Kucharski B. - Ziemia Lubuska - Przewodnik

m

P R Z E W O D N I K

ZIEMIA LUBUSKA B o g d a n Kucharski Piotr Maluśkiewicz

Spis mapek, planów i r z u t ó w ...................................... ..... Spis r y s u n k ó w .................................................................................. P r z e d m o w a ....................................................................................... O d R e d a k c j i .......................................................................................

7 10 12 14

W IA D O M O ŚCI O G Ó LN E Położenie, obszar, podział administracyjny, ludność . . . Środowisko g eo g raficzn e................................................................. Ukształtowanie powierzchni, krainy geograficzne . . Bogactwa m in e r a ln e ................................................................. Sieć w o d n a .................................................................................. K lim a t............................................................................................ G l e b y ............................................................................................ Świat roślin i z w i e r z ą t ............................................................ Ochrona p r z y r o d y ................................................................. Zarys d ziejó w ....................................................................................... Rozwój architektury i s z t u k i ...................................................... P r z e m y s ł ............................................................................................ R o ln ic tw o ............................................................................................ G ospodarka w o d n a ......................, , ................................................ K o m u n ik a c ja ....................................................................................... Oświata i k u l t u r a ............................................................................ Wypoczynek, turystyka, s p o r t ......................................................

16 16 16 21 22 24 24 25 27 29 36 41 42 43 44 45 47

TRA SY T U R Y STY C ZN E 1. Zielona G ó r a ............................................................................ Q .a.) Zielona G óra - Z abór - M i l s k o ................................. 1.b. Zielona G óra - Przylep - C z e rw ie ń sk ........................... 2. Zielona G óra - N owa Sól - Bytom Odrzański - Głogów 2.a. N ow a Sól - Nowe Miasteczko - Kłobuczyn . . . . 2.b. N ow a Sól - Nowe M iasteczko - Niegosławice - P rz e m k ó w ...................................................................... 3. Zielona G óra - Kożuchów - S z p r o t a w a ........................... 3.a. Kożuchów - Jelenin - Ż a g a ń ........................................... 4. Zielona G óra - Brzeźnica - Żagań - Iłowa - Gozdnica 5. Zielona G óra - Nowogród Bobrzański - Żary - Trzebiel - Ł ę k n i c a ................................................................................. 5.a. N owogród Bobrzański - G orzupia D olna - Żagań 5.b. Żary - Przewóz - G o z d n ic a ...........................................

50 65 68 69 76 81 95 104 113 133 138 148

6. Zielona G óra - K rosno Odrzańskie - Cybinka - Słubice 156 6.a. K rosno Odrzańskie - Bobrowice - Lubsko . . . 163 6.b. K rosno Odrzańskie - Bytnica - O łobok - Świebodzin 165 7. Zielona G óra - Sulechów - Świebodzin - Międzyrzecz - Skwierzyna - Gorzów W ie lk o p o ls k i........................... 172 7.a. Świebodzin - Skąpe - Szklarka Radnicka . . . . 182 7.1. Sulechów - Babimost - Zbąszynek - Międzyrzecz . . 197 7.2. Skwierzyna - Santok - Gorzów Wielkopolski . . 206 8. Gorzów W i e l k o p o l s k i ............................................................209 9. Gorzów Wielkopolski - Witnica - Kostrzyn - Słubice . ........ 220 9.a. W itnica - Sosny - L u b ie s z y n ......................................224 10. Gorzów Wielkopolski - M y ś lib ó rz ......................................231 11. Gorzów Wielkopolski - Barlinek - Choszczno - Recz.......237 11.a. Barlinek - M ostkow o - D z ie d z ic e ........................... 243 11.b. Choszczno - Suliszewo - D r a w n o ........................... 249 12. Gorzów W ielkopolski - Strzelce Krajeńskie - Dobiegniew - C z ło p a .......................................................................................255 12.a. Strzelce K rajeńskie - Krzęcin - Choszczno . ’ . . 261 12.b. Strzelce Krajeńskie - Ogardy - Bierzwnik . . . 264 12.c. Osieczno - Głusko - D r a w n o ...................................... 273 13. Kwilcz - G orzyń - Skwierzyna - Słońsk - Kostrzyn - M ieszk o w ice............................................................................ 277 13.a. Skwierzyna - Bledzew - L u b n ie w ic e ......................284 13.b. Sarbinowo - Dębno - M y ś lib ó rz ........................... 296 14. G orzyń - Pszczew - Międzyrzecz - Sulęcin - Ośno Lubuskie - S łu b i c e ................................................................. 303 15. Lwówek - Trzciel - Świebodzin - Rzepin - Słubice . . 317 15.a. Boczów - Lubień - S m o g ó ry ...................................... 327 15.1. Świebodzin - Lubrza - Boryszyn - Łagów G r o n ó w ............................................................................330 16. Wolsztyn - K argowa - Sulechów - K rosno Odrzańskie - G u b i n .......................................................................................336 16.a. G ubin - Chlebowo - K o s a rz y n .................................351 16.b. G ubin - Strzegów - M ie ln o ...................................... 352 17. Głogów - Przemków - Szprotawa - Żagań - Żary - Lubsko - G u b i n ................................................................. 354 17.a. Jasień - Tuplice - T r z e b ie l......................................364 17.b. Lubsko - Brody - Z a s ie k i........................................... 370 18. Głogów - Sława - Wolsztyn - Zbąszyń - Trzciel - Mię­ dzychód - Drezdenko - Dobiegniew - Choszczno . . 374 18.a. Sława - K onotop - Klenica - Sulechów . . . 380 18.b. Drezdenko - Lipki Wielkie - Nowe Polichno . . 396

Schemat tras - wyklejka na 2. str. okładki Schemat przebiegu trasy 1 ............................................................ Plan Zielonej G ó r y ............................................................................ R zut kościoła św. Jadwigi w Zielonej G ó r z e ...........................

50 54 59

Schemat przebiegu trasy 2 ............................................................ T rasa 2 .................................................................................................. R zut kościoła w O ty n iu ................................................................. Plan Nowej S o li.................................................................................. Plan G ł o g o w a ................................................. ................................

69 71 74 91

Schemat przebiegu trasy 3 ............................................................ T rasa 3 .................................................................................................. Plan K o ż u c h o w a ............................................................................ R zut kościoła Najświętszej M arii Panny w Szprotawie . . .

95 97 100 110

Schemat przebiegu trasy 4 ............................................................ Trasa 4 .................................................................................................. Plan Parku Budownictwa Ludowego w O c h li........................... Plan Ż a g a n ia ....................................................................................... Rzut zespołu poaugustiańskiego w Ż a g a n iu ........................... 122

113 114 115 121

Schemat przebiegu trasy 5 ............................................................ T rasa 5 .................................................................................................. R zut kościoła rom ańskiego w Starym Ż a g a n iu ...................... Plan Ż a r ............................................................................................ R zut kościoła Najświętszego Serca Jezusowego w Żarach . . R zut zam ku w Ż a r a c h ...................................................... i. . ■

133 135 139 142 144 146

Schemat przebiegu trasy 6 ............................................................ Trasa 6 .................................................................................................. Plan K rosna O d rz a ń sk ie g o ............................................................

156 158 161

Schemat przebiegu trasy 7 ............................................................ T rasa 7 .................................................................................................. Plan S u le c h o w a .................................................................................. Plan Ś w ie b o d z in a ............................................................................ Rzut zespołu pocysterskiego w G o ś c ik o w ie ...........................

172 174 175 180 185

Rzut pocysterskiego kościoła klasztornego w Gościkowie . . 186 Międzyrzecki Rejon U m o c n io n y ................................................. 188 Plan M ię d z y rz e c z a ............................................................................ 190 Rzut zamku w M iędzyrzeczu............................................................ 192 Rzut kościoła św. Jana Chrzciciela w Międzyrzeczu . . . . 193 Trasa 7 . 1 ............................................................................................ 198 Rzut parteru pałacu w D ąbrówce W ielkopolskiej......................203 Schemat przebiegu trasy 8 ............................................................209 Plan G orzowa W ielkopolskiego...................................................... 212 Rzut przyziemia katedry w Gorzowie Wielkopolskim . . . 214 Schemat przebiegu trasy 9 ............................................................220 Trasa 9 ..................................................................................................222 Plan K o s tr z y n a ................................................................................. 227 Rzut zamku w K o strzy n ie................................................................. 228 Schemat przebiegu trasy 1 0 ........................................... : . . 231 T rasa 1 0 ............................................................................................ 233 Schemat przebiegu trasy 1 1 ............................................................237 Trasa 1 1 ............................................................................................ 239 Schemat przebiegu trasy 1 2 ............................................................255 Trasa 1 2 ............................................................................................ 257 R zut kościoła C hrystusa K róla w D o b iegniew ie......................268 Drawieński Park N a r o d o w y ...................................................... 272 Schemat przebiegu trasy 1 3 ............................................................277 Trasa 13 ....................................................................................... 278,279 Rzut kościoła w K a m io n n e j............................................................280 Rzut kościoła w L ub n iew icach ...................................................... 287 Rzut zamku w L u b n ie w ic a c h ...................................................... 289 M apa okolic L u b n ie w ic ................................................................. 290 Rzut pałacu w R o g a c h .......................................................................292 Rzut kościoła w S ło ń s k u ................................................................. 294 R zut kościoła w C h w a rs z c z a n a c h .................................................300 Przekrój kaplicy w C h w arszczan ach ........................................... 300 Schemat przebiegu trasy 1 4 ............................................................303 Trasa 1 4 ............................................................................................ 304 Rzut kościoła w P szcze w ie ............................................................306 Plan średniowiecznych murów obronnych z basztami w Ośnie L u b u s k i m ................................................................................. 312 Rzut kościoła św. Jakuba w Ośnie L u b u sk im ........................... 312 Schemat przebiegu trasy 1 5 ............................................................317 Trasa 1 5 .......................................................................................319,320 Rzut kościoła parafialnego w L w ó w k u ...................................... 318

8 ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ )

Plan parku w P o sa d o w ię ..................................................................321 R zut pałacu w P o s a d o w i ę ............................................................ 321 Rzut zam ku w Ł a g o w ie ..................................................................333 Schemat przebiegu trasy 1 6 ............................................................ 336 Trasa 1 6 .............................................................................................338 Plan W o ls z ty n a ....................................................................... / . 339 Plan G u b i n a ....................................................................................... 348 Schemat przebiegu trasy 1 7 ............................................................ 354 Trasa 17 ....................................................................................... 356,357 Plan L u b s k a ....................................................................................... 367 R zut kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w L u b s k u ..................................................................................368 Schemat przebiegu trasy 1 8 ............................................................374 Trasa 18 .................................................................................. 376,377,378 R zut zespołu pocysterskiego w O b rz e ........................................... 385 M apa okolic Z b ą s z y n i a ..................................................................389 M apa Ziemi Lubuskiej - wyklejka na 3. str. okładki

R atusz w Zielonej G ó r z e ................................................................. 56 Wieża Łazienna w Zielonej G ó r z e ................................................. 57 59 Kościół św. Jadwigi w Zielonej G ó rz e ........................................... Kościół M atki Boskiej Częstochowskiej w Zielonej Górze . . 60 H otel pod Złotym Lwem w Bytomiu O d rzań sk im ...................... 85 Zam ek książęcy w G ło g o w ie............................................................ 92 Baszta Bramy Krośnieńskiej w K ożuchow ie................................. 101 Zamek w K o żu ch o w ie...................................................... * • • 101 Zabudow a ulicy Kościelnej w K o żu ch o w ie................................. 102 R atusz w S z p r o ta w ie ....................................................................... 109 C hata z Potrzebowa w Parku Budownictwa Ludowego w Ochli 116 Wieża winiarska z Budachowa w Parku Budownictwa L udo­ wego w O c h l i ............................................................................ 116 Poaugustiański kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Ż a g a n i u ....................................................................... 123 Pałac i nowa oranżeria w Ż a g a n iu ........................................... 125 Pom nik i M uzeum M artyrologii Alianckich Więźniów W ojen­ nych w Ż a g a n i u ...................................................................... 128 Kościół Najświętszego Serca Jezusowego w Żarach . . . . 143 Zamek Dewinów (z wieżą) i pałac Prom nitzów w Żarach . . 145 Secesyjna kamienica przy ulicy Chrobrego w Żarach . . . . 147 Pozostałości zamku w Krośnie O d rzań sk im ................................. 162 Kościół Podwyższenia Świętego Krzyża w Sulechowie . . . 176 R atusz w S u lech o w ie....................................................................... 177 R atusz w Ś w ie b o d z in ie ................................................................. 181 Kościół św. M ichała A rchanioła w Św iebodzinie...................... 182 Pocysterski zespół klasztorny w G ościkow ie................................. 185 Fragm ent zamku w M iędzyrzeczu................................................. 191 Ratusz w M ię d z y r z e c z u ................................................................. 193 Kościół o konstrukcji szachulcowej w K a l s k u ........................... 194 Ratusz w S kw ierzynie....................................................................... 195 Kościół w Ł a g o w c u ............................................................................205 K atedra Wniebowzięcia Najświętszej M arii Panny w Gorzowie W ie lk o p o lsk im ............................................................................213 Brama Pyrzycka w M y ślib o rzu ...................................................... 235 Kościół N iepokalanego Serca Najświętszej M arii Panny w B a r l i n k u ................................................................................. 241 Fragm ent murów miejskich w R e c z u ...................................... 253 Brama Młyńska w Strzelcach K ra je ń sk ic h .................................259

Kościół w R o k itn ie ............................................................................ 283 Neorenesansowy zamek w L ubniew icach...................................... 288 Pałac w G lis n ie ..................................................................................291 Kościół w P sz c z e w ie .......................................................................305 Kościół św. M ikołaja w S u lęcin ie................................................. 310 Kościół św. Jakuba w Ośnie L u b u s k im ...................................... 313 Ratusz w Ośnie L u b u s k im ................................................. ( . 314 Samek w Ł a g o w ie ............................................................................ 334 łaszta Bramy Ostrowskiej w G u b in ie ...................................... 349 Ratusz i fragment ruiny kościoła farnego w Gubinie . . . . 350 Cościół Świętej Trójcy w Gubinie ................................................. 350 Ratusz i kościół Wniebowzięcia Najświętszej M arii Panny w L u b s k u ....................................................................................... 369 Cościół M iłosierdzia Bożego w S ław ie............................................379 Dawny arsenał - obecnie muzeum w D re z d e n k u ......................395

WIADOMOŚCI OGÓLNE

POŁOŻENIE, OBSZAR, PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY, LUDNOŚĆ Ziemia Lubuska położona jest w zach. części k ra ju .'O d zach. przylega do granicy państwowej~z Niemcami, na pn. graniczy z Pomorzem Zachodnim , od wsch. z W ielkopolską, od pd. zaś z Dolnym Śląskiem. Powierzchnia terenu opisanego w prze­ wodniku wynosi około 18 000 km 2, co stanowi niecałe 6% terytorium Polski. N a tym obszarze położone są dw a wojewó­ dztwa - gorzowskie (powierzchnia 8484 km 2) i zielonogórskie (8868 km 2) oraz niewielka część województw sąsiednich: szczecińskiego, pilskiego, poznańskiego i legnickiego. W woje­ wództwie gorzowskim znajdują się 22 m iasta i 38 gm in, w zie­ lonogórskim - 28 m iast i 50 gmin. W granicach zasięgu tery­ torialnego przewodnika znalazło się ponadto 5 m iast położo­ nych w sąsiednich województwach. W województwie gorzowskim mieszka 509 500 osób, z czego 62,8% w m iastach (wszystkie dane statystyczne w części wstępnej przewodnika pochodzą z końca 1994 r.); w zie­ lonogórskim - 677 200, z czego w miastach 61,9% . Gęstość zaludnienia jest niewielka i wynosi 60 osób na km 2 (go­ rzowskie) i 76 (zielonogórskie). D la porów nania: gęstość za­ ludnienia w Polsce wynosi 123 osoby na km 2. Największymi m iastam i są: G orzów W ielkopolski (125000 mieszkańców), Zielona G óra (116000), N ow a Sól (43 000) i Ż ary (41000). W położonym na terenie województwa legnickiego Głogowie mieszka 74000 osób. W 1993 na pograniczu polsko-niemieckim utw orzono dwa euroregiony. N a pn. - po obu stronach O dry - powstał euroregion Pro Europa V iadrina (po łac. Viadrina znaczy Odra), obejmujący po stronie polskiej m.in. takie m iasta jak: G orzów Wielkopolski, K ostrzyn, Słubice i Rzepin, a po zach. stronie granicy - m.in. F rankfurt nad O drą i Eisenhuttenstadt. Siedzibą władz euroregionu jest D ąbroszyn koło Kostrzyna. Bardziej na pd. pow stał euroregion Sprewa - N ysa - Bóbr. W jego skład wchodzą m.in.: Zielona G óra, Żary i Żagań, a po stronie niemieckiej: Cottbus, Spremberg, F orst i Guben. Stolicą tego regionu są - podzielone graniczną rzeką - G uben i G ubin, agendy euroregionu znajdują się w obu częściach miasta.

ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE Ukształtowanie powierzchni, krainy geograficzne Ziemia Lubuska, mimo położenia'na Niżu Środkow oeuropej­ skim, charakteryzuje się urozm aiconą rzeźbą terenu. Różnice wysokości sięgają około 220 m. Najwyżej położony punkt

- kulminacja Wzgórz Dałkowskich, położona na zach. od Głogowa - wznosi się na wysokość 228 m n.p.m. Równie wysokie są najwyższe wzniesienia w okolicach Łagowa (227 m n.p.m.) i Ż ar (226 m n.p.m.). N atom iast dno doliny Odry poniżej K ostrzyna położone jest zaledwie około 10 m n.p.m. Większość opisywanego obszaru leży w przedziale wysokości od 50 do 100 m n.p.m. Swe obecne ukształtowanie powierzchni Ziemia Lubuska zawdzięcza głównie działaniu lądolodu skandynawskiego i jego wód roztopowych. W epoce lodowcowej lodowiec trzykrotnie nasuwał się na ziemie polskie. O statnie zlodowa­ cenie - zwane bałtyckim - nastąpiło około 12-15 tys. lat temu. Nie objęło ono całego opisywanego regionu; jego zasięg wyznacza w przybliżeniu linia: G ubin - Lubsko - Zielona G óra - Sława. Obszary położone na pd. od tej linii ukształtowane zostały podczas trw ania zlodowacenia środ­ kowoeuropejskiego. Ruchy lądolodu, spowodowane zmianami klim atu, były niere­ gularne. Czasze lodowe zatrzymywały się w pewnych okresach na czas dłuższy, tworząc ciągi moren czołowych. N a terenie Ziemi Lubuskiej wyróżnić m ożna cztery łańcuchy wzgórz m o­ reny czołowej. Są to (licząc od pn.): - m orena stadiału pom orskiego (Cedynia - Myślibórz - Bar­ linek - Pełczyce), - m orena stadiału poznańskiego (Słubice - Sulęcin - G oraj - Pniewy), - m orena stadiału leszczyńskiego (Zasieki - Zielona G óra Sława), - m orena stadiału trzebnickiego (Łęknica - Żary - Kożuchów - Głogów). Trzy pierwsze powstały w okresie zlodowacenia bałtyc­ kiego, przy czym linia stadiału leszczyńskiego wyznacza jednocześnie granicę zasięgu tego zlodowacenia. Czwarta pochodzi z okresu starszego zlodowacenia środkow oeuro­ pejskiego. W ody roztopow e lodowca wyrzeźbiły na przedpolach m oren czołowych cztery wyraźnie rysujące się w terenie pradoliny. Są to (od strony pn.): - Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, - Pradolina W arciańsko-O drzańska (część Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej), - Pradolina B arjtko-G łogow ska, - Pradolina W rocławsko-M agdeburska. Ciągi m oren czołowych wraz z otaczającymi je terenam i wysoczyznowymi (utworzonymi przez wzgórza m oreny dennej i płaskie pola sandrowe) oraz rozdzielające je pradoliny tw o­ rzą na Ziemi Lubuskiej charakterystyczny układ pasmowy. Znajduje on swe odbicie w podziale na regiony :&z#ężno r o ­ graficzne (przedstawione wg J._ Kondrackiego)

Ziemia Lubuska leży na obszarze prowincji Niż Środkow o­ europejski. Zróżnicowanie rodzajów rzeźby spowodowało za­ liczenie jej obszaru do trzech podprowincji: Pojezierzy Południowobałtyckich, N izin Środkowopolskich i Nizin Sasko-Łużyckich. Poniżej przedstawiono syntetyczną charakterystykę ukształtow ania powierzchni poszczególnych jednostek fizycz­ no-geograficznych. POJEZIERZA POŁUDNIOWOBAŁTYCKIE - obejmują pn. i środ­ kową część regionu. Ich pd. granica pokryw a się z maksymal­ nym zasięgiem zlodowacenia bałtyckiego. W skład podpro­ wincji wchodzą następujące makroregiony:

Pojezierze Zachodniopomorskie - obejmuje łańcuch wzgórz moreny czołowej stadiału pom orskiego ostatniego zlodo­ wacenia. N a tym odcinku wzniesienia nie są zbyt wysokie, rzadko przekraczają 100 m n.p.m., a wysokości względne kształtują się w granicach 20-40 m. Urozmaiceniem kraj­ obrazu są tu liczne jeziora. W yróżnia się tu dwa mezoregiony, Pojezierze Myśliborskie (m. in. okolice Barlinka i My­ śliborza) oraz Pojezierze Choszczeńskie (na wsch. od po­ przedniego); Pojezierze Południowopomorskie - położone na pd. moreny czołowej stadiału pomorskiego. Obejmuje głównie równiny sandrowe, ukształtowane przez wody roztopow e lodowca. R ó­ żnice wysokości są tu niewielkie, teren opada w kierunku pd. W zach. części m akroregionu położona jest Rów nina G orzow ­ ska - płaski, piaszczysty sandr w kilku miejscach urozmaicony niewysokimi wzgórzami morenowymi. Bardziej żywą rzeźbą charakteryzuje się Pojezierze Dobiegniewskie: wzgórza m ore­ nowe osiągają tu kilkadziesiąt metrów wysokości względnej, najwyższy punkt położony jest 121 m n.p.m., wiele tu jezior. N a wsch. krańcu m akroregionu położona jest płaska, piasz­ czysta Równina Drawska; Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka - płaska, częściowo zatorfiona dolina polodowcowa. Jej szerokość na opisywanym ob­ szarze waha się od około 10 km (na zach.) do około 35 km (na wsch. krańcu). W czasie fazy pomorskiej ostatniego zlodo­ wacenia tędy spływały wody roztopowe w kierunku zach. Obecnie jej dnem, w tę samą stronę, płyną W arta i Noteć. Cały lubuski odcinek pradoliny położony jest na terenie K ot­ liny Gorzowskiej; Pojezierze Lubuskie - charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą terenu. Biegnie tędy łańcuch m oren czołowych pow sta­ łych w czasie stadiału poznańskiego zlodowacenia bałtyckiego (tzw. m orena poznańska). Kryją one, zaburzone pod nacis-

kiem lodow ca, starsze osady trzecio- i czw artorzędow e (m.in. m oreny zlodowacenia środkowopolskiego). Centralną część m akroregionu zajmuje Pojezierze Łagowskie. Najwyższe wzniesienia przekraczają tu 200 m n.p.m. (Bukowiec 227 m n.p.m.), a wysokości względne dochodzą do 100 m. N a zach. od Pojezierza Łagowskiego położony jest Lubuski Przełom Odry, w którym rzeka przerzuca się z Pradoliny W arciańsko-Odrzańskiej w kierunku pn. do Pradoliny Toruńsko-Ebersw aldzkiej. D ługość przełom u w ynosi około 25 km . Pd.-zach. część m akro reg io n u zajm uje R ów nina Torzymska - rozległa rów nina sandrow a, urozm aicona wy­ nurzającymi się spod piasków kępami morenowymi. Z po­ wodu słabych gleb ten obszar jest bardzo zalesiony. Wsch. granicę m akroregionu stanowi Bruzda Zbąszyńska - szerokie obniżenie graniczące od strony wsch. z Pojezierzem Wie­ lkopolskim . D nem doliny płynie O bra, przepływ ająca tu przez wiele jezior; Pojezierze W ielkopolskie jest obszarem, którego zach. m ak­ roregion - Pojezierze Poznańskie - wrzyna się klinem po­ między Pojezierze Lubuskie a Pradolinę Toruńsko-Ebersw aldzką. Przebiega tędy, niewysoki na tym odcinku, łańcuch wzgórz m oreny poznańskiej. Urozmaiceniem krajobrazu są liczne jeziora; Pradolina W arciańsko-O drzańska (zach. część Pradoliny W arszawsko-Berlińskiej). N a om awianym obszarze jej zach. część stanowi D olina Środkowej Odry, którą ta rzeka płynie od Cigacic do Lubuskiego Przełomu Odry. Towarzyszy jej taras łąkowy o szerokości od kilku do kilkunastu km, na niektórych odcinkach także tarasy piaszczyste o wysokościach względnych dochodzących do kilkunastu metrów. Obniżenie jest asymetryczne, zbocza pn. doliny są przeważnie bardziej strom e niż pd. W k ieru n k u wsch. rozciąga się K o tlin a Kargowska. Teren tu płaski, rzeźbę urozm aicają niewysokie wały wydm; Wzniesienia Zielonogórskie - pas wzniesień związanych z m a­

ksymalnym zasięgiem zlodowacenia bałtyckiego. Składa się z kilku mezoregionów. Najbardziej na zach. - pomiędzy doli­ nami Nysy Łużyckiej a Bobru - położone są Wzniesienia Gubińskie. Pagórki morenowe sięgają tu wysokości 121 m n.p.m. N a wsch. od nich położona jest D olina Dolnego Bobru, a da­ lej - Wysoczyzna Czerwińska - obszar drobnych pagórków pochodzenia kemowego i morenowego. Wsch. kraniec m akro­ regionu stanowi W ał Zielonogórski - wyraźne wypiętrzenie o kulminacji 221 m n.p.m. i wysokościach względnych docho­ dzących do 100 m. Powstał praw dopodobnie w okresie zlodo­ wacenia środkowopolskiego, był przeszkodą na drodze nasu-

wającego się lodowca bałtyckiego. D o podprowincji Pojezie­ rzy Południowobałtyckich zaliczony został z pow odu ograni­ czenia od pd. dawną pradoliną i występujących na jego pn. stokach form zlodowacenia bałtyckiego. NIZINY ŚRODKOWOPOLSKIE - rozległa podprowincja, której zach. kraniec wciska się pasem o szerokości około 25-40 km pomiędzy Pojezierza Południowobałtyckie a Niziny Sasko-Łużyckie. N a terenie Ziemi Lubuskiej wyróżnia się dwa m a­ kroregiony:

Obniżenie Milicko-Głogowskie - część Pradoliny Barycko-Głogowskiej. Przecięte w poprzek doliną Bobru nie m a dziś jednolitego pochylenia na zach. (jak dwie poprzednio opisane pradoliny). Odwadniane jest w trzech kierunkach: na wsch. (Czarna Struga i Śląska Ochla), pn. (Bóbr) i zach. (Lubsza). Jego zach. część stanowi Obniżenie Nowosolskie, ciągnące się od Nowej Soli po Lubsko. N a wsch. od Nowej Soli położona jest Pradolina Głogowska - wyraźna form a dolinna o szeroko­ ści do 12 km. Oprócz tarasu łąkowego występuje tu piaszczys­ ty taras wydmowy. Wał Trzebnicki - wyraźny pas wzniesień o szerokości około 10 km. Uważany jest za granicę, do której doszło czoło lodow­ ca w stadiale W arty zlodowacenia środkowopolskiego. Jego zach. część, usytuow aną pomiędzy Bobrem a Nysą Łużycką, stanowią Wzniesienia Żarskie. Jest to obszar rozczłonkowa­ nych wzgórz m orenowych o wzniesieniach dochodzących do 226 m n.p.m., często przekraczających 100 m wysokości względnej. N a wsch. od doliny Bobru położone są Wzgórza Dałkowskie, których kulm inacja w rejonie G łogowa osiąga 228 m n.p.m. NIZINY SASKO-ŁUŻYCKIE są podprowincją, na terenie której położony jest pd. kraniec Ziemi Lubuskiej. W yróżnia się tu trzy makroregiony:

Obniżenie Dolnołużyckie - położone prawie w całości na tere­ nie Niemiec. W granicach Polski znajduje się tylko K otlina Zasiecka, lekko falista, położona nad Nysą Łużycką, w oko­ licach miejscowości Zasieki; Wzniesienia Łużyckie - rozpościerają się po zach. stronie Nysy Łużyckiej. N a terenie Polski zaliczono do nich morenowy Wał M użakowski, położony w rejonie Łęknicy; Nizina Śląsko-Łużycka - część obniżenia położonego na pd. od moren stadiału W arty. Zachodni jego fragm ent stanowią Bory Dolnośląskie - obszar równinny, piaszczysty, przeważnie

całym omawianym obszarze. Złoża piasków szklarskich stwier­ dzono w okolicach Żar. Udokum entowano kilka złóż piasków do produkcji cegły silikatowej i betonów komórkowych. N aj­ większe z nich położone są w rejonie D raw na, Skwierzyny i Szprotawy. Kruszywa piaszczysto-żwirowe występują głów­ nie w dolinach Bobru i Nysy Łużyckiej.

Sieć wodna Ziemia Lubuska położona jest na terenie środkowego do­ rzecza Odry. Sieć hydrograficzna ma charakterystyczny układ kratowy. Główne rzeki regionu (Odra, W arta, Noteć), płynąc ze wsch. ku zach., wykorzystują pradoliny ukształtowane przez wody roztopowe lodowca. Prostopadle do pradolin przebija się O dra na swych odcinkach przełomowych, od Nowej Soli do Cigacic (z Pradoliny Barjfcko-Głogowskiej do W arciańsko-Odrzaóskiej) i od ujścia Nysy Łużyckiej do K ostrzyna (do Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej). Przebieg południkowy m ają również jej dwa lewe dopływy: Bóbr i Nysa Łużycka. O dra - główna rzeka regionu - m a 854,3 km długości, z czego około 250 km przypada na teren Ziemi Lubuskiej. Jej źródła znajdują się w G órach Oderskich (Sudety W schodnie) w Cze­ chach, na wysokości 634 m n.p.m. Średni spadek rzeki wynosi 0,73%o, przy czym na opisywanym terenie, gdzie m a ona już ^ c h arak ter nizinny, w aha się w granicach 0,24-0,28%o. Średni przepływ mierzony w Słubicach wynosi 275 m 3/sek. N a terenie Ziemi Lubuskiej O dra jest rzeką żeglowną. Charakteryzuje się silną asymetrią dorzecza, przyjmując najważniejsze dopływy z prawej strony. Największym dopływem jest W arta, typowo nizinna rzeka o długości 808,2 km i średnim spadku 0,6%o. Jej źródła położone są na wysokości 384 m n.p.m . na Wyżynie K rakow ­ sko-Częstochowskiej. N a opisywany teren wpływa w okolicy M iędzychodu, około 130 km przed ujściem do Odry. W San­ toku przyjmuje swój najdłuższy dopływ - Noteć. Średni przepływ, mierzony w Gorzowie W ielkopolskim po połącze­ niu obu rzek, wynosi 196 m 3/sek. W arta w pada do Odry w Kostrzynie, na wysokości 12 m n.p.m. U ujścia tworzy okresowe, rozległe rozlewisko, będące naturalnym zbior­ nikiem retencyjnym. Noteć, prawy dopływ W arty, jest rzeką nizinną, w środ­ kowym i dolnym biegu skanalizowaną. Jej długość wynosi 388 km. Wypływa z jez. Przedecz położonego na wysokości 112 m n.p.m. N a terenie Ziemi Lubuskiej znajduje się tylko jej dolny bieg (około 55 km), o średnim spadku wynoszącym zaledwie 0,1 %o i średnim przepływie przy ujściu 69,3 m 3/sek. Noteć jest rzeką żeglowną.

Lewobrzeżnym dopływem W arty jest O bra, rzeka nizinna 0 długości 254 km. Jej źródła położone są na wysokości 140 m n.p.m. na Wysoczyźnie Kaliskiej. N a terenie Ziemi Lubuskiej wpływa trzema kanałam i na pd. od W olsztyna. W rejonie tym następuje rozgałęzienie (bifurkacja) jej wód: większa ich część zmierza głównym korytem rzeki w kierunku pn. i w pada do W arty w Skwierzynie, część natom iast płynie na zach., by przez Obrzycę dotrzeć w rejonie Cigacic do Odry. W dolnym biegu (poniżej W olsztyna) przepływa przez łań­ cuch jezior. Średni spadek na odcinku tym wynosi około 0,5%o, a średni przepływ mierzony w pobliżu ujścia do W arty -1 0 ,1 m 3/sek. Największymi dopływami lewobrzeżnymi Odry są Bóbr i Nysa Łużycka. Źródła obu z nich położone są w Sudetach, mają więc cechy rzek górskich: wyraźne spadki i duże wahania stanów wody. Bóbr wypływa na wysokości około 600 m n.p.m . w K ark ono­ szach, na terenie Czech, do Odry w pada na wysokości 39 m n.p.m. poniżej K rosna Odrzańskiego. M a 271,6 km długości. Średni spadek w dolnym biegu wynosi 0,8%o, średni przepływ mierzony w Żaganiu - 37,8 m 3/sek. Charakteryzuje się dużą zmiennością przepływów. Nysa Łużycka wypływa z G ó r Izerskich. Jej źródła znajdują się na wysokości 780 m n.p.m ., ujście na wysokości 33 m n.p.m. M a 251,8 km długości. Średni spadek w dolnym biegu wynosi około 0,7%o, średni przepływ na tym odcinku 30 m 3/sek. P onadto teren Ziemi Lubuskiej odw adnia szereg mniejszych cieków wodnych. Najdłuższe z nich to: Myślą (95,6 km, prawy dopływ Odry), Czerna Wielka (70 km, lewy dopływ Bobru), Obrzyca (67,4 km, prawy dopływ Odry), Lubsza (66,4 km, praw y dopływ Nysy Łużyckiej, Pliszka (65,5 km, prawy do­ pływ Odry), Ilanka (61,5 km, prawy dopływ Odry) i Szprota­ wa (57,5 km, prawy dopływ Bobru). N a omawianym obszarze znajduje się około 600 jezior o po­ wierzchni ponad 1 ha. Są one położone głównie w centralnej 1 pn. części Ziemi Lubuskiej. Największe zagęszczenie jezior występuje w rejonie Międzyrzecza (wody zajmują tam ok. 2,8% powierzchni), ponadto w okolicach Babim ostu i W ol­ sztyna, Strzelec Krajeńskich, M yśliborza i Świebodzina. Prze­ ważają jeziora małe, o powierzchni 1-5 ha. Największymi zbiornikam i wodnymi są jeziora: Sławskie (817 ha), Zbąszyńskie (743 ha), Myśliborskie (618 ha), Osiek (539 ha), Niesłysz (486 ha). Wielkie koło Trzciela (239 ha), Berzyńskie (331 ha) i Lubikowskie (315 ha). D o najgłębszych jezior należą: Ciecz (59 m), Śremskie (45 m), Lipie (42 m), Niesłysz, Osiek i Lubi­ kowskie (po 35 m). W położonym niedaleko M iędzychodu Jez. Śremskim występuje kryptodepresja. Jezioro leży na wys. 39 m n.p.m. i przy głębokości maksymalnej 45 m jego dno

położone jest 6 m poniżej poziomu morza. O sobną grupą zbiorników w odnych są sztucznie utworzone jeziora zaporowe przy elektrowniach wodnych. Największym z nich jest Dychowski Zbiornik W odny o powierzchni około 100 ha.

