyka Piotra Ramusa (1515-1572). Zgodnie z tendencją do rozgraniczania nauk humanistycznych zredukował on retorykę do zagadnień językowo-stylistycznych. Program Ramusa ogłosił w 1577 r. jego uczeń Talaeus w podręczniku Scholae in liberałes artes, Scholae rhetoricae, w którym znajduje się m.in. au­ torytatywne zdanie: Parthes rhetoricae duae sunt: elocutio et pronuntiatio („Dwie są części retoryki: elokucja i pronuncjacja”). Oznaczało to, że inwen­ cja i dyspozycja nie należą już do teorii wymowy, lecz do logiki [8.4.]. To programowe odintelektualizowanie retoryki, mające swoje precedensy w an­ tyku np. u Teofrasta [11.1.6.] i w średniowiecznej „sztuce dyktowania” [11.4.], było w praktyce równoznaczne ze skazaniem jej na kulturalną banic­ ję. Należy przy tym pamiętać, że nadzwyczajne powodzenie, jakim cieszył się ramizm w krajach protestanckich (Ramus był pedagogiem kalwińskim, a jego męczeńska śmierć podczas rzezi hugenotów w noc św. Bartłomieja 185

1572 r. dodała mu aureolę herosa ginącego za przekonania), przyczyniło się do sporego fermentu w europejskiej dydaktyce szkolnej [10.3.]. Użycie bo­ wiem sztuki retoryki jako narzędzia reformy w uproszczonej metodzie nau­ czania szkół protestanckich wywołało reakcję nawet ze strony humanistów reformacyjnych. Jednym z nich był gdański logik Bartłomiej Keckermann. 11.5.4. Neocyceronianizm. Opozycja wobec ramizmu, jaka w humani­ styce europejskiej zarysowała się w końcu XVI i na przestrzeni XVII w., okazała się szczególnie ożywcza dla obrony wartości intelektualnych „sztuki dobrego mówienia”. Na podstawie pewnych elementów logiki Ramusa i arystoteliańskiego scholastycyzmu powstała eklektyczna szkoła „systematy­ ków”, a w zakresie retoryki zaznaczył się nawrót do pełnej pięcioczęściowej retoryki Cycerońskiej, zajmującej się nie tylko elokucją [4.], ale także inwen­ cją [2.] i kompozycją [3.]; sztuka pamięci [5.] i technika wygłaszania [6.] w czasach ekspansji słowa drukowanego znajdowały zastosowanie przede wszystkim w oratorstwie religijnym. Kierunek ten nazywany jest „neocyceronianizmem” [Howell, Otwinowska I], a jako głównych inicjatorów tych tendencji wymienia się w zakresie logiki — gdańskiego „systematyka” Bar­ tłomieja Keckermanna, a w zakresie retoryki — brunszwickiego jezuitę, Mi­ chała Radaua, autora wielokrotnie publikowanej w całej Europie książki Orator extemporaneus (wydanej po raz pierwszy w Wilnie w 1640 r.). 11.5.5. Retoryka w baroku. Odrodzona w renesansie teoria retoryki klasycznej, traktowana przez humanistów jako uniwersalne narzędzie do ja­ snego i pięknego wyrażania myśli na każdy wzniosły temat, okazała się wy­ bornym środkiem do propagowania prądów kulturowych. Jeżeli w renesan­ sie retoryka patronowała kulturze intelektu (racjonalizmowi humanistyczne­ mu), precyzji i trafności wysłowienia, to w baroku ta sama teoria zostaje użyta do wyrażania „romantycznych” treści, emocjonalnych wzruszeń, zadziwień, przejaskrawień itp. W tym zakresie odżyły tu w nowym wcieleniu an­ tyczne opozycje między attycyzmem [11.1.13.2.], odpowiadającym w cza­ sach nowożytnych zracjonalizowanemu stylowi renesansowemu i azjanizmem [11.1.13.1.], nazywanym już w starożytności stylem „barokowym” (wy­ bujałym). Hegemonia barokowego azjanizmu, charakteryzująca się nieby­ wałym rozbudowaniem teorii stylów, tropów i figur retorycznych [4.3.4.2.J, doprowadziła do prawie zupełnego odintelektualizowania retoryki, ograni­ czenia jej (stopniowego oczywiście) do wąskich ram elokucji [4.]. Do teorii inwencji [2.] została dołączona teoria akuminu, dzięki czemu inwencja reto­ ryczna przekształciła się z wiedzy o wynajdywaniu myśli i dowodów w naukę o wynajdywaniu ciętych i dowcipnych wyrażeń czyli konceptów [por. Sarbiewski.] Miały one zaskoczyć audytorium, wywołać u słuchaczy zdumienie i podziw, aby w ten sposób sprawić im przyjemność. Nowej interpretacji do­ czekała się nauka o afektach [2.8.] i stylach retorycznych [1.9.] poszerzona o takie pojęcia, jak styl epoki, narodu, autora, a nie tylko, jak do tej pory — dzieła. Zjawiska te dokładnie opisane przez badaczy [m.in. Rynduch I i III Ulćinaite], pokrywały się w XVII w. z procesem systematycznego rozdziela­ nia stanowiącej jeszcze w XVI w. organiczną całość kultury naukowej i arty­ stycznej. W XVII w. retoryka, jako królowa nauk wyzwolonych została po­ 186

zbawiona „korony scientii”, przestała być nauką, utraciła związki z filozofią, zwłaszcza z logiką, która w tym właśnie czasie przywdziewała kostium „ma­ tematyczny”. Pozbawiona „królestwa myśli”, retoryka staje się „panią formy i ozdób”, zaś jej zasady niewiele znaczącymi chwytami formalnymi. Pozba­ wiona reguł dialektyczno-logicznych wymowa staje się powoli wiedzą sztucz­ ną, bezosobową, nienaturalną, intelektualnie martwą. Patronuje dominują­ cej w baroku sztuce panegirycznego zadziwiania, nie zaś uczciwej, rzetelnej perswazji. Barokowe lubowanie się w przepychu słownym za pomocą wyra­ finowanych „sztuczek” retorycznych było w tej epoce dominujące, choć nie jedyne. W dalszym ciągu rozwijał się klasyczny, pięcioczęściowy nurt retory­ ki systemowej, klasycyzującej, a więc powiązanej z kulturą filozoficzną, zwłaszcza z etyką i logiką. Jej wyrazem był niezwykle popularny w Europie podręcznik Cypriana Soareza D e arte rhetorica eksponujący w podtytule for­ mułę: E x A ristotele, Cicerone, Q uintiliano praecipue dep ro m p ti [pierwodruk 1584 i ponad 20 wydań w XVII i XVIII w.]. Na wzór książki Soareza powsta­ wały również inne retoryki klasycyzujące. Oprócz podręczników powstają w XVII i XVIII w. liczne komentarze, rozprawy na szczegółowe tematy retory­ czne, eseje. Większość z nich pozostaje w rękopisach [Sarbiewski] jako nota­ tki z wykładów, teksty polemiczne, apołogetyczne. 11.5.6. Retoryka w oświeceniu. Dokonany w ciągu XVII w. definityw­ ny rozłam pomiędzy „scjencjami” a naukami wyzwolonymi (artes liberales ) przyczynił się do stopniowego zaniku nauk wyzwolonych w kulturze euro­ pejskiej, a w konsekwencji do upadku retoryki. Decydujący cios „przyszedł od strony nauki, która długo pozostawała w cieniu retoryki — mianowicie gramatyki. Rozwój gramatyki uniwersalnej opierał się na przeświadczeniu o wrodzonej i powszechnej umiejętności logicznego myślenia i mówienia, a w tym świetle rozpatrywana retoryka przestała być sztuką niezbędną, formuło­ wała bowiem tylko odwieczne psychologiczne zasady językowej działalności, mającej swą naturalną i społeczną genezę, niezależną od głoszonej przez re­ torykę sztuki. Toteż reprezentująca te poglądy retoryka P. Lamy’ego — U A r t de pa rter (1657), będąca jakby uzupełnieniem tzw. gramatyki Port-Royal, poprzedzała wywody retoryczne rozdziałami omawiającymi teorię gramatyki uniwersalnej oraz genezę języków etnicznych, a w.ramach samego wykładu retorycznego wysuwała problem tropów i figur na plan pierwszy jako zagadnienia najbardziej istotne dla teorii o poetyckich początkach języ­ ka, inwencję zaś i dyspozycję łączyła po prostu w jednym, ostatnim rozdzia­ le. Było to również naruszenie klasycznego schematu, znaczące ze względu na nowe idee naturalnego związku między myśleniem a mówieniem, ale podtrzymujące jednak społeczną celowość wymowy i kładące nacisk głównie na jej funkcje perswazyjne” [Otwinowska III, s. 593]. Według francuskiego filozofa Ćtienne Bonnot de Condillaca (1715-1780) dotychczasowa retoryka tak uczyła mówić, aby nic rozsądnego nie powiedzieć. Dlatego też w K ursie nauk dla w ykształcenia ks. P arm y (1751) wysunął tezę, często przez innych myślicieli oświecenia rozwijaną, że gramatyce, tj. sztuce mówienia, ma to­ warzyszyć nauka sztuki pisania (retoryka), rozumowania i myślenia (logika), ale w gruncie rzeczy wszystkie te umiejętności stapiają się w jedną sztukę ści187

slego rozwijania myśli: kto umie myśleć, ten umie rozumować i potrafi to wyrazić. Aby dobrze mówić i dobrze pisać, wystarczy tak mówić, jak się my­ śli, a pisać, jak się mówi. Z teorii Condillaca pozostało już tylko formalne uznanie gramatyki jako szkoły i sztuki logicznego myślenia. 11.5.7. Retoryka w romantyzmie. Schyłek klasycznej teorii wymo Oświeceniowy precedens wchłonięcia przez gramatykę większości agend trady­ cyjnej retoryki [por. 10.5.] w europejskiej dydaktyce szkolnej zbiegł się w cza­ sie z uformowaniem się antyklasycystycznej estetyki romantycznej. „Skończyła się wtedy — pisze trafnie J. Ziomek — epoka artes liberales [1.6.1.1.] jako układu zwartego i zarazem hierarchicznego. Nie było zrozumienia dla ąuadrivium umieszczonego nad trivium czy dialektyki nad retoryką, a retoryki nad gramatyką. Miejsce gradualnej konstrukcji sztuk zespolonych zajęła correspondance des artes (przenikanie sztuk). Zasada autorytetu została zastąpiona orygi­ nalnością jako postulatem, którego niespełnienie wyłączało podmiot z grona twórców. Zarazem podmiot ten zwolniony został z obowiązków realizowania życiem swoim reguł paidei: wszelka paidea stała się bezsensowna, w chwili gdy poeta jako osobowość nie podlegał żadnemu znormalizowanemu postulatowi estetycznemu, gdy stał się medium dla sil transcendentnych, gdy nie musiał sam być pięknością, byle tylko przezeń przepływał strumień piękności, gdy jako geniusz-kreator był niezawisły od wszelkich racjonalistycznych kodeksów. Retor czy poeta retoryczny jest ex definitione podmiotem twórczym, społecznie związanym i zobowiązanym. Retor nie może być niedoceniony, poeta romanty­ czny może, a nawet powinien być niedoceniony” [Ziomek II, s. 100], Schyłek retoryki szkolnej nie był w europejskiej dydaktyce zjawiskiem trwałym. Reto­ ryka utrzymała się w humanistycznej edukacji pod innymi nazwami [por. W prowadzenie, s.15] zaś w naukowej refleksji, po krótkiej przerwie romantycz­ nej, stopniowo zrehabilitowana i wzbogacona o nowe odkrycia poświadczone już w czasach nam współczesnych olbrzymią liczbą rozmaitych studiów syntety­ cznych i szczegółowych w wielu krajach [por. Bibliografia]. 11.6. Retoryka w Polsce. Rozwój retoryki w Polsce datuje się od sów renesansu i jest ściśle zespolony z losami sztuki wymowy w innych kra­ jach europejskich. Czynnikiem ułatwiającym łączność z europejskim rozwo­ jem nauki, literatury i kultury była łacina. Dzięki językowi łacińskiemu ory­ ginalne dzieła polskich teoretyków retoryki (jak np. Jakuba Górskiego) były czytane i rozpatrywane w innych krajach i w takim samym trybie dochodziły do Rzeczypospolitej poglądy obcych myślicieli. Jedynie w okresie baroku ce­ chą odróżniającą nas od reszty Europy był szczególny patronat retoryki nad sarmacką sztuką oratorską (krasomówstwem), która w Polsce — jak świad­ czą zabytki tekstowe i informacje źródłowe — osiągnęła szczyty (por. gawę­ da sarmacka). Jeżeli jednak w czasach odrodzenia zajmowano się u nas zarów­ no teorią retoryki, jak i wielofunkcjonalnym oratorstwem, to w epoce baro­ ku mamy do czynienia prawie wyłącznie z wymową stosowaną, krasomów­ stwem (politycznym i religijnym). Maciej Kazimierz Sarbiewski jest ostat­ nim teoretykiem retoryki (ściślej: poetyki jako części retoryki) na skalę eu­ ropejską. Zasadnicza wiedza retoryczna upowszechniała się w polskim baro­ ku za pośrednictwem humanistycznej szkoły, przede wszystkim jezuickich 188

kolegiów rozwijających zuniformizowany w całej Europie program retoryki jako najważniejszego przedmiotu szkolnego [por. 10.4.]. Reformę retoryki i wymowy szkolnej w duchu propozycji płynących z Port-Royal [11.5.6.] podjął w Polsce Stanisław Konarski. Główna idea reformy Konarskiego, rozwinięta w programach dydaktycznych Komisji Edukacji Narodowej, wyrażona została w tytule jego dzieła z 1767 r. O sztuce dobrego myślenia koniecznej dla sztuki do­ brej wymowy. Konarski reprezentował tu stanowisko dydaktyka, nie uczonego, a jego praca oparta była na pedagogicznym przekonaniu o wychowawczych funkcjach „sztuki dobrego myślenia”, jak i „sztuki dobrego mówienia” [por. 1.6.]. Wierzył w reguły traktowane jako zdroworozsądkowe zasady, poparte analizą przykładów czerpanych zarówno z literackiej tradycji, jak i z rzeczywi­ stości życia publicznego. Tak więc głównym celem reformy Konarskiego i póź­ niejszych pedagogów spod znaku Komisji Edukacji Narodowej było przywró­ cenie zachwianych w okresie barokowo-saskim klasycznych zasad i tradycyjnej retoryki systemowej z jej intelektualnym zorientowaniem na perswazję, wprzę­ gniętą na usługi oświeceniowych ideałów, a później obywatelskich obowiąz­ ków, których wyrazem było dzieło Sejmu Czteroletniego i Konstytucja 3 Maja. To podporządkowanie sztuki retorycznej celom publicznym, obywatelskim i moralnym widoczne jest zwłaszcza w podręcznikach Filipa Nereusza G dań­ skiego i Grzegorza Piramowicza. Włączona do programów zreformowanej szkdy polskiej retoryka, występująca odtąd pod rodzimą nazwą „wymowy”, miała jednak wskutek utraty państwowego bytu krótszy żywot niż w innych krajach europejskich. Po załamaniu się programu szkolnego Komisji Edukacji Narodowej w okresie zaborów twórcza refleksja nad istotą „wymowy” rozwija­ ła się głównie w środowisku uniwersyteckim wileńskim [Borowski, Słowacki]. Warto pamiętać, że najwybitniejszy poeta romantyczny, Adam Mickiewicz, był jako uczeń Leona Borowskiego autorem rozprawki o „wymowie i poezji”. Ro­ zważania na temat retoryki można było też znaleźć w różnorodnych rozpra­ wach emigracyjnych, jak na przykład w publicystyce Norwida [Korolko IV]. Obecność retoryki zaznaczyła się w Polsce w różnorodnych podręcznikach szkolnych [Chmielowski], w których występowała najczęściej pod nazwą „styli­ styki” lub „prozaiki” [por. Bogdębska]. W dwudziestoleciu międzywojennym postulowano „przywrócenie nauce wymowy należnego miejsca w polonistyce gimnazjalnej, łącząc zagadnienia krasomówstwa z nauką poetyki oraz kulturą żywego słowa” [Bogołębska, s. 13]. Sojusznikami reaktywowania retoryki w szkołach średnich byli nauczyciele języków klasycznych [zob. Smereka], także wykładowcy uniwersyteccy na wydziale filologii klasycznej [por. Maykowska], Likwidacja łaciny w gimnazjach w okresie powojennym przyczyniła się do po­ wstania trudnej dziś do odrobienia luki językowej w studiowaniu zasad rehabi­ litowanej obecnie na różny sposób retoryki. Najwczęścdej retoryka wróciła do łask w refleksji metodologicznej Stefanii Skwarczyńskiej, a później w studiach specjalistycznych powstałych w środowisku polonistów zajmujących się staro­ polską kulturą i literaturą. Rezultaty badań nad staropolską, a więc także klasy­ czną retoryką [zob. Uchański I, Wilczek], uzyskują coraz szerszą aprobatę pol­ skiej humanistyki, chociaż naśladowców tego pożytecznego przedsięwzięcia nie jest wielu. 189

motto: „Przekonuj i daj się przekonywać.” (Platon, Gorgiasz)

Uwagi końcowe W gęstwinie przypomnianych w niniejszym opracowaniu greckich i ła­ cińskich wyrazów-pojęć trudno jest odnaleźć postulowane wartości sztuki re­ toryki, która jest przecież umiejętnością naturalną, choć w różnym stopniu uświadamianą. Potrzeba funkcjonalnego i celowego, także pięknego przeko­ nywania należy przecież do najbardziej istotnych składników życia ludzkiego wszystkich czasów i epok. Grecy jednak pierwsi w śródziemnomorskim krę­ gu cywilizacyjnym odważyli się zidentyfikować, nazwać i uporządkować spontanicznie stosowane zasady retoryki naturalnej. I chociaż helleńska re­ toryka opisowa miała początkowo charakter metodyki przemówień sądo­ wych i terminologia prawna wycisnęła trwale piętno na późniejszej teorii wy­ mowy, to jednak wysiłek greckich myślicieli okazał się tak fundamentalny, że aby ich zrozumieć — jak dowcipnie zauważył Waisacker — nie trzeba od­ woływać się do Greków. Helleński wkład w dzieło retoryki opisowej doceni­ li teoretycy rzymscy, którzy wiele greckich pojęć — mimo usilnych prób wy­ nalezienia odpowiedników łacińskich — pisali po prostu łacińskim alfabe­ tem, niekiedy z dodaniem swoich końcówek fleksyjnych. Wszystkie jednak­ że podstawowe terminy retoryczne, których użycie determinowały potrzeby dydaktyki szkolnej, wyrażano za pomocą objaśnianych po łacinie wyrazów greckich. I taka praktyka utrzymała się we wszystkich późniejszych, średnio­ wiecznych i nowożytnych podręcznikach i traktatach retoryki. I chociaż przy dobrej nawet znajomości języków klasycznych trudno było potomnym prze­ drzeć się przez knieje retoryki antycznej, to jednak większy lub mniejszy kontakt językowy z antycznym piśmiennictwem w innych dziedzinach wie­ dzy znacznie ułatwiał zrozumienie wielu pojęć retorycznych, choćby poprzez znajomość etymologii słowa i kulturowego kontekstu znaczeniowego. Podo­ bnie jak w wielu innych wypadkach dotyczących nazewnictwa pojęciowego, tak też i w retoryce było wiele nazw greckich nieprzekładalnych na łacinę i języki nowożytne, jak na przykład psychagogia (działanie na dusze i kiero­ wanie nimi), ethos lub pathos. Wielu wybitnych teoretyków rzymskich raziła jakaś chorobliwa — ich zdaniem — skłonność Greków do terminomanii, do 190

nadmiernego stosowania pojęć technicznych. „Obawiając się posądzenia o to — stwierdzał autor »Retoryki dla Herenniusza« — że nie dysponują zbyt rozległą wiedzą, starali się bowiem wyszukiwać pojęcia nie związane z tymi problemami po to tylko, aby uprawiana przez nich sztuka wydawała się przez to trudniejsza do zrozumienia” [Rhetorica, 1 1, przekład S. Stabryła], Okazuje się, że problem języka technicznego retoryki stwarzał już w antyku poważne utrudnienia w poznawaniu sztuki wymowy. Niezależnie jednak od scholastycznej terminologii retorycznej greckiej i łacińskiej, której poznanie znacznie dziś zostało ograniczone z powodu nie­ znajomości języków klasycznych, warto pamiętać, że istota sztuki wymowy nie tkwi w nazewnictwie. Jest ono przecież w retoryce — podobnie jak w lo­ gice czy gramatyce — jedynie narzędziem pomocniczym, przydatnym przede wszystkim w nauczaniu szkolnym. Wszystkie greckie i rzymskie terminy na­ leżą w intencjach ich twórców, jak i we współczesnym ich odbiorze, do pojęć umownych, konwencjonalnych; mogą być zastąpione innymi, nawet znaka­ mi i symbolami, jakimi operuje współczesna semiotyka czy teoria informa­ cji, będącymi „nową retoryką” dostosowaną do epoki komputerów. Doko­ nując jednak prób terminologicznego przekładu języka retoryki antycznej na język semiotyki lub lingiwistyki stosowanej czy strukturalnej, należy pa­ miętać o groźnych niebezpieczeństwach towarzyszących temu procesowi. „Istotnym mankamentem tej operacji jest to, że nie bierze się pod uwagę wartości retoryki jako dziedziny umiejscowionej w jej pierwotnym systemie kulturowym, tzn. oddziela się ją od jej ideologiczno-semiotycznego kontek­ stu i tym samym neutralizuje” [Lachmann, s. 255]. Dlatego też wszystkie współczesne opracowania retoryki [zob. Bibliografia] doceniają uniwersal­ ność antycznej retoryki, której wykładnikiem jest terminologia grecko-rzy­ mska, będąca fundamentalnym kanałem łączącym współczesną wiedzę o sztuce słowa ze źródłami śródziemnomorskiej kultury. Utrzymując intelektualny i językowy kontakt z retoryką klasyczną nie możemy zapominać, że jest to system wiedzy otwartej, żywej, nieskończonej w swych możliwościach. To nie retoryka wymyśliła tropy i figury, one istnia­ ły wszędzie i zawsze, a ich liczba jest praktycznie nieograniczona, tak jak nieograniczone są możliwości poznawcze i rozwój języka. Istotnym jednak wkładem myślicieli antycznych, głównie greckich, do poznania żywej retory­ ki opisowej jest wykazanie i udowodnienie, że sztuka wymowy jest spójnym systemem zasad przypominającym zespół naczyń połączonych. Najdrobniej­ szy nawet termin-problem retoryki opisowej może być w pełni zrozumiały i wyjaśniony dopiero w zestawieniu z całością organicznej całości. Analizując na przykład najbardziej znane pojęcia z zakresu retorycznej elokucji [4.], bardzo trudno jest jednocześnie pamiętać, że wysłowienie retoryczne zawie­ ra w sobie wymagania mowy: po pierwsze — poprawnej, po drugie — jasnej, po trzecie — stosownej do okoliczności, i dopiero po czwarte — ozdobnej, i to nie tylko w znaczeniu formalnym, ale przede wszystkim rzeczowym; po­ nadto nauka o wysłowieniu jest tylko trzecią z rzędu częścią retoryki, a pierwsze i najważniejsze miejsce zajmuje nauka o „wynajdywaniu” materia­ łów mowy [2.] i celowym oraz funkcjonalnym jej rozplanowaniu [3.]. Znamiennym wykładnikiem spójności retoryki opisowej są wpisane w jej teorię, a charakterystyczne dla mentalności Greków, trychotomie. Skąd­ 191

inąd wiadomo, że myśliciele helleńscy, głównie pitagorejczycy, lubowali się w liczbach symbolicznych. Stąd uznawali siedmiu mędrców, siedem cudów świata czy siedem sztuk wyzwolonych (do których należała retoryka). Naj­ bardziej doskonałą miała być trójka, bo to jest pierwsza liczba złożona z po­ czątku, środka i końca, tworząca idealną symetrię, lad i proporcje. Greckie trychotomie uwydatniają łacińskie adagia typu: Omne trinum perfectum 'wszystko, co złożone z trzech jest doskonałe’ czy Tres faciunt Collegium 'trzech stanowi kolegium’. Zostawiając na uboczu wyjaśnienie skomplikowanej symboliki liczb u starożytnych, warto podkreślić, że właśnie struktura retoryki opisowej ma postać trychotomiczną, uwypuklającą organiczną spójność systemu wymo­ wy, współzależność i wzajemne przenikanie poszczególnych składników. Najważniejsze są następujące triady retoryczne ściśle zespolone z helleńskim systemem wiedzy: mądrość -

1

teoria*

[

nauka*

A

[ 1. 6.]

[1.7.1

[

1. 8 . ]

[ 1. 9 .]

\

rozum (logoi, docere)

deliberacja ■*-----

- twórczość

-moralność -

sztuka

A

\

t

.

A

\

wola (ethos, movere)^_^uczucia (pathos, delectare)

-osadzanie*

“T

‘" ’

-ocenianie (genus demonstrativum)

— ►przeszłość ■*—

styl prosty ►—

— ►styl wysoki -w—

—

■zasada stosowności -

»■zasada funkcjonalności

1 12.]

inwencja*

ustalenie problemu

N

przekonywanie

uzasadnienie (dowodzenie)

192

-działanie-

przyszłość^1

zasada organiczności ►

[ .

►piękno

wiedza ćwiczenie naśladowanie prawda wartość zmyślenie wielkość ład proporcja -------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------- ' sztuka* >dobrego* -przekonywania mówienia piiania

1 10.]

[ .

• dobro*

t

/I N

początek

koniec

środek

— ►teraźniejszość

1

—►•tył średni

}

Ą

jasność

ozdobność

•tosowność

Składniki poszczególnych trychotomii były przedmiotem rozmaitych analiz w ramach określonych szkół i kierunków myśli antyku i epok następnych. Spierano się o ich zakres, hierarchizację i zawartość ideową. Rozważano re­ lacje owych triad w odniesieniu do nadawcy-autora, słuchacza-czytelnika i przedmiotu mowy żywej czy pisanej. Mimo różnorodnych stanowisk, opinii i ocen wśród teoretyków retoryki istniało przekonanie zbudowane na dzie­ dzictwie Platona i Arystotelesa o ścisłym zespoleniu całego systemu „sztuki dobrego mówienia”, o prymacie myśli (treści) nad formą. Wyraża to najle­ piej hasło Katońskie: Rem tene, verba seąuentur ’Gdy treść jest ważka, to znajdą się odpowiednie słowa’. Chociaż wszyscy najwybitniejsi retorzy anty­ czni wyznawali pogląd, że wymowa jest sztuką, to jednak wszyscy zgodnie podkreślali, że nie jest ona sztuką dla sztuki, lecz zmierza do określonego celu. Celem tym jest działanie na ludzi, dostosowanie do ich potrzeb, prag­ nień i oczekiwań retorycznej wypowiedzi w słowie żywym, także pisanym. Piękno nie jest celem retoryki, ale jednym z jej środków. Walory zaś talentu oratorskiego uwydatniało łacińskie adagium: Ars — celare artem, tzn.'sztuką jest właśnie umiejętność ukrycia sztuki’. Zwornikiem integralności retoryki łączącym wszystkie jej elementy, idee i cele perswazyjne był ethos mówcy, pisarza, myśliciela-humanisty. Ten nieprzekładalny wyraz grecki, skupiający w swej semantyce rozległą skalę znaczeń (od charakteru do ojczyzny), stal na straży humanistycznych wartoś­ ci „sztuki dobrego mówienia”. Prawdziwa retoryka mogła być jedynie narzę­ dziem służącym ulepszaniu żyda zbiorowego, środkiem formowania poglą­ dów, opinii, wartości. Retoryczna perswazja była zawsze alternatywą siły, przymusu, tyranii. Chlubili się Grecy, że retoryka była córą wolności, siostrą demokracji, ową mityczną boginią Peithó — boginią namowy, przebywającą w okresach triumfu w orszaku Pallas Ateny, konkurującą z wojowniczą bogi­ nią Eris — patronką kłótni, walki, niezgody. Historia retoryki i kultury śród­ ziemnomorskiej potwierdza to przekonanie Hellenów; sztuka wymowy świę­ ciła swe największe triumfy, gdy wspierała ustroje demokratyczne europejs­ kich społeczeństw; kostniała, ulegała sformalizowaniu, gdy przestawała być sztuką deliberacji, swobodnego przekonywania. Szczególnie subtelnym, delikatnym i niezwykle odpowiedzialnym tere­ nem oddziaływania retoryki był obszar etyki. Sztuka wymowy w intencjach najwybitniejszych swych przedstawicieli (Platon, Arystoteles, Cyceron) mia­ ła być przewodniczką po świecie wartości; miała patronować wyborom tych wartości przez doradzanie lub zniechęcanie, poprzez osądzanie oskarżające lub broniące, za pomocą pochwał lub nagan. To dlatego nazwano później re­ torykę „logiką etyki”, a synonimem „sztuki dobrego mówienia” stała się „sztuka moralizowania”. U fundamentów humanistycznego moralizmu retoryki znajdowała się wiara Hellenów, podzielana przez wielu późniejszych humanistów, że „słowo” {logos) jest wielkim mocarzem zdolnym pokierować człowiekiem w sposób najbardziej ludzki. Wyrazicielem tej wiary był przede wszystkim Sokrates, który w platońskim dialogu Fajdros mówił: „Przekonuj i daj się przekony­ wać”, co znaczy również, że nie wystarczy mieć przekonania, lecz trzeba je w 193

różnych sytuacjach uzasadnić. Tę fundamentalną zasadę retoryki tak charak­ teryzuje najwybitniejszy polski hellenista, Tadeusz Zieliński: „U Greków spotykamy coś, co oni wprowadzili pierwsi w pracę na­ szych myśli, a mianowicie wszędy przenikające przekonanie, że każde twier­ dzenie nasze o tyle bywa słuszne, o ile bywa uzasadnione. Nie dość na tym: istnieje założenie, że owa zasadność lub bezzasadność jest rzeczą jedyną, z jaką liczyć się winien myśliciel, i że owa zasadność, skoro istnieje, osłaniać powinna myśliciela od wszelkich antypatyj ogółu. Jak to, twierdzisz to i to? — oponuje Sokratesowi partner oburzony jego wywodami. O, nie — odpo­ wiada Sokrates — to twierdzę nie ja, ale Logos, którego jestem narzędziem. Podoba ci się to, co Logos uzasadnia moimi ustami — tym lepiej; nie podoba ci się — nie miej do mnie żalu, ale do Logosa albo raczej — do samego sie­ bie. Tego rodzaju atoli stosunek wobec sprawy prowadzi w skutku do postu­ latu, aby człowiek był istotą dającą się przekonać. Logos stawia przed nami poważne, nieraz ciężkie warunki. Obowiązany jesteś uznać tezę najbardziej dla się przykrą, skoro jest udowodniona; obowiązany jesteś wyrzec się prze­ konania najdroższego dla siebie, skoro jest obalone. Oto kodeks honoru my­ śliciela” [Zieliński VI, s. 80]

Dodatek źródłowy Sztuka retoryki jest zbiorowym dziełem teoretyków i praktyków grec­ ko-rzymskiego antyku i tylko kontakt z tekstami źródłowymi pozwala na pe­ łne jej zrozumienie. Każde bowiem opracowanie „sztuki dobrego mówie­ nia” jest mniej czy bardziej udanym komentarzem do dzieł autorów klasycz­ nych, głównie Arystotelesa, Cycerona i Kwintyliana, co potwierdza olbrzy­ mia literatura przedmiotu nagromadzona w piśmiennictwie europejskim sta­ rożytności, średniowiecza, epoki nowożytnej i czasów nam współczesnych. Sztuka retoryki również oparta jest w zasadniczym zrębie na źródłach anty­ cznych, choć układ materiału i jego źródłowa egzemplifikacja były rezulta­ tem subiektywnego wyboru. Nie zastąpi to oczywiście obcowania z tekstami fundamentalnymi, gdyż wedle trafnej obserwacji Cycerona: „Jedynie ograni­ czony umysł poszukuje strumyków, a nie źródła, z którego one wypływają” [Cyceron II 2,27,117]. Dlatego też niniejszy dodatek źródłowy ma na celu przybliżenie choć w części współczesnemu odbiorcy antycznych fundamen­ tów retoryki, oczywiście za pośrednictwem przekładów, gdyż korzystanie z tekstów greckich i łacińskich jest dziś możliwe niemal wyłącznie dla filolo­ gów klasycznych i to zajmujących się w sposób specjalny zagadnieniami reto­ rycznymi. Krytyczne tłumaczenie antycznych teoretyków retoryki wymaga spo­ rego wysiłku filologicznego i tylko nieliczne kraje mogą poszczycić się rze­ czywistymi osiągnięciami w tym zakresie. W piśmiennictwie polskim nie mamy dotąd pełnego tłumaczenia nawet najważniejszych autorów klasycz­ nych traktatów retoryki. Fragmentaryczne przekłady z dzieł Arystotelesa, Cycerona czy Kwintyliana rozproszone są po różnorodnych, trudno dziś do­ stępnych antologiach lub specjalistycznych czasopismach. Sytuacja ta nie po­ zwala na w miarę wszechstronny wybór tekstów źródłowych, dostosowany do wszystkich teoretycznych problemów poruszanych w niniejszym opraco­ waniu. Wprawdzie w wielu miejscach Sztuki retoryki posługiwano się frag­ mentami przekładów cudzych czy własnych, jednakże to jedynie fragmenty 195

zaczerpnięte z większej całości, która czytelnikowi polskiemu nie znającemu języków klasycznych jest praktycznie niedostępna. Niniejszy Dodatek źródłowy pomyślany jest jako uzupełnienie części opisowej Sztuki retoryki i jednocześnie poszerzenie tematyczne ważnych problemów poruszanych ze względu na konwencję opracowania jedynie fragmentarycznie. Dobór tekstów źródłowych wynikał również z aktualnego stanu posiadania krytycznych przekładów klasycznych dzieł retorycznych w języku polskim. Wykorzystano głównie tłumaczenia odpowiadające współ­ czesnemu poziomowi wiedzy filologicznej, dokonane przez kompetentnych znawców zagadnienia. Jedynie trzy pierwsze rozdziały pierwszej księgi Reto­ ryki Arystotelesa zostały przetłumaczone specjalnie do obecnego wydania. Dodatek źródłowy jest ściśle powiązany z tekstem głównym systemem odsyłaczy: w części opisowej są to odsyłacze typu bibliograficznego, wskazu­ jące na oznaczone fragmenty tekstu źródłowego; w Dodatku natomiast umieszczono odsyłacze cyfrowe (w tekście głównym i w przypisach) wskazu­ jące na miejsca objaśnianych terminów i pojęć w tekście głównym. W cyto­ wanych fragmentach źródeł zachowano charakterystyczne dla konkretnego autora systemy znaków edytorskich stosowane w edycjach krytycznych, po­ dając je kursywą w nawiasach wewnątrz tekstu. W przypisach u dołu strony umieszczono niezbędne objaśnienia językowe i rzeczowe, korzystając z usta­ leń poprzednich wydawców lub modyfikując je stosownie do celów niniej­ szego opracowania. Źródła przekładów i nazwiska tłumaczy podano w od­ nośniku gwiazdkowym na początku przytaczanego fragmentu.

Gorgiasz

Pochwała Heleny *

1. O ładzie państwa stanowią dobrzy obywatele, o ładzie ciała — pię­ kno, duszy — mądrość, czynów — cnota, mowy zaś — prawda, przeciwień­ stwa ich są wyrazem bezładu. Zatem i mężczyznę i kobietę, i słowo, i czyn, i państwo, i zdarzenia pochwały godne — pochwałą należy uczcić, temu nato­ miast, co bez wartości — udzielić nagany. Równy to błąd i ignorancja ganić to, co zasługuje na chwalenie, jak i chwalić to, co jest godne skarcenia. 2. Powinnością tego samego męża jest zarówno trafnie przedstawić rzecz, jak i poprawić tych, którzy obwiniają Helenę, kobietę, wokół której narosła jednoznaczna i jednomyślna opinia — i to tak za sprawą wiary w sło­ wa poetów, jak i dzięki sławie jej imienia, które stało się pamiątką tamtych zdarzeń. Ja zaś pragnę przedstawić w mowie pewne rozumowanie1 i tym sa­ mym zniesławioną uwolnić od winy, po wykazaniu, że fałszywie ją oskarżają i po przedstawieniu prawdy — chcę położyć kres niewiedzy. 3. To, że i z natury, i z rodu jest pierwszą pośród znakomitych mężów i kobiet — niewiasta, której poświęcam tę mowę — nie jest rzeczą nie znaną nawet nielicznym. Wiadomo bowiem, że pochodzi z matki Ledy, z ojca zaś: rzeczywistego — boga, rzekomego — śmiertelnika, czyli z Tyndareusa i Dzeusa, z których jeden był uważany za ojca przez to, że nim był, na drugiego wskazywało ogólne mniemanie; nadto pierwszy był najmożniejszym z ludzi, a drugi panem wszystkiego. 4. Mając tak sławnych rodziców Helena dorównywała bogom urodą, którą od nich otrzymała i której nie ukryła. Wzbudziła powszechne pożąda­ nie miłosne: jedną swoją osobą skusiła wielu mężów i to mężów znamieni­ tych, a przeto bardzo pewnych siebie. Wśród nich jedni szczycili się ogro­ mem bogactwa, drudzy dobrą sławą starożytnych przodków, inni mocą nie­ zwykłej siły cielesnej, jeszcze inni — potęgą zdobytej mądrości. A wszyscy * Przedruk z wydania opublikowanego w „Przeglądzie Humanistycznym” R. XXVIII: 1984 , nr 3, s. 109-113, w przekładzie z języka greckiego Krystyny Tuszyńskiej [Tuszyńska II] 1 Jest to termin techniczny oznaczający rozumowanie (gr. logisós) za pomocą stosowanych w czasach Gorgiasza pewnych reguł logicznych.

197

oni przybyli zarówno powodowani miłością lubującą się we współzawodnic­ twie, jak i ze względu na nieodpartą ambicję. 5. Nie będę mówił kto, dlaczego i w jaki sposób, owładnięty miłością do Heleny, wyprawił się przez morze. Albowiem tym, którzy znają już spra­ wę, opowiadanie o tym, co wiedzą — choć zyskuje ich wiarę — nie sprawia jednak przyjemności2. Dlatego pomijam tamte sprawy z przeszłości i obec­ nie przystępuję do właściwego tematu mowy, czyli do wyłożenia przyczyn, które prawdopodobnie zadecydowały o wyjeździe Heleny do Troi. 6. To bowiem, co się stało, albo zdarzyło się ze zrządzenia Losu, z roz­ kazu bogów i woli Konieczności, albo Helena została porwana siłą, albo też przekonana słowną argumentacją. Jeśli rzecz zdarzyła się z tego pierwszego powodu, to ten, który oskarża, sam zasługuje na oskarżenie: nie jest bo­ wiem możliwe zapobiegać ludzką przezornością chęciom bóstwa. Zgodne z naturą jest niepowstrzymywanie tego, co silniejsze, przez to, co słabsze. Lecz przeciwnie — to, co silniejsze, rządzi i kieruje słabszym, i to, co silniej­ sze, przewodzi, a to, co słabsze, postępuje w ślad za nim. Bogowie zaś repre­ zentują to, co silniejsze w stosunku do człowieka i pod względem potęgi, i mądrości i innych cech. Skoro więc winę przypiszemy Losowi i bogom, Hele­ nę należy uwolnić od złej sławy. 7. Jeśli natomiast siłą została porwana i wbrew prawu zmuszona i niesprawiedliwie znieważona, to oczywiste jest, że ten, który uprowadził, dopuszczając się gwałtu obraził sprawiedliwość, tę zaś, która została upro­ wadzona, jako tę, na której dopuszczono się gwałtu, spotkało nieszczęście. Zatem barbarzyńca, który powziął barbarzyński zamysł, zasługuje na karę i to zgodną z prawem, z argumentacją słowną i stosowną do czynu tak, aby miała miejsce zgodnie z prawem — utrata czci obywatelskiej, zgodnie z ar­ gumentacją słowa — uznanie za winnego, zgodnie z postępkiem — poniesie­ nie kary. Czyż nie jest rzeczą prawdopodobną, żeby ona — zniewolona, wy­ rwana z ojczyzny i pozbawiona przyjaciół litość raczej mogła budzić, niż być odsądzaną od czci? On przecież dopuścił się strasznych występków, ona je­ dynie doświadczyła cierpienia: sprawiedliwość nakazuje więc nad nią litować się, a jego nienawidzić. 8. Jeśli natomiast słowo przekonało i omamiło duszę, nietrudno jest obronić i takie stanowisko, a od winy uwolnić w następujący sposób. Słowo jest wielkim mocarzem (logos dynastes megas eastiń), który za pomocą bar­ dzo małego i ukrytego organu (języka) wywołuje rzeczy na miarę boską. Zdolne jest bowiem i strach uśmierzyć, i troskę odsunąć, radość wzbudzić i współczucie pomnożyć. Pokażę, w jaki sposób do tego dochodzi. 9. Należy taki oto pogląd przedstawić słuchaczom: każdą postać poe­ zji uważam i nazywam mową ujętą metrycznie. Słuchaczy jej ogarnia przera­ źliwy dreszcz, pełne łez współczucie i potrzeba żalu, a dusza dzięki słowom 2 Wywoływanie przyjemności (gr. terpsis) u słuchaczy należało do najważniejszych postu­ latów retoryki sofistycznej. W późniejszej teorii retoryki dbanie o przyjemność estetyczną wyrażało pojęcie delectare [1.7.3.].

198

sama doznaje cierpienia wobec doli i niedoli spraw innych osób3. Niechaj posunę się dalej w argumentacji. 10. Otóż pieśni natchnione słowami sprowadzają rozkosz, odwodzą od smutku. Moc pieśni bowiem, współdziałająca z wyobrażeniem4 duszy, zaczarowuje, nakłania i przekształca ją — jak za pomocą czarów. Można mówić o działaniu dwóch sztuk: czarów i magii — stanowią one omyłkę umysłu (psyche) i złudzenie wyobraźni. 11. Iluż to ludzi przekonało i nadal przekonuje innych w wielu spra­ wach wynajdując fałszywą argumentację. Jeśliby bowiem wszyscy pamiętali wszystko, co się zdarzyło, mieli wyobrażenie o tym, co obecne, przeczucie wobec tego, co przyszłe, nie mógłby wprowadzić w błąd podobny argument w podobny sposób. Tymczasem zaś nie jest łatwo, ani pamiętać o tym, co minione, ani roztrząsać tego, co aktualne, ani wróżyć o rzeczach przyszłych. W rezultacie bardzo często wiele osób przedstawia jedynie mniemanie, które udziela wskazówek duszy. Mniemanie z kolei będąc zwodniczym i niepew­ nym pozyskuje sobie tych, którzy posługują się nim w zwodniczych i niepew­ nych sytuacjach. 12. Cóż więc przeszkadza, żeby i Helena wystąpiła w pieśniach jako uprowadzona siłą, choć już niemłoda dziewczyna? Namowa, która była (po­ wodem) postanowienia Heleny, równoznaczna z przymusem, nie podlega przecież naganie, lecz przeciwnie — posiada taką samą jak przymus siłę. Słowo, które przekonuje duszę, zmusza ją, żeby była posłuszna i zgadzała się na uczynki. Słowo zatem, które przekonało, niejako przez przymus wy­ rządza krzywdę, dusza z kolei, przekonana, jakby zmuszona, bez rozwagi słucha tego, co złe. 13. Żeby zrozumieć, że Namowa5 wsparta słowem kształtuje duszę zgodnie ze swoją wolą, trzeba zapoznać się po pierwsze z argumentami filo­ zofów przyrody, którzy raz obalali jakiś pogląd, to znów formułowali w sto­ sunku do niego nowy i sprawili, że to, co niewiarygodne i niewidoczne przedstawiało się jako zrozumiałe. Po drugie, należy wziąć pod uwagę agony retoryczne6, w których objawia się moc zmuszania za pomocą słów. W ich trakcie mowa napisana i wygłoszona według zaleceń sztuki, choć niezgodna z prawdą, potrafi pobudzić i przekonać ludzką rzeszę. Po trzecie, należy za­ poznać się ze współzawodnictwem argumentów filozoficznych, w których 3 Warto nadmienić, że Gorgiasz jest autorem definicji tragedii; według niego tragedia jest oszustwem, w którym oszukujący jest uczciwszy od nie oszukującego, a oszukany — mądrzejszy od nie oszukanego. Tragedia zatem wprowadza odbiorcę w stan iluzji, a ten, kto dokonuje tego przeniesienia w dziedzinę ułudy, jest sprawiedliwszy, (bliższy prawdy) od tego, kto tego nie czyni. Podobnie jak odbiorca, który pozwala porwać się słowom i uczuciom, czyli wprowadzić w stan złu­ dzenia, jest mądrzejszy od tego, który nie poddaje się temu działaniu. 4 Tym wyrazem tłumaczka przekłada gr. dóksa. Termin grecki jest wieloznaczny (m.in. mniemanie, opinia, wartość) i w retoryce antycznej (łac. opinio) był synonimem jej głównego celu (w przeciwieństwie do dialektyki, której przedmiotem jest prawda, gr. aleteia). [Objaśnienie tych terminów zob. 1.4.3.]. 5 Bogini grecka Peithó. 6 Mowa o zawodach krasomówczych odbywających się w Atenach ku czci bogini Peithó.

199

przejawia się błyskotliwość myśli, skutecznie wzbudzająca zaufanie do gło­ szonego poglądu. 14. Samo zaś słowo posiada taką moc oddziaływania na dyspozycję psychiczną, jak leki na kondycję fizyczną człowieka. Jak niektóre leki uwal­ niając z organizmu pewne ciecze ustrojowe raz kładą kres chorobie, a innym razem życiu, tak i słowa: jedne smucą słuchaczy, drugie cieszą, jedne przera­ żają, drugie dodają odwagi, jeszcze inne przy udziale jakiejś złej namowy pętają i mamią duszę. 15. Powiedzieliśmy już sobie, że jeżeli słowem została nakłoniona, nie dopuściła się sama niesprawiedliwości, lecz jej doznała. Teraz z kolei przedstawię czwartą przyczynę, która wymaga czwartego wariantu argumen­ tacji. Jeśli bowiem miłość to sprawiła, nietrudno będzie uniknąć odpowie­ dzialności za błąd, o którym mowa. To bowiem, na co patrzymy, posiada na­ turę nie taką, jaką my chcemy, lecz jaka przytrafiła się w konkretnym przy­ padku; duszę można więc kształtować zgodnie z jej właściwością również przez wrażenie wzrokowe. 16. Na przykład, kiedy wzrok dostrzeże postaci nieprzyjaciół lub wro­ gą ozdobę z brązu i żelaza na wrogiej zbroi (umieszczoną) czy to w celu obrony, czy ataku, niepokoi się i tym samym niepokoi duszę. W rezultacie, chociaż często to, co ma nastąpić, nie przedstawia niebezpieczeństwa, nastę­ puje ucieczka w przerażeniu. Podobnie siła przekonywania, która zagnieź­ dziła się w wyniku strachu płynącego z wrażenia wzrokowego, jest tak wiel­ ka, że odrzuca i piękno, o którym stanowi prawo, i dobro płynące ze spra­ wiedliwości.7 17. Są przecież ludzie, którzy widząc (na pozór) straszne rzeczy, tracą w danej chwili przytomność umysłu — do tego stopnia strach tłumi i usuwa zdrową myśl. Sporo osób znów roi sobie niepotrzebne choroby, straszliwe męki, nieuleczalne szaleństwa: do tego stopnia wrażenie wzrokowe wyciska w umyśle obrazy rzeczy oglądanych. Z kolei to, co naprawdę jest straszne, często lekceważy się. Podobnie rzecz ma się ze słowami. 18. Z drugiej strony malarze, kiedy z wielu kolorów i elementów po­ trafią wypracować w końcu jedną postać i kształt, cieszą wzrok. Podobnie wytwory sztuki rzeźbiarskiej — posągi i rzeźby są przyjemnym złudzeniem dla oczu. W ten oto sposób wrażenie wzrokowe staje się albo źródłem niepo­ koju, albo pragnienia. Często w ludziach rodzi się wiele miłości i uczucia do przedmiotów i osób. 19. Cóż zatem dziwnego, że wrażenie wzrokowe, jakiego doznała He­ lena widząc Aleksandra, wystawiło jej duszę na miłosną próbę? Skoro mi­ łość jest bogiem, przejawia konieczność8 wobec bogów, jakże to, co słabsze miałoby być zdolne odepchnąć ją i obronić się przed nią? Jeśli zaś miłość jest chorobą ludzką i omyłką duszy, nie należy jej ganić jako grzechu, ale uwa­ żać za nieszczęście. Przyszła zatem miłość, jak przyszła — w wyniku pułapek 7 Gr. nómos — prawo ustanowione przez ludzi. 8 W oryginale „boską siłę” (gr. theian dynamin), co odpowiada „konieczności” (gr. aninke).

200

duszy, wbrew rozumnym radom, i z konieczności, a nie przez wymyślne zabiegi. 20. Jakże więc można uważać za słuszny zarzut wobec Heleny, która czy to zakochana, czy nakłoniona słowami, czy też porwana siłą, czy wresz­ cie zmuszona przez boską konieczność, uczyniła to, co uczyniła, a w każdym przypadku uniknęła winy? 21. Dzięki mowie oddaliłem niesławę od kobiety, pozostając wiemy zasadzie, którą wyłożyłem na początku, usiłowałem odrzucić niesprawiedli­ wość zarzutu i bezzasadność poglądu, chciałem też napisać mowę: dla Hele­ ny pochwałę, a dla siebie eksperyment. (Przełożyła Krystyna Tuszyńska)

Platon

Gorgiasz *

Sokrates: [. . .] Więc wymowa należy do sztuk, które wszystko wyko­ nują i przeprowadzają z pomocą słów? Czy tak? Gorgiasz: Jest tak. Sokrates: A powiedzże, o jakim przedmiocie? Jakiego bytu dotyczą te słowa, którymi się wymowa posługuje? Gorgiasz: Największych spraw ludzkich, Sokratesie, i najlepszych. Sokrates: [. . .] co to jest, co ty nazywasz największym dobrem dla lu­ dzi, a siebie mienisz tego wykonawcą, zawodowcem od tego? Gorgiasz: Coś, co jest, Sokratesie, naprawdę największym dobrem i dzięki czemu człowiek jest wolny sam, a równocześnie panuje nad drugimi, każdy w swoim państwie. Sokrates: Więc o czymże ty takim mówisz? Gorgiasz: Umieć na ludzi przekonująco działać słowami, wedle mego zdania; w sądzie skłaniać sędziów, a w radzie radców, a na zgromadzeniu pu­ blicznym publiczność i na każdym innym zebraniu, jakie tylko bywają zebra­ nia obywatelskie. Toż, jeśli taką moc posiadasz, to niewolnikiem będziesz miał lekarza, niewolnikiem i nauczyciela gimnastyki, a ów dorobkiewicz, po­ każe się, że się dla kogoś innego dorabia: nie dla siebie, tylko dla ciebie, któ­ ry potrafisz mówić i nakłaniać tłumy. Sokrates: Teraz, mam to wrażenie, Gorgiaszu, najdokładniej objawi­ łeś, za jaką sztukę uważasz wymowę, i jeżeli ja coś rozumiem, to powiadasz, że wymowa to jest wytwarzanie przekonań i cała jej robota i wszystko w niej w ogóle do tego zmierza; czy też możesz powiedzieć, że wymowa potrafi coś więcej niż przekonanie słuchaczom w duszy wyrabiać? Gorgiasz: Nigdy, Sokratesie; owszem, uważam, że określasz, jak nale­ ży. To istotnie jest jej główny i ostateczny cel. [. ..] Sokrates: Więc proszę cię i to rozpatrzmy. Ty nazywasz coś słowem: „nauczyć się”? * Przedruk fragmentów wydania: Platon, Gorgiasz, przełożył Władysław Witwicki, War­ szawa 1956 s. 24-39. 202

Gorgiasz: Nazywam. Sokrates: No cóż; a „uwierzyć”? Gorgiasz: Ja, tak. Sokrates: Otóż, czy ci się wydaje jednym i tym samym: nauczyć się i uwierzyć, nauka i wiara, czy też to coś innego? Gorgiasz: Ja myślę, Sokratesie, że to coś innego. Sokrates: To pięknie myślisz. A poznasz to stąd: Gdyby cię ktoś zapy­ tał: Gorgiaszu, czy istnieje jakaś wiara fałszywa i prawdziwa, to byś przy­ znał, jak myślę. Gorgiasz: Tak. Sokrates: No cóż? A wiedza istnieje fałszywa i prawdziwa? Gorgiasz: Nigdy. Sokrates: A, to widać, że to nie jedno i to samo. Gorgiasz: Prawdę mówisz. Sokrates: Ale prawda, że i ci tam, którzy się nauczyli czegoś, są prze­ konani i ci, co uwierzyli? Gorgiasz: Jest tak. Sokrates: Więc, jak chcesz, to przyjmijmy dwa rodzaje przekonania; jedno daje nam wiarę bez wiedzy, a drugie wiedzę. Gorgiasz: Dobrze. Sokrates: Więc który rodzaj przekonania wywołuje wymowa w sądach i w innych tłumach na temat tego, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe; czy ten z którego się rodzi wiara bez wiedzy, czy ten, z którego wiedza? Gorgiasz: Toż przecie jasna rzecz, Sokratesie, że ten, z którego wiara. Sokrates: Więc wymowa, zdaje się, trudni się wytwarzaniem przeko­ nań tych, co stanowią wiarę, a nie dają nauki o tym, co sprawiedliwe i nie­ sprawiedliwe. Gorgiasz: Tak. Sokrates: Zatem i nie naucza mówca sędziów i innych tłumów o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe, ale je pociąga tylko i nakłania. Boćby przecie i nie potrafi! tłumu takiego w krótkim czasie nauczyć takich wielkich rzeczy. Gorgiasz: Ano, nie [. . .] Sokrates: Ja się też temu dziwię, Gorgiaszu, i od dawna się pytam, co też za siła siedzi w wymowie. Bo mnie się przynajmniej ona jakąś nadludzką wydaje, kiedy tak na jej wielkość patrzę. Gorgiasz: A — gdybyś ty dopiero, Sokratesie, w s z y s t k o wiedział — że ona tak, po prostu powiedziawszy, wszystkie siły w ogóle razem w so­ bie skupia. Powiem ci coś, co o tym znakomicie świadczy. Bo ja już nieraz, bywało, z bratem albo z innym jakim lekarzem przyszedłem do kogoś chore­ go, który nie chciał albo mikstury pić, albo pozwolić lekarzowi, żeby mu coś uciął albo wypalił, i kiedy lekarz nie mógł go nakłonić, ja go, bywało, nakło­ niłem; nie za pomocą innej sztuki, tylko z pomocą w y m o w y . A powia­ dam, że i do państwa, jakiego chcesz jeśliby przyszedł mówca i lekarz, to gdyby potrzeba było rozprawić się przemówieniami na Zgromadzeniu Ludo­ wym czy w innym jakim zebraniu, kogo należy wybrać na lekarza, to lekarz 203

zgoła by się nie wydał, a wybrany by został ten, co m ó w i ć umie, gdyby tylko chciał. I gdyby współzawodniczyć miał z innym jakimkolwiek fachow­ cem, to żeby samemu zostać wybranym, mówca łatwiej do tego doprowadzi niż ktokolwiek inny. Bo nie ma tematu, na który by nie umiał bardziej prze­ konująco mówić mówca niż jakikolwiek inny fachowiec, wobec tłumu. Otóż tak wielka i taka jest moc tej sztuki. A tylko trzeba, Sokratesie, posługiwać się wymową jak każdą inną sztuką zapaśniczą. Przecież i innej wszelkiej sztuki zapaśniczej nie powinno się zaraz przeciwko wszystkim ludziom stosować dlatego, że się ktoś nauczył bić na pięści i chodzić w zapasy i walczyć w zbroi tak, że mocniejszy jest od przyjaciół i od nieprzyjaciół. Dlatego jeszcze nie należy przyjaciół bić i kłuć, i mordować. Ani też, na Zeusa, jeśliby ktoś do szkoły gimnastycznej był chodził, rozwinął się fizycznie i wyszedł na mistrza w walce na kułaki, a po­ tem by ojca bił i matkę, albo kogo innego z krewnych czy z przyjaciół, toż z tego powodu nie należy nauczycieli gimnastyki ani tych, którzy uczą walki w pełnej zbroi, nienawidzić, ani ich z miasta na wygnanie skazywać. Bo tamci mu swoją sztukę dali na to, żeby jej sprawiedliwie używał: przeciwko nie­ przyjaciołom i zbrodniarzom; do obrony, a nie do zaczepki. A ten się obraca i używa siły i sztuki niegodziwie. Toż nie nauczyciele są niegodziwcy, ani sztuka, ani na niej wina nie ciąży, ani zbrodnia, tylko na tych, myślę, którzy się nią nie posługiwali godziwie. Otóż tak samo ma się rzecz i z wymową. Bo mówca potrafi wprawdzie przed wszystkimi i o wszystkim mówić tak, że będzie zawsze miał tłum po swojej stronie; krótko mówiąc: w każdej sprawie, w której tylko zechce; ale z tego powodu zgoła nie musi zaraz leka­ rzom sławy zabierać — dlatego tylko, że potrafiłby tego dokonać — ani in­ nym fachowcom, ale s p r a w i e d l i w i e posługiwać się wymową, podob­ nie jak i zapaśnictwem. f .. .1 (X III458) Sokrates: Otóż posłuchaj, Gorgiaszu, co mi się dziwnym wydaje w tym, co mówisz. A może być, że ty mówisz słusznie, tylko ja niesłusznie poj­ muję. Powiadasz, że potrafisz uczynić kogoś mówcą, jeżeli ktoś się zechce u ciebie uczyć? Gorgiasz: Tak. Sokrates: Nieprawdaż, na każdy temat; tak, że przekonywać będzie tłum, nie nauczając go, tylko nakłaniając? Gorgiasz: Ano, tak. Sokrates: Mówiłeś też, o, teraz, że i na temat zdrowia bardziej przeko­ nująco od lekarza mówić będzie mówca? Gorgiasz: A mówiłem; oczywista: przed tłumem. Sokrates: Aha; to: przed tłumem, to znaczy: przed tymi, którzy nie znają rzeczy? Boć chyba przed tymi, którzy rzecz dobrze znają, nie będzie bardziej przekonujący od lekarza. Gorgiasz: Prawdę mówisz. Sokrates: Nieprawdaż, jeżeli będzie bardziej przekonujący niż lekarz, to będzie bardziej przekonujący niż ten, który rzecz zna? 204

Gorgiasz: Oczywiście. [ . . . ] Sokrates: A zatem ktoś, kto się na rzeczy nie zna, będzie przed forum tych, którzy się na rzeczy nie znają, bardziej przekonujący od tego, który się na rzeczy zna, skoro mówca ma być bardziej przekonujący od lekarza. To wynika, czy coś innego? Gorgiasz: A to; niby w tym wypadku, wynika. Sokrates: Nieprawdaż; i do i n n y c h sztuk wszystkich tak samo się odnosi mówca i retoryka? Na rzeczy samej zgoła się znać nie potrzebuje ani wiedzieć, jak się rzecz ma, a tylko wynaleźć jakiś środek na przekonywanie tak, żeby się człowiek wydał w oczach tych, którzy się na rzeczy nie znają, lepszym znawcą niż ci, którzy się znają. Gorgiasz: Nieprawdaż, Sokratesie, że to wielkie ułatwienie: tak, nie nauczywszy się innych sztuk, tylko tej jednej, zgoła nie gorzej wychodzić na tym niż fachowcy? Sokrates: Czy tam gorzej wychodzi na tym, czy nie gorzej wychodzi od innych mówca dzięki temu, że tak się z nim rzeczy mają, to zaraz zobaczy­ my, jeżeli się nam to na coś w rozważaniach przyda. Ale w tej chwili przede wszystkim to weźmy pod uwagę, czy do tego, co sprawiedliwe i niesprawie­ dliwe i haniebne, i piękne, i dobre, i złe, tak samo odnosi się mówca jak do tego, co zdrowe, i do innych rzeczy, które stanowią przedmiot innych sztuk: na rzeczy samej się nie zna, nie wie, czym jest dobro, czym zło, czym jest piękno, czym hańba, czym sprawiedliwość, a czym niesprawiedliwość, a tyl­ ko powymyślał sobie sposoby przekonywania ludzi w tych sprawach tak, że w oczach słuchaczów nie znających się na rzeczy, chociaż sam się na nich nie zna, wydaje się znawcą większym niż ci, którzy tę rzecz znają? Czy też musi się znać na rzeczy i musi naprzód posiadać wiedzę o tym wszystkim, i dopie­ ro przychodzić do ciebie, jeżeli się chce nauczyć retoryki? Bo jeżeli nie, to ty, nauczyciel retoryki, o tych rzeczach zgoła nie pouczysz nowego adepta — to przecież nie twoja robota — ty tylko to zrobisz, że on w szerokich kołach będzie się wydawał znawcą tych rzeczy, chociaż się na nich nie zna, i będzie uchodził za tęgiego, chociaż nim nie będzie? Czy też w ogóle nie potrafisz go nauczyć retoryki, jeżeli naprzód nie będzie znał prawdy o tych rzeczach? Czy jak to jest, Gorgiaszu? I tak, na Zeusa, jakeś powiedział, objawże mi wymowy moc, co to za moc, powiedz. Gorgiasz: Ja, wiesz, myślę, Sokratesie, że gdyby się tam przypadkiem kto na tym nie znał, to i tego się ode mnie nauczy. [. . .] Sokrates: Otóż wydaje mi się, Gorgiaszu, że istnieje pewne zajęcie, które ze sztuką nie ma nic wspólnego, ale wymaga duszy dowcipnej, tęgiej, posiadającej już z natury dar obcowania z ludźmi. Nazywam je w ogólności s c h l e b i a n i e m . Tego zajęcia, uważam, istnieje wiele różnych cząstek; jedną z nich jest i kucharstwo. Ono się wydaje sztuką, ale wedle mego zda­ nia nie jest sztuką, tylko doświadczeniem i rutyną. Cząstkami jego nazywam i retorykę, i kosmetykę, i sofistykę; cztery takie cząstki dla czterech różnych spraw. Więc jeżeli się Polos chce dowie­ dzieć, niech się dowiaduje. Bo jeszcze się nie dowiedział, jaką ja cząstkę schlebiania nazywam wymową; zupełnie o tym zapomniał, żem mu na to nie 205

odpowiedział. On się znowu pyta, czy jej nie uważani za piękną, czy za szpe­ tną, zanim wpierw nie odpowiem, czym ona jest. Tak się nie godzi, Polosie; tylko jeżeli chcesz, pytaj: jaką cząstką schlebiania jest moim zdaniem retoryka. Polos: Więc pytam; odpowiadaj: jaką cząstką? Sokrates: Nie wiem, czy będziesz mądry z odpowiedzi. Bo retoryka jest, wedle mego zdania, cząstki politycznej upiorem. Polos: Więc co? Powiadasz, że jest czymś pięknym, czy brzydkim? Sokrates: Czymś brzydkim, co do mnie; przecież rzeczy zle nazywam szpetnymi, skoro ci odpowiadać potrzeba, jak gdybyś już wiedział, co ja mó­ wię. [ . . .] Sokrates: A czy nie jest retorem mówca ludowy? Czy nie uważasz, jak się w retorów bawią poeci w teatrach? Kalikles: Uważam. Sokrates: Więc teraześmy znaleźli pewną retorykę, skierowaną do ludu takiego, który się z dzieci składa zarówno, jak i z kobiet i z mężów, i z niewolników, i z wolnych; nie bardzo ją kochamy, bo ją nazywamy schle­ bianiem. Kalikles: Tak jest. Sokrates: No dobrze; a cóż ta skierowana do ludu ateńskiego retoryka, albo do innego w jakimś państwie ludu, złożonego z wolnych mężów; czym­ że ona jest, naszym zdaniem? Czy myślisz, że mówcy zawsze przemawiają w duchu najwyższego dobra, zmierzając do tego, żeby się przez ich mowy oby­ watele stawali jak najlepszymi, czy też i oni wychodzą na przypodobanie się obywatelom i swoim tylko własnym dobrem zajęci nie dbają o pospolite i niby z dziećmi małymi obcując z tłumami, przyjemność im tylko chcąc spra­ wić, a czy tłum przez to będzie lepszy, czy gorszy, na tym im nic nie zależy? Kalikles: To nie jest prosta rzecz to, o co się pytasz. Bo zdarzają się tacy, którym troska o obywateli dyktuje to, co mówią, a bywają i tacy, jak ty mówisz. (Przełożył Władysław Witwicki)

Platon

Fajdros*

Sokrates: Więc może to, cośmy właśnie poruszyli; zastanowić się nad tym, jak to się właściwie mówi dobrą mowę i pisze, a jak złą. Może to roz­ ważymy. Fajdros: Oczywiście Sokrates: Więc naprzód, czy nie potrzeba, jeśli mowa ma być dobra i piękna, żeby umysł autora znał prawdę o tym, o czym autor zamierza mówić. Fajdros: A ja, Sokratesie, słyszałem, że kto chce być kiedyś mówcą, temu nie potrzeba wiedzieć, co jest istotnie sprawiedliwe, ale to tylko, co tłum za sprawiedliwe uważa; tłum przecież będzie sądził. I nie istotne dobro czy piękno, ale co uchodzi; przecież tym się ludzi przekonywa i nakłania, a nie prawdą. Sokrates: Tych słów lekceważyć nie trzeba, Fajdrosie, które mędrcy mówią, ale się zawsze przyjrzeć potrzeba, co też to oni mówią. Toteż i tych słów teraz nie odrzucimy z góry. Fajdros: Słusznie mówisz. Sokrates: Więc tak się im przyjrzyjmy. Fajdros: Jak? Sokrates: Ano — gdybym cię tak nakłaniał, żebyś sobie konia kupił, bo masz iść na wojnę, a obaj byśmy nie wiedzieli, co to koń; ja bym tyle tylko wiedział o tobie, że Fajdros uważa za konia to zwierzę domowe, które ma największe uszy. Fajdros: To by śmieszne było, Sokratesie. Sokrates: Ale gdzie tam. I gdybym cię tak z zapałem przekonywał i namawiał, ułożywszy mowę pochwalną na osła, a nazwałbym go koniem, i wywodził, że to najcenniejszy dobytek i koło domu, i na wojnę, że się zna­ komicie z niego walczy i on zbroję ci potrafi przynieść i jego inne rozmaite pożytki wychwalał. * Przedruk fragmentów wydania: Platon, Fajdros, przełożył Władysław Witwicki, War­ szawa 1958, s. 94-101, 111-116, 125-129.