Klimat K lim at Ziemi Lubuskiej ma charakter przejściowy pomiędzy klimatam i kontynentalnym i oceanicznym, z wyraźną przewa­ gą cech klimatycznych tego drugiego. Am plitudy roczne i dobowe są tu mniejsze niż w centralnej Polsce, a okres wegetacyjny - dłuższy. W całym regionie średnie roczne tem peratury oscylują wokół wartości + 8 °C i należą do najwyższych w kraju. Najcieplej jest na pd.-zach. krańcu opisywanego obszaru (na pd. od Gubina). Średnia tem­ peratura roczna w Słubicach wynosi +8,4°C , w miarę przesuwania się na wsch. wartości tej tem peratury maleją. Średnia roczna dla G orzow a wynosi +8,1°C , dla Zielonej G óry +8,2°C . Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, najzim­ niejszym - styczeń. M aksym alną tem peraturę 38,9°C zanoto­ wano 19 VIII 1892 w Zielonej Górze, minimalną —30,2°C —10I I 1929, również w tym mieście. Liczba dni z mrozem, gdy tem peratura maksym alna spada poniżej 0°C, jest na Ziemi Lubuskiej znacznie mniejsza niż w centrum kraju. N a zach. krańcu regionu, w Słubicach, dni takich jest średnio w roku tylko 24. Rozkład opadów jest nierównomierny. W pd.-zach. części województwa zielonogórskiego (na pd. od linii G ubin Zielona G óra - Żagań - Szprotawa) oraz w centrum Pojezie­ rza Lubuskiego opady przekraczają 600 mm. Największe - około 700 mm - są na pd.-zach. skraju regionu, w okolicach Gozdnicy. N a pozostałym obszarze, głównie w dolinach rzek, wielkość rocznych opadów w aha się w granicach 500570 mm. Najmniejsze opady, poniżej 500 mm, występują w środkowo-wsch. części regionu, w okolicach Trzciela i Zbąszynia. Średnia dla stacji opadowej w Lutolu Suchym wynosi zaledwie 478 mm. Zróżnicowany jest również rozkład opadów w czasie roku. Największe notuje się w lipcu, najmniejsze - w lutym.

Gleby Gleby Ziemi Lubuskiej rozwinęły się przeważnie na utworach lodowcowych. Są to gleby bielicowe, wytworzone z różnego rodzaju piasków, glin i iłów. M im o ich dużego zróżnicowania można przyjąć, iż na terenie ciągów m oren czołowych przewa­ żają piaski gliniaste, gliny i iły, a na płaskich obszarach more-

ny dennej i pól sandrowych - piaski luźne. Ogółem gleby typu bielicowego zajmują blisko 80% powierzchni regionu. Są to gleby mało urodzajne (zwłaszcza powstałe z piasków luźnych), w znacznej mierze zajęte przez lasy. Niewielki procent powierzchni (około 2,5% ) zajm ują uro­ dzajne gleby typu brunatnego. Najwięcej ich występuje na zach. i pd. od Głogowa. Niewielkie płaty gleb brunatnych znajdują się ponadto koło Międzyrzecza, Pszczewa, Nowego Miasteczka i Żagania. Bardzo urodzajne czarne ziemie wy­ stępują wyspowo w okolicach Ż ar i w dolinie Odry w rejonie Słubic, na niewielkim obszarze (poniżej 1% powierzchni regionu). W dolinach rzecznych zalegają głównie mady, wykorzystywa­ ne najczęściej jako łąki i pastwiska. Stanowią one około 10% ogólnej powierzchni opisywanego regionu. Najmniej z nich urodzajne - m ady piaszczyste - występują w dwóch większych skupiskach: wzdłuż Bobru (aż do ujścia Kwisy) i koło Nowego D woru niedaleko Skwierzyny. Około 10% powierzchni za­ jm ują gleby typu bagiennego: mursze oraz torf. Największe połacie murszy występują w dolinach Lubszy i Śląskiej Ochli, w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej, w rejonie Sławy i Ba­ bimostu. Sporo gleb torfowych zalega w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej, na wsch. od K ostrzyna oraz na linii Lipki Wielkie - Stare Kurowo.

Świat roślin i zwierząt Ziemia Lubuska należy do najbardziej zalesionych regionów kraju. W województwie gorzowskim lasy zajmują 44,8% powierzchni, w zielonogórskim - 48,4% . Są to przeważnie m onokulturow e bory sosnowe, zajmujące tereny o glebach piaszczystych, nieprzydatnych rolnictwu. W pn. części regionu w drzewostanie większy jest udział gatunków liściastych (buk, dąb, grab). W ystępują tam zwarte połacie lasów bukowych (tzw. buczyn pom orskich). Rozległy obszar buczyn (ponad 2 tys. ha) położony jest również w centralnej części Ziemi Lubuskiej, w okolicach Łagowa. U rozm aicony drzewostan m ają także lasy Borów Dolnośląskich, gdzie :obok borów sosnowych spotyka się dość często lasy liściaste (m.in. buczyny typu karpackiego i drzewostany lipowe). Przez Bory Dolnośląskie przebiega granica naturalnego zasięgu jodły i świerka. Największymi skupiskami leśnymi są: Puszcza D raw ska (ciąg­ nąca się wzdłuż rz. Drawy), Puszcza G orzow ska (na pn. od Gorzowa), Puszcza N otecka (położona w Międzyrzeczu W arciarisko-Noteckim), Puszcza Lubuska (okolice Rzepina), Bory Zielonogórskie (na zach. od Zielonej G óry) i Bory Dolnośląs­ kie (na pd. skraju regionu).

Charakterystyczną cechą flory Ziemi Lubuskiej jest występo­ wanie licznej grupy g atu n k ó w roślin atlantyckich. Do roślin takich należą m.in.: przygiełka brunatna (znana z rejonów Międzyrzecza, Sławy i Żagania), długosz królewski (rosnący m.in. koło Lubięcina, Radom icka i Sulechowa), wrzosiec ba­ gienny (w rezerwacie Wrzosiec), ponikło wielołodygowe (rejon Lubska). Roślinność stepowa reprezentowana jest m.in. przez: pajęcznicę lilowatą, ostnicę włosowatą i ostnicę Jana oraz mi­ kołajka polnego. W ystępuje nielicznie, głównie w rejonie Cy­ binki, w okolicach Górzycy i Słubic, w rynnie koło Gryżyny i na stoku pradoliny w W ieprzycach niedaleko Gorzowa. Ele­ mentem górskim jest dziewięćsił bezłodygowy, którego skupis­ ko znajduje się koło wsi Rzeczyca niedaleko Świebodzina. N a uwagę zasługują też inne gatunki podlegające ochronie, m.in.: zawilec wielokwiatowy, trzy gatunki owadożernej rosiczki, wi­ dłaki, lilia złotogłów, śnieżyca wiosenna, śnieżyczka przebiśnieg i konwalia majowa; z krzewów - bluszcz pospolity; z drzew - cis. V F a u n a regionu niewiele różni się od fauny krain sąsiednich. W środowisku leśnym bytują największe ssaki: jeleń, sarna ii dzik. Częsty jest również lis, rzadziej występują borsuk i kuna leśna, sporadycznie pojawia się łoś, a bardzo rzadko - wilk. W Borach D olnośląskich oraz w rejonie Myśliborza spotkać można daniela. Nielicznie występują przedstawiciele gatunków chronionych, takich jak: ryjówka, kuna domowa, łasica i gronostaj. Spada liczba zwierząt żyjących na polach, m.in. zajęcy. Nowymi przedstawicielami świata zwierzęcego są: jenot, piżmak, norka amerykańska i rak amerykański. Ciekawy jest świat ptaków . N a omawianym terenie znajduje się ponad 50 stanowisk orła bielika, jednego z największych polskich orłów. W województwie gorzowskim (głównie na pn. od linii W arty-Noteci) gnieździ się niezwykle rzadki w Polsce rybołów; szacuje się, iż na tym terenie żyje około 25% jego krajowej populacji. Z rzadkich gatunków wy­ stępują ponadto: bocian czarny (przede wszystkim w pn. części Gorzowskiego), żuraw (coraz liczniejszy na terenie całej Ziemi Lubuskiej), korm oran (w rejonie Słońska oraz nad Jez. Ostrowieckim w Drawieńskim Parku Narodowym ), orlik krzykliwy, kania ruda i czarna, gęś gęgawa, tracz nurogęś, gągoł krzykliwy oraz kilka gatunków z rzędu siewkowatych: brodziec krwawodzioby, kulik wielki i rycyk. Stosunkowo licznie - w porów naniu do innych części kraju - występują: kruk, łabędź niemy, czapla siwa i towarzyszący osiedlom ludzkim bocian biały. Największa kolonia bociana białego, licząca ponad 50 gniazd, znajduje się we wsi K łopot koło Cybinki. Osobliwością ornitologiczną na skalę europejską jest zalewo­ wy teren u ujścia W arty do Odry. N a tym trudno dostępnym

obszarze, stanowiącym rezerwat przyrody „Słońsk” , gnieździ się wiele gatunków ptaków wodnych, m.in.: różne kaczki, tyska, gęś gęgawa, łabędź niemy, korm oran i kilka gatunków mew (w tym takie rzadkie w Polsce, ja k srebrzysta i mała). Liczne są ptaki z rzędu siewkowatych, m.in.: ostrygojad, brodziec krwawodzioby, czajka i rycyk. W okresie przelotów m a­ sowo pojawiają się dzikie kaczki, gęsi i łabędzie, odpocżywające przed dalszym etapem lotu. Rezerwat jest także miejscem zimowania ptaków z północnej Europy. Gady i płazy reprezentuje niewiele gatunków. Bardzo nielicz­ nie występuje żółw błotny (m.in. w Puszczy Barlineckiej i N o­ teckiej oraz na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego), sporadycznie spotkać można też żmiję zygzakowatą i gniewo­ sza plamistego. Dość pospolity jest natom iast zaskroniec. Z ryb należy wspomnienieć spotykane w nielicznych już jezio­ rach sieję i sielawę oraz występujące w czystych rzekach pstrąga potokow ego i lipienia. D o Drawy wchodzi na tarło troć wędrowna. Ze zwierząt bezkręgowych na uwagę zasługuje występowanie największego krajowego chrząszcza jelonka ro­ gacza i nie mniej okazałego kozioroga dębosza. Wielką rzad­ kością jest zalatująca z południa Europy ćma zmierzchnica trupia główka. N ad O drą (na odcinku U rad - Rybocice) oraz w dolinie W arty (w okolicach G orzow a) występuje bardzo rzadki u nas pająk śródziemnom orski - tygrzec paskowany.

Ochrona przyrody Najcenniejsze fragmenty środowiska przyrodniczego chronio­ ne są w parkach narodowych i krajobrazowych, rezerwatach i obszarach chronionego krajobrazu. Różnymi formami ochrony objęto w województwie gorzowskim około 37% jego całkowitej powierzchni, w województwie zielonogórskim około 28%. N a opisywanym w przewodniku obszarze znaj­ duje się jeden park narodowy, 3 parki krajobrazow e i 59 rezerwatów przyrody. N a pograniczu województw gorzowskiego i pilskiego, w dol­ nym biegu Drawy, powstał w 1990 Drawieński Park N aro do­ wy o powierzchni. 11 019 ha. U tw orzono go, chc4c ochronić krajobraz polodowcowy i lasy zawierające wszystkie charak­ terystyczne dla regionu zespoły leśne, m.in.: bory sosnowe, lasy mieszane i buczyny. Znajdują się w nim rzeki i jeziora o czystych wodach, z tarliskam i troci wędrownej oraz żeremia­ mi bobra; miejsca lęgowe rzadkich gatunków ptaków , stano­ wiska wielu roślin chronionych. Trzy parki krajobrazow e usytuowane są w północnej i central­ nej części Ziemi Lubuskiej. Położony na pn. od Gorzow a Wielkopolskiego Barlinecko-Gorzowski Park K rajobrazowy o powierzchni 20286 ha (otulina 22273 ha) chroni lesisty ob-

szar pojezierny o zróżnicowanym krajobrazie, z licznymi wzgórzami morenowymi, porozcinanym i dolinam i rzek i je­ zior. Bardzo urozmaicony krajobraz polodowcowy podlega ochronie w położonym w pd.-wsch. części województwa go­ rzowskiego Pszczewskim Parku K rajobrazow ym o powierzch­ ni 12220 ha (otulina 33 080 ha). Trzecim parkiem jest Łagow­ ski Park K rajobrazow y o powierzchni 4500 ha (otulina 5700 ha), położony w centralnej części regionu, na pograniczu województw gorzowskiego i zielonogórskiego. Chronione są w nim najbardziej charakterystyczne krajobrazy Pojezierza Lubuskiego, lasy i jeziora, wzgórza o wysokościach względ­ nych dochodzących do 100 m. W najbliższych latach planuje się utworzenie kolejnych parków krajobrazowych. Będą nimi: Zródliskowa D olina Płoni - w pn. części Gorzowskiego, na Pojezierzu M yśliborskim oraz Gryżyński P ark K rajobrazowy w województwie zielonogórskim, w dolinie Potoku Gryżyńskiego, pomiędzy K rosnem Odrzańskim a Świebodzinem. N a terenie objętym przewodnikiem znajduje się 59 rezerwatów przyrody (34 - w województwie gorzowskim, 23 - w zie­ lonogórskim i 2 - w legnickim), o łącznej powierzchni około 7100 ha. Pierwsze rezerwaty powstały już w latach międzywojennych. Rezerwat „Pawski Ł ug” koło Łagowa w 1933, a „Buczyna Łagow ska” (wówczas o powierzchni 224 ha) - w 1937. Ochroną objęto również ponad 1800 pom ników przyrody. Są to najczęściej pojedyncze drzewa, grupy lub aleje drzew, a także: głazy, skałki, skupiska rzadkich roślin. Spośród drzew najczęściej chronione są dęby. Najpotężniejszy przedstawiciel tego gatunku - uchodzący za najstarszy i najgrubszy w Polsce - rośnie koło wsi Piotrowice niedaleko Szprotawy. Jego ob­ wód wynosi 992 cm; wiek drzewa określa się na około 730 lat. Inne sędziwe dęby rosną m.in. koło Łęknicy (o obw. 870 cm), w Sobolicach nad Nysą Łużycką (795 cm) i Straszowie (785 cm). Najstarszy w kraju dąb czerwony znajduje się w Rosinie koło Sulechowa (522 cm). Potężne platany po­ dziwiać m ożna w Bonowie koło Bytomia Odrzańskiego (700 cm) i w Sławie (670 i 600 cm). Najstarszy w Polsce wiąz szypułkowy rośnie w Kom orowie koło G ubina (887 cm), inny okaz tego gatunku - w Siedlisku (640 cm). Jeden z najoka­ zalszych w kraju buków purpurow ych rośnie w Żaganiu (566 cm). Zrośnięty z kilku pni buk pospolity o obw. 750 cm zobaczyć można w Kargowej. Sędziwe lipy rosną we wsi Bo­ rowe pod Iłową (900 cm) oraz w dwóch wsiach położonych koło Kożuchowa: w Stypułowie (700 cm) i Solnikach (645 cm). W Szprotawie zobaczyć m ożna dwa okazy będące najstarszymi drzewami w swych gatunkach w Polsce; są nimi wierzba czerwona (544 cm) i skrzydłorzech kaukaski (434 cm). Najstarszy praw dopodobnie w kraju okaz morwy białej rośnie w Sulechowie (412 cm).

Spośród pomników przyrody nieożywionej wyróżnia się wy­ chodnia skał wapienno-piaskowych koło wsi Rów no na pn. od Barlinka. Największe głazy narzutow e znajdują się we wsi M achary koło Strzelc Krajeńskich (obw. 20,5 m), w nurcie Drawy koło R adęcina (tzw. „Dziewiczy G łaz” , o obw. 14,2 m), koło Sulęcina (14,0 m) i niedaleko Trzebiela (obw. 13,5 m). Obszary chronionego krajobrazu obejmują w województwie gorzowskim powierzchnię 268 310 ha, w zielonogórskim 240900 ha. Decyzją wojewody gorzowskiego utw orzono na terenie tego województwa dwa zespoły przyrodniczo-krajob­ razowe, których zadaniem jest ochrona wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego. Są to zes­ poły „Porzecze” (143 ha) w gminie Boleszkowice i „U roczys­ ko Lubniewsko” (1437 ha) na terenie gmin Lubniewice i Su­ lęcin. Ponadto w województwie gorzowskim, jak o tzw. użytki ekologiczne, chronione są wyspy na jeziorach. T a form a ochrony dotyczy 27 wysp o łącznej powierzchni 18,77 ha, po­ łożonych na 17 zbiornikach wodnych.

ZARYS DZIEJÓW Omawiany w przewodniku region obejmuje terytoria o róż­ nej przeszłości. Przez całe wieki stykały się tu granice Wiel­ kopolski, Śląska, Brandenburgii i Łużyc. D la wszystkich tych krain teren dzisiejszej Ziemi Lubuskiej był obszarem peryferyjnym. Stąd liczne w dziejach wojny i zmiany granic. Jedyną wspólną cechą historyczną prawie wszystkich ziem opisywanego terenu była ich przynależność do obszarów znajdujących się do poł. X III w. pod władzą książąt piastow­ skich. Tereny nad środkow ą O drą Mieszko I włączył w 2 poł. X w. do kształtującego się państw a piastowskiego. Następne stulecia były historią nieustannych zmagań wład­ ców polskich z naporem niemieckim. Pierwszy konflikt wybuchł już w 1002, wkrótce po śmierci O ttona III. Cesarz Henryk II poprow adził w 1005 pierwszą wielką wyprawę na Polskę. W ojna, trwająca kilkanaście lat, zakończyła się zwycięstwem Bolesława Chrobrego. Pokój w Budziszynie (1018) przyznawał m u zwierzchnictwo nad Łużycami i M ils­ kiem. Dzielnice te odpadły od Polski w 1031, a w 1034 - po śmierci następcy Chrobrego - M ieszka II, cały Śląsk znalazł się pod panowaniem czeskim. Odzyskał go około 1050 Kazimierz Odnowiciel. Osłabienie władzy centralnej w Polsce wykorzystali również Pomorzanie, którzy swą południową granicę oparli wówczas o Noteć, przejściowo zajmując nawet Międzyrzecz. Wagę zach. rubieży kraju doceniał Bolesław Krzywousty. W 1109 zwycięsko odparł on wyprawę cesarza H enryka V;

w wyniku wieloletnich wojen (1113-1122) przywrócił zwierz­ chność polską nad Pom orzem Zachodnim ; w 1124 utworzył diecezję lubuską, która podległa arcybiskupowi gnieźnieńs­ kiemu. Paradoksem jest, iż właśnie ów władca zapocząt­ kow ał swym testam entem (1138) proces rozbicia dzielnicowe­ go i osłabienia władzy centralnej, co w niedalekiej przyszłości doprowadziło do u traty znacznych terytoriów na zach. krań­ cach Polski. Dzielnicę śląską, w skład której wchodziła historyczna Ziemia Lubuska, objął najstarszy syn Krzywous­ tego - W ładysław II. Jego wnuk, panujący w 1201-1238 Henryk Brodaty, podjął pierwsze próby ponownego zjed­ noczenia państwa. Państwo pierwszych Henryków Śląskich (nazywane tak, gdyż kontynuatorem zamierzeń Brodatego był jego syn Henryk Pobożny), oprócz Śląska obejmowało również Wielkopolskę i M ałopolskę z Ziemią Sandomierską, a przejściowo także południowy skraj Pom orza Zachodniego i część Łużyc. Państwo rozpadło się po śmierci Henryka Pobożnego pod Legnicą w 1241. W ojna dom owa pomiędzy synami Pobożnego, trwająca sześć lat (1248-1254), doprow a­ dziła nie tylko do pierwszych podziałów dzielnicy śląskiej, spowodowała też utratę Ziemi Lubuskiej. W 1249-1250 książę Bolesław, zwany Rogatką, w zam ian za obietnicę pomocy w walkach ze swymi braćmi, oddał zach. część Ziemi Lubuskiej arcybiskupowi m agdeburskiemu, a wkrótce potem część wsch. - m argrabiom brandenburskim . Były to pierwsze zdobycze brandenburskie na prawym brzegu Odry. Już w 1250-1260 Brandenburczycy zajęli dalsze terytoria, wchodząc klinem - sięgającym ujścia Noteci do W arty pomiędzy Śląsk a Pom orze Zachodnie. W następnych latach trwały walki brandenbursko-wielkopolskie, zakończone zaję­ ciem przez Brandenburgię D rezdenka i Santoka. W 2 poł. X III w. na terenach położonych na pn. od dolnej W arty i Noteci powstała tzw. N ow a M archia. W końcu tego stule­ cia jej wsch. granica sięgała Gwdy. Pewne sukcesy w walce z ekspansją Brandenburgii odniósł W ładysław Łokietek, któ­ ry ponownie włączył w granice Polski Międzyrzecz i Skwie­ rzynę. Obszar pomiędzy D raw ą a G w dą odzyskał dla Polski dopiero Kazimierz Wielki. W 2 poł. XIV w. ustabilizowała się ostatecznie granica polsko-brandenburska. Biegła ona od pn. dolnym biegiem Drawy, dalej przecinała zalesiony obszar pomiędzy W artą a Notecią, dochodząc do rejonu Skwierzy­ ny. Następnie zataczała łuk, pozostawiając po stronie pol­ skiej Skwierzynę, Bledzew, Międzyrzecz i Gościkowo. W XIV w. podzielone zostało terytorium pierwotnej Ziemi Lubuskiej. Obszar położony na wsch. od Odry nazwany został ziemią torzymską. Tutaj, jak również na terenie Nowej M ar­ chii, stosunkowo najszybciej przebiegał proces germanizacji ludności. Dużą rolę odegrały w tym procesie niemieckie za­ kony rycerskie, które miały tu - jeszcze z nadań książąt pias-

towskich - rozległe dobra ziemskie. M ajątki rozwiązanego w 1312 zakonu templariuszy przejęli joannici. W XV w. utworzyli oni w Słońsku stolicę Balliwatu Brandenburskiego. Budowę swoistego państw a joannitów (przypominającego zakonne państw o krzyżackie) przerw ała reformacja. Polityka kolonizacyjna dynastii Hohenzollernów, rządzących Bran­ denburgią (a później Prusami) nieprzerwanie od 1415 do końca I wojny światowej, spowodowała zdecydowany odpływ Słowian z tych terenów. W pływom kultury niemieckiej sprzy­ jało także przejściowe (1402-1455) władztwo Krzyżaków nad Nową M archią. W ojna dom owa na Śląsku, której skutkiem była u trata Ziemi Lubuskiej, doprow adziła również do pierwszych po­ działów terenu Śląska. W 1251 utw orzona została dzielnica głogowska, w skład której wchodziły ziemie: bytom ska, głogowska i krośnieńska. Później ta dzielnica wielokrotnie była dzielona na drobniejsze terytoria, które też były czasem scalane w ręku jednego, silnego władcy. Trwałym okazał się dopiero - wykrystalizowany na pocz. XV w. - podział interesującej nas części Śląska na księstwa: głogowskie i żagańskie. Piastowscy książęta śląscy utrzymywali związki polityczne z resztą kraju. W 1296 H enryk I głogowski zajął - na mocy układu z W ładysławem Łokietkiem - pd.-zach. Wielkopolskę, a po śmierci W acława III w 1306 - także resztę tej dzielnicy z Poznaniem i Kaliszem. Łokietek odzyskał W ielkopolskę do­ piero w 1314. W latach dwudziestych tego stulecia, w wyniku wojen prowadzonych przez Łokietka, ukształtow ała się zach. granica państw a polskiego na odcinku graniczącym ze Śląs­ kiem. Przetrwała ona do czasów nowożytnych. W 1331 ziemie śląskie po hołdzie złożonym przez Jan a Luk­ semburskiego stały się lennem czeskim. Od tego czasu te tere­ ny - odmiennie niż na ziemiach polskich - zaczęły tworzyć coraz bardziej zróżnicowane stosunki lenne. N a pocz. XV w. ukształtowała się ostatecznie granica śląsko-łużycka. Stało się to w 1413, gdy Jan I Żagański zakupił i włączył do księstwa żagańskiego położone nad Nysą Łużycką dobra Przewóz. Dzieje wsch. części Łużyc - terenów leżących na prawym brze­ gu Nysy Łużyckiej - były w tym okresie nader zawikłane. Stabilizacja nastąpiła w 1370, gdy Dolne Łużyce przyłączone zostały do krajów korony czeskiej. Po śmierci w 1476 ostatniego księcia głogowskiego Henryka XII, doszło do tzw. wojny sukcesyjnej głogowskiej. W wyniku podpisanego w 1482 układu pokojowego, w ręce Branden­ burgii dostały się m.in.: K rosno Odrzańskie, Sulechów, Bo­ browice i Lubsko. Okolice Świebodzina pozostały jako en­ klawa śląska, wciśnięta pomiędzy posiadłości brandenburskie a W ielkopolskę. W 1506 księstwo głogowskie włączone zo­ stało do Czech.

Ukształtow ane w końcu XV w. granice pomiędzy Śląskiem, Brandenburgią i Dolnymi Łużycami przetrwały bez większych zmian do X V III w. Księstwo głogowskie oraz Dolne Łużyce przeszły w 1526 - po wygaśnięciu linii Jagiellonów w Czechach - we władanie dynastii H absburgów , natom iast księstwo ża­ gańskie było lennem cesarskim. Po bitwie pod Białą G órą (1620), aż do 1815 Łużyce D olne należały do W ettynów sa­ skich. W ojna trzydziestoletnia (1618-1648), w której stanęły prze­ ciwko sobie katolickie państw a niemieckie z H absburgam i na czele i państw a protestanckie wspomagane przez Szwecję, doprow adziła do zupełnej ruiny zarów no Śląsk, ja k i Bran­ denburgię. M iasta i wioski - zniszczone przez przemiesz­ czające się po kraju oddziały wojsk - były wyludnione. U stał wszelki handel, upadło rolnictwo. Wiele osób zbiegło na teren Polski. W XVII i X VIII w. schroniło się na terenie posiadłości bran­ denburskich wiele polskich grup ariańskich, wydalonych w 1658 z obszaru państw a polskiego. Kolonie Braci Polskich powstały w Żelechowie, Gajcu, Lubniewicach, M ostkach i Gryżynie. W X V III w. prześladowania ze strony miejscowej ludności doprowadziły do rozproszenia się arian. Stulecia XVII i X VIII - to okres powstawania, głównie na terenie Śląska i Dolnych Łużyc tzw. wolnych państewek stanowych. Były to kompleksy m ajątków wyłączone - na podstawie spec­ jalnych przywilejów - z ogólnej administracji, mające własne sądownictwo. Ich właściciele podlegali bezpośrednio cesarzo­ wi. D o największych należały państwa: Żary-Trzebiel, Brody-Barść i Gębice - na terenie Łużyc oraz C arolath (Siedlisko, Bytom Odrzański i okolice) - na Śląsku. W 1701 margrabiowie brandenburscy z dynastii H ohen­ zollernów przyjęli tytuł królów pruskich. Zwycięstwo od­ niesione przez nich w pierwszej wojnie śląskiej, pozwoliło przyłączyć w 1740 Śląsk do państw a pruskiego. Nie ominęła omawianego regionu wojna siedmioletnia (1756-1763), w któ­ rej m onarchia pruska stawiała czoło całej niemal sprzy­ mierzonej Europie. Znaczące bitwy pomiędzy wojskami pruskim i a rosyjskimi stoczone zostały w 1758 pod Kijami i w rejonie Kunowie. Królowie pruscy - a zwłaszcza panujący w poł. XVIII w. Fryderyk II - prowadzili na swych terytoriach szeroko za­ krojoną akcję germanizacyjną. M im o to, tradycje polskości były na terenach pruskich bardzo silne. W niektórych miejs­ cowościach ziemi torzymskiej - a więc obszaru, który poza granicami Polski znalazł się już w poł. X III stulecia - kazania w języku polskim wygłaszano w zborach protestanckich jesz­ cze w XVII w. Zachowały się też informacje, że nabożeństwa polskie odbywały się w XVI w., m.in. w Lubsku, w XVII w. - w Bobrowicach, w X V III w. - w Krośnie O drzańskim i Su-

lechowie. Ostoją polskości była wieś. Jeszcze w 2 poł. XVIII i X IX w. język polski używany był m.in. w czterech wsiach pod Strzelcami Krajeńskim i (Przysieka, G órki, Przyłęg, Sławno), w miejscowościach rejonu Zielonej G óry (m.in.: Wilkanów, Zaw ada, Łężyca, Chynów, Otyń, Niedoradz), oraz w okolicach Sulechowa (m. in. Podlegórz i Trzebie­ chów). / W 1793, w wyniku II rozbioru Polski, Prusy zawładnęły Wiel­ kopolską. W kraczającym na ziemie polskie Prusakom zbrojny opór stawił garnizon w Kargowej, dowodzony przez kpt. Ste­ fana Więckowskiego. W dobie wojen napoleońskich tereny wielkopolskie weszły w skład Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim (1815) królowie pruscy ponownie uzys­ kali zwierzchnictwo nad W ielkopolską (Wielkie Księstwo Po­ znańskie) oraz - mocą traktatu pokojowego - zawładnęli pół­ nocną częścią Saksonii, tj. dawnymi terenami Dolnych Łużyc. W ten sposób cały opisywany w przewodniku region znalazł się w granicach Prus. Wiek XIX był okresem głębokich przem ian gospodarczych i społecznych, spowodowanych wkraczaniem państw a prus­ kiego na drogę kapitalizmu. Opisywany region zajmował w granicach Prus położenie peryferyjne, z czego wynikały konsekwencje gospodarcze, jak np. słabe uprzemysłowienie miast i zacofanie na wsi. Następstwem takiej sytuacji była masowa - zwłaszcza w 2 poł. X IX i na pocz. XX w. ucieczka ludności do zach., bardziej uprzemysłowionych rejonów kraju. O skali zjawiska (zwanego przez Niemców „O stflucht”) może świadczyć przykład dawnego powiatu głogowskiego, z którego w 1871-1937 wyemigrowało ponad 40000 osób. Pruska reform a rolna z 1823 spowodowała wzrost liczby bezrolnych mieszkańców wsi, którzy opuszczali swe domy i wędrowali do miast (tzw. „L andflucht”). N otow a­ no wówczas znaczny spadek gęstości zaludnienia na terenach wiejskich. W yraźnie odczuwany brak siły roboczej uzupeł­ niano pracą robotników polskich i częściowo czeskich. W wielu regionach Polacy zaczęli wykupywać z rąk niemiec­ kich gospodarstw a rolne. Powstały polskie organizacje gos­ podarcze i społeczno-kulturalne. Charakterystyczną konsekwencją rozwoju - komunikacji i związanej z tym wymiany handlowej był upadek uprawy winorośli. Niewielki koszt sprowadzenia dobrego wina z zachodu Europy doprowadził do szybkiej likwidacji winnic. Przykładem może być Gubin: w 1878 było w nim 51 ha winnic, w 1889 - 20 ha, a w 1900 tylko 4 ha. Równolegle zwiększał się areał sadów i upraw warzyw­ niczych, których plony sprzedawano na chłonnym rynku berlińskim. Powstanie wielkopolskie (1918-1919) wyzwoliło spod pano­ wania niemieckiego centralną część Wielkopolski. D o Polski

powróciły m.in.: M iędzychód, Zbąszyń, Wolsztyn. U stalona traktatem wersalskim granica polsko-niemiecka biegła na linii Obry, pozostawiając poza krajem m.in. okolice Babimostu, zamieszkałe przez dużą liczbę Polaków. Takie wioski jak: D ąbrów ka W ielkopolska koło Zbąszynia oraz Nowe i Stare K ram sko, Podm okle M ałe i Wielkie niedaleko Babimostu były w latach międzywojennych prawdziwymi bastionami polskości. Działały w nich polskie banki ludowe, związki spółdzielcze, kółka rolnicze, różnego typu towarzystwa kul­ turalne i sportowe. W ażną rolę odgrywały szkoły polskie, istniejące od 1929. W alkę w obronie interesów polskich prowadził na terenie Rzeszy Związek Polaków w Niemczech, jego oddziały mieściły się w wielu miejscowościach pogranicza. Najwięcej członków (1927) skupiał związek w Dąbrówce Wielkopolskiej (410), Nowym K ram sku (210) i Podmoklach M ałych (74). W czasie II wojny światowej istniał na omawianym terenie - podobnie jak w całej III Rzeszy - szeroko rozbudow any system pracy przymusowej. Szacuje się, iż na terenie dawnego województwa zielonogórskiego (w granicach sprzed 1975) za­ trudnionych było około 55000 robotników cudzoziemskich, w tym ok. 20000-25 000 Polaków. Wielkie obozy jenieckie znajdowały się w rejonie Żagania, w Dobiegniewie, Choszcz­ nie, Starej Drzewicy i Gębicach (1939-1940). Ponurą sławę zdobył - założony już w 1933 - obóz koncentracyjny w Słoń­ sku. Przed wybuchem wojny więzieni w nim byli przeciwnicy hitleryzmu. M imo terroru na terenie środkowego N adodrza działało kilka polskich ugrupow ań podziemnych związanych z rządem emigracyjnym w Londynie (Wojsko Ochotnicze Ziem Zachodnich, „Ojczyzna” , „O dra” , Biuro Ziem Zachod­ nich Delegatury Rządu). W 1945 w czasie zimowej ofensywy wojsk radzieckich, Ziemia Lubuska była terenem zaciętych walk. Niemcy przygotowali się do obrony bardzo starannie. N a głównym, berlińskim kierunku strategicznym, pomiędzy W artą a O drą (od G orzo­ wa W ielkopolskiego do Brodów) zbudow ano potężny układ fortyfikacji, zwanej Międzyrzeckim Rejonem Umocnionym. Łączył się on m.in. z umocnieniami W ału Pomorskiego, na pd. - z tzw. linią odrzańską. D aw ną granicę polsko-niemiecką osiągnęły radzieckie wojska pancerne w końcu stycznia 1945. W dniach 29-31 stycznia oddziały 44 brygady pancernej (ze składu 1 armii pancernej gwardii) przełamały linię główną Międzyrzeckiego Rejonu Um ocnionego i w nocy z 1 na 2 lu­ tego uchwyciły na północ od Frankfurtu przyczółek na za­ chodnim brzegu Odry. Niewielki przyczółek zdobyto w tych dniach także na północ od K ostrzyna. N a początku lutego front przebiegał wzdłuż linii Odry; główne siły radzieckie do­ tarły do Nysy Łużyckiej. W późniejszych walkach o sforso­ wanie tej rzeki (w rejonie Przewozu, Sannie i Sobolic) brały

ROZWÓJ ARCHITEKTURY I SZTUKI Opisywany w przewodniku region obejmuje w swych gra­ nicach obszary o zróżnicowanej przeszłości historycznej, podlegające w swych dziejach różnym wpływom politycznym i kulturowym. Ów brak spójności znajduje swe odbicie rów ­ nież w sztuce. W najbardziej ogólnie poprow adzonym po­ dziale, na omawianym terenie mówić m ożna o sztuce śląskiej - dominującej w pd. części regionu, sztuce pom orsko-brandenburskiej - na obszarach pn. i sztuce wielkopolskiej - na wsch. krańcach regionu. Zabytków sztuki romańskiej zachowało się niewiele. W więk­ szości są to tylko części nie istniejących już świątyń, odsłonięte podczas badań archeologicznych. Śladem najstarszej znanej budowli są fragmenty kościoła św. Bartłomieja w Głogowie, powstałego w X -X I w. Został on odkryty w obrębie nawy kolegiaty głogowskiej. W pd. części regionu architekturę rom ańską reprezentują kościoły: w Starym Ż aganiu (XII w.) oraz w Iławie, Brzegu Głogowskim, Biedrzychowicach Dolnych i Solnikach (wszy­ stkie z 1 poł. XIII w.). Są to kościoły jednonawowe, mające - prócz ostatniego - półkolistą absydę na przedłużeniu prezbiterium. Przedstawiają typ budowli znanej z terenu całego Dolnego Śląska. W pn. części regionu znajduje się kilka świątyń o konstrukcji typowej dla romańskiej architektury Pom orza Zachodniego. Są to przeważnie bu­ dowle salowe, wzniesione z ciosów granitu. Oglądać je można w Brzozie, D rzeńsku, Kowalewie, Lubnie, M arch­ wicach, Ogardach, Radowie i Wojcieszycach. Powstały w 1 poł. XIII w. Zachowane budowle rom ańskie zostały w wiekach późniejszych przeważnie gruntownie przebudo­ wane. Bardzo skromnie prezentuje się także rzeźba tego okresu. Płaskorzeźbiony portal kamienny znajduje się w Iła­ wie. W tym samym kościele podstaw ą am bony jest rom ańska chrzcielnica. Znacznie więcej zabytków pochodzi z okresu gotyku, pa­ nującego na Ziemi Lubuskiej od poł. X III do końca XV w. Pierwsze budowle gotyckie wznosiły zakony cystersów i franciszkanów, silnie związane z Europą Zachodnią. Najwcześniejsze to: założenie cysterskie w Gościkowie (pocz. budowy w 1234) oraz franciszkańskie w Głogowie i Żaganiu. W dwóch pierwszych użyto do budowy nowy m ateriał - cegłę. W czesnogotyckie kościoły - jeszcze kamienne - powstały także, m.in., w Kożuchowie, Lubsku, Ośnie Lubuskim, Sulechowie, Szprotawie i Żarach. N atom iast z cegły wybudowano m.in. świątynie w Gorzowie Wie­ lkopolskim i Dobiegniewie. Wiele kamiennych, wczesnogotyckich kościołów powstało również na wsiach, głównie na terenie Śląska.

W XIV i XV w. prawie wszystkie wzniesione dotąd świątynie zostały rozbudowane lub przebudowane. Zmiany polegały najczęściej na przekształceniu układu bazylikowego w halowy (m.in.: Głogów, G ubin, Strzelce Krajeńskie, Świebodzin, Ż a­ gań, Żary), lub powiększeniu przez dostawienie chóru (np.: Dobiegniew, Gorzów, Międzyrzecz, Ośno Lubuskie), względ­ nie kaplic. W kościołach wiejskich w miejsce drewnianych pułapów zakładano sklepienia ceglane. W tym okresie pow sta­ ło wiele nowych kościołów wiejskich, z reguły nadal budow a­ nych z kamienia. C oraz powszechniej i tutaj jednak zaczęto używać cegłę. W miastach przeważało już budownictwo z ceg­ ły. Spośród licznych gotyckich zabytków architektury sakral­ nej na wyróżnienie zasługują kościoły w Gorzowie W ielkopol­ skim, Lubsku, Szprotawie, Żaganiu i Żarach oraz ruiny świą­ tyń w Głogowie i Gubinie. Wystrój architektoniczny budowli sakralnych jest dość skrom ­ ny. N a szczytach i wieżach znajdują się proste dekoracje blen­ dowe, szczyty ozdabiają niekiedy sterczyny. Rzeźbiony tym­ panon z wyobrażeniem Ukrzyżowania podziwiać m ożna w W itkowie koło Szprotawy. Częste są profilowane portale kamienne (m.in. w Szprotawie, Chotkowie, Dzikowicach i Siecieborzycach). W czesnogotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe zachowały się m.in.: w Gościkowie, Dobiegniewie, Chotkowie i Jeleninie. Często występują późniejsze sklepienia sieciowe lub gwiaździste, sporadycznie zaś - sklepienia kryształowe. W kil­ kunastu świątyniach przetrwała gotycka polichromia. N ajle­ piej zachowane m alowidła znajdują się w Niwiskach i Mirocinie Górnym. Najcenniejszymi kamiennymi rzeźbami gotyckimi są: odkryty w 1946 w kolegiacie głogowskiej posąg księżnej Salomei, żony księcia głogowskiego K onrada, wykonany około 1350 (obec­ nie w Muzeum N arodow ym w Poznaniu) oraz sarkofag księcia Henryka IV (zm. 1342) znajdujący się w Żaganiu. O sobną, interesującą grupę zabytków stanowią późnogotyckie ołtarze, przypisywane nieznanemu artyście, zwanemu M ist­ rzem O łtarza z Gościszowic. W ykonane najczęściej w formie tryptyku lub poliptyku, znajdują się m.in. w Babimoście, Gościszowicach, Koninie Żagańskim, Mycielinie i Nowym Miasteczku. Przykłady gotyckiej architektury świeckiej są mniej liczne od sakralnej. Tworzą ją różnej wielkości zamki i fortyfikacje, ratusze i domy mieszkalne. Najstarszymi reliktami gotyckiej architektury obronnej są XIII-wieczne, cylindryczne wieże ce­ glane zachowane do dziś, m.in. w Głogowie i Przewozie. Z te­ go samego okresu pochodzi ruina zam ku w Szprotawie i prze­ budowany później zamek w Krośnie Odrzańskim. W XIV w. wybudowano m.in.: zamek królewski w Międzyrzeczu, siedzi­ bę książęcą w Kożuchowie, szereg rezydencji rycerskich (m.in. w Borowie Polskim). Potężną warownię joannitów wzniesiono

I

w Łagowie. W tym okresie coraz częściej pow stają obronne siedziby rodów rycerskich. Powszechny staje się typ mieszkal­ nej wieży obronnej, zrealizowany m.in.: w Dzietrzychowicach, W itkowie i Żarkach Wielkich. W zrost zamożności miast powodował konieczność zabezpie­ czenia ich przed grabieżą. Najstarsze m ury obronne powstały już w 2 poł. X III w. Są to - doskonale zachowane - for­ tyfikacje Kożuchowa i Strzelec Krajeńskich, a także - ist­ niejące tylko częściowo - umocnienia Głogowa, Szprotawy, Żagania i Żar. W bardzo dobrym stanie przetrwały również mury miejskie Ośna, wzniesione w XIV w. Fortyfikacje miej­ skie budow ano z kam ienia polnego (m.in.: Gorzów W ielko­ polski, Kożuchów, Strzelce Krajeńskie, Ośno, Recz, Sule­ chów, Żagań, Żary) lub z cegły (m.in.: Choszczno, D obie­ gniew, Głogów, K rosno Odrzańskie). M ury wzmocnione były otwartym i do wnętrza basztami, bram am i i wieżami. Pozo­ stałości tego typu umocnień można oglądać m.in. w: Chosz­ cznie (barbakan), Reczu (bram a i baszty), Strzelcach K rajeń­ skich (bram a) i Żarach (wieża bram a). Nie przetrwały do naszych czasów inne gotyckie zabudow ania miejskie. Wznie­ sione wówczas ratusze (m.in. w Głogowie, Gubinie, K ożu­ chowie, Sulechowie, Szprotawie, Świebodzinie, Żarach), wie­ lokrotnie przebudowywane, utraciły swój pierwotny kształt architektoniczny. Zabudow ę gospodarczą reprezentuje spich­ lerz (XV w.) w Żaganiu. Nieco mniej zabytków pozostawiła po sobie architektura renesansu. W -przeciwieństwie jdo poprzedniego okresu są to głównie budowle świeckie. Najwcześniejsze realizacje polegały na przebudowie zamków gotyckich (m. in. w K ro­ śnie Odrzańskim , Otyniu i Witkowie). Nowe gmachy za­ mkowe powstały m.in. w Czernej, Siedlisku i Świdnicy. N a przełomie XVI i XVII w. w pd. części regionu powstało wiele szlacheckich dworów obronnych. Znacznie przebu­ dowane, zachowały się one do dziś, m.in. w Chotkowie i Glinicy. W miastach (m.in. w Głogowie, Szprotawie, Świe­ bodzinie i Żarach) w duchu renesansu przebudowane zostały gotyckie ratusze. /N ow ą siedzibę władz miejskich w ybudo­ wano w Lubsku. Renesansowe kamieniczki mieszczańskie zachowały się m.in. w Bytomiu Odrzańskim , Kożuchowie, Żaganiu i Żarach. Przy istniejących świątyniach gotyckich wzniesiono renesansowe kaplice grobowe. Najciekawsza pod względem architektonicznym znajduje się w Żukowicach. Z XVI w. pochodzą najstarsze zachowane kościoły drewniane - w Klępsku, Kosieczynie i Łagow cu./W ysokiej klasy de­ koracją wnętrza wyróżnia się wśród nich zrębowy kościół w Klępsku. Renesansową rzeźbę architektoniczną reprezentują przede wszystkim kamienne portale (m. in. ratusz w Bytomiu O d­ rzańskim, pałace w Czernej i Iłowie Żagańskiej, kamieniczki

w Kożuchowie). W pd. części Ziemi Lubuskiej bardzo częste są płaskorzeźbione, kamienne płyty nagrobne. Największe wa­ lory artystyczne mają płyty znajdujące się w Kożuchowie, Kromolinie, Starym Kurowie i Świdnicy-^ W okresie odrodzenia powstały nowożytne fortyfikacje miejs­ kie, którym i otoczone zostały: K ostrzyn (1537-1543), D rez­ denko (1603-1605) i Głogów (1630-55). W znacznych/fragm entach zachowały się one do dzisiaj, zwłaszcza w Głogowie i Kostrzynie. Nieco później niż w pozostałych częściach Polski, gdyż dopiero po zakończeniu wojny trzydziestoletniej (1618-1648), zaczęła rozprzestrzeniać się na om awianym obszarze sztuka baroku. W śród najwcześniejszych realizacji wysokimi w alora­ mi artystycznymi wyróżnia się pałac Lobkowiców w Żaga­ niu, który mimo późniejszych m odernizacji zachował swój pierwotny charakter, stanowiąc dziś jeden z najcenniejszych w kraju przykładów architektury wczesnobarokowej. W 2 poł. XVII w. wzniesiono lub rozbudow ano również wiele innych, skromniejszych rezydencji, m.in. w Bieczu, Dąbroszynie, Kotli, Lasocinie, Ochli, Zaborze. N a uwagę zasługuje pałac joannickiego baliwa - księcia Jan a M auryce­ go de N assau - w Słońsku, wybudowany na wzór jego prywatnej rezydencji w Amsterdamie. W czesnobarokową architekturę sakralną reprezentuje kilka kościołów, z których najciekawsze znajdują się w: Gęstowicach, Karczówce, Łagowie koło K rosna Odrzańskiego i na Górze św. Anny niedaleko Głogowa. Okresem pełnego rozkwitu sztuki barokowej na Ziemi L ubu­ skiej był wiek XVIII. Powstało wówczas wiele obiektów zarówno sakralnych, jak i świeckich, wiele zaś starszych budowli zostało gruntownie przebudowanych. Wyrazem dojrzałej już koncepcji baroku jest - unikatowe w skali kraju - założenie urbanistyczne w Brodach. W jego skład wcho­ dzą: m onum entalny pałac z oficynami i parkiem oraz zabu­ dowa mieszkalna miasteczka. Cały zespół wzniesiony został w 1741-1747 dla H enryka Briihla, pierwszego m inistra króla polskiego i elektora saskiego A ugusta III, przez nadwornego architekta królewskiego Jana Krzysztofa Knóffela. D rugą, wyróżniającą się wielkością przedsięwzięcia, a zarazem wyso­ kimi walorami artystycznymi, inwestycją był pałac Promnitzów w Żarach. W XVIII w. wzniesiono kilkadziesiąt nowych rezydencji barokowych. Odznaczają się one dużym zróżnicowaniem form architektonicznych oraz różną skalą wielkości. Oprócz okazałych założeń z oficynami lub pawilonami (np. w Bojad­ łach, Długiem, D rezdenku czy Namysłowie), budowane były pałace znacznie skromniejsze (np. w Jasieniu czy Tucholi Żarskiej). Barokową szatę otrzymały też liczne budowle renesansowe.

Ciekawie prezentuje się architektura sakralna tego okresu. W Żaganiu, po pożarze, w stylu barokow ym odbudow any został klasztor poaugustiański. Po dobudow aniu konw iktu powstał tam interesujący kompleks architektoniczny. G run­ townie przebudowany został też zespół klasztorny w Gościkowie, kościoły w K rośnie Odrzańskim i Babimoście. Późnobarokow y kościół i klasztor wzniesiono w Obrze. Okazałe, trój nawowe świątynie powstały w Brzeźnicy i Rokitnie, skro­ mniejsze - jednonawowe, m.in. w Bytnicy, Nowej Wsi koło Międzyrzecza, Stanowię i Zbąszyniu. Wzniesione wówczas świątynie charakteryzuje bogactwo form konstrukcyjnych i ar­ chitektonicznych. W śród budowli miejskich uwagę zwraca ratusz w Szprotawie oraz zachowane w kilku miastach pd. części regionu (m.in. w Bytomiu Odrzańskim , Kożuchowie, Żaganiu i Ża­ rach) - kamieniczki mieszczańskie. W tym samym czasie m iasta pn. części regionu miały zabudowę mieszkalną wyłącznie szachulcową, pozbaw ioną wyraźnego stylu. Przy­ kładem barokowego budownictwa gospodarczego jest spi­ chlerz w Otyniu. W okresie baroku wzniesiono wiele kościołów drewnianych i szachulcowych. Najciekawszym z nich jest kościół w Chlastawie (1637), którego więźba dachowa i strop wsparte są na jednym słupie. Interesujące świątynie drewniane znajdują się m.in. w Boryszynie, Nowej Wiosce i Tuchorzy. Orygi­ nalnym rozplanowaniem wyróżnia się oktogonalny kościół w Trzebuli. Liczne są przykłady budowli szachulcowych. N aj­ częściej są to kościoły salowe, zamknięte od wsch. trójbocznie (np. Chocicz, Rybaki, Wojciechowo, Żelechów) lub prosto (np. Bielawy, Chwałowice, Janczewo). N a planie krzyża wzniesiono świątynię w Zielonej Górze, na rzucie wzdłużnego ośm ioboku - kościoły w Bojadłach, Lesznie G órnym i Lu­ bięcinie. Ciekawą architekturę szachulcową reprezentują także spichlerze w Drezdenku, Gorzowie W ielkopolskim i Skwie­ rzynie oraz „dom w iniarza” z Budachowa, przeniesiony do skansenu w Ochli. N a terenie Ziemi Lubuskiej działało w XVII i X V III w. wielu znanych architektów. Jan K rzysztof Knóffel - nadw orny ar­ chitekt króla polskiego i elektora saskiego A ugusta III wzniósł zespół w Brodach i pałac w Kargowej. K arol M arcin Frantz - architekt śląski, był m.in. twórcą kościołów w Rokitnie i Zbąszyniu. Europejską sławą cieszył się H olender Jakub von Cam pen - współtwórca pałacu w Słońsku. W łoch A ntonio della P orta wybudował pałac i kolegium jezuickie w Żaganiu, a jego rodak Juliusz Simonetti - pałac Prom nitzów w Żarach i kościół w Iłowie. Najwcześniejsze budowle klasycystyczne powstały na Ziemi Lubuskiej w latach dziewięćdziesiątych X V III w. Najciekaw­ szymi gmachami wzniesionymi w końcu X V III w. są dwa pa­

łace w Żaganiu - dziś siedziby U rzędu Miejskiego i Sądu Rejonowego. W śród innych powstałych wówczas budowli wy­ różniają się pałace w W iechlicach i Stypułowie oraz dwory w Okuninie, K ow natach, Kolesinie, Słocinie i Kruszynie. A r­ chitekturę sakralną pocz. klasycyzmu reprezentują dawny zbór ewangelicki w Babimoście oraz kościół w Karszynie. W 1 poł. X IX w. zbudow ano lub gruntownie przebudowano kilkanaście pałaców. Bogatym wystrojem elewacji wyróżniają się wśród nich obiekty w Gliśnie i Osieku. Powstało też kilka świątyń, m.in.: d. synagoga w Międzyrzeczu, kościoły w Gliś­ nie, Klenicy, Rzeczycy i Trzebiechowie. Form y klasycystyczne odnajdujemy też w ratuszu w Międzyrzeczu oraz w wielu ka­ mieniczkach mieszczańskich. Pierwsze budowle nawiązujące swą architekturą do dawnych stylów głównie gotyku i renesansu pojawiły się na Ziemi Lu­ buskiej już w latach trzydziestych X IX w. W 2 poł. X IX w. eklektyzm zapanow ał niepodzielnie w architekturze regionu. W śród licznych neogotyckich budowli sakralnych wyróżnia się kościół św. A ntoniego w Nowej Soli, wzniesiony według projektu znanego architekta A ugusta Stiilera. Neogotyckie zamki wznoszą się w Miłowicach, Lubnie i Luboszycach, inne eklektyczne założenia dworskie podziwiać m ożna w Lubieniecku, M ostkach i Trzebiechowie. W końcu X IX stulecia formy eklektyczne uzyskało wiele nowo budowanych lub przekształ­ conych budowli użyteczności publicznej (m.in. ratusze, poczty, szpitale, szkoły). N a przełomie X IX i XX w. w większych m iastach regionu - przede wszystkim w Nowej Soli, Gorzowie W ielkopolskim, Zielonej G órze i Żarach - pow stało wiele kamienic mieszczań­ skich o wystroju secesyjnym.

PRZEMYSŁ Ziemia Lubuska jest - w skali kraju - terenem średnio uprze­ mysłowionym. W województwie gorzowskim wytwarza się 0,8% , a w zielonogórskim - 1,4% sprzedanej produkcji prze­ mysłowej Polski. Tym niemniej każde z tych województw wyspecjalizowało się w pewnych dziedzinach. W pierwszym z nich wytwarza się np. 27,1% produkow anego w kraju włókna syntetycznego i 21,5% tkanin jedw abnych i jedwabnopodobnych; w drugim powstaje 36,5% wagonów tow a­ rowych, 20,8% płyt pilśniowych oraz 15,6% tkanin pluszo­ wych. Najwięcej zakładów przemysłowych różnych branż znajduje się w Zielonej Górze, Gorzowie Wielkopolskim, Nowej Soli i Żarach. N a tym terenie najlepiej rozwija się przemysł spożywczy. Licz­ ne - najczęściej niewielkie - przedsiębiorstwa tej branży usy­ tuowane są mniej więcej równomiernie na całym opisywanym

terenie; największe znajdują się w Zielonej Górze, Gorzowie W ielkopolskim, Świebodzinie, Przylepie, Dębnie Lubuskim i Międzychodzie. Ośrodkam i przemysłu włókienniczego są: Zielona G óra, G o­ rzów W ielkopolski, N ow a Sól, Żagań i Żary. Największe fir­ my produkujące odzież znajdują się w Gubinie, Słubicach, Żarach, Zbąszyniu i Świebodzinie./Fabryki obuwia i wyrobów ze skóry pracują w G ubinie i Nowej Soli; duża garbarnia - w Lesznie G órnym koło Szprotawy. Głównymi ośrodkam i przemysłu metalowego (produkcja m a­ szyn i urządzeń) są: Zielona G óra, Gorzów Wielkopolski, Now a Sól, Głogów, Żagań, K rosno Odrzańskie, Świebodzin, Małomice, Choszczno, Kożuchów, Barlinek, Recz i Jasień. H uty miedzi zlokalizowane są w Głogowie, a największe odlewnie żeliwa w Szprotawie, Nowej Soli, Przemkowie i Drezdenku. Duże obszary leśne przyczyniły się do rozwoju przemysłu drzewnego, meblarskiego i papierniczo-celulozowego. Tartaki rozsiane są na terenie całego regionu. Znaczącymi ośrodkam i przemysłu drzewnego są m.in.: Drezdenko, Barlinek, Krosno Odrzańskie (płyty pilśniowe) i Żary (płyty wiórowe). Najwięk­ sze fabryki mebli działają w Świebodzinie, Wolsztynie, Zielo­ nej Górze, Szprotawie i Skwierzynie. Zakłady papiernicze zlo­ kalizowane są w Kostrzynie. Podstaw ą rozwoju przemysłu mineralnego są położone w re­ jonie złoża piasków szklarskich, kruszyw naturalnych oraz glin i iłów. H uty szkła znajdują się w Iłowej, Łęknicy, Trzebielu, W ymiarkach i Żarach. Dużo jest cegielni; największe przedsiębiorstwa produkujące ceramikę budow laną położone są w rejonie Gozdnicy, Łęknicy i Żar. Ośrodkam i produkcji betonów są: N ow ogród Bobrzański, Rzepin i Powodowo. Jedyna kopalnia węgla brunatnego czynna jest w Sieniawie koło Łagowa.

ROLN ICTW O Użytki rolne zajmują na Ziemi Lubuskiej stosunkowo niewiel­ ką część powierzchni regionu (w województwie gorzowskim 41,8% , w zielonogórskim - 40,0% ogólnej powierzchni). W obu województwach około 75% użytków rolnych stanowią grunty orne. Rozwojowi produkcji roślinnej sprzyjają dobre warunki agroklimatyczne, m.in. najdłuższy w Polsce okres we­ getacyjny. Niekorzystnie natomiast przedstawia się jakość gleb. Blisko połowę gruntów ornych (ok. 44% ) stanowią gleby słabe, V i VI klasy bonitacyjnej. Gleby dobre (klasa I, II i lila ) zajmują zaledwie około 20% powierzchni gruntów. To w de­ cydujący sposób warunkuje strukturę zasiewów. Największe obszary zajmują uprawy żyta, jęczmienia i ziemniaków.

W produkcji zwierzęcej przeważa chów trzody chlewnej. Przy­ graniczne położenie i niewielka odległość od dużych miast niemieckich (w tym Berlina) ułatwia sprzedaż produktów i przetworów rolnych. Charakterystyczną cechą tutejszego rolnictwa jest to, że ponad połowa powierzchni użytków rolnych wchodzi w skład gospodarstw wielkoobszarowych, do niedawna pro­ wadzonych przez Państwowe G ospodarstw a Rolne. G os­ podarstw a te - przejęte przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państw a - znajdują się obecnie w fazie przekształceń strukturalnych. Ponadto w regionie działa około 60 rol­ niczych spółdzielni produkcyjnych i około 35 000 gospo­ darstw indywidualnych. W ażną rolę edukacyjną odgrywają O środki D oradztw a Rol­ niczego mieszczące się w Lubniewicach (gorzowskie) i Kalsku (zielonogórskie). Upowszechniają one postęp rolniczy, w dra­ żają do produkcji nowoczesne rozwiązania naukow e oraz zaj­ m ują się doskonaleniem zawodowym rolników. Rozbudow a­ na jest również sieć szkół rolniczych.

GOSPODARKA WODNA N a Ziemi Lubuskiej zbiegają się dwie główne drogi wodne Polski: szlak Odry łączący Śląsk z portam i m orskimi w Szcze­ cinie i Świnoujściu oraz szlak dolnej W arty i Noteci stanowią­ cy połączenie Odry z Wisłą. Najdawniejszą wiadomość o żegludze na Odrze zawiera dokum ent H enryka Brodatego z 1211, zezwalający klasz­ torowi cystersów w Lubiążu na bezcłowe sprowadzanie każdego roku dwóch statków ze śledziami z Pom orza i dwóch z solą z G ubina lub Lubusza. Pierwsze prace regulacyjne, polegające na prostow aniu koryta rzeki i lik­ widacji zakoli, rozpoczęto około poł. X V III w. W wyniku wykonanych przekopów długość Odry na odcinku od ujścia Baryczy do ujścia W arty zmalała z 284,5 km do 239,3 km. Prace modernizacyjne przeprowadzone w 1859-1870 umoż­ liwiły ruch barek o nośności 450 t od W rocławia w dół rzeki. Regulacje w latach międzywojennych (1924-1939) połączone były z budow ą zbiorników retencyjnych na górskich do­ pływach Odry. Działania te, prow adzone również w latach powojennych, stworzyły warunki do żeglugi jednostek o noś­ ności 650 t. W arunki żeglugowe w środkowym biegu Odry są trudne. W latach suchych, mimo zasilania rzeki wodą ze zbiorników retencyjnych, głębokości spadają nawet poniżej 1 m (średnia wieloletnia - 1,63 m). Ruch barek zostaje wówczas wstrzyma­ ny. Sezon żeglugowy na środkowym odcinku rzeki trw a prze­ ciętnie 260 dni w roku.

MMMMMM

Główną masę tow arow ą przewożoną O drą stanowią kruszywa naturalne (piaski i żwiry) - około 50% ogółu ładunków , na­ stępnie nawozy sztuczne, węgiel kamienny i rudy metali. N a opisywanym obszarze nad O drą znajduje się 6 portów: w Gło___,gQwi£1 Nowej Soli, Cigacicach, Krośnie Odrzańskim , Uradzie i Kostrzynie:----Przepływające przez Ziemię Lubuską dolna W arta i dolna Noteć stanowią fragment liczącej 297 km dł. drogi wodnej łączącej Wisłę z O drą. Powstała ona po oddaniu do użytku w 1774 K anału Bydgoskiego. W 2 poł. X IX w. (głównie w 1860-1880) przeprow adzono w dolnym biegu W arty poważ­ ne prace regulacyjne. O stateczna regulacja tego odcinka rzeki (a także dolnej Noteci) nastąpiła w 1905-1914. W arunki żeg­ lugowe na tym szlaku są dobre, choć sezon żeglugowy jest nieco krótszy niż na Odrze. Porty znajdują się w Gorzowie W ielkopolskim i Kostrzynie. Połączenie Odry z zachodnioeuropejskim systemem wodnych dróg śródlądowych zapewniają dwa szlaki: K anał O dra-Sprewa (łączący się z O drą nieco poniżej ujścia Nysy Łużyckiej) i K anał O dra-H aw ela (rozpoczynający się poniżej ujścia W arty). Siłę wodną rzek wykorzystuje się do produkcji energii elektrycznej. Ogółem na omawianym obszarze znajduje się 16 elektrowni wodnych o łącznej mocy zainstalowanej blisko 100 MW. Są one usytuowane głównie na górskich do­ pływach Odry: Bobrze i Nysie Łużyckiej. Największa z elektrowni znajduje się w Dychowie nad Bobrem (moc szczytowa 79,5 MW).

KOMUNIKACJA Jeszcze do niedawna Ziemia Lubuska miała dobrze rozwiniętą sieć połączeń kolejowych. Długość linii kolejowych przy­ padających na 100 km 2 była - w obu województwach znacznie wyższa od średniej krajowej. Prowadzone w osta­ tnich latach przez PK P działania restruktualizacyjne (lik­ widacja połączeń osobowych, rozbiórka torowisk) znacznie ograniczyły zasięg kom unikacji kolejowej. Trakcja kolejowa istnieje tu od 150 lat; pierwszą linię (G ubin - Żagań Głogów) oddano do użytku w 1846. Główne szlaki kolei żelaznej wybudowano w 1870-1880, później urucham iano odcinki o znaczeniu lokalnym. Największe znaczenie gospodarcze ma zelektryfikowana magi­ strala Zbąszynek - Świebodzin - Rzepin - Kunowice, będąca częścią międzynarodowego szlaku Paryż - Berlin - W arszawa - Moskwa. Prowadzone na tej trasie prace modernizacyjne umożliwią wkrótce ruch pociągów ze średnią prędkością 160 km /h. Poza wyżej wymienioną trasą największe przewozy

- zarów no osobowe, jak i towarowe - koncentrują się na zelektryfikowanych liniach: Szczecin - K ostrzyn - Czerwieńsk - Zielona G ó ra - Głogów - W rocław oraz Poznań - Krzyż - Szczecin, z odgałęzieniem Krzyż - Gorzów W ielkopolski - Kostrzyn. Głównymi węzłami komunikacji kolejowej są: Czerwieńsk, Głogów, G orzów W ielkopolski, K ostrzyn, Krzyż, Rzepin, Zielona G óra i Żary. Peryferyjne - w skali kraju - położenie regionu powoduje, że główne m iasta Ziemi Lubus­ kiej nie mają zbyt wielu dogodnych połączeń z innymi częś­ ciami Polski. W najlepszej sytuacji znajduje się Zielona G óra, skąd bezpośrednio pociągi docierają, m.in. do G dańska, K a­ towic, K rakow a, Poznania, Szczecina i Warszawy. Gęstość dróg bitych jest mniejsza od średniej krajowej. Jest to spowodowane przede wszystkim m ałą gęstością zaludnienia i wynikającą z tego faktu rzadszą niż w innych rejonach kraju siecią osadniczą. Największe znaczenie tranzytowe m ają drogi międzynarodowe: Poznań - Pniewy - Świebodzin - Świecko - Berlin (E 30), Szczecin - G orzów W ielkopolski - Świebodzin - Zielona G óra - Jelenia G óra - Praga (E 65) oraz W rocław - Olszyna - Berlin (E 36). N a tych wszystkich trasach planuje się w najbliższych latach budowę autostrad. Główne szosy regionu mają dobrą nawierzchnię, urządzono przy nich wiele parkingów, wybudowano szereg zajazdów. K om unikację au­ tobusow ą pomiędzy miejscowościami regionu utrzymuje głów­ nie przedsiębiorstwo PKS. P ort lotniczy przystosowany do obsługi ruchu pasażerskiego znajduje się pod Babimostem, około 35 km od Zielonej Góry. Drogi wodne regionu Ziemi Lubuskiej nie służą komunikacji osobowej. Główne z nich - O dra, W arta i N oteć - przezna­ czone są wyłącznie do przewozu tow arów (patrz rozdział: „G ospodarka w odna” ).

OŚWIATA I KULTURA N a terenie województw gorzowskiego i zielonogórskiego znaj­ duje się ponad 600 szkól podstawowych, około 60 liceów ogó­ lnokształcących i blisko 400 różnego typu szkół zawodowych. Szkolnictwo wyższe - nie licząc punktów konsultacyjnych uczelni z innych części kraju - reprezentują: Wyższa Szkoła Pedagogiczna i Wyższa Szkoła Inżynierska w Zielonej Górze oraz Instytut W ychowania Fizycznego poznańskiej Akademii W ychowania Fizycznego i filia wrocławskiego Papieskiego W ydziału Teologii w Gorzowie W ielkopolskim. Działalność kulturalna prow adzona jest głównie przez miejs­ kie i gminne ośrodki kultury. W ażną rolę kulturotw órczą od­ grywa również sieć bibliotek. N a terenie Ziemi Lubuskiej dzia­ łają dwie sceny zawodowe: T eatr im. Juliusza Osterwy w G o­ rzowie W ielkopolskim i Lubuski T eatr im. Leona Kruczków-

skiego w Zielonej Górze. Głównym ośrodkiem życia muzycz­ nego jest Filharm onia Zielonogórska im. Tadeusza Bairda. Salony Biura Wystaw Artystycznych, prezentujące różne ro­ dzaje poczynań plastycznych, znajdują się w Gorzowie Wiel­ kopolskim i Zielonej Górze. W ielokierunkową działalność prow adzą społeczne towarzystwa kulturalne. N a opisywanym terenie znajduje się kilka ciekawych placówek muzealnych. Najbardziej wartościowe zbiory posiadają M uze­ um Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze i M uzeum Okręgowe w Gorzowie W ielkopolskim. W arte poznania są również eks­ pozycje trzech placówek w rejonie Zielonej Góry: M uzeum Archeologicznego Środkowego N adodrza w Świdnicy, M uze­ um Etnograficznego w Ochli i Lubuskiego M uzeum Wojs­ kowego w Drzonowie oraz M uzeum M artyrologii Alianckich Jeńców W ojennych w Żaganiu i M uzeum Archeologiczno-Historycznego w Głogowie. Najciekawsze muzea regionalne mie­ szczą się w Międzyrzeczu i Wolsztynie. Specyficzną grupę pla­ cówek tworzą izby regionalne na terenach zamieszkanych przed 1939 przez autochtoniczną ludność polską (Babimost, Dąbrów ka W ielkopolska, Pszczew). Oprócz zbiorów etnogra­ ficznych zgrom adzono w nich dokum enty ukazujące walkę Polaków z germanizacyjnymi poczynaniami ówczesnych władz niemieckich. Wielu turystów z całego kraju grom adzą tradycyjne imprezy kulturalne. Najbardziej znane z nich są Dni Zielonej Góry - „W inobranie” , nawiązujące do dawnych tradycji winiars­ kich miasta. Organizowane co roku w 2 poł. września, są nie tylko wesołą zabawą, ale i okazją do uczestnictwa w licznych przedsięwzięciach kulturalnych, takich ja k np: W inobraniowe Spotkania Teatralne, Bachusowe Spotkania z Jazzem, Winobraniowy Kiermasz Sztuki Ludowej. Ze sceny zielonogórskie­ go am fiteatru nie słychać już co prawda piosenek radzieckich, ale odbywają się tam inne ciekawe imprezy, jak choćby Mię­ dzynarodowy Festiwal Zespołów Pieśni i Tańca. Interesujący­ mi imprezami plenerowymi organizowanymi w Gorzowie W ielkopolskim są m.in.: M iędzynarodowe Spotkania Zespo­ łów Cygańskich „Rom ane-D yw esa” (w sierpniu), O gólnopol­ ski Festiwal Zespołów Tanecznych (w lipcu) oraz festiwal „W arta - Rock - Reggae” (w sierpniu). Od 1969 - w końcu czerwca - odbywają się w Łagowie imprezy Lubuskiego Lata Filmowego. Tradycje dawnego folkloru kultywowane są w okolicach Ba­ bim ostu i Zbąszynia, na zach. krańcu historycznej W ielkopol­ ski. D o dziś działa kilka kapel ludowych o charakterystycz­ nym składzie instrumentów: skrzypce, klarnet i kozioł wielko­ polski. W N ądni pod Zbąszyniem organizowana jest impreza folklorystyczna Biesiada Koźlarzy. Regionalne stroje ludowe oglądać m ożna w muzeach w Babimoście, Dąbrówce W ielko­ polskiej i Międzyrzeczu. Elementy rodzimej kultury ludowej

pielęgnowane są również przez niektóre środowiska ludności przesiedlonej na teren Ziemi Lubuskiej po 1945. C harakterys­ tycznym folklorem wyróżnia się przede wszystkim zw arta gru­ pa etniczna górali czadeckich, mieszkająca w kilku wsiach w rejonie Żagania i Żar.