207

Fąjdros: A to by już było najśmieszniejsze. Sokrates: A czyż nie lepiej, gdy przyjaciel jest śmieszny, niż gdy jest straszny i wróg? Fajdros: No, pewnie. Sokrates: A jak taki retor, który nie wie, co jest dobre i złe, a ma przed sobą zgromadzenie, które także tego nie wie, i on je przekonywa i na­ kłania — nie w takiej marnej sprawie jak ta, żeby pochwałę osła wygłaszał niby konia — ale jeśli on zło przedstawi jako dobro, a dbając o opinię tłu­ mu, nakłoni ich do czynu złego, zamiast do dobrego, to jak myślisz, jaki pó­ źniej plon zbierze sztuka retoryczna z takiego posiewu? Fajdros: Oczywiście nieszczególny. Sokrates: Ale wiesz, przyjacielu, czy my znowu nie zanadto brutalnie atakujemy sztukę wymowy? Trochę to nie szkodzi. Bo ona gotowa powiedzieć: „Cóż wy za głupstwa wygadujecie? Przecież ja nikogo, kto nie zna prawdy nie zmuszam, żeby się uczył mówić, ale gdyby się mnie kto pytał o radę, to niech już tamto ma przedtem, a potem dopiero niech mnie bierze. A to tylko mówię wielkim głosem, że bez mojej pomocy człowiek, który by i znał byty, bezwaru­ nkowo nie potrafi przekonywać ludzi i nakłaniać żadną inną sztuką”. Fajdros: No, czyż nie będzie miała racji? Przecież to słuszne. Sokrates: Zgoda, jeżeli tylko mowy, które za nią idą, zechcą jej dać świadectwo, że ona jest sztuką. Bo tak, jakbym słyszał, jak nadchodzą tutaj mowy niektóre i świadczą, że ona kłamie i że nie jest sztuką, ale nieartysty­ cznym rzemiosłem, kwestią rutyny. Aby mówić o czymś, a nie tykać prawdy, powiada jeden Spartanin, na to nie ma żadnej prawdziwej sztuki i nigdy ta­ kiej nie będzie. Fajdros: Dawaj no te mowy, Sokratesie; każ im tu przyjść, co i jak mówią. Sokrates: A, to pójdźcie tu dziateczki, przekonajcie Fajdrosa, który ma takie ładne dzieci, że jeśli nie będzie porządnym filozofem, to i mówić nigdy porządnie nie potrafi o niczym. A niech odpowiada Fajdros. Fajdros: Pytajcie. Sokrates: Nieprawdaż, że sztuka wymowy w ogóle jest sztuką prowadze­ nia dusz ludzkich za pomocą mów, i to nie tylko w sądach i jakie tam inne ze­ brania czy zgromadzenia publiczne, ale i w prywatnych kółkach; jedna i ta sa­ ma, czy to o wielkie rzeczy chodzi, czy o małe. A co jest słuszne, to jest równie cenne w sprawach wielkiej wagi jak i w marnych. Albo jak ty to słyszałeś? Fajdros: Ależ nie tak, na Zeusa, zgoła nie tak, ale najwięcej podobno w sądach mówi się i pisze wedle prawideł sztuki; mówi się i na zgromadze­ niach ludowych. A tak więcej — tom nie słyszał. Sokrates: Aha, toś ty słyszał tylko o sztukach retorycznych Nestora i Odyseusza1, które w wolnych chwilach pod Ilionem spisywali, a o sztukach Palamedesa12 nie słyszałeś? 1 Mowa o mitycznej genealogii retoryki [1.4.1.] 2 Palamedes — syn Naupliosa, króla Eubei, uczeń centaura Chirona; w wersji występują­ cej u tragików greckich i sofistów uchodzi! za mędrca i poetę.

208

Fajdros: Aj, dalibóg, że Nestora; bo ty z pewnością z Gorgiasza robisz Nestora, a ten Odyseusz to z pewnością Trazymach i Teodor.3. Sokrates: Może być. Ale im dajmy pokój. A ty powiedz, w sądach oskarżyciele i oskarżeni co robią? Bronią sprzecznych twierdzeń, czy co po­ wiemy? Fajdros: Właśnie to. Sokrates: I tam chodzi o to, co jest sprawiedliwe, a co niesprawie­ dliwe? Fajdros: Tak jest. Sokrates: I prawda, że mówca artysta potrafi to tak robić, żeby się jed­ na i ta sama rzecz tym samym ludziom raz wydawała sprawiedliwą, a jak ze­ chce inaczej, to znów niesprawiedliwą? Fajdros: Tak jest. Sokrates: I prawda, że mówca-artysta potrafi to tak robić, żeby się jed­ na i ta sama rzecz tym samym ludziom raz wydawała sprawiedliwą, a jak ze­ chce inaczej, to znów niesprawiedliwą? Fajdros: A czemu nie? Sokrates: A na Zgromadzeniu Ludowym to znowu przedstawicielom państwa jedno i to samo raz potrafi przedstawić jako dobre, a drugi raz wprost przeciwnie? Fajdros: Tak jest! Sokrates: No, a czyż my nie znamy takiego Palamedesa z Elei, który tak artystycznie mówi, że słuchający także głowy tracą i zdaje im się, że jed­ no i to samo jest równe i nierówne, że jest jedno i że go jest wiele albo że stoi, to znowu że się rusza. Fajdros: Doskonale go znamy. Sokrates: Więc nie tylko w sądach ma swoje pole sztuka sprzecznych twierdzeń i na Zgromadzeniach Ludowych, ale chyba wszystko, o czym się mówi, obejmuje jedna jakaś sztuka, jeśli taka istnieje, i ta potrafi każdą rzecz do każdej innej przyrównać w granicach możliwości, i jeśli kto inny ta­ kie równania i analogie skrycie przeprowadza, wydobyć je potrafi na światło. Fajdros: Nie — jak ty to właściwie mówisz? Sokrates: Poczekaj, może ci tak będzie jaśniej: Gdzie jest łatwiej o błąd, o pomyłkę: tam, gdzie się rzeczy bardzo różnią od siebie, czy tam, gdzie mało co? Fajdros: Tam, gdzie mało co. Sokrates: A jak ci łatwiej przejść niepostrzeżenie do sprzecznego sta­ nowiska: szeregiem drobnych przejść i odcieni, czy wielkich? Fajdros: No, jakżeżby nie? Sokrates: Więc kto chce w błąd wprowadzać drugich, a nie ma sam paść jego ofiarą, musi doskonale rozpoznawać podobieństwo bytów i niepo­ dobieństwo. Fajdros: No, koniecznie musi. 3 Trazymach z Chalcedonu i Teodor z Bizancjum, przyrównywany do Odyseusza, byli dla Platona przykładem sofistycznego naciągania (Odyseusz — symbol chytrości i przebiegłości).

209

Sokrates: A może on potrafi, chociaż prawdy sam o każdej rzeczy nie zna, rozpoznać w drugich drobne i wielkie analogie między nieznanymi mu naprawdę bytami? Fajdros: To niemożliwe. Sokrates: A nieprawdaż, że jeśli ktoś wydaje sądy niezgodne z rzeczy­ wistością i jest w błędzie, to widocznie stan ten wywołało u niego pewne po­ dobieństwo, winny temu pewne analogie między rzeczami? Fajdros: Tak bywa. Sokrates: Więc czyż i artysta nawet potrafi przejść drogą subtelnych odcieni i drugiego odwieść poprzez analogię od tego, co w każdym wypadku istotnie jest, do czegoś z tym sprzecznego, i czy sam przy tym nie popadnie w błąd, jeśli nie wie, czym jest naprawdę każdy byt? Fajdros: To niepodobna. Sokrates: A więc, przyjacielu: sztuka wymowy u takiego, co prawdy nie zna, a żyje tylko opinią, to nie będzie żadna sztuka, tylko śmiech. Fajdros: Coś niby tak. Sokrates: Więc jeżeli chcesz, to popatrzmy do mowy Lizjasza, masz ją przy sobie, i weźmy te, któreśmy sami mówili. Zobaczmy, jakie tam będą wady artystyczne i zalety. Fajdros: Ach, to doskonale; bo tak jakoś sucho, goło teraz mówimy, bez żadnych przykładów. Sokrates: A wiesz, to ciekawy przypadek. Tutaj, w tych dwóch mo­ wach gotów się znaleźć przykład na to, jak to ktoś, co zna prawdę, robi figle i nabiera słuchaczów. Ja sądzę, Fajdrosie, że winny temu tylko bóstwa tego miejsca, a może być, że to ci zausznicy Muz, co nam tu nad głową śpiewają, tak nas w prezencie natchnęli. Bó gdzież ja; ja nie mam nic wspólnego z żad­ ną sztuką wymowy. Fajdros: No, no, niech ci będzie. Żebyś tylko jasno mówił. Sokrates: Proszę cię, przeczytaj na początek mowy Lizjasza. Fajdros: „O co mi chodzi, wiesz, i że za właściwe uważam taką rzecz pomiędzy nami, toś słyszał. Sądzę zaś, że nie powinno mnie omijać to, czego pragnę, dlatego że właśnie zakochany w tobie nie jestem. Toż takiemu póź­ niej żal każdej Sokrates: Czekaj! Przecież, gdzie on błądzi i jaka tu wada artystyczna, potrzeba powiedzieć. Nie? Fajdros: Tak jest. Sokrates: Czyż to nie jest oczywiste, że w kwestiach tego rodzaju na jedną wszyscy zgodnie patrzymy, a na drugą rozbieżnie? Fajdros: Może być, że ja rozumiem, co ty mówisz; tylko powiedz jesz­ cze trochę jaśniej. Sokrates: Bo niech ktoś wymieni na przykład żelazo albo srebro, to czyż nie mamy wtedy wszyscy jednego i tego samego na myśli? Fąjdros: Zupełnie. Sokrates: A cóż, jeśli wymieni sprawiedliwość lub dobro? Niepraw­ daż, że wtedy jeden idzie tam, drugi sam i nie zgadzamy się z sobą nawzajem ani nawet sami z sobą. 210

Fajdros: Zupełnie tak. Sokrates: W niektórych tematach się zgadzamy, a w innych nie? Fajdros: Tak. Sokrates: A w którychże łatwiej nas w pole wywieść i w których jest większe pole dla artyzmu mówcy. Fajdros: Oczywiście w tych niepewnych, które się mienią w oczach. Sokrates: Więc kto chce opanować sztukę wymowy, ten przede wszyst­ kim to powinien systematycznie rozróżniać i chwytać jakieś charakterystycz­ ne cechy jednej i drugiej formy: zarówno tej, która się ludziom w oczach mieni, jak i tej, co nie. Fajdros: Piękną by formę miał przed oczyma duszy taki, który by to zawsze chwytał. Sokrates: A potem myślę, że jak ma z czymkolwiek do czynienia, to nie powinien nigdy przeoczać, tylko bystro spostrzegać, do jakiego też ro­ dzaju należy to, o czym ma mówić. [. . .] Sokrates: Przecież ze sztuką wymowy to tak samo, jak z medycyną. Fajdros: Jak to? Sokrates: W jednej i drugiej musisz rozbierać, analizować naturę: cia­ ła w jednej, a duszy w drugiej, jeśli nie chcesz na podstawie samej tylko ru­ tyny i doświadczenia ciału podawać lekarstwa i wyrabiać w nim zdrowie i siły, a duszy podawać myśli i obyczaje zacne i rozwijać w niej przekonania dowolne i dzielności. [. . .] Sokrates: Skoro w naturze mowy leży zdolność do prowadzenia dusz, to człowiek, który chce być mówcą musi koniecznie wiedzieć, ile form dusza posiada. Zatem jest ich tyle a tyle, a są takie i takie. A kiedy się rozbierze i wykaże, skąd jedni ludzie są tacy, a drudzy inni, to znowu są takie i takie formy mów, a każda ma coś sobie właściwego. Otóż takich ludzi z pomocą takich słów dla tej i tej przyczyny łatwo jest nakłaniać do takich i takich rze­ czy, a innych dla innej przyczyny nakłonić trudno. A kiedy to dostatecznie pojmie, powinien się potem nauczyć bystro śledzić i spostrzegać, że tak jest i że się tak dzieje w życiu praktycznym. Jeżeli tego nie potrafi, to mało co wię­ cej będzie wiedział ponad to, co kiedyś słyszał, kiedy chodził na wykłady. Dopiero kiedy potrafi powiedzieć, jaka mowa na kogo działa, a przy nada­ rzającej się sposobności potrafi się bystro zorientować, że oto mam przed sobą takiego człowieka i taką naturę, o której się wtedy mówiło, a oto on tu jest naprawdę przede mną i temu by potrzeba w ten sposób i taką mowę po­ dać, aby go do tego i tego nakłonić — dopiero kiedy to już potrafi, a ocenić umie sposobność: co kiedy powiedzieć, a co przemilczeć, wie, kiedy stoso­ wać zwięzłość, a kiedy znowu żale wywodzić i rzucać groźby, te wszystkie ro­ dzaje retoryczne, których się po wyuczał, jeśli wie zawsze, kiedy je pora sto­ sować, a kiedy nie — wtedy dopiero jest skończonym mówcą-artystą, a prę­ dzej nie. A jeśli pomija coś z tego, kiedy mowy wygłasza, wymowy uczy lub podręczniki retoryki układa, a twierdzi, że mowa jego ma znamiona sztuki — mądrzejszy od niego ten, kto mu nie uwierzy. Cóż więc? powie może taki pisarz — Fajdrosie i Sokratesie, weźmiemy taką sztukę wymowy, czy może inaczej by ją pojąć? [. . .] 211

Sokrates: Zanim ktoś nie pozna prawdy w każdej materii, o której mówi czy pisze, i nie potrafi zgodnie z prawdą określić całości, a określiwszy, znowu ją na poszczególne formy ciąć, aż dojdzie do elementów niepodziel­ nych; dopóki się w taki sam sposób nie zapozna z naturą duszy i nie potrafi znaleźć w każdym wypadku takiego rodzaju mowy, który by danej naturze odpowiadał, pokąd nie potrafi mów swoich tak układać i zdobić, żeby du­ szom bogatym i subtelnym mógł podawać mowy haftowane i dźwięczne, a duszom prostym proste — tak długo nie potrafi być artystą, mistrzem w na­ rodzie mów, i cała jego robota nie przyda się na nic, bo ani nie nauczy niko­ go, ani nie przekona. Wykazała to już zresztą cała nasza rozmowa. Fąjdros: Istotnie; jakoś tak to wszystko wyglądało. Sokrates: Już teraz jest jasne, czy wygłaszanie i pisanie mów jest czymś pięknym, czy haniebnym, i kiedy można tym słusznie cisnąć komuś w oczy, jak hańbą, a kiedy nie. Przecież to jasno wynika z poprzednich słów. Fajdros: Co wynika? Sokrates: Że jeśli Lizjasz czy inny taki jak on pisał albo będzie kiedyś pisał w sprawie prywatnej lub publicznej, będzie układał prawa i projekty polityczne i będzie mu się zdawało, że w tym jest wielka siła i przejrzystość — to jaka praca pisarska będzie hańbą dla autora; wszystko jedno, czy tym kto w oczy ciśnie, czy nie. Bo nie rozpoznawać widm sennych, widziadeł w zakresie sprawiedliwości i niesprawiedliwości, w zakresie dobra i zła — to nie przestanie nigdy być hańbą w oczach prawdy, choćby to cały tłum bez ża­ dnych wyjątków chwalił. Fajdros: Nie przestanie. Sokrates: Natomiast ten, który wie, że w każdej mowie, jakikolwiek by miała temat, musi być dużo rzeczy nie na serio i że nie istnieje w ogóle ża­ dna mowa, ani wierszem, ani prozą wypowiedziana, ani napisana, którą by warto brać zbyt serio, jak to je rapsodowie bez rozgarnienia i bez nauki wy­ głaszają, byle tylko działać na dusze; (278) kto wie, że najlepszy z mów sku­ tek, to tylko przypomnienie wywołane w duszach pełnych wiedzy i że świat­ ło prawdziwe a doskonałe jest tylko w tych mowach, którymi człowiek dru­ gich naucza, a sam się od innych uczy, co sprawiedliwe i piękne, i dobre, a na duszach je ludzkich wypisuje — ten będzie takie mowy odczuwał jak ro­ dzone córki; naprzód tę, którą sam począł we własnym wnętrzu, a potem te jej dzieci i siostry, które się w innych duszach ludzkich porodziły i wyrosły, piękne — cóż go może obchodzić wszystko inne — taki człowiek, Fajdrosie — to będzie, zdaje się, wzór, do którego byśmy obaj dojść pragnęli. Fąjdros: Ze wszech miar; ja przynajmniej tego pragnę i modlę się o to, co mówisz. [ . . . ] Sokrates: Panie przyjacielu nasz, i wy inni, którzy tu mieszkacie, bogo­ wie. Dajcie mi to, żebym piękny był na wewnątrz. A z wierzchu co mam, to niechaj w zgodzie żyje z tym, co w środku. Obym zawsze wierzył, że boga­ tym jest tylko człowiek mądry. A złota obym tyle miał, ile ani unieść, ani uciągnąć nie potrafi nikt inny, tylko ten, co zna miarę we wszystkim. Trzeba nam jeszcze czego więcej, Fajdrosie? Ja mam modlitwy w sam raz. Fajdros: Pomódl się o to i dla mnie. Wspólna jest dola przyjaciół. Sokrates: Chodźmy! (Przełożył Władysław Witwicki) 212

A r y s to te le s

Topiki*

Księga pierwsza 1. [Przedmiot i program traktatu. Podział sylogizmów] (100 a) Celem niniejszego traktatu jest odkrycie metody, za której po­ mocą można by wnioskować (syllogidzestai) z ogólnie przyjętych sądów o każdym przedłożonym problemie, przy czym sami wypowiadając się, nie po­ wiedzielibyśmy niczego sprzecznego z naszym twierdzeniem. Trzeba więc najpierw powiedzieć, czym jest sylogizm i jakie są jego odmiany, ażeby zro­ zumieć sylogizm dialektyczny; ten bowiem sylogizm jest przedmiotem na­ szych dociekań w niniejszym traktacie. Otóż sylogizm jest to wypowiedź, z której, gdy się coś założy, coś in­ nego, niż się założyło, musi wynikać dlatego, że się założyło. Jest dowodem (apódeiksis) , gdy przesłanki sylogizmu są prawdziwe i pierwsze albo przynaj­ mniej takie, że ich znajomość wywodzi się z przesłanek prawdziwych i pierwszych; sylogizm jest natomiast „dialektyczny”, gdy się opiera na prze­ słankach zgodnych z opinią powszechną. (100 b) A prawdziwe i pierwsze jest to, co nie dzięki czemuś innemu, ale samo przez się posiada pewność (bo w pierwszych zasadach wiedzy nie należy pytać o „dlaczego”, gdyż każda z pierwszych zasad jest pewna sama przez się); natomiast „zgodnie z opinią powszechną” to te przekonania, które są uznawane albo przez wszystkich, albo przez wielu, albo przez filozofów (toi sofois), a wśród tych ostatnich albo przez wszystkich, albo przez wielu, albo przez najbardziej wybitnych i sławnych. Natomiast sylogizm jest „erystyczny”, jeżeli opiera się na sądach, które uchodzą za powszechnie uznawane, ale w rzeczywistości nie są takie, albo jeżeli się wydaje, że się opiera na takich sądach, które są bądź powsze­ chnie uznawane, bądź uchodzą za takie. Bo nie wszystko bowiem, co się wy­ daje powszechnie uznawane, jest rzeczywiście powszechnie uznawane. Żad­ ne bowiem przekonanie powszechnie uznawane nie ujawnia nigdy na pierw­ * Przedruk fragmentów wydania: Arystoteles, Topiki. O dowodach sofistycznych, przeło­ żył Kazimierz Leśniak, Warszawa 1978. Liczby w nawiasach odnoszą się do paginacji stosowanej w podstawowym wydaniu pism Arystotelesa.

213

szy rzut oka swego prawdziwego charakteru, jak to się zwykło zdarzać w przypadku zasad sylogizmów erystycznych; wszak natura błędu ujawnia się w nich bezpośrednio, a nawet najczęściej tym, którzy się odznaczają słabą zdolnością pojmowania. (101 a) Wcześniejszy z wymienionych sylogizmów erystycznych może być nazwany sylogizmem, natomiast ten drugi może być nazwany sylogizmem erystycznym, ale nie sylogizmem, ponieważ uchodzi za sylogizm, ale nim nie jest1. Dalej, obok wszystkich wspominanych sylogizmów istnieją paralogizmy powstające z przesłanek właściwych pewnym naukom, jak to się zdarza w geometrii i w naukach pokrewnych12. Wydaje się bowiem, że ta forma ro­ zumowania różni się od wspomnianych wyżej sylogizmów; kto bowiem rysu­ je fałszywą figurę, wnioskuje z przesłanek, które ani nie są prawdziwe, ani pierwsze, ani powszechnie uznawane (nie są bowiem zgodne z definicją; bo ani nie uwzględniają sądów powszechnie uznawanych ani uznawanych przez wielu, ani przez filozofów, a wśród nich ani przez wszystkich, ani przez wie­ lu, ani przez najwybitniejszych), lecz wnioskuje na podstawie założeń, które chociaż są właściwe danej nauce, nie są jednak prawdziwe; a popełnia paralogizm w ten sposób, że albo opisuje półkola nie tak jak należy, albo rysuje pewne linie w sposób, w jaki nie powinny być rysowane. [. . .] 2. [O korzyściach z tego traktatu] Po tych uwagach należałoby powiedzieć do ilu i jakich celów jest uży­ teczny niniejszy traktat (101 a 25). Otóż do trzech: do ćwiczenia umysłu, do kontaktu z ludźmi3 i do wiedzy filozoficznej. Że jest użyteczny w ćwicze­ niach umysłu, to wynika jasno z jego natury. Posiadając metodę będziemy mogli łatwiej zaczepić rozpatrywany przedmiot. Że może być użyteczny w kontaktach z ludźmi, to wynika z faktu, że gdy zbierzemy poglądy wielu lu­ dzi, to nie z pozycji obcych, lecz z pozycji własnych poglądów będziemy się wypowiadać przeciwko innym, zmieniając w ich poglądach to, co nam się 1 Arystoteles rozróżnia trojakiego rodzaju dyskusje, w zależności od celu: w jednej celem jest tylko prawda, w drugiej pokonanie oponenta, w trzeciej dyskutujący toczą spór, przy czym treść sporu jest im obojętna. Do pierwszego rodzaju należą dyskusje toczone w dialogach platońs­ kich; uzasadnienie twierdzeń opiera się tutaj na przesłankach prawdziwych. Drugi rodzaj dyskusji najczęściej uprawiany jest przedmiotem Topik. Od pierwszego różni się tym, że dowody twierdzeń mogły się opierać na przesłankach wiarogodnych (prawdopodobnych), a więc na takich, które miały być tylko zgodne z opinią powszechną (eks endókson). Trzeci rodzaj dyskusji uprawiali sofi­ ści; były to spory przeradzające się nieraz w kłótnie, które Arystoteles określa słowami agonikós, eristikós, a które przedstawił i omówił w Dowodach sofistycznych. 2 Paralogizmy oddziela Arystoteles od sofizmatów [3.7.4.], nie są to bowiem świadomie fałszywe rozumowania, lecz wnioski wyprowadzone z fałszywych przesłanek należących do pew­ nych nauk. Tego rodzaju fałszywe przesłanki powstają wskutek tego, że wprawdzie należą do ja­ kiejś nauki, ale w obrębie tej nauki nie zostały poprawnie wyprowadzone, co Arystoteles przed­ stawia na przykładzie geometrii, gdy figura, z której zostało wyprowadzone twierdzenie, nie była poprawnie narysowana. 3 Chodzi o rozmowy z ludźmi przypadkowo spotkanymi na jakieś interesujące tematy, jak również o mówców przemawiających na zgromadzeniach ludowych.

214

wyda nietrafnie wypowiedziane. Traktat nasz jest wreszcie pożyteczny dla wiedzy filozoficznej dlatego, że gdy nam się uda wywołać trudności wokół badanego przedmiotu w jednym i drugim kierunku, to tym łatwiej będziemy mogli odkiyć prawdę i fałsz w poruszonych kwestiach. A ponadto inna jeszcze korzyść wynika z poznania pierwszych zasad każdej nauki. Bo opierając się na zasadach właściwych każdej nauce nie można o nich niczego powiedzieć, ponieważ są to pierwsze zasady (101 b) wszystkiego i dlatego trzeba je konie­ cznie badać w każdym poszczególnym przypadku, opierając się na sądach powszechnie przyjętych, a zadanie to należy właściwie, czy w każdym razie, do dialektyki; dialektyka bowiem z natury swej zdolna do poszukiwań, zna drogę do zasad wszystkich nauk 4. 3. [Określenie celu] (101 b 5) Będziemy w pełnym posiadaniu właściwej metody, gdy zaj­ miemy pozycję podobną do tej, jaką zajmujemy względem retoryki, medy­ cyny i tego rodzaju umiejętności, to znaczy wybieramy według możliwości to, co jest odpowiednie. Nie można wszak powiedzieć, że mówca na wszelki sposób będzie przekonywał, a lekarz leczył, ale tylko wtedy będziemy mogli powiedzieć, że posiada odpowiednią wiedzę, gdy nie pominie żadnego dostę­ pnego środka5. 4. [Podstawowe składniki metody] (101 b 11) Najpierw więc trzeba rozważyć z jakich części się składa na­ sza metoda. Gdybyśmy mogli pojąć, do ilu i do jakich rzeczy odnoszą się ro­ zumowania i z ilu części się składają oraz jak sobie z nimi radzimy, to osiąg­ nęlibyśmy w pełni nasz cel. Między składnikami rozumowania a przedmiota­ mi, do których się odnoszą sylogizmy, zachodzi identyczność liczbowa i rów­ nościowa. Rozumowania powstają z przesłanek, natomiast przedmioty, do których się odnoszą rozumowania, są problemami. Z kolei każda przesłanka i każdy problem ujawniają rodzaj bądź własność, bądź cechę przypadkową; różnicę, jako z natury rodzajową, należy włączyć do rodzaju. A ponieważ własność raz oznacza istotę (swego przedmiotu), to znowu nie oznacza, po­ dzielmy ją na dwie wyżej wymienione części i nazwijmy „definicją” tę, która wyraża istotę, a drugą, zgodnie z przyjętą terminologią, niech się nazywa własnością. Jasno więc z powyższego wynika, że według obecnego podziału, ogółem będą cztery terminy, a mianowicie: albo własność, albo definicja, albo rodzaj, albo cecha przypadkowa. Niech jednak nikt nie sądzi, jakobyśmy twierdzili, że każdy z tych czterech terminów stanowi sam przez się prze­ 4 Zob. retoryka i dialektyka [8.2.] 5 Podane jest tutaj ważne ostrzeżenie: nawet mistrz nie może przekroczyć granic wyzna­ czonych przez sztukę dyskutowania. Ten, kto opanował reguły tej gry, nie stał się bynajmniej kompetentnym w rozwiązywaniu wszelkich zagadnień. Wystarczy, jeżeli z podanych w tym podrę­ czniku punktów widzenia będzie korzystał według ustalonych reguł.

215

słankę czy problem; twierdzimy tylko, że z nich powstają problemy i przesła­ nki. Problem różni się od przesłanki sposobem wyrażenia. Jeżeli się powie tak: „Czy zwierzę lądowe, dwunożne jest definicją człowieka?” albo: „Czy zwierzę jest rodzajem człowieka?” — powstaje przesłanka; ale, jeżeli się po­ wie: „Czy zwierzę lądowe, dwunożne, jest definicją człowieka czy nie?” — powstaje problem.6 Podobnie też i w innych przypadkach. Słusznie więc pro­ blemy i przesłanki są ilościowo różne; z każdej bowiem przesłanki można uczynić problem, zastępując jedno wyrażenie drugim. 10. [Przesłanki dialektyczne] (104 a 3) Najpierw trzeba podać definicję „przesłanki dialektycznej” i „problemu dialektycznego”. Wszak nie każdą przesłankę i nie każdy pro­ blem należy traktować jako dialektyczne; bo przecież nikt rozsądny nie uzna za przesłankę twierdzenia powszechnie odrzuconego ani nie będzie trakto­ wał jako problemu tego, co dla wszystkich albo dla większości jest oczywi­ ste; to ostatnie bowiem nie budzi żadnej wątpliwości, a w przypadku pierw­ szym nikt się na to nie zgodzi. Jest więc przesłanka dialektyczna formą pytania o coś, co jest uznane przez wszystkich albo przez większość, albo przez najznakomitszych, pod warunkiem, że nie będzie to sprzeczne z opinią powszechną; bo może się ktoś zgodzić na pogląd filozofów, jeżeli tylko będzie niezgodny z opinią większości. Istnieją jeszcze przesłanki dialektyczne wyrażające poglądy po­ dobne do tych, które uchodzą za powszechnie przyjęte, a także wszystkie poglądy zgodne z uznawanymi umiejętnościami. [ . . . ] Bo jeżeli, zgodnie z powszechnie uznaną opinią należy czynić dobrze przyjaciołom, to również będzie zgodne z powszechnie przyjętą opinią, że nie należy im wyrządzać krzywdy. Przeciwieństwem powszechnie uznanego poglądu jest, że należy wyrządzać krzywdę przyjaciołom, a pogląd, że nie należy wyrządzać krzyw­ dy przyjaciołom jest sprzeczny z tym przeciwieństwem. Podobnie, jeżeli na­ leży zawsze czynić dobrze przyjaciołom, to wrogom nie należy. Tak samo też i w innych przypadkach. Również przez porównanie może uchodzić za opi­ nię powszechnie uznawaną, że przeciwny orzecznik przysługuje przeciwne­ mu przedmiotowi; na przykład, jeżeli przyjaciołom należy czynić dobrze, to wrogom należy czynić źle. [. . .] 11. [Problemy dialektyczne] (104 b 1) Problem dialektyczny jest zagadnieniem (teórema) przyczy­ niającym się bądź do wyboru i odrzucenia, bądź do prawdy i poznania, i albo 6 Różnica między zdaniem, przesłanką (prótaseis) a problemem (próblema) nie leży w ści obydwu, lecz w tym, że problem stawia pytanie w formie alternatywnej, a odpowiadający może wybierać to zdanie, które zamierza bronić.

216

sam w sobie jest zagadnieniem, albo pomaga do rozwiązania jakiegoś innego zagadnienia. Musi być ponadto zagadnieniem, na temat którego nikt nie ma żadnego zdania, albo większość ma pogląd inny niż większość, bądź wreszcie w obu grupach każdy z każdym się różni. Pożyteczna jest też znajomość niektórych problemów niezbędnych przy wyborze i unikaniu, na przykład, czy przyjemność jest godna wyboru czy nie; znajomość innych problemów potrzebna jest tylko do poznania, na przykład czy świat jest wieczny czy nie. [...] Teza jest domysłem jakiegoś wybitnego filozofa, domysłem niezgod­ nym z powszechną opinią (hipólepsis parddoksori), na przykład, że niemożli­ wa jest sprzeczność, jak twierdził Antystenes, albo że wszystko jest w ruchu według poglądu Heraklita, albo że byt jest jeden, jak utrzymywał Melissos (zaznaczmy, że byłoby wysoce niewłaściwe zwracać uwagę na paradoksy głoszone przez pierwszą lepszą osobę). [. . .] Jest więc również i teza problemem, ale nie każdy problem jest tezą. Ponieważ niektóre problemy są tego rodzaju, że o ich przedmiocie nie mamy ani takiego, ani innego zdania. Że więc i teza jest problemem, to jest jasne , z tego bowiem, co powiedzieliśmy wynika z koniecznością, że albo wielu lu­ dzi nie zgadza się z tezą filozofów, albo jedno czy drugie stronnictwo spiera się z sobą, gdyż teza jest domysłem niezgodnym z powszechną opinią. Prak­ tycznie prawie wszystkie problemy dialektyczne nazywają się tezami. [ . . . ] 12. [Dedukcja i indukcja] (105 a 10) Po ustaleniu tych definicji, trzeba teraz określić, ile istnieje gatunków rozumowania dialektycznego. Istnieje bądź sylogizm (tzn. deduk­ cja), bądź indukcja. Czym jest sylogizm, zostało już wcześniej wyjaśnione; natomiast indukcja polega na przechodzeniu od poszczególnych przypadków do ogółu. Na przykład, jeżeli najlepszym sternikiem, a także i najlepszym woźnicą jest ten, kto się zna na swoim fachu, to w ogóle ten, kto się zna na jakimś fachu, jest w tym fachu najlepszym. Indukcja jest bardziej przekonu­ jąca i bardziej jasna, a przy użyciu zmysłów, bardziej zrozumiała i dla ogółu dostępna; natomiast sylogizm jest bardziej przekonujący i bardziej skutecz­ ny w walce z kłótliwymi oponentami.7

7 Różnica między zdaniami, które we wnioskowaniu mają wystąpić jako przesłanki, a pro­ blemami i tezami polega na tym, że zdania-przesłanki muszą być wiarogodne, natomiast problemy nie muszą być ani wiarogodne, ani niewiarogodne; tezy mogą być niewiarogodne, są bowiem do­ mysłem jakiegoś wybitnego filozofa, domysłem niezgodnym z powszechną opinią. Dodaje jednak Arystoteles, że teza jest też problemem, chociaż nie każdy problem jest tezą.

217

Księga siódma 4. [O praktycznej użyteczności różnych rodzajów „miejsc”] (154 a 12) Najbardziej przydatne ze wszystkich „miejsc” [2.7.] są te, które już zostały wymienione oraz te, które się wywodzą z form gramatycz­ nych i wyrazów pokrewnych [2.7.3.4.]. Dlatego też trzeba je najbardziej opanować i mieć je w pogotowiu pod ręką; są bowiem w najwyższym stopniu pożyteczne w wielu okazjach. A wśród wszystkich innych najważniejsze są te o najogólniejszym zastosowaniu; są one bowiem najbardziej skuteczne, na przykład, że należy zwrócić uwagę na poszczególne przypadki i następnie upewnić się, czy im definicja [2.7.3.1] odpowiada, bo gatunek [2.7.3.2.] obejmuje tylko jednorodne rzeczy. Ten rodzaj badania jest pożyteczny dla tych, którzy przyjmują istnienie idei, jak wyżej wspomniałem (148 a 14). Trzeba też sprawdzić, czy oponent nie użył słowa metaforycznie albo czy nie orzekł go o sobie jako o czymś innym. Także, jeżeli jakieś inne „miejsce” byłoby wspólne i skuteczne, należy nim się posłużyć.

Księga ósma 1. [Porządkowanie i stawianie pytań. Przesłanki konieczne i inne] (155 b) Teraz z kolei trzeba powiedzieć o porządku i metodzie stawia­ nia pytań8. Gdy się zamierza stawiać pytania, trzeba najpierw znaleźć „miej­ sce” [2.7.], z którego zamierza się przypuścić atak; po wtóre, trzeba sobie sa­ memu postawić pytanie i uporządkować je; po trzecie wreszcie postawić je już w takiej formie oponentowi. Dopóki więc chodzi o znalezienie „miejs­ ca”, dociekanie należy zarówno do filozofa, jak i do dialektyka; natomiast uporządkowanie i postawienie pytania jest szczególnym zadaniem dialekty­ ka. Bo wszelki problem tego rodzaju skierowany jest do przeciwnika. Nato­ miast filozof, który przecież dla siebie samego prowadzi badania nie troszczy się o przesłanki sylogizmu, które mimo iż prawdziwe i znane, mogą być od­ parte przez odpowiadającego, ponieważ są zbyt blisko twierdzenia wyjścio­ wego i można przewidzieć to, co z nich wyniknie; ale raczej zajmie się gorli­ wie tym, ażeby aksjomaty były dobrze znane i możliwie najbliższe proble­ mowi; z nich bowiem wywodzą się sylogizmy naukowe. Źródła, z których „miejsca” należy czerpać, zostały już poprzednio opisane (tj. w ks. II-VII). Teraz trzeba omówić porządek i sposób stawia­ 8 W księdze tej podane są różne środki pomocnicze, które obok wymienionych „miejsc” przydatne są w dyskusji do pokonania oponenta. Należą one raczej do chwytów polemicznych niż do argumentów naukowych.

218

nia pytań, a najpierw odróżnić przesłanki, które się przyjmuje poza przesłan­ kami koniecznymi. Koniecznymi przesłankami nazywają się te, za których pomocą tworzy się sylogizm. Oprócz tych przyjmuje się cztery rodzaje prze­ słanek: albo takie, które mają zastosowanie w indukcji i w uogólnianiu, albo takie, które wzmacniają wagę dowodu, albo takie, które się przyczyniają do ukrycia wniosku, albo takie, które służą do uwyraźnienia dowodu. Poza tymi nie trzeba przyjmować żadnej przesłanki, lecz za ich pomocą należy próbo­ wać stawiać pytania i poszerzać ich zakres. Przesłanki, których zadaniem jest ukrywanie wniosku, wysuwane są tylko w celach kontrowersyjnych. Ale po­ nieważ cały ten zabieg skierowany jest przeciwko innej osobie, trzeba się również i nim posłużyć. [ . . . ] W każdym poszczególnym przypadku należy postępować w sposób następujący: w indukcji należy przechodzić od szczegółu do ogółu i od faktów znanych do nieznanych. Bardziej znane są przedmioty zmysłowe w ogóle albo dla wielu. Ukrycie swojego planu można przeprowadzić przez zabezpieczenie prosylogizmami przesłanek — i to jak najwięcej, za pomo­ cą których ma być przeprowadzony dowód. A będzie to możliwe wtedy, gdy się utworzy sylogizmy dowodzące nie tylko koniecznych przesłanek, lecz także takich, które są niezbędne dla ich ustalenia. Dalej, nie trzeba podawać wniosków, lecz wyciągać je później jeden po drugim; w ten bo­ wiem sposób można trzymać odpowiadającego możliwie najdalej od zda­ nia wyjściowego. [. ..] Jest również pożytecznym zaleceniem, ażeby aksjomaty, z których mają wynikać wnioski, nie następowały kolejno po sobie, lecz na przemian tak, żeby najpierw jeden, a potem drugi wniosek wynikał; jeżeli się je bo­ wiem ułoży obok siebie, wynikający z nich wniosek będzie bardziej oczywi­ sty. [ . . .] Trzeba też czasem samemu sobie postawić zarzut; bo odpowiadający nie żywią podejrzenia w stosunku do tych, którzy wydają się argumentować bezstronnie. [. . .] Dla większej jasności trzeba podawać przykłady i porównania; przy­ kłady niech będą odpowiednie i z dziedzin znanych, tak jak się nimi posługi­ wał Homer, a nie jak Chojrilos9; tak sformułowane twierdzenia staną się ja­ śniejsze. 14. [Jak stać się sprawnym i biegłym diaiektykiem. Różne praktyczne reguły] (163 a 29) Dla ćwiczenia i wyrobienia sprawności w tego rodzaju do­ wodzeniach, trzeba najpierw przyzwyczaić się do odwracania dowodów. Bo w ten sposób staniemy się lepiej uzbrojeni do odpierania twierdzeń i będzie­ my w stanie za pomocą nielicznych pojęć wyprowadzić liczne wnioski. Kon­ wersja dowodu polega na odwróceniu wniosku i w ten sposób wraz z pozosta­ 9 Chojrilos z Samos (V w. p.n.e.), epik naśladujący Herodota, autor Persica, poematu sła­ wiącego zwycięstwo Ateńczyków nad Persami (często cytowany przez Arystotelesa).

219

łymi twierdzeniami przeciwnika zostaje obalona jedna przesłanka; bo jeżeli wniosek nie istnieje, to jedna z przesłanek została obalona, skoro przy wszystkich przesłankach wniosek musiał istnieć. Zawsze ilekroć mamy do czynienia z jakimś zdaniem, trzeba się zasta­ nowić nad linią argumentacji, zarówno pro, jak i contra, a gdy się ją znala­ zło, natychmiast szukać (163 b) rozstrzygnięcia; jest to bowiem najlepsza okazja do ćwiczenia na temat pytań i odpowiedzi. A jeżeli z nikim innym nie można dyskutować, to musimy ćwiczyć sami z sobą.10 Trzeba też wybierać argumenty dotyczące tej samej tezy i układać je obok siebie; stwarza to bo­ wiem bogaty zapas argumentów dla postawienia na swoim po prostu siłą, i jest wielką pomocą również w odpieraniu twierdzeń, gdy dla „tak” i „nie” ma się do swojej dyspozycji argumenty (bo w stosunku do przeciwieństw trzeba się mieć na baczności). Także dla wiedzy i dla mądrości filozoficznej jest niemałym środkiem pomocniczym (órganon) zdolność rozpoznawania i łączenia w jeden pogląd wyników każdej z dwóch hipotez; bo pozostaje tylko uczynić dobry wybór jednej z nich. Do tego potrzebna jest pewnego rodzaju zdolność przyrodzo­ na, a taką prawdziwą zdolnością jest umiejętność trafnego wyboru prawdy, a unikania fałszu. Ludzie obdarzeni tą naturalną zdolnością mogą tego łatwo dokonać; odnosząc się z sympatią czy antypatią do przedłożonego zagadnie­ nia, wybierają w sposób właściwy to, co najlepsze. Trzeba dobrze poznać dowody najczęściej roztrząsanych problemów, a zwłaszcza pierwsze zasady; tutaj bowiem odpowiadający sprawiają często dużo kłopotu. Dalej, trzeba dysponować sporym zasobem definicji i mieć w pogoto­ wiu te spośród nich, które są wiarogodne i odnoszą się do pierwszych pojęć; bo za ich pośrednictwem powstają sylogizmy. Należy starać się opanować główne tematy, pod które podpadają naj­ częściej inne argumenty. Bo właśnie tak jak w geometrii korzystne jest wy­ ćwiczenie się w elementach, a w arytmetyce opanowanie mnożenia do dzie­ sięciu wiele się przyczynia do biegłości w mnożeniu innych liczb — podobnie i w dyskusjach jest pożyteczne mieć w pogotowiu zasady i mieć na końcu ję­ zyka gruntowną wiedzę o przesłankach. Bo tak jak biegły w sztuce zapamię­ tywania mając przed sobą tylko „miejsca”, natychmiast przypomina sobie rzecz samą [5.2.], tak też dzięki takim ułatwieniom osiągnie się większą spra­ wność w rozumowaniu, mając przed sobą określone przesłanki w określonej liczbie. Lepiej pamiętać ogólną przesłankę (tzn. „miejsce”) niż dowód; trud­ no jest bowiem mieć pod ręką dostateczną ilość zasad i hipotez. Dalej, trzeba się nauczyć z jednego dowodu tworzyć kilka (dowodów), przeprowadzając ten zabieg możliwie w ukryciu. Postępowanie to jest wtedy możliwe, gdy się oddalimy, ile tylko można, od zakresu zagadnień pokrew­ nych przedmiotowi dyskusji. Najlepiej nadają się do tego celu zdania naj­ ogólniejsze, jak na przykład stwierdzenie, (164 a) że „nie ma jednej wiedzy o 10 Por. metodykę czynności inwencyjnych — rozpoznanie tematu [2.2.].

220

wielu rzeczach”, bo w takim razie jedna wiedza odnosiłaby się i do relatywów, i do przeciwieństw, i do pojęć jednorodnych. Dalej, gdy się odwołujemy do twierdzeń przeciwnika, należy wyrażać się możliwie ogólnie, nawet gdyby on formułował swe twierdzenie szczegó­ łowo; w ten sposób będzie można przekształcić jedno zdanie w kilka zdań. Podobnie postępuje się w Retoryce z entymematamiu . Jednakże dla włas­ nego celu należy się wystrzegać w miarę możności, uogólniania swoich rozumowań. Również i na to trzeba zawsze zwracać uwagę, czy wnioski zostały uzy­ skane na gruncie przesłanek ogólnych; wszelki bowiem argument szczegóło­ wy dowodzi również ogólnie, tzn. dowód szczegółowy zawiera zawsze do­ wód ogólny, ponieważ żadne wnioskowanie nie jest w ogóle możliwe bez użycia przesłanek ogólnych. Ćwiczenie należy tak uprawiać, żeby indukcję stosować wobec przeci­ wnika młodego, a sylogizm (tzn. dedukcję) wobec przeciwnika doświadczo­ nego. Należy też dążyć do tego, ażeby brać przesłanki od biegłych w sylogistyce, a przykłady od tych, którzy postępują indukcyjnie; w tym bowiem je­ dni i drudzy są wyćwiczeni. W ogóle w ćwiczeniach dyskusyjnych należy dą­ żyć do przejęcia albo wniosku odnoszącego się do jakiegoś przedmiotu, albo rozwiązania problemu, albo przesłanki, albo odrzucenia, albo do tego, czy ktoś właściwie czy niewłaściwie postawił pytanie (czy on sam czy ktoś inny) oraz podstawy wyboru jednego bądź drugiego. Z tego bowiem wywodzi się sprawność będąca celem ćwiczeń dyskusyjnych, a zwłaszcza ze względu na przesłanki i sprzeciwy; bo krótko mówiąc, dialektykiem jest ten, który z przesłankami i zarzutami umie sobie poradzić. Formułować bowiem zdanie, to z wielkości tworzyć jedność (bo wniosek, do którego prowadzi rozumowa­ nie, musi być ujęty w całość jako jedność), a sformułować zarzut, to z jedno­ ści tworzyć wielość; bo albo się dzieli, albo się obala, częściowo potwierdza­ jąc, częściowo odrzucając dyskutowane twierdzenie. [. . .] W końcu trzeba także mieć wypracowane dowody dla takich proble­ mów, w których najmniejszy zasób dostarczy nam argumentów pomocnych w największej ilości przypadków. Są to dowody ogólne i takie, które raczej trudno zaczerpnąć z codziennego doświadczenia. (Przełożył Kazimierz Leśniak)1

11 Por. Arystoteles, Retoryka ks. I (w tomie niniejszym, s. 222)

A r y s to te le s

Retoryka *

Księga pierwsza Rozdział pierwszy (1354 a) Retoryka jest sztuką podobną do dialektyki1. Obie bowiem zajmują się takimi zagadnieniami, które służą wszystkim do poznawania, i nie zajmują się żadną oddzielną dyscypliną wiedzy. Z tego powodu wszyscy wykorzystują w pewnym zakresie obie te umiejętności, ponieważ wszyscy za­ równo analizują, jak i uzasadniają jakiekolwiek bądź sądy, a także bronią lub oskarżają. Jedni czynią to jak popadnie, inni natomiast postępują za sprawą przyzwyczajenia opartego na zdolnościach. Skoro możliwe są te dwie drogi [postępowania], tak też można zbudować z tego system; można bo­ wiem rozważyć przyczynę, za której sprawą zarówno ci, kierujący się przy­ zwyczajeniem, jak i ci, kierujący się spontanicznością, osiągają sukces. A wów­ czas wszyscy uznaliby, że jest to działanie sztuki (techne). Tymczasem sprawy się mają tak, że ci, którzy układają podręczniki re­ toryki, obejmują swoim zainteresowaniem jedynie małą jej część. Jedynie bowiem sposoby przekonywania mieszczą się w ramach sztuki, a cała reszta to są dodatki. Oni zaś nic nie mówią o entymematach2, które stanowią zasa­ dniczą część sztuki przekonywania. Natomiast przede wszystkim zajmują się sprawami nie należącymi do istoty rzeczy. I rzeczywiście: obmowa, współ­ czucie, gniew i inne im podobne namiętności nie odnoszą się do istoty spra­ wy, ale skierowane są do sędziów. Jeśliby sądownictwo funkcjonowało wszę­ dzie tak, jak to ma miejsce obecnie w niektórych krajach, a zwłaszcza w tych, w których jest dobra organizacja władzy państwowej, wówczas wspo­ mniani teoretycy nie mieliby nic do powiedzenia. Wszyscy postępują tak: je­ dni sądzą, że prawa winny zawierać jakiś zakaz, a inni w praktyce tym się * Przekład z wydania: Aristotelis Ars Rhetorica, recognovit brevique adnotatione critica instrwcit W. D. Ross, Oxoni 1964. 1 Dialektyka (gr. dialegomai 'rozmawiać, rozprawiać’) sztuka dochodzenia prawdy przez ujawnianie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika i przezwyciężenie tych sprzeczności; [8.2.]. 2 Entymemat (gr. enthymema 'to, co znajduje się w umyśle’) — sylogizm niepełny, w któ­ rym jedna przesłanka jest domyślna [3.6.3.3.].

222

kierują i zabraniają odbiegać od sedna sprawy, tak jak się to czyni w areopagu3. Nie trzeba bowiem odwracać uwagi sędziego, nakłaniając go do gnie­ wu, zawiści czy litości, byłoby to bowiem tak, jakby ktoś posługując się mia­ rą ciesielską, wyprodukował krzywą linijkę. A poza tym jest rzeczą jasną, że do strony w sporze należy jedynie wskazanie, że dana rzecz istnieje lub nie istnieje, zaszła lub nie zaszła; czy zaś jest ona wielka lub mała, czy sprawiedliwa czy niesprawiedliwa, to w tych wypadkach, kiedy tego nie określa prawodawca, trzeba aby zdecydował o tym sam sędzia, a nie dowiadywał się tego od stron w sporze. Dlatego też dobrze ustanowione prawa same powinny — jeżeli to jest możliwe — okre­ ślać wszystkie sytuacje, a jak najmniej zostawiać do uznania sądzących. Pro­ ściej jest bowiem znaleźć jednego lub niewielu ludzi, którzy prawidłowo są­ dzą, myślą, zdolni są wydawać sprawiedliwe prawa i słuszne wyroki. (1354 b) Prawa stanowią ludzie po długim namyśle, natomiast wyroki sądowe formu­ łowane są szybko, dlatego trudno jest ludziom sprawującym sądy prawidło­ wo, we właściwy sposób decydować, co jest sprawiedliwe i pożyteczne. A najważniejszą sprawą ze wszystkich jest to, że postanowienia prawodawcy nie odnoszą się do poszczególnych wypadków, lecz dotyczą przyszłości i mają charakter ogólnych norm, natomiast członkowie zgromadzenia ludo­ wego i sędziowie przysięgli orzekają wyroki we współczesnych sprawach, na nich często wywiera wpływ uczucie miłości lub nienawiści i wzgląd na własną korzyść, tak że nie mogą już we właściwy sposób ocenić prawdy, lecz mają na względzie przy rozsądzaniu sprawy własną przyjemność lub przykrość. W innych sprawach, tak jak powiedziałem, trzeba, aby sędzia miał jak naj­ mniejszą swobodę decyzji. Natomiast w kwestii — czy coś się stało, czy coś zaszło, zajdzie czy nie zajdzie, decyzję trzeba pozostawić sędziom; tego bo­ wiem nie może przewidzieć prawodawca. Wobec tego jest rzeczą jasną, że ci teoretycy retoryki, którzy w swoich pismach zajmują się na przykład takimi problemami, jak kompozycja wstę­ pu [3.3.], opowiadania [3.5.] czy innej części mowy, wówczas kierują uwagę na problemy nie odnoszące się do istoty rzeczy, gdyż zastanawiają się jedy­ nie nad tym, jak wprowadzić sędziego w odpowiedni nastrój, a nic nie mó­ wią o dowodach mieszczących się w ramach sztuki, a jedynie dzięki tej sztu­ ce dowodzenia można uzyskać biegłość w stosowaniu entymematów. W wy­ niku tego — mimo że te same metody są potrzebne w mowach politycznych [1.8.1.] i sądowych [1.8.2.] i mimo że zajmowanie się mowami politycznymi jest rzeczą godniejszą dla obywatela niż zajmowanie się interesami, to o tej pierwszej działalności nic nie mówią, natomiast wszyscy próbują przedsta­ wiać zasady prowadzenia procesu. Dzieje się tak dlatego, że w mowach poli­ tycznych mniej się opłaca wprowadzać argumenty nie związane z sednem sprawy i mowy polityczne mniej mają w sobie wrogich intencji, natomiast więcej troski o wspólne dobro. Tutaj bowiem (na zgromadzeniu ludowym) ten, który decyduje, rozstrzyga o sprawach własnych, tak że nie potrzeba nic innego poza udowodnieniem, że sprawy tak się mają, jak mówi ten, który 3 Areopag (gr. Arejos pdgos 'wzgórze A resa’) — najwyższy sąd w Atenach.