WYPOCZYNEK, TURYSTYKA, SPORT W arunki naturalne Ziemi Lubuskiej - zwłaszcza duże obszary leśne, jeziora i urozm aicona rzeźba terenu - sprawiają, iż jest ona regionem o uznanych w alorach rekreacyjnych. Przygrani­ czne położenie sprzyja ponadto turystyce międzynarodowej, głównie - choć nie tylko - o charakterze tranzytowym. N a rozwój ruchu turystycznego wpływa też zagospodarow anie tu­ rystyczne. We wszystkich większych miastach regionu znaj­ dują się hotele lub domy wycieczkowe. W ostatnich latach przy głównych trasach turystycznych wybudowano wiele zaja­ zdów, oferujących swym gościom noclegi i wyżywienie. Głów­ nie z myślą o turystach zm otoryzowanych przygotow ano sieć kempingów (m.in. w Drawnie, Lubrzy, Łagowie, Sławie, W ol­ sztynie, Zbąszyniu i Zielonej Górze). N a młodych turystów czekają schroniska szkolne Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych. C oraz częściej stare, zabytkowe pałace i dwo­ ry adaptow ane są na pensjonaty (np. Ojerzyce koło Sulęcina, G rabin niedaleko K rosna Odrzańskiego). N ad jezioram i znajduje się wiele ośrodków letniskowych; z do­ brze przygotowanymi kąpieliskami, wypożyczalniami sprzętu wodnego, polam i namiotowymi. Najbardziej znanymi ośrod­ kami wypoczynkowymi są: Lubniewice, Łagów, Sława i W ol­ sztyn; z pozostałych wymienić warto: Długie, D raw no, G ra­ bówek, Lubrzę, Łochowice, Głębokie kolo Międzyrzecza, Pszczew i Mierzyn pod M iędzychodem. W sąsiedztwie dużych miast zorganizowano strzeżone kąpieliska, aby umożliwić wy­ poczynek świąteczny. Ziemia Lubuska stwarza doskonałe warunki wypoczynku wę­ dkarzom i myśliwym. Coraz chętniej odwiedzane są również ośrodki jazdy konnej. N iektóre z nich (jak np. w Gryżynie czy Lubniewicach) oferują swym gościom kilkudniowe rajdy kon­ ne przez najciekawsze regiony Ziemi Lubuskiej. D la piechu­ rów wytyczono znakow ane szlaki turystyczne o łącznej długo­ ści ponad 1500 km. W okolicach Lubniewic i Sulęcina oraz na terenie Pszczewskiego Parku K rajobrazow ego powstały pierw­ sze szlaki dla kolarzy. Brak natom iast kompleksowego zagos­ podarow ania lubuskich szlaków wodnych, choć niektóre z nich, jak np. szlak jezior obrzańskich czy szlak Drawy, znane są w odniakom z całej Polski. Jednym z czynników warunkujących rozwój m iędzynarodowe­ go ruchu turystycznego jest liczba przejść granicznych. N a

opisywanym terenie znajduje się 7 przejść drogowych (K ost­ rzyn, Słubice, Świecko, Gubin, Olszyna, Łęknica i Przewóz) oraz 4 przejścia kolejowe (Kostrzyn, Kunowice, G ubin, Zasie­ ki). Planuje się uruchomienie kolejnych przejść drogowych (m.in. w G ubinku i Zasiekach). Obiekty sportowe - boiska, hale, baseny - znajdują się we wszystkich większych miastach. Uwagę zwraca rozległy kom ­ pleks Centralnego O środka Sportu w Drzonkowie koło Zielo­ nej Góry. Jego funkcjonalnie zaprojektow ane obiekty (m. in.: pływalnia, hipodrom i strzelnica) służą nie tylko sportowi wy­ czynowemu, korzystają z nich także am atorzy aktywnego wy­ poczynku. Głównymi ośrodkam i sportu wyczynowego są m ia­ sta wojewódzkie. W Gorzowie W ielkopolskim największe suk­ cesy w ostatnich latach odnosili żużlowcy, łucznicy, piłkarze i kolarze, w Zielonej Górze - strzelcy, żużlowcy, lekkoatleci i zawodnicy uprawiający pięciobój nowoczesny.

TRASY TURYSTYCZNE

Trasa 1 Zielona Góra ---------

3,5 km

\

M iasto wojewódzkie położone na stokach W ału Zielonogórskie­ go, w terenie o bogatej konfiguracji (120-200 m n.p.m.). Liczy ok. 115 800 mieszkańców. Jest ważnym węzłem drogowym; przebiega przez nie droga m iędzynarodowa E 65 łącząca Skan­ dynawię przez Szczecin z wybrzeżem A driatyku (Triest). Do Zielonej Góry wchodzi ona od strony Sulechowa, omija centrum miasta oddaną do użytku w 1995 obwodnicą i wychodzi,w kie­ runku Nowej Soli. Inne ważne szosy prowadzą do K rosna Odrzańskiego i dalej do G ubina lub Słubic, do K ożuchow a oraz - przez N ow ogród Bobrzański - do Lubska, Ż ar lub Żagania. Lokalny węzeł kolejowy przy linii Szczecin-Wrocław, linia do Żar. Ośrodek przemysłu: lekkiego, elektromaszynowego, spo­ żywczego i drzewnego. Centrum nauki, oświaty i kultury. W mieście rozpoczynają się trasy główne: 2, 3, 4, 5, 6 i 7 oraz trasy boczne: la. Zielona G óra - Z abór - Milsko i lb. Zielona G óra - Przylep - Czerwieńsk.

DZIEJE I W SPÓŁCZESNE OBLICZE MIASTA Początki m iasta nie są znane. N ajstarsza wzmianka, z 1302, wspomina o bliżej nieokreślonym okręgu zielonogórskim (ter itorio Grunenbergensi). Pierwotne osiedle, zapewne o rolniczym charakterze, położone było na stoku tzw. Ceglanej G óry, na wsch. od centrum średniowiecznego m iasta. Praw dopodobnie w 1323 praw a miejskie uzyskała osada na lewym brzegu rzeki Złota Łęcza. M iasto było położone na terenie dzielnicy głogows­ kiej i stanowiło własność, a od poł. XIV w. także rezydencję książęcą. Rezydował tu Henryk V Żelazny, a H enryk VIII w dokumencie z 1381 tytułuje się księciem zielonogórskim. W poł. XIV w. został zapewne wzniesiony zamek książęcy, spalony w 1488 i nie odbudowany. 2 poł. XIV w. to okres szybkiego rozwoju m iasta. Pierwotne um ocnienia drewniano-ziemne zostały do pocz. XV w. zastąpione murami. Mieszkańcy miasta trudnili się m.in. sukiennictwem, do którego rozwoju bardzo się przyczynił rezydujący w Głogowie książę Zygmunt Jagiellończyk (późniejszy król Polski Zygm unt Stary), nadając w 1504 przywilej zezwalający sukiennikom zielonogórskim sprze­ dawanie swych wyrobów na terenie całego Królestwa Polskiego. Rozpowszechniona była również uprawa winorośli i wyrób wina. W 1508 miasto, wraz z całym księstwem głogowskim, znalazło się w granicach Czech. Po śmierci ostatniego z Jagiellonów czeskich w 1526 - weszło w skład m onarchii Habsburgów. Połowa XVI w. była okresem rozwoju reformacji. W 1590 zbudow ano dla luteranów polskich tzw. polski kościół, co wskazuje na znaczną liczbę Polaków mieszkających wówczas w mieście. Źródła z XVII i X VIII w. potwierdzają, iż w wielu wsiach położonych w rejonie Zielonej G óry posługiwano się językiem polskim.

Dotkliwie ucierpiała Zielona G óra w czasie wojny trzydziesto­ letniej (1618-1648), zabudowę zniszczyły wielkie pożary w 1626 i 1651. Nie sprzyjały rozwojowi m iasta także później­ sze czasy. W 1740 Zielona G óra znalazła się w granicach Pruś. Liczyła wówczas około 3,5 tys. mieszkańców. W wyniku nasi­ lających się procesów germanizacyjnych szybko malał w mieś­ cie odsetek ludności polskiej. W dobie wojen napoleońskich Zielona G óra znalazła się na trasie przemarszów wojsk. 27 m aja 1806 przeszedł przez miasto oddział 150 polskich ułanów z biało-czerwonymi chorągwiami. Stymulatorem rozwoju miasta w X IX w. stał się przemysł. W 1816 Anglik 0 ’Brien uruchom ił pierwszą mechaniczną przę­ dzalnię wełny, w 1828 rozpoczęła produkcję win fabryka „G rem pler et C om p.” , w 1873 powstał browar, w 1876 fabryka konstrukcji mostowych i wagonów „Beuchelt et C om p.” (dzisiejszy „Zastał - W agony” S.A.), a w 1880 - fa­ bryka maszyn włókienniczych. Rosła liczba mieszkańców m ia­ sta, w 1770 było ich 4900, w 1810 - 8300, w 1900 - 20 900, w 1939 - 21600. Gazownię miejską wybudowano w 1863— 1864, miasto zelektryfikowano w 1895, wodociągi uruchom io­ no w 1896-1900, a kanalizację w 1928-1930. W 1840-1937 na terenie obecnego m iasta eksploatow ano węgiel brunatny. Roz­ wój przemysłu i komunikacji zmniejszył opłacalność uprawy winorośli i produkcji win gronowych. Stąd też malejąca powie­ rzchnia winnic. W końcu XIX w. zaznaczył się pewien wzrost liczby mieszkają­ cych w Zielonej Górze Polaków. W 1898 utw orzono Towarzys­ two Polskich Rzemieślników, którego celem było, m.in. popula­ ryzowanie języka polskiego i kultury polskiej. W 1923 utw orzo­ no oddział Związku Polaków w Niemczech. W 1939 mieszkało w Zielonej Górze około 350 Polaków. 14 lutego 1945 wojska radzieckie zajęły m iasto bez walki. Przebywało w nim wówczas około 4000 Niemców, liczba ta wkrótce wzrosła do blisko 7000. D o chwili zorganizowania polskich władz administracyjnych burmistrzem w mieście był niemiecki antyfaszysta Fritz Laube. Pierwszy polski burm istrz Tadeusz Sobkowiak rozpoczął urzę­ dowanie dopiero 6 czerwca 1945. Proces repolonizacji miasta zapoczątkowali dawni robotnicy przymusowi i osadnicy z nie­ dalekiej W ielkopolski. Latem 1945 przybyły pierwsze transpor­ ty repatriantów . W końcu 1945 liczba Polaków w mieście wynosiła blisko 12400, liczba Niemców zmalała do 2700. Roz­ poczęły pracę niektóre zakłady przemysłowe. W 1945 ruszyła daw na fabryka win i szampanów Grem plera, w następnym roku rozpoczęto produkcję m.in. w „Z astalu” , „Polskiej Weł­ nie” , „Falubazie” . M iasto nie było zniszczone, bardzo szybko więc (już w 1948) przekroczyło przedwojenną liczbę mieszkań­ ców. W 1950 stało się stolicą nowo utworzonego województwa. Dzisiejsza Zielona G óra jest prężnym ośrodkiem przemysło­ wym, stanowi też znaczące na mapie kraju centrum kultury

i nauki. Największymi przedsiębiorstwami przemysłowymi są: Lubuska W ytwórnia W ódek G atunkow ych „Polm os” , której wyroby znane są nie tylko w kraju, Fabryka Wykładzin Pod­ łogowych „N ow ita” S.A., Zielonogórskie Fabryki Mebli „ZEFA M ” S.A., znany w kraju producent wagonów towarowych - „Zastał - W agony” S.A., Zielonogórskie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego, wytwarzające tkaniny wełniane i wełnopodobne przedsiębiorstwo „Polska W ełna” S.A., Lubuska Fabryka Zgrzeblarek Bawełnianych „Polmatex - Falubaz” i Lubuskie Zakłady A paratów Elektrycznych „Lum el” . W mieście znajdują się dwie wyższe uczelnie: Wyższa Szkoła Inżynierska, założona w 1965 oraz Wyższa Szkoła Pedago­ giczna, utworzona w 1971. Działają podstawowe placówki kulturalne, m.in.: T eatr Lubuski im. Leona Kruczkowskiego i Filharm onia Zielonogórska im. Tadeusza Bairda. Interesu­ jące zbiory prezentuje M uzeum Ziemi Lubuskiej, drugą pla­ cówką muzealną jest M uzeum Książki Środkowego N adodrza. Działa wiele towarzystw kulturalnych i naukowych oraz związków twórczych, m.in. Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Lubuskie Towarzystwo K ultury i Lubuskie Towarzystwo M u­ zyczne im. H enryka Wieniawskiego. W Zielonej Górze urodził się Mikołaj Fabri (1447-1516) wybitny teolog, w latach 1499-1516 profesor, a od 1508 rektor uniwersytetu w W ittenberdze. Po śmierci pochow ano go w ko­ ściele uniwersyteckim w W ittenberdze, tym samym, na drzwiach którego rok później M arcin Luter - też wykładowca tamtejszego uniwersytetu - przybił kartę ze swymi słynnymi tezami, dającymi początek reformacji. Z Zielonej G óry pochodził też Tadeusz Konicz (1732-1799) - malarz, rysownik, dekorator; twórca wielu obrazów o tem a­ tyce religijnej i mitologicznej, także krajobrazów i portretów . Przebywając głównie na zachodzie Europy, przez całe życie podkreślał swe polskie pochodzenie. W Rzymie znany był jako Taddeo Polacco.

ZW IED ZA N IE M IASTA PI. K o le ja rza - ul. B oh a te ró w W este rplatte - pi. B oh a te ró w - ul. K a zim ie ­ rza W ie lk ie g o - ul. U ła ńsk a - ul. N ie p o d le g ło śc i - ul. Ż e ro m s k ie g o - S tary R yn e k - ul. K raw iecka - ul. K ope rn ik a - ul. M ic kiew icza - pi. P ow stańców W ielkop olskich -

ul. L iso w s k ie g o -

ul. S o b ie s k ie g o -

ul. J e dno ści -

pl. Pocztow y - ul. G ro ttg e ra - al. Konstytucji 3 M aja - Park W in n y .

Proponow ana trasa zwiedzania ma około 3,5 km długości i na jej przejście - łącznie ze zwiedzaniem opisanych obiektów przeznaczyć należy 3 - 4 godziny. Trasa rozpoczyna się na pl. Kolejarza, przy oddanym do użyt­ ku w 1970 przeszklonym budynku dworca PKP.

1. Muzeum Okręgowe 2. Teatr Lubuski im. L. Kruczkowskiego 3. fragmenty murów obronnych 4. ratusz 5. dawny zajazd 6. kościół Matki Boskiej Częstochowskiej 7. Wieża Głodowa 8. kościół farny 9. domek winiarza z palmiarnią 10. amfiteatr

,

Połączenie kolejowe uzyskała Zielona G óra w 1871, kiedy uruchom iono przechodzącą przez miasto linię Czerwieńsk-Głogów. W 1904 ruszyły pociągi z Zielonej G óry do Krzystkowic (i dalej do Żagania i Żar), a w 1 9 1 1 - do Szprotawy (linię tę rozebrano po 1945). W końcu 1983 przekazano do eksploatacji zelektryfikowany odcinek linii kolejowej Głogów - Zielona G óra - Czerwieńsk. Obecnie stacja w Zielonej Gó-

rze obsługuje głównie przewozy pasażerskie, ruch towarowy koncentruje się w niedalekim Czerwieńsku. Przy wsch. pierzei placu znajdują się Lubuskie Zakłady A pa­ ratów Elektrycznych „Lum el” , a nieco dalej zabudow ania Lu­ buskiej W ytwórni W ódek Gatunkow ych „Polm os” , o stylo­ wych fasadach. Z pl. Kolejarza udajemy się ruchliwą ul. Bohaterów W ester­ platte w kierunku śródmieścia. Z a skrzyżowaniem z ul. Ułańską mijamy Pomnik Katyński (1991) - kilka potężnych głazów i brzozo wy krzyż, po czym wychodzimy na pl. Bohaterów. Plac wytyczony został w końcu X IX w. N a środku m onum en­ talny pom nik odsłonięty w 1965 jako pomnik Wdzięczności (proj. A nna K rzym ańska). Obecnie - po zmianie inskrypcji - jest to pomnik Bohaterów II Wojny Światowej. Przy pd. pierzei placu kościół augsburskoewangelicki (d. zbór staroluterański) wzniesiony w 1909-1911. Jest rzadkim przykładem secesyjnej architektury sakralnej. Po przeciwnej stronie ulicy duży dom towarowy „C entrum ” (1976). Z pl. Bohaterów wychodzimy ul. Kazimierza Wielkiego. Z le­ wej strony, przed skrzyżowaniem z ul. U łańską, rośnie pięciopienna topola (obw. 410 cm), chroniona jak o pom nik przyro­ dy. Z prawej natom iast usytuowany jest eklektyczny kościół Najświętszego Zbawiciela. W ybudowany w 1915-1916 wg proj. architektów berlińskich W ilhelma Hosfelda i W olfganga W agnera, stanowi interesujący przykład zastosowania kon­ strukcji żelbetowej w budownictwie sakralnym. W nętrze wzorowane na starochrześcijańskich bazylikach o trzech na­ wach rozdzielonych rzędami kolum n i płaskim, belkowanym stropie - ma doskonałą akustykę. W świątyni organizowane są koncerty muzyki poważnej; m.in. w 1926 prezentow ano tu oratorium „Q uo vadis” z udziałem kom pozytora, Feliksa N o­ wowiejskiego. W racamy do pl. Bohaterów, z którego wychodzimy al. Nie­ podległości. Ulica ta, wytyczona w 1871, stanowiła najkrótsze połączenie centrum m iasta z nowo uruchom ionym dworcem kolejowym. N a znacznej długości zam ieniona w deptak, jest dziś uczęszczanym traktem spacerowym. Z lewej strony mija­ my galerię Biura W ystaw Artystycznych, za nią znajduje się Muzeum Ziemi Lubuskiej. Budynek muzealny wzniesiono w 1890 dla administracji terenowej. W 1933 wm urowano w je­ go tylną elewację renesansowy portal z 1596, przeniesiony z nie istniejącego dziś dworu w Przytoku. Pierwsza placówka muzealna (Heimatmuseum) powstała w mieście w 1922. Mieściła się ona w d. zborze staroluterańskim przy dzisiejszej ul. Pieniężnego. W 1936 muzeum przeniesiono do budynku d. szkoły ewangelickiej przy ul. Li­ sowskiego. Zbiory przedwojenne dały początek otwartemu w tym samym miejscu w 1946 Muzeum Miejskiemu. W 1957

•W

i placówka uzyskała status muzeum okręgowego. W obecnym budynku ekspozycja udostępniona jest od 1960. Główną część ekspozycji stanowi współczesna sztuka polska (malarstwo, rysunek, grafika, rzeźba, ceramika); ponadto sztuka dawna i rzemiosło artystyczne. Interesująco prezentuje się dział winiarski, w którym oglądać można m.in. urządzenia do produkcji wina (X V III-X X w.), szkło artystyczne i użyt­ kowe (X V II-X X w.) oraz przedm ioty codziennego użytku związane z produkcją i konsum pcją wina. Z prawej - przy ul. Pieniężnego - eklektyczny kościół polskokatolicki, zbudowany w 1866 jak o zbór staroluterański. Dalej - z lewej strony al. Niepodległości - Teatr Lubuski im. Leona Kruczkowskiego. Budynek teatralny wzniesiono w 1931, wg. proj. architekta berlińskiego Oscara K aufm anna. Zawodowy teatr pow stał tu w 1951. Przecinamy ul. Kupiecką i ul. Żeromskiego kierujemy się w stronę Starego Rynku. Ulica ta wiodła niegdyś z rynku średniowieczne­ go miasta w kierunku rozebranej w 1827 Bramy Dolnej. Obecnie - j a k całe historyczne śródmieście - wyłączona jest z ruchu samochodowego i zam ieniona w deptak. O taczają ją kamienice z 2 poł. X IX w. i pocz. X X w. o ładnych, stylowych fasadach.

R a t u s z w Z ie lo n e j G ó r z e

1

Stary Rynek wytyczony został zapewne w 1 poł. XIV w. Jego poszczególne części, w zależności od towarów jakim i tam han­ dlowano, nosiły w średniowieczu zwyczajowe nazwy. I tak: po stronie zach. był rynek zbożowy, po stronie wsch. - lniany, od pn. - mączny i od pd. - rynek mięsny. Pierwotnie rynek był bardziej wydłużony (160 x 60 m) i sięgał od strony pn. aż po dzisiejszą ul. Mickiewicza. Zabudow ę wsch. i zach. pierzei placu tworzą domy z X V III-X IX w., o eklektycznych lub secesyjnych fasadach. Dwie pozostałe pierzeje zostały całkowi­ cie przebudowane. N a środku rynku wznosi się ratusz.

Gotycki ratusz wybudowano w 2 poł. XV w. Był budynkiem piętrowym, o schodkowych szczytach wysokiego, dw uspa­ dowego dachu. Czworoboczną wieżę wieńczył dach nam io­ towy. O dbudowy po pożarach w 1582, 1627 i 1651 oraz rozbudow a w 2 poł. X V III i X IX w. ukształtowały dzisiejszą bryłę ratusza. Częściowo zachowały się klasycystyczne elewacje gmachu z 1801. Jedyną widoczną pam iątką architektury gotyckiej jest odsłonięta w 1989 piętnastowieczna wnęka dekoracyjna w ele­ wacji zach. N ad dacham i góruje wieża o wysokości 54 m, zwieńczona renesansowym hełmem z trzema latarniam i, usta­ wionym w 1678. W piwnicach ratusza mieści się m.in. w iniar­ nia „Bachus” . W arto wspomnieć, że w iniarnia w piwnicach ratuszowych wymieniona jest w dokum entach po raz pierwszy już w 1639. Stary Rynek opuszczamy ul. Krawiecką, by wkrótce skręcić w prawo, w ul. M asarską. Opodal narożnika stoi Wieża Ła­ zienna. zwana też Głodową. Stanowi najlepiej zachowany re­ likt d. fortyfikacji miejskich. G otycka ceglana wieża, zbudo­ wana w 1487, związana była pierwotnie z N ow ą Bramą. Wzniesiona na planie prostokąta, trzykondygnacyjna, zwień­ czona jest barokow ym hełmem z latarnią. Jej wysokość wyno­ si 35 m. Nazwę swą zawdzięcza łaźni publicznej, stojącej nie­ gdyś w jej sąsiedztwie. Stanowiąc część umocnień m iasta, peł­ niła także funkcję więzienia, stąd druga nazwa - Wieża G ło­ dowa. Ulicą K opernika skręcamy w lewo. N a skwerze rośnie stary cis o obw. 165 cm. Skręcając w lewo wchodzimy na plac, na którym znajduje się kościół św. Jadwigi - d. kościół farny, w 1992 wyniesiony do godności konkatedry. Pierwszy kościół powstał w tym miejscu zapewne w 2 poł. X III w. Obecną gotycką świątynię wzniesiono w końcu XIV, bądź na pocz. XV w., nieco później dobudow ano wieżę i kruchtę pd. W końcu XV lub na pocz. XVI w. przy pd. ścianie prezbiterium ustawiono dw ukondygnacyjną przybudówkę, mieszczącą m.in. kaplicę Oliwną. W 1 poł. XVI w. pomiędzy nią a kruchtą wybudowano jeszcze jedną niewielką kaplicę. Po pożarze w 1651 przebudow ano gotyckie okna. W 1776 runęła wieża, niszcząc część prezbiterium i nawy pn. Podczas od­ budowy przykryto wnętrze kościoła nowymi sklepieniami, przebudow ano elewacje i wzniesiono nową wieżę. W 1832 wieżę podwyższono i nadano jej obecny kształt. Świątynia jest trójnawow ą budowlą halową, o wydłużonym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. M urow ana z cegły, w starszych partiach m urów - także z kam ienia polnego. Przy pd. ścianie prezbiterium kaplica Oliwna (XV w.), nad nią empora, zwana niegdyś chórem sukienników lub chórem pol­ skim. Przy nawie pd. kaplica M atki Boskiej Ostrobramskiej (1 poł. XVI w.). Elewacje zewnętrzne noszą ślady licznych re­ montów i zmian. Gotyckie okna zachowały się tylko w kaplicy

K o ś c ió ł św . J a d w ig i w Z ie lo n e j G ó r z e

przy prezbiterium. Klasycystyczna, otynkow ana wieża zwień­ czona jest tarasem i kopułką. Prezbiterium i nawy nakryte są sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi, w kaplicy M atki Bos­ kiej Ostrobram skiej znajduje się sklepienie sieciowe, a w kap­ licy Oliwnej i nad chórem sukienników - gwiaździste. Obecny wystrój wnętrza zaprojektował Stanisław Jakubczyk z K rako­ wa (1968). Z dawnego wyposażenia uwagę zwracają: baro-

R z u t k o ś c io ła św . J a d w ig i w Z ie lo n e j G ó r z e

1. kaplica Oliwna 2. kaplica Matki Boskiej Ostrobramskiej

K o ś c ió ł M a tk i B o s k ie j C z ę s t o c h o w s k ie j w Z ie lo n e j G ó r z e

kowy prospekt organowy (XVII w.), kilka kamiennych rene­ sansowych i barokowych płyt nagrobnych oraz neogotycka am bona z 2 poł. X IX w. Przy kościele barokow a figura św. Jana Nepom ucena. W sąsiedztwie d . szkoła katolicka z 2 poł. X V III w. (ul. K oś­ cielna 13) i d. wikarówka z poł. X V III w. (ul. Kościelna 11). Po przeciwnej stronie kościoła klasycystyczna plebania z pocz. X IX w., kryta dachem naczółkowym (ul. Mickiewicza 14). Dalej trasa zwiedzania wiedzie ul. Mickiewicza. Przecinamy ul. Żeromskiego; przed nami - kościół Matki Boskiej Często­ chowskiej. Wzniesiono go w 1746-1748 jako zbór protestancki. Jest bu­ dynkiem szachulcowym. M urow aną wieżę dostawiono w 1828. W nętrze, przykryte stropam i belkowymi, obiegają trójkondygnacyjne drewniane empory. Zachowała się część

rokokowego wyposażenia: ołtarz główny, am bona i kam ienna chrzcielnica. O bok świątyni dobrze zachowany fragm ent m uru obronnego. Przylega doń budynek d. więzienia (1 poł. X V III w.), za­ adaptow any obecnie na pomieszczenia biurowe Kurii M etro­ politarnej. W obniżeniu na pn. od kościoła położony jest pl. Powstańców W ielkopolskich. W średniowieczu biegła tędy fosa, jej niewielki fragm ent odtw orzono w ostatnich latach. N a środku placu gmach Filharmonii Zielonogórskiej im. Tade­ usza Bairda; filharm onia pow stała w 1974, imię otrzymała w 1982. N a ścianie budynku tablica (1992) przypom inająca wydarzenia z 1960, podczas których mieszkańcy m iasta prze­ ciwstawili się czynnie ówczesnej władzy. Budynek powstał w 1909 jako dom wspólnoty ewangelickiej. W latach 1945-1960 był rzymskokatolickim domem parafial­ nym. 30 m aja 1960 przed budynkiem doszło do zajść, podczas których milicja siłą usunęła parafian, protestujących przeciw­ ko zamknięciu domu. U czestnikom manifestacji wytoczono proces, 117 osób skazano na kary pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat. Po tych wydarzeniach gmach przekazano Zielonogórskiej Orkiestrze Symfonicznej. Skwer otaczający plac dochodzi od strony pn.-zach. do ruch­ liwej al. W ojska Polskiego. Po jej przeciwnej stronie, wśród zieleni, wznosi się pomnik Kazimierza Lisowskiego (proj. Le­ szek Krzyszowski). Kazimierz Lisowski (1863-1935), mistrz blacharski, był przywódcą Polonii zielonogórskiej. W 1898 r. założył T o­ warzystwo Polskich Rzemieślników, popularyzujące język i kulturę polską. Towarzystwo miało własną bibliotekę, starało się upowszechnić czytelnictwo gazet polskich. Lisow­ ski był prezesem organizacji przez cały okres jej działalności, do 1935. Aktywnie działał również w utworzonym w 1923 oddziale Związku Polaków w Niemczech. Zm arł 25 września 1935 w czasie przesłuchania w siedzibie zielonogórskiego ges­ tapo. Jego grób znajduje się na cm entarzu przy ul. W rocław­ skiej. N a budynku przy ul. Sienkiewicza 1, gdzie przez wiele lat mieszkała rodzina Lisowskich, w m urow ana jest tablica pam iątkow a. Dalej trasa prowadzi ul. Lisowskiego. Po prawej stronie baro­ kowy budynek d. szkoły ewangelickiej (nr 1-3) z 1768-1770, przykryty dachem m ansardowym. Nieco dalej barokow y dom z XV III w. (nr 5), przykryty dachem m ansardowym z lukarnami, o bogatej dekoracji fasad. Skręcamy w praw o ul. Sobie­ skiego, a po dojściu do ul. Jedności - w lewo. Mniej więcej w tym miejscu stała niegdyś Brama G órna, przez którą ze średniowiecznego m iasta wiódł trak t do K rosna Odrzańskie^ go. Zachow ał się tu niewielki fragm ent m urów miejskich. N a rozwidleniu ulic kam ienna figurka winiarki (proj. H alina K oz­ łowska - Bodek).

Szerokie schody - wiodące obok zbudowanego w 1855 gmachu obecnego Sądu Wojewódzkiego - prow adzą na pl. Słowiański. W 1591 wzniesiono tu kościół Świętej Trójcy, zwany potocznie kościołem polskim. Sprowadzono doń polskiego diakona, którego zobowiązano do opieki duchownej nad Polakam i mieszkającymi w pięciu wsiach należących do zielonogórskiej gminy luterańskiej: Chynowie, Łęczycy, Przylepie, W ilkanowie i Zawadzie. Nabożeństwa polskie odbywały się tu przez całą 1 poł. X V II w. Drewniany kościółek rozebrano w 1809. W racamy na ul. Jedności i skręcamy w prawo. Z lewej zostawiamy Dom Foersterów (nr 5) zbudowany w 1789 przez Jeremiasza Zygm unta Foerstera. W X IX w. gościli w nim m.in.: John Quincy Adam s - rezydent amerykański na dworze pruskim , późniejszy prezydent Stanów Zjedno­ czonych; gen. M arie Joseph de La Fayette - uczestnik rewolucji francuskiej i amerykańskiej wojny o niepodległość; Hieronim Bonaparte - brat N apoleona, król Westfalii. Wy­ chodzimy na pl. Pocztowy. Plac ten, zwany dawniej Nowym Rynkiem lub Rynkiem G arncarskim , wytyczono w 2 poł. XVII w. Przylegał on od pd. do fortyfikacji miejskich, ułatwiając wyjazd z Nowej Bramy w kierunku przedmieścia „N a Piasku” (rejon dzi­ siejszej ul. Sikorskiego) i dalej na trak t wiodący do K o­ żuchowa. W centrum placu wolnostojący dom barokowy (nr 17) z X V III w., przebudow any w następnym stuleciu. N a narożniku ul. Sikorskiego d. hotel „Pod Złotą K oroną” , do końca X IX w. najbardziej renomowany hotel Zielonej Góry. Zatrzymywali się w nim m.in.: król A ugust II Mocny, król pruski Fryderyk II i car M ikołaj I. Hotel powstał w 1663, obecny klasycystyczny kształt uzyskał na pocz. X IX w. Od strony zach. zam yka plac gmach poczty z pocz. XX w. Plac opuszczamy biegnącą na pd. ufc G rottgera. Stoi przy niej kilka kamieniczek o ładnych, secesyjnych elewacjach. N a skrzyżowaniu z al. K onstytucji 3 M aja budynek Narodowego Banku Polskiego - w czasach faszyzmu mieściła się w nim siedziba gestapo. Tutaj w 1935 zmarł Kazimierz Lisowski (patrz str. 61). Obok kino „W enus” , wybudowane w 1961. Skręcamy w lewo al. Konstytucji 3 M aja. Z prawej mijamy kompleks zabudow ań spółki „Polska W ełna” , wzniesiony w 1922, z charakterystycznym i wieżami. Przecinamy ul. W roc­ ławską i wchodzimy na dominujące nad okolicą wzgórze. Znajduje się na nim Park Winny (4,5 ha). N ajstarsza wiadomość o istnieniu w Zielonej Górze plantacji winorośli pochodzi z 1314. Kilkusetletnia historia zielonogór­ skiego winiarstwa - to dzieje bezustannego zm agania się winiarzy z niezbyt sprzyjającym klimatem. M roźne zimy, ulewne

letnie deszcze - wielekroć decydowały o plonach i produkcji wina. W 1800 na terenie m iasta istniało 2220 winnic o łącznej powierzchni 700 ha. Później obszar winnic znacznie się zmniejszył. W 1927 zajmowały one powierzchnię 150 ha, a w przededniu wybuchu II wojny światowej - 110 ha. Niewielka plantacja w Parku W innym jest dziś jedyną winnicą miasta. / N a szczycie wzgórza znajduje się domek winiarza. Zbudowany w 1818, przekształcony w 1963 i 1984. Piętrowy, kryty dachem czterospadowym z tarasem. W końcu X VIII w. było w mieście 726 takich domków, służących jako magazyny narzędzi i sprzętów do uprawy winorośli. Wiele z nich zamieniono z czasem na dom ki letnie. Do dom ku winiarza przylega oka­ zała, przeszklona palm iarnia. W zniesiona w 1956, w latach osiemdziesiątych otrzym ała nową konstrukcję nośną. Rosną w niej liczne drzewa i krzewy strefy zwrotnikowej i rów niko­ wej, m.in.: palmy, figowce, rośliny cytrusowe, agawy. W 1962 w palm iarni uruchom iono kawiarnię. W parku ustaw iono kil­ ka rzeźb plenerowych. Ze szczytu wzgórza - szeroka panoram a m iasta, z górującą nad śródmieściem wieżą ratuszową. N a pn. skraju parku znaj­ duje się zespół gmachów Urzędu Wojewódzkiego, oddany do użytku w 1958-1959. Przy palm iarni kończymy trasę zwie­ dzania miasta. D o odległego około 500 m centrum prowadzi ul. W rocławska i jej przedłużenie - ul. Kupiecka. OBIEKTY POZA TRASĄ ZWIEDZANIA Kaplica „Na Winnicy” Znajduje się na osiedlu Słowackiego, około 1400 m na pd. wsch. od Starego Rynku. Dojazd autobusami jeżdżącym i ul. Wrocław­ ską (linie: 0, 4, 5, 6, 10, 20, 31, 33) i dalej pieszo około 600 m al. Słowackiego. N a pocz. XIV w. Zieloną G órę nawiedziły dotkliwe klęski. Po katastrofalnych suszach zapanow ał w 1313-1315 na terenie całego Śląska wielki głód. W iosną 1314 zaraza spowodowała wyludnienie miasta. Ocalało wówczas ponoć tylko około stu osób, które schroniły się w winnicy za miastem. W dowód wdzięczności za uratow anie życia wznieśli w miejscu schronie­ nia kościół. Po II wojnie światowej - jako wotum wdzięczno­ ści za ocalenie - odnowili świątynię byli więźniowie niemiec­ kich obozów koncentracyjnych. Niewielki, m urow any z kamienia i cegły, później otynkowany, kościółek kryty jest dwuspadowym dachem naczółkowym. W środku kalenicy czworoboczna drewniana wieżyczka. W są­ siedztwie kaplicy wybudowano w latach osiemdziesiątych koś­ ciół Podwyższenia Świętego Krzyża, o nowoczesnej sylwetce architektonicznej.