223

doradza. (1355 a) W sprawach sądowych to nie wystarcza, ale opłaca się po­ rwać słuchacza; proces bowiem dotyczy spraw cudzych, tak że sędziowie od­ wołując się do własnego odczucia, jakby przychylnie lub nieprzychylnie słu­ chając argumentów, przyznają rację stronom w procesie, natomiast nie rozstrzygają. Z tego powodu w wielu państwach, jak o tym była mowa wyżej, prawo zabrania przedstawiania w sądzie rzeczy nie związanych ze sprawą i tam sami tego pilnują. Skoro oczywiste jest, że metoda pozostająca w ramach sztuki dotyczy sposobów przekonywania, a przekonywanie to pewnego rodzaju dowodze­ nie (wtedy bowiem najbardziej dajemy się przekonać, gdy uważamy, że coś zostało dowiedzione), to dowodem retorycznym jest entymemat. Jest to, krótko mówiąc, najbardziej zasługujący na tę nazwę [dowód]; z kolei enty­ memat jest pewnego rodzaju sylogizmem4, a wszelkimi sylogizmami zajmu­ je się dialektyka, czy to ona cała czy jej część. Jest więc sprawą oczywistą, że ten, kto najlepiej potrafi rozważyć, z jakich składników powstaje sylogizm, byłby również najlepszym specjalistą od entymematów, o ile na dodatek zdobędzie wiedzę, czego dotyczą owe entymematy i czym się różnią od sylogizmów logicznych. Za pomocą tej samej zdolności człowiek dostrzega pra­ wdę i to co podobne do prawdy. Jednocześnie ludzie z natury mają w dosta­ tecznym stopniu zdolność poszukiwania prawdy i w znacznej mierze dociera­ ją do niej; stąd biegłym w wynajdywaniu prawdopodobieństwa powinien być ten, kto jest sprawny w poszukiwaniu prawdy. Jest więc rzeczą oczywistą, że inni teoretycy retoryki nie zajmują się w swych dziełach tymi zagadnieniami, kładąc jedynie nacisk na technikę przemówień sądowych. Retoryka jest dlatego pożyteczna, że z natury to, co sprawiedliwe i prawdziwe góruje nad tym, co niesprawiedliwe i fałszywe. A przy wadliwym podejmowaniu decyzji te pierwsze [prawda i sprawiedliwość] są pokazane przez te ostatnie [fałsz i niesprawiedliwość], to zaś jest godne potępienia. Poza tym, jeżeli nawet dysponujemy bardzo dokładną wiedzą, to nie jest rzeczą łatwą przekonać niektórych ludzi jedynie na podstawie tej wiedzy, gdyż argumenty oparte wyłącznie na wiedzy wymagają pouczania słuchaczy; to zaś jest niemożliwe, lecz trzeba posługiwać się argumentami opartymi na tym, co jest własnością ogółu, jak o tym była mowa w Topikach5w odniesie­ niu do przemawiania do tłumu. Oprócz tego niezbędną jest rzeczą umieć przekonać słuchacza o rzeczach przeciwnych nie po to, byśmy dokonywali jednego i drugiego (nie należy bowiem przekonywać słuchacza do rzeczy niesłusznych), ale robimy to po to, aby nie uchodziło naszej uwagi, jak to się robi, i po to, by kiedy kto inny posłuży się argumentami w sposób nieuczci­ wy, żebyśmy sami byh w stanie obalić te argumenty. Żadne inne sztuki nie zajmują się wnioskowaniem prowadzącym do przeciwstawnych konkluzji; czynią to jedynie dialektyka i retoryka, gdyż 4 Sylogizm — schemat wnioskowania pośredniego złożonego z dwóch przesłanek i wynikającego z nich wniosku. 5 Zob. Arystoteles, Topiki 1 2,101 a [D Źr., s. 213]

224

obie w jednakowym stopniu mają do czynienia z przeciwieństwami6. Sprawy których one dotyczą nie są ze swej istoty podobne, ale zawsze to, co praw­ dziwe i lepsze, jest z natury łatwiejsze do uzasadnienia i — krótko mówiąc — bardziej przekonujące. (1365 b) Oprócz tego byłoby rzeczą dziwną, gdy­ by rzeczą haniebną było, nie móc bronić się ciałem, a nie byłoby hańbą, nie móc bronić się słowem, gdyż posługiwanie się słowem jest bardziej właściwe człowiekowi niż używanie ciała7. Jeśli zaś ktoś powie, że ktoś inny niegodziwie posługuje się słowem i w ten sposób może wyrządzić wiele szkody, to taką obserwację można zastoso­ wać do wszystkich dóbr z wyjątkiem cnoty, a najbardziej w stosunku do dóbr szczególnie pożytecznych, tak jak siła, zdrowie, bogactwo i zdolności dowo­ dzenia wojskiem. Te rzeczy bowiem mogą przynieść wiele korzyści, gdy ktoś posługuje się nimi uczciwie, i wiele szkody, gdy nieuczciwie. Jest rzeczą jasną, że retoryka nie zajmuje się jakąś wydzieloną dziedzi­ ną, ale jest wiedzą podobną do dialektyki. Jest ona [retoryka] ponadto poży­ teczna, skoro celem jej jest wynalezienie w każdym wypadku środków prze­ konywania, co również można dostrzec i we wszystkich pozostałych sztu­ kach. Główny na przykład cel sztuki medycznej nie polega na tym, żeby ja­ kiegoś człowieka uczynić zdrowym, ale na tym, aby zbliżyć się do tego celu, o ile to jest możliwe, ponieważ możliwe jest także dobre leczenie i takich lu­ dzi, którzy nie mogą wyzdrowieć. Oprócz tego jest rzeczą oczywistą, że przedmiotem tej samej sztuki [retorycznej] jest to, co przekonujące, i to, co pozornie przekonujące, podo­ bnie jak w dialektyce znajduje się syłogizm i pozorny sylogizm. Człowiek staje się sofistą nie za sprawą wrodzonych zdolności, lecz poprzez wybór. W retoryce można stać się retorem albo za sprawą posiadanej wiedzy, albo po­ przez wybór; natomiast w dialektyce sofistą zostaje się w drodze wyboru, zaś dialektykiem nie w drodze wyboru, lecz za sprawą zdolności8. Obecnie spróbujmy mówić już o samej metodzie: w jaki sposób i za pomocą czego możemy zrealizować postawiony cel. Tak więc jakby na nowo ustalając, co to jest retoryka, przejdźmy do pozostałych zagadnień. Rozdział drugi Tak więc określmy retorykę jako umiejętność wynajdywania możli­ wych sposobów przekonywania w odniesieniu do każdego przedmiotu. Nie jest to zadaniem jakiejkolwiek innej sztuki, ponieważ każda inna może pou­ 6 O antytetycznym wymiarze dialektyki i retoryki zob. 8.2. 7 Arystoteles rozwija tu myśl Isokratesa, który w ten sposób uzasadnia! duchowe znacze­ nie retoryki. 8 Zrównując dialektykę z sofistyką Arystoteles pisze w Metafizyce: „Sofistyka bowiem i dialektyka zajmuje się tą samą dziedziną rzeczy co i filozofia, ale ta ostatnia różni się od dialektyki naturą metody, a od sofistyki celem życia. Dialektyka jest tylko krytyczna tam, gdzie filozofia jest zdolna do poznania. Sofistyka jest tylko filozofią pozorną, a w rzeczywistości nią nie jest” (IV 2, 1 4 b; przekład K. Leśniaka, Warszawa 1984, s. 76).

225

czać i przekonywać tylko co do tego, co należy do jej kompetencji, jak na przykład sztuka medyczna dotyczy tego co zdrowe i niezdrowe, geometria — co odnosi się do przekształceń figur geometrycznych, arytmetyka — co od­ nosi się do liczb; podobnie jest w innych dyscyplinach. Retoryka więc zdolna jest wynaleźć sposoby przekonywania dla każdego danego przedmiotu mowy, dlatego mówimy, że nie posiada ona jakiejś wydzielonej klasy przed­ miotów. Jedne sposoby przekonywania bywają „nietechniczne”, inne zaś „tech­ niczne”. „Nietechnicznymi” (atechnoi) nazywam te sposoby przekonywania, które nie są przez nas dostarczane, lecz istnieją wcześniej, na przykład świadkowie, zeznania wymuszone torturami, umowy, „Technicznymi” nato­ miast (ćntechnoi) nazywam te, które mogą być przez nas stworzone za po­ mocą metody. Tak więc pierwszymi dowodami należy jedynie tylko posługi­ wać się, drugie zaś trzeba wynaleźć. (1356 a) Co dotyczy sposobów przekonywania za pomocą mowy to wy­ różnia się trzy rodzaje. Pierwszy pozostaje w związku z charakterem mówią­ cego, drugi zasadza się na wytworzeniu jakiegoś nastroju u słuchacza, trzeci natomiast tkwi w samej mowie: polega na tym, że się coś rzeczywiście lub pozornie wykazało. Dowodzenie oparte na moralnym etosie mówcy osiąga się wówczas, gdy mowa wygłoszona jest w taki sposób, że wzbudza zaufanie do osoby mówiącego, ponieważ zwykle bardziej i szybciej wierzymy ludziom dobrym [uczciwym], zwłaszcza w tych wypadkach, gdy nic nie jest pewne, a istnieją wątpliwości. To również powinno być osiągnięte za pomocą mowy, a nie przez zakładanie z góry, że mówiący jest taki lub inny. Nie postąpimy bowiem tak, jak niektórzy z teoretyków, którzy nie uważają za element sztuki wykazywanie dobrego charakteru mówiącego, gdyż uważają, że nie przyczynia się to w żadnym stopniu do przekonania słuchaczy; naszym zdaniem charakter mówcy ma — żeby tak rzec — niemal największą siłę przekonywania9. Dowodzenie opiera się na działaniu na słuchaczy, kiedy wytwarza się u nich pewne uczucia; nie wydajemy bowiem takich samych sądów, gdy jesteśmy zadowoleni lub niezadowoleni, gdy miłujemy czy nienawi­ dzimy. Jedynie tych to sposobów przekonywania, powtarzamy: tylko tych dotykają dzisiejsi teoretycy słowa. Każdym z tych sposobów zajmiemy się szczegółowo w miejscu, gdy będzie mowa o afektach10. Sama wreszcie mowa przekonuje nas wówczas, gdy orator za pomocą przekonujących ar­ gumentów związanych z daną kwestią wykazuje prawdę rzeczywistą lub pozorną. Ponieważ dowodzenie przeprowadza się właśnie takimi drogami, dla­ tego może posługiwać się nimi człowiek zorientowany w zasadach wniosko­ wania, potrafiący poznać charakter, cnoty i namiętności, mianowicie, czym jest każda z namiętności, jaka jest, pod wpływem czego i w jaki sposób po­ wstaje. W ten sposób retoryka staje się jakby odroślą dialektyki i tej nauki o 9 O związkach retoryki z etyką zob. 1.5.5. i 8.5. 10 O namiętnościach Arystoteles pisze w drugiej księdze Retoryki.

namiętnościach, które słusznie nazywamy polityką11. Z tego też powodu za­ równo retoryka przyjmuje rolę polityki, jak i ludzie traktujący retorykę za swoją własność przedstawiają się jako politycy, czy to z ignorancji lub szarla­ tanerii albo z innego powodu wynikającego z ułomności ludzkiej natury. Jest bowiem retoryka — jak była o tym mowa na początku — pewną cząstką dialektyki i jednocześnie w jakimś stopniu do niej podobna; obie te dyscypliny nie są naukami o naturze jakiegoś ustalonego przedmiotu, ale obie dostarczają tylko środków do wynalezienia dowodzenia. A zatem po­ wiedzieliśmy chyba wystarczająco o istocie tych nauk i ich wzajemnych po­ wiązaniach. Co się tyczy ukazywania rzeczywistych lub pozornych dowodów, to jak w dialektyce jest indukcja, {1356 b) sylogizm i pozorny sylogizm, tak po­ dobnie jest w retoryce, ponieważ argument oparty na przykładach {paradęigma) jest niczym innym jak indukcją, entymemat — sylogizmem, pozorny entymemat — pozornym sylogizmem1112. Nazywam entymemat retorycznym sylogizmem, a wywód oparty na przykładach — retoryczną indukcją. Wszys­ cy mówcy formułują swe argumenty albo za pomocą przykładów albo entymematów i nie posługują się przy tym żadnymi innymi sposobami dowodze­ nia. Jeśli więc w ogóle trzeba wykazać cokolwiek, czy to za pomocą sylogizmu, czy indukcji (a dla nas jest to oczywiste z Analityk13), to każdy z tych sposobów dowodzenia nakłada się na wyżej wymienione. Co się tyczy różni­ cy między argumentem opartym na przykładach a entymematem, to jak wcześniej wyjaśniłem w Topikach14 co do sylogizmu oraz indukcji, mianowi­ cie na podstawie wielu podobnych wypadków wyprowadza się wniosek o ist­ nieniu danego faktu, to taka konkluzja nazywa się w dialektyce indukcją, a tutaj argumentem opartym na przykładach. A gdy z istnienia pewnych fak­ tów wynika za ich sprawą — czy to zawsze, czy to w większości wypadków — pewna odmienna od nich konsekwencja, w związku z tym, że są one właśnie takie, to wtedy nazywamy to w dialektyce sylogizmem, w retoryce — enty­ mematem. Jest rzeczą oczywistą, że oba rodzaje retorycznej argumentacji mają swoje indywidualne zalety. To, co mówiliśmy w Metodyce15, to również daje się zastosować i w tym miejscu: jedne mowy obfitują w przykłady, inne zaś w 11 Arystoteles często wraca do tej myśli. Np. w E ty c e n i k o m a c h e js k ie j : „[Polityka] orzeka, które nauki należy w państwie uprawiać i których się kto ma uczyć, i w jakiej mierze; widzimy też, że pod nią podpadają te właśnie umiejętności, które najwyżej cenimy, jak sztuka dowodzenia, sztuka gospodarowania i retoryka” [I 1, 1094 a; por. przekład polski D . Gromskiej, Warszawa 1982, s. 5], 12 Sylogizm jest niczym innym jak indukcją (gr. e p a g o g e ), która na podstawie analizy szczegółowych wypadków prowadzi do wniosków ogólnych (o indukcji zob. Arystoteles, A n a l i t y k i p i e r w s z e II 23, przeł. K. Leśniak, Warszawa 1973, s. 172). Przykład daje możliwość szczegółowe­ go wnioskowania na podstawie analizy szczegółowych zdarzeń. (O przykładzie zob. A n a l i t y k i p ie r w s z e , I I 24). 13 Zob. przypis poprzedni. 14 Por. T o p i k i 1 1 0 0 [ D Ź r . , s. 213] 15 „Metodyka” nie zachowała się do naszych czasów. O tym traktacie wspomina Diogenes Laertios, Ż y w o t y i p o g lą d y s ły n n y c h f i l o z o f ó w , przekład zbiorowy, Warszawa 1982, s. 268.

227

entymematy, tak jak jedni mówcy mają skłonność do przykładów, a inni do entymematów. Argumenty oparte na przykładach są nie mniej przekonują­ ce, chociaż większy poklask zyskują entymematy. Później będziemy mówić o przyczynie tego stanu rzeczy, a także i o sposobach korzystania z tych dwóch rodzajów dowodzenia16. Obecnie określamy dokładnie ich istotę. Ponieważ to, co przekonujące, jest zawsze przekonujące dla kogoś, a niektóre argumenty są od razu same z siebie przekonujące i budzące zaufa­ nie, a inne natomiast, gdy się wydaje, że zostały wykazane za pomocą tych pierwszych. Żadna jednak sztuka (techne) nie zajmuje się szczegółowymi wypadkami, np. medycyna nie traktuje o tym, co jest zdrowe dla Sokratesa i Kalliasa17, ale mówi o tym, co zdrowe jest dla takich lub innych ludzi. Pyta­ nia ogólne należą więc do sfery sztuki, natomiast pytania szczegółowe nie dają się precyzyjnie określić i nie są przedmiotem wiedzy. Dlatego i retoryka nie rozpatruje tego, co może być prawdopodobnym dla poszczególnej oso­ by, na przykład dla Sokratesa czy Kalliasa, ale ma na widoku to, co jest przekonujące dla ludzi danego rodzaju. Identycznie jest i w dialektyce, bowiem sztuka ta nie wyprowadza wniosków z czegokolwiek (przecież i obłąkany ma jakieś przekonania), ale tylko z tego, co warte jest rozważenia (dyskusji). Podobnie też i retoryka zajmuje się przede wszystkim problemami, które zwykło się poddawać pod rozwagę. (1357 a) Obejmuje więc ona te zagadnienia, które rozważamy, nie posługując się sztuką, zwłaszcza wobec takich słuchaczy, którzy nie potrafią się zorientować w mnogości szczegółów, ani nie potrafią prowadzić skompli­ kowanego rozumowania. Deliberujemy zwykle w tych wypadkach, co do których wydaje się, że dopuszczają możliwość dwojakiego rozwiązania. Nikt nie prowadzi rozważań o sprawach, które nie mogą, nie mogły lub nie będą mogły mieć się inaczej, o ile tak zakłada, gdyż takie postępowanie do nicze­ go nie prowadzi. Wyprowadzać wnioski i ukazywać skutki jakiejś sprawy można po pierwsze z tego, co wcześniej było wykazane za pomocą sylogizmów; po wtóre zaś z twierdzeń nie wypowiedzianych przez sylogizm, a wymagających użycia rozumowania, ponieważ nie wydają się dla wszystkich oczywiste. W pierwszym wypadku rozumowanie nie jest jasne ze względu na dłużyznę, a zakładamy, że sędzia jest przecież słuchaczem zwyczajnym; w drugim zaś wypadku te argumenty są nieprzekonujące przez to, że nie opierają się na przesłankach powszechnie uznanych ani uważanych za prawdziwe. Także z konieczności, zarówno entymemat, jak i wywód oparty na przykładach doty­ czą rzeczy, które często mogą przyjmować odmienny obrót. W takich wy­ padkach wywód oparty na przykładach pełni funkcję indukcji, a entymemat — funkcję sylogizmu, przy czym wychodzi on z niewielu przesłanek, często z mniejszej ich ilości niż sylogizm w pierwszym znaczeniu tego słowa [tj. dia­ 16 R e to r y k a , k s. I I ro z d z . 20.

17 Sokrates (469-399 p.n.e.), ateński filozof, twórca dialektycznej metody dochodzenia do prawdy. Poglądy jego utrwalił Platon w dialogach z Kalliasem. Kallias, syn Hipponika, bogaty ateńczyk, który wydal wiele pieniędzy na naukę u sofistów, był też wymieniony w dialogu Platona: O b r o n a S o k r a te s a .

228

lektyczny]. Jeśli bowiem któraś z tych przesłanek jest znana, to nie trzeba o niej mówić, dodaje ją bowiem sam słuchacz. Jak na przykład mówią, że Dorieus18 zwyciężył w zawodach dających prawo do wieńca, wystarczy dodać: „zwyciężył bowiem na igrzyskach olimpijskich”; natomiast nie trzeba doda­ wać, że igrzyska olimpijskie są zawodami dającymi prawo do wieńca, wszys­ cy bowiem to wiedzą. Skoro niewiele spraw, których dotyczą sylogizmy retoryczne są to zda­ rzenia konieczne (gdyż liczne sprawy, których dotyczą rozstrzygnięcia i roz­ ważania mogą przybierać odmienny obrót; takie są bowiem sprawy dyskuto­ wane, będące przedmiotem narad i rozważane, i — żeby tak rzec — żadna z nich nie dotyczy zdań koniecznych), natomiast rzeczy zdarzające się na ogół i możliwe z konieczności dają się wyprowadzić na drodze rozumowania jedy­ nie z innych takich, natomiast konieczne z koniecznych (również to jest dla nas jasne z Analityk19). Jest więc rzeczą jasną, że w liczbie twierdzeń, z któ­ rych buduje się entymematy, jedne mają znamiona konieczności, inne zaś — a tych jest większa liczba — dotyczą faktów, które zdarzają się często. Enty­ mematy zaś tworzy się z przesłanek prawdopodobnych i ze znaków (semeia), stąd obydwa te pojęcia nakładają się na siebie. Prawdopodobnym jest to, co zdarza się na ogół i co wystarcza do peł­ nego zdefiniowania, ale trzeba dodać, że w stosunku do zdarzeń, które mogą przybrać i inny obrót, przy czym pozostaje do tego, co czyni prawdopodob­ nym, jak całość w stosunku do części. (1357 b) Co dotyczy znaków (semeia), to jak poszczególne wypadki w stosunku do faktu ogólnego, a inne jak fakt ogólny w stosunku do zdarzeń częściowych. Te z nich, które w sposób konieczny prowadzą do wniosku, na­ zywają się dowodami oczywistymi (tekmeria), te natomiast, które nie prowa­ dzą do wniosku, nie mają nazwy, która odpowiadałaby ich wyróżniającej się cesze. Koniecznymi nazywam te przesłanki, które tworzą sylogizm, dlatego też dowód oczywisty jest takim znakiem. Ilekroć uważa się, że nie można obalić tego, co zostało powiedziane, wówczas sądzi się, że został dostarczony oczywisty dowód jako coś wykazanego i określonego, gdyż w dawnym języ­ ku tekmer i peras znaczą to samo20. Spośród znaków niektóre mają się tak, jak przypadek szczegółowy do ogólnego. Na przykład, jeśliby ktoś powiedział, że dowodem na to, iż ludzie mądrzy są sprawiedliwi jest to, że Sokrates był mądry i sprawiedliwy. Jest to wprawdzie znak, lecz można go obalić, nawet jeśli to, co się powiedziało jest prawdą; nie tworzy bowiem sylogizmu. Drugi rodzaj znaków, na przykład, jeśli ktokolwiek powie, że jakiś człowiek jest chory, gdyż ma gorączkę, albo że jakaś kobieta urodziła, ponieważ ma pokarm, to ten rodzaj jest znakiem koniecznym. Jedynie taki znak jest dowodem (tekmerión); tylko on bowiem, jeśli jest prawdziwy, jest nie do zbicia. Przy innym rodzaju znaku mamy do 18 Dorieus (Dorej) — syn siłacza Diagorasa Rodyjskiego sławionego przez Pindara (Oda olimpijska VII); zwyciężył w trzech olimpiadach. 19 Por. Analityki pierwsze, 1 8,13-14. 20 Grecki wyraz tekmer ma kilka znaczeń: „znak” , „cecha” , „koniec” , „cel”.

229

czynienia z takim stosunkiem jak całości do części, tak jakby ktoś powie­ dział, że oznaką tego, iż ktoś ma gorączkę jest to, iż intensywnie oddycha. Również i ten znak można obalić, choćby był prawdziwy, gdyż także czło­ wiek nie mający gorączki może szybko oddychać. Tak więc powiedzieliśmy, co to jest prawdopodobieństwo, znak i dowód i czym się różnią one między sobą; bardziej szczegółowo problem ten został przeanalizowany w Analitykach21, gdy była mowa o tym, dla­ czego jedne rozumowania wyprowadzane są według praw budowy sylogizmu, inne zaś nie są. Powiedzieliśmy także, że rozumowanie oparte na przykładach jest indukcją (epagoge) i wyjaśniliśmy, czego dotyczy ta in­ dukcja. Przykład bowiem nie określa ani odniesienia części do całości, ani całości do części, ani całości do całości, ale części do części, podobnego do podobnego, kiedy oba porównywane przypadki odpowiadają tej samej kate­ gorii zdarzeń, przy czym jeden z nich jest bardziej znany od drugiego. Na przykład zakładamy, że Dionizjos domagając się uzbrojonej straży zamierza stać się tyranem na tej podstawie, że wcześniej Pizystrat pragnąc zostać tyra­ nem zażądał straży i po jej otrzymaniu stał się tyranem. Tak samo postąpił Theagenes w Megarze22. Również wszyscy inni ludzie, o których to jest wia­ domo, stają się wszyscy przykładami w odniesieniu do Dionizjosa, o którym nie wiadomo, czy prosił on dla siebie straż właśnie do tego celu (by stać się tyranem). Przytoczone zdarzenia pasują do wyjaśnienia ogólnej tezy, że człowiek kiedykolwiek otacza się strażą, to wówczas zamierza zostać tyra­ nem. (1358 a) W ten sposób powiedzieliśmy, z czego dobiera się środki przekonywania, które nazywa się „apodyktycznymi” (koniecznymi) 23. Między entymematami występuje jedna największa różnica, ta sama co i przy dialektycznej metodzie budowania sylogizmów, całkowicie niemal niedostrzegana przez teoretyków. Polega ona na tym, że jedne entymematy tworzy się zgodnie z retoryką, inne zaś według innych sztuk i umiejętności, z których jedne istnieją w pełnej postaci, a inne nie otrzymały jeszcze pełnej zwartości. Dlatego też posługujący się nimi zwodzą słuchaczy, gdyż przez odpowiednie stosowanie tych argumentów osiągają coś więcej, niż pozwala na to rola, w której występują. Stanie się to bardziej zrozumiałe, jeśli szcze­ gółowo rozważymy naszą obserwację. Twierdzą, że sylogizmy dialektyczne i retoryczne dotyczą tego, co na­ zywamy tópoi [2.7.]. Są to miejsca wspólne dla rozważań o sprawiedliwości, o zjawiskach przyrody i o wielu innych rzeczach różniących się formą. Na przykład topos wynikający z większości i mniejszości [2.7.3.8.] pozwala ła­ two zbudować sylogizm lub entymemat, zarówno odnośnie do sprawiedliwo­ ści, jak i zjawisk przyrody, jak i co do jakiegokolwiek bądź innego przed­ miotu, mimo że są to przedmioty różnego rodzaju. 21 Por. Analityki pierwsze, I I 23 (o entymemacie). 22 Theagenes — tyran Megary (VI w. p.n.e.), zdobył władzę opiekując się na początku ubogimi (por. Arystoteles, Polityka V 5). 23 Apodyktyczne (gr. apodeiktikós) — przekonujące.

230

Szczegółowymi nazywam te entymematy, które wyprowadzane są z przesłanek odnoszących się do odrębnych rodzajów i gatunków zjawisk. Ta­ kimi na przykład są przesłanki zaczerpnięte z fizyki, z których nie można bu­ dować entymematu lub sylogizmu odnoszącego się do etyki; w zakresie etyki natomiast są takie przesłanki, z których nie należy wyciągać żadnych wnios­ ków dla fizyki. Podobnie jest w obrębie wszystkich innych nauk. Te [enty­ mematy pierwszego rodzaju, to jest łópoi] nie dadzą człowiekowi gruntow­ nej wiedzy z zakresu jakiejkolwiek nauki szczegółowej, ponieważ one nie odnoszą się do jakiegoś ściśle określonego przedmiotu. Co się tyczy entymematów drugiego rodzaju, to im lepiej będziemy wybierać przesłanki, tym łatwiej w niedostrzegalny sposób tworzymy płasz­ czyznę nauki różnej od dialektyki i retoryki, i jeśli dojdziemy do podstawo­ wych pojęć, to będziemy mieć przed sobą już nie dialektykę i retorykę, a tę naukę, której zasadniczymi tezami dysponujemy. Większą część entymematów wyprowadza się z tych szczegółowych i specjalnych twierdzeń, natomiast z twierdzeń ogólnych wywodzą się mniej liczne. Obecnie, tak samo jak i w Topikach24, winniśmy rozpatrzeć rodzaje entymematów, a także toposy, z których należy je wyprowadzać. Rodzajami nazywam przesłanki właściwe każdemu oddzielnemu gatunkowi przedmio­ tów, zaś toposami — przesłanki jednakowo wspólne wszystkim przedmio­ tom. A zatem pomówmy na początku o rodzajach. Wcześniej jednak roz­ patrzmy rodzaje retoryki, żeby określić ich liczbę, zanalizować składniki i przesłanki każdego z osobna. Rozdział trzeci Trzy są rodzaje retoryki, gdyż tyle jest typów słuchaczy. Mowa składa się z trzech elementów: z samego mówcy, z przedmiotu, o którym on mówi, i z osoby, do której on zwraca się. (1358 b) A cel przemówienia związany jest z tym ostatnim, mianowicie ze słuchaczem. Słuchaczem jest zawsze albo po­ spolity widz, albo ktoś, kto ma wydać osąd, czy to o tym, co się już zdarzyło, czy to o tym, co się zdarzy. Przykładem człowieka osądzającego o tym, co ma być, jest członek zgromadzenia; przykładem dającego osąd o tym, co było, jest sędzia przysięgły; człowiek zwracający jedynie uwagę na talent mówcy jest pospolitym słuchaczem. W ten naturalny niejako sposób wyróżniamy trzy rodzaje retorycznych mów: doradcze, sądowe i popisowe [epidejktyczne]. Celem mowy doradczej [1.8.1.] jest nakłonić lub odwieść słuchacza, gdyż tak jak ludzie, którym zdarza się doradzać w prywatnych sprawach, tak i mówcy zabierający głos w rzeczach publicznych, czynią jedno z dwóch [albo nakłaniają, albo zniechęcają]. 24 Zob. Topiki I 1, 14; III 5. O metodach rozumowania w różnych naukach na zasadach właściwych im sposobów; zob. Analityki pierwsze I, 3.

231

Celem mowy sądowej [1.8.2.] jest oskarżanie lub obrona, gdyż proce­ sujący się zawsze zmierzają do którejkolwiek z dwóch [albo oskarżają albo bronią]. Celem mów epidejktycznych25 [1.8.3.] jest pochwała lub nagana. Co się tyczy czasu, który ma na względzie każdy z wymienionych rodzajów mów, to człowiek doradzający ma na widoku przyszłość: nakłaniając do cze­ gokolwiek albo odwodząc od czegokolwiek podaje on rady co do przyszłoś­ ci. Człowiek procesujący się ma na uwadze zdarzenia z przeszłości, ponie­ waż zawsze jedni obwiniają a drudzy bronią w związku ze sprawami zaistnia­ łymi w przeszłości. Dla mówcy popisowego najważniejszym jest czas teraź­ niejszy, ponieważ każdy stosuje pochwały lub nagany w odniesieniu do cze­ gokolwiek istniejącego w teraźniejszości. Oprócz tego mówcy [w przemó­ wieniach popisowych] posługują się często innymi czasami, nawiązując do przeszłości lub snując domysły na temat przyszłości. Każdy z wymienionych rodzajów mowy ma odmienne cele i tak jak są trzy rodzaje mów, tak też istnieją i trzy odmienne ich cele. Dla człowieka wyrażającego radę celem jest korzyść lub szkoda; człowiek nakłaniający do jakiejś rzeczy doradza ją jako lepszą, a człowiek odwodzący od jakiejś rze­ czy odradza ją jako gorszą. Pozostałe motywy i pojęcia, jak: sprawiedliwe i niesprawiedliwe, piękne czy brzydkie znajdują się w doradzaniu na dalszym planie. Dla procesujących się celem ich przemówień jest sprawiedliwość i niesprawiedliwość, choć wykorzystuje się i inne kategorie ocen. Dla ludzi posługujących się pochwałą lub naganą celem przemówienia jest ukazanie piękna lub brzydoty, choć mają tu również zastosowanie i inne kategorie. Dowodem na to, że to, co powiedzieliśmy wyżej, jest celem dla każ­ dego mówcy, jest to, że czasami w pozostałych sprawach bez dyskusji przyznają rację przeciwnikowi. Na przykład procesujący się niekiedy za­ przecza, że jakiś fakt miał rzeczywiście miejsce lub że sprawca wyrządził rzeczywistą szkodę, ale nie zgodzi się nigdy, że dopuścił on się czynu nie­ sprawiedliwego, gdyż wówczas żaden sąd nie byłby potrzebny. Podobnie też i mówcy wypowiadający rady często czynią ustępstwa w innych spra­ wach, lecz nigdy nie przyznają, że radzą coś, co nie przyniesie korzyści lub że odwodzą od pożytecznego. Mówcy ci na przykład nie zwracają często żadnej uwagi na to, że niesprawiedliwie jest ujarzmić sąsiednie ludy, na­ wet jeśli nie uczyniły nam niczego złego. (1359 a) Tak samo mówcy stosu­ jący pochwałę lub naganę nie patrzą na to, czy ten człowiek uczynił coś pożytecznego lub szkodliwego, ale często to mu poczytują za zasługę, że nie bacząc na swoją korzyść dokonał jakiegoś pięknego czynu. Wychwala­ ją na przykład Achillesa za to, że okazał pomoc swemu przyjacielowi Patroklosowi, wiedząc że przyjdzie mu um rzeć26, wówczas gdy miał moż­ 25 Mowy epidejktyczne (gr. epidejktikós 'pokazowy’) nie miały na celu przeprowadzenie tezy doradczej czy obronę w sądzie, lecz efektowne popisanie się kunsztem oratorskim. Obok panegiryzmu okolicznościowego zasadniczym celem tego rodzaju mów było utrwalenie w odbiorcy wartości filozoficznych i światopoglądowych, decydujących w oratorstwie politycznym i sądowym. 26 Achilles — syn Peleusa i Tetydy, główny bohater Iliady Homera. Patrokles — syn Mejtiosa, przyjaciel Achillesa, zabity przez Hektora pod Troją.

232

ność cieszyć się pełnią życia; dla niego taka śmierć jest czymś piękniejszym, zaś życie czymś przynoszącym korzyść. Wynika z tego, że w każdym z przedstawionych rodzajów jest rzeczą niezbędną wychodzić od przesłanek, albowiem dowody, prawdopodobień­ stwo (eikós) i znaki (semeia) są przesłankami retorycznymi. Sylogizm składa się przecież z przesłanek, a entymemat jest sylogizmem złożonym z wymie­ nionych przesłanek (tj. dowodów, prawdopodobieństw i znaków). Ponieważ nie mogło zdarzyć się w przeszłości i nie może zdarzyć się w przyszłości cokolwiek niemożliwego, zaś zawsze istnieje tylko możliwe, i tak jak nie mogło wydarzyć się w przeszłości cokolwiek, co nie istniało, tak też nie może zaistnieć w przyszłości cokolwiek, co być nie może, to niezbędne jest, by mówca przekazujący rady, a także wypowiadający sądowe i popisowe mowy miał w pogotowiu przesłanki o możliwości lub niemożliwości, o tym, czy coko­ lwiek istniało, czy nie, i czy zaistnieje, czy nie. Oprócz tego, skoro wszyscy mó­ wcy, stosujący zarówno pochwały, jak i nagany, nakłaniający lub odwodzący, a także oskarżający lub broniący, dążą nie tylko do ukazania czegokolwiek, lecz starają się uwydatnić wielkość lub małość dobra lub zła, piękna lub brzydoty, sprawiedliwości lub niesprawiedliwości, analizując te wartości same w sobie lub w porównaniu jednych z drugimi, należy sądzić, że trzeba mieć gotowe przesła­ nki ogólne i szczegółowe odnośnie do wielkości i małości i tego, co jest więk­ sze, a co mniejsze. Na przykład w odniesieniu do tego, co można uznać za większe czy mniejsze dobro lub większe czy mniejsze przestępstwo, względnie mniej lub bardziej sprawiedliwy czyn; podobnie jest w odniesieniu do pozosta­ łych celów mów (tj. doradczych i epidejktycznych). Powiedzieliśmy więc, do czego niezbędne są gotowe przesłanki, tj. miejsca wspólne (tópoi). Z kolei należy zanalizować przedmiot każdego z przedstawionych rodzajów mów, w szczególności czego dotyczą mowy do­ radcze, sądowe i popisowe. {Przełożył Mirosław Korolko)

Księga druga * Rozdział pierwszy (1377 b) Z jakich więc należy wychodzić założeń przy doradzaniu i od­ radzaniu, przy wychwalaniu i ganieniu, przy oskarżaniu i obronie, oraz jakie opinie i uprzedzenia przydatne są w tego rodzaju dowodzeniach, o tym bę­ dzie teraz mowa; na tym bowiem materiale i z niego wyprowadza się entymematy [3.6.3.3.] tak, aby mówić odpowiednio do danego rodzaju wymowy. A ponieważ sztuka retoryczna ma na celu wytwarzanie sądów — bo i przy * Przedruk przekładu Romana Porawskiego, Doktryna o afektach w „Retoryce” Arystote­ lesa. „Meander” R. 40: 1985, nr 4.

233

doradzaniu słuchacze wyrabiają sobie sądy i proces sądowy polega na rozstrzyganiu — trzeba koniecznie dbać nie tylko o to, aby mowa była prze­ konywająca i wiarygodna, ale również wprowadzać siebie i osądzającego słu­ chacza w pewien określony nastrój. Bo wielkie ma znaczenie dla wiarygod­ ności — zwłaszcza w wymowie doradczej [1.8.1.], a zresztą i w sądowej [1.8.2.] — to, że przemawiający jawnie ulega pewnemu nastrojowi oraz że słuchacze wyczuwają jakieś jego ustosunkowanie się do siebie i ponadto sami ulegną danemu nastrojowi. [To, aby przemawiający widomie ulegał ja­ kiemuś nastrojowi, więcej przynosi pożytku w wymowie doradczej, słuchacz zaś — w wymowie sądowej] ’. (1378 a) Nie to samo bowiem wydaje się życzliwie nastawionym i nie­ chętnym, czy też rozgniewanym i spokojnym, lecz tę samą rzecz albo uznają za całkiem inną, albo za odmienną co do rozmiarów; bo ktoś życzliwy podsądnemu uzna go za niewinnego bądź za winnego w małym tylko stopniu, a ktoś niechętny mu — przeciwnie. Podobnie pragnącemu i spodziewające­ mu się czegoś na przyszłość — jeżeli zapowiada się mile, wydaje się czymś pewnym i dobrym, obojętnemu zaś i w kwaśnym będącemu humorze — przeciwnie. Trzy istnieją przyczyny, dla których przemawiający są wiarygodnymi, gdyż tyle jest pobudek — poza dowodami — dzięki którym darzymy ich zau­ faniem. Są nimi rozsądek, cnota i dobra wola. W tym bowiem, co mówią albo doradzają, popadają w błędy, bądź z punktu widzenia wszystkich tych (troj­ ga), bądź któregoś z nich; bo już to przez nierozsądek niewłaściwie rozumu­ ją, już to rozumując prawidłowo przez przewrotność wypowiadają nie to, co myślą, czy wreszcie, choć rozumni są i dzielni, nie mają dobrej woli i w zwią­ zku z tym dzieje się, że choć znają rzeczy najlepsze, nie doradzają ich. I poza tymi (trojgiem) nie ma innych przyczyn, a wobec tego ktoś, kto wydaje się posiadać wszystkie te cechy, musi być dla słuchaczy wiarygodnym. W jaki sposób (przemawiający) mogą uzyskać opinię rozumnych i dzielnych, dowiedzieć się należy z rozważań na temat cnót12; za pomocą bo­ wiem tych samych środków (przemawiający) wykazać może, że ktoś inny albo on sam jest takim. Co się zaś tyczy dobrej woli i życzliwości, to trzeba będzie omówić w rozdziałach o afektach. Afektami są (doznania), którym ulegając, ludzie różnią się między sobą w odniesieniu do sądów, a które przynoszą z sobą przykrość lub przyje­ mność — jak na przykład gniew, litość, obawa oraz inne tego rodzaju (na­ stroje), jako też ich przeciwieństwa. A każdy z nich badać należy z trojakiego punktu widzenia; jeżeli — powiedzmy — chodzi o gniew (rozróżnić trzeba), jaki jest stan duchowy lu­ dzi zagniewanych, na kogo zwykli się gniewać i o co. Gdybyśmy bowiem jed­ ną albo dwie z tych rzeczy wiedzieli, a nie wszystko, niemożliwością byłoby gniew wywołać; podobnie ma się sprawa z innymi afektami. Tak samo więc, 1 Zdanie w nawiasie kwadratowym niektórzy wydawcy uważają za wypowiedzenie póź­ niejszych komentatorów. 2 Por. Retoryka, Ks. I, rozdz. 9.

234

jak przedstawiliśmy zasady w poprzednich rozważaniach, tak i na te tematy czynić będziemy i rozpatrzymy je w wymieniony sposób. Rozdział drugi [Gniew i pogarda] Przyjmijmy, że gniew stanowi związane z przykrością dążenie do tego, co wydaje się nam zemstą za coś, w czym dopatrujemy się obrazy nas samych albo naszych bliskich ze strony ludzi, którym nie przystoi nas obrażać. Skoro zaś gniew jest czymś takim, wynika stąd wniosek konieczny, że zagniewany gniewa się na jakąś poszczególną osobę — np. na Kleona, a nie na człowieka w sensie ogólnym — oraz za to, (1378 b) że wyrządził on lub zamierzał uczy­ nić coś jemu samemu, albo komuś z jego bliskich; (wynika) również to, że z każdym gniewem łączy się pewna przyjemność, wypływająca z nadziei pomszczenia się. Miło jest bowiem uważać, że się osiągnie coś, do czego się dąży, a nikt nie dąży do tego, co uważa za niemożliwe dla siebie [zagniewany zaś dąży do rzeczy dla siebie możliwych]3. Dlatego słusznie powiedziano o gniewie, „który narasta w sercach mężów, o wiele słodszy od sączącego się miodu” 4. Bo przez to (tzn. w związku z myśleniem o możliwej do zrealizo­ wania zemście) towarzyszy gniewowi niejaka przyjemność, jako też zagłę­ biającym się w myślach o zemście; pojawiający się wówczas w wyobraźni obraz sprawia przyjemność, podobnie jak w sennych widziadłach. A ponieważ obraźliwe zlekceważenie polega na wyrażeniu opinii o czymś, co wydaje się nic nie znaczącym — bo i zło i dobro, jak też to, co ku nim zmierza, uważamy za godne uwagi; natomiast to, co nie ma żadnego albo tylko małe znaczenie, traktujemy jako nic nie warte — trzy istnieją ro­ dzaje obrazy: pogarda, traktowanie z góry i pycha. Kto gardzi, ten lekceważy — co bowiem ludzie uważają za nic nie war­ te, to lekceważą, a nic nie wartych obrażają. Także traktujący z góry zdradza swą pogardę; traktowanie z góry polega na tym, że stajemy na przeszkodzie zamiarom innych nie we własnym interesie, lecz aby komuś drugiemu coś się nie powiodło. Skoro więc traktuje z góry nie ze względu na siebie, obraża; jasne bowiem, że nie spodziewa się żadnej szkody, bo inaczej uląkłby się i nie obrażał. Nie oczekuje również żadnej godnej wzmianki korzyści, gdyż inaczej starałby się być przyjacielem (obrażonego). Również ten, kto do innych odnosi się z pychą, obraża ich; pycha bo­ wiem polega na działaniu albo mówieniu w sposób przynoszący wstyd temu, kto jest przedmiotem (tych działań lub mowy), ale nie po to, aby on doznał czegoś bądź dlatego, że już czegoś doznał, a jedynie dla przyjemności (osoby działającej lub mówiącej). Natomiast ci, którzy odpłacają się [tzn. złym za zło], nie postępują pysznie, lecz tylko dokonują zemsty. A źródłem rozkoszy 3 Zdanie w nawiasie kwadratowym pochodzi prawdopodobnie od kom entatorów Arystotelesa. 4 Por. Homer, Iliada, Ks. XVIII, w. 109 ns.

235

dla postępujących pysznie jest, że wydaje im się, jakoby wyrządzając zło in­ nym, sami stawali wyżej od nich. I dlatego pyszałkami bywają ludzie młodzi i bogacze; zdaje im się bowiem, że postępując pysznie, wznoszą się na wyż­ szy poziom. Cechą pychy jest lekceważenie drugich, a lekceważący obraża, bo przecież to właśnie, co nic nie warte, żadnego nie znajduje uznania ani w dobrym ani w złym. Dlatego rozgniewany Achilles mówi: „Znieważył mnie, gdyż zabrał mi udział w zdobyczy i sam dzierży, wydarłszy go mnie” 5, oraz „jak gdyby jakiegoś nie zasługującego na szacunek przybłędę” 6 — bo to właśnie jest przyczyną jego gniewu. A uważa się za coś przynależnego ze strony niższych rodem, znacze­ niem, dzielnością, czy też czymkolwiek innym — (1379 a) oddawanie czci temu, kto ich znacznie pod tym względem przewyższa, jak na przykład bo­ gacz biedaka, czy ktoś świadomy sztuki retorycznej nie umiejącego przema­ wiać, albo sprawujący władzę podległego władzy, oraz ten, co uważa siebie za godnego wykonywania władzy tego, który nadaje się tylko do jej słucha­ nia. Dlatego powiedziano: „Wielki jest gniew żywionych przez Zeusa kró­ lów” 7 oraz „Ale później zachowuje nienawiść” 8, gdyż królowie bywają gniewliwi w związku ze swoją nadrzędną sytuacją. I dalej okazuje się gniew wo­ bec tych, ze strony których ktoś mniema, że powinien doznawać dobrego traktowania (a nie doznaje). Takimi zaś są ci, którym się uczyniło lub czyni coś dobrego, albo też zamierza się czy zamierzało wyrządzić bezpośrednio albo pośrednio przez kogoś z bliskich (jakieś dobrodziejstwo). Widać więc już z powyższego, w jakim nastawieniu ludzie popadają w gniew, na kogo i z jakich powodów. Gniewają się, gdy cierpią; doznający bowiem cierpienia pragnie czegoś. Jeżeli mianowicie ktoś przeciwstawi się nam wprost w jakimś dążeniu — na przykład cierpiącemu pragnienie nie po­ zwoli pić, a podobnie jeśli zdaje się to czynić — albo jeśli ktoś przeciwdziała nam czy nie pomaga lub staje na przeszkodzie w takich sytuacjach, na tych wszystkich gniewamy się. Dlatego ludzie cierpiący, żyjący w biedzie, znajdu­ jący się w podnieceniu erotycznym, znoszący pragnienie, oraz w ogóle pożą­ dający czegoś a nie doznający zaspokojenia, są gniewliwi i łatwo unoszą się, zwłaszcza przeciw tym, którzy lekceważą daną sytuację; na przykład cierpią­ cy na tych, którzy lekceważą jego chorobę, żyjący w biedzie na lekceważą­ cych biedę, prowadzący wojnę na lekceważących wojnę, podniecony eroty­ cznie na lekceważących sprawy Erosa, oraz podobnie we wszystkim innym. U każdego bowiem drogę dla jego gniewu toruje istniejące w nim doznanie. Gniew wzbudza także, jeżeli spotka nas coś przeciwnego, niż oczeki­ waliśmy; bardziej bowiem boli to, co zupełnie niespodziewane, jak również to, co niespodziewane, cieszy skoro odpowiada naszej woli. Stąd też staje się widoczne, jakie godziny i czasy oraz dyspozycje i okresy życia — a także gdzie i kiedy — pobudliwe są do gniewu, jak również to, że im bardziej ktoś 5 Tamże, 6 Tamże, 7 Tamże, 8 Tamże,

236

Ks. Ks. Ks. Ks.

I, w. 356. IX, w. 648. II, w. 196 (o Agamemnonie). I, w. 82 (Kalehas o Agamemnonie).

w nich się znajduje, tym bardziej jest pobudliwy. Znajdujący się więc w ta­ kich dyspozycjach pobudliwi są do gniewu, a gniewają się na tych, którzy ich wyśmiewają, wyszydzają i drwią z nich; ci bowiem postępują w sposób pyszny. A dalej gniewamy się na tych, którzy przez oznaki pychy wyrządzają nam szkodę. Są to z konieczności takie szkody, które ani nie stanowią re­ wanżu, ani nie przynoszą sprawcom żadnej korzyści; wynikają więc jawnie z samej buty. Również ci, którzy jak najbardziej poświęcają się jakiejś dziedzinie, gniewają się na źle i lekceważąco o niej mówiących, na przykład podkładają­ cy ambicję w filozofii, jeżeli ktoś występuje przeciwko filozofii, a zwolennicy idei, jeżeli przeciwko teorii idei, i podobnie w innych sprawach. A dzieje się tak w tym większym stopniu, jeśli zdają sobie sprawę, że w ogóle nie albo nie w pełni opanowują (daną dziedzinę zagadnień), czy też nie wyglądają na takich (tzn. pewnych swej doktryny); (1379 b) kiedy bowiem pewni są swej wyższości w tych sprawach, co do których spotyka ich szyderstwo, nie dbają o nie. I bardziej gniewamy się na przyjaciół, niż na nie będących przyjaciół­ mi; jesteśmy bowiem zdania, że od nich bardziej należy się nam dobre trak­ towanie niż przeciwnie. A również na tych, ze strony których przywykliśmy do oznak czci i uwagi, jeżeli się nadal do nas w ten sposób nie odnoszą; bo także z ich strony uważa się to za lekceważenie, gdyż inaczej postępowaliby tak samo (tzn. jak przedtem). I jeszcze (gniewają się ludzie) na tych, co nie odpłacają się dobrem za dobro, albo nie rewanżują się w odpowiedniej mierze; oraz na tych, którzy postępują wbrew ich woli, o ile są na niższym szczeblu; ci wszyscy bowiem wyglądają na żywiących uczucie lekceważenia, jedni jak gdyby w stosunku do niższych, drudzy, niby ze strony niższych. Dalej gniewamy się — i to tym bardziej — na ludzi, którzy się w ogóle nie liczą, jeżeli nam w czymś uchybiają; gdyż na pewno gniew wywodzący się z lekceważenia kieruje się przeciwko tym, którym ono nie przystoi; niższym zaś przystoi nie dopuszczać się lekceważenia. Gniewamy się też na przyjaciół, jeżeli nie mówią o nas dobrze lub nie czynią nam dobrze, a jeszcze bardziej, jeżeli postępują odwrotnie, oraz jeśli nie dostrzegają naszych potrzeb, jak u Antyfonta Pleksippos gniewa się na Meleagra9; takie niedostrzeganie jest oznaką lekceważenia, bo to, o co dba­ my, nie uchodzi naszej uwagi. Ludzie gniewają się również na tych, którzy cieszą się z ich nieszczęść, oraz w ogóle na zachowujących pogodę ducha w obliczu ich niepowodzeń; to przecież jest cechą wroga albo żywiącego pogardę. Także na tych, którzy nie przejmują się, jeżeli sprawiają im ból; i dlatego gniewają się na zwiastunów złych wieści. Dalej na takich, którzy słuchają o ich przykrościach lub patrzą 9 Antyfon byt ateńskim poetą tragicznym (IV w. p.n.e.), twórczość jego zachowała się je­ dynie we fragmentach; był autorem m.in. tragedii MeUagros, w której jednym z bohaterów jest Pleksippos.

237

na nie obojętni; tacy bowiem podobni są do gardzących albo wrogów, przyja­ ciele zaś współczują i wszyscy cierpią na widok przykrości bliskich. I gniewa­ my się jeszcze na tych, którzy nas poniżają wobec pięciu grup ludzi: wobec tych, na których szacunku nam zależy, wobec tych, których podziwiamy, przez których chcemy być podziwiani, przed którymi odczuwamy wstyd albo którzy się nas wstydzą; jeżeli ktoś wobec takich ludzi nas zlekceważy, gnie­ wamy się na niego tym bardziej. I gniewamy się na obrażających nas wobec tych, którym nie przynosić pomocy jest hańbą, jak rodzice, dzieci, żony i podwładni. Również na tych, co nie darzą nas wdzięcznością; obraza sprzeciwia się tutaj obowiązkowi mo­ ralnemu. Także na odnoszących się do nas ironicznie, gdy jesteśmy poważni; w ironii bowiem tkwi pewne lekceważenie. I na wyrządzających dobro innym, a nam nie; w tym bowiem również mieści się lekceważenie, że nie uznaje się kogoś za godnego tych rzeczy, co wszyscy. Zapomnienie też bywa czynnikiem sprawczym gniewu, jak na przy­ kład zapominanie imion, chociaż to drobiazg, gdyż zapominanie uchodzi za oznakę lekceważenia. Zapominanie powstaje bowiem przez niedbalstwo, a niedbalstwo jest pewnym lekceważeniem. (1380 a) Tak więc omówiono razem, na kogo ludzie się gniewają, w ja­ kich dyspozycjach psychicznych oraz z jakich powodów. Jasne jest tym samym, że sam (przemawiający) powinien mową swoją wprowadzić słuchaczy w taki nastrój, w którym będą skłonni do gniewu, a przeciwników przedstawić jako posiadających cechy, wywołujące gniew oraz jako ludzi, zasługujących na (słuszny) gniew. Rozdział trzeci [Uśmierzenie i łagodność] Skoro popadaniu w gniew przeciwne jest uśmierzenie, a gniew łagod­ ności, rozpatrzmy w jakich dyspozycjach ludzie bywają łagodni, wobec kogo zachowują się łagodnie i pod wpływem czego stają się łagodni. Przyjmijmy, że uśmierzenie jest pohamowaniem i uspokojeniem gnie­ wu. Jeżeli więc ludzie gniewają się na odnoszących się do nich z lekceważe­ niem, a lekceważenie jest wypływem własnej woli, to jasne, że nastawieni są łagodnie wobec tych, którzy nic takiego nie czynią, albo czynią mimowoli, czy też na takich wyglądają; a również wobec tych, którzy chcieli czegoś in­ nego, niż zrobili. I wobec takich, co względem siebie samych postępują tak samo; wiadomo przecież, że nikt nie darzy pogardą samego siebie. (Łagodni też bywają) wobec tych, co przyznają się do winy i wyrażają swój żal; otrzymując bowiem zadośćuczynienie za przykrości wynikłe z tego, co się stało, zaprzestają gniewu. Przykładem jest tu karanie domowników: zaprzeczających bowiem i wypierających się surowiej karzemy, na tych zaś, co przyznają, że słusznie ponoszą karę, przestajemy się unosić. Przyczyną tego jest, że wypieranie się rzeczy oczywistych stanowi o bezczelności, a bez­ 238

czelność jest obrazą i lekceważeniem; nie wstydzimy się przecież tych, któ­ rych bardzo lekceważymy. [ . . .] (1380 b) Widzimy, że kto chce spowodować załagodzenie, winien przemawiać wychodząc z takich założeń, przedstawiając z jednej strony sie­ bie samego jako będącego w takim nastroju, z drugiej zaś tych, przeciw któ­ rym istnieje gniew, jako budzących obawę, albo zasługujących na wstyd, albo jako tych, którzy oddawali usługi, czy też działali wbrew własnej woli oraz żałują za swe czyny. (Przełożył Roman Porawski)

Księga trzecia* Rozdział pierwszy [Podział retoryki. Sztuka wygłaszania mowy. Znaczenie stylu. Styl poezji a styl prozy] (1403 b)Trzy są punkty, które należy zbadać podczas opracowywania mowy: pierwszy — środki przekonywania, drugi — język, trzeci — odpowie­ dni porządek części składowych mowy. Poprzednio (ks.I, rozdz.2, s.235) omówiłem środki przekonywania, wyliczyłem ich trzy źródła, określiłem ich jakość i wyjaśniłem, dlaczego jest ich tylko tyle: dlatego, że w każdym wy­ padku sędziowie dają wiarę słowom z tego powodu, iż po pierwsze ulegają jakiemuś wzruszeniu, po drugie mają dobre wyobrażenie o charakterze mó­ wcy lub po trzecie, są pod naciskiem dowodu. Omówiłem również entymematy1 [3.6.3.3.] oraz ich źródła; są bo­ wiem szczególne zakresy i ogólne dziedziny, z których należy je czerpać. Z kolei zajmę się sposobem wyrażania. Nie wystarcza bowiem wie­ dzieć, co powinniśmy mówić; musimy też powiedzieć to tak, jak powinniś­ my: od umiejętności tej w dużym stopniu zależy odpowiednie wrażenie mowy. Naprzód zajmowałem się tym zagadnieniem, które z natury rzeczy wpierw się pojawia, mianowicie: w jaki sposób same fakty mogą się spotkać z wiarą słuchacza. Drugie zagadnienie dotyczy przedstawienia tych faktów w mowie. Trzecie — to odpowiedni sposób wygłoszenia mowy; jest to rzecz, która ma bardzo wielkie znaczenie dla powodzenia mówcy, lecz dotąd nie została opracowana. Istotnie, sprawa ta późno utorowała sobie drogę do sztuki tragicznego dramatu i epickiej recytacji2: zrazu bowiem sami poeci byli aktorami w swych tragediach3. Jest rzeczą jasną, że sprawa wygłoszenia * Przedruk fragmentów przekładu Władysława Madydy: Trzy stylistyki greckie. Arystote­ les. Demetriusz. Dionizjusz. Wrocław 1953, s. 3-80 „Biblioteka Narodowa” II 75. 1 O entymematach pisze Arystoteles w kilku miejscach Ks. I i II. 2 Mowa o publicznych recytatorach pieśni epickich zwanych rapsodami, występujących podczas uroczystych świąt. Arystoteles odwołuje się tu do sztuki wygłaszania — prortuntiatio [6.] 3 Fakt ten decydował o tym, że doceniano wówczas potrzeby metodycznie opracowanej gry aktorskiej.

239

łączy się zarówno ze sztuką wymowy, jak i z poetyką4, (w związku z poetyką zbadał ją m.in. Glaukon z Teos5). Polega ona na odpowiednim stosowaniu głosu dla wyrażenia poszczególnych wzruszeń, na mówieniu głośnym, ci­ chym i pośrednim, na używaniu wysokiego, niskiego i pośredniego tonu, na używaniu rozmaitych rytmów, zgodnych z rozmaitymi przedmiotami mowy. Siła głosu, modulacja tonu i rytm — to trzy rzeczy, na które zważa mówiący. Ci, którzy na nie zważają, zdobywają nagrody na konkursach dramatycz­ nych6; a jak w dramacie dzisiaj wykonawcy znaczą więcej niż poeci, tak samo się dzieje podczas rozpraw politycznych skutkiem wadliwości naszych urządzeń państwowych. Nie ułożono dotąd systematycznego traktatu o zasa­ dach wygłaszania, gdyż nawet badanie języka późno się zaczęło7. Ponadto sprawa wygłaszania — całkiem słusznie — uchodzi na poślednią. (1404 a) Niemniej, skoro cała dziedzina badań wymowy dotyczy pozoru8, muszę się zająć zagadnieniem wygłaszania, które może jest czymś spaczonym, ale przecież niezbędnym. Zapewne, przemawiając, słusznie powinniśmy być zadowoleni, jeśli ani nie nudzimy, ani nie bawimy słuchaczy: słusznie bowiem powinniśmy wygrywać naszą sprawę za pomocą samych faktów; toteż poza dowodem tych faktów inne rzeczy są zbyteczne. Jednakże, jak już powiedziałem, te inne rzeczy mają duży wpływ na wynik ze względu na wady naszych słucha­ czy9. W każdym jednak razie sposób wyrażania się ma wprawdzie drobne, lecz niewątpliwe znaczenie dla każdego wykładu: sposób wyrażenia przed­ miotu wpływa na jego zrozumienie. Nie ma wszakże tak wielkiego znacze­ nia, jak ludzie myślą. Wszystko to jest złudą i zmierza do ujęcia słuchacza101. Nikt nie używa pięknego języka ucząc geometrii. Kiedy zasady wygłaszania zostaną opracowane, mówcy będą osiągać te same efekty, jakie osiągają aktorzy. Ale tylko niektórzy przystąpili do opracowania tych zasad, i to w szczupłym zakresie, np. Trazymach w swych Środkach wzruszania11. Kunszt aktorski jest darem natury i trudno go zdo­ być systematyczną nauką. Można zaś nauczyć się zasad dobrego stylu. Stąd ludzie, którzy to potrafią, z kolei zdobywają nagrody, podobnie jak je zdo­ bywają ci mówcy, którzy świetnie wygłaszają mowy; pisane bowiem mowy wywołują większe wrażenie swym stylem niż swą zawartością myślową. Z natury rzeczy poeci pierwsi dali impuls w tym kierunku12, słowa bo­ 4 Por. 8.3. 5 Mowa prawdopodobnie o Glaukomę z Teos, o którym pisze Arystoteles w P o e ty c e (rozdz. XXV). 6 Przedstawienia teatralne w Atenach miały postać konkursu. 7 Dopiero sofiści [11.1.2.] zajęli się w sposób metodyczny badaniami języka. 8 W ten sposób tłumacz oddaje wieloznaczny termin grecki dóksa, który może również znaczyć: opinia, prawdopodobieństwo, wartość etc. 9 Mowa o słuchaczach niewyrobionych, padających ofiarą przebiegłości oratorstwa sofistycznego. 10 Aluzja do teorii iluministycznej sofistów. 11 Trazymach z Chalkedonu, sofista-retor. Jego traktat O środkach wzruszania (dziś nie­ istniejący) wymienia Platon w Fajdrosie [267 C.] 12 Tj. w zakresie świadomie artystycznego opracowania mowy.

240

wiem przedstawiają rzeczy; ponadto mieli do swej dyspozycji głos, który ze wszystkich naszych organów najlepiej potrafi przedstawiać rzeczy. Dzięki temu powstała sztuka rapsodyczna i aktorska i inne. Otóż zdawało się, że poeci, chociaż mówią naiwne rzeczy, zyskali rozgłos dzięki swemu pięknemu językowi: dlatego język oratorskiej prozy początkowo nabrał poetyckiego zabarwienia np. u Gorgiasza [11.1.2.]. Jeszcze teraz wiele niewykształco­ nych sądzi, że najpiękniej przemawiają ci, którzy używają języka poetyckie­ go. Ale to nieprawda: język prozy różni się od języka poezji. Świadczy o tym stan rzeczy dziś, kiedy się zmienił nawet język tragedii. [. . .] Rozdział drugi [Główne zalety stylu: jasność i stosowność] (1404b)W oparciu o tamte spostrzeżenia określmy styl: dobry styl musi być jasny. Dowodzi tego fakt, że mowa nie spełnia swego zadania, jeśli jas­ no nie przedstawia myśli. Styl musi unikać zarówno przyziemności, jak i napuszoności: musi być stosowny. Język poetycki z pewnością nie jest przyzie­ mny, ale jest niestosowny dla prozy. Używanie zwyczajnych wyrazów (rze­ czowników oraz czasowników) stwarza jasność stylu. Używanie innych wyra­ zów, wspomnianych w Poetyce13, chroni go od przyziemności i dodaje mu rzeczywistej ozdoby; odstąpienie bowiem od wyrazów utartych sprawia, że styl wydaje się bardziej dostojny. Podobnie ludzie żywią inne uczucia wobec obcych niż wobec współobywateli: to samo odnosi się do stylu. Toteż należy mowie codziennej nadać cechę niepospolitości: ludzie lubią to, co budzi zdzi­ wienie, a budzą je rzeczy niespotykane. [ . . . ] W stylu prozaicznym — oprócz wyrazów zwykłych i właściwych — można z powodzeniem używać jedynie przenośni. Poświadcza to fakt, że wszyscy posługują się w rozmowie wyłącznie tymi dwoma rodzajami wyra­ zów: wyrazami zwykłymi, właściwymi oraz przenośnymi. Widać stąd, że u dobrego pisarza styl będzie wytworny, choć bez rzucania się w oczy, a zara­ zem jasny. A to jest wspomnianą zaletą prozy. Wyrazy dwuznaczne (gr. homonimy) są pożyteczne dla sofisty14, który z ich pomocą może wprowadzać w błąd słuchacza. Synonimy są pożyteczne dla poety. [. . .] Rozdział siódmy [Stosowność stylu w wyrażaniu przedmiotu, wzruszeń i charakterów] (1408 a) Język będzie stosowny, jeśli będzie wyrażał wzruszenie i cha­ rakter i jeśli będzie odpowiedni do swego przedmiotu. Ta odpowiedniość oznacza: nie mów niedbale o poważnych sprawach ani uroczyście o marnych; 13 W rozdziale XXI i XXII. 14 Sofista — pierwotnie myśliciel i mędrzec; Arystoteles używa tego terminu na oznaczenie nauczyciela oszukańczej retoryki.

241

nie dołączaj ozdobnych przydawek do lichych wyrazów: w przeciwnym wy­ padku powstanie pocieszne wrażenie, jak u poety Kleofonta . niektóre jego wyrażenia przypominają, dajmy na to, takie zwroty: „O czcigodne drzewo fi­ gowe”. Celem wyrażenia wzruszenia używaj języka człowieka rozzłoszczo­ nego, jeśli mówisz o gwałcie; jeśli zaś mówisz o bezbożności i o brzydocie, używaj języka człowieka wzdragającego się i powściągliwego; mówiąc o czy­ nach zasługujących na pochwałę stosuj język człowieka zachwyconego; jeśli o złożonych sprawach — człowieka przygnębionego i podobnie we wszyst­ kich innych wypadkach. Właściwy język uwierzytelnia twoją sprawę: z faktu, że inni zachowują się tak jak ty, kiedy rzeczy przedstawiają się w sposób przez ciebie podany, słuchacz wysnuwa fałszywy wniosek, że trzeba ci wierzyć; dlatego przyjmuje twe opowiadanie za prawdziwe, niezależnie od tego, czy ono jest prawdziwe, czy nie. Wzruszeniu mówcy zawsze towarzyszy podobne wzruszenie słucha­ czy, chociażby nawet argumenty jego były czcze; z tego to powodu wielu mówców stara się wstrząsnąć swymi słuchaczami samą hałaśliwością. Ponadto, jeśli uwierzytelniasz swą sprawę za pomocą tych oznak, wy­ rażasz swój osobisty charakter. Każda klasa ludzi, każdy typ dyspozycji psy­ chicznych ma właściwy sobie sposób dowodzenia. W klasie umieszczam róż­ nice wieku: chłopiec, dorosły mąż, starzec; różnice płci: mężczyzna, kobie­ ta; narodowości: Spartanin, Tesalczyk. Przez dyspozycję rozumiem tu te właściwości, które determinują charakter życia jednostki, a nie każda z nich to czyni. Jeśli zatem mówca użyje samych wyrazów właściwych dla określo­ nej dyspozycji, wyrazi odpowiedni charakter; nieokrzesany bowiem czło­ wiek i wykształcony człowiek nie mówią o tym samym ani w ten sam sposób. Nadto pewne wrażenie robi na słuchaczach zastosowanie środka, którego aż do przesytu używają pisarze mów: „Któż tego nie wie? Wszyscy wiedzą”. Słuchacz wstydzi się, że nie wie i zgadza się z mówcą, aby uczestniczyć w wiedzy, którą wszyscy inni posiadają. (1408 b) Wszystkie odmiany stylu oratorskiego można stosować w porę i nie w porę. Najlepszym środkiem osłabienia złego wrażenia, które wywołuje wszelka przesada, jest utarty chwyt: mówca powinien sam siebie krytykować w ciągu wywodów; wtedy bowiem słuchacze sądzą, że nie bez podstawy tak mówi, skoro zdaje sobie sprawę z tego, co robi. Nadto nie uży­ waj naraz wszystkich odpowiednich dla przedmiotu środków: dzięki temu ła­ twiej podejdziesz słuchacza. [. . .] Rozdział dwunasty [Odmiany stylu] (1413 b) Należy pamiętać, że z każdym rodzajem wymowy wiąże się swoisty styl. Styl prozy pisanej nie jest stylem mów wygłaszanych podczas rozpraw; również styl mowy politycznej nie jest stylem mowy sądowej. Ale15 15 Kleofont — tragik z IV w. p.n.e., wymieniony także w Poetyce (r. II).

242

trzeba znać zarówno pisaną prozę, jak i mowy wygłaszane. Ze znajomości wygłaszanych mów wynika umiejętność mówienia poprawną greczyzną; zna­ jomość pisanej prozy sprawia, że nie musisz zachowywać milczenia w wypad­ ku, gdybyś chciał podzielić się jakąś sprawą z innymi. A właśnie tego do­ świadczają ci, którzy nie znają pisanej prozy. Styl prozy pisanej jest bardzo wypracowany. Styl zaś mowy wygłasza­ nej na rozprawach w bardzo dużym stopniu dopuszcza dramatyczną grę; są dwa rodzaje tej wymowy: jeden wyraża charakter, drugi — wzruszenia. Dla­ tego aktorzy szukają sztuk napisanych tym drugim stylem, a poeci — akto­ rów zdatnych do grania w takich sztukach. Utwory poetów, którzy piszą sztuki przeznaczone do czytania, istotnie są w obiegu wśród czytelników. [...] Mowy zawodowych pisarzy — jeśli je porównać z mowami innych — robią słabe wrażenie podczas rzeczywistych rozpraw. Utwory zaś mówców okazują się prostackie, jeśli czytelnik weźmie je do ręki, mimo że wygłasza­ ne spotykały się z pochwałą. Powodem jest to, że nadają się one do rzeczy­ wistych rozpraw; dlatego w tekście zawierają wiele dramatycznych składni­ ków, które nie spełniają swego zadania i okazują się naiwne, jeśli pozbawi się je aktorskiej gry. Przykładem jest używanie zdań bezspójnikowych i czę­ ste powtarzanie wyrazów. Składniki te słusznie spotykają się z ujemną oce­ ną, jeśli występują w pisanych mowach; ale nie spotykają się z ujemną oce­ ną, jeśli występują w wygłaszanych przemówieniach. Istotnie, mówcy posłu­ gują się nimi, gdyż one stwarzają dramatyczne efekty. Wypowiadając kilka razy ten sam wyraz mówca musi zmienić ton i właśnie ta zmiana jakby toruje drogę dramatycznemu efektowi. Przykład: „To jest ten człowiek wśród was, który was oszukał, który was okpił, który zamierzał was zupełnie zdradzić”. [...] Podobnie przedstawia się sprawa ze zdaniami bezspójnikowymi, np. „Przyszedłem do niego, spotkałem go, błagałem go”. W takich miejscach trzeba dramatycznie grać; nie można tu stosować tej samej jakości i tego sa­ mego tonu głosu, jak gdyby szło w tych miejscach tylko o jedną myśl. Po­ nadto bezspójnikowe zdania mają jakąś szczególną cechę: sugerują, że wy­ powiedziało się wiele oddzielnych zdań w czasie, który zazwyczaj zajmuje jedno zdanie. Wskutek bowiem użycia spójników wiele zdań zamienia się w jedno zdanie; toteż opuszczenie spójników oczywiście wywołuje przeciwny skutek: z jednego zdania czyni wiele zdań. Tym samym powiększa się zna­ czenie każdej rzeczy, np. „Przybyłem do niego, rozmawiałem z nim, błaga­ łem go (jakże dużo faktów — myśli sobie słuchacz), on nie zwracał uwagi na moje słowa. [ . . . ] (1414 a) Styl wymowy, stosowanej na publicznych zebraniach, całko­ wicie jest podobny do scenografii. Im większy jest tłum widzów, tym dalszy jest punkt patrzenia. Dlatego — zarówno w stylu tej wymowy, jak i w malo­ widłach scenicznych — dokładne opracowanie szczegółów jest zbyteczne i, jak się zdaje, niezbyt celowe. Styl mowy sądowej [1.8.2.] jest bardzo wypra­ cowany; jeszcze bardziej — styl mowy zwróconej do jednego sędziego, wo­ bec którego można stosować bardzo mało sztuczek retorycznych. Może on 243

bowiem objąć całość sprawy, odróżnić to, co do niej należy, od tego, co do niej nie należy; nić ma wtedy namiętnego starcia; a dzięki temu ocena spra­ wy jest niezamącona. Z tego powodu ci sami mówcy nie wybijają się zaraz we wszystkich odmianach stylu. Bynajmniej nie potrzeba dokładnego wy­ pracowania tam, gdzie najbardziej potrzeba wygłoszenia dramatycznego: tam mówca musi mieć głos dobry — a przede wszystkim — mocny. Wymowa popisowa [1.8.3.] jest najbardziej literacka, gdyż jest przeznaczona do czyta­ nia; drugie miejsce zajmuje wymowa sądowa. Zbyteczną byłoby rzeczą dalej analizować styl i mówić, że powinien być przyjemny lub wspaniały. Dlaczegóż ma mieć raczej te cechy niż umiar­ kowanie, szlachetność lub jakąś inną moralną zaletę? Bez wątpienia, właści­ wości poprzednio omówione uczynią go przyjemnym, o ile poprawnie okre­ śliłem celność stylu. Z jakiego innego powodu styl powinien być jasny i nie przyziemny, lecz stosowny? Jeśli jest rozwlekły, nie jest jasny; również wte­ dy nie jest jasny, gdy jest zbyt zwięzły; oczywiście najodpowiedniejsza jest droga pośrednia. Ponadto styl stanie się przyjemny dzięki wymienionym składnikom, mianowicie: jeśli wyrazy zwykłe i niepospolite będą dobrze ze sobą wymieszane, poza tym dzięki rytmowi i sile przekonywania, która wyni­ ka ze stosowności. [ . . .] Rozdział trzynasty [Układ mowy. Przedstawienie sprawy i dowód] Mowa ma dwie części. Musisz bowiem wyłożyć stan sprawy i udowod­ nić go. Nie możesz ani wyłożyć stanu sprawy z pominięciem dowodu, ani przeprowadzić dowodu bez wyłożenia stanu sprawy. Każdy bowiem dowód musi być dowodem czegoś, a wyłożenie na wstępie stanu sprawy ma na celu dowód. Z tych dwóch części pierwsza nazywa się p r z e d ł o ż e n i e m , druga — uwierzytelnieniem [w retoryce]. Podobnie rozróżniamy twierdzenie i jego udowodnienie [w dialektyce]. {1414 b) Podział, który teraz przyjmują, jest śmieszny. Opowiadanie bowiem [3.5.] z pewnością jest częścią tylko mowy sądowej [1.8.2.]. Jakim sposobem opowiadanie, w zwykłym znaczeniu tego wyrazu, może występo­ wać w mowie politycznej (doradczej) lub popisowej? Jakim sposobem może być w nim odpowiedź przeciwnikowi sądowemu? Jakim sposobem epilog [3.8.] może być w mowie opartej na ściśle rozumowych dowodach? Wstęp [3.3.] zaś, porównanie przeciwnych argumentów i rekapitulacja występują tylko wtedy w mowach (doradczych), gdy ścierają się dwa kierunki politycz­ ne. Mogą wtedy występować; bo też i często występuje w mowach (dorad­ czych) nawet oskarżenie i obrona; ale to nie są istotne części mowy dorad­ czej. Nawet sądowe mowy nie zawsze wymagają epilogu (np. wtedy, gdy mowa jest krótka lub sprawa łatwa do zapamiętania). Zadanie bowiem epi­ logu polega na redukowaniu określonej długiej całości. Wynika więc stąd, że koniecznymi częściami mowy jest przedłożenie stanu sprawy i jego uwierzy­ telnienie. To są istotne części mowy. Mogą one być co najwyżej cztery: 244

wstęp, przedłożenie, uwierzytelnienie i epilog. Zbijanie przeciwnika [3.7.] jest częścią argumentowania [3.6.]: tu należy zestawianie dowodów przeciw­ nika z własnymi dowodami, gdyż w ten sposób mówiący powiększa znacze­ nie własnych dowodów. Jest to więc część argumentowania; przecież mów­ ca, który to czyni, dowodzi coś. Nie czyni tego ani wstęp, ani epilog, bo epi­ log jedynie przypomina to, co już było powiedziane. Gdyby ktoś dopuszczał tego rodzaju podziały, doszedłby — podobnie jak Teodor16 i jego zwolenni­ cy — do odróżniania takich części mowy, jak: opowiadanie właściwe, opo­ wiadanie dalsze, opowiadanie wstępne, zbijanie i zbijanie końcowe. Ale po­ winniśmy tworzyć nowy termin tylko wtedy, gdy on oznacza rzeczywisty ga­ tunek z jego różnicami gatunkowymi. W przeciwnym razie powstaje czcza gadanina. Przykład jej daje Likymnios17 w swej Sztuce wymowy, wprowa­ dzając terminy: posiłkowanie, zboczenie z drogi, rozgałęzienie. Rozdział czternasty [W stęp]

Wstęp jest początkiem mowy i odpowiada prologowi w poemacie a preludium w muzyce fletowej. Wszystkie te rzeczy są początkami, jak gdyby torowaniem drogi temu, co nastąpi. [. . .] (1415 a) Najważniejszym zadaniem i szczególną cechą wstępu jest to: powinien pokazać, jaki jest cel mowy. Dlatego nie należy stosować wstępu, jeśli przedmiot jest niedługi lub oczywisty. Inne postaci używanych wstępów, spełniają rolę środków zaradczych. Stosuje się je we wszelkich rodzajach mowy. Wstępy takie dotyczą mówcy, słuchacza, przedmiotu lub przeciwnika mówcy. Dotyczące samego mówcy lub jego przeciwnika mają na celu usunięcie zarzutów lub ich podniesie­ nie. Ale sposób postępowania wykazuje tu różnicę. Obrońca zacznie od sprawy zarzutów, oskarżyciel zaś zajmie się nimi w końcowych częściach swej mowy. Powód jest jasny. Obrońca — jeśli zamierza odegrać poważną rolę — musi usunąć wszelkie przeszkody na swej drodze. Dlatego musi za­ cząć od usunięcia zarzutów skierowanych przeciwko sobie. Kto jednak za­ mierza ściągnąć na kogoś niesławę, musi to czynić pod koniec mowy, aby sę­ dziowie lepiej zapamiętali. Zwracanie się do słuchacza ma na celu zjednanie sobie jego życzliwoś­ ci lub rozgniewanie go; niekiedy — ściągnięcie jego pilnej uwagi na sprawę lub odwrócenie uwagi; bo nie zawsze wychodzi na korzyść ściąganie uwagi słuchacza na sprawę. Stąd mówcy często próbują słuchacza rozśmieszyć. Możesz użyć wszelkich środków, jeśli chcesz, aby słuchacz przyjął do wiadomości twoje wywody; między innymi dąż do tego, aby nabrał dobrego wyobrażenia o twym charakterze. Takim bowiem mówcom słuchacz poświę­ ca większą uwagę. Nadto odbiorca chętnie słucha o rzeczach, które są waż­ 16 Teodor z Bizancjum, postać wymieniona w dialogu Platona Fajdros [261 C, 266 E] 17 Likymnios — retor z Chios, uczeń Gorgiasza [11.1.2.]

245

ne, które dotyczą go osobiście, budzą zdziwienie lub są przyjemne. Musisz więc wywołać u niego wrażenie, że to, o czym mówisz, jest tego rodzaju. Je­ śli nie chcesz, aby słuchacz zwracał uwagę, powinieneś wytwarzać w nim przekonanie, że przedmiot jest nieważny, że go nie dotyczy lub że jest nie­ przyjemny. Ale pamiętaj, że wszystko to nie ma nic wspólnego z samą mową. Łączy się to ze złą skłonnością odbiorcy do słuchania rzeczy nie nale­ żących do sprawy. Jeżeli słuchacz nie zdradza tej skłonności, nie potrzeba wstępu: wystarczy treściwe przedstawienie sprawy, aby organizm twojej mowy [1.10.1.] miał jak gdyby głowę. Ponadto równie dobrze można ściąg­ nąć uwagę słuchacza we wszystkich częściach mowy, jeśli tego będzie potrze­ ba; istotnie, uwaga słuchacza słabnie raczej wszędzie indziej niż na począt­ ku. (1415 b) [ . . . ] Także ci, których sprawa jest kiepska lub sprawia wraże­ nie kiepskiej, posługują się wstępami. Lepiej bowiem dla nich zajmować się wszystkim innym niż sprawą. Dlatego niewolnicy, zamiast odpowiadać wprost na postawione im pytania, kołują w odpowiedzi i używają długich wstępów. Już poprzednio omówiłem [Ks. II, rozdz. 1, zob. s. 233] środki zjedny­ wania sobie życzliwości słuchacza i budzenia w nim wszelkich innych pokre­ wnych uczuć. Poeta trafnie mówi: „Zwól, bym znalazł życzliwość i litość w sercach Feaków” 1819. To są te dwie rzeczy, które winniśmy mieć na celu. W mowach popisowych musisz sprawić to, aby słuchacz sądził, iż pochwała obejmuje albo jego samego, albo jego rodzinę, albo jego sposób życia, albo coś w tym rodzaju. Prawdziwe bowiem są słowa Sokratesa w Mowie pogrze­ bowej™: „Chwalenie Ateńczyków nie przedstawia trudności w Atenach; przedstawia — w Sparcie. [ . . .] Rozdział szesnasty [Opowiadanie] (1416 b) Opowiadanie [3.5.] w mowach popisowych [1.8.3.] nie jest ciągłe, lecz przerywane. Oczywiście w mowach tych musi być przegląd czy­ nów, które stanowią przedmiot mowy. Mowa popisowa składa się z dwóch części. Pierwsza część nie zależy od sztuki mówcy: są to same czyny. Mówca pod żadnym względem nie jest ich sprawcą. Druga część zależy od sztuki mówcy: dowód, że istotnie dokonano czynów (o ile trzeba to udowadniać), określenie ich jakości i ilości lub nawet wszystkie te trzy rzeczy na raz. [. . .] Nie powinniśmy dawać długich opowiadań, podobnie jak nie należy czynić długich wstępów czy długich argumentów. Również tutaj dobre po­ stępowanie nie polega ani na szybkości, ani na zwartości, lecz na znalezieniu właściwej miary; tzn. mów tyle, ile potrzeba do wyjaśnienia faktów lub do wywołania w słuchaczu przeświadczenia, że fakty zaszły lub że człowiek wy­ rządził szkodę czy krzywdę, lub że czyny mają taką wagę, jaką ty chcesz im 18 Homer, Odyseja, Ks. V w. 327 (modlitwa Odyseusza do Ateny). 19 Por. Platon, Meneksenos [235 D.]

246

przypisać: przeciwne fakty przytaczaj celem stworzenia przeciwnych argu­ mentów. [ . . .] Opowiadanie powinno odzwierciedlać charakter. Nastąpi to, jeśli po­ znasz środki, które to sprawiają. Jednym z nich jest wykazywanie moralnego zamiaru, gdyż jakość tego zamiaru określa jakość charakteru i sama jest określona celem, do którego się zmierza. Dlatego wywody matematyczne nie odzwierciedlają charakteru, bo nie mają nic wspólnego z moralnym za­ miarem: nie przedstawiają celu, do którego się zmierza. Ale dialogi sokraty­ czne 20 odzwierciedlają charakter, bo dotyczą moralnych zagadnień. [ . . . ] Rozdział siedemnasty [Argumentowanie] (1417 b) Argumenty [3.6.] powinny mieć charakter przekonywających dowodów. Dowody te muszą bezpośrednio odnosić się do punktu spornego — jednego z czterech [por. „Stany zagadnienia” — 2.3.4.]: 1. Jeżeli twierdzisz, że czynu nie popełniono [2.3.4.1.] głównym zadaniem twoim w sądzie jest udowodnienie tego. 2. Jeżeli twierdzisz, że czyn nie byl szkodliwy [2.3.4.2.], musisz to udowodnić. Jeśli twierdzisz, że 3. czyn jest mniejszy [2.3.4.3.] lub 4. słuszny [2.3.4.4.], udowadniaj te fakty tak samo, jak udowadniałbyś w sporze z przeciwnikiem, że czynu nie popełniono. [ . . . ] W mowach popisowych [1.8.3.] będziesz powiększał znaczenie czynów głównie przez dowodzenie, że były szlachetne i pożyteczne. Same bowiem czyny trzeba przyjmować za prawdę. Trzeba by je udowadniać tylko w tych nielicznych wypadkach, kiedy nie spotykają się z wiarą słuchacza lub jeśli przypisuje się je komuś innemu. W (doradczych) mowach [1.8.1.] możesz podawać w wątpliwość wyko­ nalność wniosku; możesz twierdzić, że wniosek jest wykonalny, lecz niesłu­ szny lub niepożyteczny, lub nie tak ważny, jak mówi przeciwnik. Musisz ba­ czyć, czy nie ma jakiegoś fałszu w rzeczach nie należących do sprawy. Fałsz takich uchodzi za dowód, że również inne twierdzenia przeciwnika są fałszywe. {1418 a) Argumentowanie za pomocą przykładu [3.6.3.6.] najbardziej nadaje się do mowy (doradczej), argumentowanie zaś za pomocą entymematu [3.6.3.3.] — do mowy sądowej. Mowa (doradcza) bowiem dotyczy przy­ szłych wypadków. Toteż mówca chcąc podać ich przykłady musi sięgać po zdarzenia minione. Mowa sądowa [1.8.2.] zajmuje się tym, co obecnie jest prawdą, lub tym, co obecnie nie jest prawdziwe: a to łatwiej udowodnić, gdyż wchodzi tu w grę konieczność. Nie ma bowiem przypadkowości w tym, co już się stało. [. . .] Unikaj entymematu, jeśli chcesz wywołać wzruszenie. Entymemat albo wyprze wzruszenie, albo przejdzie bez wrażenia. Jednoczesne bowiem ruchy wypierają się nawzajem: albo niszczą się zupełnie, albo jeden osłabia 20 Tj. dialogi odnoszące się do zagadnień moralnych.

247

dragi. Również wtedy nie powinieneś szukać czegoś w rodzaju entymematu, kiedy odmalowujesz charakter; taki sposób dowodzenia nie może wyrażać ani moralnego charakteru, ani moralnego zamiaru. Maksymami należy po­ sługiwać się w argumentowaniu — podobnie jak w opowiadaniu — gdyż one wyrażają charakter: „Dałem mu to, choć wiedziałem o zdaniu: nie wierz ni­ komu”. Albo — jeśli chcesz wzruszyć słuchacza: „Nie żałuję tego, choć do­ znałem krzywdy; wprawdzie po jego stronie jest zysk, ale po mojej — spra­ wiedliwość”. Wymowa (doradcza) jest trudniejsza od wymowy sądowej; i słusznie, gdyż mówca (doradzający) zajmuje się przyszłością, mówca zaś sądowy — przeszłością. [. . .] Jeżeli możesz przedłożyć dowody, stosuj je w mowie na równi z uwa­ gami moralnymi. Jeśli nie masz entymematów, poruszaj tylko sprawy moral­ ne: Dobremu człowiekowi bardziej odpowiada ujawnianie swej szlachetnoś­ ci niż dokładności w rozumowaniu. (1418 b) Entymematy zbijające cieszą się większą popularnością niż entymematy dowodzące, dlatego że zbijające bar­ dziej naocznie wykazują swą logiczną silę. Zbijanie przeciwnika nie jest jakimś osobnym działem mowy, lecz czę­ ścią argumentowania, które zmierza do podważenia wywodów przeciwnika przez postawienie zarzutu lub przez sylogizm przeciwny. Zarówno w mowie (doradczej), jak i sądowej powinieneś naprzód przedłożyć własne argumen­ ty, a następnie przeciwstawić się argumentom strony przeciwnej obalając je i z góry poddając ostrej krytyce. Jeśli jednak przeciwnik może posłużyć się ro­ zlicznymi argumentami, zacznij od nich. [. . .] W sprawie moralnego charakteru: niektóre wypowiedzi, o ile dotyczą ciebie samego, mogą wzbudzić zawiść, stać się nudne, wywołać sprzeciw; o ile zaś dotyczą twego przeciwnika, mogą ściągnąć na ciebie zarzut napastli­ wości lub rubaszności. Wobec tego wkładaj takie uwagi w usta jakiejś osoby trzeciej. [ . . .] Niekiedy zaś powinieneś przetworzyć entymematy w maksymy, np. „Mądrzy ludzie powinni godzić się z przeciwnikiem w okresie swego powo­ dzenia; jeśli to uczynią, mogą bardzo dużo zyskać”. Myśl ta w formie enty­ mematu brzmiałaby tak: A. [Przesłanka większa] Jeśli powinniśmy godzić się z przeciwnikiem wtedy, kiedy pogodzenie ma nam zapewnić największy pożytek i zysk, B. [Przesłanka mniejsza — w domyśle] Jeśli pogodzenie ma nam zapewnić największy pożytek i zysk w okresie naszego powodzenia, C. [Wniosek] to powinniśmy dążyć do zgody w okresie swojego powodze­ n i a [. . .]

21 Przykład zaczerpnięty z Isokratesa, Archidamos.

Rozdział dziewiętnasty [Epilog] (1419 b) Epilog [3.8.] składa się z czterech części; musisz: 1. życzliwie nastroić słuchacza względem siebie, a zrazić do swego przeciwnika, 2. po­ większyć lub pomniejszyć znaczenie faktów, 3. wywołać odpowiednie wzru­ szenia w słuchaczu i 4. odświeżyć argumenty w jego pamięci. 1. Naturalną bowiem koleją rzeczy, kiedy udowodniłeś swą prawdo­ mówność, a nieprawdomówność swego przeciwnika, musisz siebie samego polecić, jego zganić, a wywody utrwalić. Powinieneś zmierzać do jednego z dwojga: wykazać, że ty jesteś dobrym człowiekiem, a on złym — zupełnie lub względem słuchaczy. Jak należy tego dokonać, wyjaśniłem wskazując ro­ dzaje argumentów [Ks. I, rozdz. 9], za pomocą których trzeba stawiać kogoś w dobrym lub złym świetle. 2. Po udowodnieniu faktów, w naturalnym porządku, należy spotęgo­ wać lub zmniejszyć ich znaczenie. Musisz zgodzić się, że fakty zaszły, jeśli zamierzasz określić ich znaczenie; tak samo ciało może rosnąć tylko z czegoś poprzednio istniejącego. Rodzaje argumentów, których należy użyć dla spo­ tęgowania lub zmniejszenia znaczenia, już przedłożyłem [Ks. II, rozdz. 19]. 3. Następnie, kiedy fakty i ich znaczenie są jasne, musisz wywołać wzruszenia w słuchaczu. Do wzruszeń tych należy: litość, oburzenie, złość, nienawiść, zawiść, zazdrość i zaczepność. Również poprzednio wspomnia­ łem [Ks. II, rozdz. 1-2] rodzaje argumentów, którymi należy posłużyć się w tym celu. 4. W końcu przypomnij to, co poprzednio powiedziałeś. Tu możesz wła­ ściwie zastosować to, co inni niesłusznie zalecają czynić we wstępach: kilkakro­ tnie powtórz swe twierdzenia, aby można było je łatwo zrozumieć. Na wstępie należy przedstawić sprawę w tym celu, aby przedmiot sporu był całkiem jasny. W epilogu zaś musisz treściwie zebrać argumenty, którymi udowodniłeś swe twierdzenia. Pierwszy krok polega tu na oświadczeniu, żeś wykonał to, coś przyrzekł. Potem musisz przytoczyć swe twierdzenia i wyjaśnić ich powody; możesz posłużyć się porównaniem swojego stanowiska ze stanowiskiem przeci­ wnika; albo porównasz sposoby ujęcia tego samego punktu przez was obu, albo nadasz temu porównaniu nie tak bezpośrednią postać: (1420 a) „Mój przeciw­ nik mówił to i to o tym punkcie, ja zaś mówiłem to i to i dlatego to powiedzia­ łem”. Albo z pewną ironią: „Oczywiście, on tak twierdził, ja zaś — tak”. Lub: „Jakże by on sobie poczynał, gdyby udowodnił to zamiast tamtego”. Albo też posłuż się pytaniem: „Czy czegoś nie udowodniłeś? Albo: „Co udowodnił mój przeciwnik?” Możesz zatem postępować albo w ten sposób, tj. zestawiając zda­ nie ze zdaniem, lub w porządku naturalnym przechodząc argumenty tak, jak były powiedziane, przy czym naprzód podasz własne argumenty, a potem od­ dzielnie, jeśli chcesz, argumenty przeciwnika. W zakończeniu odpowiedni jest styl bezspójnikowy, aby dopowiedze­ nie różniło się od mowy właściwej: „Powiedziałem. Słyszeliście. Wiecie, o co idzie. Wydajcie wyrok”. (Przełożył Władysław Madyda)

Rhetorica ad Herennium [11.2.2.]

Księga pierwsza * 2. Zadaniem mówcy jest umiejętność mówienia w sprawach, które przewidziane zostały dla pożytku obywateli na podstawie zwyczajów i prze­ pisów prawnych, oraz zapewnienie sobie — tak dalece, jak to możliwe — poparcia słuchaczy ’. Istnieją trzy rodzaje wymowy, jakie powinien uprawiać mówca: pokazowa [1.8.3.], doradcza [1.8.1.] i sądowa [1.8.2.]. Rodzaj poka­ zowy poświęcony jest pochwale lub naganie określonej osoby. Rodzaj do­ radczy polega na rozważaniu, co w danej sprawie stanowi czynnik zachęcają­ cy, a co zniechęcający. Rodzaj sądowy opiera się na sporze prawnym i obej­ muje oskarżenie w sprawie karnej lub skargę cywilną wraz z obroną. Wyjaśnię teraz, jakie umiejętności powinien posiadać mówca, a nastę­ pnie wskażę właściwe sposoby traktowania powyższych rodzajów spraw. 3. Mówca powinien więc posiadać umiejętność w zakresie inwencji [2.], dyspozycji [3.], stylu [4.], zapamiętywania [5.] i wygłaszania [6.]. Inwencja jest to znajdowanie treści prawdziwych lub prawdopodobnych, dzięki czemu spra­ wa staje się przekonywająca. Dyspozycja jest to pewien porządek i rozkład tre­ ści, który wskazuje, co i w jakim miejscu powinno być umieszczone. Styl jest to dostosowanie właściwych wyrazów i zdań do wymyślonej treści. Zapamiętywa­ nie jest to mocne utrwalenie w pamięci treści, wyrazów i układu. Wygłoszenie jest to wytworne operowanie głosem, mimiką i gestem. Wszystkie te umiejętności możemy osiągnąć trzema sposobami: przy pomocy teorii, naśladownictwa i ćwiczenia2. Przez teorię (gr. techne, lac. ars) rozumie się zespół reguł, które wskazują określoną metodę i system przemawiania. Naśladownictwo (gr. mimesis, lac. imitatió) powoduje, że zgodnie z konsekwentnie stosowaną metodą osiągamy podobieństwo do pe­ wnych modeli wymowy. Ćwiczenie (gr. gymnasia, lac. exercitatio) polega na ustawicznej praktyce i wdrażaniu się do przemawiania. * Przedruk z antologii: Rzymska krytyka i teoria literatury. Wybór, opr. Stanisław Stabryła, Wrocław 1983, s. 130-145. 1 Źródłem tej definicji jest dzieło Hermagorasa z Temnos [11.1.7.] Sztuka retoryczna. 2 Wymieniona tu triada: teoria-naśladowanie-ćwiczenie była rozwijana w traktatach Ary­ stotelesa i dialogach Platona.

250

Ponieważ przedstawiłem już, jakie rodzaje spraw mówca powinien po­ dejmować i jakie powinien posiadać kompetencje, wydaje się, że należy te­ raz powiedzieć, w jaki sposób przemówienie może zostać dostosowane do te­ orii obowiązków mówcy. 4. Inwencję stosuje się w sześciu częściach przemówienia: we wstępie [3.3.], w przedstawieniu faktów [3.5.], w konspekcie [3.4.], w dowodzeniu [3.6.], w odpieraniu zarzutów [3.7.] i w konkluzji [3.8.]. Wstęp jest to począ­ tek przemówienia; dzięki wstępowi umysł słuchacza zostaje przygotowany do słuchania. Przedstawienie faktów zawiera opowiadanie o pewnych wy­ padkach, jakie zaszły lub jakie mogły zajść. Przy pomocy dyspozycji wyjaś­ niamy punkty sprawy, co do których istnieje zgodność, a także te, które bu­ dzą sprzeciw, oraz przedstawiamy, jakie rzeczy zamierzamy poruszyć w swo­ im przemówieniu. W dowodzeniu wykładamy z naciskiem nasze argumenty. Odpieranie zarzutów polega na obaleniu argumentacji przeciwników. Kon­ kluzja stanowi artystyczne zamknięcie przemówienia. {Przełożył Stanisław Stabryła)

Księga czwarta [O stylu] 1. Ponieważ zajmuję się w tej księdze stylem, i tam, gdzie potrzeba przykładów, posługuję się przykładami własnymi wbrew zwyczajowi Gre­ ków, którzy pisali na ten temat, uważam za konieczne krótko uzasadnić swo­ ją metodę postępowania1. Zamieszczam tutaj to wyjaśnienie nie z własnej ochoty, ale z konieczności, czego dostatecznie już dowiodłem w poprzednich księgach, gdzie nie dawałem żadnych wstępów, ani żadnych dygresji. Przed­ stawiwszy więc teraz krótko to, co uważam za niezbędne, będę kontynuo­ wał pozostałą część mojego wykładu sztuki retorycznej dla ciebie, tak jak postanowiłem. Ale łatwiej zrozumiesz moją metodę, jeśli poznasz poglądy Greków12. Z wielu powodów, uważają oni, że skoro sami dali wskazówki, jak na­ leży ozdabiać styl, muszą dla każdego rodzaju ozdoby przytoczyć przykład zaczerpnięty od znakomitego mówcy lub poety3. Podstawę takiego postępo­ wania stanowi dla nich skromność, ponieważ wydaje się czymś ostentacyj­ nym nie zadowalać się nauczaniem sztuki lub sprawiać wrażenie, że pragnie się w sztuczny sposób tworzyć przykłady. Jest to — powiadają — przekazy­ wanie się, a nie ukazywanie sztuki. 1 Mimo tych zastrzeżeń autor opiera się na źródłach greckich, latynizując jedynie termino­ logię Greków. 2 Autor odwołuje się tu do dyskusji na temat attycyzmu [11.1.13.2.] i zwalczania azjanizmu [11.1.13.1.]. 3 O ścisłym związku retoryki i poetyki zob. 9.3.

251

2. Dlatego też przede wszystkim poczucie wstydu powstrzymuje nas od takiego postępowania, które wskazywałoby, że pochwalamy jedynie sie­ bie samych, kochamy siebie samych, a innymi gardzimy i wyszydzamy. Kie­ dy bowiem możemy zaczerpnąć jakiś przykład z Enniusza* lub z Grakchusa 45, wydaje się, że kieruje nami zarozumiałość, jeśli pomijamy te przykłady, a odwołujemy się do naszych własnych. Po drugie, przykłady według nich służą za świadectwo. Przykład bo­ wiem, podobnie jak zeznanie świadka, stanowi dowód tam, gdzie przepis za­ wiera tylko sugestię lub w nieznacznym tylko stopniu daje sankcję 6. Czy nie byłby śmieszny człowiek, który w sporze sądowym lub w trakcie procesu ka­ rnego prowadziłby walkę w oparciu o swoje własne świadectwo? Świadec­ two, tak jak przykłady, stosuje się dla udowodnienia własnej racji. Należy więc czerpać przykłady z dzieł najlepszych pisarzy, aby to, co ma służyć do­ wodzeniu, samo nie wymagało dowodu. W istocie rzeczy ci, którzy tworzą przykłady, albo muszą wynosić się ponad innych, i najbardziej cenić swoje własne, albo też muszą stwierdzić, że przykłady zaczerpnięte z najznakomit­ szych mówców i poetów nie są najlepsze. Jeśli wynoszą się ponad wszystkich innych, są nieznośnie zarozumiali; jeśli przyznają innym wyższość nad sobą, a nie uważają, że przykłady wzięte od tamtych przewyższają ich własne, nie potrafią wytłumaczyć, dlaczego przyznają im tę wyższość. A dalej, czyż sam autorytet starożytnych nie tylko nie zwiększa praw­ dopodobieństwa pewnych stwierdzeń, ale nie wywołuje również w ludziach pragnienia naśladowania ich? Owszem, pobudza to ambicję i rozpala we wszystkich zapał, skoro obudzi się w nich nadzieja, że przez naśladownictwo mogą osiągnąć biegłość Grakcha lub Krassusa7. 3. Wreszcie, powiadają, najwyższa sztuka, to rzeczy różne i nierównej jakości, rozsiane i rozproszone w tylu poematach i mowach, wybrać tak sta­ rannie, aby móc każdy rodzaj przykładów umieścić w poszczególnych dzia­ łach sztuki retorycznej. Jeśli nawet można by to było wykonać wyłącznie dzięki pilności, to i tak powinniśmy zasłużyć na pochwałę, że nie uciekamy przed takim zadaniem; ale obecnie nie da się tego przeprowadzić, nie posia­ dając najwyższej umiejętności. Któż bowiem, kto nie opanował w najwyż­ szym stopniu sztuki retorycznej, potrafi w tak obszernej i tak rozproszonej literaturze dostrzec i wydzielić to, czego domaga się sztuka retoryczna? Lai­ cy, czytając dobre mowy lub utwory poetyckie, chwalą poetów, ale nie są świadomi, co skłania ich do wyrażenia takiej aprobaty, gdyż nie mogą zda­ wać sobie sprawy, w czym się zawiera, na czym polega i w jaki sposób zosta­ ło zrealizowane to, co ich zachwyca u tych poetów. Ale ten, kto rozumie to wszystko, wybiera najwłaściwsze przykłady i sprowadza do indywidualnych 4 Ouintus Ennius (239-169 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych poetów rzymskich epoki archaicznej. 5 Gajusz Grakchus, trybun ludowy w 123 r. p.n.e., słynny mówca. 6 Według Arystotelesa przykłady i zeznania świadków stanowią argumenty dialektyczne w indukcji retorycznej; por. Retoryka [I 2]; D Ź r., s. 225. 7 Lucius Licinius Crassus — konsul z r. 95 n .e ., zaliczany przez Cycerona do najwybitniej­ szych mówców rzymskich.

252

zasad wykształcenia to wszystko, co specjalnie zasługuje na włączenie do jego traktatu, musi być koniecznie wielkim mistrzem w tej dziedzinie. Jest więc największym mistrzostwem panować nad własną dziedziną i posługiwać się zapożyczonymi przykładami [. . .]8. 11. Istnieją trzy rodzaje stylu, które nazywamy typami; wszelka po­ prawna wymowa ogranicza się do tych trzech typów. Pierwszy z nich nazywa się wzniosły [1.9.2.], drugi — średni [1.9.3.], trzeci — prosty [1.9.1.]. Styl wzniosły polega na wytwornym i ozdobnym układzie poważnych wyrazów. Styl średni polega na użyciu wyrazów o mniejszej godności, ale nie najniż­ szej i najzwyklejszej klasy. Styl prosty zniża się aż do użycia najzwyklejszej mowy potocznej. Przemówienie będzie ułożone w stylu podniosłym, jeśli do wyrażenia każdej myśli będzie się stosowało wyrazy najbardziej ozdobne, jakie można znaleźć czy to w znaczeniu dosłownym, czy to w znaczeniu metaforycznym, i jeśli wybiera się myśli poważne, takie, jakich używa się w tzw. amplifikacji [2.9.] i w zwrotach obliczonych na wywołanie wzruszenia, i jeśli posługuje­ my się figurami myśli [4.3.4.4.], i figurami stylu [4.3.4.3.] o wydźwięku po­ ważnym (tego rodzaju figurami zajmę się później {IV, 13,19 ns). Oto przy­ kład tego rodzaju stylu9: 12. „Któż z was, sędziowie, potrafiłby wymyślić odpowiednią karę dla tego, kto zamierzał wydać ojczyznę wrogom? Jakiż zły czyn można porów­ nać z taką zbrodnią, jaką znaleźć karę godną takiego czynu?10 Przodkowie nasi już wyczerpali wszystkie rodzaje najwyższych kar w stosunku do tych, którzy dokonali gwałtu na wolno urodzonym młodzieńcu, zhańbili matronę, zranili kogoś lub wreszcie zamordowali; nie przekazali nam jakiegoś specjal­ nego rodzaju kary za tę najokrutniejszą i najbardziej niegodziwą zbrodnię. W innych rodzajach przestępstw ponoszą krzywdę z cudzej winy tylko jedno­ stki lub bardzo niewielu ludzi; zdrajcy ojczyzny przygotowują za jednym za­ machem najstraszniejsze klęski dla wszystkich obywateli. O twarde serca. Okrutne knowania. O ludzie pozbawieni ludzkich uczuć! Na jaki czyn ważyli się, co jeszcze mogą zamyślać. Otóż zastanawiają się, w jaki sposób, gdy wrogowie wywróciwszy groby naszych przodków, obaliwszy mury z triumfal­ nym krzykiem wpadną do miasta, w jaki sposób zamieni się w zgliszcza mia­ sto trawione straszliwym pożarem, gdy już zostaną złupione świątynie bo­ gów, wymordowani senatorowie, wszyscy inni uprowadzeni w niewolę, mat­ ki i wolno urodzona młodzież wydana na pastwę lubieżnym wrogom. I nie uznają, zbrodniarze, że spełniły się ich marzenia, aż ujrzą żałosne popioły świętej ojczyzny. Nie potrafią, sędziowie, wyrazić w słowach całej ohydy tej rzeczy. Ale nie zależy mi na tym, ponieważ nie jestem wam potrzebny. Wa­ sze serca pełne patriotyzmu nakażą wam, abyście człowieka, który pragnął 8 W dalszym ciągu autor omawia grecką teorią przykładów, kończąc ją wnioskiem, że nie powinno się wykorzystywać w mowach przykładów greckich. 9 Mowa jest przykładem tzw. amplificatio criminis (uwydatnienie przestępstwa) stosowa­ nej w rzymskim oratorstwie sądowym. 10 Cyceron, Mowa przeciw Werresowi [II 2, 16,40].

253

wszystkich zdradzić, wygnali precz z tego państwa, które chciał pogrążyć w zbrodniczej niewoli najplugawszych wrogów”. 13. Mowa należała będzie do stylu średniego, jeżeli, jak już powie­ działem, nieco spuścimy z tonu, ale nie zniżymy aż do zupełnie zwyczajnej prozy. Oto przykład: „Widzicie, sędziowie, przed sobą ludzi, przeciwko którym prowadzi­ my wojnę — sprzymierzeńców, którzy zwykli walczyć w naszej obronie i swoim męstwem i wysiłkiem razem z nami ochraniać nasze państwo. Oni z pewnością nie tylko dobrze znają siebie samych, swoje możliwości i środki, ale dzięki sąsiedztwu i związkowi z nami we wszystkich sprawach, potrafią stwierdzić i ocenić siłę ludu rzymskiego w każdej dziedzinie. Kiedy postano­ wili walczyć przeciwko nam, pytam was, w czym pokładali ufność ważąc się podjąć tę wojnę, jeśli rozumieli, że większość sprzymierzeńców trwa w po­ słuszeństwie, jeżeli wiedzieli, że nie mają do dyspozycji ani wielkiej armii, ani odpowiednich dowódców, ani środków finansowych — krótko mówiąc żadnej rzeczy, która jest konieczna do prowadzenia wojny? Nawet jeśliby rozpoczęli wojnę z sąsiadami w sprawie granic, nawet jeśliby uważali, że jed­ na bitwa może rozstrzygnąć cały zatarg, przystąpiliby jednak do tego pod każdym względem lepiej wyposażeni i przygotowani. Tym mniej jest praw­ dopodobne, żeby z tak szczupłymi siłami usiłowali zagarnąć władzę nad światem, tę władzę, której podporządkowały się bądź pod wpływem prze­ mocy, bądź dobrowolnie wszystkie cywilizowane narody, królowie i ludy barbarzyńskie, kiedy zostały pokonane przez naród rzymski orężem lub szla­ chetnością. Mógłby ktoś zapytać: a czyż Fragellanie11 nie usiłowali tego zro­ bić z własnej inicjatywy? Lecz oni byliby tym mniej gotowi to zrobić, ponie­ waż widzieli, w jak trudnym położeniu znaleźli się Fragellanie. Tylko bo­ wiem ludzie niedoświadczeni, którzy nie mogliby znaleźć w historii prece­ densu na wszelkie okoliczności, tylko tacy daliby się łatwo z powodu braku doświadczenia wciągnąć w pułapkę. Ale ci, którzy wiedzą, co zdarzyło się innym, łatwo potrafią przewidzieć swój własny los na podstawie przejść in­ nych 11213. Czyż podnieśliby broń bez żadnego motywu, nie kierując się żadną nadzieją? Któż uwierzyłby w to, że kogoś ogarnęło takie szaleństwo, aby targnął się na władzę ludu rzymskiego, nie opierając się na żadnej sile? Mu­ sieli mieć więc jakiś powód. Czyż może być inaczej, niż mówię?” ' 3 14. Przykładem stylu prostego, który zniża się do zwykłego języka co­ dziennego, może być poniższy tekst: „Więc ten przypadkiem wszedł do łaźni, a kiedy się już wykąpał, za­ czął się wycierać. Gdy zdecydował się wejść do basenu, nagle odezwał się tamten: — Hej, chłopcze, twoi niewolnicy dopiero co mnie wygrzmocili. Musisz coś za to odpalić. Ten zarumienił się, ponieważ jako człowiek zupeł­ 11 Mieszkańcy miasta Fragellae w Lacjum wymordowani przez Rzymian w 125 r. p.n.e. za bunt przeciw władzy centralnej. 12 Podobne sentencje znajdują się u Terencjusza, Heaotontimorumenos 221, Publiusza Syrusa, w. 177, Liwiusza, XXII 29, 10, Tacyta, Annales IV 33. 13 Nie udało się rozstrzygnąć, czy jest to fragment jakiejś rzeczywistej mowy, czy jest to tekst wymyślony przez autora traktatu.

254

nie młody nie był przyzwyczajony do zaczepek ze strony kogoś obcego. Tamten zaczął jeszcze głośniej wykrzykiwać to samo, a także inne rzeczy. Młodzieniec z trudem odpowiedział: — Pozwól mi jednak przyglądnąć się sprawie. Wtedy tamten zaczął krzyczeć takim głosem, że mógł łatwo przy­ prawić każdego o rumieniec wstydu. Jego głos był tak bezczelny i szorstki. Takiego tonu, jak mi się wydaje, nie słyszy się w pobliżu solarium14, lecz za kulisami teatru i w miejscach tego rodzaju. Młodzieniec zmieszał się. Nic w tym dziwnego, gdyż on, którego pedagog beształ za kłótnie, nie był przy­ zwyczajony do obelg. Gdzie więc miał zobaczyć błazna pozbawionego wszel­ kiego wstydu, który uważałby, że i tak nie może stracić dobrego imienia, więc może robić wszystko, co zechce, bez szkody dla swojej opinii” 15. 15. Przykłady te mogą stanowić podstawę do zrozumienia problemu rodzajów stylu. Jeden układ wyrazów charakterystyczny jest dla stylu pro­ stego, inny dla wzniosłego, a jeszcze inny dla średniego. Ale dążąc do osiąg­ nięcia tych rodzajów stylu należy unikać stylów fałszywych, bardzo im po­ krewnych. Na przykład bardzo bliski stylowi wzniosłemu, który zasługuje na pochwałę, jest styl, którego należy unikać: poprawnie można by go nazwać stylem nadętym. Jak bowiem spuchlizna przypomina zdrowy wygląd ciała, tak ludziom niedoświadczonym stylem wzniosłym wydaje się styl napuszony i nadęty, gdy wyraża daną myśl albo przy pomocy słów nowych, albo archai­ cznych, albo niezręcznych przenośni czy też wyrażeń zbyt poważnych, niż wymaga tem at16, jak na przykład: „Bo kto nieprzyjaciołom sprzedaje ojczy­ znę, na tego nie dość kary, jeśli zostanie zepchnięty w głębie Neptuna. Uka­ rzcie więc tego, kto wzniósł góry wojny, a obalił pola pokoju”. Większość tych, którzy popadają w ten styl i odchodzą od tego stylu, od którego zaczęli, daje się zwieść pozorom powagi i nie jest w stanie dostrzec napuszoności ta­ kiego stylu. 16. Ci, którzy zamierzali osiągnąć styl pośredni, jeśli nie mają w tym powodzenia, zbaczając z kursu dochodzą do pokrewnego stylu, który nazy­ wamy stylem rozluźnionym [łac. dissolutem, gr. eklelymenon], gdyż jest on pozbawiony nerwów i stawów. Mógłbym go także nazwać stylem chwiej­ nym, ponieważ chwieje się raz w jedną, a raz w drugą stronę i nie może roz­ wijać się zdecydowanie i po męsku. Oto przykład: „Kiedy nasi sprzymierzeńcy chcieliby prowadzić z nami wojnę, z pew­ nością wciąż na nowo rozważaliby, co mogliby zrobić, jeśliby działali napra­ wdę z własnej woli i nie mieli w Rzymie wielu popleczników, ludzi złych i zu­ chwałych. Wszyscy, którzy pragną dokonać wielkich czynów, długo się bo­ wiem zastanawiają”.17 Tego rodzaju mowa nie może przykuć uwagi słuchaczy: cała bowiem rozlewa się i nie zawierając żadnej myśli, ogranicza się do gładkich słów. 14 Solarium — zegar słoneczny; tu miejsce na Forum Romanum, gdzie zbierali się Rzy­ mianie w celu załatwiania interesów. 15 Jest to przykład narratio [3.5.]. 16 Mowa o fundamentalnej zasadzie stosowności [1.10.2.]. 17 Podobna myśl u Sofoklesa: Elektra 320.

255

Ci, którzy nie potrafią zręcznie posługiwać się ową wytworną prostotą stylu, popadają w styl suchy i bezkrwisty, który można trafnie określić jako jałowy [łac. exile, gr. tapeinón]. Posłużmy się przykładem: „A więc tamten podszedł w łaźni do naszego młodzieńca. Później po­ wiada: Twój niewolnik mnie sprał. Potem młodzieniec mówi mu: — Prze­ myślę to. Później tamten wywołał sprzeczkę i krzyczał coraz głośniej w obe­ cności całego tłumu”. Jest to doprawdy język ubogi i prostacki: nie osiągnął bowiem tego, co posiada styl prosty, który stanowi kompozycję utworzoną z wyrazów popra­ wnych i odpowiednio dobranych. Każdy rodzaj stylu, wzniosły, średni i prosty, nabiera godności dzięki figurom retorycznym, którymi zajmiemy się w dalszym wykładzie. Jeśli figu­ ry te zostaną rozmieszczone w mowie w sposób oszczędny, uwydatnią jej za­ lety, podobnie jak kolory, jeśli natomiast jest ich zbyt wiele, wypaczają mowę. Ale przemawiając powinniśmy zmieniać rodzaj stylu, tak, aby styl średni następował po wzniosłym, styl prosty po średnim i na odwrót. W ten sposób dzięki urozmaiceniu łatwo można uniknąć przesytu. 17. Ponieważ powiedziano już, do jakich rodzajów powinien ograni­ czać się styl, przyglądnijmy się teraz, jakie cechy musi posiadać styl właściwy i doskonały. Otóż styl najbardziej odpowiedni do realizacji zadań mówcy powinien odznaczać się trzema właściwościami: wytwomością, kompozycją artystyczną18 oraz okazałością. Poprawna łacina [łac. latinitas, gr. hellenismós — 4.3.1.] to przestrze­ ganie czystości językowej, wolnej od wszelkiego rodzaju błędów. Mogą wy­ stąpić dwa rodzaje błędów językowych: solecyzmy i barbaryzmy. Z solecyzmami mamy do czynienia wówczas, kiedy w grupie wyrazowej nie ma zgod­ ności między wyrazem następnym a poprzednim. Barbaryzm pojawia się na­ tomiast wówczas, gdy wyrażenie słowne jest niepoprawne. O tym, jak unik­ nąć tych błędów, wyłożę w jasny sposób w traktacie poświęconym sztuce gramatycznej.19 Jasność [łac. perspicuitas, gr. safłneia — 4.3.2.] stanowi o tym, że mowa staje się prosta i zrozumiała. Osiąga się to przy pomocy dwóch środ­ ków: przez zastosowanie wyrazów obiegowych i właściwych. Wyrazy obiego­ we, to takie, które są w codziennym użyciu; właściwe, to takie, które desyg­ nują lub mogą desygnować rzecz, o której mowa. 18. Kompozycja artystyczna polega na takim układzie wyrazów, który nadaje wszystkim częściom mowy jednakowo doskonały kształt. Osiągniemy to, jeśli będziemy unikać częstego zbiegu samogłosek [łac. hiatus, gr. synkrisis foneenton], który sprawia, że styl staje się szorstki i pełen dysonan­ sów, jak np. Bacae aeneae amoenissime impendebant (Owoce koloru miedzi ponętnie zwisały), i jeżeli będziemy unikać nadmiernego powtarzania tej sa­ mej litery (tzn. aliteracji); przykładem tego może być następujący cytat (nic 18 Łac. compositio, gr. synthesis onómaton — termin na oznaczenie budowy artystycznej wysłowienia (nie spotykany w innych retorykach rzymskich). 19 Nie jest znany traktat gramatyczny autora Retoryki do Herenniusza.