Muzeum Książki Środkowego Nadodrza Mieści się w gmachu Wojewódzkiej i M iejskiej Biblioteki Pub­ licznej im. Cypriana Kamila Norwida, przy al. Wojska Pol­ skiego, około 400 m na pn. zach. od Starego Rynku. M uzeum otw arto w 1977. Eksponow ane są w nim, m.in.: książki i druki ulotne publikow ane na terenie Śląska, w tym prace wybitnego historyka i pedagoga Joachim a Pastoriusa z Głogowa (XVII w.); oryginalne oprawy z X V II-X V III w., barokow e zakładki do książek. Z nowszych eksponatów uw a­ gę zwracają: książki z bibliotek organizacji polskich z lat mię­ dzywojennych oraz antyfonarz, którym posługiwali się jeńcy w obozie żagańskim. Ekspozycję zam ykają gabinety wybitne­ go poznańskiego archeologa, prof. Józefa Kostrzewskiego (1885-1969) i pisarza Eugeniusza Paukszty (1916-1979), któ­ rego twórczość w znacznej części związana była z realiami ziem odzyskanych. Park Tysiąclecia Rozciąga się wzdłuż ul. Wazów, jego zach. skraj stykający się _ z pl. M arszalka J. Piłsudskiego położony jest około 500 m na pn. wsch. od Starego Rynku. Park o powierzchni 9,8 ha powstał na terenie d. cmentarza miejskiego, zwanego zielonokrzyżowym. Został on założony w 1628, a nazwę swą zawdzięcza oprawie pierwszego pochów­ ku. Zm arłym był młody chłopiec, syn miejscowego tkacza. Za trum ną szli koledzy zmarłego, nieśli zielone gałązki. Z daw­ nych obiektów zachowała się kaplica cm entarna z pseudoklasycystycznym portykiem z 1922. N a jej ścianie tablica (1994) przypom inająca o d. cm entarzu, z nazwiskami siedmiu tutaj pochowanych, najbardziej zasłużonych mieszkańców miasta. W parku ciekawy drzewostan; piękne aleje klonowe i lipowe; licznie występują: daglezja, żywotnik zachodni i cis. Park Piastowski ( Położony w pd.-zach. części miasta, około 1600 m od Starego Rynku, na stoku Wzgórz Piastowskich. Dojazd autobusami linii: 3, 6, 10, 11, 14 do ul. Ptasiej. Park (7,9 ha) znajduje się na terenie ciekawie ukształtowanym. Rośnie w nim wiele rzadkich gatunków drzew, m.in.: świerk kaukaski, kasztan jadalny, sosna żółta, limba. Drzewostan parkow y łączy się z lasami okalającymi Zieloną Górę. N ajbar­ dziej znanym obiektem parku jest am fiteatr z widownią na 4500 miejsc, oddany do użytku - po gruntownej przebudowie - w 1974. Od tego roku, aż do rozpadu Związku Radziec­ kiego, odbywały się tam Festiwale Piosenki Radzieckiej. Dziś organizowane są tu m.in. M iędzynarodowe Festiwale Zespo­ łów Folklorystycznych.

Z IE L O N A G Ó R A

TRASA

1

Pomnik Janusza Korczaka Znajduje się przy ul. Wyspiańskiego, na narożniku ul. Dzikiej, około 1700 m na pn. wsch. od Starego Rynku. Dojazd auto­ busami linii: 8, 28, 29. Był to pierwszy w Polsce pom nik Janusza K orczaka (1878— 1942) - wybitnego pedagoga i teoretyka wychowania, lekarza i publicysty, zam ordowanego w obozie zagłady w Treblince. Pom nik odsłonięto w 1979, jego projektantam i byli zielono­ górscy plastycy Tadeusz D obosz i M arek Przecławski. Wieża Braniborska Położona na osiedlu Braniborskim, około 1500 m na wsch. od Starego Rynku. Dojście od uł. Wrocławskiej ul. Braniborską lub od ul. Lwowskiej ul. Lubuską. Usytuowana jest na szczycie Wzgórza Braniborskiego (200 m n.p.m.) - najwyższego wznie­ sienia w granicach miasta. Obiekt wybudowano w 1860 z inicjatywy Stowarzyszenia M i­ łośników Rozwoju i Upiększania M iasta. W 1887 umieszczo­ no w wieży sprzęt optyczny do obserwacji nieba, podarow any przez pochodzącego z Zielonej G óry astronom a Wilhelma Foerstera. Obecnie gospodarzem obiektu jest Zakład Astrofizyki Wyższej Szkoły Pedagogicznej. O d 1990 istnieje w wieży Zie­ lonogórskie Centrum Astronomii. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na wsch. - do Zaboru (18 km), na zach. - do Świdnicy (10 km); niebieski - do Z aboru (15 km) i zielony - okrężny, biegnący przez lasy otaczające Zieloną G órę od strony pd. (23 km).

Trasa 1a Z ie lo n a G ó ra Zabór ; M ilsko 21 klTI

Trasa biegnie z Zielonej G óry na wsch. drogą drugorzędną nr 282. Przecina pagórkow ate tereny W ału Zielonogórskiego. Urozmaicone krajobrazy. ZIELONA GÓRA [Ókm Wyjazd z m iasta na wsch. Szosą Kisielińską (kierunek: Milsko).

■

■

■

■

■

■

■

■

■

■

■

■

■

i 65

r~5ltin~l STARY KISIELIN Wieś powstała w XV w., później od sąsiedniego Nowego Kisielina, choć sądząc z nazwy powinno być odwrotnie. Zasiedlili ją polscy osadnicy, a wieś zwała się wówczas Polskim Kisielinem.

Pałac neorenesansowy z 1896-1897, jego tylne skrzydło to d. dwór z 1837. Obecnie mieści się w nim Wojewódzkie A r­ chiwum Państwowe. W sąsiedztwie park z 2 poł. X IX w. o po­ wierzchni 1,8 ha. W śród zabudow ań folwarcznych stajnia z 2 poł. X VIII w. [ 7 km ] N O W Y KISIELIN

Wieś łańcuchówka założona na leśnej porębie praw dopodob­ nie już w poł. X III w. Pałac barokowy z przełomu XVII i XVIII w., znacznie prze­ budow any około poł. X IX w. i przekształcony w 1955. N ad dachem ażurowa wieżyczka zegarowa z cebulastym hełmem. Na pd. skraju parku pseudobarokow a willa z 1910. Przy szo­ sie kam ienna dzwonnica zbudow ana około 1840, o cechach klasycyzmu i neogotyku. We wsi rośnie kilka starych dębów (największe o obw. 530 i 490 cm). [TTkinl D R O SZK Ó W

Podmiejski ośrodek wypoczynkowy, położony około 1,5 km na pd. od wsi, nad położonym w lesie niewielkim jeziorkiem. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na pd. - do Zielonej G óry (13 km), na pn. wsch. - do Z aboru (5 km). 113 km| Rozwidlenie dróg ■ 4 km na zach. Przy tok. Klasycystyczny kościół z 17761778, obok piętrowy budynek d. plebanii z końca X V III w., kryty dachem naczółkowym. Pałac neorenesansowy z 18641867, piętrowy, nakryty dachem czterospadowym, o bogatym wystroju architektonicznym elewacji. Ęrzy nim park krajobra­ zowy (7,3 ha) z końca X V III w. 116km| ZABÓR Wieś w pagórkowatej okolicy, z trzech stron otoczona lasami. Siedziba Urzędu Gminy. Około 1 km na pd. wsch. od wsi położone jest jez. Z ab ó r (33 ha), nad jego brzegiem kąpielisko. O sada wzm iankowana w 1306, w 1556 uzyskała praw a miejskie. Lokacja nie powiodła się jednak i Z abór nigdy nie stał się ośrodkiem miejskim. Stanowił natom iast rezydencję m agnacką należącą do możnych rodów niemieckich.

We wsi barokowy zespół pałacowy, użytkowany obecnie jako prewentorium dla dzieci. Pałac wzniesiony po 1677, przypomi-

na wczesnobarokowe rezydencje francuskie. W 1744 nabył rezydencję Fryderyk August von Cosel, naturalny syn króla Augusta II M ocnego i jego faworyty - hrabiny Cosel. W rok później pałac spłonął. H rabia Cosel odbudow ał go, d osta­ wiając m.in. dwie wieże i przekształcając wnętrza w duchu rokoka. Po śmierci Fryderyka A ugusta w 1770, pałac odzie­ dziczył jego syn - G ustaw Ernest, który wkrótce przehulał cały majątek. Później w pałacu rezydowali przedstawiciele różnych rodzin, m.in. w czasie I wojny światowej i w latach międzywojennych mieszkała tu eks-cesarzowa Herm inia, żona ostatniego cesarza niemieckiego W ilhelma II, W 1956 obiekt spłonął, a w latach następnych pieczołowicie go odbudow ano. Trzykondygnacyjna budowla założona została na planie pod­ kowy z prostokątnym dziedzińcem, zamkniętym od strony wjazdu, czwartym parterow ym skrzydłem z arkadow ą galerią i tarasem. D ekoracja elewacji pochodzi z 2 poł. X VIII w. Pałac otacza sucha fosa o szer. 15 m i głęb. 3 m. N ad nią przerzucone są dwa m urow ane mosty. Z sześciu parterowych budynków otaczających dawniej przedpałacowy dziedziniec zachowało się pięć. Są to budowle barokow e z 2 poł. XVIII w., znacznie zmienione podczas przeprowadzanych później remontów. Równocześnie z budow ą pałacu powstał park (12,5 ha) o symetrycznym układzie alei. G łów na z nich prowadzi do jez. Zabór. W zróżnicowanym drzewostanie uwa­ gę zwracają stare dęby (największe o obw. 490 i 480 cm), jesiony (obw. do 490 cm) i lipy (obw. do 400 cm). W centrum wsi kościół neogotycki z 1905-1908. W rejonie jez. Z abór i położonego na pd. od niego drugiego niewielkiego zbiornika wodnego występuje wiele rzadkich ga­ tunków ptaków. Spotkać tu można m.in. bociana czarnego i żurawia. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na zach. - do Zielonej G óry (18 km), na pn. wsch. - do M ilska (6 km), niebieski na zach. - do Zielonej Góry (15 km). M ILSKO

Wieś na lewym brzegu Odry. Przeprawa prom ow a przez rzekę (droga do K onotopu), po drugiej stronie wieś Przewóz. K o­ niec trasy la. Kościół barokowy pow stał w X V III w., być może na zrębach murów poprzedniej budowli. Jednonawowy, z nieco węższym, trójbocznie zakończonym prezbiterium. N eogotycka wieża z XIX w. Barokowe wyposażenie wnętrza; starszym zabyt­ kiem jest renesansowa chrzcielnica kam ienna z 1601. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pd. zach. - do Zaboru (6 km), na pd. - do Otynia (12 km); czerwony: do Zaboru (5 km).

[Fliml

Trasa 1b Zie lo n a G ó ra Przyle p C ze rw ie ń sk

17 km Trasa biegnie z Zielonej G óry w kierunku pn.-zach. drogą drugorzędną nr 280. Prowadzi przez płaskie tereny Wysoczyz­ ny Czerwieńskiej. ZIE L O N A GÓRA

Wyjazd z miasta na pn. zach. al. Zjednoczenia (kierunek: Czerwieńsk). PR ZY LE P

Osiedle podmiejskie o charakterze przemysłowym. Duże Z a­ kłady M ięsne uruchom ione w 1976. Lotnisko sportowe A ero­ klubu Ziemi Lubuskiej. I7km] CZERW IEŃSK

M iasto (4300 mieszkańców), na skraju doliny Odry. Ważny węzeł kolejowy. Miejscowość powstała na gruntach wsi Nietków Polski. Jej właściciele wznieśli tu około 1530 zamek, przy którym powstała osada rzemieślnicza, zwana początkowo Nowym Nietkowem. W 1690 elektor brandenburski Fryderyk III nadał osadzie praw a miejskie, nazywając ją - od nazwiska właścicieli - Rothenburgiem. M iasto otoczone było palisadą z trzem a bra­ mami. W śród mieszkańców trudniących się rzemiosłem najwięcej było su­ kienników. W poł. XVIII w. znajdował się w mieście magazyn wełny, od 1759 działała farbiarnia wełny, a od 1813 - m anufaktura produkująca tkaniny wełniane. W 1 poł. X IX w. sukiennictwo upadło. Utrzymały się natom iast niewielkie fabryki przemysłu wełnianego. W 2 poł. X IX w. Czer­ wieńsk stał się ważnym węzłem kolejowym. W 194$ ta miejscowość zali­ czona została do osad wiejskich. W 1957 zmieniono status na osiedle miejskie, miastem jest zaś od 1969.

W centrum miasta zachowała się zw arta zabudow a z pocz. X IX w. N a rynku pseudobarokowy ratusz z 1909, kryty da­ chem czterospadowym z wieżyczką na kalenicy. Obok pom nik (1984) poległych w walkach o wyzwolenie Ziemi Lubuskiej. Neogotycki kościół św. Wojciecha z 1877. Przy ul. Zielonogór­ skiej d. zbór staroluterański z 1851 (obecnie magazyn). S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na wsch. - do Zawady (11 km), na zach. N ietkow a (8 km).

do

Trasa 2 Zielona Góra Nowa Sól Bytom Odrzański Głogów 59 km

—

Trasa prowadzi z Zielonej G óry w kierunku pd.-wsch. N aj­ pierw drogą główną nr 3 (E 65) do Nowej Soli, dalej drogą drugorzędną nr 292 przez Bytom Odrzański do Głogowa. Po­ czątkowo przecina lesiste stoki W ału Zielonogórskiego, scho­ dzi do Obniżenia Nowosolskiego i od Nowej Soli biegnie dnem lub krawędzią Pradoliny Głogowskiej, równolegle do Odry. N a trasie cenne zabytki, głównie w Bytomiu Odrzańs­ kim i Głogowie. Ładne krajobrazy. Równolegle do trasy bieg­ nie linia kolejowa. Od trasy głównej odchodzą trasy boczne: 2a. N ow a Sól - Nowe M iasteczko - Kłobuczyn, 2b. N ow a Sól - Nowe M iasteczko - Niegosławice - Przemków. W Głogowie początek tras 17 i 18. EEI

ZIELO N A GÓRA

W yjazd z m iasta na pd. wsch. ul. W rocławską (kierunek: Wrocław). Rozwidlenie dróg Z prawej strony wieś RACULA. W przeszłości zasiedlona była głównie przez ludność polską, jeszcze w XVII w. większość jej mieszkańców posługiwała się językiem polskim. Kościół pier­ wotnie gotycki (XV-XVI w.), przebudowany w XVIII w. w stylu barokowym. Dzwonnica drewniana, konstrukcji słu­ powej, zapewne z X VIII w. W ewnątrz na jednej z belek, użytej tu wtórnie, gotycki napis majuskułowy z datą 1471. ■ 3 km na pd. Drzonków. Nowoczesny kompleks obiektów sportowych i rekreacyjnych Centralnego Ośrodka Sportu (m.in.: hotel, kryta pływalnia, strzelnica, sala gimnastyczna, parcours). W 1980 w ośrodku odbyły się mistrzostwa świata seniorów w pięcioboju nowoczesnym. u ilii

Skrzyżowanie dróg Trasa skręca w praw o na drogę nr 3 (E 65). W 1995 otw arto obwodnicę umożliwiającą przejazd na trasie Sulechów - Nowa Sól, z ominięciem śródmieścia Zielonej Góry. Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na zach. Sucha. Kościół późnoklasycystyc&iy z 1821.

EH3

N IE D O R A D Z

Wieś - owalnica rozciągnięta wzdłuż drogi prostopadłej do szosy. W śród jej mieszkańców jeszcze w XVIII w. prze­ ważali Polacy. Kościół z XVII w., rozbudow any w 2 poł. X IX w. Jedno naw o­ wy, m urowany z kamienia i cegły, z wieżą zwieńczoną iglicą. iQQ3

„Bażantarnia” Rezerwat przyrody (17,86 ha), położony po prawej stronie szo­

sy. Obejmuje fragment lasu mieszanego pochodzenia natural-

nego z pojedynczymi okazami drzew pomnikowych. Drzewostan tw orzą głównie: sosna, dąb, świerk i modrzew. Zróżnicowane są ró­ wnież niższe piętra lasu: w poszy­ ciu rosną m.in.: trzmielina, kru­ szyna i jeżyna, w runie - j>aproć orla, przylaszczka, dzwonek pokrzywolistny. otyń

D uża wieś, niegdyś miasto, nad Śląską Ochlą. Siedziba Urzędu Gminy. Szosa omija wieś od stro­ ny zach. Prawa miejskie uzyskał Otyń przed 1329. Powstał praw dopodobnie „na surowym korzeniu” , jak o zupełnie nowa osada. Był m iastem otwartym - nigdy nie miał ob­ warowań. Jego mieszkańcy zajmowali się głównie rolnictwem, z rzemiosł najbar­ dziej rozwijało się sukiennictwo. W czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) m ia­ sto zostało całkowicie wyludnione. W okresie od 1649 do 1776 jego właści­ cielami byli jezuici. W poł. XV III w. po­ wstały pierwsze m anufaktury sukiennicze, dla których mieszkańcy Otynia hodowali jedwabniki. Okoliczne wioski jeszcze do XIX w. zachowały pol­ ski charakter. Ich mieszkańcy licznie uczestniczyli w m anifestacjach wolno­ ściowych okresu W iosny Ludów. W X IX w. powstała niedaleko m iasta kopalnia rudy darniowej. Około 1900 rozpoczęły pracę fabryki rowerów i m akaronu, istniejące do 1945. W 1945 Otyń utracił praw a miejskie.

Zachował się d. układ urbanistyczny z kw adratow ym rynkiem. Późnoklasycystyczny ratusz z 1844 zdobi w elewacji frontowej lekko zaznaczony ryzalit z prostokątnym wejściem ozdobio­ nym kamiennym kartuszem. Rynek otaczają domy mieszkalne o jednolitym charakterze, z końca X VIII i 1 poł. X IX w. Kościół późnogotycki z 1585-1587 (wieża barokow a z 1676), w obecnej postaci odbudow any po pożarze w 1702-1704, wie­ ża - do 1781. Jest budowlą jednonaw ow ą, z prostokątnym prezbiterium i dwoma rzędami kaplic bocznych. N aw a przy­ kryta sklepieniem sieciowym, opięta renesansowymi emporami na konsolach. W yposażenie wnętrza barokowe. W jednej z kaplic gotycka figura M atki Boskiej z Dzieciątkiem z XV w. N a pd. wsch. od rynku (dojście ul. Mickiewicza) znajduje się d. zamek. Pierwotna, XV-wieczna budowla gotycka, została po 1519 gruntownie przebudow ana. Powstało wówczas czteroskrzydłowe założenie z obszernym dziedzińcem w kształcie

EECS3

R zu t k o ścio ła w O ty n iu

trapezu. W 1671-1681 jezuici zamienili zamek na klasztor. Zbudowali wtedy nowe skrzydło pd. i kościół klasztorny. Znisz­ czony pożarem klasztor został w 1703-1705 odbudowany w stylu barokowym , wg projektu Stefana Chrystiana Spinettiego. W 1788 właścicielem budowli stal się książę żagański Piotr Biron, który ponownie przekształcił ją w rezydencję m agnacką. Po pożarze w 1954 gmach częściowo zabezpieczony, nie jest użytko­ wany. W czteroskrzydłowej, dwukondygnacyjnej budowli za­ chował się od strony zach. budynek bram ny z przejazdem, w którym widoczne są fragmenty murów gotyckich. D o przejaz­ du przylega d. kościół. Od zewnątrz wyróżnia się elewacja skrzydła pd., bogato rozczłonkowana gzymsami, pilastram i z głowicami i obramieniami okien. N a dziedzińcu rośnie okazały platan o obw. 425 cm. N a pn. od rynku, przy drodze do Zielonej Góry, zabudow ania d. folwarku z X VIII w. Obok, przy ul. Lipowej, trzykondygnacyjny, barokowy spichlerz z tego samego okresu, kryty dachem m ansardow ym z lukarnam i. W zdłuż tej ulicy ciągnie się stara aleja lipowa (obw. 320-400 cm ).» S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pn. zach. - do Z atonia (13 km), na pn. wsch. - do M ilska (13 km); żółty do Nowej Soli (20 km). ■ 4 km na pn. wsch., za wsią Bobrowniki przy drodze do Dąbrowy, rezerwat przyrody „Bukowa Góra” (10,96 ha). Stro­ mą, rozczłonkowaną jaram i krawędź doliny Odry porasta las bukowy z domieszką modrzewia o cechach krajobrazowych drze­ wostanu naturalnego. Dojście do rezerwatu szlakiem żółtym. ■ 6 km na zach. Ługi, wieś nad Śląską Ochlą. Jednonawowy kościół gotycki wzniesiony z rudy darniowej, prawdopodobnie w X III w. Przebudowany w 1411, powiększony o zach. część nawy i wieżę w 1937-1938.

N O W A SÓ L

M iasto (43 300 mieszkańców) położone na lewym brzegu Od­ ry. W ażny węzeł drogowy. Duży ośrodek przemysłowy, m.in.: Nowosolska Fabryka Nici „O d ra” - największy w kraju p ro ­ ducent nici i Dolnośląskie Zakłady Metalurgiczne „D ozam et” . Ponadto zakłady przemysłu metalowego, skórzanego, spożywczego. N ad O drą stocznia remontowa i p ort rzeczny. Początek tras bocznych: 2a, 2b. W 1553 gdańszczanin A ntoni Danczko (Schmidt) otrzym ał od cesarza Ferdynanda 1 patent, upoważniający do uruchomienia na Śląsku warzelni soli. Surowcem do produkcji miała być, sprow adzana drogą wodną z Francji, silnie zanieczyszczona sól otrzym ywana z wody morskiej. Pierw­ szą warzelnię zlokalizowano niedaleko Z aboru. Jednakże spółka założona przez Danczko zbankrutow ała około 1560. Po przejęciu handlu i warzel­ nictwa soli przez państwo, rozpoczęto w 1563 produkcję soli w nowej warzelni, położonej niedaleko wsi M odrzyca, w rejonie dzisiejszej Nowej Soli. W 1572 zniszczył ją huragan i powódź; bardzo szybko jednak osada została odbudowana. W 1600 liczyła już blisko 300 mieszkańców. Z cza­ sem zaczęli się w niej osiedlać rzemieślnicy i kupcy nie związani z warzel­ nią. Rozwój osady zaham ow ała na dłuższy czas wojna trzydziestoletnia (1618-1648). W XVII w. istniały tam tkalnie płótna konopnego, z którego szyto worki do soli. W 1743 N ow a Sól uzyskała od króla pruskiego Fryderyka II prawa miejskie. Liczyła wówczas około 1000 mieszkańców. M iasto było już wtedy tylko ośrodkiem handlu solą, bowiem od 1710 miejscowa warzelnia była nieczynna. Szybszy rozwój m iasta rozpoczął się w 2 poł. XVIII w. W 1744 osiedliła się w nim duża grupa braci m oraws­ kich, wygnanych z Czech. Założyli oni m anufakturę lniarską, przekształ­ coną w X IX w. w duże zakłady przemysłowe. W oparciu o miejscowy surowiec - rudę darniow ą - zaczął rozwijać się przemysł metalowy. W 1828 uruchom iono pierwszy piec hutniczy, przetapiający surówkę wytwarzaną w dym arkach przez okolicznych chłopów. W poł. XIX w. powstała druga huta żelaza. W końcu tego stulecia istniało już wiele przedsiębiorstw prze­ mysłowych. N adal duże znaczenie m iała żegluga na Odrze. W 1858 zawitał do Nowej Soli pierwszy statek parowy. W 1897 oddano do użytku nowo­ czesny port rzeczny. W zrastała liczba mieszkańców m iasta. W 1800 wyno­ siła ona 1500, sto lat później - 12600, w 1939 - 17200. W czasie walk w 1945 m iasto uległo tylko niewielkim zniszczeniom (5% ). Szybko je więc zasiedlono i już w 1949 przekroczyło przedwojenną liczbę mieszkańców. V

N ajstarszym zabytkiem m iasta jest d. ratusz (ul. M oniuszki 3), wybudowany w 1574-1575 z przeznaczeniem na siedzibę ce­ sarskiego urzędu solnego, a później kamery solnej. W krótce po uzyskaniu przez N ow ą Sól praw miejskich, rozpoczęły w nim urzędowanie władze m iasta. Rozbudowy w 2 poł. XV III w. oraz w 1879 (kiedy m.in. wzniesiono wieżę) zatarły pierwotny kształt budynku. Kościół św. M ichała został wzniesiony w 1591-1596 z fundacji zarządcy dóbr solnych. Przybudówkę od strony pn. dostaw io­ no w 1688, kruchtę od pd. - w 1782. Rozbudow any o transept

m

Kożuchów

Zielona Góra

Poznań

Głogów

1. kościół św. A ntoniego 2. kościół św. B a rb a ry 3. kościół św. M ichała 4. d a w n y ratusz 5. m uzeum 6. daw ne m a g a zyn y solne 7. kopiec w idokow y 8. d a w n y zb ó r braci m orawskich

i zakrystię w 1880. Jednonawowy z transeptem , zamknięty od wsch. półkolistą absydą, z wieżą od strony zach. W nętrze nakryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Chór muzyczny wsparty na renesansowych konsolach. Polichrom ia wnętrza z 1965-1966 proj. Stalony-Dobrzańskiego; ten sam artysta projektow ał również witraże wykonane w 1977-1978. Przed

kościołem barokow a bram ka z rzeźbą św. M ichała we wnęce i barokow a, kam ienna figura św. Jana Nepom ucena z 1 poł. XVIII w. Przy pl. Solnym d. magazyn solny, zbudowany w końcu X VIII w. Parterow y budynek nakryty dachem czterospado­ wym z powiekami, m a w elewacjach małe, zamknięte półkoliś­ cie okienka. N a pd. od placu (dojście ul. Żwirki i Wigury), nad Odrą, usytuowany jest kopiec w kształcie ściętego stożka, z którego widok na rzekę i kanał stoczniowy. Nieco dalej most zwodzony (podnoszony), przerzucony nad kanałem p orto­ wym. Biegnąca wzdłuż basenu portowego ul. Portow a prow a­ dzi do ul. Wróblewskiego. Przy niej drugi d. magazyn solny. Klasycystyczny gmach, kryty dachem m ansardow ym z naczół­ kami i powiekami, powstał na przeł. X VIII i X IX w. N a osi elewacji frontowej znajduje się wystawka z dźwigiem, zwień­ czona trójkątnym tym panonem . Przy tej samej ulicy, za skrzy­ żowaniem z ul. W rocławską, barokow y budynek d. zboru braci morawskich z 1747, w 1961 adaptow any na salę gimnastyczną. W eklektycznym pałacyku z 1887, przy ul. Muzealnej 20, mie­ ści się - otw arte w 1947 - Muzeum Miejskie. Oprócz zbiorów historycznych ilustrujących rozwój m iasta, wyrobów miejsco­ wego rzemiosła, jest tu niewielka galeria obrazów, ciekawa ekspozycja przyrodnicza oraz zbiory numizmatyczne. Kościół św. Antoniego, neorom ański, zbudowany w 1835-1839 jako zbór ewangelicki wg proj. znanego architekta berlińskiego Augusta Stillera. Założony na rzucie prostokąta, ma wysoką, ośmioboczną wieżę. Wnętrze opięte dwukondygnacyjnymi emporami, nakryte sufitem kasetonowym. Witraże współczesne, wyko­ nano w 1975-1977 wg proj. M arii Powalisz-Bardońskiej. Daw­ nym zborem ewangelickim jest również neogotycki kościół św. Barbary z 1900. W śródmieściu zachowało się wiele secesyjnych oraz eklektycznych kamienic mieszczańskich. N a skwerze przy ul. Zjednoczenia pomnik Bohaterów II Wojny Światowej, wzniesiony w 1967 wg proj. Tadeusza D obosza i Leszka Krzyszowskiego. S z la k i tu r y s ty c z n e Przez Nową Sól przebiega żółty szlak turystyczny: na pn. - do Otynia (20 km), na pd. - do Bytomia Odrzańskiego (15 km) oraz rozpoczyna się szlak zielony, biegnący na zach. i łączący j się w rejonie wsi Broniszów ze szlakiem czerwonym (20 km). Wyjazd z miasta na pd. ul. Głogowską (kierunek: Wrocław). ■ 3 km na pd. zach. Rudno, śródleśna wieś nad potokiem Rud­ nica. Nazwę swą zawdzięcza wydobywanej dawniej w okolicach wsi rudzie darniowej. Kościół gotycki z 2 poi. X III w., wielo­ krotnie remontowany. Zbudowany z kamienia polnego i rudy darniowej. Barokowe wyposażenie wnętrza z X V II i X V III w. Świątynia otoczona je st kamiennym murem, zapewne z X V w. W sąsiedztwie drewniana dzwonnica z 1774, nakryta gontowym dachem namiotowym.

\

mamammmmmmmmKsmmmamsmmmmmm 75

■ 8 km na pd. wsch. Siedlisko, duża wieś na prawym brzegu Odry, siedziba Urzędu Gminy. Średniowieczny gród wzmiankowany w 1298. Na jego miejscu wzniesiono w 1597-1618 zamek, rozbudowany następnie w X V III w. i częściowo przebudowany w 2 poi. X IX w. W 1945 obiekt został spalony, w 1966-1971 odgruzowany i częściowo odbudowany. Obecnie mieści się w nim Gminny Ośrodek Kultury. R uiny zam ku - z zachowanym skrzydłem wsch., budynkiem bramnym i fragm entam i fo rty fik a c ji - usytuowane są na wy­ sokim brzegu Odry. N ajstarszą częścią zespołu je s t skrzydło pd. wzniesione w 1597-1601 przez M elchiora D eckharta z Legnicy dla ówczesnego właściciela Siedliska, Jerzego Schónaicha. W 1601-1610 wybudowano skrzydło wsch., za ­ projektowane przez tego samego architekta. Na jego p rze­ dłużeniu od strony pn. wzniesiono w 1615-1618 kaplicę, za­ projektow aną p rzez W alentego Saebischa. W pierw szej ćwie­ rci X V I I I w. architekt kożuchow ski Wagner wybudował skrzydła zach. i pn., tworząc dziedziniec zam kow y o wymia­ rach 4 6 x 5 6 m. Budynek bramny z rzeźbionym kam iennym portalem pow stał w 1611-1614 wg projektu Walentego Sae­ bischa. N ajstarsze elem enty zespołu (z końca X V I i początku X V I I w.) reprezentują sty l renesansowy, późniejsze (z począ­ tku X V I I I w.) - barokowy. Fortyfikacje ( m ury kurtynowe z bastionami i fo s y ) pow stały w 1612-1614 wg projektu S a ­ ebischa. Do ruin zam ku przylega park krajobrazowy (5,1 h a ) , założony w X V I I I - X I X w., położony na strom ym stoku doliny rzecznej. Rosną na nim m.in. pom nikowe cisy, cypryśnik błotny (obw. 280 cm ) i dęby (obwody do 580 cm ). We wsi kościół z p o czątku X V I I w., pierwotnie szachulcowy, obmurowany i pow iększony w X V I I I i X I X w. W ewnątrz dre­ wniane empory.

Trasa 2a Now a Sól Now e M iasteczko K ło b uczyn

mmmmmmmmmmmmmmmtmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm 29 km Trasa prowadzi drogą główną nr 3 (E 65), z Nowej Soli w kie­ runku pd., od Nowego M iasteczka - na pd. wsch. Po wyjściu z Pradoliny Głogowskiej wiedzie przez tereny Wzgórz D ał­ kowskich, biegnąc równolegle do ich głównego grzbietu. Ł ad­ ne krajobrazy.

now a só l

nnan

Wyjazd z miasta na pd. ul. Głogowską (kierunek: Wrocław). Rozwidlenie dróg

6 km |

Skrzyżowanie dróg 4 km na zach. Lasocin. Znajduje się tu jeden z najciekaw­ szych pałaców barokowych północnej części Dolnego Śląska. Wzniesiony około 1670. Wysokiej klasy kamienny portal baro­ kowy pochodzi z początku X V III w.; taras umożliwiający ze­ jście do parku wybudowano w 1910. Piętrowy pałac zbudowany na planie prostokąta, ma po bokach elewacji frontowej wydatne ryzality. Park (5 ha) założony w X V II w., rozszerzony i częś­ ciowo przekształcony w 2 poł. X IX w. w duchu modnego wów­ czas romantyzmu. W parku dąb o obw. 520 cm. ■ 1 km na pd. od Lasocina Bielice. Neogotycki pałac z 1867. Wieża zwieńczona krenelażem i sterczynami. Park założony w 2 poł. X I X w. (6,3 ha), z niewielkim stawem i romantyczną grotą.