256

bowiem nie przeszkadza posługiwać się cudzymi przykładami dla zilustrowa­ nia błędów): O Tite, tutę, Tati, tibi tanta, tyranne, tulisti. (O tyranie, Tytusie Tacjuszu, dla siebie samego, tak wielkie wziąłeś na siebie troski) 20. I z tego samego poety: Quoiquam ąuicąuam ąuemąuam, ąuemąue ąuisąue conveniat, neget (Zaprzecza, że ktokolwiek cokolwiek komukolwiek, ktokolwiek od­ powiada komukolwiek)21. Powinniśmy również unikać nadmiernego powtarzania tego samego wyrazu, jak np. Nam cuius rationis ratio non extet, ei rationi ratio non est fidem habere admodum. (Ponieważ kiedy racjonalność racji nie jest oczywista, w takiej racji wcale nie jest racjonalne pokładać wiarę.)22 Nie powinniśmy używać serii wyrazów podobnie zakończonych, jak np.: Flentes, plorantes, lacrimantes, obtestantes. (Żalący się, jęczący, płaczący, błagający.)23 Będziemy także unikać przemieszczenia wyrazów, jeśli nie przeprowadza się tego w sposób harmonijny2425;ten błąd częsty jest u Celiusza jak np.: In priore libro has res ad te scriptas, Luci, misimus, Aeli. (W poprzedniej księdze dedykowałem ci, Lucjuszu, opis tych wydarzeń, Eliuszu) . Powinno się ró­ wnież unikać długiego ciągu wyrazów, który zarówno źle brzmi w uszach słu­ chaczy, jak też utrudnia oddech samemu mówcy. Ustrzegłszy się tych błędów w kompozycji, resztę naszego wysiłku mu­ simy poświęcić sprawie okazałości (dignitas). Upiększając poprzez różnorod­ ność mowę, właśnie okazałość sprawia, że staje się ona ozdobna.26 Figura stylu polega na wyraźnej ozdobności samego języka. Figura myśli czerpie pe­ wną okazałość z samej idei, a nie ze słów. [4.3.4.4.] (Przełożył Stanisław Stabryła)

20 Enniusz, Annales, Ks. I, frag. 108. 21 Fragment pochodzi z nieznanej sztuki Enniusza. 22 Według niektórych badaczy wiersze te przypominają styl Enniusza. 23 Cytat przypisywany Enniuszowi. 24 Figura słowna hyperbalón [4.3.4.1.13.] zaliczana przez niektórych teoretyków do tropów. 25 Mowa o adresacie Retoryki do Herenniusza, Lucjuszu Eliuszu Stilonie, rzymskim gra­ matyku i retorze z przełomu II i I w. p.n.e., nauczycielu Cycerona. 26 Mowa o najważniejszym składniku elocutio — ozdobności [4.3.4.].

Cyceron

O mówcy [11.2.3.2.]

Księga pierwsza*

(1,11,45) Słuchałem wielu znakomitych ludzi, kiedy jako kwestor przybyłem z Macedonii do Aten1w okresie wspaniałego rozkwitu — jak wów­ czas się mówiło — Akademii, gdy na jej czele stali Charmadas, Klejtomachos i Ajschines2. Był tam wówczas także Metrodor, który razem z nimi pil­ nie słuchał Karneadesa3, człowieka wyróżniającego się, ich zdaniem, spo­ między wszystkich darem najbardziej ciętej i porywającej wymowy; poważ­ ną rolę odgrywali tuż Mnesarchos, słuchacz twego przyjaciela4 Panecjusza, i Diodor, uczeń perypatetyka Kritolaosa5. (.1,11,46) Wielu innych poza tym sławnych i znakomitych filozofów przebywało wówczas w Atenach, a wszyscy oni, jak to stwierdziłem, nieledwie jednym głosem odsuwali mówcę od steru rządów w państwie, wykluczali go od udziału w jakiejkolwiek nauce i odsądzali od wiedzy w sprawach po­ ważniejszych, a wtłaczali go przemocą w ciasny młyn samych tylko sądów oraz pomniejszych zgromadzeń ludowych6. (1,11,47) Ale ja nie zgadzałem się ani z nimi, ani z pierwszym wyna­ lazcą tych rozważań, Platonem, który górował znacznie nad nimi wszystki­ mi, właśnie jako mówca dostojny, a pełen swady. Pilnie czytałem wówczas w Atenach wraz z Charmadasem jego Gorgiasza [11.1.4.]7 i podziwiałem * Przedruk z antologii: Marek Tuliusz Cyceron, W y b ó r p i s m n a u k o w y c h , przeł. Krystyna Wisłocka-Remerowa, opr. Marian Plezia, Wrocław 1954, s. 332-346. 1 Słowa te wypowiada Lucjusz Licyniusz Krassus, jeden z rozmówców dialogu O m ó w c y , wybitny retor rzymski, reprezentujący poglądy Cycerona. 2 Charmadas, Kletomachos i Ajschines byli uczniami Karneadesa. 3 Karneades — profesor Akademii w połowie II w. p.n.e.; M etrodor ze Stratoniki — wy­ bitny uczeń Karneadesa. 4 Krassus zwraca się do uczestnika dialogu O m ó w c y — Krassusa Scewoli, słynnego praw­ nika rzymskiego, który w poprzedniej kwestii poruszanej w utworze wypowiedział się na temat ograniczonego do sądu oratorstwa. 5 Kritolaos — filozof grecki z Faselis w Likii, perypatetyk, uczestnik (wraz z akademi­ kiem Kameadesem) sławnego poselstwa filozofów greckich do Rzymu w 155 r. p.n.e. 6 Por. retoryka i filozofia [8.] 7 Zob. fragmenty dialogu w tomie niniejszym, s. 202.

258

Platona w tym dziele najbardziej z tego powodu, że w owym wyszydzaniu mówców sam okazywał się doskonałym mówcą. Bo spór o słowa od daw­ na już dręczy biednych G reków8, którzy bardziej lgną do polemik niż do prawdy. (1.11.48) Jeżeli bowiem ktoś twierdzi, że mówcą jest tylko ten, kto może ze swadą przemawiać wobec władz i w sądzie czy wobec ludu albo i w senacie, to jednak musi z tym się pogodzić, by temuż mówcy przyznać i by w nim dostrzec niemało zalet. Bez bogatego bowiem doświadczenia we wszyst­ kich dziedzinach życia publicznego, bez znajomości ustaw, zwyczajów, pra­ wa i bez zgłębienia natury ludzkiej i charakterów nie zdołałby on nawet i w tych sprawach działać dość zaradnie i wytrawnie. Kto zaś to wszystko po­ znał, bez czego nawet drobnych spraw na rozprawach niepodobna bronić w sposób właściwy, czegóż mu może braknąć z wiedzy o najważniejszych zaga­ dnieniach? Jeśli zaś sądzisz, że rzeczą mówcy jest tylko mówić składnie, ozdobnie i wymownie, to któż, proszę, i to nawet potrafi osiągnąć bez owej wiedzy, której mu odmawiacie? Wszak nie może istnieć wartościowa wymo­ wa, jeżeli ten, kto mówi, nie zgłębił dokładnie, o czym mówi. (1.11.49) I dlatego też, jeżeli ów słynny fizyk Demokryt9 pięknie — jak twierdzą i jak mnie się wydaje — wyłożył swą naukę, to treść, którą omawiał, należała do fizyka, ale samo wysłowienie jest rzeczą mówcy. I tak samo, jeżeli Plato jak natchniony — co mu chętnie przyznaję — mówił o sprawach bardzo odległych od tych, które bywają przedmiotem sporu w ży­ ciu publicznym, jeżeli również i Arystoteles [11.1.5.] Teofrast [11.1.6.] czy Karneades " byli wymowni i wysławiali się z wdziękiem i wykwintnie o tym, co było przedmiotem ich rozpraw, to może owe tematy, o których rozpra­ wiali, należą do różnych innych nauk, ale sam sposób ich ujmowania stanowi dziedzinę tej sztuki, o której mówimy i którą badamy [tj. retoryki], (1.11.50) Bo przecież widzimy, że niektórzy inni o tych samych spra­ wach mówią sucho i nudno, jak na przykład ów tak sławny ze swej bystrości Chryzyp ", który wcale tym nie uchybił filozofii, że brak mu było zdolności w obcej dlań sztuce wymowy. Jakaż więc jest tu różnica? I jak odróżnisz ob­ fitość i bogactwo słów u tych, których wymieniłem, od oschłości tamtych, którzy nie stosują takiego urozmaicenia i wytwornego stylu w wypowie­ dziach? Otóż pewne jest, że jedno przynajmniej wnoszą jakoby własny wkład ci, którzy dobrze mówią: zwarty i ozdobny układ wypowiedzi wyróż­ niającej się artyzmem i starannością. Taka mowa jednak, jeśli jej treści mó­ wca nie pojął dobrze i nie zgłębił, albo w ogóle istnieć nie będzie, albo stanie się zgoła przedmiotem powszechnych kpin i szyderstw. (1.12.51) Bo i jakież może być większe szaleństwo niż pusty dźwięk słów, choćby najkunsztowniej dobranych i najbardziej kwiecistych, jeśli w 8 Charakterystyczny ton lekceważenia teoretycznych dyskusji greckich. 9 Demokryt z Abdery (460-370 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych filozofów greckich, twórca systemu atomistycznego (dlatego zwany przez Cycerona fizykiem). 10 Zob. przypis 3. 11 Chryzyp z Soloi (ok. 280-205 p.n.e.), wybitny filozof stoicki, znany z bezozdobnego, te­ chnicznego sposobu pisania.

259

nich nie ma myśli żadnej i żadnej wiedzy? Natomiast cokolwiek to będzie, z dziedziny jakiejkolwiek umiejętności czy z innego zakresu, to mówca — o ile pozna rzecz tak gruntownie, jak sprawę swego klienta — wyrazi to lepiej i pięk­ niej niż sam odkrywca danego zagadnienia czy specjalista w tej dziedzinie. (1.12.52) Bo jeżeli ktoś powie, że istnieją właściwe pewne dla mówcy dziedziny myśli, pewne sprawy i wiedza o nich zamknięta w szrankach sądo­ wych, to przyznam wprawdzie, że nasza działalność istotnie obraca się prze­ ważnie dokoła nich, ale jednak nawet i w tym zakresie jest wiele zagadnień, których sami nauczyciele, zwani retorami, ani nie uczą, ani ich nie znają. (1.12.53) Wiadomo przecież powszechnie, że największe zadanie mó­ wcy polega na pobudzaniu serc ludzkich do gniewu, do nienawiści i do cier­ pienia, jak i na odwodzeniu ich od takich wzruszeń i kierowaniu ku pobłażli­ wości i miłosierdziu. Kto więc nie pozna do głębi charakterów ludzkich, ca­ łej istoty człowieczeństwa oraz przyczyn, które podniecają albo uspokajają nastroje, nie zdoła przemawiając osiągnąć zamierzonego skutku. {1,12,54) A przecież te wszystkie zagadnienia uchodzą za własność fi­ lozofów, i mówca nigdy, moim zdaniem, przeciw temu nie będzie oponował, lecz pozostawiwszy im właściwą pracę badawczą, ponieważ oni jej jedynie pragną się poświęcić, dla siebie zawaruje umiejętność wypowiadania się, która zresztą bez tamtej wiedzy istnieć nie może. Bo, jak często już mówi­ łem, to właśnie jest rzeczą mówcy: poważna i ozdobna mowa, dostosowana do stanu uczuć ludzkich. (1.13.55) Przyznaję, że o tych rzeczach pisali Arystoteles i Teofrast, ale popatrz, Scewolo, czy to wszystko nie przemawia za mną? Bo ja nie biorę od nich nic z tego, co mają wspólnego z mówcą, a oni kiedy mówią o tych rzeczach, przyznają, że jest to dziedzina mówców. Toteż innym dziełom dają oni tytuł i nazwę właściwą danej nauce, a t e 12 nazywają retorycznymi. (1.13.56) Bo jeżeli mówcy wypadnie w toku przemówienia — co się czę­ sto zdarza — powiedzieć coś o bogach nieśmiertelnych, o pobożności, o zgodzie, o przyjaźni, o prawie państwowym, prywatnym, o prawie narodów, o sprawiedli­ wości, o umiarkowaniu, o wielkoduszności, o różnych rodzajach cnót, wówczas na pewno wszystkie gimnazja13, wszystkie szkoły filozoficzne wielkim głosem będą wolały, że to wszystko do nich wyłącznie należy, a do mówcy ani trochę. (1.13.57) A ja zgodzę się na to, by oni o tych rzeczach rozprawiali so­ bie po kątach dla zabicia czasu, mówcy jednak przydzielę i przyznam ten przywilej, aby to samo, o czym oni mówią nudnie i bezbarwnie, wyjaśnił z pewnym wdziękiem i powagą. Poruszałem to w rozmowach z owymi filozo­ fami w Atenach, bo nakłaniał mnie do tego nasz Marek Marcellus14, obecny edyl kurulny, który z pewnością, gdyby teraz nie urządzał igrzysk15, brałby 12 Tj. pisma traktujące o wymowie. 13 Gr. gymndsion — miejsce do ćwiczeń gimnastycznych, w którym zbierali się również uczestnicy publicznych rozmów. “ Postać niezidentyfikowana. 15 Rozmowa toczy się w czasie wrześniowych ludi Romani, w skład których wchodziły igrzyska organizowane przez edylów kurulnych.

260

udział w tej naszej dyskusji, a już i wówczas jako zupełnie młody człowiek był niezwykle oddany tym zainteresowaniom. (1.13.58) A już co się tyczy prawodawstwa, wojny, pokoju, sprzymie­ rzeńców, co do podatków, co do praw obywatelskich w ich podziale wedle stanu i wieku — mogą sobie Grecy twierdzić, że Likurg i Solon16 (choć, moim zdaniem, należy ich zaliczyć do krasomówców) lepiej się na tych spra­ wach znali niż Hyperejdes17 i Demostenes, doskonali i niezwykle wytworni mówcy, mogą też nasi rodacy stawiać wyżej decemwirów, autorów Prawa dwunastu tablic18, którzy musieli przecież być ludźmi światłymi, od Serwiusza Galby19 i twego teścia Gajusa Leliusza20, o których wiadomo, że przed innymi przodują w wymowie. (1.14.59) Nie będę przecież temu zaprzeczał, że pewne umiejętności stanowią pole działania tych ludzi, którzy cały swój wysiłek skupili na ich ba­ daniu i opracowywaniu, ale twierdzę, że pełnowartościowym mówcą jest ten tylko, kto o wszystkim potrafi mówić swobodnie i interesująco. Bo nawet i w tych sprawach, które są wedle powszechnego mniemania właściwym polem działania mówców, często znajduje się coś takiego, co trzeba wydobyć i zaczerpnąć nie z praktyki sądowej, do której jednej przy­ znajecie nam prawo, ale z jakiejś mniej dostępnej dziedziny nauki. (1.14.60) Pytam bowiem, czy można oskarżać lub bronić wodza bez znajomości sztuki wojskowej, a często zgoła i bez znajomości krajów i mórz? Albo przemawiać do ludu za uchwaleniem lub odrzuceniem wnoszo­ nych ustaw, albo w senacie o całokształcie zagadnień dotyczących rzeczypospolitej, nie mając pogłębionej znajomości i doświadczenia w zakresie praw państwowych? Czy może mowa doprowadzić do rozpłomienienia lub stłu­ mienia namiętności i poruszyć serca — co jest naczelnym celem mówcy — bez bardzo starannego prześledzenia wszystkich tych poglądów, jakie rozwi­ jają filozofowie w związku z naturą ludzką i obyczajami? (1.14.61) Nie wiem, czy zdołam was o tym przekonać, ale nie zawa­ ham się mówić tego, co myślę. Sama fizyka, matematyka i inne umiejętnoś­ ci, które przed chwilą podałeś jako przykłady specyficznych dziedzin wie­ dzy, należą do tych, którzy zajmują się nimi zawodowo, ale jeśli te same umiejętności ktoś chce objaśnić słowami, musi uciec do środków właściwych mówcy. (1.14.62) Bo jeżeli Filon, ów architekt21, który zbudował dla Ateńczyków arsenał, zdał ludowi sprawę, jak wiadomo, bardzo wymownie ze swego dzieła, to nie należy sądzić, że tę swoją swadę zaczerpnął raczej ze swej 16 Likurg — prawodawca spartański z VII w. p.n.e.; Solon — prawodawca ateński z po­ czątku VI w. p.n.e. 17 Hyperejdes (389-322 p.n.e.), słynny mówca ateński, uczeń Isokratesa [11.1.3.]. 18 Prawo XII tablic — najstarsza kodyfikacja prawa rzymskiego, którą tradycyjnie datuje się na V w. p.n.e. 19 Servius Sulpicius Galba (ok. 5 p.n.e.-68 n.e.), wybitny mówca rzymski. 20 Caius Laelius — reprezentant wybitnego rodu rzymskiego; z jego córką ożenił się Scewola (zob. przypis 4.). 21 Filon z Eleusis (IV w. p.n.e.), architekt, o którym Witruwiusz powiada, że był również pisarzem.

261

umiejętności architekta niż mówcy. A obecny tu Marek Antoniusz22, gdyby miał mówić w obronie Hermodora23 o budownictwie morskim, to pozna­ wszy na podstawie jego informacji zagadnienie, wygłosiłby o cudzym dziele ozdobną i obszerną mowę. Tak samo Asklepiades, który był moim lekarzem i przyjacielem (a wymową przewyższał wszystkich lekarzy), w swych pięk­ nych przemowach nie ze swoich lekarskich zdolności korzystał, ale z kraso­ mówczych. (1.14.63) Bliższe już prawdy, choć nie w pełni prawdziwe, jest to, co zwykł był mawiać Sokrates, że każdy jest dość wymowny w tej dziedzinie, na której się rozumie24, ale jeszcze prawdziwsze jest zdanie, że ani nikt nie może być wymowny na temat, którego nie zna, ani choćby najlepiej znał za­ gadnienie, a nie wie, jak trzeba zbudować i wygładzić mowę, nie potrafi mó­ wić o tym, co zna. (1.15.64) Dlatego też jeśli chcemy określić i objąć całokształt możli­ wości i Właściwości mówcy, to — moim zdaniem — ten będzie mówcą god­ nym tego dostojnego miana, kto bez względu na to, jaki temat przyjdzie mu omawiać, potrafi mówić rozsądnie, w dobrze zbudowanym wywodzie, pięk­ nym stylem, panując pamięcią nad przedmiotem, a ponadto z pewną godno­ ścią wystąpienia. (1.15.65) Jeśli zaś komuś wyda się nazbyt nieograniczone w zakresie to, co wyraziłem słowami „bez względu na to, jaki temat”, to każdy może to ograniczyć i tyle odjąć, ile uzna za słuszne; ale podtrzymywać będę twierdze­ nie, że jeśli nawet mówca nie zna tego, co wchodzi w zakres innych nauk i umiejętności, i opanował tylko te zagadnienia, które występują w rozpra­ wach i w praktyce sądowej, to jednak i wtedy, skoro mając przemawiać na takie tematy, dowie się od znawców tych zagadnień tego, co przynależy do danej dziedziny, lepiej będzie o nich mówił niż specjaliści w danym zakresie. (1.15.66) Jeśli więc np. Sulpicjusz25 będzie miał mówić o sprawach wojskowych, poszuka pomocy u naszego powinowatego Kajusza Mariu­ sza26, a otrzymawszy materiał taką mowę wygłosi, że nawet sam Kajusz Ma­ riusz zawaha się, czy tamten nie lepiej zna to wszystko od niego. O ile zaś porozumie się z tobą w jakiejś sprawie z zakresu prawa, to sztuką przema­ wiania przewyższy ciebie, człowieka najbardziej kompetentnego i doświad­ czonego w tych sprawach, których się od ciebie nauczy. (1.15.67) Jeżeli wreszcie przypadnie mu taka sprawa, przy której trze­ ba mówić o naturze i błędach ludzi, o namiętnościach, o umiarkowaniu, wstrzemięźliwości, o cierpieniu czy śmierci, to może — o ile to uzna za odpo­ 22 Marcus Antonius (143-87 p .n.e.), według Cycerona najwybitniejszy krasomówca swo­ ich czasów, jeden z rozmówców dialogu O mówcy. 23 Hermodor — postać niezidentyfikowana. 24 Tego samego zdania był także Katon Starszy, który twierdził: „Jeśli wiesz, co masz po­ wiedzieć, słowa same ci przyjdą”. 25 Publius Sulpicius Rufus — mówca i polityk, trybun ludowy z r. 88 p.n.e., chwalony przez Cycerona za talent krasomówczy. 26 Caius Marius — przywódca partii demokratycznej na przełomie II i I w. p.n.e.; syn jego był żonaty z siostrą żony Krassusa (zob. przypis 1.).

262

wiednie, jakkolwiek te zagadnienia mówca sam znać powinien — porozma­ wia na te tematy ze znawcą filozofii, Sekstusem Pompejuszem11, ale w każ­ dym wypadku osiągnie to, że czegokolwiek od kogoś się dowie, przedstawi to o wiele piękniej nawet niż ten, od kogo zaczerpnął wiedzy. (1.15.68) Ale jeżeli usłucha mej rady, to — ponieważ filozofia dzieli się na trzy dziedziny obejmujące kolejno: tajniki przyrody, subtelności rozu­ mowania oraz zagadnienia życia i obyczajów2728 — może dwie pierwsze dzie­ dziny pominąć i darować je naszej opieszałości29, ale co do trzeciej, która zawsze była sferą działania mówcy, gdybyśmy się przy niej nie utrzymali, za­ brakłoby pola, na którym mówca mógłby osiągnąć wielkość. (1.15.69) Dlatego też mówca powinien przestudiować gruntownie pro­ blemy życia i obyczajów; pozostałe dziedziny, jeśli ich nawet nie zgłębi, zdo­ ła jednak, o ile kiedyś zajdzie tego potrzeba, przystroić w piękną szatę słow­ ną, byle mu dostarczono potrzebnych danych. Bo jeżeli wiadomo uczonym, że A rat30, nie znając astrologii31, w bar­ dzo pięknych i dobrze ułożonych wierszach opowiedział o niebie i gwiaz­ dach, jeżeli Nikander z Kolofonu32, człowiek nie mający nic wspólnego z rol­ nictwem, wspaniale pisał o sprawach wiejskich dzięki swym poetyckim zdol­ nościom, a nie rolniczym — to czemóż mówca nie miałby o tych rzeczach mówić bardzo wymownie, nauczywszy się ich dla określonej sprawy i na uży­ tek doraźny? ( 1.16.70) Bo poeta jest bliskim sąsiadem mówcy, nieco może bardziej skrępowanym formą wierszową, a swobodniejszym w doborze słów, ale wie­ lu artystycznymi środkami posługuje się na równi z nim prawie, a w każdym razie dorównywa mu nieomal w tym, że nie musi przestrzegać żadnych gra­ nic ani określać swych uprawnień i może z tą samą swobodą na szerokiej przestrzeni poruszać się, gdzie zechce. (1.16.71) Co do tego zaś, co ty, Scewolo, powiedziałeś, że gdybyś nie był w granicach mego królestwa33, nie zniósłbyś spokojnie mojego twierdze­ nia, jakoby mówca powinien być doskonale obeznany z wszelakimi rodzaja­ mi wymowy i z wszystkimi dziedzinami wiedzy ludzkiej — to, na Herkulesa, nie powiedziałbym tego, gdybym uważał, że sam jestem takim mówcą, ja­ kiego obraz kreślę. (1.16.72) Ale oto, co mówił nieraz Gajus Lucyliusz34 (który zresztą mając do ciebie pewne urazy był z tego powodu właśnie ze mną w mniej za­ 27 Sextus Pompeius — stryj wielkiego wodza tego nazwiska, poświęcał się wyłącznie stu­ diowaniu prawa, matematyki i filozofii stoickiej. 28 Mowa o typowych w ujęciu starożytnych trzech części filozofii: fizyce, dialektyce i etyce. 29 Tj. pozwolić sobie z lenistwa na to, żeby ich nie studiować. 30 Aratos z Soloi (ok. 315-ok. 240 p.n.e.), grecki poeta dydaktyczny, autor poematu astronomicznego Fajnomena (O znakach niebieskich). 31 Dla starożytnych astrologia jest równoznaczna z astronomią. 32 Nikander z Kolofonu — wybitny poeta grecki (III w. p.n.e.) 33 Tj. w strefie retoryki i krasomówstwa. 34 Caius Lucillus (ok. 180-103 p.n.e.), wybitny poeta rzymski, twórca satyry jako gatunku literackiego.

263

żyłych stosunkach, niż tego pragnął, jakkolwiek był to człowiek i wykształ­ cony, i niezmiernie kulturalny), a ja podzielam jego zdanie: nikogo nie po­ winno się uważać za mówcę, kto nie jest wyszkolony w tych wszystkich nau­ kach, które godne są wolnego człowieka35, bo jeśli nawet przemawiając nie korzystamy z nich, jest to jednak widoczne i daje się to zauważyć, czy jesteś­ my w ich zakresie nieukami, czy też uczyliśmy się ich kiedyś. (1,16,73) Tak jak gracze w piłkę nie stosują w tej grze umiejętności gi­ mnastycznych, ale same ruchy ich świadczą o tym, czy ćwiczyli się w gimna­ styce, czy nie, i u rzeźbiarzy, choć nie posługują się oni przy swej pracy rysu­ nkiem, jednak widoczne jest, czy umieją lub nie umieją rysować — tak też nawet i w mowach wygłaszanych w sądach czy na zgromadzeniach ludowych lub w senacie, choćby inne nauki nie znalazły faktycznego zastosowania, ła­ two to się jednak ujawnia, czy mówca zajmował się tylko sztuką deklamatorską, czy też wystąpił z mową uzbrojoną w zasoby wiedzy z zakresu wszyst­ kich nauk wyzwolonych. [. . .] (Przełożyła Krystyna Wisłocka-Remerowa)

Księga druga [W sprawie pisania historii] * (2.12.51) Dalej więc, rzekł Antoniusz1, czy nie sądzisz, że historię pi­ sać może tylko znakomity mówca i mistrz języka? — Tak, jeśli mówisz o pi­ sarstwie historycznym Greków — odparł Katullus2; bo w naszym wypadku nie trzeba mówcy, wystarczy być prawdomównym. — Nie gardź jednak na­ szymi historykami — zaoponował Antoniusz — również Grecy na początku pisali nie inaczej niż nasz Katon3, Piktor4, Pizon5. (2.12.52) Historia była wówczas tylko corocznym spisywaniem wyda­ rzeń. Aby nie zginęła pamięć o ważnych dla państwa wypadkach, od począt­ ku Rzymu aż do pontyfikatu P. Mucjusza każdy najwyższy kapłan zapisy­ wał, co się każdego roku stało i nanosił to na białą tablicę, którą w swoim domu wystawiał na widok publiczny, tak że wszyscy mogli przeczytać6. Jesz­ cze dzisiaj nazywamy to największymi rocznikami . 35 Mowa o tzw. naukach wyzwolonych (a rtes lib e r a le s ), nie związanych z wysiłkiem fizycz­ nym, tj. gramatyce, dialektyce i retoryce. * Przedruk tłumaczenia z antologii: R z y m s k a k r y ty k a i te o ria lite r a tu ry . Wybór, opr. Sta­ nisław Stabryła, Wrocław 1983, s. 147-154. 1 Marcus Antonius (143-87 p.n.e.), jeden z rozmówców dialogu O mówcy. 2 Ouintus Dutatius Catulus — drugi z uczestników dialogu, konsul z r. 102 p .n.e., znako­ mity mówca. 3 Marcus Porcius Cato Censorinus (234-149 p.n.e.), wybitny polityk rzymski, mówca, historyk. 4 Quintus Fabius Pictor (III w. p.n.e.), jeden z najstarszych annalistów Rzymu. 5 Lucius Calpurnius Piso Frugi (II w. p.n.e.), autor Annales. 6 Mowa o tzw. annales — rocznikach. 7 Tzw. A n n a l e s M a x im i — zbiór złożony z 30 ksiąg, udostępniony ok. 123 r. n.e.

264

(2.12.53) Wielu naśladowało ten sposób pisania, pozostawiając tylko nieozdobne świadectwa dat, ludzi, miejsc i czynów. Jakim przeto był u Gre­ ków Ferekides8, Hellanikos9, Akusilaos101i wielu innych, takim u nas Ka­ ton, Piktor i Pizon. Nie wiedzieli oni jeszcze, na czym polega piękno stylu, o którym dopiero niedawno usłyszeliśmy od Hellenów, dbali jedynie o to, aby ich rozumiano, zwięzłość zaś uznawali za jedyną zaletę sztuki pisarskiej. (2.12.54) Na odrobinę wyższy poziom wzniósł się i przemówił w histo­ rii nieco szlachetniejszym tonem znakomity mąż, przyjaciel Krassusa11 — Antypater12. Inni opowiadali tylko dzieje, nie stosując żadnych środków ar­ tystycznych. (2.13.54) Jest tak, jak mówisz — potwierdził Katullus. Lecz nawet sam Celiusz Antypater nie urozmaicił swego opowiadania ani jedną gamą kolorów, ani starannym szykiem wyrazów, ani też nie wygładził dzieła nada­ niem mu spokojnej i jednostajnej potoczystości. Nie mając wiedzy i głębszej znajomości retoryki, ociosał je tylko z grubsza na miarę swych możliwości; przewyższył jednak — jak stwierdziłeś — swoich poprzedników. (2.13.55) Nie ma w tym nic dziwnego — rzekł Antoniusz — że w na­ szym języku nie powstały jeszcze wybitne dzieła historyczne. U nas bowiem wszyscy zajmują się retoryką tylko po to, aby błyszczeć w sądach, na forum, w Grecji zaś najwymowniejsi ludzie, wolni od spraw publicznych, mieli róż­ ne piękne zainteresowania, szczególnie zaś poświęcali się pisaniu historii. Bo wiadomo, że sławny H erodot1314,pierwsza wybitna postać na tym polu, nigdy nie stawał w sądach. A przecież opowiada on z tak wielką sztuką słowa, że nawet ja, o ile mogę zrozumieć dzieła greckie, odczuwam dużą przyjemność. (2.13.56) Po nim Tukidydes u , jak sądzę, zdecydowanie przewyższył wszystkich kunsztem pisarskim. Jest on tak bogaty w fakty, że liczba myśli dorównuje niemal liczbie słów. Tak jest dalej dokładny i zwięzły w doborze słów, że trudno powiedzieć, czy wykład objaśnia fakty, czy też raczej myśli ilustrują słowa. Ale i on, jak wiemy, chociaż poświęcił się karierze państwo­ wej , nie należał do grona adwokatów, a swoje dzieło spisał podobno w cza­ sie, gdy odsunięty był od spraw publicznych i na wygnaniu dzielił zwykły los wszystkich wybitnych Ateńczyków. (2.13.57) Następcą jego był Syrakuzanin Filistus15; żyjąc w wielkiej przyjaźni z tyranem Dionizjuszem16, wolny czas poświęcił na pisanie historii 8 Ferekides z Alen (V w. p.n.e.), autor dzieła mitograficznego G e n e a lo g ia w 10 księgach. 9 Hellanikos z Lesbos (2 poł. V w. p.n.e.), autor zaginionych dziś dzieł z zakresu mitolo­ gii, genealogii i chronologii. 10 Akusilaos (V w. p.n.e.), jeden z najstarszych prozaików greckich, autor dzieł G e n e a lo ­ g ia , K o s m o g o n ia , T h e o g o n ia .

11 Marcus Licinius Crassus (ok. 124 p.n.e.-53 p.n.e.), wybitny wódz i polityk rzymski. 12 Lucius Coelius Antipater (II/I w. p.n.e.), nauczyciel retoryki, autor pierwszej monogra­ fii o II wojnie punickiej. 13 Herodot z Halikarnasu (ok. 489-ok. 425 p.n.e.), historyk grecki uważany za ojca hi­ storiografii, autor dzieła o wojnach grecko-perskich. 14 Tukidydes (ok. 455-ok. 404 p.n.e.), jeden z największych historyków starożytności. 15 Filistus z Syrakuz (V/IV w. p.n.e.), autor dzieła historycznego w 13 księgach pt. S ik e lik d przedstawiającego dzieje Sycylii. 16 Dionizjusz Młodszy, II — tyran Syrakuz w r. 367 p.n.e.

265

i szczególnie — jak mi się wydaje — chciał naśladować Tukidydesa. Następ­ nie pojawili się dwaj utalentowani, Teopomp17i E for18, wychowani — że się tak wyrażę — w przesławnej szkole retora Isokratesa [11.1.3.], który swoich uczniów zachęci! do zainteresowań historycznych1920.Ani jeden ani drugi nie miał nic wspólnego z sądami. (2.14.58) Wreszcie kolejni historycy zaczęli od zainteresowań filozofi­ cznych. Pierwszym był sławny Ksenofont , uczeń Sokratesa21, potem Kallistenes22, wychowanek Arystotelesa, przyjaciel Aleksandra23. Kallistenes pi­ sał historię posługując się niemal retorycznym sposobem narracji, ów pierw­ szy zaś złagodził nieco ton i chociaż nie ma u niego porywów retorycznych, mniejsza jest chyba siła oddziaływania, to jednak — jak mi się wydaje — jest nieco przyjemniejszy w czytaniu. Najmłodszy z nich był T im a jo s , au­ tor — o ile mogę tu wydawać osąd — przewyższający wszystkich wykształce­ niem, wykazujący niezwykłe bogactwo rzeczy i rozmaitość myśli, elegancki w układzie słów. Przystąpił on do pisania z wielką znajomością retoryki, ale bez praktyki sądowej. (2.14.59) Gdy Antoniusz wypowiedział te słowa, Cezar25 wykrzyknął: Co słyszę Katullusie, gdzie są ci ludzie, którzy twierdzą, że Antoniusz nie zna greki? Iluż historyków wymienił. Jak fachowo, jak trafnie każdego scharak­ teryzował. — Jestem pełen podziwu — rzekł Katullus — ale kiedyś bardziej jeszcze zaskakiwało mnie to, że jest takim mówcą, nie znając teorii greckiej. A jednak, Katullusie — odezwał się znów Antoniusz — ja czytam dzieła tych i innych autorów dla przyjemności, w chwilach wolnych od zajęć publi­ cznych, i nie myślę o pożytku, jaki wynosi stąd wymowa. (,2,14,60) Jak to więc jest? Otóż wyznać muszę, że cokolwiek z tej lek­ tury korzystam, tak jak spacerując po słońcu opalam się, chociaż nie jest to moim zamiarem. Kiedy pilnie zasiądę do czytania w Misenum26 — w Rzy­ mie jest to bowiem niemożliwe — czuję, że pod wpływem autorów greckich mowa moja jakby nabiera nowych kolorów. Nie wyobrażajcie sobie jednak zbyt wiele: z dziel greckich to tylko rozumiem, co chcieli powiedzieć ich au­ torzy przeciętnym czytelnikom. (2.14,61) Bo jeśli kiedy wpadną mi w ręce dzieła tych waszych filozo­ fów, omamiony ich tytułami, które przeważnie zapowiadają znaną i piękną 17 Teopomp (376-ok. 315 p.n.e.), uczeń Isokratesa [11.1.3.], historyk. 18 Efor (IV w. p.n.e.) historyk grecki, autor pierwszej historii powszechnej w 30 księgach, obejmującej dzieje od czasów mitycznych do r. 340 p.n.e. 19 W słynnej szkole Isokratesa w Atenach studiowano również retorykę dla potrzeb ów­ czesnej historiografii. 20 Ksenofont (ok. 432-353 p .n.e.), wszechstronny pisarz, m.in. autor pism historycznych. 21 Sokrates (ok. 470-399 p.n.e.), grecki myśliciel i filozof. 22 Kallistenes (365-326 p.n.e.), historyk i filozof grecki, autor dzieła Hellenikd (w 10 księgach). 22 Aleksander Wielki (356-323 p.n.e.), syn króla Macedonii Filipa II, uczeń Arystotelesa. 24 Timajos (ok. 345-ok. 250 p.n.e.), historyk grecki, autor dziejów Sycylii, Kartaginy, Italii. 25 Caius Iulius Caesar Strabo (zm. 87 r. p.n.e.), mówca i tragediopisarz rzymski. 26 Misenum — dziś Miseno, miasto i przylądek w Kampanii nad Zatoką Kumańską.

266

tematykę cnoty, sprawiedliwości, uczciwości, przyjemności, nie mogę zrozu­ mieć ani słowa, gdyż rozważania są bardzo skrótowe i wikłają się w drobiaz­ gach. Nie próbuję nawet zbliżyć się do poetów, którzy mówią jakby innym językiem. Lubię — jak powiedziałem — historyków i mówców, albo tych, którzy pisali w ten sposób, iż — jak się wydaje — szukali czytelników nie ba­ rdzo uczonych, tj. podobnych do mnie. (2.15.62) Lecz powracam do rzeczy. Czy widzicie, jak godnym talentu mówcy zadaniem jest pisanie historii? Nie wiem, czy coś innego wymaga większej płynności i rozmaitości stylu. A jednak nie trafiłem nigdzie na oso­ bno opracowane dla historii prawidła retoryczne. Są one oczywiste. Bo któż nie wie, że naczelnym prawem historii jest to, by nie ważyła się podać jakie­ goś fałszu, następnie, by miała odwagę wypowiedzieć całą prawdę. Nie może być w niej najmniejszego podejrzenia o stronniczość lub wrogość. (2.15.63) Te fundamentalne zasady są wszystkim znane. Sama zaś bu­ dowla opiera się na faktach i sztuce opowiadania. Istota materiału historycz­ nego wymaga przestrzegania chronologii, żąda opisu miejsc. Chce ona także — skoro już w relacji o rzeczach wielkich i godnych pamięci oczekuje się najpierw wyłożenia zamierzeń, następnie zdarzeń, wreszcie skutków — aby pisarz wyznał, czy dany zamiar pochwala; aby nie tylko przekazał, co się sta­ ło lub zostało powiedziane, lecz także, w jaki sposób; aby mówiąc o skut­ kach wyjaśnił wszystkie przyczyny i udział, jaki w nich miał przypadek, mą­ drość czy nierozwaga. Nie wystarczą dalej tylko czyny samych ludzi: musimy poznać także życie i charakter wszystkich wybitnych postaci. (2.15.64) Gdy idzie o słownictwo i sposób opowiadania, należy dążyć do stylu płynącego szerokim korytem z pewnym jednostajnym spokojem, wolnego od sądowej szorstkości i złośliwego dowcipu adwokatów. Czy wi­ dzicie, że w podręcznikach retorów nie można znaleźć żadnych wskazówek odnoszących się do tak ważnych i licznych problemów? Pominięto także mil­ czeniem wiele innych spraw, którymi winni się zająć retorzy, a mianowicie zachęty, pocieszenia, pouczenia, przestrogi. Wszystko to wymaga talentu oratorskiego, a jednak nie znalazło miejsca w systemach retorycznych. (2.15.65) Do tego gatunku należy także niezmiernie bogata tematyka, ponieważ większość pisarzy — jak to również dowiódł Krassus — wskazał mówcy dwa rodzaje wykładu. Jeden dotyczący ściśle określonych proble­ mów, z jakimi spotykamy się np. w sądach i na obradach publicznych (ktoś może tu jeszcze ewentualnie dodać mowy pochwalne), oraz drugi, wymie­ niany przez wszystkich niemal autorów, lecz przez nikogo nie objaśniony, odnoszący się do ogólnych, bliżej nie określonych zagadnień, nie mających związku z określoną osobą i czasem. Odnoszę wrażenie, że mówiąc o istocie i zakresie tego rodzaju tematyki, nie rozumieją rzeczy najważniejszych. (Przełożył Józef Korpanty)

Księga trzecia (.3,10,37) [. . .] Mówca musi więc zrobić to, co wyłożył Antoniusz1, a następnie znaleźć jakieś środki wyrazu. Jaki zatem styl jest lepszy — sprawę zachowania się mówcy zostawiam na później — jeśli nie ten, który cechuje się poprawnością języka, jasnością, ozdobnością, wreszcie zgodnością formy i treści. (3,10,38) Jeśli idzie o dwie pierwsze zalety, to chyba nie oczekujecie ode mnie podania reguł czystości i jasności języka. Nie próbuję bowiem nau­ czyć sztuki wymowy kogoś, kto mówić nie umie, nie spodziewam się usłyszeć ozdobnego języka u osoby popełniającej błędy w łacinie. Tak samo ktoś wy­ rażający się niezrozumiale nie potrafi przemawiać w sposób budzący podziw. Pomińmy zatem te dwie zalety, które łatwo jest poznać i które w praktyce są konieczne. Pierwszej nabywa się od dzieciństwa podczas nauki czytania i pi­ sania, druga służy do tego, aby mówić w sposób zrozumiały, a jest tak nie­ zbędna, że mniej już od mówcy wymagać nie można. [. . .] (3.14.52) Łatwe były, Antoniuszu — ciągnął Krassus — te dwa proble­ my, które bardzo krótko omówiłem, a właściwie niemal pominąłem — my­ ślę o poprawności i jasności języka. Pozostałe natomiast są obszerne, skom­ plikowane, złożone, trudne — w nich dopiero talent zyskuje podziw, a wy­ mowa laur sławy. Nikt bowiem nigdy nie podziwiał przemawiającego tylko dlatego, że posługuje się dobrą łaciną. Jeśli tego nie potrafi, wyśmieją go, odmówią miana nie tylko mówcy, lecz nawet człowieka. Nikt nie chwalił oratora za to, że potrafi mówić w sposób dla słuchacza zrozumiały, lecz wszyscy gardzą tym, dla którego jest to zbyt trudne. (3.14.53) Kto więc potrafi wzbudzić dreszcz grozy? Kogo słuchają w niemym podziwie? Komu odwdzięczają się okrzykami podziwu? Kto jest — że się tak wyrażę — bogiem między ludźmi? Otóż mówca, który potrafi wy­ powiadać się wyraźnie, starannie, obszernie, jasno pod względem myśli i słów, który w trakcie wywodu stosuje pewien rytm i kadencję poetycką — to właśnie obejmuje pojęcie wymowy ozdobnej. Ci zaś, którzy ton wymowy potrafią zmieniać stosownie do okoliczności i pozycji osób, zasługują na po­ chwałę należną temu, co określam trafnością i stosownością. (3.14.54) Antoniusz powiedział, że takich mówców jeszcze nie widział i dodał, że tylko im trzeba przyznać miano ludzi prawdziwie wymownych. Wyśmiewajcie więc — na moją odpowiedzialność — i pogardzajcie wszystki­ mi, którym się wydaje, że uwzględniwszy zalecenia tych tak zwanych dzisiaj retorów (tj. nauczycieli wymowy), posiedli już całą moc sztuki wymowy, a tymczasem nie rozumieją nawet, jaka jest ich rola i jakie obowiązki wynika­ ją z ich zawodu. Bo prawdziwy mówca, obracając się wśród żywych ludzi i zajmując się ludzkimi sprawami, musi o wszystkich dotyczących ich proble­ mach dyskutować, badać je, zgłębiać, roztrząsać. 1 Antoniusz w drugiej księdze traktatu zajmował się inventio [2.], dispositio [3.] i memoria [5.]; w tym miejscu Krassus poświęca uwagę elocutio [4.] i pronuntiatio [6.].

268

(3,14,55) Sztuka wymowy jest jedną z najwyższych cnót2. Jakkolwiek wszystkie one są równe i podobne, to przecież pod względem zewnętrznego blasku jedna jest piękniejsza i jaśniejsza od drugiej. Taka jest właśnie potę­ ga, o której mówimy. Objęła ona ogół wiedzy, aby wyjaśniać za pomocą słów uczucia i myśli duszy, wodząc za sobą bezwolnego słuchacza. Im więk­ sza jest ta potęga, tym bardziej potrzebuje obok siebie uczciwości i najwyż­ szej roztropności. Bo przekazując dar wymowy ludziom zalet tych pozbawio­ nych, nie uczynimy ich mówcami, a jedynie uzbroimy w miecz szalonych. [...] (3.44.175) Najtrudniejszy problem polega na tym, że wiersz, uzyskany przez odpowiednie połączenie słów, trzeba uznać za błąd, a przecież naszym celem jest takie grupowanie wyrazów, aby przypominały wiersz swoją kaden­ cją rytmiczną i doskonałością formy. I to właśnie w sposób istotny różni mó­ wcę biegłego od niedoświadczonego, że ten drugi bez składu i ładu wylewa z siebie jak nawiększy potok słów, przerwy robi tam, gdzie mu tchu zabrak­ nie, a nie według prawideł sztuki; pierwszy zaś tak łączy słowa w myśl, że obejmuje ją pewnym rytmem, zarazem wiązanym, jak i swobodnym. (3.44.176) Bo kiedy nadał myśli pewien rytm i harmonijny bieg, rozlu­ źnia ją nieco i oswabadza przez zmianę szyku wyrazów, tak że nie są one po­ łączone według ścisłych prawideł wiersza, ani nie błąkają się w sposób nieu­ porządkowany. Jak przeto spełnić to ważne zadanie i dojść do przekonania, że potrafi­ my stosować w naszej mowie zasady rytmiki? Jest to rzecz nie tyle trudna, co konieczna. Nic bowiem nie jest tak miękkie i giętkie, nic, co by tak łatwo poddawało się woli przewodnika, jak język. (3.45.177) Z niego tworzyć można wiersze i mniej regularne rytmy oratorskie. Z niego powstaje także ta nasza niewiązana mowa, jej liczne ro­ dzaje, różne style. Tych samych bowiem słów używamy i na co dzień, i w uro­ czystym przemówieniu, z tego samego źródła czerpiemy je dla potocznej rozmowy i dla wzniosłego, oficjalnego wystąpienia. Lecz gdy już będące do dyspozycji każdego wyrazy wybraliśmy, kształtujemy je następnie według naszej woli niczym miękki wosk. I tak nasz styl jest już to wzniosły, już to prosty, już to pośredniej trzyma się drogi [1.9.] Bo styl idzie posłusznie za powziętą przez nas myślą, zmienia się, przybiera różne formy, aby czarować uszy i poruszać serce. (3.45.178) Ale jak prawie wszystkim rzeczom, tak i mowie natura na­ dała tę niezwykłą właściwość, że zawierając w sobie najwyższy pożytek, ma zarazem czy to bardzo wiele godności, czy to nawet nierzadko wdzięku. Wi­ dzimy, że cały ten wszechświat i natura urządzone są dla dobra i zachowania każdego stworzenia. I tak niebo jest okrągłe, w jego centrum leży ziemia, utrzymując się dzięki własnym silom, wokół niej krąży słońce — wstępuje w znak zimowy3 i stamtąd powoli wznosi się w stronę przeciwną. Księżyc zaś, 2 Jest to podstawowy aksjomat filozofii stoickiej upowszechniany zwłaszcza w dziełach Cycerona. 3 Tj. znak Koziorożca w Zodiaku.

269

zbliżając się i oddalając, odbiera promienie słoneczne4, a pięć planet5 prze­ biega te same przestrzenie różnym ruchem i różną drogą. (3.46.179) Ten porządek kosmiczny jest tak ważny, iż najmniejsza zmiana spowodowałaby katastrofę, i tak piękny, że nic wspanialszego nawet sobie wyobrazić nie można. Pomyślcie teraz o kształcie i postaci człowieka, czy nawet innych istot żywych. Będziecie musieli stwierdzić, że każda część ciała ma swoje przezna­ czenie, że cała forma jest jakby doskonałym dziełem sztuki, a nie przypad­ ku. Przyjrzyjmy się drzewom. Pień, gałęzie i liście służą jedynie do zachowa­ nia i podtrzymania życia. (3.46.180) Zostawmy jednak naturę i zajmijmy się wytworami rąk ludzkich. Co jest tak niezbędne w okręcie jak burty, jak spód, jak dziób, jak rufa, jak reje, jak żagle, jak maszty? Wszystko to wygląda jednak pięknie, sprawiając wrażenie czegoś wynalezionego nie tylko dla bezpieczeństwa, ale i dla przyjemności. Kolumny podtrzymują świątynie i portyki, są jednak nie mniej majestatyczne niż pożyteczne. Wspaniały dach Kapitolu6 i innych świątyń stworzyła konieczność, a nie troska o piękno. Bo kiedy rozważano, jak woda ma spływać po obu stronach dachu, względy praktyczne, którymi kierowano się przy budowie świątyni, miały również i ten skutek, że dach wypadł niezwykle okazale i pięknie. Gdyby więc Kapitol budowano w nie­ bie, gdzie nie pada deszcz, bez dachu — jak się zdaje — nie miałby tego wspaniałego wyglądu. (3.46.181) To samo dzieje się we wszystkich prawie działach wymowy: z pożytkiem, a nawet potrzebą, idzie jakaś słodycz i wdzięk. Koniec zdania7 i przerwy między słowami8 były skutkiem krótkości oddechu i konieczności zaczerpnięcia powietrza. Nowość ta jednak była tak miła, że nawet gdyby komuś nigdy tchu nie brakowało, nie chcielibyśmy, aby mówił bez przerwy. Bo także naszym uszom podoba się zmiana wprowadzona w tym celu, aby przemawianie było dla płuc ludzkich nie tylko znośne, ale nawet łatwe. (3.47.182) A zatem najdłuższy okres krasomówczy [4.3.4.7.] to taki, który można wygłosić jednym tchem. Natura narzuca tutaj swoje zasady, a sztuka swoje. Bo chociaż w prozie stosować można różne stopy wierszowe, to wasz Arystoteles9, Katullusie, odradza mówcy częstego używania jamb u 101i trocheja11, które jednak w sposób naturalny wpychają się do naszych mów i zwykłych codziennych pogawędek. Istota rzeczy leży w tym, że rytm tych miar bardzo rzuca się w ucho, a stopy są małe. [ . . . ] (Przełożył Józef Korpanty) 4 W ten sposób tłumaczyli starożytni fazy księżyca. 5 Tj. Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn. 6 Mowa o świątyni poświęconej Jowiszowi, Junonie i Minerwie na wzgórzu Kapitol w Rzymie. 7 Tj. klauzula okresu retorycznego [4.3.4.7.J. 8 Tj. pauzy zwanej interpuncta, zjawiska stylistycznego uwydatniającego rytmikę prozy. 9 Cyceron odwołuje się tu do poglądów Arystotelesa na temat rytmu w prozie retorycznej (Retoryka HI 8). 10 Stopa wierszowa złożona ze zgłoski krótkiej i długiej. 11 Stopa metryczna złożona ze zgłosek długiej i krótkiej.

270

C y c e ro n

Mówca* [11.2.3.4.]

(23,75) [. . .] Najpierw musimy skreślić obraz mówcy, który jako jedy­ ny — zdaniem pewnych ludzi — zasługuje na miano attycki *. [23,76] Jest to orator prosty, niewysokich lotów, naśladujący zwykły, codzienny sposób mówienia; różni się jednak od ludzi, którzy ze sztuką wymowy nie mają nic wspólnego, bardziej niż to się wydaje. Przeto słuchacze, chociaż nie są mów­ cami, sądzą, że sami w taki sposób potrafią przemawiać. Nic na pozór ła­ twiejszego niż naśladować prosty styl, w praktyce jednak nie ma rzeczy trud­ niejszej. Bo chociaż nie jest to styl pełnokrwisty, musi jednak cechować się pewną jędrnością, tak że nie mając tych największych sił, cieszy się jednak — że tak powiem — pełnym zdrowiem. [23,77] Uwolnijmy go przede wszyst­ kim z więzów rytmiki. Są bowiem, jak wiesz, pewne zasady rytmu oratorskiego, o których wnet powiemy. Zasad tych musimy przestrzegać — kieru­ jąc się jakąś artystyczną świadomością — lecz w innym stylu, bo w tym nale­ ży je zupełnie pominąć. Niech będzie on nieco swobodniejszy, chociaż nie całkiem pozbawiony prawideł, aby sprawiał wrażenie, że idzie lekko, lecz nie błąka się po manowcach. Niech porzuci także ścisłe łączenie wyrazów2, albowiem ów jakby rozziew3 i zbieg samogłosek ma w sobie jakąś delikat­ ność, która wskazuje na nie pozbawiony wdzięku brak staranności u mówcy, troszczącego się bardziej o treść niż o formę słowną. (23,78) Lecz mówca, uwolniony od budowy periodu i mozolnego łą­ czenia wyrazów, na inne rzeczy będzie musiał skierować uwagę. Bo właśnie tych ściągniętych (tj. skróconych) i podzielonych na małe części zdań nie można budować byle jak, lecz w niestaranności należy wykazać pewną dba­ łość. Bo jak o niektórych nie upiększających się kobietach mówią, że tak • Przedruk tłum aczenia z antologii: Rzym ska krytyka i teoria literatury, s. 200-219 (fragmenty). 1 Styl attycki [11.1.13.2.], będący synonimem stylu skromnego. 2 Mowa o przesadnej dbałości o stronę fonetyczną w łączeniu wyrazów (tzw. sfnthesis onómaton). 3 Tzw. hiatus, tj. łączenie wygłosowej samogłoski jednego wyrazu z nagłosową samogłos­ ką następnego wyrazu.

271

właśnie najlepiej wyglądają, podobnie ma się rzecz z tym prostym, nawet bez ozdób sprawiającym przyjemność stylem. W obu wypadkach bowiem powstaje coś, co przydaje wdzięku, lecz nie rzuca się w oczy. Nietknięte po­ zostaną zatem wszelkie odświętne ozdoby z pereł, nie użyje się nawet żelaz­ ka do trefienia włosów. (23.79) Nie sięgnie się nigdy po środki kosmetyczne — białą i różową szminkę; pozostanie jedynie wytworna schludność. Język będzie czysty, pra­ wdziwie łaciński; mówiło się będzie jasno i prosto, z rozważeniem tego, co jest odpowiednie4. (24.79) Styl nie będzie miał jednej cechy, którą Teofrast [11.1.6.] w po­ chwale wymowy wymienił na czwartym miejscu, a mianowicie przyjemnej, efektownej szaty ozdób retorycznych5. Popłyną subtelne myśli, jedna po drugiej, wydobyte z jakiegoś ukrycia — w tym właśnie będzie największa siła mówcy. Skromnie wykorzysta się wyposażenie oratorskie. (24.80) Albowiem ozdoby są jakby naszym sprzętem dwojakiego ro­ dzaju6: jedne odnoszą się do rzeczy7, inne do słów. Dwojaka jest dalej ozdoba słów, traktujemy je bowiem osobno lub w związku z innymi. Jeśli idzie o słowa rozważane osobno, użyte w znaczeniu właściwym, zwykłym, to zaletą jest piękne brzmienie lub niezwykła trafność znaczenia. Natomiast wyrazy przenośne zdobi zmiana, jakby zapożyczenie sensu skądinąd, albo nowy, nadany przez samego mówcę sens, albo archaiczność niezwykłego znaczenia. Lecz nawet wśród wyrazów użytych w znaczeniu właściwym są słowa rzadkie i stare, tylko że nieczęsto po nie sięgamy. (24.81) Natomiast słowa w zespole wtedy nabierają ozdobności, kiedy tworzą jakiś harmonijny porządek znikający ze zmianą szyku wyrazów, któ­ ra jednak nie powoduje zmiany myśli. Bo figur myśli niezależnych od przed­ stawienia szyku wyrazów jest mnóstwo, lecz stosunkowo nieliczne wyróżnia­ ją się trafnością. [. . .] (32,113) Doskonały mówca winien zatem — jak sądzę — posiadać nie tylko właściwy mu dar bogatego wysławiania się, lecz jest rzeczą konieczną, aby przyswoił sobie pokrewną mu wiedzę dialektyków [8.2.]. Jakkolwiek czym innym zdają się być mowy, czym innym zaś rozważania filozoficzne, i przemawiać a mówić to nie to samo, jednak istotą jednego i drugiego jest wyłożenie myśli za pomocą języka: naukowa metoda rozważań filozoficz­ nych jest rzeczą dialektyków, mówcy zaś stawiają sobie za cel umiejętność ozdobnego przemawiania. Ów Zenon8, twórca szkoły stoików, zwykł ręką pokazywać, jaka jest różnica między tymi sztukami: palce zaciśnięte w pięść przyrównywał do dialektyki, natomiast otwartą dłoń do wymowy. 4 Mowa o tzw. czterech zaletach wysłowienia [4.3.]. 5 W antycznej teorii retoryki spotyka się różne określenia czterech zalet wysłowienia; Cyceron odwołuje się tu do klasyfikacji wprowadzonej przez Teofrasta [11.1.6.] w traktacie P e r t le x e o s .

6 Teofrast wyróżniał trzy środki wyrazu: wybór (e k lo g e ), połączenie (s y n th e s is ) i figury tworzą one całość, którą Cyceron określa w tym miejscu jako o m a m e n t a v e r b o r u m . 1 Zespoły środków retorycznych omawiane w dziale in v e n tio [2.], zwłaszcza topiki [2.7.]. 8 Zenon z Kition (ok. 336-264 p.n.e.), założyciel szkoły stoickiej.

( s c h e m a ta );

272

(32,114) Nawet jeszcze przed nim Arystoteles stwierdził na początku swej Retoryki, że sztuka ta jest odpowiednikiem dialektyki9, z tą tylko róż­ nicą, że zasady wymowy mają szerszy zakres, natomiast prawidła dyskusji fi­ lozoficznej są ściślej ograniczone. Chcę zatem, aby ten doskonały mówca znał całą dialektykę o tyle, o ile ona może być zastosowana do wymowy. Dy­ scyplina ta — jako znawca tych różnych sztuk wiesz o tym najlepiej — może być nauczana w dwojaki sposób. Bo i sam Arystoteles przekazał bardzo wie­ le prawideł rozumowania filozoficznego, i później tak zwani dialektycy roz­ budowali bardziej zawiłą teorię. (.32,115) Sądzę więc, że ktoś, kogo pociąga sława wymowy, nie może obyć się bez pewnej znajomości tych rzeczy, czy to w owym dawniejszym ujęciu Arystotelesa, czy w nowszym, pochodzącym od Chryzypa101. Niech pozna najpierw znaczenie, istotę, rodzaje słów tak pojedynczych, jak i stoją­ cych w połączeniu; następnie iloma sposobami myśl się wyraża, jak odróżnia się prawdę od fałszu i jakie wypływają stąd wnioski; co z czego wynika, a co jest przeciwne, jak należy dzielić i wyjaśniać liczne dwuznaczności. Na wszy­ stkie te często występujące okoliczności musi być mówca przygotowany. Lecz ponieważ materia sama w sobie jest nieco sucha, wyjaśnienia prowa­ dzone być muszą pięknym stylem11. (33.116) Bo we wszystkich dziedzinach, które przedstawia się przy użyciu metody, najpierw konieczna jest definicja przedmiotu. Jeśli bowiem dyskutujące osoby nie osiągną porozumienia co do przedmiotu sporu, to nie potrafią prawidłowo zbadać zagadnienia, ani nie dojdą do żadnych wnios­ ków. Często musi się wyjaśnić za pomocą słów nasz pogląd na jakąś rzecz, uprzystępnić poprzez definicję jakieś trudne pojęcie — o ile przez definicję rozumiemy bardzo zwięzłe ukazanie tego, o czym rozmawiamy. Następnie — jak wiesz — ustaliwszy ogólne pojęcie jakiejś rzeczy, musimy przyjrzeć się, jakie są dalsze jej odmiany czy też części, po to, aby wedle nich podzielić całą mowę12. (33.117) Doskonały mówca, którego próbujemy sobie wyobrazić, bę­ dzie posiadał tę umiejętność definiowania przedmiotu, lecz nie skrótowo i zwięźle, jak to się zazwyczaj dzieje w owych bardzo uczonych dysputach, a nieco jaśniej, szerzej, w sposób bardziej przystosowany do przeciętnego po­ ziomu pojmowania i oceniania. Podzieli także — jeśli zajdzie potrzeba — całą rzecz na określone części, tak aby żadnej nie pominąć, ani nie dodać ni­ czego. Pominę teraz sprawę tego, kiedy i jak ma to uczynić, bo — jak już wspomniałem — chcę być krytykiem, a nie nauczycielem. 9 Jest to początkowe zdanie z Retoryki Arystotelesa (zob. w tomie niniejszym, s. 222). 10 Chryzyp z Soloi; zob. Cyceron: O mówcy przypis 11. 11 Cyceron wyróżnia tu za Chryzypem trzy obszary logiki, które powinien znać retor: nau­ kę o pojęciach (zajmującą się znaczeniem, istotą i rodzajem słów) naukę o sądach (o sposobach wyrażania myśli) oraz naukę o wnioskowaniu (umiejętności operowania sylogizmami). [O związ­ kach retoryki z logiką zob. 8.4.]. 12 Powyższe wywody stanowią uzasadnienie ścisłego związku retoryki z dialektyką i logiką omawianego przez teoretyków w dziale inventio [2.].

273

(33.118) I nie tylko w dialektykę musi uzbroić się mówca — niech zna także wszystkie działy filozofii teoretycznej i praktycznej. Cóż bowiem po­ trafi powiedzieć o kulcie bogów, o śmierci, o poczuciu obowiązku, o miłości ojczyzny, o rzeczach dobrych lub złych, o cnotach i wadach, o obowiązku, o bólu, o przyjemności, o rozkoszy, o namiętnościach i błędach — o wszyst­ kim tym wypada często mówić, lecz jak suche są zazwyczaj ujęcia. Niczego — powtarzam — bez owej wspomnianej wiedzy nie można powiedzieć i roz­ ważyć dobitnie, pięknie, obszernie. (34.119) Mówię jeszcze ciągle o materii mowy, a nie o pracy nad sty­ lem. Wolę bowiem, aby najpierw znalazł mówca temat godny wykształco­ nych uszu, a potem myślał, jakimi słowami albo w jaki sposób go przedsta­ wi. Pragnę nawet, abym poznał fizykę i stał się dzięki temu wspanialszy, w jakiś sposób wznioślejszy, co powyżej powiedziałem o Peryklesie. Przecho­ dząc od rzeczy boskich do ludzkich, z pewnością powie wszystko i myślał bę­ dzie szlachetniej i górnolotniej. (.34,120) Poznawszy tamte rzeczy boskie, niech nie zaniedbuje tych ludzkich. Winien znać prawo, bez którego w codziennych sprawach sądo­ wych obejść się nie może. Cóż bowiem gorszego niż pojęcie obrony w sporze wymagającym znajomości określonych ustaw lub prawa prywatnego i wyka­ zanie swej ignorancji? Niech zaznajomi się także z chronologią wydarzeń dziejowych i przekazów historycznych, szczególnie naszej ojczyzny, lecz i in­ nych potężnych ludów oraz sławnych władców. — W trudzie tym ulżyła nam praca naszego drogiego Attyka, który przestrzegając chronologii i podając dane czasowe, mimo iż nic ważnego nie pominął, zdołał przecież w jednym woluminie objąć historię siedmiuset la t13. — Albowiem nieznajomość wyda­ rzeń, jakie rozegrały się przed naszym urodzeniem, oznacza ciągłe trwanie w wieku dziecięcym. Czym byłoby życie człowieka, gdyby pamięć o dawnych czasach nie przerzucała pomostu do przeszłości? A rozważanie minionych zdarzeń i czerpanie z nich wzorów przydaje wywodom autorytetu i wiarygod­ ności, będą jednocześnie dla słuchaczy czymś niezwykle miłym. [. ..] (Przełożył Józef Korpanty)

13 Cyceron odwołuje się tu do dzieła Tytusa Pomponiusza Attyka (109-33 p.n.e.) Libe annalis, obejmującego opis głównych wydarzeń od założenia Rzymu do czasów mu współczes­ nych.

M arek Fabiusz Kwintylian

Kształcenie mówcy*

Księga pierwsza Wstęp (9) A celem naszym jest przedstawienie wykształcenia mówcy idealne­ go. Takim zaś może zostać jedynie człowiek moralnie dobry. Dlatego też wymagamy od naszego mówcy nie tylko wyjątkowych zdolności oratorskich, ale również wszelkich zalet charakteru (10) Bo nie mogę się zgodzić na to, że zagadnienie moralności życia należy pozostawić — jak niektórzy uważają — filozofom, skoro przecież człowiekiem owym, prawdziwym obywatelem, po­ wołanym do kierowania sprawami publicznymi i prywatnymi, który mógłby rozważnie rządzić państwami, zasadzać je na prawach, wyzwalać z błędów wyrokiem sądowym, jest naprawdę nie kto inny jak tylko mówca. (11) Dlatego choć przyznam, że będę tu i ówdzie korzystał z materia­ łu, który bywa treścią ksiąg filozoficznych, słusznie jednak i po prawdzie mogę stać na stanowisku, że treść ta należy do naszego zadania i jest ściśle związana z nauką i sztuką wymowy. (12) Skoro bowiem na każdym kroku musi się w przemówieniach poruszać istotę sprawiedliwości, męstwa, umiar­ kowania i innych tym podobnych pojęć etycznych, tak że nie łatwo można by znaleźć sprawę, w której by nie występowało takie czy inne zagadnienie z dziedziny etyki, i skoro to wszystko musi się przedstawić z pomocą tzw. inventio, [2 ] czyli krytycznego obmyślenia treści, oraz z pomocą tzw. elocutio, [4.], a więc artystycznego wysłowienia i stylu, to czyż można wątpić, że wszę­ dzie, gdzie tylko potrzeba bystrości umysłu i przekonywającej siły słowa, na­ leży to w pierwszym rzędzie do roli i zadań mówcy? (13) A były te rzeczy [tj. etyka i retoryka] — jak to Cyceron całkiem wyraźnie przedstawia1— zarówno z natury z sobą powiązane jak też w prak­ tyce życiowej nierozłączne, tak że mędrców i mówców uważano za coś rów­ noznacznego. Później nastąpił rozłam w nauce, a mianowicie przez nieumie­ jętność doszło do tego, że zaczęto uznawać większą ilość osobnych umiejęt­ ności. Bo gdy tylko słowo wystawiano na sprzedaż i zaczęto nim kupczyć, * Przedruk fragmentów przekładu: Kwintylian, Kształcenie mówcy. Księgi /, II i X , prze­ łożył Mieczysław Brożek, Wrocław 1951. 1 W dialogu O mówcy, Ks. III, rozdz. 15 ns.

275

wprowadzając nieprawe korzystanie z dóbr wymowy, porzucili troskę o nau­ kę obyczajów ci, którzy sami uważali się za wymownych2. (14) Ta zaś zdra­ dzona przez nich stała się jak gdyby łupem dla mniej wytrwałych umysłów. Za czym znowu niektórzy, wzgardziwszy pięknem języka, zaczęli się odda­ wać na uboczu kształtowaniu charakterów i ustanawianiu praw życia i w ten sposób zatrzymali dla siebie część — o ile w ogóle o podziale na części moż­ na tu mówić — rzeczywiście dla mówcy ważniejszą, niesłychany jednak przy­ właszczyli sobie tytuł, nazywając siebie samych tylko filozofami, czyli miłoś­ nikami mądrości. Tego przecież nie odważyli się nigdy przypisywać sobie ani najwyższej władzy, ani członkowie świetnych rad do spraw najwyższej wagi czy nawet ludzie stojący u steru rządów nad całym państwem. Woleli bo­ wiem to, co szlachetne, czynić, niż obiecywać. [. ..] (16) Zresztą z tym, co filozofii przyznaje się jakby na jej wyłączną własność, wszyscy mamy do czynienia na każdym kroku. Któż bowiem — omal że nie najgorszy nawet łotr — nie zabiera głosu w kwestiach tego, co sprawiedliwe, co słuszne, co szlachetne? Któż nawet z ludzi zupełnie pros­ tych nie zastanawia się nad pewnymi zjawiskami przyrody? A już jeżeli cho­ dzi o właściwe znaczenie wyrazów i o zachodzące między nimi różnice, po­ winno to być wspólną umiejętnością wszystkich, którzy dbają o poprawność wysłowienia. (17) Ale człowiekiem, który i znać to musi najlepiej, i w mowie pięknie oddać, będzie właśnie mówca. I gdyby istniał kiedy w przeszłości wzór doskonałego mówcy, z pewnością nie w szkołach filozofów szukałoby się dzisiaj nauk etycznych. W tym stanie rzeczy jednak musimy się uciekać niekiedy po radę do autorów, którzy zagarnęli tę opuszczoną, jak powiedzia­ łem, i co ważniejsze — lepszą część sztuki oratorskiej. Musimy jak gdyby dopominać się u nich o zwrot naszej własności. Wobec tego zaś nie jest to wykorzystywaniem ich wyników nauki, ale raczej dowodem, że to oni właś­ nie cudzą rzecz obrócili na własny użytek. (18) Niechże zatem nasz mówca będzie takim człowiekiem, żeby za­ sługiwał na imię prawdziwego mędrca. Nie tylko więc powinien on być wzo­ rem moralności (bo to, przynajmniej według mojego zdania, nie wystarcza; chociaż są tacy, co myślą inaczej), ale także wzorem człowieka wykształco­ nego i mistrzem wszelkiej umiejętności krasomówczej. (19) Takim może do­ tychczas jeszcze nikt nie był, ale to nie powinno osłabiać naszych wysiłków w dążeniu do ideału. [. . .] (1) Dotychczas mówiłem o nauce w szkole gramatycznej, przedstawia jąc rzecz możliwie najzwięźlej i nie ubiegając się o wyczerpujące wyłożenie wszystkiego, bo byłby to materiał nieskończenie obszerny, lecz usiłując po­ dać tu tylko zagadnienia najkonieczniejsze. Teraz dołączę do tego krótki za­ rys pozostałych umiejętności, które chłopcy powinni, moim zdaniem, opa­ nować, zanim przejdą do szkoły retorycznej, osiągając tym sposobem w wy­ kształceniu pewną zamkniętą całość, nazywaną przez Greków wykształce­ niem ogólnym, enkyklikos paideia. 2 Mowa o sofistach greckich [11.1.2.].

276

Księga druga Rozdział czwarty [Ćwiczenia wstępne w szkole retorycznej] (7) Teraz już zacznę omawiać ćwiczenia, które, moim zdaniem, stano­ wią pierwsze obowiązki nauczycieli szkół retorycznych, a odłożę trochę na później to, co w języku ogółu wyłącznie rozumie się przez sztukę retoryczną, ars rhetorica. Mam zaś wrażenie, że w najbardziej właściwy sposób można tu rozpoczynać od rzeczy, zbliżonych w pewnym stopniu do tych ćwiczeń, które chłopiec przerabiał w szkole gramatycznej, tj. od opowiadań [7.2.1.2.]. (2) Otóż przyjmujemy trzy rodzaje opowiadań, nie uwzględniając tego, którym posługujemy się w mowach sądowych. Są to mianowicie: fabu­ ła [7.2.1.1.], tj. podanie, którego tematy znajdujemy w tragediach i pieś­ niach poetyckich, dalekie nie tylko od prawdy, ale nawet od prawdopodo­ bieństwa; dalej — argumentum, tj. przedstawienie, zmyślone, ale podobne do prawdziwego obrazu życia, występujące w utworach komediowych; i wre­ szcie — historia, tj. opis dziejów. Z tych zaś opowiadania z zakresu poezji przydzieliliśmy już szkole gramatycznej, wobec czego u retora powinno się zaczynać od opowiadań historycznych, mających o tyle większe znaczenie, o ile historia bliższa jest rzeczywistości. [. . .] (18) Po ćwiczeniach w opowiadaniu przeprowadza się z bardzo wiel­ kim pożytkiem pracę, polegającą na zbijaniu względnie uzasadnianiu ich tre­ ści, co po grecku nazywa się anaskeue i kataskeue. Można zaś to uprawiać nie tylko w odniesieniu do tematów wziętych z fabuły dramatycznej lub z in­ nych poematów, ale także w odniesieniu do opowiadań z zakresu treści hi­ storycznej. Bo np. takie pytanie: „Czy jest rzeczą prawdopodobną, że pod­ czas walki usiadł na głowie Waleriusza1 kruk, który dziobem i skrzydłami bił w twarz i w oczy jego przeciwnika Galla?” daje olbrzymie możliwości przemawiania za tym lub przeciw temu. [. . .] (20) Potem zwolna zacznie ten nauczyciel przechodzić do poważniej­ szych ćwiczeń: do kompozycji pochwał sławnych ludzi i do piętnowania ludzi okrytych hańbą. Jest to praca z niejednego względu pożyteczna; najpierw bowiem sam umysł ćwiczy się w niej na rozmaitym i wielorakim materiale treściowym, po wtóre przez roztrząsanie tego, co dobre i co złe, kształtuje się przy tym charakter. Poza tym nabieramy przy tej pracy bogatej znajomo­ ści dziejów, a równocześnie już teraz uzbrajamy się w odpowiedni dobór przykładów, mających tak wielkie znaczenie w mowach wszelkiego rodzaju i stylu, aby z nich potem móc korzystać tam, gdzie tego zajdzie potrzeba. (21) Stąd także pochodzi forma ćwiczeń zwanych comparatio [7.2.1.14.], tj. porównanie dwóch ludzi, który z nich ma więcej zalet, a który więcej wad. Ćwiczenie to polega wprawdzie na tej samej metodzie, ale trak­ 1 Marcus Valerius Corvu$ — wódz rzymski w wojnie z Gallami w r. 349; od wyrazu corvus (kruk) otrzymał przydomek Corvus (względnie: Corvinus).

277

tuje treść obustronnie, a poza tym zmusza uczniów nie tylko do zastanawia­ nia się nad istotą zalet i wad charakteru, ale także nad stopniem ich występo­ wania u danych jednostek. [. ..] (24) Jeżeli zaś chodzi o tematy [tezy — 7.2.1.5.], brane z porównywa­ nia rzeczy między sobą, np. „Jakie życie jest lepsze, wiejskie czy miejskie?” albo: „Czyja sława większa: człowieka biegłego w prawie czy też fachowca w zakresie wojskowości” — nadają się one nadzwyczajnie do ćwiczeń stylisty­ cznych w wymowie dzięki swemu charakterowi popisowemu i bogactwu treś­ ci, a przy tym przynoszą nam bardzo wielką pomoc zarówno w mowach do­ radczych [1.8.1.] jako też w spornych kwestiach i rozprawach sądowych. Tak np. drugi z powyższych tematów obszernie potraktowany został przez Cyce­ rona w 'mowie, wygłoszonej w sprawie Mureny2. (25) A oto tematy, które prawie w całości wchodzą w skład mów doradczych w stylu zwanym genus deliberativum, na przykład: „Czy warto się żenić”, albo „Czy należy ubiegać się o stanowiska urzędowe” itp. Bo trzeba do nich wstawić tylko konkretne osoby, a będą to prawdziwe swasorie [7.2.3.I.], tj. przemówienia o treści do­ radczej . [ . . . ] Rozdział trzynasty [Granice obowiązujących w sztuce przepisów] (1) Nikt jednak nie może spodziewać się ode mnie tego rodzaju przepi­ sów, jakie nam w przeważnej części przekazali autorzy prac o retoryce. Nie mam bowiem zamiaru dyktować tutaj pragnącym poznać tę sztukę żadnych jakby niezmiennych i jakichś ściśle obowiązujących w niej praw, np.: naj­ pierw wstęp, tj.proemium [3.3.], i przepisy co do jego wyglądu; potem zaraz przedstawienie sprawy, czyli narratio [3.5.] i oczywiście odnoszące się do nie­ go paragrafy; następnie tzw. propositio [3.3.5.], czyli ustęp zbaczający od głównego tematu, który inni wolą nazywać excursio; dalej w odpowiednim porządku poszczególne punkty sporne i dalsze reguły, których — jak gdyby nie było wolno inaczej postąpić — trzymają się niektórzy dosłownie, jakby jakiegoś rozkazu. (2) W takim razie bowiem, gdyby się retorykę dało ująć w podobny zwięzły zbiór przepisów, byłaby ona sztuką bardzo prostą i ograni­ czoną. Tymczasem przecież wszystko w niej po największej części ulega zmianom stosownie do treści spraw, czasu, okoliczności, potrzeby. Dlatego to najważniejszym przymiotem mówcy jest ten zmysł krytyczny, który mu pozwala zmieniać postępowanie w różny sposób, stosownie do okoliczności konkretnej sprawy. (3) Cóż z tego bowiem, że będziemy dawać wodzowi przepisy, jak przy każdym rozwijaniu wojsk w szyk bojowy ma wyprostować linię frontu, jak wysunąć na boki z obu stron skrzydła, jak przed skrzydłami umieścić ka­ walerię? Być może, oczywiście, że nieraz to będzie najwłaściwszy sposób, je­ 2 Lucius Lucillus Murena — konsul rzymski w 62 r.; oskarżany w poprzednim roku za na­ dużycia, obroniony został przez Cycerona.

278

żeli sytuacja na to właśnie pozwoli. Ale ulec on musi często zmianom, jeżeli nam stanie na przeszkodzie góra, pobliska rzeka, pagórki, lasy i inne prze­ szkody terenowe. (4) Zmiany wywoła w tym wszystkim rodzaj wojsk nie­ przyjacielskich, wywoła aktualne położenie w chwili decydującej. Raz więc trzeba będzie wystąpić do walki w szyku prostolinijnym, raz klinowym, raz użyć do walki wojska posiłkowego, innym znów razem głównych sił legionu. Niekiedy zaś nawet przyniesie nam zwycięstwo pozorny odwrót i udana ucie­ czka. (5) Otóż tak właśnie ma się rzecz i w retoryce: o tym, czy wstęp jest potrzebny czy zbędny, czy ma być krótki czy trochę dłuższy, czy należy w przemówieniu zwracać się do sędziego, mówiąc wszystko w słowach pros­ tych, czy też trafiać czasem do niego przez jakąś opisową figurę i drogą okrę­ żną, następnie czy przedstawienie sprawy w mowie ma być ujęte zwięźle, czy też trochę szerzej, przeprowadzone w jednym ciągu, czy podzielone na częś­ ci, według punktów w kolejności prostej czy też w zmienionym porządku — o tym wszystkim zadecydują każdorazowo same sprawy. (6) Tak samo zade­ cydują o tym, w jakim porządku poruszać należy poszczególne zagadnienia sporne, ponieważ w tej samej kwestii spornej dla jednej partii korzystniejsze jest wcześniejsze poruszenie tego punktu, dla innej znów tamtego. Żadne bowiem wnioski ustawowe czy uchwały ludu nie ustanowiły nienaruszalnych przepisów retoryki, lecz wszystko to wynalazła sama praktyka, mająca na względzie ludzki pożytek. (7) I nie mogę zaprzeczyć, że takie przepisy są rze­ czywiście pożyteczne. Inaczej bym przecież tego wszystkiego w ogóle nie pi­ sał. Ale jeżeli wzgląd na tę samą pożyteczność będzie nam czasem doradzał co innego, powinniśmy wtedy oczywiście pójść za jego radą, a nie krępować się autorytetem mistrzów i ich przepisów. [. ..] Rozdział czternasty [Główne części dzieła] (1) Retoryka to wyraz pochodzący z języka greckiego. W tłumaczeniu łacińskim jedni nazywają ją oratoria, inni oratrix, i ja wcale nie zamierzam odbierać im należnej chwały, że próbowali wzbogacić zasób słów języka łaciń­ skiego. Ale nie wszystko to bierzemy od Greków i chcemy przerobić na na­ sze, poddaje się naszym palcom, podobnie jak i Grekom nie udają się próby wyrażania własnymi słowami pojęć rzymskich. (2) Tłumaczenie to jest więc nie mniej surowe niż w owych plautyńskich wyrazach essentia, ąueentia3, a przy tym nawet niedokładne. Bo forma oratoria jest równoległa do elocutoria, a znowu oratrix do elocutrix, gdy tymczasem wyraz grecki rhetorike od­ powiada naszemu pojęciu eloąuentia. Niewątpliwie bowiem ma ten wyraz u Greków dwojakie znaczenie: (3) jedno przymiotnikowe, a więc mówi się ars rhetorica jak navis pirathica, drugie zaś rzeczownikowe, tak jak philosophla, amicitia. My chcemy tutaj określić pojęcie rzeczownikowe, podobnie jak 3 Essentia jest odpowiednikiem gr. ousia, zaś ąueentia odpowiada gr. exousia lub dynamis (fragment ten uważany jest za nieautentyczny).

279

grecki wyraz grammatike oddaje się w łacinie przez wyraz litteratura (a nie przez litteratrix czy litteratoria jako odpowiedniki do oratoria, oratrix). Tego jednak przy wyrazie rhetorike zrobić się nie da. (4) Nie bijmyż się więc o to, zwłaszcza że poza tym i tak musimy uży­ wać bardzo wielu wyrazów greckich. Bo np. zawsze będę mówił philosophus, musicus, geometra, i nie będę zadawał gwałtu tym wyrazom, zmienia­ jąc je na dziwolągi łacińskie. Ostatecznie zaś, jeżeli Cyceron nawet w tytu­ łach tych prac, które sam pierwszy pisał na temat retoryki, używa wyrazów greckich45,to na pewno nie mam powodu obawiać się zarzutu, że zbyt pocho­ pnie zaufałem temu największemu mówcy, gdy chodzi o nazwę jego sztuki. (5) A więc wykład retoryki — teraz bowiem już bez strachu o przymówki mogę używać tego wyrazu — najlepiej może da się podzielić na takie trzy części: sztuka, mistrz, dzieło. S z t u k ą będzie to, co należy przyswoić sobie przez naukę, tj. znajomość zasad wymowy artystycznej. M i s t r z e m będzie ten, kto sobie tę sztukę przyswoi, tj. mówca, którego szczytowym osiągnięciem jest umiejętność przemawiania w sposób artystyczny. D z i e ł e m będzie to, co stworzy mistrz, tj. artystycznie skomponowana mowa. Te trzy główne części dzielą się znowu na dalsze mniejsze rozdziały. Ale pomi­ nąwszy na razie dwie ostatnie z tych części, zacznę omawiać szczegóły, odnosząęe się do pierwszej. Rozdział piętnasty [Definicja i cel retoryki] (1) Przede wszystkim, co to jest retoryka. Definiuje się ją w rozmaity sposób, ale istota problemu ma tutaj dwa zasadnicze aspekty: różnica zdań bowiem dotyczy albo wartości samej rzeczy, albo zakresu treści, objętej uży­ tymi w definicji terminami. Pierwsza, a zarazem najważniejsza rozbieżność poglądów dotyczy tego, że jedni uważają, iż pojęciem „mówca” można obejmować również lu­ dzi moralnie złych, drudzy zaś, do których i ja się przyłączam, wyrażają opi­ nię, że tytuł ten i umiejętność, o której mowa, można przypisać tylko lu­ dziom moralnie dobrym. (2) Spośród tych zaś, którzy umiejętności krasomówczej nie traktują łącznie z zagadnieniem wartości wyższych i dla życia istotniejszych, niektó­ rzy nazywali retorykę tylko mocą (ra ), inni umiejętnością (scientia), ale nie cnotą {yirtus), inni praktyczną biegłością (usus), jeszcze inni wprawdzie sztu­ ką (ars), ale różną od umiejętności i cnoty, a niektórzy nawet jakimś naduży­ ciem sztuki, czyli po grecku kakotechnia . (5) Ci wszyscy na ogół wypowiedzieli sąd, że zadanie wymowy polega już to na przekonywaniu, już też na przemawianiu w sposób zdolny przeko­ nać. To bowiem może robić człowiek, nawet gdy nie jest moralnie dobry. 4 Mowa o młodzieńczym piśmie Cycerona D e in v e n tio n e [1 1 .2 .3 .1 .]. 5 Od k a k ó s ’zły’, przewrotny i te c h n e 'sztuka’.

280

Najczęściej więc spotykana definicja brzmi tak: r e t o r y k a j e s t m o c ą p r z e k o n y w a n i a . Przy czym to, co ja tutaj nazywam mocą (vis), inni przeważnie wyrażają przez władzę (potestas), niektórzy przez zdolność (facultas). Żeby to zatem nie robiło tutaj zamieszania, wyjaśniam, że mocą na­ zywam to, co Grecy nazywają dynamis. (4) Taki pogląd na istotę retoryki, mianowicie, że jest ona mocą prze­ konywania, bierze swój początek od Isokratesa [11.1.3.] (o ile tylko autenty­ cznym jego pismem jest ten będący w obiegu pod jego imieniem traktat o sztuce retorycznej). On to, choć daleki był od tego, żeby chciał zniesławiać zadania mówcy, ująć w słowa definicję tej sztuki bez większego namysłu w ten sposób: retoryka jest mistrzem w rzemiośle przekonywania persuadendi opifex, czyli po grecku peithó demiurgós [. ..] (5) Również u Platona to samo mniej więcej o tym przekonywaniu mówi Gorgiasz w dialogu zatytułowanym jego imieniem [11.1.4.]. Platon jednak chce, żeby to rozumieć jako wypo­ wiedź Gorgiasza, a nie jego własną. Cyceron na kilku miejscach pisze, że za­ daniem mówcy jest mówić w sposób przystosowany do przekonywania; (6) w księgach Retoryki6 zaś, którymi zresztą bynajmniej się nie chełpi, za cel re­ toryki stawia wprost sztukę przekonywania. Ale zwróćmy uwagę na to, że „przekonywać” może także majątkowe bogactwo mówcy, jego wpływ, powaga, jego osobista godność. A nawet samo pokazanie się człowieka bez jednego słowa wypowiedzi może mieć moc przekonywania, o tyle mianowicie, że człowiek wtedy narzuca swe zda­ nie czy to przez przypomnienie się ze swymi zasługami, czy przez pewien bu­ dzący litość wyraz twarzy, czy np. przez urodę. [ . . Ą(10) I dlatego to uważali się za dokładniejszych tacy, którzy mając ten sam pogląd na istotę retoryki, określili ją bliżej jako m o c p r z e k o n y w a n i a z a p o m o c ą s ł ó w. Taką definicję daje właśnie Gorgiasz, jakby przymuszony przez Sokratesa, we wspomnianym już wyżej dialogu. Od niego nie różni się Teodektes7 (o ile do niego należy ta praca o retoryce, nosząca jego imię, a nie — jak się przypuszcza — do Arystotelesa). W pracy tej czytamy, że celem retoryki jest „ p r o w a d z i ć c z ł o w i e k a za p o m o c ą mo wy do t e g o , c z e g o p r a g n i e m ó w c a ”. (11) Ale i to ujęcie nie jest wystarczające. Przeko­ nują bowiem drugich za pomocą słów albo prowadzą do tego, czego pragną, również inni ludzie, np. heterki, pochlebcy, uwodziciele. Z drugiej zaś stro­ ny mówca nie zawsze przekonuje. I dlatego ta definicja w jednym wypadku jest niewłaściwa dla mówcy, a w drugim zaś obejmuje również tych, których od mówcy dzieli bardzo wielka przestrzeń. (12) Niewiele też różni się od tej definicji Apollodoros8, który mówi, że pierwszym i najważniejszym zada­ niem wymowy sądowej jest przekonywać sędziego i zdanie jego prowadzić do tego, czego sam mówca w mowie pragnie. Bo i ten autor wystawia mówcę 6 W traktacie De inventione (zob. przypis 4.). 7 Teodektes z Faselis — retor i poeta grecki z IV w. p.n.e. uczeń Arystotelesa i komenta­ tor jego Retoryki (stąd wątpliwości Kwintyliana). 8 Apollodor z Pergamonu (I w. p.n.e.), jeden z najwybitniejszych retorów greckich pro­ wadzących szkołę wymowy w Rzymie.

281

na los szczęścia i jeżeliby mu się nie udało przekonać, nie mógłby już tytułu swego utrzymać. (13) Niektórzy znowu, jak np. Arystoteles, odstąpili od definiowania, uwzględniającego wynik. Arystoteles mianowicie mówi: „Retoryka jest mocą wynajdywania wszystkiego, co w mowie może mieć znaczenie przekonywają­ ce”9. Taka definicja jednak zawiera w sobie i ten błąd, o którym mówiliśmy wyżej, i oprócz tego drugi, polegający na tym, że uwzględnia samą tylko inwen­ cję [2], samo wynajdywanie materiału, które przecież bez elokucji, czyli bez opracowania językowo-stylistycznego nie jest jeszcze wymową (14) Hermagorasowi [11.1.7.], który twierdzi, że celem retoryki jest mówić w sposób mogący przekonać, jak również innym, którzy rozwijają tę samą myśl, choć nie w tych samych słowach, i wskazują ten sam cel retoryki, mianowicie mówić, co potrze­ ba, wszystko w celu przekonywania, daliśmy już należytą odpowiedź tam, gdzieśmy wykazali, że przekonywać może nie tylko mówca. [ . . . ] (16) Wszechstronne zainteresowania, jak się zdaje, przypisuje retory­ ce Arystoteles, mówiąc: jest to moc dostrzegania tego, co w każdej sprawie może być przekonujące oraz Iatrokles101, który wprawdzie nie dodaje, że w każdej sprawie, ale przez to, że nie podnosi żadnego wyjątku, wyraża właści­ wie tę samą myśl, nazywając retorykę mocą wynajdywania tego, co w mowie może być zdatne do przekonywania. Ale i te definicję uwzględniają tylko samą inwencję. I dlatego Eudoros11, chcąc uniknąć tego błędu, sądzi że jest to moc wynajdywania i wypowiadania w ozdobnym stylu treści prawdopodo­ bnej we wszelkiej mowie. Ale ponieważ tak samo te rzeczy prawdopodobne jak i tamto, co jest zdolne przekonywać, potrafi wymyślić również człowiek, który nie jest mówcą, autor ten, dodając uwagę we wszelkiej mowie, w wyż­ szym stopniu, niż poprzednio wymienieni, przyznaje tytuł najpiękniejszej sztuki nawet tym, którzy będą doradzali zbrodnie. (18) Gorgiasz u Platona oświadcza, że jest mistrzem przekonywania w sądach i innych zebraniach lu­ dzi, że umie rozprawiać o tym, co sprawiedliwe, jak i o tym, co niesprawie­ dliwe, i Sokrates przyznaje mu zdolność przekonywania, nie przyznając mu zdolności nauczania. (19) Inni zaś, którzy nie przypisywali mówcy głosu we wszystkich spra­ wach, z konieczności musieli podać określenia zbyt kłopotliwe i rozwleklejsze, jak np. uczeń perypatetyka Kritolaosa1213, Aryston , którego definicja ma takie brzmienie: „Retoryka jest to umiejętność dostrzegania rzeczy i pro­ wadzenia ich w sprawach obywatelskich za pomocą mowy zdolnej przekonać tłumy”. (20) Terminu umiejętność używa on jako perypatetyk, zamiast stoic­ kiego pojęcia cnota. Uwzględniając jednak przekonanie tłumów, traktuje sztukę wymowy nawet w sposób obelżywy, bo tym samym sądzi, że ludzi wy­ kształconych ona przekonać nie potrafi w niczym. [ . . . ] 9 Retoryka I 2; (DŹr., s. 225). 10 Postać niezidentyfikowana. 11 Postać niezidentyfikowana. 12 Kritolaos z Faselis — perypatetyk (wymieniony przez Cycerona w dialogu O mówcy, zob. przypis 5 do fragmentu tego dialogu w tomie niniejszym, s. 258). 13 Postać niezidentyfikowana.

282

Poza tym jeszcze niektórzy nie uznali retoryki ani za moc, ani za umieję­ tność, ani za sztukę, ale np. Krytolaos uważał ją za praktyczną sprawność (bo to oznacza grecki wyraz tribe), Atenajos14 zaś wprost za sztukę oszukiwania. Bardzo wielu zaś spotyka się takich, którzy zadowolili się przeczyta­ niem wyciągów z Platonowego Gorgiasza, porobionych przez nierozumiejących się na rzeczy ich poprzedników, i nie przeczytawszy w całości ani tego dialogu, ani innych dzieł tego autora, wpadli w kompromitujące nieporozu­ mienie. Są mianowicie przekonani, że to Platon miał taki pogląd, jakoby re­ toryka nie była sztuką, lecz pewnego rodzaju sprawnością w wywoływaniu wdzięcznych i przyjemnych wrażeń [Gorg. X V II462 C], (25), a według inne­ go miejsca „marnym odbiciem cząstki polityki i czwartą częścią schlebiania [Gorg. X V III463 D i n.]. Bo przydziela tam ciału dwie części polityki: lecz­ nictwo i to, co tłumaczymy przez ćwiczenia cielesne; dwie zaś duszy: część prawodawczą i sprawiedliwość. Schlebianie zaś, podszywające się pod medy­ cynę, nazywa kucharstwem, a podszywające się pod gimnastykę — robotą przekupniów, którzy podrabiają naturalne kolory ludzi sztucznymi kosmety­ kami, a prawdziwą siłę — gładką tuszą; dalej zaś to, co się podszywa pod część prawodawczą, nazywa sofistyką, a co pod sprawiedliwość — retoryką. (26) I wszystko to jest rzeczywiście napisane w tym dialogu i wypowie­ dziane przez Sokratesa, przez którego usta Platon, jak widać, wyraża własne poglądy. Ale wiadomo, że jedne dialogi, tzw. elenktyczne, zostały napisane dla zbijania przeciwników, a inne tzw. dogmatyczne, dla wykładu własnej nauki. (27) Sokrates więc, względnie Platon, za taką uważa tę retorykę, któ­ rą wówczas uprawiano. Bo wyraźnie nawet mówi (Gorg. L V 500 C): „Reto­ ryka taka, jaką wy teraz uprawiacie”. Ale prawdziwą retorykę uważa równo­ cześnie za szlachetną i dlatego dyskusja owa z Gorgiaszem w ten sposób się kończy: „a więc mówca musi być sprawiedliwy, a człowiek sprawiedliwy musi chcieć postępować sprawiedliwie”. [Gorg. X V 460 C] (28) Na co on wprawdzie potem milknie, ale rozmowę podejmuje młody i zapalczywy i dlatego zbyt nierozważny Polos, przeciw któremu wypowiedziane zostały owe słowa o odbiciu i schlebianiu. Potem zabiera głos jeszcze bardziej zapal­ czywy Kallikles, który jednak zostaje doprowadzony do takiej konkluzji (Gorg. L X III508 C) „Kto więc ma być prawdziwym mówcą, ten oczywiście musi też być sprawiedliwym i musi znać się na tym co sprawiedliwe”. Wyraź­ nie tedy widać z tego wszystkiego, że Platon nie retorykę jako taką uważał za zło, lecz sądził, że prawdziwa retoryka jest udziałem tylko człowieka sprawiedliwego i szlachetnego. (29) Jeszcze wyraźniej zaś przedstawia to w Fajdrosie [DŹr., s. 207], gdzie mówi, że sztuka ta nie może być doskonała bez równoczesnej znajo­ mości tego, co sprawiedliwe. I ja się przyłączam do tego właśnie poglądu. Bo inaczej jakżeby mógł napisać sam obronę Sokratesa i ową mowę pochwa­ lną na cześć poległych za ojczyznę15. A są to niewątpliwie dzieła mówcy. 14 Atenajos — retor z II w. p .n .e ., współczesny i najważniejszy współzawodnik Hermagorasa [11.1.7.]. 15 W d ia lo g u M e n e k s e n o s .

283

(30) Tamto zaś jest inwektywą na tych ludzi ówczesnych, którzy swej łatwoś­ ci w wymowie nadużywali. Tak i Sokrates uważał za rzecz dla siebie ubliżają­ cą tę mowę, którą mu jako oskarżonemu napisał Lizjasz1617.Bo były to właś­ nie te czasy, kiedy najbardziej panował zwyczaj pisania mów dla oskarżo­ nych, aby je mogli wygłosić sami we własnej obronie [logografowie 1.5.3.]; i w ten sposób podchodzono prawo, zabraniające obrony oskarżonego przez osobę drugą. (31) Tak samo za nieodpowiednich uważał Platon tych nauczy­ cieli, którzy odłączali retorykę od zasad sprawiedliwości i wyżej od prawdy stawiali prawdopodobieństwo. Bo i o tym mówi w Fajdrosie ( L I 267 A). (32) Z wymienionymi zaś wyżej zgadza się, jak to widać, również Kor­ neliusz Celsus , mówiąc: „Mówca dąży tylko do prawdopodobieństwa”, a nieco dalej: „Bo nie sumienie dobre, lecz zwycięstwo w sprawie jest nagrodą dla obrońcy sądowego”. Gdyby jednak te słowa miały być prawdą, to by chyba tylko największa jakaś nikczemność ludzka mogła dawać człowiekowi gdzieś, gdzie by zbrodnicze panowały obyczaje, do ręki tę niszczycielską broń i jeszcze przepisami wspierać to łotrostwo. Ale niech tamci się martwią o skutki swej nauki. (33) Ja zaś, postawiwszy sobie za cel urabianie mówcy doskonałego, a ma to być według mnie w pierwszym rzędzie człowiek uczciwy, wrócę teraz do tych, którzy szlachetniej pojmują to jego zadanie. Byli tacy, którzy reto­ rykę uważali za równoznaczną z polityką. Cyceron nazywa ją częścią wiedzy politycznej18, civilis scientiaepartem; a wiedza polityczna znaczy to samo, co mądrość. Inni mówili, że retoryka jest filozofią. Do tych należy Isokrates. Takie pojmowanie istoty retoryki najlepiej wyraża definicja Kleantesa19: „Retoryka jest umiejętnością rzetelnego przemawiania”. Obejmuje ona bo­ wiem jednym wyrazem wszystkie wartości wymowy, a przy tym równocześ­ nie określa moralną postawę mówcy, skoro rzetelnie mówić może tylko czło­ wiek rzetelny. To samo znaczenie ma także znana definicja Chryzypa20, wzięta z Kleantesa: „Umiejętność prawego przemawiania”. (35) Jest ich wię­ cej u tegoż filozofa, ale dotyczą raczej innych punktów widzenia. To samo wyraża także definicja ujęta w ten sposób: przekonywać o tym, co jest rzeczą słuszną, z tym tylko, że sztukę uzależnia od skutku. (36) Dobrze określił jej cel Arejos21: „Mówić zgodnie z wartością mowy”. Wykluczają od udziału w wymowie ludzi nieuczciwych również ci, którzy ją uznali za wiedzę w zakre­ sie powinności obywatelskich, o ile wiedza ma tu oznaczać pozytywną war­ tość moralną; ale ujęcie ich jest ciasne, mianowicie ogranicza się tylko do spraw obywatelskich. Znany nauczyciel i autor Retoryki Albutius22 zgadza się co do tego, że retoryka jest umiejętnością rzetelnego przemawiania, ale 16 Lizjasz (ok. 445-378 p.n.e.), sławny mówca ateński. 17 Aulus Cornelius Celsus — pisarz z czasów Tyberiusza, autor dzieła encyklope­ dycznego Arles. 18 Por. Cyceron, De in v e n (io n e 1 5,6. 19 Kleantes z Assos w Troadzie (331-232 p.n.e.), filozof ze szkoły stoickiej. 20 Chryzyp z Soloi w Cylicji (ok. 280-205 p.n.e.), myśliciel stoicki 21 Arejos — filozof stoicki, nauczyciel Oktawiana (późniejszego cesarza Augusta). 22 Albutius z Novara (I w. n.e.), retor stoicki.

284

popełnia błąd przez dodanie takich szczegółów: „w sprawach obywatelskich i w sposób prawdopodobny”. Na obydwa te szczegóły odpowiedziałem już wyżej. (37) Dobrą intencję mieli także ci, którzy za cel retoryki uznali pra­ wość myśli i mowy. To są te definicje na ogół bardziej znane, o których się najwięcej mówi. Wymieniać bowiem wszystkich ani nie ma tutaj potrzeby, ani bym tego nawet nie mógł zrobić, zwłaszcza że piszący na temat retoryki popadli w jakąś fałszywą, mym zdaniem, ambicję, żeby niczego nie definiować tymi sa­ mymi słowami, których już użył przed nimi ktoś inny. (38) Ja oczywiście nie ubiegam się o taką oryginalność i powiem nieko­ niecznie to, co sam wymyślę, lecz to, co uznaję za dobre, mianowicie że reto­ ryka jest wiedzą w zakresie rzetelnej wymowy. Skoro bowiem wynaleziono już raz jej najlepsze określenie, każdy, kto by szukał innego, musi tym sa­ mym szukać gorszego. Przyjmując zaś to, otrzymujemy równocześnie także jasne określenie celu czy ostatecznego ideału retoryki, co po grecku nazywa się telos, do któ­ rego zmierza cała ta sztuka; jeżeli bowiem sama ona jest wiedzą w zakresie rzetelnej wymowy, celem jej i ideałem jest rzetelną wymowę uprawiać. Rozdział szesnasty [Czy retoryka jest pożyteczna?] (1) Następuje pytanie, czy retoryka jest pożyteczna. Bo pewni ludzie mają zwyczaj napadać na nią w gwałtownych inwektywach i co najbardziej niegodziwe, do oskarżania wymowy używają właśnie potęgi wymowy. (2) Mówią, że ona jest sztuką, która zbrodniarzy przemocą uwalnia od kar, że jej krętactwa powodują wyroki nieraz skazujące niewinnych, w naradach zaś przechylają szalę decyzji na stronę tego, co zgubniejsze, i nie tylko wywołują bunty i rozruchy wśród tłumów, ale również są powodem wojen i niczym nie dających się naprawić nieszczęść; że wreszcie wtedy największy z niej poży­ tek, gdy walczy zwycięsko z prawdą w obronie fałszu. (3) Bo nawet Sokrate­ sowi przecież zarzucają komediopisarze, że uczył sztuki przedstawiania spra­ wy złej jako dobrej23, a znowu Platon jest świadkiem, że Tejzjasz i Gorgiasz reklamowali się tą samą umiejętnością. (4) Do tego dodają przykłady z życia Greków i Rzymian, wyliczają ludzi, którzy za pomocą zgubnej wymowy nie tylko w indywidualnych, ale nawet w publicznych sprawach wprowadzali za­ męt w państwach i doprowadzali je do ruiny. Z tego to właśnie powodu wy­ pędzono ją z państwa spartańskiego24, a także w Atenach jakby obcięto jej władzę przez zakaz wzbudzania u słuchaczy namiętności25. (5) Ale gdyby tak miało być, to i działalność wodzów i urzędników państwowych nie mogłaby być pożyteczna; zgubne byłoby wtedy lecznictwo, 23 Zarzuca to Sokratesowi zwłaszcza Arystofanes w Chmurach, zaliczając go niesłusznie do sofistów. 24 Aluzja do lakonicznego sposobu mówienia Spartan. 25 Dotyczy to głównie mów wygłaszanych przed areopagiem.

285

zgubna nawet mądrość. Przykładem dowództwo Flaminiusa26, piastowanie urzędów przez łudzi takich, jak Grakchowie, Saturninus27, Glaucja28, w me­ dycynie trucizny, a u tych, którzy nadużyli imienia mędrców, popełnione przez nich nieraz najstraszniejsze zbrodnie. (6) Przestańmy zatem jeść: po­ karmy już nieraz stały się przyczyną naszych chorób. Nie wchodźmy nigdy do domów: zdarza się przecież niekiedy, że zwalają się na głowy mieszkań­ ców. Nie pozwólmy na wyrób mieczy dla żołnierzy: tej samej bowiem broni może używać także rozbójnik. I wreszcie któż nie wie o tym, że ogień, woda, bez których żadne życie istnieć nie może, a nawet — by nie poprzestawać na samych tylko ziemskich rzeczach — słońce i księżyc, najwspanialsze z ciał niebieskich, nieraz także były powodem szkód. Rozdział siedemnasty [Czy retoryka jest sztuką?] [. ..] (5) Niektórzy uważają retorykę za coś naturalnego, choć wcale nie przeczą, że można to przez ćwiczenie wydoskonalić. Tak np. w dziele Cy­ cerona O mówcy Antoniusz2930mówi: „Jest ona pewnego rodzaju obserwacją zasad praktyki życiowej, ale nie sztuką”. Oczywiście Cyceron umieścił takie słowa w tym piśmie nie jako wypowiedź, którą należy przyjmować za praw­ dę, lecz dla utrzymania indywidualności Antoniusza, który występował w roli odmawiającego retoryce charakteru sztuki. Natomiast rzeczywistym wy­ znawcą takiego poglądu na retorykę był, jak się zdaje, Lizjasz . A zdania tego, że retoryka jest czymś naturalnym, broni się tym, że i ludzie niewykształceni, nawet barbarzyńcy i niewolnicy, gdy mówią we własnej obronie, także rozpoczynają od pewnego rodzaju wstępu, potem opowiadają, dowo­ dzą swej racji, zbijają stawiane im zarzuty i w końcu uciekają się do próśb, co by mogło odpowiadać epilogowi [3.8.]. (7) Do tego dodaje się ów znany sofizmat, że co ze sztuki powstaje, jako sztuka istnieć nie mogło wcześniej: skoro zaś ludzie zawsze mówili, i we własnej obronie, i w obronie innych, a nauczyciele „sztuki” retorycznej zjawili się późno, bo dopiero w czasach Tejzjasza i Koraksa [11.1.1.], jasną jest rzeczą, że mowa istniała przed sztuką i dlatego sama sztuką nie jest. [ . . .] (11) Jeżeli jednak za mówcę będziemy uważać nie każdego, kto tylko mówi, i że wobec tego ludzie najdawniejsi, choć mówili, nie byli przecież mówcami, to muszą się znowu nasi przeciwnicy zgodzić na to, że mówca zo­ stał mówcą dzięki sztuce, a przed sztuką jako taki nie istniał. [ . . . ] 26 Caius Flaminius — trybun ludowy z r. 232 p.n.e., zginął w bitwie z Hannibalem nad Je­ ziorem Trazymeńskim (niesłusznie szkalowany przez patrycjuszów). 27 Caius Sempronius Gracchus (zm. 121 r. p.n.e.), wykształcony mówca rzymski; Lucius Appulius Saturninus — trybun ludowy z r. 103 i 100 p.n.e. 28 Caius Servilius Glaucia, pretor z r. 100 p.n.e.; zginął wraz z Saturninem podczas walk ludowców z optymatami. 29 Antoniusz — znakomity mówca, główny uczestnik dialogu Cycerona O mówcy (tu cytat z II 57,232). 30 Lizjasz (ok. 445-378 p.n.e.), znakomity mówca ateński słynący z wyrafinowanej pro­ stoty stylu.

286

(14) Arystoteles w swym piśmie pt. Gryllos31, pragnąc swoim zwycza­ jem ćwiczyć w sobie zmysł badawczy, wyrozumował z właściwą sobie subtel­ nością pewne argumenty przeciw pojmowaniu retoryki jako sztuki; ale rów­ nocześnie sam napisał trzy księgi właśnie o sztuce, a w pierwszej z nich nie tylko jasno mówi, że retoryka jest sztuką, ale przydziela jej nawet cząstkę polityki i dialektyki. [. . .] (26) [. . .] Poza tym zarzucają także retoryce, że posługuje się środkami niewłaściwymi, czego żadna sztuka nie robi: wypo­ wiada więc fałszywe twierdzenia oraz wygrywa w nieuczciwy sposób nastroje uczuciowe. (27) Tutaj jednak ani jedno, ani drugie nie jest niczym złym, je­ żeli pochodzi z uczciwych zamiarów, i dlatego też nie jest żadną niewłaści­ wością. Bo i kłamstwo powiedzieć wolno w pewnych okolicznościach nawet mędrcowi i odpowiednie wzruszenia nieraz mówca będzie musiał z koniecz­ ności wywołać, jeżeli w inny sposób nie będzie można skłonić sędziego do wydania sprawiedliwego wyroku. Wyroki te bowiem wydają ludzie nie zna­ jący sprawy, tak że niejednokrotnie trzeba ich w błąd wprowadzić właśnie w tym celu, aby nie zbłądzili. (28) Naturalnie, gdybyśmy mieli grono sędziów złożone z samych mędrców, gdyby mędrcy tworzyli zgromadzenia i wszelkie rady, gdyby żadnej roli nie odgrywały u nich sympatie, antypatie, uprzedze­ nia, fałszywe zeznania świadków, wtedy by retoryka miała niezmiernie szczupłe pole działania; jej rola polegałaby w takich warunkach na samym sprawianiu przyjemności. (29) Skoro jednak i nastroje wśród słuchających są zmienne, i prawda narażona jest na tyle niebezpieczeństw, musi się walczyć z tym wszystkim za pomocą sztuki i użyć do tej walki wszystkich środków za­ radczych. Ktokolwiek zostanie z prostej zepchnięty drogi, może na nią po­ wrócić tylko przez inne okrążenie. (30) Najwięcej zaś okazji do szyderstw, rzucanych pod adresem reto­ ryki, daje to, że używa jej jedna i druga procesująca się strona. Stąd takie zarzuty: Żadna sztuka nie jest sprzeczna sama z sobą; retoryka jest sprzecz­ na sama z sobą. Żadna sztuka nie burzy tego, co sama zbuduje; w retoryce jest właśnie inaczej. Ona też naucza raz tego, co należy mówić, raz znowu tego, czego nie należy mówić: wobec tego zaś nie jest sztuką albo z tej przy­ czyny, że uczy tego, czego nie należy mówić, albo z innej, mianowicie, że ucząc tego, co należy mówić, równocześnie jednak uczy także rzeczy temu przeciwnych. (31) Ale wszystkie te zarzuty odnoszą się, jak to wyraźnie widać, do takiej retoryki, którą się pojmuje jako coś nieuwarunkowanego szlachetnoś­ cią mówcy, ani nawet żadną wartością etyczną. W przeciwnym bowiem razie tam, gdzie sprawa nie jest słuszna, nie ma też retoryki. [. . .] (33) Otóż retoryka nie jest sprzeczna sama z sobą; przeciwstawia się bowiem sprawa jedna drugiej, a nie retoryka sama sobie. I chociaż występo­ wać będą przeciw sobie dwaj ludzie, będący mistrzami w tej samej umiejęt­ ności, sztuka nie przestanie być sztuką dlatego, że sobie ją jeden i drugi 31 Dzieło zaginione; według Diogenesa Laertiosa: Żywoty i poglądy słynnych filozofów (Warszawa 1982, s. 265) utwór był zatytułowany: O retoryce albo Gryllos (I księga). Gryllos — imię syna Ksenofonta.

287

przyswoił. Inaczej bowiem sztuką nie byłaby szermierka, ponieważ często się zdarza, że do walki z sobą występują gladiatorzy, którzy kształcili się pod okiem tego samego instruktora; nie byłaby sztuką umiejętność sterowania okrętem, ponieważ w bitwie morskiej sternik prowadzi operacje przeciw ster­ nikowi; nie byłaby sztuką umiejętność dowodzenia wojskiem, ponieważ wódz mierzy się w bitwie z wodzem. (34) Nie obala też retoryka dzieła własnej pracy, bo przecież posta­ wionej przez siebie tezy nie burzy sam mówca. Nie burzy jej także retoryka, ponieważ u tych, którzy cel retoryki widzą w przekonywaniu (podobnie jak w wypadku, gdyby się spotkali z sobą z obu stron jako mówcy ludzie uczci­ wi), przedmiotem dowodzeń będą prawdopodobieństwa. Tutaj zaś, jeżeli coś ma więcej cech prawdopodobieństwa, nie jest przecież tym samym sprze­ czne z czymś drugim, co ich miało mniej. (35) Bo jak biały kolor nie jest przeciwieństwem bielszego ani też smak słodki nie jest przeciwieństwem smaku słodszego, tak i prawdopodobieństwa większe i mniejsze nie są mię­ dzy sobą sprzecznościami. Nigdy też nie uczy retoryka tego, czego nie należy mówić, ani żadnych rzeczy przeciwnych temu, co należy mówić; natomiast wskazuje tylko to, co w każdej aktualnej sprawie mówić należy. (36) Nie zawsze także będzie ona musiała trzymać się prawdy, jakkol­ wiek powinna to robić najczęściej, jak tylko można. Ale czasem po prostu dobro ogólne wymaga od niej tego, by broniła nawet fałszu. {. . .] (41) A teraz kilka słów na poparcie twierdzenia, że retoryka jest sztu­ ką. Otóż jeżeli się weźmie pod uwagę to, co powiedział Kleantes, że „sztuka jest sprawnością opartą na metodzie, tj. na porządku”, z całą pewnością ta metoda i ten porządek istnieje w sprawności artystycznego mówienia zgod­ nie z zasadami etyki i nikt co do tego nie może mieć wątpliwości [. ..] Rozdział dwudziesty pierwszy [Co jest materią retoryki?]12 (1) Materią retoryki według niektórych autorów jest mowa. Takie zda­ nie kładzie np. Platon w usta Gorgiasza [Gorg. IV 449 E, DŻr., s. 202], Ale jeżeli mowę należy tu rozumieć w tym sensie, że będzie się nią nazywało roz­ prawę o jakiejkolwiek rzeczy, nie będzie ona wówczas materią, lecz dziełem retoryki, tak jak posąg jest dziełem wytwórcy posągów. Bo i mowa tutaj bę­ dzie konkretnym efektem swej sztuki podobnie jak w tamtym wypadku sta­ tua. Jeżeli zaś przyjmiemy, że mowa ma oznaczać same wyrazy jako takie, musimy zauważyć, że te wyrazy bez związku z rzeczywistością nie mają żad­ nego znaczenia. Inni za materię retoryki uznali argumentowanie, mające na celu prze­ konywanie. Ale argumentowanie wchodzi również w skład dzieła retoryki, jest produktem sztuki i jako takie — samo potrzebuje materii. (2) Inni znowu za materię retoryki uważają zagadnienia życia pań­ stwowego i obywatelskiego. W tym ujęciu jednak leży również błąd, co pra288

wda nie jakościowy, ale ilościowy; bo zagadnienia te rzeczywiście są materią retoryki, ale nie jedyną. (3) Są i tacy, którzy dlatego, że retoryka jest cnotą, materią jej nazy­ wają całokształt życia. Inni się temu sprzeciwiają i mówią, że nie wszystkie cnoty są takie, żeby ich materią był całokształt życia, lecz przeważnie ich li­ czba obraca się w kręgu jego części; tak np. sprawiedliwość, dzielność, wstrzemięźliwość mają swój własny zakres powinności i jako takie się je też pojmuje. Wobec tego i retorykę powinno się umieścić, ich zdaniem, w jed­ nej jakiejś części życia i dlatego przydzielają jej sprawy państwa i obywateli, która to dziedzina życia bywa nazywana po grecku pragmatikón. (4) Ja sam, oczywiście nie bez podobnego zdania innych autorów, opo­ wiadam się za tym, że materią retoryki są wszystkie sprawy, jakiekolwiek nastręczą się jej jako przedmiot mowy. [ . . .] (23) Arystoteles, dzieląc wymowę na sądową [1.8.2.], doradczą [1.8.1.] i popisową [1.8.3.] właściwie także materią wymowy uczynił wszyst­ kie rzeczy; bo nie ma takiego przedmiotu, który by nie mógł wejść w zakres tych trzech rodzajów mowy. (24) Kilku autorów, ale bardzo niewielu, zastanawiało się jeszcze nad narzędziem retoryki jako sztuki. Narzędziem zaś nazywam to, bez czego nie można ukształtować materii tak, by stworzyć zamierzone dzieło. Ale tego, moim zdaniem, potrzebuje nie sztuka, lecz mistrz. Umiejętność sama nie po­ trzebuje narzędzia. Może ona osiągnąć swą pełnię nawet bez aktywnego działania. Narzędzia potrzebuje twórca dzieła, jak np. rytownik rylca lub malarz pędzla. Tę sprawę zatem odłożymy do tego miejsca, gdzie będziemy traktować o osobie mówcy [Ks. XII, rozdz. 5]. (Przełożył Mieczysław Brożek)

Księga ósma Rozdział czwarty [Amplifikacja] * (1) Pierwszy rodzaj powiększenia i pomniejszenia występuje w samym słowie, którym określa się rzeczy, gdy na przykład o człowieku zbitym mó­ wimy, że jest „zabity”, o niegodziwym, że jest „rozbójnikiem”, i odwrotnie — o tym, który uderzył, mówimy, że „dotknął”, o tym, który zranił, że „zadrasnął”. Przykład obu tych środków, użytych razem, znajdujemy w mo­ wie Za Cełiuszem1: „Jeżeli ona jako wdowa żyła swobodnie, jako kobieta zalotna — rozpustnie, jako bogata — rozrzutnie, lubieżna — niczym ladacz­ * Przedruk przekładu Mariana Nagnajewicza opublikowanego w „Meandrze” R. 39: 1984, nr 7/8, s. 365-370. 1 Cyceron, Mowa przeciw Kwinlusowi Cecyliuszowi 16,38.

289

nica, to czy mogłem mężczyznę, który powitał ją zbyt poufale, uważać za cu­ dzołóżcę?” (2) Bo tę bezwstydną kobietę (Cyceron) nazwał ladacznicą, a o tym, który długo był jej kochankiem, powiedział, że „powitał ją zbyt poufa­ le”. Ten rodzaj powiększenia staje się dobitniejszy i wyrazistszy, jeśli słowa mocniejsze zestawia się z tymi właśnie określeniami, które mamy nimi zastą­ pić, jak to ma miejsce u Cycerona w Werrynach2: „Przyprowadziliśmy bo­ wiem przed wasz trybunał nie złodzieja, lecz grabieżcę, nie cudzołóżcę, lecz pogromcę cnoty, nie mordercę, lecz najokrutniejszego kata obywateli i sprzymierzeńców”. (5) Tamten chwyt czyni rzecz większą, ten czyni ją jesz­ cze większą. Widzę jednak, że amplifikacja [2.9.] przybiera głównie cztery postacie: wzrostu (stopniowania), porównania, rozumowania (wnioskowa­ nia), kumulacji (nagromadzenia). Wzrost [2.9.1.] jest postacią najskuteczniejszą, gdy sprawia, że wiel­ kim ukazuje się to, co mniejsze. Jest on jednostopniowy lub wielostopniowy i nie tylko osiąga szczyt, ale czasem go, by tak rzec, przekracza. (4) Na to wszystko wystarczy nawet jeden przykład z Cycerona3: „Wykroczeniem jest zakucie w kajdany obywatela, przestępstwem poddanie go chłoście, niemal bratobójstwem zgładzenie; a jak mam nazywać ukrzyżowanie?” Bo gdyby ten obywatel został tylko poddany chłoście, oskarżenie wzrosłoby o jeden stopień — przy założeniu, że wykroczenie było mniejszym przewinieniem; gdyby tylko został zabity, oskarżenie podniosłoby się o więcej stopni. (5) Ale Cyceron, powiedziawszy: „niemal bratobójstwem zabić”, nad co nie ma nic gorszego, dorzucił: „jak mam nazwać ukrzyżowanie?”. Ponieważ już osiągnął szczyt, musiało mu zabraknąć słów na to, co przekraczało ten szczyt. Jest jeszcze inny sposób dodawania tego, co przewyższa szczyt; za przykład może posłużyć wypowiedź Wergiliusza o Laususie: „Piękniejszy od niego / Nie był nikt, Laurentczyka ciało wyjąwszy Tumusa” 4. Słowa bo­ wiem: „piękniejszy od niego nie był nikt” stanowią szczyt; ale po nich nastą­ piło coś jeszcze większego. (7) Istnieje również trzeci chwyt, w którym nie wchodzi w grę stopnio­ wanie; tu wymienia się nie to, co się wznosi na najwyższy poziom, lecz po­ ziom, nad który nic się nie wznosi: „Zabiłeś swoją matkę. Co mam powie­ dzieć więcej? Zabiłeś swoją matkę” 5. Bo ukazanie czegoś tak wielkiego, że nie może być powiększone, także jest rodzajem amplifikacji. (5) Wzrost eks­ presji jest mniej widoczny, ale przez to właśnie chyba skuteczniejszy, gdy bez naruszenia struktury i toku zdania następują po sobie coraz to silniejsze jego składniki, jak to ma miejsce u Cycerona6 w mowie przeciw Antoniu­ szowi, gdzie o jego wymiotach czytamy: „Na zgromadzeniu narodu rzyms­ kiego, podczas wykonywania zadania państwowego on, dowódca jazdy (... zwymiotował)”. Tu każde wyrażenie zawiera w sobie element wzrostu. Wymiotowanie samo w sobie jest żenujące, żenujące nawet nie na zgroma­ 2 Cyceron, D r u g a m o w a p r z e c iw W e r r e s o w i 1,3,9. 3 Tamże, 5,66,170. 4 Wergiliusz, E n e id a VII, w . 649-650. 5 Przypuszcza się, że jest to przykład wymyślony przez Kwintyliana. 6 Cyceron, F ilip ik a 2,25,63.