Tkm ]

G O ŁA SZY N Stara wieś istniejąca, ja k wykazały badania archeologiczne, co najmniej od XI w. Kościół gotycki z 2 poł. X III w. N adbudow a wieży z 1883. Jednonawowy, m urow any z kam ienia polnego. Prezbiterium przykryte sklepieniem sieciowym (XVI w.), w nawie strop z polichrom ią barokow ą. W yposażenie wnętrza barokowe. We wsi kilka budynków z 2 poł. X V III w., m.in. dworek nakryty dachem mansardowym.

12 km

N O W E M IA STEC ZK O M iasto (3100 mieszkańców) w dolinie Białej W ody. Lokalny ośrodek drobnego przemysłu, handlu i usług.

[W ]

W lewo odchodzi trasa nr 2.

■

Miejscowość rozwinęła się przy szlaku handlowym prowadzącym z W roc­ ławia do K rosna Odrzańskiego, obok istniejącej od X I w. wsi Gołaszyn. W źródłach historycznych wzm iankowana jest po raz pierwszy - już jako m iasto - w 1296. Było to m iasto prywatne, którego losy polityczne zwią­ zane były z dziejami księstwa głogowskiego. Położone w miejscu o natural­ nych walorach obronnych - otoczone z trzech stron bagnistymi łąkami - obwarowane było wałami drewniano-ziemnymi. Od strony pd. i pd.-wsch., gdzie z miastem sąsiadował teren łatwo dostępny, wały zastąpiono w XVI w. m uram i kamiennymi, powiększając przy tym nieco obszar oto­ czony fortyfikacjami. Pod względem gospodarczym - ani w średniowieczu, ani też w czasach późniejszych - m iasto zbytnio się nie rozwinęło. D o upadku doprowadziła Nowe M iasteczko wojna trzydziestoletnia (1618-1648). W 1649-1776 m ia­ sto było własnością jezuitów z Otynia, a od 1787 - książąt żagańskich.

Liczba mieszkańców rosła bardzo powoli: w 1816 wynosiła zaledwie 900, w 1890 - 1400, by w 1939 osiągnąć 1700. Pewne ożywienie, spowodowane powstaniem niewielkich zakładów przemysłowych nastąpiło, w 1 poł. XX w. Czynne były wówczas m.in.: wytwórnia cementu, fabryka cygar, zakłady lniarskie, przędzalnia juty, tartak i fabryka mebli kuchennych. W 1906-1922 wydobywano również węgieł brunatny. Po I wojnie świato­ wej m iasto zdegradowane zostało do rangi wsi. Prawa miejskie uzyskało ponownie w 1945.

Kościół gotycki św. Marii Magdaleny wzniesiono na przełomie X III i XIV w. Nawę pd. dobudow ano ok. poł. XVI w. G otyc­ kie sklepienia prezbiterium (gwiaździste) i nawy głównej (sie­ ciowe) pochodzą z końca XV w. N awa boczna nakryta jest sklepieniem krzyżowym. Wieża dekorow ana blendami i rene­ sansową attyką, zwieńczona smukłą iglicą.. Wyposażenie wnęt­ rza barokowe. Najcenniejszymi zabytkam i są: gotycki tryptyk z końća XV w. (dzieło M istrza O łtarza z Gościszowic) prze­ niesiony tu z kościoła w Gołaszynie oraz gotyckie rzeźby Pieta i Chrystus Frasobliwy. Klasycystyczna plebania kryta dachem naczółkowym w 1811. Stojący na rynku ratusz wzniesiono w 1664-1665. Z pierwo­ tnego budynku pozostała jedynie wieża, przebudowana w X IX w. Wieńczy ją baniasty hełm z podw ójną latarnią. Obecny gmach składa się z dwóch skrzydeł, tworzących rzut litery L. Skrzydło zach. - późnoklasycystyczne, powstało w 1818-1821, pn. - neogotyckie w 1877-1879. Domy otacza­ jące rynek zbudow ano przeważnie w XVIII w.; późniejsze przebudowy zatarły ich cechy stylowe. K ilka budynków ma elewacje o wystroju klasycystycznym. N a wsch. od rynku (doj­ ście ul. Głogowską) klasycy styczny kościół Opatrzności Bożej, poewangelicki, wzniesiony w 1784-1785. Wieżę, zwieńczoną wysokim hełmem, dobudow ano w 1888.

S z la k i tu r y s ty c z n e Przez m iasto przebiega czerwony szlak turystyczny: na wsch. - do Bytomia Odrzańskiego (10 km), na zach. - do Cisowa (11 km). Wyjazd z miasta na pd. wsch. (kierunek: Legnica). ■ 5 km na zach. Borów Polski. Na wysokim wzniesieniu koś­ ciół późnogotycki z około poł. X V I w. Salony, z kaplicą dobu­ dowaną w X V II w. Wyposażenie wnętrza barokowe z X V II i X V III w. Późnogotyckie sakramentarium przeniesiono z po­ bliskiej kaplicy. W sąsiedztwie kościoła kaplica z ok. 1600, obecnie w ruinie. Ruina zam ku gotyckiego wzniesionego w koń­ cu X IV w., rozbudowanego w 1548-1550 w stylu renesansowym. ■ 6 km na pd. wsch. Bukowica. Kościół z 2 poł. X III w. Liczne przebudowy zatarły jego styl. W prezbiterium zachowało się sklepienie krzyżowo-kołebkowe z X V I w. Cenny gotycko-renesansowy tryptyk z 1 poi. X V I w.

■ 5 km na pd. zach. Szyba. Dwór klasycystyczny z 1797, przykryty dachem mansardowym z naczółkami. M IŁAKÓW

[17kmH

Wieś położona po lewej stronie szosy, wzdłuż drogi do Bytomia Odrzańskiego. Kościół renesansowy z przełomu XVI i XVII w. Jednonawowy z czworoboczną w ieżą/p rze­ chodzącą w górnej części w ośm iobok. Wyposażenie wnętrza barokowe. Starszym zabytkiem jest późnogotycka rzeźba M atki Boskiej z Dzieciątkiem. Dwór, pierwotnie renesansowy z ok. 1600, gruntownie przebudow any na przełomie XIX i XX w. Otacza go system obw arow ań ziemno-wodnych i park z X V II-X V III w. Z IM N A B R Z EŹN IC A

[iTE]

Wieś po prawej stronie szosy. Pozostałości dw oru renesan­ sowego z XVI w., w ruinie od końca X IX w. W okół resztki założenia parkowego (5,2 ha), w nim lipa o obwodzie 470 cm. N a cmentarzu m urow ana dzwonnica z 1835. Okolice wsi mają bardzo urozmaicony krajobraz. Około 1 km na zach. od niej znajduje się wzniesienie o wysokości 223 m n.p.m. Natomiast niecałe 2 km na pn. od wsi, w silnie pofał­ dowanym terenie głównego grzbietu Wzgórz Dałkowskich, poło­ żony jest rezerwat przyrody „Annahrzeskie W ąwozy” (55,83 ha). Ochronie podlega w nim las mieszany z przewagą świerka i buka, o bogatym runie. ■ 4 km na pd. Nowa Jabłonna. Kościół z X V I w., gruntownie przekształcony w X IX w. Wieża z wysmukłą iglicą. G ranica województw zielonogórskiego i legnickiego. M IESZK Ó W

Wieś na pd. stokach grzbietu W zgórz Dałkowskich, położona na wysokości 190 m n.p.m. Dwór późnobarokowy z końca XV III w. Piętrowy, nakryty dachem m ansardowym. Około 1 km na pn. wsch. rezerwat przyrody „Dałkowskie Jary” (17,17 ha). Przedm iotem ochrony jest w nim fragment lasu mieszanego z udziałem buka i świerka, porastającego strome wąwozy Wzgórz Dałkowskich. Wiek drzewostanu sięga około 150 lat. W runie masowo występuje konwalia. GAW ORZYCE

Wieś po prawej stronie szosy. Siedziba Urzędu Gminy.

f

W zm iankowana po raz pierwszy w 1157, kiedy wojska Bolesława Kędzie­ rzawego próbowały zatrzym ać tu pochód cesarza Fryderyka Barbarossy. D okum ent z 1331 mówi, że wieś należała wówczas do klasztoru cystersów w Lubiążu; dziesięć lat później była już własnością m iasta Głogowa. W 1604 wybuchły w Gaworzycach rozruchy chłopskie, spowodowane wy-

ir

budowaniem przez właściciela wsi nowego folwarku na gruntach grom adz­ kiego pastwiska. Zakończyła je pacyfikacja wsi przez wojsko w 1607. Zginęło wówczas 12 chłopów.

Kościół gotycki wzniesiony w XIV w., wieża nadbudowana w 1518. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium. Wyposażenie wnętrza barokowe z XVIII w. G otycka rzeźba M atki Boskiej z Dzieciąt­ kiem z XV w. W sąsiedztwie kościoła klasycystyczna kaplica -m auzoleum , wzniesiona w 1794-1800. Okrągła, nakryta kopułą wspartą na 17 kolum nach. Drugi kościół - d. zbór ewangelicki - powstał w końcu XVIII lub na pocz. XIX w. Późnoklasycystyczny z neogotycką wieżą, dobudowaną około 1870. Pałac barokowy zbudowany na pocz. XVII w., przebudowany w 1715-1721 i poddany renowacji w 1858. M urow any z kamienia i cegły, piętrowy, wzniesiony na planie kwadratu o boku 30 m. Wewnątrz niewielki prostokątny dziedziniec. Barokowy portal kamienny z rzeźbionym kartuszem z 1720. Przy pałacu resztki parku.

■ 4 km na pn. Kurów Wielki, wieś na pn. stokach głównego grzbietu Wzgórz Dałkowskich. W X IX w. czynna tu była kopal­ nia węgla brunatnego. Kościół gotycki, położony na wzniesieniu górującym nad wsią, został wg tradycji ufundowany w 1495. Murowany z kamienia i cegły. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, do którego od pn. przylega wieża. Przy nawie, od strony pn., kaplica grobo­ wa z X V I w. Wnętrza nakryte stropami z barokową polichromią figuralną z pocz. X V III w. Świątynia stanowi prawdziwą galerię rzeźby renesansowej. Znajduje się w niej ponad trzydzieści rzeź­ bionych w piaskowcu p łyt nagrobnych z X V I i X V II w. Sztukę renesansu reprezentują ponadto: kamienna chrzcielnica z 1607, stalle drewniane z 1548, chór m uzyczny z 1624 i ambona z 1625. Trzy barokowe ołtarze (pocz. X V III w.); w jednym z nich rzeźby z tryptyku późnogotyckiego (pocz. X V I w .). Zachowały się również trzy malowane skrzydła późnogotyckiego tryptyku z końca X V w. Przy łuku tęczowym barokowe, rzeźbione w marmurze, epitafium Franciszka Karola Bronne de Montagne (zm. 1707) z napisem mówiącym o jego służbie w armii polskiej. ■ 2 km na zach. od Kurowa Wielkiego Dalków, wieś położona na grzbiecie Wzgórz Dałkowskich. Bardzo urozmaicony krajob­ raz; 2 km na zach. znajduje się najwyższe wzniesienie Wzgórz - Góra Dałkowska (228 m n.p .m .). \ k m na pd. zach. - rezer­ wat przyrody „Dałkowskie Ja ry” (patrz s. 79). We wsi późnorenesansowy pałac z 1596, do którego w X V III w. dobudowano barokowe skrzydło (przebudowane w 1907-1912). Obok pałacu niewielki park (2,7 ha) o ciekawym drzewostanie. 128kmj Rozwidlenie dróg ■ 1 km na pn. Grabik. Dwór z pocz. X IX w., kryty dachem mansardowym z naczółkami. Dawny cmentarz otoczony murem kamiennym z X V I w.

Wieża ratusza w Zielonej Górze

Widok Zielonej Góry

Tereny sportowo-rekreacyjne w Drzonkowie

Palmiarnia i winnica w Zielonej Górze

Wnętrze palmiarni w Zielonej Górze

Rynek w Bytomiu Odrzańskim

Szczyt kamieniczki w Bytomiu Odrzańskim

K ŁO BU C ZY N

29 km

Duża wieś, której centrum położone jest na pd. od szosy. Koniec trasy bocznej 2a. We wsi rozwidlenie dróg - w lewo droga główna nr 34 do Głogowa (opis - patrz trasa 17). Kościół z XVI w., przebudow any i nakryty sklepieniami krzyżowo-kolebkowymi w 1695-1696. Jednonawowy z węższym, zamkniętym półkoliście prezbiterium. Przykościelny cm eptarz otoczony kam iennym m urem z bram ą, w niej barokow a, k a­ mienna rzeźba św. Jadwigi.

Trasa 2b N ow a Sól N ow e M iasteczko N ie gosła w ice P rze m k ó w 35 km ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■

Z Nowej Soli trasa biegnie na pd. drogą główną nr 3 (E 65) do Nowego M iasteczka, dalej drogą drugorzędną nr 328. Przecina skraj W zgórz Dałkowskich, a następnie prowadzi przez płaskie tereny Równiny Szprotawskiej. W Przemkowie łączy się z trasą 17. NO W A SÓ L

[Okmj

Wyjazd z m iasta na pd. ul. Głogowską (kierunek: Wrocław). Opis odcinka do Nowego M iasteczka - patrz trasa 2a. N O W E M IASTECZK O

U km

Opis - patrz trasa 2a. Wyjazd z m iasta na pd. (kierunek: Przemków). Skrzyżowanie dróg 17 km ■ 1 km na wsch. Popęszyce, wieś nad Białą Wodą. Kościół gotycki z X III w., przekształcony na przełomie X V i X V I w. i około 1850. Jednonawowy, murowany z kamienia i cegły. Węższe prezbiterium zamknięte pięciobocznie, od zewnątrz wsparte silnymi przyporami. Późnogotycki tryptyk z około 1500. Renesansowy nagrobek kamienny. Dwór klasycy styczny z 2 poł. X V III w., nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Na osi elewacji frontowej trójkątny tympanon. W odległości około 1,5 km na pd. wsch. od wsi znajduje się dobrze zachowane grodzisko pierścieniowate, o kształcie owalnym i wymiarach około 32 x 40 m. Datowane na wczesne śre­ dniowiecze ( V I I I - I X w.).

mi l

M Y C IELIN

Wieś łańcuchówka rozciągnięta wzdłuż szosy na długości ponad 3 km. N a jej pn. krańcu kościół wczesnogotycki z 2 poł. X III w., przebudowany, z dobudow aną wieżą około 1550. K ruchta i m auzoleum dostawione w X V II-X V III w. Zwieńczenie wieży z 1882. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, m urowany z kamienia. W nętrze nawy przykryte drewnianym stropem (XVI w.), w prezbiterium gotyckie sklepienie sieciowe (XVI w.). Cenne wyposażenie wnętrza, m.in. trzy tryptyki późnogotyckie z około 1500. Jeden z nich jest dziełem M istrza O łtarza z Gościszowic, pozostałe pochodzą z jego warsztatu. G otycka rzeźba M adonny (około 1420-1430), późnogotycki krucyfiks (początek XVI w.), wiele płaskorzeźbionych renesansowych i barokow ych płyt nagrobnych z piaskowca. W murze przykościelnym pozo­ stałości wieży obronnej z XVI w., zwieńczonej attyką ze spływami. Oficyna z XVI w., gruntownie przebudow ana w 1 poł. X IX w., jest pozostałością dawnego zespołu pałacowego (pa­ łac rozebrano w latach siedemdziesiątych XX w.). Park (3,5 ha) założony w X V III w., przekształcony w krajobrazowy w 2 poł. X IX w. [24~km

Stacja kolejowa Niegosławice W kierunku pn.-zach., na długości około 5 km, rozciąga się wieś G O ŚC ISZ O W IC E. Kościół gotycki z 2 poł. X III w., w nowszych czasach wielokrotnie przebudowywany. Do nawy od strony pn. przylega klasycystyczna kaplica grobowa, dobu­ dow ana około 1800. O łtarz późnogotycki w formie pantaptyku z 1505, wykonany przez nieznanego artystę, którego na­ zywano od tego dzieła Mistrzem O łtarza z Gościszowic. U w a­ gę zwraca zespół renesansowych płyt nagrobnych z XVI i XVII w. Polichrom ia stropu z XVII w. W murze otaczają­ cym kościół dwie bramki: ostrołukow a (XVI w.) i półkoliście zam knięta (XVII w.).

26km

N IEG O SŁAW ICE

D uża wieś, rozciągnięta na długości blisko 4 km, wzdłuż drogi prostopadłej do szosy. Siedziba Urzędu Gminy. Kościół wczes­ nogotycki z 2 poł. X II w., m urow any z kamienia polnego. Przebudowany w XVI w., wieża dostaw iona w 1601,^kaplica w 1750. W prezbiterium sklepienie sieciowe z XVI w. W ypo­ sażenie wnętrza barokow e z X V III w. W murze otaczającym kościół ostrołukow a bram a gotycka z kamienia (pocz. XVI w.). D o m uru przylega też d. kostnica z X VIII w. Późnobarokow a plebania z końca X V III w. ■ 4 km na pn. wsch. Przecław. Kościół gotycki z pocz. X IV w., później wielokrotnie restaurowany. Murowany z kamie­ nia polnego. Wieża zwieńczona izbicą z wysokim, czterospado-

wym dachem. Wewnątrz, m.in.: ołtarz z pocz. X V II w., renesan­ sowa chrzcielnica z 1596 oraz płyty nagrobne z X V II i X V III w. Dawny zbór ewangelicki z 1769, w jego elewacji zach. szczyt zwieńczony trójkątnym tympanonem. Przy zborze d. plebania, barokowa, z 1770. Pozostałości niewielkiego parku (2,5 ha) z 2 poł. X IX w. Na pd. wsch. od wsi rozciąga się rozległy obszar Przemkows/cich Bagien. Ten trudno dostępny, poprzecinany licznymi strumienia­ m i i kanałami teren jest miejscem lęgowym wielu gatunków ptactwa wodnego. Duża część bagien podlega ochronie dzięki utworzeniu tu tzw. użytku ekologicznego. Najcenniejsze zaś pod względem przyrodniczym fragm enty znalazły się w rezerwacie „Stawy Przem kow skie” kolo Przemkowa (patrz str. 359). ■ 3 km na pn. od Przeclawia Stara Jabłonna, wieś u podnórza Wzgórz Dałkowskich. Murowana dzwonnica z X V III w., z dre­ wnianą izbicą zwieńczoną gontowym dachem namiotowym. Dwór klasycystyczny z pocz. X I X w., kryty dachem man­ sardowym. ■ 5 km na zach. Sucha Dolna, wieś na prawym brzegu Szpro­ tawy. Pałac - pierwotnie barokowy - z 1681, przebudowany na pocz. X IX w. w stylu klasycy stycznym. Bogata dekoracja ele­ wacji. Wewnątrz zachowały się barokowe sztukaterie. W są­ siedztwie park krajobrazowy (3 ha). R U D Z IN Y

gkjjTj

Barokowa bram a z 1698 z półkolistym przejściem, zwieńczona trójkątnym tym panonem z kam iennym kartuszem herbowym. Prowadzi do parku krajobrazow ego (4,3 ha) z początku X IX w. W parku ruina pałacu z 1 poł. XVI w., przebudow a­ nego na początku X IX w. w duchu klasycyzmu. M ost na Szprotawie iwtw Za nim granica województw zielonogórskiego i legnickiego. Trasa przecina płaski, podm okły teren Przemkowskich Ba­ gien. PR ZEM K Ó W

35 km

Koniec trasy bocznej 2 b. Opis - patrz trasa 17.

Rozwidlenie dróg fT f3 Trasa skręca w lewo drogą drugorzędną nr 292 (prosto biegną trasy boczne 2a i 2b). Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na pd. Rejów. Dawny dwór sołtysa (dom nr 25), barokowy, z ok. 1772. N akryty dachem naczółkowym.

iB 3

BY T O M O D R ZA Ń SK I

M iasto (4 300 mieszkańców) na lewym brzegu Odry. N a rzece prom. Ciekawa historia, malownicze położenie oraz interesu­ jąca architektura śródmiejskiej zabudowy stawiają Bytom O d­ rzański w rzędzie najciekawszych miasteczek środkowego Nadodrza. G ród - położony nad O drą, około 1,5 km na pn. zach. od centrum m iasta - powstał około poł. XI w. W spom niany jest w kronice Galla Anonim a pod 1109, przy opisie wyprawy cesarza Henryka V na ziemie polskie. Treść zapisu świadczy o doskonałym ufortyfikowaniu grodu i męstwie jego obrońców. W czasie najazdu na Polskę Fryderyka Barbarossy w 1157, gród został spalony przez wycofujące się oddziały polskie i w pierwotnym miejscu nie został już odbudowany. N ow a osada powstała na terenie póź­ niejszego miasta. Tam też wzniesiono gród, siedzibę - wzmiankowanego po raz pierwszy w 1222 - kasztelana. Prawa miejskie uzyskał Bytom w poł. X III w. Był miastem książęcym, a jego losy polityczne związane były z księstwem głogowskim. M iasto średniowieczne nie było obwarowane murem, a jedynie otoczono je umocnieniami drewniano-ziemnymi z trzema murowanymi bramami. W 1469 m iasto przeszło spod władzy książęcej w ręce prywatnych właścicieli. 2 poł. XVI w. i początek następnego stulecia były okresem największej świetności miasta. Znalazło się ono wówczas w niewielkim państew ku stanowym, rządzonym przez Schonaichów, któ­ rych rezydencja znajdowała się w niedalekim Siedlisku. Szczególne zasługi dla rozwoju m iasta przypisuje się wicekanclerzowi śląskiemu Jerzemu Schonaichowi. Zmeliorował on tereny na prawym brzegu Odry, umożli­ wiając rozwój rolnictwa. W mieście wzniesiono wówczas nowy ratusz, rynek otoczyły murowane kamieniczki, na Odrze zbudowano pierwszy stały most. Największą jednak zasługą Jerzego Schónaicha było ufundow a­ nie w 1601 gimnazjum, mającego stać się zalążkiem przyszłego uniwersyte­ tu. W ojna trzydziestoletnia (1618-1648) zniszczyła miasto, które później nigdy już nie odzyskało dawnej świetności. W XIX w. Bytom był dużym ośrodkiem winiarstwa. Jednak brak większego przemysłu, a tym samym i możliwości rozwoju, nasilały wyjazdy mieszkańców Bytomia w głąb Nie­ miec (tzw. „O stflucht”). W poł. XIX w. żyło w mieście 3,7 tys. osób, a na pocz. XX w. już tylko 3,2 tys. Liczba ta nie zmieniła się do 1939.

Zabudow a rynku stanowi jeden z najbardziej interesujących zespołów architektonicznych na opisywanym terenie. Późnorenesansowy ratusz, usytuowany w jego pd.-wsch. narożniku, powstał w 1602-1609 (hełm pochodzi z końca XVII w.). Wy­ smukła wieża zwieńczona jest arkadow ą galerią i kopulastym hełmem z dwiema latarniam i (zrekonstruowanym w 19631964 wg proj. A. Holasa). U jej podstawy kamienny portal renesansowy z kartuszem. N a ścianie frontowej tablica (1959) upam iętniająca 850-lecie obrony Bytomia przed napaścią wojsk H enryka V. W ewnątrz, w sali radnych, strop drewniany o profilowanych belkach. Kamieniczki otaczające rynek, w większości ustawione szczy­ towo, wzniesione zostały w XVII i X V III w. Ich fasady,

ukształtowane w wyniku wielokrotnych rem ontów i przebu­ dów, reprezentują różnorodne style architektoniczne, od póź­ nego renesansu przez barok i klasycyzm po eklektyzm. W yró­ żnia się wśród nich późnorenesansowy Hotel pod Złotym Lwem, zbudow any w końcu XVI w., odnowiony w 1958-1959. Zajmuje szerokość dwóch działek gotyckich, ma dwa osobne dachy i zdobiące je oddzielne szczyty. N ad półkolistym p o rta­ lem płaskorzeźbiony wizerunek gryfa. Bogata stiukowa deko­ racja szczytów pochodzi z X V III w. W ewnątrz (w sali kaw iar­ ni) profilowany strop belkowy. W pd. pierzei rynku, na fasa­ dzie d. apteki, fragm ent tablicy przypominającej splądrowanie miasta w 1620 - w czasie wojny trzydziestoletniej - przez oddział lisowczyków (nazwanych na tablicy kozakam i) na służbie u cesarza Ferdynanda II. Tablicę ufundow ano po za­ kończeniu wojny; zniszczona w X IX w., odtw orzona w 1925. Kościół św. Hieronima, gotycki z XIV w., powiększony o wieżę w XV w. i rozbudow any w 1584-1586. Barokową architekturę wnętrza uzyskał po pożarze w 1694. Salowy, kryty sklepienia­ mi kolebkowymi z lunetami. W ścianie zach. oStrołukowy, bogato profilowany portal ceramiczny. W narożach ścian wie­ ży wmurowane są kamienne krzyże pokutne, z rytymi w yob­ rażeniami broni i narzędzi, którym i dokonano zbrodni. Budynek d. zboru ewangelickiego powstał w 1741-1746 przy wykorzystaniu m urów późnorenesansowego gimnazjum Schónaicha, wzniesionego w 1609-1616. Śladem pierwotnego gma­ chu jest kamienny portal późnorenesansowy. Obok neogotyc­ ka wieża z 1846. W gimnazjum ewangelickim założonym w 1601 przez Jerzego Sćhónaicha kształciła się młodzież dysydencka nie tylko z te-

renu Śląska, lecz także z Polski, Czech i Łużyc. O wysokim poziomie nauczania świadczy prawo nadaw ania przez szkołę - powszechnie zwaną akadem ią - tytułu m agistra i bakałarza. Sławę uczelni ugruntow ali jej znakomici uczniowie: M artin Opitz (1597-1639) - niemiecki poeta i teoretyk literatury, od 1637 historiograf W ładysława IV Wazy; Jonasz Szlichtyng (1592-1661) - pisarz i ideolog ariański, zwolennik tolerancji religijnej i idei rozdziału kościoła od państw a oraz Jan Jonston (1603-75) - lekarz, przyrodnik i filozof, Polak szkockiego pochodzenia, autor wielu prac z medycyny, przyrodoznaw st­ wa i filozofii. Po śmierci fundatora, znakomicie funkcjonujące gimnazjum zostało w 1628, za szerzenie haseł reformacji, zlik­ widowane przez H absburgów - ówczesnych władców Śląska. N a cmentarzu zachowała się interesująca kolekcja kilkudzie­ sięciu renesansowych i barokow ych płyt nagrobnych, płasko­ rzeźbionych w piaskowcu, wmurowanych w ogrodzenie ne­ kropolii. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty - do Nowej Soli (15 km), czerwony - do Nowego M ias­ teczka (10 km) i czarny - do Bonowa (5 km). Wyjazd z m iasta na wsch. ul. K opernika (kierunek: Głogów). ■ 3 km na pd. wsch. Bonów. Dwór, być może z X V II w., obecna postać z 1860. Obok park krajobrazowy (3,5 ha) z 2 poi. X IX w.; w nim kilka starszych drzew, m.in. platan (obw. 700 cm ), osika (obw. 700 cm) i trzy buki (obw. 370-400 cm). InlUM G ranica województw zielonogórskiego i legnickiego. C D

CZERNA

Wieś w dolinie Odry, po lewej stronie szosy. Renesansowy zamek zbudowany w 1558-1559 wg projektu Jana Lindnera, odnowiony w 1959-1960. Dwupiętrowy, m urowany z kam ie­ nia i cegły, przykryty dwoma równoległymi dacham i dwu­ spadowymi z renesansowymi szczytami. W elewacji frontowej portal renesansowy z 1559, bogato rzeźbiony w piaskowcu. Obok, częściowo w topiona w bryłę budynku, czworoboczna wieża, przechodząca ponad dachem w ośmiobok. W trzech pomieszczeniach na parterze zachowane pierwotne sklepienia sieciowe. N a drugim piętrze sala przykryta profilowanym stro­ pem belkowym. W okół zam ku park krajobrazowy, przylega­ jący do starego koryta Odry. E333 BRZEG GŁOGOW SKI

Wieś położona na wysokim brzegu doliny Odry. Kościół wzniesiony w 1 poł. X III w. w stylu rom ańskim . Wieża gotyc­ ka. G runtow nie przebudowany w 1 poł. XVII w. W obecnym kształcie gotycko-barokowy. Reliktem rom ańskim jest fryz ars r 86

m m m

*

w m

*

-

kadowy, częściowo zachowany na ścianie pd. nawy, widoczny na poddaszu kruchty. Bogate wyposażenie z X V II-X V III w., m.in. renesansowy nagrobek Jerzego Czedlica (zm. 1619). Przy kościele kolumna z barokową figurą M atki Boskiej z 1691. Plebania z 1 poł. XIX w. Po przeciwnej stronie szosy zespół pałacowy i niewielki park ze śladami układu renesansowego (XVI w.) i barokowego (XVIII w.). Pałac z około poł. XVI w., przebudow anym stylu barokowym i powiększony w 1671-1685. W nętrze zmienione w 1767. Piętrowy, z wydatnym ryzalitem od strony zach., przykryty łamanym dachem naczółkowym. Dwie oficyny barokowe z 1767. S z la k i tu r y s ty c z n e We wsi rozpoczyna się czerwony szlak turystyczny do Dalkowa (9 km) i Bonowa (17 km). ■ 3 km na pd. zach. Kromolin. Kościół gotycko-renesansowy z X IV w., przebudowany w X V I w. Jednonawowy, z prostokąt­ nym prezbiterium i wieżą przylegającą do nawy od strony zach. Bogate wyposażenie wnętrza, m.in. ambona z 1592 z obrazami malowanymi na parapecie oraz zespól renesansowych płyt na­ grobnych. W parku krajobrazowym z X V I-X IX w. (3,7 ha) otoczone fo są ruiny pałacu z 2 poł. X V I w. ■ 1 km na pd. od Kromolina Szczepów. Zespół dworski o interesu­ jącym założeniu przestrzennym. Pałac otoczony fo są położony jest na skraju parku. Naprzeciw pałacu budynek gospodarczy z bramą przejazdową, po bokach - dwie oficyny. Architektura pałacu wzniesionego na przeł. X V III i X IX w. i gruntownie przebudowane­ go w poł. X IX w. o cechach baroku i późnego klasycyzmu. Barokowy budynek gospodarczy z 1795-1799. Wzniesiony na planie podkowy o rozwartych skrzydłach bocznych i zaokrąglonych od strony zewnętrznej narożach. Na osi budynku brama sklepiona kolebkowo, nad nią kartusz z datą budowy. Oficyny z X V III w., przebudowane w X IX w. Park (4,5 ha) je st bardzo interesującym zbiorowiskiem gatunków krajowych i zagranicznych. Dzięki żyznej i wilgotnej glebie wiele drzew osiąga tu imponujące rozmiary. ■ 2 km na pd. zach. od Kromolina Góra św. Anny. Na szczycie zalesionego wzniesienia o wysokości 170 m n.p.m. znajduje się barokowa kaplica odpustowa, zbudowana w 1716, rozbudowana w 1740. Do prostokątnego korpusu przylega od strony zach. atrium z arkadowym obejściem i dziedzińcem.' Wyposażenie wnętrza późnobarokowe. Skrzyżowanie dróg Za skrzyżowaniem, po lewej stronie szosy, rozpoczynają się tereny H uty Miedzi w Głogowie. ■ 3 km na pd. Kłoda. Kościół gotycki z X I V w., murowany z cegły (dekoracyjnie układana zendrówka). Szczyty z kamienia polnego. Gotycka chrzcielnica kamienna z X I V w., rokokowa ambona. Parterowy spichlerz barokowy z X V III w., ozdobiony falistym i szczytami.