290

dzeniu, zgromadzeniu nawet nie narodu, narodu, nawet nierzymskiego, żenu­ jące, nawet nie w czasie spełniania obowiązku, obowiązku nawet nie państwo­ wego, i to nawet nie wykonywanego przez dowódcę jazdy. (9) Inny mówca roz­ dzieliłby te okoliczności i zatrzymał się na każdym stopniu, a Cyceron biegł na­ wet pod górę i osiągnął szczyt nie z wysiłkiem, lecz z rozmachem. Ale jeśli ta postać amplifikacji wciąż zmierza wzwyż, to ta, która opie­ ra się na porównaniu [2.9.2.], szuka wzrostu na niższym poziomie. Podwyż­ szając bowiem to, co znajduje się niżej, niechybnie podnosi się to, co jest położone od niego wyżej, jak to widzimy u tegoż Cycerona i w tym samym miejscu7: (10) „Gdyby ci się to zdarzyło przy stole i podczas którejś z owych ohydnych pijatyk, któż nie uważałby tego za obrzydliwe? Ale to stało się na zgromadzeniu narodu rzymskiego”. I w Katyliniarce: „Na Herkulesa, gdyby moi niewolnicy tak się mnie bali, jak ciebie boją się twoi współobywatele, uznałbym za konieczne opuścić swój dom”.8 (11) Czasem trzeba przytoczyć przykład faktu pozornie podobnego i pokazać, że to, co mamy wyolbrzymić, jest czymś poważniejszym; tak też uczynił Cyceron w mowie Za Kluencjuszem9: oznajmiwszy, iż pewna kobie­ ta z Miletu przyjęła pieniądze od dalszych spadkobierców za spędzenie pło­ du rzekł: „Na jakże większą karę zasłużył Oppianik takim samym przestęp­ stwem. Przecież owa kobieta, zadając gwałt własnemu ciału, siebie sama na­ raziła na cierpienia, on zaś zrobił to samo, ale zadając ból i cierpienia cudze­ mu ciału” 101. (12) Chociaż ten chwyt jest podobny do omówionego już środka do­ wodowego, gdzie o czymś większym wnioskuje się z czegoś mniejszego, niech nikt nie myśli, że są to rzeczy identyczne. Tam bowiem w grę wchodzi argument, tu amplifikacja; zatem w wypadku Oppianika porównanie ma po­ kazać, że on popełnił nie coś złego, lecz coś gorszego. Jednak mimo różnic zachodzi między tymi chwytami pewne pokrewieństwo. Dlatego i tu posłużę się tym samym przykładem, którego kiedyś użyłem [5,10,86], ale w innym celu. (13) Bo mam pokazać, że z myślą o amplifikacji porównuje się nie tyl­ ko całość z całością, ale także części z częściami, jak w następującym miejs­ cu: „Jak to! Najdostojniejszy mąż, najwyższy pontyfik Publiusz Scypion jako człowiek prywatny zabił Tyberiusza Grakcha, gdy ten próbował nieznacznie naruszyć ustrój państwa, a my, konsulowie, będziemy tolerować Katylinę, który pragnie rzezią i pożogą spustoszyć świat?11 „Tu Katylina jest porówny­ wany z Grakchem, ustrój państwa ze światem, nieznaczne naruszenie z rze­ zią, pożogą i spustoszeniem, człowiek prywatny z konsulami [ . . . ] 12. (15) Jeśli chodzi o amplifikację, o których powiedziałem, że opierają się na rozumowaniu [2.9.3.], to trzeba się zastanowić, czy użyte przeze mnie 7 Tamże. 8 Cyceron, Mowy przeciw Katyliitie 1,7,17. 9 Cyceron, M o w a w o b r o n ie K lu e n c ju s z a 11,32. 10 Oppiannik otruł swoją bratową. 11 Cyceron, M o w y p r z e c i w K a ty lin ie 1,1,3. 12 W przekładzie pominięto krótkie zdanie o charakterze kontrowersyjnym i nieistotne dla stylistyki.

291

ich określenie jest całkiem trafne. Ale tym się nie trapię, byleby ci, którzy chcą się uczyć, należycie pojmowali samą rzecz. Wybrałem jednak to okre­ ślenie dlatego, że tego rodzaju amplifikacja jest umieszczona w jednym miejscu, a jej skutek znajduje się w drugim; wzmacnia się jedną rzecz, by spotęgować drugą; drogą rozumowania słuchacz dochodzi do tego, co chce­ my wyolbrzymić. (16) Cyceron chcąc wytknąć Antoniuszowi opilstwo i wy­ mioty powiedział: „Ty z takim gardłem, z takimi piersiami, z taką gladiatorską odpornością całego ciała” 1341516. Co mają piersi i gardło do opilstwa? Te szczegóły wcale nie są zbędne; bo dzięki nim możemy oszacować ilość wina, jaką musiał pochłonąć na weselu Hippiasza, skoro nie mógł jej znieść i stra­ wić mimo tej gladiatorskiej odporności ciała. Jeśli więc z jednej rzeczy wnio­ skuje się o drugiej, to określenie „rozumowanie” nie jest ani nie trafne, ani niezwykłe, i z tego samego powodu stosujemy je jako termin oznaczający je­ den z rodzai sprawy14. (17) Tak też jest, gdy amplifikacja wywodzi się z tego, co następuje, ponieważ taka była gwałtowność zwracanego wina, że te wymioty nie były przypadkowe ani zamierzone, lecz przymusowe, i to w chwili najmniej stoso­ wnej, a zrzucany pokarm nie był, jak to się czasem zdarza, świeży, tylko przyjęty poprzedniego dnia. (18) Amplifikacja może również wynikać z okoliczności poprzednich. Bo gdy na przykład Eol na prośbę Junony: „w bok wydrążonej góry uderzył /Grotem dzidy, i tak otwartą wnet drogą pędzą/ Wiatry w bojowym niejako ordynku” 15 — jest jasne, jak wielka zerwie się burza. Co dalej? (19) Gdy sami tak przedstawiliśmy najokrutniejsze fakty, że budzą najgłębszą odrazę, pomniejszamy je umyślnie, by to, co ma nastąpić, wydawało się jeszcze okropniejsze. Tak uczynił Cyceron mówiąc: „W odniesieniu do tego oska­ rżonego są to drobne przewinienia. Sławny kapitan okrętu ze sławnej gminy wyzbył się strachu przed chłostą dzięki łapówce; to przejaw ludzkości (ze strony Werresa). Inny dał pieniądze, aby uniknąć topora; to rzecz zwyczaj­ na” 1 . (20) Czyż mówca nie posłużył się tu amplifikacją polegającą na rozu­ mowaniu, żeby słuchacze mogli się domyślić, jak wielkie musi być zarzucane przestępstwo, skoro w porównaniu z nim takie rzeczy wydają się czymś ludz­ kim i zwyczajnym? Tak samo też powiększając jedną rzecz, powiększa się zwykle drugą; ten sam proces zachodzi, gdy na przykład sławienie czynów wojennych Hannibala podnosi zasługi Scypiona i gdy wyrażamy podziw dla dzielności Gallów i Germanów, aby powiększyć chwałę Cezara. (21) Jest również rodzaj amplifikacji, który powstaje przez odniesienie do czegoś, co zdaje się być powiedziane w innym celu. Przywódcy trojańscy nie uważają (w swej rozmowie)17za hańbę tego, że Grecy i Trojanie z powo­ du urody Heleny znoszą tyle nieszczęść przez tak długi okres. Cóż więc nale­ ży sądzić o piękności tej kobiety? Bo nie mówi o niej Parys, który ją porwał, 13 Cyceron, Filipika 2,25,63. 14 Mowa o tzw. status rationalis, zwany inaczej status definitionis [2.3.4.2.]. 15 Wergiliusz, Eneida I, w. 83-85. 16 Cyceron, Druga mowa przeciw Werresowi 5,44,117. 17 Hom er, Iliada III, w. 156 ns.

292

ani jakiś młodzieniec lub ktoś z ludu, lecz starcy, ludzie bardzo rozsądni i na­ leżący do rady Priama. Ale i sam król, wyczerpany dziesięcioletnią wojną po stracie tylu dzieci, zagrożony największym niebezpieczeństwem, człowiek, dla którego piękne oblicze Heleny, będące źródłem tylu łez przez niego wy­ lanych, powinno być nienawistne i obrzydliwe, nazywa ją swoją córką, sadza koło siebie, nawet usprawiedliwia i mówi, że nie jest ona przyczyną jego nieszczęść. (23) Wydaje mi się również, że Platon, gdy w Uczcie opowiada, jak Alcybiades wyznaje, czym chciał być dla Sokratesa, robi to nie dlatego, by obwinić Alcybiadesa, lecz żeby pokazać nieugiętą wstrzemięźliwość So­ kratesa, której nie mogła złamać skwapliwa usłużność czarującego mężczyz­ ny. [. . .] Do amplifikacji można również zaliczyć kumulację [nagromadzenie — 2.9.4.] słów i zdań, które oznaczają ten sam przedmiot. Bo chociaż nie two­ rzą one gradacji wertykalnej, to jednak ich przedmiot zyskuje na sile dzięki tej, że tak powiem, pryźmie (acervus): (27) „Co bowiem, Tuberonie, robił twój obnażony miecz w bitwie pod Farsalos? W czyje piersi godziło jego ostrze? O co chodziło twemu orężowi? Przeciw komu były skierowane twoje myśli, oczy, ręce, płomienny zapał? Czego pragnąłeś? Czego sobie życzy­ łeś?” 1819. Ten chwyt jest podobny do figury, zwanej synatroizmem [4.3.4.4.47.], ale w niej chodzi o nagromadzenie wielu rzeczy, tu o powiele­ nie jednej. Ta postać amplifikacji zawiera zazwyczaj także element wzrostu, a to dlatego, że każde użyte w niej wyrażenie jest mocniejsze od poprzednie­ go. „Był tam obecny odźwierny więzienia, kat pretora, morderca i postrach sprzymierzeńców i obywateli, liktor Sekstiusz” . (28) Takie same są sposoby pomniejszania; bo tyle samo jest stopni do wchodzenia, co i do schodzenia. I dlatego poprzestanę tu na jednym tylko przykładzie; jest nim miejsce, gdzie Cyceron tak mówi o wystąpieniu Rullusa: „Tylko kilku tych, co stali najbliżej niego przypuszczało, że chciał on coś powiedzieć o ustawie rolnej” 20. Jeśli wziąć pod uwagę sens zdania, jest to pomniejszenie, jeśli — niejasność (Rullusa), jest to zwrot. (29) Wiem, że i hiperbola [4.3.4.1.10.] może się niektórym wydać ro­ dzajem amplifikacji, bo ona też działa obustronnie (powiększa i pomniej­ sza). Ale ponieważ jest ona pojęciem szerszym, należy ją przesunąć do roz­ działu poświęconego tropom [4.3.4.1.] Tropami zająłbym się zaraz, gdyby nie to, że istnieje różniący się od innych środek ekspresji, który nie polega (ani) na wyrażeniach właściwych ani na przenośnych. Zaspokójmy więc kró­ tkim wykładem już prawie powszechnie odczuwaną potrzebę i nie pomijaj­ my ozdoby retorycznej, którą większość uważa za główną i niemal jedyną 21. (Przełożył Marian Nagnajewicz)

18 19 20 21

Cyceron, Mowa w obronie Ligariusza 3,9. Cyceron, Druga mowa przeciw Werresowi 5,45,118. Cyceron, O prawie agrarnym 2,5,13. Ozdobą tą są sentencje omawiane przez Kwintyliana w następnym paragrafie.

K s i ę g a d z ie w ią t a

Rozdział pierwszy [Wstęp do teorii figur retorycznych] * (1) W poprzedniej księdze była mowa o tropachJ; ta z kolei dotyczy fi­ gur (zwanych po grecku schemata), zagadnienia, które z natury rzeczy wiąże się z poprzednim. (2) Przecież teoretycy na ogół byli zdania, że figury są tro­ pami; czy to bowiem te ostatnie wzięły nazwę od tego, że są w pewien spo­ sób ukształtowane, czy to od tego, że odmieniają styl, skutkiem czego bywa­ ją również nazywane „ruchami”, wypadnie przyznać, że obie te właściwości znajdą się także w figurach. Taka sama też jest ich funkcja: dodają siły wyra­ żonej treści i użyczają jej wdzięku. Ale nie brak autorów, którzy tropom dają nazwę figur; należy do nich Gajus Artorius Prokulus2. (3) Co więcej, podobieństwo między tymi dwiema kategoriami środków jest tak uderzają­ ce, że niełatwo je rozgraniczyć. Bo choć niektóre ich rodzaje różnią się wy­ raźnie (mimo to mają ogólną cechę wspólną: jedne i drugie z korzyścią dla stylu odstępują od zwyczajnego i prostego sposobu mówienia), to jednak inne dzieli nader nikła granica, tak że np. ironia jest zaliczana zarówno do fi­ gur myśli jak i do tropów, a peryfrazę [4.3.4.1.8.], hiperbaton [4.3.4.1.15.] i onomatopeję [4.3.4.1.6.] głośni nawet autorzy nazywali raczej figurami sło­ wnymi niż tropami. (4) Tym bardziej więc trzeba uwydatnić różnicę między obydwoma ka­ tegoriami. Trop [4.3.4.1.] jest wyrażeniem, którego naturalne i zasadnicze znaczenie zostało (w drodze przenośni) zastąpione innym dla upiększenia stylu, albo, jak go określa większość gramatyków, wyrażeniem przeniesio­ nym z tego miejsca, w którym jest ono właściwe, w to miejsce, w którym nie jest właściwe; figura, jak to wynika z samej nazwy, jest formą wypowiedzi odbiegającą od sposobu wyrażania się, który jest utarty i nasuwa się pierw­ szy. (5) Toteż w tropach stawia się jedne słowa zamiast drugich, jak to się dzieje w metaforze [4.3.4.I.I.], metonimii [4.3.4.I.2.], synekdosze [4.3.4.1.3.], katachrezie [4.3.4.1.5.], alegorii [4.3.4.1.14.], przeważnie także w hiperboli [4.3.4.1.10.], która przecież znajduje się i w treści, i w słowach. Onomatopeja to tworzenie słowa; zatem tu również stawia się słowo zamiast innych, których byśmy użyli, jeśli nie utworzylibyśmy tamtego. (6) Peryfraza, chociaż zwykle zawiera i ten właśnie wyraz, na którego miejsce wchodzi, jednak posługuje się wieloma słowami zamiast jednym. Ponieważ epitet jest przeważnie składnikiem antonomazji, staje się tropem przez powiązanie z nią. Hiperbaton polega na zamianie szyku, i dlatego wielu wyłącza go spo­ śród tropów. A jednak przenosi on słowo lub część słowa z jego własnego * Przedruk przekładu Mariana Nagnajewicza opublikowanego w „Meandrze” R. 29:1974, s. 165-171. 1 Polski przekład Kwintylianowej teorii tropów zob. Nagnajewicz V , VI, VII. 2 Postać niezidentyfikowana.

294

miejsca na cudze. Nic takiego nie zachodzi w figurach. Bo figurę mogą two­ rzyć słowa użyte we właściwym znaczeniu i ustawione w kolejności normal­ nej. Jak to się dzieje, że ironia [4.3.4.1.9] raz jest tropem, innym razem fi­ gurą, wyjaśnię w odpowiednim miejscu. Przyznaję bowiem, że w obu wy­ padkach nazwa jest wspólna, i wiem, jak zawile i drobiazgowo dyskutowano to zagadnienie, ale ta dyskusja nie należy do mojego obecnego tematu. Nie jest bowiem ważne, jak bywa nazywana któraś z tych dwóch kategorii styli­ stycznych, jeśli wiadomo, jaką korzyść ona przynosi stylowi; terminy nie zmieniają istoty rzeczy. (8) Podobnie jak ludzie, jeśli otrzymają inne imię niż mieli, pozostają ci sami, tak środki wyrazu, o których mówimy, będą wy­ woływać te same efekty, czy to będą się zwać tropami, czy figurami. Są bo­ wiem użyteczne nie dzięki swym nazwom, lecz walorom [ . . . ] . (9) Najlepiej zatem trzymać się tego, co jest przyjęte, i należycie rozumieć samą rzecz, jakkolwiek by się ona nazywała. Trzeba jednak zaznaczyć, że wyraz języko­ wy tej samej myśli dopuszcza często równoczesną obecność tropu i figury. Figuralnym bowiem czynią styl tak słowa użyte przenośnie jak i właściwe. (10) Istnieje między autorami poważna rozbieżność zdań co do znacze­ nia terminu „figura”, liczby jej rodzajów oraz natury i ilości gatunków. Wo­ bec tego należy się najpierw zastanowić nad tym, co mamy rozumieć przez figurę. Bo ten termin jest stosowany w dwóch znaczeniach. W pierwszym odnosi się on do wszelkiej formy, jaką może przybrać wyrażona myśl; podo­ bnie ma się rzecz z ciałami, które w jakiejkolwiek znajdowałyby się pozycji, zawsze mają jakąś postawę. (11) W drugim znaczeniu, w jakim właściwie używa się wyrazu schema, termin „figura” odnosi się do zamierzonego od­ stępstwa, bądź w sensie, bądź w kształcie wyrażenia, od jego pospolitej i prostej postaci; analogicznie bywa, gdy siedzimy, leżymy, odwracamy się34. Dlatego, gdy ktoś ciągle, albo przynajmniej zbyt często, stosuje te same przypadki, czasy, rytmy lub nawet stopy, zalecamy mu zwykle zmianę figur dla uniknięcia monotonii. (12) Gdy tak się wyrażamy, zakładamy, że każda forma językowa ma swoją figurę; w tym też duchu mówi się, że „cursitare” i „lecticare” mają tę samą figurę, tj. są jednakowo utworzone. Przeto owo pierwsze, ogólne znaczenie sugeruje, że nie ma niczego, co nie byłoby figu­ ralne. Jeżeli zaś odpowiada nam takie rozumienie terminu, musimy przyznać rację Apollodorowi5, który, o ile wierzyć doniesieniu Cecyliusza6, był zda­ nia, że omawiana materia nie da się ująć w przepisy. (13) Ale jeśli ten termin ma oznaczać pewne postawy albo gesty7, by tak rzec, językowe, to przez schśma należy tu rozumieć tylko poetyckie lub krasomówcze odstępstwo od 3 W przekładzie pominięto dwuwierszowy przykład, wymagający obszernego komentarza (przyp. tłum.). 4 Porównanie to było w późniejszych (poantycznych) podręcznikach retoryki przedmio­ tem rozlicznych analiz. 5 Apollodor z Pergamonu (I w. p.n.e.), wybitny retor grecki nauczający w Rzymie. 6 Cycyliusz z Kałakte (I w. p.n.e.), retor grecki przebywający w Rzymie, autor wielu pism, m.in. traktatu o figurach. 7 Terminu gestus jako odpowiednika greckiego schima użył bardzo ostrożnie już Cyceron IV (25,83).

295

prostego i zwyczajnego mówienia. Wówczas zgodne z prawdą będzie twier­ dzenie, że istnieje styl pozbawiony figur (aschematistos), co jest niemałym brakiem, i styl wyposażony w figury (eschematismene). (14) Lecz nawet to określenie zacieśnił Zoilus , który za figurę uważał jedynie taki wypadek, w którym udaje się, że się mówi co innego, niż się mówi; wiem, że i takie poj­ mowanie terminu jest rozpowszechnione; stąd też pewne spory, o których powiem trochę później [IX,2,65], zwą się figuralnymi. Przyjmijmy zatem, że figura jest formą wyrazu językowego odnowioną za pomocą jakiegoś zabie­ gu artystycznego. (15) Niektórzy teoretycy wyrazili pogląd, że jest tylko jeden rodzaj fi­ gur, ale oparli go na odmiennych założeniach. Bo jedni ze względu na to, że zmiana słów powoduje również zmianę znaczenia, twierdzili, że wszystkie fi­ gury znajdują się w słowach, inni zaś ze względu na to, że słowa stosują się do rzeczy, utrzymywali, że wszystkie znajdują się w myślach. (16) Jedno i drugie rozumowanie jest oczywistą sofistyką. Bo po pierwsze tę samą treść wyraża się zazwyczaj coraz to inaczej i sens pozostaje taki sam mimo zmiany szaty językowej; po drugie figura myślowa może zawierać więcej figur słow­ nych. Tamta bowiem tkwi w akcie powzięcia myśli, ta w akcie jej wyrażania; ale bardzo często zjawiają się obie razem, jak np. w wypowiedzi: ,Jam, iam, Dolabella, neąue me tui neque tuorum liberum” („Już, już, Dolabello nie żal mi ani ciebie, ani twoich dzieci)89. Bo apostrofa jest figurą myśli: „iam, iam” 101, oraz „liberum” 11 są figurami słownymi. (17) Lecz większość autorów, o ile mi wiadomo, jest zgodna co do tego, że są dwie grupy figur: myślowe (po grecku dianoias, po łacinie mentis lub sensus, lub sententiarum [4.3.4.4.], bo te określenia wszystkie są w uży­ ciu) i słowne (po grecku lekseos, po łacinie verborum lub dictionis, lub elocutionis, lub sermonis, lub orationis [4.3.4.3.], bo terminy się zmieniają, ale to nie ma znaczenia). (18) Jednakże Korneliusz Celsus12 do figur słownych i myślowych dodaje figury barw 13, kierując się z pewnością zbytnim upo­ dobaniem do nowości. Bo któż może przypuszczać, że człowiek skądinąd wykształcony nie wiedział, że barwy i maksymy należą do sfery myśli. Wo­ bec tego figury, podobnie jak cały język, muszą wiązać się z myślami i ze słowami. (19) Skoro naturalny porządek jest taki, że ujmowanie rzeczy w umy­ śle jest wcześniejsze niż ich wyrażanie, przeto pierwej wypada powiedzieć o figurach myśli. Ich wielka jak i wieloraka użyteczność ukazuje się bardzo 8 Zoilus (V/IV w. p.n.e.), retor i sofista grecki, złośliwy krytyk Homera. 9 Por. Cyceron, D r u g a m o w a p r z e c iw W e r r e s o w i 1,77. 10 „lam, iam” tworzy figurę zwaną ite r a tio , polegającą na powtórzeniu pojedyn­ czego słowa. 11 „liberum” — archaiczna forma dopełniacza liczby mnogiej, użyta zamiast „liberorum” ; Kwintylian uważa ją za formę kontrastową. 12 Comelius Celsus, pisarz z czasów Tyberiusza, autor dzieła encyklopedycznego A r te s , w którym umieścił m.in. wiadomości o retoryce (autor często przytaczany i krytykowany przez Kwintyliana). 13 Do tej obserwacji często powracano w średniowieczu, gdy nazywano figury retoryczne i tropy terminem c o lo r e s r h e to r ic i [por. Arbusow],

296

wyraźnie w każdym utworze krasomówczym. Bo choć się wydaje, że na przeprowadzenie dowodu nie ma wpływu jakość figury, za pomocą której przedstawiamy ten czy inny dowód, to jednak figury czynią nasze wywody wiarygodnymi i wkradają się do duszy sędziów nie strzeżoną drogą. (20) W szermierce łatwo jest zauważyć pchnięcia skierowane w pierś oraz ciosy bez­ pośrednie i proste, jak też ustrzec się i odparować je, natomiast pchnięcia boczne i finty są mniej dostrzegalne, a markowanie ciosu wymaga sztuki; po­ dobnie mowa pozbawiona forteli walczy jedynie swoim ciężarem i rozma­ chem, natomiast ten, kto pozoruje i zmienia natarcia, może atakować boki i plecy, zawracać oręż przeciwnika i wprowadzać go w błąd lekkim przechyle­ niem ciała. (21) Poza tym nic bardziej nie wywołuje silnych wzruszeń (niż fi­ gury). Bo jeżeli wielki wpływ na stan emocjonalny mają czoło, oczy, ręce, to o ileż więcej zdziałać może samo stylistyczne oblicze mowy, nastawione na wywołanie zamierzonego efektu? Najwięcej jednak przyczyniają się figury do wzbudzenia sympatii słuchaczy, czy to gdy się przedstawia w korzystnym świetle charakter przemawiającego, czy zdobywa przychylność dla bronionej sprawy, czy walczy z nudą za pomocą urozmaicenia, czy ukazuje niektóre rzeczy w sposób przyzwoitszy i bezpieczniejszy. (22) Ale zanim powiem, jakie figury pasują do poszczególnych przed­ miotów, muszę zauważyć, że nie ma bynajmniej tak wielkiej ilości figur, jaką ustalili niektórzy teoretycy, i nie zbijają mnie z tropu nazwy, które tak pochopnie tworzą zwłaszcza Grecy. (23) Przede wszystkim więc trzeba się odciąć od tych, którzy sądzą, że tyle jest figur, ile rodzai uczuć, nie dlatego, żeby uczucie nie było własnością duszy, lecz dlatego, że figura, nie w jej ogól­ nym, lecz specjalnym znaczeniu, nie jest specjalnym wyrażeniem jakiejkol­ wiek rzeczy. Dlatego wyrażanie w przemówieniach gniewu, bólu, strachu, ufności, pogardy nie jest użyciem figur, jak nie jest nim doradzanie, groże­ nie, pytanie, usprawiedliwianie. (24) Ale tych, co patrzą nazbyt wnikliwie, wprowadza w błąd to, że we wszystkich miejscach, w których jest mowa o tych uczuciach, znajdują figury i wypisują z mów przykłady. Bo też nie ma takiej partii w mowie, która by ich nie dopuszczała. Lecz co innego dopusz­ czać figurę, co innego być figurą. Ze względu na jasność wykładu nie będę się lękał powtarzania tej samej nazwy. (25) Moi oponenci wskażą mi niejed­ ną figurę u mówcy gniewającego się, błagającego, litującego się; wiem o tym: ale z tego nie wynika, że każdy wyraz językowy gniewu, litości, błaga­ nia jest figurą. [. ..] (Przełożył Marian Nagnajewicz)

K się g a d z ie s ią ta *

Rozdział drugi [Naśladowanie w sztuce retorycznej] (I) Z tych to właśnie autorów1 i innych, zasługujących na to, żeby ich czytać, trzeba brać zapas wyrazów i rozmaitość figur i zwrotów stylistycz­ nych, na nich trzeba się uczyć rytmicznej kompozycji zdań, a potem według tych wzorów i wszystkich ich zalet własną trzeba urabiać sztukę. Bo nie ma wątpliwości, że sztuka w dużym stopniu polega na naśladowaniu. Wprowa­ dzanie nowych pomysłów i dokonywanie wynalazków jest oczywiście pierw­ szą i najważniejszą rzeczą, niemniej jednak i wzorowanie się na dobrych wy­ nalazkach jest rzeczą praktyczną i pożyteczną. [ . . .] (II) Zwróćmy uwagę również na fakt, że każda rzecz, chociaż osiągnie podobieństwo z drugą, musi być jednak mniej doskonała niż ten wzór, któ­ rego podobieństwo naśladuje: tak właśnie cień jest czymś mniej doskonałym niż ciało, które go rzuca, portret mniej wierny niż rzeczywiste rysy twarzy, przeżycia aktora na scenie mniej szczere niż w prawdziwym życiu. Zupełnie zaś to samo zjawisko występuje w mowach; w tych bowiem mowach, które bierzemy sobie za wzór, tkwi jakaś naturalna siła i duch rzeczywistości, nato­ miast wszelka niewolnicza ich przeróbka pozostanie zawsze czymś sztucznym i tylko zapożyczonym z cudzego wzoru. (12) Oto także powód, dlaczego de­ klamacje [7.2.3.] retoryczne mają w sobie zawsze mniej krwi i siły żywotnej niż rzeczywiste mowy: w mowach jest treść oryginalna, bezpośrednia, a w deklamacjach tylko fikcyjna, symulująca rzeczywiste życie. Nie zapominajmy wreszcie, że tego, co ma dla mówcy najistotniejsze znaczenie, nie da się osiągnąć przez naśladownictwo: a więc talentu, daru inwencji, siły oddziaływania na słuchaczy, szybkiej orientacji w położeniu i w ogóle tego wszystkiego, czego podręczniki tej sztuki i żadne przepisy czło­ wieka nie nauczą. [ . . . ] (27) A to naśladowanie — muszę to jeszcze raz powtórzyć — nie może się ograniczać tylko do zapasu wyrazów. Należy oprócz tego obserwować z wielką uwagą, ile sztuki włożyli owi wielcy autorzy w kreślenie sytuacji i cha­ rakterów osób, jakie mieli ogólne podejście do całej sprawy, jaki plan i jego celowość widać w układzie ich mów, jak wszystko, nawet to, co pozornie ma na celu tylko uprzyjemnianie mowy, w rzeczywistości zmierza jedynie do zwycięstwa nad przeciwnikiem. Trzeba obserwować, o co chodzi autorowi we wstępie mowy [3.3.], jaką metodę i jak różną można dostrzec w opowia­ daniu [3.5.], jaka jest siła dowodów w uzasadnianiu własnej słuszności [3.6.], a zbijaniu argumentów przeciwnika [3.7.], jaką znajomość psycholo-* * Przedruk fragmentu przekładu Mieczysława Brożka: Kwintylian, Kształcenie mówcy, ks. I, II i X, Wrocław 1951. 1 W pierwszym rozdziale tej księgi autor wymienił autorów greckich i łacińskich przydat­ nych do zdobycia bogatego zasobu wyrazów.

298

gii i umiejętność we wzbudzaniu uczuć [2.8.] wykazuje autor czytanej mowy, i wreszcie jak sam nawet poklask ze strony słuchającej go publiczności zosta­ je wykorzystywany na dobro toczącej się sprawy. A poklask ten, mówiąc na­ wiasem, jest wtedy najpiękniejszy, gdy powstaje samorzutnie, bez zabiega­ nia ze strony mówcy o popularność. [. ..] Rozdział szósty [Opracowywanie przedmiotu mowy w myśli] (1) Z pisemnym opracowaniem mowy2 najbliżej spokrewnione jest jej opracowywanie myślowe. Czerpie ono z tych ćwiczeń pisemnych bardzo dużo korzyści i stanowi jak gdyby stopień pośredni pomiędzy pisemnym przygotowaniem się do wystąpienia a przemawianiem doraźnym, bez przy­ gotowania. Ma też w naszej pracy bodajże najczęstsze zastosowanie. Pisać bowiem nie możemy ani na każdym miejscu, ani w każdej chwili; natomiast na obmyślanie mowy możemy mieć wszędzie dużo czasu. Z jego to pomocą jesteśmy w stanie po prostu w kilku godzinach ująć w całość nawet najwięk­ sze mowy i sprawy, ono podczas każdej przerwy w naszym śnie doznaje pod­ niety do pracy w samych ciemnościach nocy, ono też nawet wśród codzien­ nych zajęć znajduje zawsze trochę wolnego czasu dla siebie i nie pozwala nam na żadną bezczynność umysłową. (2) A nie tylko kolejność materiału ustalamy sobie przez takie obmyślanie mowy i układamy go według celowe­ go planu, co by już samo przez się wystarczyło, ale nawet słowa łączymy z sobą harmonijnie i w ogóle wszystkie części przemówienia tak splatamy w organiczną całość, że jej niczego już nie brak prócz pióra i atramentu. W istocie jednak nieraz także w pamięci tkwi nam wierniej to, czego nie rozluź­ nia w niej beztroskie zapisanie na papierze. (5) Oczywiście i do tej umiejętności opracowywania mowy w myśli nie dochodzi się ani nagle, ani nawet w krótkim czasie. W każdym razie naj­ pierw trzeba sobie wyrobić przez długie ćwiczenia pisemne pewną formę kompozycyjną, której schematu będziemy mogli się trzymać również w pra­ cy myślowej. Następnie powoli zaczniemy ćwiczyć się praktycznie w takim układaniu treści mowy w myśli, obejmując nią najpierw niewiele materiału, tak żebyśmy go mogli wiernie powtórzyć w słowach. Potem objętość jego będziemy zwiększać stopniowo i tak nieznacznie, byśmy nie odczuwali nad­ miernie przybytku ciężaru. W ten sposób osiągniemy coraz większą biegłość w myślowym opracowywaniu tematów i tylko jeszcze przez dużą ilość ćwi­ czeń musimy ją w sobie utrwalić. (4) Biegłość ta oczywiście polega w prze­ ważnej części na pamięci [5.] [. . .] {Przełożył Mieczysław Brożek)

2 Była o tym mowa w poprzednim rozdziale.

K s ię g a d w u n a sta

Rozdział dziesiąty [Proza retoryczna a mowa potoczna] *

[ . . . ] (40) Za naturalną uważają niektórzy1tylko taką wymowę, która jest całkiem podobna do języka codziennego, jakim posługujemy się w roz­ mowie z przyjaciółmi, żonami, dziećmi i niewolnikami, a więc poprzestają­ cego na wyrażaniu naszych pragnień i uczuć i nie wymagającego nic wymu­ szonego ani wypracowanego. Według nich wszystko, co się do tego doda, trąci sztucznością i pretensjonalnością języka, jest dalekie od szczerości i zo­ stało wymyślone dla samych słów, którym natura wyznaczyła tylko jedno za­ danie: służyć myślom. (41) Podobnie ma się rzecz z ciałami zapaśników: choć dzięki treningowi i określonemu sposobowi odżywiania nabierają one większej tężyzny, nie są jednak naturalne i odbiegają swym wyglądem od normalnych ciał ludzkich. Na cóż zda się, powiadają, określać rzeczy za po­ mocą peryfraz [4.3.4.1.8.] i metafor [4.3.4.1.1.], to jest albo wieloma słowa­ mi albo przenośnymi, skoro każda rzecz otrzymała własną nazwę? (42) Wre­ szcie obstają przy tym, że w najdawniejszych czasach każdy przemawiał zgo­ dnie z wymogami natury i że dopiero potem pojawili się mówcy zbliżeni do poetów, którzy podobnie jak ci ostatni, choć oględniej, brali za zalety wyra­ żenia błędne i niewłaściwe. W tych wywodach jest nieco prawdy i dlatego nie należy tak daleko odchodzić od wyrażeń właściwych i utartych, jak to czynią niektórzy. (43) Jeśli ktoś jednak, jak to powiedziałem pisząc o układzie wyrazów (9,4,3 ns) do niezbędnego minimum doda coś lepszego, nie trzeba go za to potępiać. Bo wydaje mi się, że całkiem inny jest charakter mowy potocznej niż dzieła krasomówcy: gdyby temu ostatniemu wystarczało samo tylko wyłuszczenie rzeczy, nie mozoliłby się i poprzestał na wyrażeniach właściwych, ale ponie­ waż ma sprawiać przyjemność estetyczną, wzruszać i wielorako oddziaływać na psychikę słuchaczy, będzie korzystał także z tych środków dodatkowych, których użyczyła nam ta sama natura. (44) Bo i wyrabianie mięśni drogą tre­ ningu i potęgowania sił i nabywanie zdrowej cery — to zabiegi naturalne. Dlatego właśnie u wszystkich ludów jedni uchodzą za wymowniejszych i sty­ listycznie atrakcyjniejszych (gdyby tak nie było wszyscy mówcy znajdowali­ by się na jednakowym poziomie), ci sami ludzie na te same tematy mówią różnie i uwzględniają odrębność osób. A więc im ktoś przemawia skutecz­ niej, tym większa jest zgodność jego przemówienia z naturą wymowy. (45) Wobec tego nie sprzeciwiam się zbytnio nawet tym, którzy są zda nia, że trzeba zrobić pewne ustępstwo na rzecz gustu epoki i słuchacza, który * Przedruk przekładu Mariana Nagnajewicza opublikowanego w artykule: Na pograniczu prozy retorycznej, „Meander” R.24: 1969 nr 1 s. 10-13. 1 W pierwszych trzech paragrafach tego rozdziału Kwintylian krytycznie ocenia stanowis­ ko tzw. „naturalistów” , wywodzących się prawdopodobnie z „attycyzmu” [11.1.13.2.].

300

wymaga czegoś efektowniejszego i bardziej wzruszającego. Uważam więc, że nie należy narzucać mówcy nie tylko stylu poprzedników Katona i Grakchów, ale nawet tych ostatnich. Widzę również, że Marek Tuliusz (Cyce­ ron) w swej praktyce liczył się głównie z korzyścią bronionej sprawy, ale też uwzględniaj w pewnej mierze przyjemność estetyczną słuchaczy, gdyż, jak to podkreślał, działał i we własnym interesie, mimo że i wtedy działał fakty­ cznie na rzecz klienta, któremu przez to właśnie pomagał, że się podobał. (46) Nie widzę doprawdy, co by można dodać do wdzięków jego stylu: chyba tylko sentencji, których my stosujemy więcej. Bo przecież jest to możliwe bez szkody dla sprawy i powagi stylu, jeśli tylko te błyskotliwsze środki wy­ razu nie będą zbyt częste, ciągłe i ze sobą niezharmonizowane. (47) Ale na tym kończą się moje ustępstwa; niech nikt nie żąda dal­ szych. Uwzględniając potrzeby epoki godzę się, by toga nie była szorstka, ale nie pozwalam, żeby była z jedwabiu; godzę się, by głowa była ostrzyżo­ na, ale nie pozwalam, by włosy układano w fale i loki, bo trzeba pamiętać, iż strój, jeśli się nie patrzy nań oczyma fircyka lub rozpustnika, jest tym pięk­ niejszy, im jest przyzwoitszy. (48) Któż by zresztą odmówił użyteczności temu co pospolicie nazywamy aforyzmami, które nie miały zastosowania u dawnych mówców, zwłaszcza greckich (u Cycerona bowiem je znajduję), byleby wiązały się z treścią, nie występowały w nadmiarze i przyczyniały się do zwycięstwa? uderzają one słuchaczy, często od razu wywołują pożądany skutek, głębiej zapadają w pamięć właśnie dzięki lapidarności i przekonywują przez to, że budzą zachwyt. [Mowy wygłoszone i napisane] (49) Niektórzy jednak uważają, że te silniejsze środki wyrazu należy wykluczyć z mów pisanych, mimo że dopuszczają je w przemówieniach rze­ czywistych. Nie mogę więc zrezygnować z poruszenia i i tego zagadnienia, bo wielu fachowców wyraziło pogląd, jakoby przemawianie i pisanie opierały się na innych zasadach; dlatego ich zdaniem niektórzy mówcy głośni z wystą­ pień publicznych, jak na przykład Perykles2 lub Demades3, nie zostawili nic trwałego potomności i literaturze; inni znowu, którzy, jak na przykład Isokrates [11.1.3.], doskonale układali mowy, nie nadawali się do wystąpień pu­ blicznych. (50) Poza tym według nich wystąpienie publiczne cechuje przewa­ żnie większa gwałtowność i użycie, może nieco za swobodne, środków obli­ czonych na sprawienie przyjemności estetycznej, trzeba bowiem wzruszać, kierować umysłami ludzi niewykształconych; to natomiast, co się publikuje jako wzór, winno być wygładzone, wymuskane i ułożone zgodnie z prawami i normami, gdyż dostaje się do rąk ludzi uczonych i podlega ocenie artystycz­ 2 Perykles (ok. 495-429 p.n.e.), wybitny polityk ateński; z jego imieniem wiąże się po­ wstanie w Atenach politycznego i kulturalnego centrum Hellady; zasłyną! także jako wybitny mówca. 3 Demades z Aten (IV w. p.n.e.), syn rybaka, uzdolniony mówca, przeciwnik Demostenesa.

301

nej mistrzów. (51) Co więcej, owi wnikliwi (we własnym i często cudzym przekonaniu) nauczyciele uznali, że \parddeigma — 3.6.3.6.] są stosowniej­ sze w mowach wygłoszonych, entymematy [3.6.3.3.] — w napisanych. Mnie osobiście wydaje się, że dobrze przemawiać i dobrze pisać to je­ dno i to samo i że mowa napisana nie jest niczym innym jak utrwaloną formą wygłoszonego przemówienia. Wobec tego powinna — sądzę — mieć nie tyl­ ko owe zalety [. . ,]4. Zalety powiadam, me błędy. Bo wiem, że laikom nie podoba się czasem to, co jest błędne. Czym więc będą się różnić te dwa ro­ dzaje mów? (52) Gdyby mi dano zespół mądrych sędziów, to usunąłbym ba­ rdzo wiele nie tylko z mów Cycerona, ale i tego, który jest o wiele zwięźlejszy, Demostensesa. W takim bowiem razie nie będzie trzeba w ogóle oddzia­ ływać na uczuciowość ani czarować i pieścić uszu, gdyż według Arystotelesa5 przy takich słuchaczach nawet wstępy są zbędne, nie zrobią przecież wraże­ nia na mądrych sędziach; wystarczy w sposób właściwy i dobitny wyłuszczyć rzecz, zestawić dowody. (53) Skoro jednak w roli sędziego występuje albo lud albo ktoś z ludu, a dość często mają wydawać wyrok ludzie niewykształceni, czasem także chłopi, należy stosować wszystkie środki, które w naszym przekonaniu dopomogą w osiągnięciu zamierzonego celu, i wydobywać je, gdy przemawiamy, jak też ukazywać, gdy piszemy, jeśli po to właśnie pisze­ my, aby uczyć, jak trzeba przemawiać. (54) Alboż Demostenes czy Cyceron źle by przemawiali trzymając się tego, co napisali? albo skąd poznajemy ich jako znakomitych mówców, jeśli me z tego, co napisali? Lepsze więc były ich wystąpienia publiczne, czy gorsze? Bo jeśli gorsze, tak raczej należało przemawiać, jak napisali; jeżeli lepsze, tak należało napisać, jak przemawiali. (55) A zatem zawsze mówca tak będzie mówił, jak napisze? Jeśli to możliwe, zawsze. Ale może się zdarzyć, że nie pozwoli na to krótkość czasu danego przez sędziego; wówczas wypadnie usunąć wiele z tego, co można było powiedzieć; mowa wydana będzie zawierać wszystko. Na niektórych znów partiach zaciąży wzgląd na charakter sędziów; te nie zostaną w takiej formie przekazane potomnym, którzy by mogli przypisać je intencji autora, nie wpływowi okoliczności. (56) Bo również w tym trzeba się poważnie li­ czyć, z jakim nastawieniem słucha sędzia i „często sam wyraz jego twarzy” — jak poucza Cyceron6— „kieruje mówcą”. Dlatego należy kłaść nacisk na to, co według naszego wyczucia podoba się sędziemu, szybko wycofywać się z tego, co nie znajduje u niego przyjęcia. Co do samego języka, to trzeba za­ stosować taki, jaki najłatwiej zorientuje go w sprawie. Nie wywołałyby tak­ że zdziwienia pewne zmiany, dokonane ze względu na osobowość świadków. (57) Rozsądnie bowiem uczynił ten, który zapytawszy świadka, czy zna Amphiona, i otrzymawszy odpowiedź przeczącą, poniechał aspiracji i skrócił drugą sylabę tego imienia7, bo wtedy się okazało, że świadek zna doskonale tego człowieka. Tego rodzaju wypadki sprawiają, że się czasem mówi ina­ czej niż pisze, gdyż nie można powiedzieć tak, jak by należało napisać. [ . . . ] (Przełożył Marian Nagnajewicz)

4 Tekst oryginału uszkodzony. 5 Por. Arystoteles, Retoryka III 13 [DŹr., s. 244]. 6 Libii rhetori, fragment 6 H. 7 Tzn. zamiast „Amphion” powiedział „Ampion”.

Bibliografia Abramowska Janina Abramowska, Topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich, „Pamiętnik Lite­ racki” R. 73: 1982 z. 1/2. Apresjan G.Z. Apresjan, Oratorskoje iskustwo, Moskwa 1972 (wyd. II). Arbuzów Leonid Arbuzów, Colores rhetorici. Eine Auswahl rhetorischen Figuren und Gemeinplatze, G o ttin g e n 1948.

Arystoteles I Arystoteles, Ars retorica, opr. A. Roemer, Lipsk 1923; przekład rosyjski z greckiego N. Platonowej (1894) w przedruku: Anticznyje ritoriki, opr. A .A . Tacho-Godi, Moskwa 1978. Cytaty z księgi III czerpano z tłumaczenia Władysława Madydy: Retoryka Arystote­ lesa Księga III (w:) Trzy stylistyki greckie, opr. W. Madyda, Wrocław 1953 BN II 75. Arystoteles II Arystoteles, Poetyka, przeł. H. Podbielski, Wrocław 1983 BN II 209. Arystoteles III Arystoteles, Analityki pierwsze i wtóre, przeł. K. Leśniak, Warszawa 1973. Arystoteles IV Arystoteles, Topiki, przeł. K. Leśniak, Warszawa 1978. Arystoteles V Arystoteles, O dowodach sofistycznych, przel. K. Leśniak, Warszawa 1978. Auerbach Erich Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, przeł. Z. Żabicki, t. 1-2, Warszawa 1968. Augustyniak C. Augustyniak, De tribus et ąuattuor dicendi generibus quid docuerit antiąui, Warszawa 1957. Baliński W. Baliński, Propaganda, Warszawa 1930. Barthes Roland Barthes, Analiza retoryczna, przel. K. Falicka, z tomu tegoż: UAnalyse rhćtoriąue [w:] Littśrature et Sociśte. Problćmes de methodologie en sociologie de la litterature, Bruxelles 1967, s. 31-35, „Pamiętnik Literacki” R. 68: 1977, nr 2. Barycz Henryk Barycz, Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego. Studia nad historiografią w. X V I-X V III, Wrocław 1981.

303

Barwicki Karl Barwick, Probleme der stoischen Sprachlehre und Rhetorik, Berlin 1957. Bochenek Leon Bochenek, Sztuka dobrego i pięknego przemawiania. Praktyczne wskazówki wraz z wzorami przemówień, Poznań 1936. Bogołębska Barbara Bogotębska, O dwudziestowiecznych związkach retoryki z dydaktyką stylistyki [w:] Dydaktyka literatury, t.V III, Zielona Góra 1987. Bonheim Helmut Bonheim, Retoryka klasyczna dziś, przel. K. Biskupski, „Teksty” nr 4-5 (1976), z tegoż: Bringind Classical Rhetoric Up-To-Date, „Semiotica” 1975 nr 4. Bonsiepe Gui Bonsiepe, Retoryka wizualno-werbalna, przel. M.B. Fedorowicz, „Pamiętnik Literac­ ki” R. 76: 1985, z. 3. Bończa Leonard Bończa, O umiejętności mowy i wymowy, Kraków 1906. Booth Wayne C. Booth, Die Rhetorik der Erzahlkunst, Heidelberg 1974. Borejko Józef Borejko, Nauka o krasomówstwie z ksiąg M. T. Cycerona na język polski wytłuma­ czona, Wilno 1763. Borowski Leon Borowski, Uwagi nad poezją i wymową i inne pisma krytyczno-literackie, opr. S. Buśka-Wroński, Warszawa 1972. Brożek I Mieczysław Brożek, wstęp [do:] Kwintylian, Kształcenie mówcy, ks. I, II i X, Wrocław 1951, BN II 62. Brożek II Mieczysław Brożek, Historia literatury łacińskiej w starożytności. Zarys, Wrocław 1969. Brooks Cleanth Brooks, Robert Pen Warren, M odem Rhetoric, New York 1970. Bruchnalski Wilhelm Bruchnalski, Rozwój wymowy w Polsce [w:] Dzieje literatury pięknej w Polsce, cz. 2, Kraków 1918. Buckler William E. Buckler, Sklare Arnold B., Essentials o f Rhetoric, New York 1966. Burkę Kenneth Burkę, Tradycyjne zasady retoryki, przeł. K. Biskupski, „Pamiętnik Literacki” R. 68: 1977, z. 2, z tomu tegoż: A grammar o f Motives and A Rhetoric o f Molives, CleveIand 1962. Callimachus Philippus Callimachus, Rhetorica, wyd. K. Kumaniecki, Warszawa 1950. Chmielowski Piotr Chmielowski, Stylistyka polska, Warszawa 1903. Cyceron I Marek Tuliusz Cyceron, Księgi dwie o wynalezieniu retorycznym, przel. K. Żukowski, Wi­ lno 1840. Cyceron II M.T. Cyceron, De oratore, opr. K. Kumaniecki, Lipsk 1969; przeł. E. Rykaczewski, Pis­ ma krasomówcze i polityczne M. T. Cycerona, Poznań 1873. Cyceron III M.T. Cyceron, Brutus, [w t. aut.:] M.T. Ciceronis scripta, fasc. 4, opr. H . Malcovati, Lipsk 1965; przel. E. Rykaczewski, j.w. Cyceron IV M.T. Cyceron, Orator ad Marcum Brutum, wyd. O. Jahn, obj. W. Kroll, Berlin 1913; przeł. E. Rykaczewski j.w.

304

Cyceron V M.T. Cyceron, T o p ik i, [w t. aut.:] P is m a f i l o z o f i c z n e , t.4. przel. W. Komatowski, obj. K. Leśniak, Warszawa 1963. Cyceron VI M.T. Cyceron, M o w y w y b r a n e , przeł. J. Mrukówna, D. Turkowska, S. Kołodziejczyk, przedmowa K. Kumaniecki, Warszawa 1960. Cieślakowa Halina Cieślakowa, U w a g i o w y m o w ie w s ty lis ty k a c h p o z y t y w i z m u , „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego” 1974, nr 3. Clark D.L. Clark, R h e t o r i c in G r a e c o - R o m a n e d u c a tio n , New York 1957. Corbett Edward Corbett, C la ss ic r h e to r ic f o r th e M o d e r n S tu d e n t, New York 1971. Curtius Ernst Robert Curtius, E u r o p a e is c h e L ite r a tu r u n d la te in is c h e s M itte la lte r , Bern 1954. Czapczyński Tadeusz Czapczyński, Ć w ic z e n ia w m ó w ie n iu , Warszawa 1922. Czaplej ewicz Eugeniusz Czaplejewicz, W s tę p d o p o e t y k i p r a g m a t y c z n e j, Warszawa 1977. Dajewski Władysław Dajewski, Ś la d a m i w ie lk ic h m ó w c ó w . Z te o r ii i p r a k t y k i w y g ła s z a n ia p r z e m ó ­ w ie ń , Kraków 1970. Dawydow Jurij Dawydow, S z t u k a j a k o z ja w i s k o s o c jo lo g ic z n e , przeł. K. Pomian, Warszawa 1971. Dębska Izydora Dębska, W p r o w a d z e n ie d o s ta r o ż y tn e j s e m i o t y k i g r e c k ie j. S tu d ia i te k s ty , Wrocław 1984. Demetriusz Demetriusz, O w y r a ż a n iu się, przeł. W. Madyda, [w:] T r z y s ty l is ty k i g r e c k ie , Wrocław 1953. Demostenes Demostenes, W y b ó r m ó w , opr. Jerzy Kowalski, Kraków 1922. Dionizjusz Dionizjusz, O z e s ta w ia n iu w y r a z ó w , przel. W. Madyda, [w:] T r z y s ty l is ty k i g r e c k ie , Wroc­ ław 1953. Dobrosielski Marian Dobrosielski, L o g ik a i r e to r y k a , Warszawa 1957. Dobrowolski Władysław Dobrowolski, U w a g i o te o r ii „ ż y w e g o s ło w a " , Kraków 1934. Douglass Rodney B. Douglass, A r y s to t e le s o w s k a k o n c e p c ja k o m u n i k a c j i r e to r y c z n e j, przeł. W. Krajka, „Pamiętnik Literacki” R.68: 1977; przekład według tegoż: A n A r is to te lia n O r ie n ta tio n t o R h e to r ic a l C o m m u n ic a tio n , „Philosophy and Rhetoric” R.7: 1974, nr 2. Dubois Jacques Dubois, E. Edeline, J.M. Klinkenberg, P. Minguet, F. Pire, H. Trinon, R h ć to r iq u e g e n e r a le , Paris 1970. Eco Umberto Eco, P e jz a ż s e m io ty c z n y , przeł. A. Weisberg, Warszawa 1972. Emrich Berthold Emrich, T o p ik a i to p o i, przeł. J. Koźbiał, „Pamiętnik Literacki” R. 68:1977, z. 1 z tomu tegoż: T o p i k u n d T o p o i [w:] T o p o s fo r s c h u n g , Frankfurt am Mein 1972. Epiktet Epiktet, D ia tr y b y , przeł. L. Joachimowicz, Warszawa 1961. Gantkowski Paweł Gantkowski, T e c h n ik a ż y w e j m o w y , Kielce 1937. Genette Gerard G enette, F ig u r y , przel. W. Krzemień, „Pamiętnik Literacki” R.68: 1977, z. 2, ze zbioru tegoż: F ig u re s. E s s a is, Paris 1966.

305

Golański Filip Nereusz Golański, O wymowie i poezji, Wilno 1808. Gorgiasz Gorgiasz, Pochwała Heleny, pizeł. Krystyna Tuszyńska, „Przegląd Humanistyczny” R. 28: 1984, nr 3. Gońt Tadeusz Gout, Sztuka wymowy, Cz. I: Technika publicznego przemawiania, Warszawa 1947. Górski Jakub Górski, De generibus dicendi liber, Kraków 1559. Haduch Henryk Haduch, Zasady wymowy ogólnej i kościelnej, Kraków 1927. Howell W.S. Howell, Logic and Rhetoric in England (1500-1700), Princeton 1956. Jaeger W erner Jaeger, Paideia, prze!. M. Plezia, Warszawa 1962, t. 1-2. Kamiński Stanisław Kamiński, Argumentacja filozoficzna w ujęciu analityków, (w:) Studia filozoficz­ ne, Toruń 1969. Karpiński Franciszek Karpiński, O wymowie w prozie albo w wierszu, Warszawa 1806. Keckermann Bartłomiej Keckermann, Systema rhetoricae, Hanoviae 1608. Kennedy George Kennedy, A rt o f Persuasion in Grece, Princeton 1963. Kochański W. Kochański, Retoryka (według łacińskiego), Wilno 1935. Komornicka Anna M. Komornicka, Chreja, „Zagadnienia Rodzajów Literackich”, t. XXIV, z. 1,1981. Konarski I Stanisław Konarski, O poprawie wad wymowy, (w t. aut.:) Pisma wybrane t. 2, opr. J. Nowak-Dłużewski, Warszawa 1955. Konarski II Stanisław Konarski, O sztuce dobrego myślenia koniecznej do sztuki dobrej wymowy (1767), (w t. aut.:) Pisma wybrane, opr. J. Nowak-Dłużewski, Warszawa 1955. Kopperschmidt Joseph Kopperschmidt, Allgemeine Rhetorik, Stuttgart 1973. Korff Ernst Korff, Kleine Rhetorikschule, Miinchen 1973. Korolko I Mirosław Korolko Rola retoryki w piśmiennictwie polskim w wieku XVI, „Przegląd Huma­ nistyczny” R.10: 1966, nr 5. Korolko II Mirosław Korolko, Funkcja retoryki w teorii i praktyce pisarskiej Modrzewskiego, [w:] Andrzej Frycz Modrzewski i problemy kultury polskiego Odrodzenia, Wrocław 1974. Korolko III Mirosław Korolko, Słownik pojęć i terminów retorycznych, (w t. aut.:), Andrzej Frycz Mo­ drzewski. Humanista — pisarz, Warszawa 1978. Korolko IV Mirosław Korolko, Retoryka w twórczości Cypriana Kamila Norwida (Rekonesans badaw­ czy), „Przegląd Humanistyczny” R.31: 1987, nr 3. Korpanty Józef Korpanty, Historiografia rzymska epoki archaicznej i cycerońskiej, Wrocław 1977. Kostkiewiczowa Teresa Kostkiewiczowa, Z zagadnień perswazji w prozie publicystycznej polskiego Oświe­ cenia, „Pamiętnik Literacki” R.78: 1987, nr 3. Kot Stanisław Kot, Historia wychowania, t. 1-2, Lwów 1934.

306

Kotarbiński Tadeusz Kotarbiński, W y k ła d y z d z ie j ó w lo g ik i, Warszawa 1985. Kotiarczyk Mieczysław Kotiarczyk, P o d s ta w y s z t u k i ż y w e g o s ło w a , Warszawa 1961. Kowalewski Marian Kowalewski, L o g ik a , Poznań 1959. Krokicwicz Adam Krokiewicz, N a u k a T e o fr a s ta o a r ty s ty c z n e j p r o z i e g r e c k ie j v „Meander” R. 5: 1950. Król Franciszek Król, Sztuka czytania, Warszawa 1982. Kryda Barbara Kryda, O r a to r s tw o [w:] S ł o w n i k lite r a tu r y p o ł s k i e g o o ś w ie c e n ia , red. T. Kostkiewiczowa, W rocław 1977. Kumaniecki Kazimierz Kumaniecki, O o d n a le z i o n e j r e to r y c e F ilip a K a U im a c h a , Warszawa 1948. Kwintylian Marcus Fabius Ouintilianus, In s titu tio n is o r a to r ia e lib r i X I I , edidit Ludwig Rademacher, t. 1-2, Lipsk 1971. „Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Taubneriana” ; pol­ ski przekład I, II i X księgi: Kwintylian, K s z ta łc e n ie m ó w c y , prze!. Mieczysław Brożek, Wrocław 1951 „Biblioteka Narodowa” I I 62 (z tego wydania cytaty z tłumaczonych ksiąg). Lachmann Renate Lachmann, R e to r y k a a k o n t e k s t k u ltu r o w y , przel. W. Bialik, „Pamiętnik Literac­ ki” R. 68:1977, z. 2. Lanham Richard Lanham, A h a n d lis t o f r h e t o r i c a l te r m . A G u id e f o r S tu d e n ts o f E n g U s h l i t e r a tu r ę , Los Angeles 1969. Lausberg I Heinrich Lausberg, H a n d b u c h d e r lite r a r is c h e n R h e to r ik , t. 1-2, Munchen 1960. Lausberg II Heinrich Lausberg, E le m e n te d e r lite r a r is c h e n R h e to r ik , Munchen 1971. Lexicon I Lezicon Technologiae Latinorum Rhetoricae, Lipsia 1797 (wydanie fototypiczne: Hildesheim 1962). Lexicon II Lezicon Technologiae Graecorum Rhetoricae, Lipsia 1797 (wydanie fototypiczne: Hildesheim 1962). Lichański I Jakub Lichański, Retoryka jako przedmiot i narzędzie badań literatury staropolskiej [w:] Problemy literatury staropolskiej. Seria trzecia, pod red. J. Pelca, Wrocław 1978. Lichański II Jakub Lichański, Retoryka. Przegląd współczesnych szkół i metod badawczych [w:] Reto­ ryka i literatura, pod red. B. Otwinowskiej, Wrocław 1984. Łuczywek Roman Łuczywek, Olgierd Missuna, Sztuka wymowy sądowej, Warszawa 1982. Madyda Władysław Madyda, wstęp [do:] Trzy stylistyki greckie. Arystoteles, Demetriusz, Dionizjusz, Wrocław 1953, „Biblioteka Narodowa” I I 75. Marchese Angelo Marchese, Dizionario de retorica e di stilistica, Milano 1978. Marciszewski Witold Marciszewski, Sztuka dyskutowania, Warszawa 1971. Marrou Henri-Irenee Marrou, Historia wychowania w starożytności, przeł. S. Łoś, Warszawa 1969. Martin Josef Martin, A ntike Rhetorik. Technik und Methode, Munchen 1974.