E d

KTffl ŻUKO W ICE

Wieś nad Przychowską Strugą, położona po prawej stronie szosy. Siedziba Urzędu Gminy. Kościół gotycki, murowany z cegły, z przełomu XIV i XV w. Jednonawowy, z prostokąt­ nym prezbiterium, do którego przylega od pd. kw adratow a wieża. Przy nawie kaplica - mauzoleum z 1583-1587, której zach. elewację zdobią dwa renesansowe szczyty. W ewnątrz interesujący zespół renesansowych nagrobków z XVI w.

mm

g ło g ó w

M iasto (74200 mieszkańców) nad Odrą. W ażny węzeł kolejo­ wy i drogowy. W ażny ośrodek przemysłowy, m.in. H uta Mie­ dzi „G łogów ” i F abryka M aszyn Budowlanych „F am aba” , zakłady przemysłu spożywczego (m. in. Cukrow nia „G ło­ gów” ), metalowego i lekkiego. Port rzeczny. Ośrodek kultury, centrum handlowo-usługowe. Początek tras: 17 i 18. Głogów położony jest na terenie, który w okresie poprzedzającym po­ wstanie państw a polskiego zamieszkiwany był przez słowiańskie plemię Dziadoszan. Zapiski z końca IX w. - przekazane przez Geografa Bawar­ skiego - mówią, iż plemię to posiadało 20 grodów. Jednym z nich był zapewne gród głogowski, wzniesiony praw dopodobnie w końcu IX lub w 1 poł. X w. Położony był na prawym brzegu Odry, naprzeciwko dzisiej­ szej stacji kolejowej. W 2 poł. X w., gdy Głogów znalazł się w granicach powstającego państwa piastowskiego, stary gród został zniszczony. Nowy, potężny zespół osadniczy, składający się z grodu i podgrodzia, powstał wówczas na dzisiejszym Ostrowie Tumskim. G ród głogowski odgrywał ważną rolę w systemie obrony zachodniej granicy państwa. W 1010 i 1017 bezskutecznie atakow any był przez wyprawy niemieckie. D o rangi sym­ bolu urosła obrona grodu podczas najazdu cesarza Henryka V w 1109. Po raz ostatni Głogów zaatakowali Niemcy w 1157; gród został wówczas zniszczony przez wycofujące się oddziały polskie. W 2 poł. X II lub na pocz. X III w. powstała na lewym brzegu Odry osada targowa, która w 1253 uzyskała prawa miejskie. Nowo założone miasto otoczone zostało wałem drewniano-ziemnym i palisadą, które w końcu XIII i na pocz. XIV w. zastąpiono murami. O bok przeprawy przez rzekę wzniesiono w 2 poł. X III w. zamek książęcy. Pod koniec tego stulecia wybudowano m ost łączący m iasto z Ostrowem Tumskim. W 1251 powstało księstwo głogowskie, jego pierwszym władcą był K on­ rad I. Księstwo to - podobnie jak i inne dzielnice śląskie - wielokrotnie ulegało podziałom i zmieniało granice. Już w 1331 uzależnione zostało przez Jana Luksemburskiego od korony czeskiej. W 1344, gdy książę głogowski Henryk V złożył hołd królowi czeskiemu, miasto podzielono na dwie połowy. Jedna należała do królów czeskich, druga - do książąt^ głogowskich. T aka sytuacja praw na trw ała aż do 1480. W 1476, po śmierci ostatniego księcia głogowskiego Henryka XI, wybuchła tzw. w ojna suk­ cesyjna głogowska. W wyniku kończącego ją układu, księstwo otrzym ał w 1482 w dożywocie Jan II Żagański. Jednak już w 1488 opanował je Jan Korwin. Po jego śmierci rządzili nim kolejno od 1491 dwaj bracia króla

czeskiego W ładysława Jagiellończyka, późniejsi królowie polscy: Jan Ol­ bracht (do 1499) i Zygm unt Stary. Po pow ołaniu tego ostatniego na tron polski w 1506 księstwo znalazło się bezpośrednio w rękach królów czes­ kich, a w 1526 wraz z koroną czeską przeszło pod panowanie Habsburgów. Szczególnie pom yślnym okresem w dziejach m iasta był XV i 1 poł. XVI w. Głogów był wówczas ważnym ośrodkiem handlowym, w którym koncen­ trowała się wymiana pomiędzy Śląskiem a W ielkopolską. Rozwijało się również rzemiosło. W 1462 odbył się w Głogowie zjazd m onarchów, w któ­ rym uczestniczyli król Czech Jerzy z Podiebradu i Kazimierz Wielki. W XVI w. istniała w mieście duża papiernia. Rozwój Głogowa przerwany został przez wojnę trzydziestoletnią (1618-1648). W 1630-1655 miasto zamienione zostało w twierdzę. Z burzono wówczas wszystkie przedmieś­ cia, a wokół m iasta i Ostrowa Tumskiego usypano potężne fortyfikacje ziemne. Z a czasów pruskich (od 1741) zostały one jeszcze wzmocnione m urami. Otoczone fortyfikacjami m iasto zostało pozbawione możliwości dalszego rozwoju. Poważnych zniszczeń doznało podczas wojen napoleoń­ skich. W 1806 przez miesiąc oblegały je wojska francuskie. Z kolei w 1813 przez wiele miesięcy Francuzi wytrzymywali oblężenie wojsk pruskich i skapitulowali dopiero na wieść o klęsce N apoleona pod Lipskiem. Lik­ widacja umocnień rozpoczęta w poł. X IX w. zapoczątkowała szybki roz­ wój m iasta. Liczba jego mieszkańców wzrosła z ok. 8500 w 1816 do 22000 na pocz. XX w. Prężnie rozwijał się przemysł. W 2 poł. X IX w. wybudo­ wano m.in.: warsztaty kolejowe, dwie fabryki maszyn, odlewnię żeliwa, brow ar i wytwórnię kapeluszy. N a przełomie X IX i XX w. uruchom iono jeszcze fabrykę cementu, wyrobów szamotowych, krochmalnię i słodownię. W 1904 powstała stocznia rzeczna. W dniu 9 listopada 1917 w miejscowym garnizonie wybuchła tzw. rewolu­ cja głogowska. Pow ołano Radę Robotników i Żołnierzy, zbuntow ane od­ działy opanowały centrum miasta. Po trzydniowych walkach wojska rzą­ dowe stłumiły rewoltę, jej przywódcy zginęli na barykadach. W 1923 wy­ budow ano nowy port. W przededniu wybuchu II wojny światowej Głogów liczył 33,6 tys. mieszkańców. W dniu 1 kwietnia 1945, po trwającym 7 tygodni oblężeniu, Głogów został zdobyty przez żołnierzy radzieckich 3 armii gwardii. W wyniku walk 95% zabudowy miejskiej legło w gruzach. Już w m aju przybyli do Głogowa pierwsi polscy osadnicy. Szybszy rozwój m iasta - związany z powstaniem Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego - zapoczątkowany został dopiero w 2 poł. lat sześćdziesiątych. W ytyczono wówczas nowe arterie kom unikacyjne, powstały osiedla mieszkaniowe. W 1968-1971 wybudow ano niedaleko wsi Żukowice hutę miedzi „G ło­ g o w i” . W 1974-1978 na zach. od niej powstała huta „Głogów II” . Tereny, na których znajdują się oba zakłady hutnicze, włączono w 1989 w granice administracyjne Głogowa. Dziś H uta Miedzi „G łogów ” , wchodząca w skład kom binatu „Polska Miedź” S.A., produkuje rocznie średnio 380400 tys. t. miedzi (ok. 75% produkcji krajowej). W wybudowanym w 1990-1993 Wydziale M etali Szlachetnych odzyskuje się w ciągu roku m.in. ponad 1000 ton srebra i 300 kg złota. Negatywnym skutkiem działal­ ności produkcyjnej huty jest widoczna w jej sąsiedztwie degradacja środo­ wiska, spow odowana nadm ierną emisją pyłów i gazów.

Położone niedaleko granicy W ielkopolski m iasto bardzo długo zachowało polski charakter. W X IX w. istniała jeszcze dzielnica polska, w 1800-1841 wykładano język polski w tutejszym gimnazjum, w poł. tego stulecia od­ bywały się polskie nabożeństwa dla żołnierzy miejscowego garnizonu. Nie­ wielka grupa Polaków mieszkała tu jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Niebagatelny był również wkład mieszkańców Głogowa do kultury polskiej. Stąd pochodzili profesorowie Akademii Krakowskiej: Jan z Głogowa (około 1445-1507) - wszechstronnie wykształcony uczony, przede wszystkim jednak fizyk i geograf, nauczyciel M ikołaja Kopernika oraz Andrzej Schoneus (1552-1615) - hum anista, poeta zaprzyjaźniony z Szymonem Szymonowicem, wielokrotny rektor Akademii. Tu urodził się Kasper Elyan (około 1435-1486) - pierwszy drukarz wrocławski, w które­ go drukarni ukazała się w 1475 praca Statuty synodalne biskupów wrocław­ skich,, zawierająca trzy modlitwy w języku polskim. Są to pierwsze znane polskie teksty drukowane. Z Głogowa pochodził też Joachim Pastorius (1611-1681) - sekretarz i historiograf Jana Kazimierza, poeta, historyk i pedagog, autor kroniki Florus Polonicus seu Polonicae Historiae Epitome (Kwitnąca Polska albo historii Polski wyciąg), która stała się podręcznikiem dziejów Polski. W Głogowie, jako syn pastora luterańskiego, urodził się Andreas Gryphius (1616-1664) - jeden z najwybitniejszych poetów niemieckiego baroku, na­ zywany „mistrzem sonetu” , autor dram atów i komedii. Studiował w A m ­ sterdamie i Lejdzie, dużo podróżował. W 1650 powrócił do rodzinnego m iasta i mieszkał w nim do śmierci. Jedna z jego sztuk - Piastus po­ święcona była dziejom Polski, inną - Ukochany głóg napisał w gwarze głogowskiej. W 1957 ustanow iona została przez Bractwo Artystyczne w Esslingen nagroda literacka imienia Andreasa G ryphiusa. Przyznawana jest autorom , którzy w swych publikacjach poruszają problem atykę E uro­ py Środkowej i Południowej, a ich twórczość służy porozum ieniu między Niemcami a ich sąsiadami. N agrody fundowane są przez Ministerstwo Spraw W ewnętrznych Republiki Federalnej Niemiec oraz Ministerstwo Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych Północnej N adrenii-W estfalii z Dussel­ dorfu. Od niedawna nagrody wręczane są m.in. w Głogowie. W mieście urodził się także A rnold Zweig (1887-1968) - znany prozaik niemiecki pochodzenia żydowskiego.

N a prawym brzegu Odry - na Ostrowie Tum skim - znajdują się ruiny gotyckiego kościoła kolegiackiego. Jak wykazały b a­ dania archeologiczne, pierwsza świątynia w tym miejscu - na terenie podgrodzia - pow stała już w X -X I w. N a jej funda­ mentach wzniesiono w X II w. drugą, nieco mniejszą budowlę sakralną. W 1 poł. X III w. rozpoczęto budowę ceglanej bazy­ liki późnorom ańskiej, której pozostałością są dziś boczne ścia­ ny obecnego prezbiterium. N a przełomie XIV i XV w. kole­ giatę gruntownie przebudow ano w stylu gotyckim, a w XV w. dobudow ano wieżę i dwa rzędy kaplic bocznych. W końcu XVI w. do prezbiterium dostaw iono charakterystyczne łuki przyporowe. W 1829 runęła wieża, którą odbudow ano w stylu neogotyckim w 1838-1842. Zniszczony w 1945 kościół zabez-

GŁOGÓW

OSTRÓW

|

GEN. W. SIKORSKIEGO

STARE MIASTO

Konstytucji

g

3 Maja

chrobrego

Legnica

Góra, Rudna

1. ru in y kościoła koiegiackiego 2. za m ek 3. pom nik D zieci G ło g o w ­ skich 4. fundam enty daw n e go kościoła św. Piotra i Paw ła 5. ratusz 6. kościół B o że g o Ciała 7. ru in y kościoła św. M ichała 8. pom nik Ż y d ó w G łogow skich 9. pozostałości śre dn iow ie cznych m u ró w m iej­ skich 10. pozostałości um ocnień now ożytnych

pieczono początkowo w formie ruiny. Zniszczenia wojenne odsłoniły we wnęce chóru kam ienny posąg księżnej Salome, żony pierwszego księcia głogowskiego K onrada I. Pochodzący z końca X III w. posąg jest jednym z najcenniejszych przy­ kładów wczesnogotyckiej rzeźby kamiennej w Polsce. Obecnie znajduje się w M uzeum N arodow ym w Poznaniu. W ostatnich latach rozpoczęto odbudowę świątyni. Przy moście, na lewym brzegu rzeki, usytuowany jest zamek książąt głogowskich. Jego najstarsza część - ceglana, cylind­ ryczna wieża pochodzi z pocz. 2 poł. X III w. Z czterech skrzy­ deł otaczających dziedziniec najstarsze jest zach., wybudowane w l poł. XIV w. W X IV -X V w. dobudow ano skrzydła pn. i wsch., a w 1652-1669 - skrzydło pd. W 1 poł. X V III w. zamek otrzymał barokow e elewacje i wspólny dach. Znisz­ czony w 1945, odbudow any w 1971-1983. Obecnie mieści się w nim Muzeum Archeologiczno-Historyczne.

Jeszcze przed rozpoczęciem odbudowy zamku, w jego tym­ czasowo zaadaptow anych pomieszczeniach otw arto w 1967 M uzeum H utnictw a i Odlewnictwa M etali Kolorowych. Jego zaczątkiem była utw orzona dwa lata wcześniej Izba M uzealna w Bibliotece Powiatowej. W związku z pracam i budowlanymi w zam ku, w 1971-1974 muzeum przeniosło swą siedzibę do pałacu w Czernej. W 1986 zmieniono status i nazwę placówki, odtąd było to M uzeum w Głogowie - Ośrodek Archeologicz­ no-Konserw atorski. Obecną nazwę nosi muzeum od 1992. Stała ekspozycja muzeum ilustruje dzieje G łogowa i ziemi głogowskiej. Bogate zbiory archeologiczne pochodzą, m.in., z wykopalisk prowadzonych na terenie budowy H uty Miedzi „G łogów ” , na Ostrowie Tum skim i Starym Mieście w Głogo­ wie. Ciekawe są zbiory historyczne, m.in.: dokum enty, pieczę­ cie, militaria i wyroby rzemiosła artystycznego. W 1988 otw ar­ to dział poświęcony przepływającej przez m iasto rzece - „M u ­ zeum O dry” . D o najcenniejszych eksponatów muzealnych n a­ leżą: łużycki skarb ozdób brązowych ze Słoćwiny (V w. p.n.e.), srebrny skarb z Obiszowa (X w.) i skarb ponad 20 tys. m onet średniowiecznych odkryty w 1987 w Głogowie (X III w.); ponadto miecz głogowskiej rady miejskiej (1723) oraz fragment romańskiej płyty nagrobnej z kościoła św. M i­ kołaja w Głogowie. Obok zam ku pomnik Dzieci Głogowskich (1979, proj. Dym itr Petro Vacev). Przypom ina on słynną obronę G łogowa w 1109, podczas której jego mieszkańcy skutecznie odpierali ataki wojsk cesarza H enryka V, nie bacząc na to, że atakujący przywiązali do machin oblężniczych synów mieszczan głogow­ skich, wydanych cesarzowi w charakterze zakładników. Nieco dalej - około 200 m na pd. od zam ku - wyeksponowano na

skwerze fundamenty romańskiego kościoła św. Piotra i św. P a­ wła, wybudowanego zapewne w końcu X II w. Został on roze­ brany w X IX w., a jego fundam enty odkryto podczas badań archeologicznych w 1963. N a pd. wsch. od zam ku rozciąga się teren Starego Miasta. Jego zabudow a została w 1945 doszczętnie zniszczona, a ruiny niektórych zabytkowych obiektów (np. kościołów św. Stani­ sława i Świętego Krzyża) - rozebrane. W 1 poł. lat osiem­ dziesiątych rozpoczęto odbudowę tej części m iasta, pierwsze mieszkania oddano do użytku w 1986. W znoszone tu domy swą wielkością i form ą architektoniczną nawiązują do średnio­ wiecznych kamieniczek mieszczańskich. Centrum Starego M iasta stanowi rynek o wymiarach 1 0 0 x l5 5 m . Stoi na nim ratusz - pierwotnie gotycki, wzniesiony w XIV w. G m ach ten, wielokrotnie przebudowy­ wany (m. in. w XVI w. w stylu renesansowym i w 1832-1835, kiedy nadano m u formy klasycystyczne), został w 1945 poważnie zniszczony. Od 1989 trwa jego odbudowa. D om i­ nującym akcentem bryły ratusza jest wysmukła ceglana wieża. W piwnicach budynku zachowały się dwie późnogotyckie sale; jedna nakryta sklepieniem kryształowym, druga - sieciowym, wspartym na piaskowcowym słupie. Obok ratusza wczesnoklasycystyczny budynek teatru miejs­ kiego z 1774. W półkolistej niszy nad głównym wejściem ustawione było do 1945 popiersie A ndreasa Gryphiusa, patrona teatru. Zniszczony w 1945 budynek jest obecnie odbudowany. Niedaleko teatru znajduje się barokow y kościół Bożego Ciała i d. klasztor Jezuitów. Budynki wzniesiono w 1695-1710 wg proj. Juliusza Simonettiego. Późnobarokowy wystrój elewacji pochodzi z 1730. Zniszczony w 1945 zespół odbudow ano w 1958-1961. Kościół jest budynkiem jednonawowym , jego wnętrze przykrywa sklepienie koleb­ kowe. Skromne wyposażenie barokowe. Z d. klasztoru ocalało jedynie skrzydło pn., przylegające od strony wsch. do prezbiterium kościoła. W sąsiedztwie pomnik Żydów Głogow­ skich (1993), ustawiony na miejscu d. synagogi, zniszczonej przez hitlerowców w 1938. W pd. części Starego M iastą znajduje się ruina kościoła farnego św. Mikołaja. Pierwotnie była to ro m a ń sk a ' bazylika, wzniesiona w 1 poł. X III w. N a przełomie X III i XIV w. kościół gruntownie przebudow ano, wznosząc kolejno nowe, gotyckie prezbiterium, a następnie trójnawowy korpus halowy z prostokątną wieżą. W XIV i XV w. do prezbiterium do­ stawiono nawy boczne, a do korpusu - kaplice. Po pożarze w 1758 wnętrze odrestaurow ano w duchu baroku. Zniszczony w czasie walk w 1945 kościół został w 1971-1974 zabez­ pieczony w postaci trwałej ruiny. Od 1989 trwają prace zmie­ rzające do przywrócenia świątyni jej dawnego kształtu archi­ tektonicznego.

M ury otaczające średniowieczne miasto powstały w końcu X III i w 1 poł. XIV w. W 1 poł. XV w. wzniesiono drugi pierścień umocnień. Zachowane do dziś fragmenty murów (przy ul. Zamkowej, Gołębiej i Staro wałowej) zostały w ostat­ nich latach starannie odnowione. W XVII i X VIII w. Głogów otoczony został fortyfikacjami nowożytnymi. Ich najlepiej za­ chowane fragmenty otaczają Stare M iasto od strony pd. Znaj­ duje się tam głęboka sucha fosa o długości około 400 m i dwa bastiony. Twierdza głogowska w czasach pokoju pełniła m.in. funkcję więzienia. Więzieni w niej byli m.in.: syn N apoleona i M arii Walewskiej hrabia Collona-W alewski oraz polscy ge­ nerałowie Ignacy Prądzyński i Jan N epom ucen Umiński. G ło­ śna w całej Europie stała się ucieczka tego ostatniego z twier­ dzy w 1831. Rozbiórkę fortyfikacji rozpoczęto w 2 poł. X IX w. Część terenów pofortecznych zam ieniono na parki. W Parku Słowiańskim wznosi się pom nik żołnierzy koalicji antyhitlerowskiej poległych w latach II wojny światowej (od­ słonięty w 1945 jako pom nik żołnierzy radzieckich). W Brzostowie - dawnej wsi włączonej w granice miasta w 1984 - znajduje się gotycki kościół św. Wawrzyńca, wznie­ siony zapewne w XIV w. Spłonął w 1448, odbudow any na pocz. XVI w. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium i wieżą od zach. W ewnątrz sklepienia kolebkowe z lunetami, założone w 1717. N a osiedlu K opernik kościół Najświętszej Marii Panny Królowej Polski (1987) o ciekawej sylwetce architektonicznej.

Trasa 3 Zielona Góra Kożuchów Szprotawa 49 km

Z Zielonej Góry trasa prowadzi drogami drugorzędnymi na pd.; najpierw drogą nr 283, od Kożuchowa drogą nr 297. Po zejściu z zalesionych wzgórz Wału Zielonogórskiego, trasa przecina Obniżenie Nowosolskie i za Kożuchowem wchodzi na urozm aicony widokowo teren Wzgórz Dałkowskich. Osta­ tni odcinek wiedzie przez bardziej płaskie tereny Równiny Szprotawskiej. Główną atrakcją są dwa pełne zabytków mias­ ta - Kożuchów i Szprotawa. T rasa boczna: 3a. Kożuchów - Jelenin - Żagań. Przez Szpro­ tawę przechodzi też trasa 17.

EC3

ZIELO N A GÓRA

Wyjazd z miasta na pd. ul. Jędrzychowską (kierunek: Jelenia G óra).

IMffli Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na zach., po pd. stronie drogi do Kiełpina, rezerwat przyrody „Zimna Woda” (31,55 ha). Ochronie podlega w nim fragm ent podmokłego lasu olszowego z domieszką brzozy i je­ sionu. Z krzewów częste są maliny i jeżyny. Łanowo występuje zawilec gajowy. ■ 3 km na zach. Kiełpin. Dwór z 1786, kilkakrotnie przebudo­ wywany. Założony na planie litery L, przykryty sześciospadowym dachem. Niewielki park (1,4 ha) założony w 2 poi. X IX w., z grupą starych dębów. ■ 5 km na pd. od Kiełpina Jarogniewice. Kościół szachulcowy z 1749-1750, obmurowany w 1875. Salowy, wzniesiony na rzu­ cie wydłużonego ośmioboku, z dwoma ryzalitami na dłuższych bokach. Dach zwieńczony sześcioboczną wieżyczką z latarnią, nakrytą baniastym hełmem. Ołtarz i ambona barokowe. Dawna plebania z 1 poi. X IX w. G O

ZA T O N IE

Wieś w dolinie Śląskiej Ochli. W 1840-1844 mieszkała tu D o­ rota Talleyrand-Perigord (patrz - Żagań str. 120). Odwiedził ją tu wówczas Aleksander von Humboldt. Ruina pałacu baro­ kowego z 2 poł. XVII w., przebudowanego w stylu późnoklasycystycznym ok. 1840. O bok ruina dawnej oranżerii z 2 poł. X IX w. Park (50 ha) z końca XVIII w. został w latach czterdziestych XIX w. przekształcony w krajobrazowy przez znanego berlińskiego ogrodnika Piotra Józefa Lenne, a w koń­ cu X IX w. powiększony przez włączenie doń przylegających od wsch. terenów leśnych. Stanowi interesujące zbiorowisko przyrodnicze. Niedaleko ruin pałacu rośnie kilka drzew eg­ zotycznych, m.in.: tulipanowiec, sekwoja, iglicznia trójcierniowa. Część leśną stanowi las dębowy o charakterze naturalnym, z domieszką grabu, buka, klonu i lipy. W runie występują m.in.: zawilec gajowy, śnieżyca wiosenna, przylaszczka i konwalia majowa. Ruina kościoła z 2 poł. X III w., w obecnej

postaci urządzona w X IX w. Otaczają ją resztki m uru kościel­ nego cmentarza. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na zach. Otynia (13 km).

do Ochli (8 km), na wsch. -

do

KSIĄŻ ŚLĄSKI

K B

Wieś - łańcuchówka rozciągnięta wzdłuż drogi prostopadłej do szosy. Piętrowy dwór klasycystyczny z pocz. X IX w., kryty wysokim dachem czterospadowym. O bok kamiennego m uru otaczającego niegdyś nie istniejący dziś kościół wznosi się nie­ miecki pomnik w kształcie krzyża, upam iętniający mieszkań­ ców wsi poległych w latach I wojny światowej. M ost na Czarnej Strudze U H ST U D ZIEN IEC Wieś - łańcuchówka ciągnąca się wzdłuż strumienia M irotka. Kościół wczesnogotycki z 2 poł. X III w., przebudowany w XV w. Jednonawowy, m urow any z kamienia i rudy dar­ niowej, przykryty dachem siodłowym. Prezbiterium nakryte pozornym sklepieniem kolebkowym z bogatą polichromią re­ nesansową, w nawie strop wsparty na dwóch słupach. W ypo­ sażenie barokow e z X V II-X V III w. W ścianach zewnętrznych renesansowe płyty nagrobne z XVI w. Dzwonnica drewniana konstrukcji słupowej z 1753, przykryta gontowym dachem namiotowym. Przy kościele kilka pom nikowych drzew. Pałac - zbudowany w 2 poł. XVI w. jako dwór obronny - obe­ cny kształt zawdzięcza gruntownej przebudowie w 1786 oraz restau­ racji w 1855. Barokowy z elemen­ tam i neoklasycyzmu. Piętrowy, kryty dachem m ansardowym; z trzech stron otoczony fosą. Późnoklasycystyczne oficyny z 1 poł. X IX w. W sąsiedztwie park (5,6 ha) z X V III-X IX w. Późnoklasycystyczne zabudow ania gos­ podarcze z 1 poł. X IX w., spich­ lerz i daw na gorzelnia.

101

M IR O C IN DOLNY K B Wieś nad strumieniem M irotka. Typowa wieś łańcuchówka, łączą­ ca się od pd. z M irocinem Średnim • i M irocinem Górnym . Te trzy miej­ scowości tw orzą łańcuch zwartej zabudowy o długości około 9 km.

Kościół wczesnogotycki z 2 poł. X III w., w X IX w. opuszczo­ ny, ponownie użytkowany po II wojnie światowej. Jednona­ wowy z węższym prezbiterium, m urowany z kamienia polnego i rudy darniowej.

łfo.O Skrzyżowanie dróg Trasa skręca w lewo (kierunek: Kożuchów). Przy szosie murowane kapliczki - stacje drogi krzyżowej (w większości pozbawione już płaskorzeźbionych w piaskowcu scen M ęki Pańskiej) ustawione w X V III w. przez mieszkań­ ców Kożuchowa jako w otum za ocalenie życia podczas częs­ tych w owych niespokojnych czasach epidemii. ■ W kierunku pd. Mirocin Średni. Ruina dworu obronnego z 2 poi. X V I w. Rozbudowany w X V III w. (z tego okresu po­ chodzą jednolite elewacje). Z trzech stron otacza go fosa, nad którą przerzucono trzyarkadowy most. W sąsiedztwie park kraj­ obrazowy (6,5 ha) ze stawami, założony na przełomie X V III 1 X IX w., gruntownie przekształcony na początku X X w. Jeszcze dalej na pd. Mirocin Górny. Kościół gotycki z X IIIX IV w., przebudowany i powiększony o wieżę i kaplicę w X V w. Murowany z kamienia'polnego i rudy darniowej. Wewnątrz, na pn. ścianie nawy, XIV-wieczna polichromia gotycka, odsło­ nięta w czasie prac konserwatorskich w 1965. Ruina dworu z końca X V II w., przebudowanego w X V 1 1 I-X IX w., w obe­ cnym stanie od 1945. Otoczona fosą, przez którą przerzucono 2 mostki. Przy niej park (7 ha) założony w czasie budowy dworu. Rośnie w nim m.in. dąb błotny o obw. 360 cm. Dawna oficyna dworska, późnokłasycystyczna, z 1 poi. X IX w. We wsi kilka innych budynków póżnoklasycystycznych, m.in.: szko­ ła, d. szpital i d. karczma. ■ 4 km na zach. Broniszów. Kościół z około 1600, przebudo­ wany w końcu X V II w., bez wyraźnych cech stylowych. Bogate rokokowe wyposażenie wnętrza z 1760 (m. in. trzy ołtarze, ambona, chrzcielnica). W kruchcie predella późnogotyckiego tryptyku z około 1500, z płaskorzeźbionym przedstawieniem ,,.Złożenia do Grobu” oraz kamienna chrzcielnica z X V w. Wo­ kół kościoła średniowieczny mur kamienny z bramą - dzwon­ nicą, zbudowaną zapewne w X V w., przebudowaną w 1605. Ple­ bania z pocz. X V II w., przebudowana, kryta wysokim dachem czterospado wym. Pałac renesansowy z 2 poi. X V I w. Trzykondygnacyjny gmach wzniesiony został na rzucie litery L. U zbiegu skrzydeł cylind­ ryczna baszta, zwieńczona barokowym hełmem baniastym. Ba­ rokowy wystrój elewacji pochodzi z 1698. W 1 poł. X IX w. dobudowano prostokątny dziedziniec, zam knięty murem z neo­ gotycką cylindryczną basztą. N ad wejściem do baszty wmuro­ wano renesansowe nadproże (X V I w.) z rzeźbionym wyobraże­ niem kującego Wulkana. W elewacji pn. pałacu późnorenesan­ sowy portal kamienny (1608). Z trzech stron otacza pałac fosa.

Park (9,5 ha) powstał około 1700, w poł. X IX w. powiększony i przekształcony w krajobrazowy. Stare lipy i dęby. Przy drodze, naprzeciw pałacu, dawny zajazd z początku X IX w., o cechach klasycy stycznych. Dawny szpital, wzniesiony w 1765 w stylu barokowym. Parterowy z wysoką facjatką, na której kamienna płaskorzeźba Świętej Trójcy i kartusz herbowy.

[

/ KOŻUCHÓW

M iasto (9700 mieszkańców) położone na stokach Wzgórz Dałkowskich. Przemysł m otoryzacyjny (duża wytwórnia sprzęgieł), drzewny i spożywczy. G łów ną atrakcją m iasta są dobrze zachowane średniowieczne miejskie m ury obronne. Liczne zabytki architektury. Początek trasy bocznej 3a. Pierwsza wzmianka źródłowa o istnieniu w Kożuchowie grodu kasztelańskiego pochodzi z 1273. Położona przy nim osada zapewne już pod koniec 1 poł. XIII w. (na pewno zaś przed 1295) uzyskała prawa miejskie. Lata największej świetności m iasta przypadły na okres rządów piastowskich władców księstwa głogowskiego. Podstawą rozwoju przez całe wieki było rzemiosło i handel. Do najstarszych należały cechy: sukienników, tkaczy, piekarzy, szewców, krawców i kuśnierzy (nazwa m iasta związana jest z wyrobem kożuchów). Położenie m iasta przy ważnym trakcie z W rocławia do K rosna Odrzańskiego sprzyjało rozwojowi handlu. O zamożności mieszczan świadczą rozbudowane fortyfi­ kacje broniące dostępu do m iasta. W szechstronny rozwój m iasta przerwała wojna trzydziestoletnia. Pewna stabilizacja gospodarcza nastąpiła dopiero w końcu XVII w. W 1678 m iasto uzyskało drewniane wodociągi. Pierwsza niewielka fabryka płótna powstała w 1751. D robne zakłady przemysłowe zaczęły powstawać w końcu X IX w.; najpierw rozpoczęła produkcję fabryka tkacka, później - fabryki: maszyn i kaloryferów, wyrobów skórzanych i kafli. N a pocz. XX w. uruchom iono dużą garbarnię, a w 1929 - wytwórnię silników samochodowych i motocyklowych. W czasie II wojny światowej zakłady te produkow ały m.in. samojezdne pojazdy gąsienicowe z ładunkiem wybucho­ wym (tzw. Goliaty), znane z walk powstania warszawskiego. W wyniku działań wojennych w 1945 Kożuchów został zniszczony w 60%. W Kożuchowie urodził się Joachim Cureus (1532-1573) - autor kroniki śląskiej (Neu Chronik) wydanej w 1561 we W rocławiu.

W mieście zachował się system obwarowań średniowiecznych,

składający się z dwóch pierścieni m urów z kam ienia polnego. Pas wewnętrzny, z wysuniętymi przed czoło m uru5prosto k ąt­ nymi czatowniami, wzniesiony został na przełomie XIII i XIV w. Opasywała go fosa o szerokości około 20 m, poprze­ dzona wałem ziemnym. W 2 poł. XV w. wybudowano zew­ nętrzny pierścień m urów z półkolistymi, wydłużonymi baste­ jami. Do miasta prowadziły początkowo trzy, a od XV w. cztery bramy. Po pożarze w 1764 rozebrano częściowo zewnęt­ rzny pas murów, a w 1819 zburzono wszystkie bramy, po­ zostawiając jedynie - istniejącą do dzisiaj - basztę Bramy Krośnieńskiej. Zarów no mury, ja k i fosa zachowały się niemal na całej pierwotnej długości. Lepiej zachowany, wewnętrzny

___ E lS i

Szprotawa

1. relikt pałacu 2. za m e k 3. kościół N M P 4. baszta B ra m y K ro ś­ nieńskiej 5. ratusz 6. kościół Św iętego Ducha 7. lapidarium 8. wieża kościoła ewangelickiego

pierścień obwarowań ma wysokość od 4 do 7 m. D o murów przylega zamek wzniesiony w końcu XIV w. Około 1685 prze­ szedł on w ręce karmelitów, którzy znacznie go rozbudowali. Powstała wówczas - zachowana do dzisiaj - czteroskrzydłowa budowla z kw adratow ym dziedzińcem. G otycka wieża w topio­ na została w skrzydło zach. i wystaje ponad dach tylko jedną kondygnacją. Zamek otacza sucha fosa. O drestaurowany w ostatnich latach obiekt mieści miejskie placówki kulturalne.

B a s zta B ra m y K ro ś n ie ń s k ie j w K o ż u c h o w ie

Ratusz, pierwotnie późnogotycki, z 1489, uzyskał podczas przebudowy w 1848-1849 charakter klasycystyczny. Spalony w czasie ostatniej wojny, został w 1963-1969 odbudowany jako budynek o współczesnej architekturze, z zachowaniem reliktów substancji zabytkowej: gotyckiej ściany pn. oraz klasycystycznej ściany wsch. Z rekonstruow ano także gotycką wieżę. W ścianie pn. profilowany portal gotycki. Duże warto-

Z a b u d o w a u lic y K o ś c ie ln e j w K o ż u c h o w ie

ści zabytkowe prezentuje zespół kamieniczek mieszczańskich otaczających rynek. Większość z nich powstała w XVI w. Póź­ niejsze przebudowy zatarły wiele pierwotnych cech stylowych, renesansowe portale zachowały się tylko w budynkach nr 3 (z 1545) i 22 (z 1569). Liczne zabytkowe domy usytuowane są przy uliczkach otaczających rynek. M onum entalny kościół Najświętszej Marii Panny, gotycki, początkam i sięga poł. X III w. W 1340-1369 powiększony, a do dzisiejszych rozm ia­ rów rozbudow any na przełomie XV i XVI w. Jest budowlą trzynawową, halową, z wysoką wieżą. Przy nawach bocznych znajdują się gotyckie kaplice, przy nawie pd. - ośmioboczna kaplica barokow a (XVIII w.). Cenne wyposażenie barokowe

z XVII i XVIII w., rokokowy ołtarz główny. W zewnętrzne ściany świątyni wm urowane są liczne renesansowe i barokowe kamienne płyty nagrobne. W kożuchowskiej świątyni pocho­ wani zostali piastowscy władcy księstwa głogowskiego: H en­ ryk IX i H enryk XI oraz żona H enryka VIII - księżna K a­ tarzyna Opolska. Plebania z 1440, nakryta dachem cztero­ spadowym, zatraciła podczas kolejnych przebudów w XVII i XVIII w. swój pierwotny kształt architektoniczny. N a dawnym przedmieściu Żagańskim (przy ul. 1 M aja) kościół Świętego Ducha, zbudowany jako szpitalny zapewne na początku XIV w., przebudow any w XVI i XVII w. Zachow ał się gotycki szczyt prezbiterium dekorow any blen­ dami. Po przeciwnej stronie ulicy, niedaleko kościoła, znaj­ duje się dawny cm entarz ewangelicki - lapidarium rzeźby nagrobnej. N ekropolia czynna od 1634 do końca X IX w. należy dziś do najlepiej zachowanych cmentarzy ewange­ lickich w Polsce. Znajduje się na nim około 200 płyt nagrobnych pochodzących z X V I-X IX w. Najstarsze, fi­ guralne epitafia z XVI w. przeniesiono tu z dworskiego cm entarza w Długiem, wsi położonej około 10 km na pd. od Kożuchowa. Na pd. od śródmieścia, na placu przy ul. Chopina, wieża z 1826, dostaw iona wówczas do nie istniejącego już dziś (roze­ branego w 1968) kościoła protestanckiego. Szachulcowa świą­ tynia wzniesiona w 1709-1710 była jednym ze zborów nazy­ wanych oficjalnie „kościołami łaski” . N a ich budowę wyraził bowiem zgodę władca katolickiej monarchii austriackiej, ce­ sarz Józef II. Przy ul. Nowosolskiej położony jest XVII-wieczny park im. Poniatowskiego (około 4,5 ha) z wieloma pomnikowymi drzewami. Rosną tu m.in.: lipa drobnolistna o obw. 525 cm, od niecodziennego kształtu zwana „wielbłądem” , 5 dębów (najgrubszy o obw. 530 cm) i 3 modrzewie (obw. do 350 cm). N a skraju parku relikt elewacji pałacu z XVIII w., spalonego w 1945 i rozebranego w 1963. Zachowany trój wejściowy portal barokowy zwieńczony jest profilowanym gzymsem podtrzymywanym przez kamienne rzeźby czterech atlantów. Częściami d. zespołu pałacowego są również: brama i korde­ garda, zbudowane około 1780, w stylu barokowym (częściowo szachulcowe) oraz budynki folwarczne z 1 poł. X IX w., do których prowadzi bram a zwieńczona falistym szczytem, z około 1780. Opodal drogi do Nowej Soli znajduje się cmentarz kom unalny, na którym w wydzielonej kwaterze pochow ano 134 żołnierzy radzieckich z 3 armii ogólnowojskowej, poległych w walkach o wyzwolenie miasta i okolic. W 1947 nad mogiłami ustawio­ no obelisk. O bok wspólna mogiła i pom nik 11 żołnierzy pol­ skich - jeńców wojennych, zmarłych w czasie ostatniej wojny w mieszczącym się w Kożuchowie szpitalu jenieckim.