307

Maryański Henryk Maryański, K u l t ż y w e g o s ło w a , Warszawa 1936. Maykowska I Maria Maykowska, K l a s y c z n a te o r ia w y m o w y , Warszawa 1936. Maykowska II Maria Maykowska, M o t y w m o r a l n o ś c i m ó w c y w p r a k ty c e i te o r ii r e to r y c z n e j, „Eos” , R. 53: 1963. Mecherzyński Karol Mecherzyński, H is to r ia w y m o w y w P o ls c e , 1 .1 - 3, Kraków 1856-1859. Michałowska Teresa Michałowska, M i ę d z y p o e z j ą i w y m o w ą . K o n w e n c je i tr a d y c je s ta r o p o ls k ie j p r o z y n o w e lis ty c z n e j, Wrocław 1970. Mikuta Marian Mikuta, K u ltu r a ż y w e g o s ło w a , Warszawa 1961. Morier Henry Morier, D ic tio n a ir e d e p o e tią u e e t d e r h e to r ią u e , Paris 1961. Nagnajewicz I Marian Nagnajewicz, J a s n o ś ć s ty l u w r z y m s k i e j te o r ii r e to r y c z n e j, „Meander” R. 13:1958, nr 9. Nagnajewicz II Marian Nagnajewicz, C y c e r o n i K w in ty lia n o p o p r a w n o ś c i ję z y k o w e j , „Roczniki Humani­ styczne”, t. XI, z. 3, Lublin 1963. Nagnajewicz n i Marian Nagnajewicz, S to s o w n o ś ć i o z d o b n o ś ć s ty l u w te o r ii C y c e r o n a i K w in ty lia n a , „Me­ ander” R. 20:1965, z. 2/3. Nagnajewicz IV Marian Nagnajewicz, N a p o g r a n ic z a c h p r o z y r e to r y c z n e j, „Meander” R. 24: 1969, nr 1. Nagnajewicz V Marian Nagnajewicz, T r o p y w tr z e c h s ty lis ty k a c h ła c iń s k ic h , „Meander”, R. 26: 1971, z. 1. > Nagnajewicz VI Marian Nagnajewicz, T r o p y w tr z e c h s ty lis ty k a c h ła c iń s k ic h (2), „Meander”, R. 27:1972, z. 1. Nagnajewicz VII Marian Nagnajewicz, T r o p y w tr z e c h s ty lis ty k a c h ła c iń s k ic h (3), „Meander”, R. 28: 1973. Nagnajewicz VIII Marian Nagnajewicz, W s tę p K w in ty lia n a d o te o r ii f i g u r r e to r y c z n y c h , „Meander” , R. 29: 1974. Nagnajewicz IX Marian Nagnajewicz, M .F . K w in ty lia n , A p l ifik a c ja , „M eander”, R. 39: 1984, z. 7/8. Nanowski Zbigniew Nanowski, R e to r y k a i p o e ty k a w s z k o ła c h K o m is ji E d u k a c ji N a r o d o w e j, [w:] R o z p r a w y z D z i e jó w O ś w ia ty , Wrocław 1962. Norden Edward Norden, D ie a n tik e K u n s tp r o s a , Stuttgart 1959. Otwinowska I Barbara Otwinowska, M o d e le i s ty le p r o z y w d y s k u s ja c h n a p r z e ło m ie X V I i X V I I w ie k u , Wrocław 1967. Otwinowska II Barbara Otwinowska, Im ita c ja [w:] P r o b le m y lite r a tu r y s ta r o p o ls k ie j. Seria druga, Wroc­ ław 1973. Otwinowska III Barbara Otwinowska, R e to r y k a [w:] S ło w n ik L ite r a tu r y P o ls k ie g o O ś w ie c e n ia , pod red. T. Kostkiewiczowej, Wrocław 1977. Otwinowska IV Barbara Otwinowska, T r o p y — p r z e n o ś n i e [w:] S ło w n i k L ite r a tu r y S ta r o p o ls k ie j (w dru­ ku).

308

Otwinowska V Barbara Otwinowska, F ig u r y [w:] S ł o w n i k L it e r a tu r y S ta r o p o ls k ie j (w druku). Otwinowska VI Barbara Otwinowska, „ W c ią ż n o w a M in e r w a ”. P r ó b y k w a l ifik a c ji r e to r y k i b a r o k o w e j, [w:] R e to r y k a a lite r a tu ra , pod red. B. Otwinowskiej, Wrocław 1984. Papczyński Stanisław Papczyński, P r o d r o m u s r e g in a e a r tiu m , Warszawa 1664. Parandowski Jan Parandowski, A l c h e m i a s ło w a , Warszawa 1956. Perelman I Chaim Perelman, D ’e m p ir e r h ć to r ią u e . R h e to r ig u e e t a r g u m e n ta tio n , Paris 1977. Perelman II Chaim Perelman, L o g i k a p r a w n ic z a . N o w a r e to r y k a , przeł. T. Pajor, Warszawa 1983. Piramowicz Grzegorz Piramowicz, W y m o w a i p o e z j a d la s z k ó l n a r o d o w y c h , Kraków 1972,1815 i 1819 (t. 1-3). Pisarek Walery Pisarek, R e t o r y k a d z ie n n i k a r s k a , Kraków 1970. Platon I Platon, G o r g ia s z , przeł. W. Witwicki, Warszawa 1956. Platon II Platon, F a jd ro s , przeł. W. Witwicki, Warszawa 1956. Porawski I Roman Porawski, Z a r y s c h a r a k te r o lo g ii w ,J R e to r y c e ” A r y s to te le s a , „Meander”, R. 40: 1985, z. 1-2. Porawski II Roman Porawski, D o k t r y n a o a fe k ta c h w ,R e t o r y c e ” A r y s to te le s a , „M eander”, R. 40: 1985, z. 4. Porawski III Roman Porawski, D o k t r y n a o a fe k ta c h w „ R e to r y c e " A r y s to te le s a , cz. II, „Meander” R. 40:1985, z. 10. Pseudo-Longinos Pseudo-Longinos, O g ó m o ś c i, [w:] T r z y s ty l is ty k i g r e c k ie , opr. W. Madyda, Wrocław 1953. Pszczołowski Tadeusz Pszczołowski, U m ie ję tn o ś ć p r z e k o n y w a n i a i d y s k u s ji, Warszawa 1962. Ramus Piotr Ramus, S c h o la e in lib e r a le s artes. S c h o la e r h e to r ic a e , Bale 1578. Rekucka Kinga Rekucka-Bugajska, P r z y g o to w a n ie z a w o d o w e w s z k o l e r e to r y c z n e j L ib a n io s a , „Me­ ander” R.39: 1984 nr 7-8, s. 317-333 Rhetorica R h e to r ic a a d H e r e n n iu m , opr. F. Mara, Lipsk 1964. Runciman Steven Runciman, O s ta tn i r e n e s a n s b iz a n ty ń s k i, przeł. J. Marzęcki, Warszawa 1973. Rynduch I Zbigniew Rynduch, N a u k a o s ty la c h w r e to r y k a c h p o l s k i c h X V I I w ie k u , Gdańsk 1967. Rynduch II Zbigniew Rynduch, T e o r ia s ty l u w tr a k ta ta c h r e to r y c z n y c h X V I I w ie k u w P o ls c e . P r z e g lą d w a ż n ie js z y c h z a g a d n ie ń , „Pamiętnik Literacki” , R. 65: 1975, z. 2. Sarbiewski Maciej Kazimierz Sarbiewski, W y k ła d y p o e t y k i , przeł. i opr. S. Skimina, Wrocław 1958. Sarnowska Elżbieta Samowska-Temeriusz, Z a r y s d z i e j ó w p o e t y k i ( O d s ta r o ż y tn o ś c i d o k o ń c a X V I I w ie k u ) , Warszawa 1985. Schlauch Margaret Schlauch, R e t o r y k a i s tu d ia r e to r y c z n e w ś r e d n io w ie c z n e j A n g l ii, „Pamiętnik Li­ teracki”, 1960, z. 3.

309

Schopenhauer Arthur Schopenhauer, E r y s ty k a c z y li s z t u k a p r o w a d z e n ia s p o r ó w , przeł. B. i Ł. Konorscy, Kraków 1973. Sierotwióski Stanisław Sierotwiński, S ło w n i k te r m in ó w lite r a c k ic h , wyd. 3, Wrocław 1970. Sinko Tadeusz Sinko, L ite r a tu r a g r e c k a , 1.1, cz. 2, Kraków 1932. Skwarczyńska Stefania Skwarczyńska, W s tę p d o n a u k i o lite r a tu r z e , t. II, Warszawa 1954. Słowacki Euzebiusz Słowacki, P r a w id ła w y m o w y i p o e z j i , Wilno 1835. Słownik I S ł o w n i k p i s a r z y a n ty c z n y c h , pod red. Anny Świderkówny, Warszawa 1982. Słownik II Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sła­ wiński, S ł o w n i k te r m in ó w lite r a c k ic h , pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1976. Smereka Jan Smereka, O r e to r y c e w s z k o l e ś r e d n ie j, „Kwartalnik Klasyczny”, R. 3: 1929. Soarez Cyprian Soarez, D e a r te r h e to r ic a lib r i tres. E x A r is to te le , C ic e r o n e , Q u in tilia n o p r a e c ip u e d e p r o m p ti, Kalisz 1696. Spencer John F. Spencer, „ U t r h e to r ic a p ic tu r a ”. S tu d iu m o te o r ii m a la r s tw a q u a ttr o c e n ta , przeł. M.B. Fedewicz, „Pamiętnik Literacki” R. 76:1985, z. 3. Stabryła I Stanisław Stabryła, A n t y c z n a te o r ia lite r a tu ry , Wrocław 1972. Stabryła II Stanisław Stabryła, Wstęp [do:] R z y m s k a k r y t y k a lite r a c k a i te o ria lite r a tu ry . Wybór, opr. S. Stabryła, Wrocław 1983 BN II. Stabryła III Stanisław Stabryła, F u n k c ja n o w e l i w s tr u k tu r z e g a t u n k ó w lite r a tu r y r z y m s k ie j, Wrocław 1974. Szulczewski Michał Szulczewski, P u b lic y s ty k a . P r o b le m y te o r ii i p r a k t y k i , Warszawa 1976. Świderkówna Anna Świderkówna, H e lle n ik a , Warszawa 1974. Tacyt Publiusz Cornelius Tacitus, D ia lo g o m ó w c a c h , przekład zespołowy, Lublin 1937. Tatarkiewicz I Władysław Tatarkiewicz, H is to r ia fil o z o f i i , t. 1-3, Warszawa 1959. Tatarkiewicz II Władysław Tatarkiewicz, H is to r ia e s te ty k i, t. 1-2, Wrocław 1960, t. 3, Wrocław 1967. Tatarkiewicz III Władysław Tatarkiewicz, D z i e je s z e ś c iu p o ją ć , Warszawa 1975. Temberski Adam Temberski, V ia a p p ia [...], Poznań 1712. Tenner Józef Tenner, T e c h n ik a ż y w e g o s ło w a , Lwów 1931. Teofrast Teofrast, P is m a f i l o z o f i c z n e i w y b r a n e p i s m a p r z y r o d n i c z e , przeł. D. Gromska i J. Sznayder, Warszawa 1963. Todorov Tzvetan Todorov, P o e ty k a , przeł. Stanisław Cichowicz, Warszawa 1984. Turasiewicz I Romuald Turasiewicz, O d e th o s u d o e th o p o ii. S tu d ia z a n ty c z n e j te r m in o lo g ii k r y ty c z n o - l i­ te r a c k ie j u D io n iz ju s z a z H a lik a m a s u , Kraków 1975.

310

Turasiewicz II Romuald Turasiewicz, S tu d ia n a d p o ję c ie m „ k a lo s k a g a th o s ”, Kraków 1980. Tuszyńska I Krystyna Tuszyńska, K ilk a u w a g o f i l o z o f i c z n e j m y ś li G o r g ia s z a w „ E n k o m io n H e le n e ”, „Symbolae Philologorum Posnaniensium” , vol. V I, 1983, Poznań 1985. s. 33-37. Tuszyńska U *~ ■ Krystyna Tuszyńska, G o r g ia s z o w a ig r a s z k a , c z y l i „ P o c h w a ła H e le n y " , „Przegląd Humani­ styczny” R. 28:1984 nr 3, s. 105-113. Tuve Rosemond Tuve, K r y te r i u m s k u te c z n o ś c i r e to r y c z n e j, przeł. B. Kowalik, „Pamiętnik Lite­ racki”, R. 78:1983, z. 3/4. Ueding Gert Ueding, E m f u h r u n g in d ie R h e to r ik . G e s c h ic h te , T e c h n ik , M e th o d e , Stuttgart 1976. Ulćinaite Eugenia Uldinaite, T e o r ia r e to r y c z n a w P o ls c e i n a L it w ie w X V I I w ie k u . P r ó b a r e k o n s tr u ­ k c j i s c h e m a tu r e to r y c z n e g o , Wrocław 1984. Ursyn Jan Ursyn, O s p o s o b ie p is a n ia lis tó w w r a z z w z o r a m i lis tó w i m o w a m i , przeł. L. Winniczuk, Wrocław 1957. Yates Frances A. Yates, Sztuka p a m ię c i, przeł. W. Radwański, Warszawa 1977. Wańkowicz Melchior Wańkowicz, K a r a fk a L a F o n t a m e ’a , t. 1-2, Kraków 1978. Wierzbiccy Anna Wierzbicka, Piotr Wierzbicki, P r a k t y c z n a s ty lis ty k a , Warszawa 1968. Wilczek Piotr Wilczek, R e n e s a n s b a d a ń n a d r e to r y k ą , „Przegląd Powszechny” R.: 1987, nr 4. Wolicka Elżbieta Wolicka, M im e ty k a — p o e t y k a — r e to r y k a . W k r ę g u p la to ń s k ie j w iz j i p o c z ą t k ó w j ę z y k a i s z t u k i w y m o w y , „Studia semiotyczne” , t. XIV-XV, Wrocław 1986. Zieliński I Tadeusz Zieliński, L ite r a tu r a s ta r o ż y tn e j G r e c ji e p o k i n ie p o d le g ło ś c i, cz. I, Warszawa 1923. Zieliński II Tadeusz Zieliński, H is to r ia k u ltu r y a n ty c z n e j w z w i ę z ł y m w y k ła d z ie , t. 1-2, Warszawa 1924. Zieliński III Tadeusz Zieliński, O c z y ta n iu m ó w s ą d o w y c h C y c e r o n a w S z k o ł ę , „Kwartalnik Klasycz­ ny” , nr 2: 1928. Zieliński IV Tadeusz Zieliński, wstęp do: M.T. Cycero, W o b r o n ie p r o w in c ji S y c y lii. M o w a p r z e c iw W e r r e s o w i, wyd. polskie opr. Z. Zmigryder-Konopka, Lwów 1928. Zieliński V Tadeusz Zieliński, Id e a ł w y c h o w a w c z y w s ta r o ż y tn o ś c i i u n a s , Warszawa 1929. Zieliński VI Tadeusz Zieliński, P o c o H o m e r ? Ś w ia t a n ty c z n y a m y , opr. A. Biernacki, Kraków 1970. Ziembiński Zygmunt Ziembiński, L o g i k a p r a k ty c z n a , wyd. 12 poprawione, Warszawa 1984. Ziomek I Jerzy Ziomek, P o w in o w a c tw a lite r a tu r y . S tu d ia i s z k i c e , Warszawa 1980. Ziomek II Jerzy Ziomek, O w s p ó łc z e s n o ś c i r e to r y k i [w:] T e o r e ty c z n o - lite r a c k ie te m a ty i p r o b l e m y , pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1986. Zumthor Paul Zumthor, R e to r y k a ś r e d n io w ie c z n a , przeł. I. Arnold, „Pamiętnik Literacki” , R. 68: 1977, z. 1; przekład z tomu tegoż: L a n g u e , ie x te , ć n ig m e , Paris 1975.

311

Indeks terminów greckich * adokson schema 2.4.4. agogós 1.4.3. agón 1.4.1. a it i o lo g ia 4 .3 .4 .4 .I. aksióma 1.3.2. allegoria tr 4.3.4.1.14. alćteia 1.4.3., 11.1.2., s. 199 amfibolfa 2.3.4.4. amfidókson schema 2.4.1. anacephśleosis/m 4.3.4.4.3. anadiplosis fs 4.3.4.3.4. anćgnosis 9.2. anagnostikón 9.2. anakoinosisjfm 4.3.4.4.2. anżlogos 3.6.3.7. anatyton j& 4.3.4.3.14. anśnke, s. 200 anaphora fs 4.3.4.3.I. anaskeuć p 7.2.1.7. anastrofe fs 4.3.4.3.I. andreia 1.4.4. antanSgosis fm 4.3.4.4.4. antistrophć /s.4.3.4.3.1. antherón gćnos 1.9.3. antonomasla tr 4.3.4.1.7. antylogfa 8.2. antynomia 2.3.4.4. antytethón fs 4.3.4.4.20. śpate 1.4.2.1., 1.11.3. apodelksis 3.6., s. 213 apodloksis/m 4.3.4.4.5. apódosis 4.3.4.7, 9.2.

apóphansis/m 4.3.4.4.6. aporfa fm 4.3.4.4.7. aposiópesis/m 4.3.4.4.8. apostrophć fm 4.3.4.4.9. areia/m 4.3.4.4.10. aretć 1.4.4. asteismós tr 4.3.4.I.9.2. asteismós /m 4.3.4.4.11. asyndeton/s 4.3.4.3.11. atechnoi pfsteon 2.6., s. 226 auksesis 2.9. aiiksesis/s 2.9.1, fs 4.3.4.3.6. brachylogla fm 4.3.4.4.12. charientismós tr. 4.3.4.I.9.5. chrćia p 7.2.1.3. dćesis/m 4.3.4.4.13. demagogia 1.4.3. dćmos 1.5.6., 11.1.1. dialogismós)m 4.3.4.4.14. diźlogos p 7.2.1.13. diżlyton fs 4.3.4.3.13. dićnoia 1.4.2.2. diapóresis/m 4.3.4.4.15. diasyrmós tr 4.3.4.1.9.4. dićgema p 7.2.1.2. dićgesis 3.5. dikainikón gćnos 1.8.2. dikaiosyne 1.4.4. dlkolos 4.3.4.7.1.

* Opracował Mirosław Korolko — Rozwinięcie skrótów dołączonych do niektórych ter­ minów: a — afekt;/m — figura myśli ;/s — figura stylistyczna (słowna); p — progymnasmata (ćwi­ czenia przygotowawcze); s — sofizmat; ts — topos; tr — trop.

312

dilćmmatos 3.6.3.4. diorthótikon 9.2. disparakolutetón schema 2.4.5. dóksa 1.4.3., 11.1.2. s. 199 p, s. 240 dynamis 1.4,3., s. 281 egzegetikón 9.2. eidolopola fm 4.3.4.4.16. eikós 2.6.1., 11.1.1. eironefa tr 4.3.4.I.9. eironefa fm 4.3.4.4.34. ćkfrazis p 7.2.1.15. ekklesfa 11.1. eklelymenón stylos, s. 255 eklipsa fs 4.3.4.3.10. eklogś s. 276 eksegesis 9.2. emphasis tr 4.3.4.I.4. ćndókson schema 2.4.2. encheiridión 7.2.1. enkomión 7.2.1.11., 7.2.3.3. enkyklfa mathemata 10.1. ćntechnoi pisteon 2.6, s. 226 enthymema 3.6.3.3., Ś.6.4.3. eophónesis/m 4.3.4.4.18 epagoge 3.6.3.6., s. 230 epanalipsis fs 4.3.4.3.6. epanórtesis 4.3.4.4.19. epeksegesis fm 4.3.4.4.20. epicheirema 3.6.3.2. epistóme 11.1.7. epfdeiksis 1.8.3. epideiktikón gćnos 1.8.3. epflogos 3.8. epflogos/m 4.3.4.4.21. epimonć fm 4.3.4.4.22. epiphónem a/m 4.3.4.4.23. epiphora fs 4.3.4.3.2. epitimesis fm 4.3.4.4.24. epitropśfm 4.3.4.4.25. Eris 8.3., s. 193 erótema fm 4.3.4.4.26. erótesis fm 4.3.4.4.27. etologia fm 4.3.4.4.28. etopola fm 4.3.4.4.28. ćthos 1.4.3., 1.7.2., 2.8.4. ethikón 2.8. euch6 fm 4.3.4.4.29. fisis 1.11. genos 1.8. gnóme fm 4.3.4.4.30. gnóm ep 7.2.1.4. grammatike 9.2. hadrón stylos 1.9.2. heksis 1.11.

hellenismós 4.3.1., s. 256 heuresis 2.1., 9.2. hipókrysis 6. hipólepsis paradókson s. 217 homoióptoton fs 4.3.4.3.17. homoioteleuton fs 4.3.4.3.18., 11.1.2. hóros staseis 2.3.4.2. hyperbatón tr 4.3.4.1.13. hyperbola tr 4.3.4.1.10. hyperoche tr 4.3.4.1.11. hypómnena 9.5. hypóthesis 2.3.2., 2.3.3. hypotyposis/m 4.3.4.4.31. hysterologia fm 4.3.4.4.49. ikón fm 4.3.4.4.32. ironia p-4.3.4.1.9. ischnón stylos 1.9.1. isegoria 11.1. isókolon/s 4.3.4.3.19., 11.1.2. isonomfa 11.1. isotimfa 11.1. kairós 11.1.1. kakotechnia 1.4.3., s. 280 kalś onómata 11.1.6. kalón 1.4.4. katdchresis tr 4.3.4.I.5. kataskeue 4.3.4. kataskeućp 7.2.I.6. katharis 1.4.2.1.,2.8.4.12., 6.1. kathćkon 1.4.4. klim aks/s 2.9.1., 4.3.4.3.7. koinós tópos p 7.2.1.9. kolakeia 11.1.4. kalokagatia s. 19 kolón/s 4.3.4.3.15. kolón 4.3.4.7.I. krisis 9.2. kritikón 9.2. lśksis 4. lfgis 3.7. litótesfr 4.3.4.1.12. litótes fm 4.3.4.4.35. logikę 8.4. logisós, s. 197 logistikón 1.7. logographoi 1.4.2.2., 1.5.3. lógos 1.7.1., s. 198 meletai p 7.2.3. melete 1.11.2. merismós fm 4.3.4.4.36. metśphora tr 4.3.4.1.1. metalepsis stóseis 2.3.4.4. metonimia tr 4.3.4.1.2. mćtorthosis fm 4.3.4.4.37.

313

mimesis I.4 .2 .I., 1.11.3., s. 250 mimesis fm 4.3.4.4.38. mimesis p 7.2.2.2. mneme 5. mória erga 1.12. mória logou 1.12. mykterismós tr 4.3.4.1.9.3. mythos p 7.2.1.1. nóesis 2.2. nómos 1.4.2.1., s. 200 oikonomia 3.1. onomatopoia tr 4.3.4.I.6. órganon s. 220 orthotćs 1.10.1. orysmós/m 4.3.4.4.39. paideia 1.4.4-, 10.1., 11.1.2. paidagogós 10.2. panesia fm 4.3.4.4.40. paradeigm a/m 4.3.4.4.42. paradeigma 3.6.3.6.,s. 302 parddokson/m 4.3.4.4.41. paradokson schema 2.4.2. parentesis/ra 4.3.4.4.43. parólepsis 4.3.4.4.45. paronom asia/s 4.3.3.4.16. parosiópesis^n 4.3.4.4.44. parrhesia 11.1. pathetikón 2.8. pathos 1.7.3., 2.8.4., s. 242 Peithó 1.4.1., 1.4.3., 11.1., s.193 peithós demiourgós 1.4.3., 11.1.1., s. 281 perifrazis tr 4.3.4.1.8. periodos 4.3.4.7. perissollogia tr 4.3.4.1.8. peristaseis 2.3.2.1. pistis 2.6., 3.6. pitanón 2.4. poiótes stóseis 2.3.4.3. polyptote fs 4.3.4.3.5. polysyndeton fs 4.3.4.3.9. prSgmata 9.5. prepon 1.4.4., 1.10.2., 4.3.3. próblema 2.3.3., s. 216 p progymnasmata 7., 9.2., 10.2. prólepsis/m 4.3.4.4.45. prooimion 3.3. prosopopoia fm 4.3.4.4.46. prótheseis 3.5. prótasis 2.5., s. 216 psogós p 7.2.1.12.

psychagogia 11.1.4., s. 208, 211 retra 1.5. rhetón 1.4.2.2. rhetor 1.1.,1.4.2.2. rhetorike 1.1. safeneia 4.3.2., s. 256 sarkasmós tr 4.3.4.I.9.I. schemata 4.3.4.2. — dianoias 4.3.4.4., s. 296 — lćkseos 4.3.4.3., s. 296 schinótenes 4.3.4.7.1. semeia, s. 229, 233 sinagore I.4.2.2. sofrozyne 1.4.4. sophia 1.4.4. sóphisma 3.7.4. sorites 3.6.3.5. staseis 2.3.4. styllos 4.2. stochasmós staseis 2.3.4.I. stoicheion 2.7. strategmata 8.3. syllogismós 2.3.4.4., 3.6.3.1., s. 213, 224 symboleutikón genos 1.8.1. symploke /s 4.3.4.3.3. synatroismós fm 4.3.4.4.47. synekdoche tr 4.3.4.1.3. synkrisis p. 7.2.1.14. synkrisis foneentón, s. 256 synonym ia/i 4.3.4.3.8. synthesis onómaton, s. 271 taksis 3. tapeinón stylos, s. 256 tapeinosis 4.3.3. tautologia./m 4.3.4.4.48. tćchne 1.1., 1.6., 1.11.1. techne rhetorikć 7.1., 11.1.5.1. tekmeria, s. 229 terpsis s. 198 theian dynamin s. 200 p thesis 2.3.1. thćsis p 7.2.1.5. tópoi 2.7., s. 230 — idioi 2.7.1.2. — koinói 2.7.1.1. tribe 11.1.4., s. 283 trikolos 4.3.4.7.I. trópos 4.3.4.1. zeugm ś/s 4.3.4.3.12.

Indeks terminów łacińskich * abusio tr 4.3.4.1.5. acclamatio fm 4.3.4.4.23. accusatio 1.8.2. actio 6.1. acumen I.5.5.2., 1.11. adhortatio fm 4.3.4.4.9. adiunctio/s 4.3.4.3.12. adnominatio fs 4.3.4.3.16. admonitio fm 4.3.4.4.9. aemulatio a 2.8.4.17. affectus 1.7.3., 2.8., s. 234 agitare 1.3.6.3. ambiguitas 2.3.4.4. am ora2.8.4.1. amplificatio 2.9. amplificatio crimis, s. 289 amplus Stylus 1.9.2. annominatio 4.3.4.3.16. anteocupatio/m 4.3.4.4.45. aptum 1.10.2 4.3.3. argumentatio 3.6. — dialectica 3.6. — tentativa 3.6. argumentum ad auditorem s 3.7.4.13. argumentum ad baculinum s 3.7.4.14. argumentum ad hominem s 3.7.4.15. argumentum ad ignorantiam s 3.7.4.16. argumentum ad misericordiam s 3.7.4.17. argumentum ad personam i 3.7.4.18. argumentum ad populum s 3.7.4.19. argumentum ad vanitatem i 3.7.4.20. argumentum ad yerecundiam ,v 3.7.4.21.

ars (bene dicendi) 1.6., 1.11.1., s. 280 ars dictaminis 11.4. ars dictandi 10.3. ars disserendi 8.4. ars epistolandi 10.3. ars oratoria 1.1., s. 1.6.1., s.286 ars praedicandi 11.4. artes liberales 1.6.1.1., 9.2., 10.1. artes vulgares 1.6.1.1. articulus/s 4.3.4.3.14. attenuatus S tylus 1.9.1. audatia a 2.8.4.10. auscultator 1.5.6. aversio/m 4.3.4.4.9. bene [ars dicendi] 1.6.2. brevitas/m 4.3.4.4.12. captatio benevolentiae 3.3.1.1., 6.5.1. chriap 7.2.1.3. circuitio tr 4.3.4.1.8. circumlocutio tr. 4.3.4.1.8. circumstantiae 2.3.2.1. collectio 3.6.3.8. colores rhetorici 4.3.4.2., 11.4. comminatio/w 4.3.4.4.9. commentarii 9.5. commoratio^m 4.3.4.4.22. communicatio fm 4.3.4.4.2. com par/s 4.3.4.3.19. comparatio 2.9.2. comparatio p 7.2.1.14.

* Wykaz skrótów dołączonych do niektórych terminów łacińskich zob. Indeks terminów greckich (przypis).

315

complexio fs 4.3.4.3.3. compositio 3. concessio/m 4.3.4.25. conciliatio p 7.2.1.8. conclusio fin 4.3.4.4.21. conduplicatio fs 4.3.4.3.4. confinnatio p 7.2.1.6. confutatio 3.7. confutatiop 7.2.I.7. congeries (amplificatio) 2.9.4. congeries fm 4.3.4.4.47. congregatio/ś 4.3.4.3.8. constitutio rationativa 2.3.4.4. constitutio scripti et voluntatis 2.3.4.4. contradictoria 2.7.3.10. contrapositum fs 4.3.4.3.20. contraria 2.7.3.10. controversiae p 7.2.3.2. conversio/i 4.3.4.3.2. copia rerum 7.2.1. copia verborum 7.2.1. correctio/m 4.3.4.4.19. credibile 2.4. cursus 4.3.4.7.

cloąuentia 1.1. exclamatioym 4 .3 .4 .4 .1 8 . excursio s. 278 exempla ts 2 . 1 A .2 . exemplum f m 4 .3 .4 .4 .4 2 . exercitatio 1.11.2. exile Stylus s. 256 exordium 3 .3 . — sim p lex 3 .3 .2 .1 . — in sin u an s 3 .3 .2 .2 . — so le m n is 3 .3 .2 .3 . — ex a b ru p to 3 .3 .2 .4 . — p ro p riu m 3 .3 .4 .1 . ex p lo sio f r 4 .3 .4 .1 .9 . ex p o litio f m 4 .3 .4 .4 .4 8 . e x s e c r a tio /m 4 .3 .4 .4 .1 0 . e x te n u a tio f m 4 .3 .4 .4 .3 5 . e th o p e ia f m 4 .3 .4 .4 .2 8 . fa b u ła p 7 .2 .1 .1 . facillitas 1.11. fa c u lta te s 1 .4.5. fam a ts 2 .1 A . f ic tio /m 4 .3 .4 .4 .1 6 . fictio n o m in is tr 4 .3 .4 .I.6 . fig u ra e 4 .3 .4 .2 ., s. 296 — d ictio n is 4 .3 .4 .3 . — e lo cu tio n is 4 .3 .4 .3 . — m en tis 4 .3 .4 .4 . — o ra tio n is 4 .3 .4 .3 . — se rm o n is 4 .3 .4 .3 . — se n su s 4 .3 .4 .4 . — v e rb o ru m 4 .3 .4 .3 . — s e n te n tia ru m 4.3 .4 .4 . firm a facillitas 7 .2. fle c te re (m o v e re ) 1.7.2. flo rid u s stilu s 1 .9.3. flo rileg iu m 7 .2 .1 . fo rtitu d o 1.4.4. f re ą u e n ta tio f m 4 .3 .4 .4 .3 .

declamationes 7.2.3. decorum 1.4.4., 1.10.2., 4.3.3., 6.5.1. defensio (g. iudiciale) 1.8.2. definitio/m 4.3.4.4.39. delectare 1.7.3., s. 198 deliberativum zob. genus deminutio fm 4.3.4.4.35. demonstrativum zob. genus denominatio 4.3.4.I.2. deprecatio a 2.8.4.12. descriptio fm 4.3.4.4.31. descriptio p 7.2.1.15. desiderium a 2.8.4.2. despectio a 2.8.4.18. desperatio a 2.8.4.7. dicendi (ars bene) 1.6.3. diligentia 1.5.5.2. disceptor 1.5.6. disciplina (ars rhetorica) 1.6. discussio 1.3.3. disiunctio fs 4.3.4.3.13. dissolutio/s 4.3.4.3.11. dissolutus (stilus), s. 255 dissuasio (g. deliberativum) 1.8.1. distributio I.4.2.2., 3. distributio/m 4.3.4.4.36. docere 1.7.1. doctrina (ars rhetorica) 1.6. dolor a 2.8.4.9. dubitatio fm 4.3.4.4.7., 4.3.4.4.15.

g a u d iu m a 2 .8 .4 .4 . g en u s 1.8. g e n u s a d m ira b ile 2 .4 .3 . g en u s d e lib e ra tiv u m 1 .8 .1 ., 2 .8 .5 .1 ., 1 1 .1 .5 .1 ., s. 231 g e n u s d e m o n s tra tiv u m 1 .8 .3 ., 2 .8 .5 .3 ., 1 1 .1 .5 ., s. 231 g e n u s d u b iu m 2 .4 .1 . g e n u s h o n e s tu m 2 .4 .2 . g e n u s h u m ile 2 .4 .4 . g e n u s iu d iciale 1 .8 .2 ., 2 .8 .5 .2 ., 1 1 .1 .5 .1 ., s. 231 g e n u s o b sc u ru m 2 .4 .5 . g ra d a tio f s 4 .3 .4 .3 .7 . g ram m atic i 10.2. gravis Stylus 1.9 .2 .

elevatio tr 4.3.4.1.9.4. elocutio 4.

h ia tu s, s. 271 h o n e s tu m 1.4 .4 .

316

humanitas 1.4.4., 10.1. humilis Stylus 1.9.1. illusio tr 4.3.4.1.9. imago fm 4.3.4.4.32. imitatio 1.11.3., s. 250 imitatio p 7.2.2.2. incrementum (amplificatio) 2.9.1., 4.3.4.3.6. inductio 3.6.3.Ó. ingenium 1.5.5.2., 1.11. intellectio 2.2. intellectio tr 4.3.4.1.3. interclusio/m 4.3.4.4.43. interpellatio/m 4.3.4.4.33. interpretatio fm 4.3.4.4.20. interpuncta, s. 270 interrogatio fm 4.3.4.4.27. inventio 2. ira a 2.8.4.13. irrisiofr4.3.4.1.9. iusiurandum ts 2.7.4. iustitia 1.4.4. iustum et aequm 1.4.2.2. latinitas 4.3.1., s. 256 laus p. 7.2.1.11. laus (g. demonstrativum) 1.8.3. leges contrariae 2.3.4.4. legislatio p 7.2.1.10. lex ts 2.1 A. licentia fm 4.3.4.4.40. loci 2.7. loci a persona 2.7.1. loci antę rem 2.7.2. loci circa rem 2.7.2. loci communes 2.7.1.1. loci in re 2.7.2. loci insiti (intrinsici) 2.7.3. loci post rem 2.7.2. loci propriae causae 2.7.1.2. locus communis p 7.2.1.9. logographi 1.5.3. mediocris Stylus 1.9.3. medius Stylus 1.9.3. membrum fs 4.3.4.3.15. memoria 5. misericordia a 2.8.4.15. moderator 1.5.6. moderatus Stylus 1.9.3. modicus Stylus 1.9.3. mores 2.8.4. movere 1.7.2. multicopula fs 4.3.4.3.9. narratio 3.5. — aperta 3.5.3.1. — brevis 3.5.3.2.

narratia probabilis 3.5.3.3. narratio p 7.2.1.2. notatio fm 4.3.4.4.38. numerus 4.3.4.7. obiurgatio/m 4.3.4.4.24. obsecratio/m 4.3.4.4.13. odium a 2.8.4.5. officium 1.4.4. opinio 1.4.3., s. 199 optatio/m 4.3.4.4.29. oratio 1.5. orator vir bonus dicendi peritus I.5.5.I., 11.2.1 ordo artificialis 3.1.2., 9.4. ordo homericus 3.6.2. ordo naturalis 3.1.1., 9.4. omatus 4.3.4. partitio 3.4. periodus 4.3.4.7. permissio fm 4.3.4.4.4. permovere (movere) 1.7.2. permutatio tr 4.3.4.1.14. peroratio 3.8. perspicuitas 4.3.2., s. 256 persuadendi opifex, 1.4.3. s. 281 persuasio 1.3.1. pollicitatio fm 4.3.4.4.9. populus 1.5.6. praeexercitamenta 7., 1.11.2., 11.2.5.1. praeiudicium ts 2.7.4. praeteritio fm 4.3.4.4.44. praetermissio fm 4.3.4.4.6. primus magister 10.2. privatio fs 4.3.4.3.10. probabile 2.4. probare (docere) 1.7.1. probatio (inventio) 2.6. probatio (dispositio) 3.6. pronominatio 4.3.4.I.7. pronuntiatio 1.12., 6.1. propagare 1.3.6.2. propositio [inventio] 2.5. propositio [distributio] 3.3.5. prosopopoeia/m 4.3.4.4.46. pu d o m 2.8.4.16. quadrivium 1.6.1.1., 11.4. questiones civiles 2.3. questiones finitae 2.3.2. questiones infinitae 2.3.1. ratiocinatio (amplificatio) 2.9.3. ratiocinatio/m 4.3.4.4.26. refutatio 3.7. reiectio fm 4.3.4.4.5. repetitio/s 4.3.4.3.I. reticentia fm 4.3.4.4.8.

retorsio argumenti 3.7.4.3. Rhetores Latini 11.2.2. rhetorica divina 11.5. — artificialis 1.6.1.1. — docens 1.6.1.1. — naturalis 1.6.1.1. — utens 1.6.1.1. sapientia 1.4.4. scientia (rhetorica) 1.6., s. 280 sedes argumentorum 2.7. sententia/m 4.3.4.4.30. sententia p 7.2.1.4. sermocinatio fm 4.3.4.4.14. sermocinatio p 7.2.1.13. significatio fm 4.3.4.4.17. silva rerum 7.2.1. similiter cadens fs 4.3.4.3.17. similiter desinens fs 4.3.4.3.18. spes a 2.8.4.3. status 2.3.4., 11.1.7. status coniecturalis 2.3.4.1. status definitionis 2.3.4.2. status qualitatis 2.3.4.3. status translationis 2.3.4.4. subiectio/m 4.3.4.4.1. sublimis Stylus 1.9.2. subtilis Stylus 1.9.1. summutatio tr 4.3.4.1.2. sustentatio fm 4.3.4.4.41.

syllogismus cornutus 3.6.3.4. tabulae ts 2.1 A. temperantia 1.4.4. tenuis Stylus 1.9.1. testes ts 2.1 A. timor a 2.8.4.6., 2.8.4.11. traductio fs 4.3.4.3.5. transgressio tr 4.3.4.1.13. transitio 3.9. transitio)/n 4.3.4.4.37. translatio 2.3.4.4. translatio tr 4.3.4.I.I. tria genera dicendi 1.8. tria modi dicendi 1.9. tria officia dicendi 1.7. tristitia a 2.8.4.8. trivium 1.6.1.1., 11.4. urbanitas fm 4.3.4.4.11. usus 1.5.5.2., s. 280

vehemens Stylus 1.9.2. veritas 1.4.3. vindicia a 2.8.4.14. virtus 1.4.4., 1.5.5.1., s. 280 vis (rhetorica) 1.4.3., s. 280 vituperatio (g. demonstrativum) 1 vituperatiop 7.2.1.12.

Indeks terminów polskich * afekty 1.7.3., 2.8.4., s. 234 ajtiologia/m 4.3.4.4.I. akcent emocjonalny ć.3.2.3. — logiczny 6.3.2.1. — symboliczny 6.3.2.2. akcentowanie 6.3.2. aksjomaty s. 219 alegoria tr 4.3.4.1.14., s. 294 aliteracja, s. 256 amplifikacja inwencyjna 2.9., s. 290 amplifikacja słowna 4.3.4.6.I. amplifikacja stylistyczna 4.3.4.6. anacegaleosa fm 4.3.4.4.3. anadiploza/ę 4.3.4.3.4. anafora fs 4.3.4.3. anakojnoza fm 4.3.4.4.2. analogia 3.Ó.3.7. antanagoza fm 4.3.4.4.4. antonomazja tr 4.3.4.I.7. antyteton/s 4.3.4.3.20. antyteza / i 4.3.3.3.21., 11.1.2. apatetyczna teoria słowa 6.1., 11.1.2. apodjoksa fm 4.3.4.4.5. apofanza/m 4.3.4.4.6. aporia fm 4.3.4.4.7. apozjopeza fm 4.3.4.4.8. apostrofa/>n 4.3.4.4.9. apotreptyki 1.8. areja fm 4.3.4.4.10. argumentacja 3.6., s. 247 asteizm fm 4.3.4.4.11. asteizm tr 4.3.4.I.9.2.

asyndeton 4.3.4.3.11., s. 243 attycyzm 11.1.13.1. audytorium retoryczne 1.5.6., 6.5, s. 247 auksesis fs 4.3.4.3.6. azjanizm 11.1.13.1. bajka p 7.2.1.1. bezspójnikowy okres, zob. asyndeton brachylogia fm 4.3.4.4.12. bojaźń a 2.8.4.11. charientyzm tr 4.3.4.I.9.5. chreja 7.2.1.3. cnota (arete, virtus), s. 234, 269, 280 cyceronianizm 11.5.2. czas przeszły 1.8.2. czas przyszły 1.8.1. czas teraźniejszy 1.8.3. człon okresu 4.3.4.7.I. ćwiczenie 1.11.2., s. 250, 277 dedukcja s. 217 deeza fm 4.3.4.4.13. definicja zob. określenie deklamacja 7.2.3., 11.2.3., s. 264,298 deliberacja 1.8.1. demagogia 1.4.3., 11.1.1. dialektyka 8.2., s. 213, 222 dialogizm/m 4.3.4.4.14. diaporeza fm 4.3.4.4.15. diazyrm tr 4.3.4.I.9.4.

* Wykaz skrótów dołączonych do niektórych terminów polskich, zob. Indeks terminów greckich (przypis).

319

dobro, s. 202,207,210 dokumenty ts 2.7.4. doradcze mowy, zob. rodzaj doradczy dowody, s. 219,227 dowodzenie 2.6. dygresja 3.10. dykcja 6.3.3. dylemat 3.Ć.3.4. dyskurs (mowa) 1.7. dyskusja, s. 214 ejdolopeja fm 4.3.4.4.16. eklipsa/s 4.3.4.3.10. elokucja 4. emfaza tr 4.3.4.1.4. emfaza fin 4.3.4.4.17. empiria 9.2. enkomion (pochwała) 7.2.3.3. entymemat 3.6.3 3., 11.1.5.1., s. 222, 230 eofoneza fm 4.3.4.4.18. epanortoza/m 4.3.4.4.19. epeksegeza/m 4.3.4.4.20. epicheremat 3.6.3.2. epifonemat fin 4.3.4.4.23. epifora f i 4.3.4.3.2. epilog fin 4.3.4.4.2L. epimone fm 4.3.4.4.22. epifonema fin 4.3.4.4.23. epistolografia 9.4. epitymeza fin 4.3.4.4.24. epitrope fin 4.3.4.4.25. erotema fm 4.3.4.4.26. eroteza fm 4.3.4.4.27. erystyka a retoryka 8.3., 11.1.2. etopoja fin 4.3.4.4.28. etos mówcy 11.1.5.1. etyka 8.5. euche/m 4.3.4.4.29. figury 4.3.4.2., s. 296 figury gorgiańskie I.4.2.I., 11.1.2. figury myśli 4.3.4.4. figury słowne 4.3.4.3., 11.1.6. funkcja estetyczna (delectare) 1.7.3. funkcja informująca (docere) 1.7.1. funkcja zniewalająca (movere) 1.7.2. funkcjonalności zasada 1.10.2., s. 211 gesty 6.4.2. — emocjonalne 6.4.2.2. — objaśniające 6.4.2.2. glos 6.3. gniew a 2.8.4.13., s. 235 gnom fm 4.3.4.4.30. gnoza 11.3. gramatyka 1.6.2., 9.2.

320

hiperbaton t r 4.3.4.1.15., s. 297 hiperbola tr 4.3.4.1.10., s. 297 hipoteza retoryczna 2.3.2. hipotypoza fin 4.3.4.4.31. historiografia 9.5., s. 264 homojoptoton f i 4.3.4.3.17. homojoteleuton f i 4.3.4.3.18. homonimy, s. 241 hyperocha tr 4.3.4.1.11. ikon fin 4.3.4.4.32. iluzja (apate) 1.4.2.1. iluzjonizm 6.1. indukcja 3.6.3.6., s. 217,230 interpelacja fin 4.3.4.4.33. inwersja tr 4.3.4.1.13. inwencja 2., 10.1., 11.5.3. inwokacja 4.3.4.4.9. ironia tr 4.3.4.I.9., s. 295 ironia fin 4.3.4.4.34. izokolon f i 4.3.4.3.19. jasność 4.3.2., 11.1.5.1., s. 210, 256 katachreza tr 4.3.4.I.5., s. 294 klimaks f i 4.3.4.3.7. koherencja res — verbum 1.10.2. kolekcja argumentów 3.6.3.8. kompozycja 3., 11.5.3. kontrowersjep 7.2.3.2., 10.2., 11.2.4. konwersja dowodu, s. 219 literatura 9. litota fm 4.3.4.4.35. lito ta/r 4.3.4.1.12. logika 8.4., 11.1.5.1., 11.5. logografowie 1.5.3., 11.1.1., s. 284 logoterapia 2.8.4.12. ład, s. 192 łagodność a, s. 238 lańcusznik (soryt) 3.6.3.5. mądrość 1.4.4. merismos fm 4.3.4.4.36. metafora tr 4 .3.4.I.I., s. 294 metonimia tr 4.3.4.I.2., s. 294 m etortoza/m 4.3.4.4.37. męstwo 1.4.4. miłość a 2.8.4.I. mimesis fm 4.3.4.4.38. mimika 6.4.3. mnemonika 5. mnemotechnika retoryczna 5.3. moment prawdopodobieństwa 2.6.1. mowa 1.5.

m ow a p isa n a , s. 301 m ykteryzm tr 4 .3 .4 .I.9 .3 . n a d aw c a, zo b . p o d m io t reto ry cz n y n a d z ie ja a 2 .8 .4 .3 . n a g a n a 1.8.3. n a g a n a p 7 .2 .1 .1 2 . n a g ro m a d z e n ie 2 .9 .4 ., s. 293 N am o w a (P e ith ó ), z o b . P e rsw azja n aślad o w an ie 1 .1 1 .3 ., s. 250 n a ślad o w an ie p 1 2 2 . 2 . , s. 298 n a u k a (re to ry k a ), s. 280 neo cy ce ro n ian izm 1 1.5.4. nienaw iść a 2 .8 .4 .5 . o b ja śn ia n ie 9.2. o b o w iązek m o ra ln y r e to ra 1.4.4. o b ro n a 1.8.2. o d czy tan ie 9.2. o d p ie ra n ie za rz u tó w 3 .7 ., s. 219 o d ra d z a n ie 1.8.1. odw aga a 2 .8 .4 .1 0 . o g a rn ie n ie 4 .3 .4 .1 .3 . okoliczności 2 .3 .2 .1 ., 11.1.7. o k re s reto ry c z n y 4 .3 .4 .7 . o k re śle n ie 2 .7 .3 .1 . — filozoficzne 2 .7 .3 .1 .1 . — reto ry cz n e 2 .7 .3 .1 .2 . o n o m a to p e ja tr 4 .3 .4 .2 .6 ., s. 294 o p in ia ts 2 .7 .4 . o p in ia 11.1.2. o p is p 7 .2 .1 .1 5 . o p o w ia d a n ie 3 .5 ., s. 246 — „ h isto ry czn e” 3 .5 .1 . — „filozoficzne” 3 .5 .2 . — ja s n e 3.5 .3 .1 — w ia ro g o d n e 3 .5 .3 .3 . — zw ięzłe 3 .5 .3 .3 . o p o w ia d a n ie /; 7 .2 .1 .2 ., s. 277 organiczn o ści z a s a d a 1 .1 0 .1 ., 1 1 .1 .3 ., s. 212 o ry z m o s /m 4 .3 .4 .4 .3 9 . o są d (gram aty cz n y ) 9.2. o sk a rż a n ie 1.8.2. o zd o b n o ść 4 .3 .4 ., s. 257 p a m ię ć re to ry c z n a 5. pan eg iry czn e m o w y , z o b . ro d z a j o cen iający p a n e z ja f m 4 .3 .4 .4 .4 0 . p a ra d e jg m a f m 4 .3 .4 .4 .4 2 . p a ra d o k so n f m 4 .3 .4 .4 .4 1 . p aralelizm k o m p o zy cy jn y 3.11. paralo g izm y , s. 214 p a r e n te z a /m 4 .3 .4 .4 .4 3 . p a r o n o m a z ja /s 4 .3 .4 .3 .1 6 . p a ro z jo p e z a f m 4 .3 .4 .4 .4 4 . p a u z a 6.3.1.

pauza logiczna 6.3.1.1. — psychologiczna 6.3.I.2. perrysologia tr 4.3.4.I.8. perswazja 1.3.1. — bogini (Peitho) 1.4.1., s. 193 — nakłaniająca (propaganda) I.3.6.2. — istota 1.3.3. — pojęcie 1.3.1. — pobudzająca (agitacja) I.3.6.3. — przedmiot 1.3.2. peryfraza (/• 4.3.4.1.8., s. 294 pismo a mowa 1.5. pochwalne mowy, zob. rodzaj oceniający pochwała 1.8.3. pochwała p 7.2.1.11., 1 2 .3 .3 ., s. 197,232 podmiot retoryczny 1.5.6. podział (kompozycja) 3.4. — prosty i jasny 3.4.1.1. — na części istotne 3.4.I.2. — pełny i rzeczowy 3.4.I.3. poezja 9.3. pogarda a, s. 235 pogodzeniep 7.2.I.8. poliptota jfr 4.3.4.3.S. polisyndenton f i 4.3.4.3.9. polityczne mowy, zob. rodzaj deliberatywny poprawność 4.3.1., s. 256 porównanie 2.9.2. porównanie p 7.2.1.14., s. 277 porządek artystyczny 3.1.2. porządek naturalny 3.1.1. potrójna funkcja retoryki 1.7.1. pragnienie a 2.8.4.2. prawda 11.1.2., s. 19,197 prawdopodobieństwo 1.4.3., s. 229 prawo I.4.I.2., s. 224 prawo ts 2.7.4. problem dialektyczny s. 216 prolepsa fm 4.3.4.4.45. propaganda 1.3.6.2. propozycja 1.5.4. protreptyki 1.8. proza artystyczna 9.4., s. 239 prozodia 4.3.4.7. prozopopeja fm 4.3.4.4.46. przedłożenie (kompozycja) 3.3.5. przesadnia 4.3.4.1.10. przesłanki 3.6.3.I., 3.6.3.3., s. 216 przestankowanie 6.3.1. przykład (argumentacja) 3.6.3.6., 3.6.4.3., s. 228 przysięga ts 2.7.4. publicystyka, s. 18,20 pytanie retoryczne, zob. eroteza radość a 2.8.4.4. ramizm 11.5.3. reklama, s. 18,20 retor 1.1., 10.2.

321

re to ry k a (d e fin ic ja ) 1 .6 ., s. 280 — ety m o lo g ia 1.1. — n a tu ra ln a 1.2. — p ra k ty c z n a 1.6 .1 .1 . — te o re ty c z n a 1 .6 .1 .1 . ro d z a j „d e lib e ra ty w n y ” , d o ra d c z y 1 .8 .1 ., 1 1 .1 .3 ., s. 231 ro d z a j o c e n ia ją c y , „ d e m o n stra ty w n y ” 1 .8 .3 ., 1 1 .1 .3 ., s. 231 ro d z a j o są d z a ją c y , sąd o w y 1 .8 .2 ., 1 1 ,1 .3 ., s. 231 ro z m o w a p 7 .2 .1 .1 3 . ro z p a c z a 2 .8 .4 .7 . ro z p o z n a n ie 2.2. ro z u m 1 .7 .1 ., s. 234 ro z u m o w a n ie 2 .9 .3 ;, s. 217 ry tm p ro z y 4 .3 .4 .7 ., s. 240 ryw alizacja a 2 .8 .4 .1 7 . sa rk a z m tr 4 .3 .4 .I .9 .I . są d o w e m o w y , zo b . ro d z a j o są d zający se m a n ty k a , s. 20 se m io ty k a , s. 2 8 ,1 9 1 se n te n c ja p 7 .2 .1 .4 . słu c h a c z e , z o b . au d y to riu m re to ry c z n e sm u te k a 2.8A.8. so c jo lo g ia , s. 18 sofiści 1 .4 .2 ., 1 .4 .2 .1 ., 2 .8 ., 8 .1 ., 1 1 .1 .1 ., 1 1 .1 .2 ., 1 1.1.4. 1 1 .1 .9 ., s. 209, 240 sofizm aty 3 .7 .4 ., 8.3. — m e to d a a p ro b a ty przyczyny i n eg a c ji sk u t­ k ó w 3 .7 .4 .6 . — m e to d a b łę d n y c h p rz e sła n e k 3 .7 .4 .1 0 . — m e to d a iro n ic z n e j n ie k o m p e te n c ji 3 .7 .4 .4 . — m e to d a o d d z ia ły w a n ia n a w o lę 3 .7 .4 .7 . — m e to d a p o to k u b ezsen so w n y c h słó w 3 .7 .4 .8 . — m e to d a ro z ró ż n ia n ia i d z ie le n ia 3 .7 .4 .2 . — m e to d a tw ie rd z e ń relaty w n y ch 3 .7 .4 .1 1 . — m e to d a z a liczan ia d o n e g a ty w n e j k a te g o rii p o ję ć 3 .7 .4 .5 . — o d w ra c a n ie k ie ru n k u d o w o d z e n ia 3 .7 .4 .3 . — a rg u m e n t o d w o łu ją c y się d o słu c h acza 3 .7 .4 .1 3 . — a rg u m e n t o d w o łu ją c y się „ d o k ija ” 3 .7 .4 .1 4 . — a rg u m e n t „ d o sto so w an y d o cz ło w ie k a ” 3 .7 .4 .1 5 . — a rg u m e n t o d w o łu ją c y się d o n iew ied zy a u ­ d y to riu m 3 .7 .4 .1 6 . — a rg u m e n t o d w o łu ją c y się d o litości 3 .7 .4 .1 7 . — a rg u m e n t a d reso w a n y d o o so b y 3 .7 .4 .1 8 . — a rg u m e n t o d w o łu ją c y się d o tłu m u 3 .7 .4 .1 9 . — a rg u m e n t o d w o łu ją c y się d o p ró ż n o śc i słu ­ ch aczy 3 .7 .4 .2 0 .

322

sofizmaty argument odwołujący się do powa­ żania 3.7.4.21. soryt („łańcusznik”) 3.6.3.5. sprawiedliwość 1.4.4. sprawność logiczna 1.3.5.2. stosowności zasada 1.10.2., 4.3.3., 11.1.5.1., s. 241, 255 strach a 2.8.4.6. strategmata 8.3. struktura retoryki 1.12., 11.2.2. styl jałowy, s. 256 styl prosty 1.9.1., 11.1.6., s. 253 styl prozaiczny s. 242 styl rozluźniony, s. 255 styl średni (umiarkowany) 1.9.3., 11.1.6., s. 254 styl wzniosły 1.9.2., 11.1.6., s. 253 sylogizm 3.6.3.1., s. 213 sylogizm erystyczny s. 213 sylogizm retoryczny, zob. entymemat synonimia/s 4.3.4.3.8. synatroizm fin 4.3.4.4.47., s. 293 synekdocha tr 4.3.4.1.3., s. 294 systematycy 11.5.4. swasoriep 7.2.3.1., 11.2.4. sztuka (dobrego mówienia) 1.6., 1.11.1., s.226 sztuka „dyktowania” 11.4. sztuka przepowiadania (kazań) 11.4. sztuki wyzwolone 1.6.1.1., 9.2. świadkowie ts 2.7.4. takt retoryczny, zob. stosowność tautologia/m 4.3.4.4.48. tekst (ustalenie) 9.2. teoria literatury tez ap 7.2.I.5. teza dowodowa, zob. przesłanka tezy retoryczne 2.3.1., 11.1.7. tłum 1.5.6. Topiki (Arystotelesa), s. 213 topiki ogólne (lod cotnmunis) 2.7.1.1. topiki specjalne (loci propriae causae) 2.7.I.2. topiki wewnętrzne 2.7.3. topiki zewnętrzne 2.7.4. toposy inwencyjne 2.7. toposy pojęć rdzennych i pokrewnych 2.7.3.4. toposy wyliczenia części 2.7.3.3. toposy z okoliczności 2.7.3.6. toposy z określenia 2.7.3.I. toposy z podobieństwa 2.7.3.8. toposy z poprzedników i następników 2.13.1. toposy z porównania 2.13.9. toposy z przeciwieństwa 2.7.3.10. toposy z przykładów 2.7.4.2. toposy z rodzaju i gatunku 2.13.2.

toposy związków przyczynowych i skutkowych 2.7.3.5. toposy ze świadectw 2.7.4.1. tranzycje 3.9. trema 6.4.5. triady retoryczne, s. 192 tropy 4.3.4.I., s. 294 twórczość (retoryczna), s. 301. uczciwość retoryczna 1.3.5.3. uczucia, zob. afekty uśmierzenie a, s. 238 uzasadnienie p 7.2.1.6. wiarogodność (stopnie) 2.4. wola 1.7.2., s. 234 wolność słowa 11.1. współczucie a 2.8.4.15. wstęp 3.3., s. 245 — nadzwyczajny 3.3.2.4. — skromny 3.3.4.3.

wstęp staranny 3.3.4.2. — stosowny 3.3.4.1. — ujmujący 3.3.2.2. — uroczysty 3.3.2.3. — zwięzły 3.3-4.4. — zwyczajny 3.3.2.1. wstyd a 2.8.4.16. wygłoszenie 6., s. 240 wyrok sądowy ts 2.7.4. wzgarda a 2.8.4.18. wzrost (amplifikacja) 2.9.1., s. 290 zakończenie 3.8., s. 249 zamiennia tr 4.3.4.1.2. zbijaniep 7.2.I.7. zemsta a 2.8.4.14. zeugma fs 4.3.4.3.12 zwątpienie a 2.8.4.12. żal a 2.8.4.9.