HMirwitiwiiirj.pTwwiriiirjiiitiftWTiP.rwHniiifBiPwiiniiiMiniriiiiiiiiiiiMiiiiiiiBiM103*1,

S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski na wsch. - do Nowej Soli (20 km), na zach. - do Wichowa (10 km). W yjazd z m iasta na pd. ul. Szprotawską (kierunek: Szpro­ tawa). ■ 5 km na zach. Bulin. Na polu, niedaleko zabudowań głaz narzutowy „Czarci Kamień” (,,Kamień Buliński”) o obw. 300 cm, chroniony jako pomnik przyrody nieożywionej. Temat licznych legend. ■ 3 km na wsch. Czciradz■Dwór obronny zbudowany w końcu X V I w. w stylu renesansowym, przebudowany około 1800 w du­ chu klasycyzmu. Piętrowy, kryty dachem czterospadowym z po­ wiekami. N ad wejściem kamienny kartusz herbowy. Dwór ota­ cza fosa, nad którą przerzucono murowany most. W okół park krajobrazowy (2,5 ha) z końca X IX w. Rosną w nim stare dęby (do 525 cm obwodu) i topole. ■ 2 km na pn. wsch. od Czciradza Drwalowice. Pałac neo­ gotycki z 2 poł. X IX w. ( wzniesiony z wykorzystaniem murów starszych budowli), o elewacjach zwieńczonych krenełażową attyką i ster czynami. Przy nim park (4,3 ha).

Trasa 3a K o żu c h ó w Jele n in Ż a ga ń 27 km

Trasa biegnie z Kożuchowa w kierunku pd.-zach. drogą dru­ gorzędną nr 296, przez pagórkow ate tereny W zgórz D ałko­ wskich. Urozm aicone krajobrazy. W Żaganiu połączenie z tra ­ sami 4 i 17. KOŻUCHÓW

Wyjazd z miasta na zach. ul. 1 M aja (kierunek: Żagań). ST Y P U Ł Ó W

Wieś - łańcuchówka rozciągnięta na długości około 7 km na osi wsch.-zach. Kościół gotycki zapewne z XIV w., murowany z kamienia i rudy darniowej, otynkowany. Salowy, z wieżą odbudow aną po spaleniu w 1918. W yposażenie z X V IXVIII w. Otacza go średniowieczny kamienny mur. Dwór z XVI w., przebudow any w 1683, obecny wygląd uzyskał w 2 poł. X IX w. N ad głównym wejściem rzeźbiona kamienna tablica fundacyjna z herbam i i datą 1683. We wsch. części

-

miejscowości pałac klasycystyczny z 1800, wzniesiony wg pro­ jektu C hristiana W alentego Schultze, architekta z Głogowa. W niewielkim parku (1 ha) uwagę zwracają stare lipy. Skrzyżowanie dróg ■ 4 km na pd. wsch. Siecieborzyce. Kościół gotycki z 2 poł. X III w., przebudowany w 1508 (z tego czasu sklepienia i/wieża). Zachowany wczesnogotycki, uskokowy portal kamienny. Wczesnobarokowy ołtarz z 1661, renesansowa ambona z 1588, liczne płaskorzeźbione, renesansowe i barokowe płyty nagrobne. Świątynię otacza średniowieczny mur kamienny z bramką na­ krytą czterospadowym daszkiem gontowym. Pałac wzniesiony w 2 poi. X V I w. jako dwór obronny, rozbudowany przed 1750 i na początku X IX w. W najstarszych partiach renesansowa-barokowy. Przy nim park (2,8 ha) z 2 poi. X I X w. ■ 2 km na pn. zach. Chotków, wieś w dolinie Brzeźnicy. Kościół gotycki wzniesiony w 2 poł. X III w., prezbiterium dostawiono w 2 poi. X V w., wieżę w X V I w. Przebudowany na przełomie X V III i X IX w. (m. in. zmiana wykroju okien). Murowany z granitu polnego i cegły. W pd. elewacji bogato profilowany portal kamienny z 2 poi. X III w. Prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym ze zwornikami, nawa - sklepieniem sieciowym. Cenne wyposażenie wnętrza, m.in.: późnogotycki tryptyk z warsztatu M istrza Ołtarza z Gościszowic (pocz. X V I w.), renesansowa chrzcielnica kamienna (2 poł. X V I w .), gotycka płyta nagrobna Stencla Milticza (zm. 1521) oraz szereg płyt renesansowych z X V I i X V II w. Na sztucznie usypanym wzniesieniu otoczonym fosą znajduje się pałac, zbudowany około poi. X V I w. jako renesansowa rezydencja obronna otoczona walem i murem obronnym z czterema kolistymi bastejami w narożach. W 1709pałac uzyskał barokowy wystrój elewacji, podwyższono wówczas również dwie basteje, nadając im form ę wież. Dwie pozostałe basteje uległy zniszczeniu w X IX w. Piętrowy gmach nakryty dachem mansardowym z lukarniami ma bogato dekorowane elewacje. ■ 4 km na pn. od Chotkowa Wichów. Kościół z 2 poł. X III w., wieża z 1 poł. X V I w. Wielokrotnie remontowany. W nawie i prezbiterium sklepienia sieciowe z 1 poł. X V I w. Późnogotycki tryptyk z około 1500, ambona z figuralnym i malowidłami (X V II w.). f JELENIN

Stara wieś, potw ierdzona w źródłach już w 1292. Kościół wcze­ snogotycki z pocz. 2 poł. X II w., wieża z końca XV w. W znie­ siony z kamienia polnego i rudy darniowej. Ciekawa architek­ tura wnętrza. Sklepienie sieciowe (koniec XV w.) wsparte jest na dwóch ośmiobocznych filarach, które dzielą korpus na dwie nawy. Bogate wyposażenie, m.in.: kam ienne sakramentarium gotyckie (1495) i późnogotycki tryptyk (koniec XV w.). W zewnętrznych ścianach kościoła liczne renesansowe

[14 km j

i barokowe płyty nagrobne. W 1976-1980 kościół poddany został gruntownej restauracji, za co parafia w 1982 uzyskała drugą nagrodę w konkursie M inisterstwa K ultury i Sztuki dla najlepszych użytkowników obiektów zabytkowych. W okół kościoła m ur kamienny, praw dopodobnie z XIV w. Przy nim późnogotycka płyta nagrobna, odnaleziona w czasie ostatniej renowacji świątyni. Przy murze d. kaplica grobow a rodziny Tomaszewskich z 1746. Ruina dworu renesansowego z około 1620, przebudowanego w 2 poł. X IX w. w stylu klasycystycznym. Obok park krajobrazow y (4,5 ha) ze starym drzewo­ stanem. Pałac klasycystyczny z końca XVIII w., przekształ­ cony w 1869-1871. W elewacji ogrodowej czterokolumnowy portyk. Przy nim park krajobrazowy (1,5 ha) z X IX w. [aHi]

STARA KOPERNIA

Przy szosie znajduje się zach. kraniec wsi, rozciągniętej wzdłuż potoku Stołpinka na długości około 5 km. Kościół gotycki z 2 poł. X III w., gruntownie przebudowany w 1 poł. XVI w. Jednonawowy, z węższym prostokątnym prezbiterium. W ypo­ sażenie w nętrza późnobarokow e z 1 poł. X VIII w. Starsze są renesansowe płyty nagrobne z 2 poł. XVI w. Kościół otoczony jest kamiennym murem (XVI w.) z bram ą - dzwonnicą, na­ krytą dachem nam iotowym (XVIII w.). N a pd. od wsi teren lotniska z betonowym pasem startowym, użytkowanego do 1992 przez armię radziecką. f27~im~l

ŻAGAŃ

Koniec trasy bocznej 3a. Opis - patrz trasa 4. mmmmBĘKĘmmmammmmaammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmam

ETUI

CISÓ W

■ 4 km na wsch. Solniki. Kościół z pocz. X III w., pierwotnie romański, przebudowany w X V w., rozbudowany o kaplicę i wie­ żę w X V I w. Gotycki z reliktami romańskimi. Jednonawowy z węższym prostokątnym prezbiterium. Wnętrza nawy i prez­ biterium nakryte sklepieniami sieciowymi (X V I w.). Wyposaże­ nie renesansowe i barokowe. Kościół otacza mur kamienny z X V I w. Pałac wzniesiony około poi. X V I w. jako obronny, przebudowany w stylu klasycy stycznym na początku X IX w., powiększony o wieżę i taras w początkach X X w. Otacza go park (5,4 ha) z poł. X IX w. o starszym drzewostanie. Tworzą go m.in. dorodne dęby (obwody do 460 cm ), lipy (do 645 cm) i topole (do 510 c m ). W parku klasycystyczny budynek dawnej oranżerii i dwie oficyny klasycy styczne z pocz. X I X w. ŁlilBI Skrzyżowanie dróg Po lewej stronie położona jest wydłużona wieś BO RÓ W . M u­ rowany z kamienia kościół gotycki powstał w XIII w. Znacz-

nie przekształcony w XV w. Przy prezbiterium mauzoleum z 1821, neogotycki hełm wieży z 1882. Zachowany późnogoty­ cki tryptyk z około 1500 w obram ow aniu barokowym. Chrzcielnica renesansowa z 1593 i pochodzące z tego samego okresu dwie bogato rzeźbione płyty nagrobne. Klasycystyczny pałac z około 1800, przebudow any w końcu X IX w. Przy nim park (3,9 ha) z 2 poł. XIX w. / W zach. części wsi d. dwór z 2 poł. XVII w., przebudowany w końcu XIX w., w 1962-1963 zamieniony na spichlerz. Obok park (14 ha), przeważa drzewostan dębowo-lipowy w wieku około 150 lat. D ŁU G IE

Wieś położona prostopadle do szosy, ciągnąca się w kierunku wsch. na długości około 6 km. W przeszłości istniały tu dwa folwarki, należące do różnych właścicieli. Stąd dwa istniejące dziś zespoły dworskie. We wsch. części wsi pałac późnobarokowy z około 1740. Piętrowy, kryty dachem m ansar­ dowym. Wejście główne zdobi portal z filarami podtrzym ują­ cymi balkon z kam ienną płaskorzeźbioną balustradą. Przed wejściem okazałe schody z ażurową balustradą, z wazonami na postum entach, prowadzące do pałacu z honorowego dziedzińca. Po bokach .dziedzińca parterow e oficyny z począt­ ku X IX w. W okół park (13,2 ha) założony równocześnie z budową pałacu, przekształcony w krajobrazow y w 2 poł. X IX w. W centralnej części wsi znajduje się drugi zespół zabudowy dworskiej, w skład którego - obok budynków folwarcznych - wchodzi pałac z około 1820, przebudowany na początku XX w., bez wyraźnych cech stylowych. Park (3 ha) z 2 poi. XIX w. Ruina wczesnogotyckiego kościoła z 2 poł. X III w., przekształ­ conego w XV w., zniszczonego pożarem w 1856 i nie odbudo­ wanego. Otacza ją kam ienny m ur ze średniowieczną bram ką. Kościół neogotycki z 2 poł. X IX w., z wieżą zwieńczoną wy­ smukłą iglicą. BO RO W INA

Wieś o starej metryce historycznej, istniała już w X III w. W czesnogotycki kościół z około poł. X III w., przebudowany w końcu XIV w. i w 1584, po spaleniu w X IX w. pozostawał w ruinie. O dbudow any w 1975-1978, z zachowaniem zabyt­ kowych elementów architektury. Jednonawowy z p rostokąt­ nym prezbiterium i wieżą od strony zach. M urow any z kamie­ nia i cegły w w ątku wendyjskim. Zachow ał się późnogotycki portal kamienny z 1584 i dwie renesansowe płyty nagrobne. W okół świątyni średniowieczny m ur z kam ienną bram ką (XVI w.). Pałac pow stał około 1600 jako budowla obronna, otoczona fosą i fortyfikacjami ziemnymi. Około poł. X VIII w. gmach przebudow ano, a w X IX w. dobudow ano skrzydło

HH1

boczne i przekształcono elewacje. W obecnej postaci barokowo-klasycystyczny. Wzniesiony na planie prostokąta z małym dziedzińcem pośrodku. Pałac otaczają resztki umocnień z X V II-X V III w. W sąsiedztwie park krajobrazow y (7,8 ha); w nim liczne stare dęby (obw. 365-560 cm), topole (595, 530 cm), platany (550, 490 cm) i wiąz (470 cm). Dwie oficyny i budynek gospodarczy z 1 poł. X IX w. tilfrfl

Rozwidlenie dróg ■ 3 km na pd. wsch. Dzikowice. Kościół z około poł. X III w., przebudowany i powiększony o wieżę w X V w. Murowany z. ka­ mienia polnego, wieża z cegły. W obecnej postaci gotycko-barokowy. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium i wieżą od strony zach. Szczyt wieży zwieńczony hełmem z latarnią (koniec X V II w.) We wnętrzu otwarte wiązanie dachowe. Kamienny, ostrołukowy portal gotycki z początku X V w., z maswerkiem w kształcie trójłiścia. Późnogotycki tryptyk z 1505 - dzieło M istrza Ołtarza z Gościszowic. W ogrodzeniu kościoła kamien­ na brama z ostrołukowym przejazdem, wzniesiona prawdopodo­ bnie w X V w.

E B

PA ST ER ZO W IC E

Stara wieś, wzm iankowana po raz pierwszy w 1283. Neobarokowy pałac z około 1890, piętrowy, kryty dachem m ansar­ dowym. Przy nim park krajobrazow y (2,4 ha) z 2 poł. X IX w. IM

SZPR O TA W A

M iasto (13 600 mieszkańców) położone u ujścia Szprotawy do Bobru, przy linii kolejowej Głogów - Żagań. Węzeł drogowy. Największym zakładem przemysłowym są Dolnośląskie Z a­ kłady Odlewnicze, ponadto przedsiębiorstwa przemysłu meb­ larskiego, lekkiego i spożywczego. W mieście liczne zabytki. Przez miasto przebiega również trasa 17. Najstarszym punktem osadniczym na terenie dzisiejszego m iasta był gród w Iławie. W 1000 Bolesław C hrobry witał w nim O ttona III, udającego się z pielgrzymką do grobu św. W ojciecha w Gnieźnie. Tak wcześnie zapisana w dziejach miejscowość nie odegrała w nich jednak większej roli. Istniejąca obok grodu osada lokowana została jako wieś około 1300.W 1932 Iławę włączono w granice Szprotawy. Pierwsza wzm ianka o Szprotawie pochodzi z 1260. Przyjmuje się, iż lokacji dokonał książę głogowski K onrad I po 1251. M iasto oblewane wodami Bobru i wpadającej doń Szprotawy otoczone było początkowo palisadą, którą stopniowo - od XIV do XVI w. - zastępowano kamiennymi m urami. Do wnętrza prowadziły dwie bramy. Z 1296 pochodzi wiadomość o istnieniu w Szprotawie kasztelanii. Właścicielami m iasta byli książęta głogowscy, którzy obdarzali mieszkańców licznymi przywilejami. Przejście w 1506 księstwa głogowskiego pod berło królów czeskich nie przerwało pomyślnego rozwoju m iasta. Prowadziło ono ożywiony handel bydłem

sprowadzanym z Polski. W ażną rolę w życiu gospodarczym odgrywało sukiennictwo oraz piwowarstwo. W oparciu o miejscowe rudy darniowe pracowały liczne kuźnice (wzmiankowane już w 1380). W yraźny upadek m iasta spowodowała wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Z około 3 tys. mieszkańców pozostało zaledwie 450. Niekorzystnym dla m iasta okresem było również następne stulecie. Pewne ożywienie gospodarcze nastąpiło dopiero około poł. X IX w. Powstały pierwsze zakłady przemysłowe; Już w 1828 w niedalekiej Iławie uruchom iono hutę żelaza. W 1945 hitlerowcy, wykorzystując położenie m iasta, przekształcili je w silny punkt oporu. Po ciężkich, dwudniowych walkach Szprotaw a została zdobyta 13 lutego przez wojska radzieckie. W wyniku walk m iasto zniszczone zostało w 50%. W Szprotawie urodził się Heinrich Laube (1806-1884) - pisarz niemiecki, członek liberalno-demokratycznego ruchu literackiego „M łode Niemcy” , a u to r prac teoretycznych i historycznych o teatrze, twórca wielu dram a­ tów, nowel i powieści (m.in. Das jungę Europa, w której dał wyraz swej sympatii dla uczestników pow stania listopadowego).

N a rynku okazały ratusz o charakterystycznej dwuwieżowej sylwetce. Wzniesiony w XIV w., później wielokrotnie przebu­ dowywany. Swój obecny, barokow y kształt - z zachowanymi reliktami architektury gotyckiej i renesansowej - zawdzięcza przebudowie dokonanej w 1730-1732 wg proj. M arcina Franza Młodszego. Trzykondygnacyjny gmach m a bogato zdobio­ ne elewacje. Póżnogotycka wieża (1536) zwieńczona jest rene-

R a tu s z w S z p ro ta w ie

R zu t k o ś c io ła N a jś w ię ts ze j M a rii P a n n y w S z p ro ta w ie

sansową galeryjką arkadow ą i baniastym barokowym hełmem z dwoma prześwitami. D ruga wieża, barokow a (1730-1732), nakryta jest hełmem z jedną latarnią. W elewacji pd. skromny portal barokowy, nad nim balkonik z barokow ą k ratą i her­ bem m iasta. Przy rynku kilka barokowych kamieniczek miesz­ czańskich. N a pd. od rynku gotycki kościół Najświętszej Marii Panny z 2 poł. X III w., przebudowany sto lat później i znacznie rozbudow any w 1416-1424. Jest budowlą trójnaw ow ą z obej­ ściem, o układzie halowym. Szczyt zach. rozczłonkowany trze­ ma poziom ami prostokątnych blend podzielonych krzyżowo. W fakturze m urów dostrzegalny jest kształt pierwotnego koś­ cioła z X II w., wzniesionego z kamienia. Innym zachowanym elementem wczesnogotyckiej świątyni jest portal prowadzący z kruchty do nawy pn. O bok głównego wejścia (przez neogo­ tycką kruchtę) znajduje się zam urow any w 2 poł. XVII w. gotycki portal z 1 poł. XIV w., odsłonięty w 1924. W pn. elewacji wieży gotycka, kam ienna płyta nagrobna proboszcza szprotawskiego Bertolda (zm. 1316), z rytym wizerunkiem zmarłego i minuskułowym napisem w otoku. Jest to jeden z najstarszych tego typu zabytków w Polsce. Obok dwie rene­ sansowe płyty nagrobne Kietliczów z końca XVI w. W nętrza kryją sklepienia sieciowe o wspornikach w kształcie masek. W yposażenie barokow e z X V III w. Obok kościoła d. klasztor Magdalenek (pl. Kościelny 2) wznie­ siony w XIV w., przebudowany po pożarze w 1676 oraz po­ nownie w X VIII w. Elewacje z XX w. Obecnie mieści się w nim szkoła podstawowa. Dawna szkoła katolicka (pl. Koś-

■ 11 0 ■

■

■

■

■

■

■

H

H

H

H

H

M

i

cielny 4) zbudow ana w 1598 w stylu renesansowym, przebu­ dowana w X V 1II-X IX w. W ścianie wsch. niewielka płyta z datą budowy. Przy położonym obok pl. Ewangelickim znajdują się ruiny kościoła ewangelickiego z 1745-1747, który w czasie przebudowy w 1821-1822 otrzym ał formy klasycystyczne. Od 1945 w ruinie. Przy budowie zboru wykorzystano m ury obwodowe dawnego zamku. Rezydencję książąt pias­ towskich wzniesiono w 1296-1311. N a podstawie zachowa­ nych reliktów i opisów można wnioskować, iż była to dwukondygnacyjna budowla założona na planie owalu o wy­ m iarach 33,5 x 24 m. G rubość m urów obwodowych sięgała 2,2 m. W 1 poł. XVI w. dobudow ano doń od strony pd. wydłużoną basteję. Zam ek otaczała fosa. Po zniszczeniach w XVII w. obiekt przebudow ano na browar. Dziś m ury dawnego zam ku widoczne są w zachowanych fragm entach zboru. Naprzeciwko ruin trzy zabytkowe budynki: dom (nr 1) z XVI w., podwyższony i przebudow any w stylu klasycystycznym około 1840; barokowy budynek d. szkoły ewangelic­ kiej (nr 2) z 1773 i barokowy dom (nr 3) z 1720, przebudo­ wany w 1790. M iejskie mury obronne - zachowane do dziś w kilku fragm en­ tach - początkam i swymi sięgają XIV w. Najdłuższy ich od­ cinek, o wysokości około 5 m, z dwoma półkolistymi basz­ tami, znajduje się przy ul. Ogrodowej. Przy ul. Świerczews­ kiego zachowała się część dawnej Bramy Żarskiej z XIV w., nadbudowanej w 1480, znacznie przekształconej w X IX w. i odbudowanej w 1962. Obok fragm ent m uru o wysokości 6 m. Z trzech stron - od pn., zach. i pd. - otaczają miasto planty biegnące wzdłuż Szprotawy i Bobru. Ozdobą miasta jest położony w dolinie Bobru park o powierzchni około 55 ha. Rośnie w nim wiele potężnych dębów, najgrubszy o obw. 690 cm. Przy ul. Niepodległości pom nik poległych za wolność (proj. Julian Gosławski), odsłonięty w 1964 jako po­ mnik Braterstwa Broni. Około 4 km na zach. od centrum m iasta (dojście al. N iepod­ ległości i Sobieskiego) położona jest dzielnica Iława. Świadec­ twem jej przeszłości jest późnoromański kościół św. Andrzeja. Powstał na pocz. X III w., w XV w. przedłużono nawę w kie­ runku zach., w XVII w. poszerzono okna w nawie. Jedno­ nawowy, z kw adratow ym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą. Zachow ał się rom ański portal kamienny z 1 poł. X III w. W ewnątrz późnogotycki rzeźbiony tryptyk z pocz. XVI w. oraz kilka renesansowych płyt nagrobnych. Podstawą klasycystycznej am bony jest chrzcielnica rom ańska z 1 poł. X III w. Brania kościelna z XVI w., przebudow ana w X V III w. M urow ana, w górnej części szachulcowa. N a przeciwległym brzegu Bobru, przy drodze do Małomic, niewielki pomnik przypominający spotkanie Bolesława Chrobrego z cesarzem O ttonem III w 1000.

■ 2 km na wsch. Henryków, wieś na prawym brzegu rzeki Szprotawy. Pałac barokowo-klasycystyczny z 1783, przebu­ dowany w 1842. Barokowe portale, dach mansardowy z na­ czółkami. Klasycy styczna oficyna z 1801. W sąsiedztwie park krajobrazowy (6 ha), założony na pocz. X IX w., ze stawem i wyspą. ■ 4 km na wsch. Wiechłice, wieś na prawym brzegu rzeki Szprotawy. Pałac wczesnokłasycystyczny z 1790-1795, portyk z około 1890. Przy nim park krajobrazowy (4,8 ha) z około poł. X IX w. W parku eklektyczne mauzoleum dawnych właścicieli wsi z około 1880. Na lewym brzegu rzeki dawne lotnisko radzie­ ckie, z betonowym pasem startowym o długości 2,6 km. ■ 7 km na wsch. Ciecieszów, wieś na lewym brzegu rzeki Szprotawy. Pałac późnoklasycystyczny z 1850. Park krajob­ razowy (4,5 ha) z 1 poł. X IX w. Pozostałości barokowej rezy­ dencji: budynek bramny (1749) z półkolistą bramą przejazdo­ wą, budynek gospodarczy z bramą, czworak i stajnia z X V III w.

Trasa 4 Zielona Góra Brzeźnica Żagań Iłowa Gozdnica 70 km

Z Zielonej G óry trasa biegnie na pd. drogą lokalną do Ż aga­ nia, potem - drogam i drugorzędnymi: nr 296 do Iłowy i nr 300 z Iłowy do Gozdnicy. N a odcinku do Żagania drogi dość wąskie, kręte, w kilku wsiach - nawierzchnia brukowa. Po zejściu z W ału Zielonogórskiego trasa przecina Obniżenie Nowosolskie, którego dnem płyną Śląska Ochla i Czarna Struga, i pagórkow atym terenem W zgórz Dałkowskich doprow adza do Żagania. Ostatni odcinek prowadzi przez zwarte kom plek­ sy leśne Borów Dolnośląskich. Liczne zabytki architektury. W Żaganiu skrzyżowanie z trasą 17 i koniec tras bocznych 3a i 5a. W Gozdnicy koniec trasy 5b. ITT1 ZIELO N A GÓRA Wyjazd z m iasta na pd. ul. Botaniczną (kierunek: Żagań). Około 5 km od centrum , jeszcze w granicach administracyj­ nych Zielonej Góry, położony jest ośrodek rekreacyjny Ochla z kąpieliskiem. H i

OCHLA Wieś - wielodrożnica, założona praw dopodobnie w X III w. przez kolonistów niemieckich. W 2 poł. X IX w. czynna była w rejonie wsi kopalnia węgla brunatnego. Koś­ ciół wczesnogotycki z 2 poł. XIII w., przebudowany w XVI w. Salowy, murowany z kamienia polnego i rudy darniowej. Od zach. wieża (1981) nakryta da­ chem namiotowym. W ewnątrz skromne wyposażenie barokowe. W zach. części wsi pałac barokowy z 1684-1687; piętrowy, przykryty wysokim czterospadowym da­ chem. Obecnie w trakcie rem ontu, po jego zakończeniu pałac stanie się siedzibą Zielonogórskiego M u­ zeum Etnograficznego. Przy dro­ dze do Żagania pałac klasycysty­ czny z pocz. XIX w., kryty d a­ chem czterospadowym. O bok dwie klasycystyczne oficyny z 1 poł. X IX w. i fragmenty daw ­ nego parku. N a pn. skraju wsi znajduje się M u­ zeum Etnograficzne w Zielonej Gó­ rze z siedzibą w Ochli. Głównym jego działem jest Park Budownict­ wa Ludowego.

ii 4 um a m m m m m m m m m m m

P ark B u d o w n ic tw a L u d o w e g o w O c h li

1. leśniczówka z X V II w. - budynek adm inistracyjno-ekspozycyjny; o b ie k t y b u d o w n ic t w a z a c h o d n i o w i e lk o p o ls k i e g o : 2. chału­ pa z P otrzebow a 3. za grod a z K robielew a - chałupa, spichlerz, stajnia,

obora,

stodoła

4.

chałupa z

D ąbrów ki

Wielkopolskiej

5. stodoła z D ąbrów ki Wielkopolskiej 6. kuźnia z K osie czyn a; o b ie k t y b u d o w n ic t w a w s c h o d n io ł u ż y c k ie g o : 7. chałupa z Z a ­ jączka 8. chałupa z Ję d rzych o w ic ze k 9. chałupa i obora z Ju rzyn a 10. gołębnik z Drożkow a 11. chałupa z oborą z K rólow a 12. budynek inwentarski z K rólow a 13. chałupa z M arcinow a 14. kurnik z D roż­ kowa 15. spichlerz z K rólow a 16. chlew z K rólow a 17. chałupa z Ja sion o w a 18. p ie c garncarski - rekonstrukcja 19. piec ch le bow y

- rekonstrukcja;

o b ie k t y b u d o w n ic t w a ś r o d k o w o l u b u s k ie g o :

20. wieża winiarska z Budachow a 21. dzw onnica z W ęgrzynie: o b ie k t y b u d o w n ic t w a d o ln o ś lą s k ie g o : 22. dzw onnica z D rzo n kowa 23. gołębnik z Wilkanowa

Pierwszy obiekt - chatę z Potrzebowa - ustawiono tu w 1973. W 1976 nastąpiło otwarcie Zielonogórskiego Parku E tnogra­ ficznego, który do 1982 był oddziałem Muzeum Ziemi Lubus­ kiej. Obecnie jest samodzielną placów ką muzealną, prow adzą­ cą różnorodną działalność naukow o-badaw czą i popularyza­ torską. W d. leśniczówce z pocz. X IX w. znajduje się sala ekspozycji czasowych. Przy niej, na obszarze około 13 ha, zgrom adzono 23 obiekty budownictwa ludowego. Reprezen­ tują one cztery regiony: zachodnią Wielkopolskę (m.in.: naj­ starszy obiekt w skansenie - chałupa z Potrzebow a w ybudo­ w ana w 1675 oraz zagroda z Krobielewa), wschodnie Łużyce

W ie ż a w in ia rs k a z B u d a c h o w a w P ark u B u d o w n ic tw a L u d o w e g o w O c h li

(m.in.: chałupy z Jędrzychowiczek, Jurzyna i Zajączka), Dolny Śląsk (dzwonnica z D rzonkow a i gołębnik z W ilkanowa oraz tzw. obszar środkow olubuski (wieża w iniarska z Budachowa i dzwonnica z Węgrzynie). W ewnątrz obiektów zgromadzono sprzęty domowe, narzędzia pracy i wyroby ludowego rzemiosła.

M ost na Śląskiej Ochli M ost na Czarnej Strudze NIW ISKA

I BB

S z la k i tu r y s ty c z n e ^ We wsi rozpoczyna się niebieski szlak turystyczny biegnący na wsch. do Zatonia (7 km).

Wieś - łańcuchówka, rozciągnięta nad potokiem Urzucianka, dopływem Czarnej Strugi. N a wzniesieniu w centrum wsi kościół wczesnogotycki z 2 poł. X III w., m urow any z kamienia i rudy darniowej. Jednonaw o­ wy z prostokątnym prezbiterium. Prostokątna wieża, zwień­ czona hełmem krytym gontem z 1766, pierwotnie o charakterze obronnym . Świadczą o tym otwory strzelnicze oraz znajdujące się na wysokości drugiej kondygnacji wejście do wieży. W nęt­ rze kryte stropem, nad nim zachow ana gotycka więźba dacho­ wa. W 1964-1973 odsłonięto na ścianach nawy i prezbiterium późnogotycką polichromię. Kamienne płyty nagrobne z okresu renesansu i baroku. We wsch. ścianie prezbiterium zachowało się pierwotne, wąskie okno. Kościół jest częściowo otoczony starym murem, w nim prostokątna bram ka. Dawny zbór ewan­ gelicki z XVIII w., po przebudowie około poł. X IX w. późnoklasycystyczny. Pałac barokowy z 1753, odbudow any po poża­ rze w 1826-1846, obecnie nie użytkowany. W okół pałacu park krajobrazow y (10,1 ha) z sadzawkami i kanałem. R osną w nim liczne potężne dęby o obw. do 535 cm. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na pn. - do Świdnicy (11 km), na pd. wsch. - do Broniszowa (10 km). KOTOW ICE

SEBSI

Wieś - łańcuchówka, położona na rozległej polanie leśnej. Kościół późnoklasycystyczny z 1840. M ur z kam ienia polnego z ruinami dwóch gotyckich bram ek (XV w.) otacza miejsce, w którym do X IX w. stał poprzedni kościół. Klasycystyczny spichlerz z końca X V III w., przykryty dachem m ansardowym z powiekami. Rozwidlenie dróg U 2 km na pd. wsch. Skibice. Kościół barokowy z 1728, wznie­ siony z wykorzystaniem murów poprzednio stojącej tu świątyni. Wyposażenie z okresu budowy kościoła.

EH3

E5B1 Rozwidlenie dróg ■ 3 km na zach. Drągowina. Wieś założona przez augustianów z Nowogrodu Bobrzańskiego, wkrótce po ufundowaniu klasztoru przez Henryka Brodatego w 1217. Wzmiankowana po raz pier­ wszy w 1237. W rękach augustianów do 1810. Kościół wybudowany został w 1 poł. X III w. Układ murów ro­ mańskiej świątyni przetrwał do dziś. W X V II w. kościół przebu­ dowano, zakładając nowe sklepienia, a następnie dobudowując kaplicę, zakrystię i wieżę. Barokowe wyposażenie wnętrza. W gotyckim murze ( X V w.) otaczającym świątynię znajduje się barokowa brama z końca X V II w., zwieńczona szczytem fa lis­ tym z płaskorzeźbą św. Augustyna i rzeźbą Piety. Okazała barokowa plebania z X V II w. ET1

PR ZY BY M IER Z

Stara wieś, wzmiankowana po raz pierwszy w 1261 wśród posiadłości klasztoru augustianów z N ow ogrodu Bobrzań­ skiego. Kościół gotycki, wzniesiony - co widać na nie otynkowanej wieży - z kam ienia i rudy darniowej, zapewne w XV w. W e­ wnątrz kasetonowy strop renesansowy z XVI w., wsparty na słupie z zastrzałam i zdobionym dekoracją roślinną. Renesan­ sowy chór z X V I-X V II w. Bogate wyposażenie wnętrza, m.in.: późnogotyckie rzeźby M adonny z Dzieciątkiem i św. Anny Samotrzeciej z około 1500 oraz późnobarokow a am ­ bona i takaż chrzcielnica z X VIII w. Kam ienny m ur z bram ką otaczający świątynię pochodzi praw dopodobnie z XV w. IH 3

B O

Rozwidlenie dróg - trasa skręca w lewo ■ 0,5 km na zach. rezerwat przyrody „Dąbrowa Brzeźnicka” (6,47 ha). Ochronie podlega w nim starodrzew dębowy pochodze­ nia naturalnego z domieszką grabu, modrzewia i świerku. W reze­ rwacie rosną okazałe dęby ( obw. 300-460 cm), modrzewie i lipy. ■ 2 km na pd. zach. Stanów. Kościół barokowy z 1740-1743 wzniesiony wg projektu znanego architekta Marcina Franza Młodszego. Jednolite stylowo, późnobarokowe wyposażenie wnętrza z około poi. X V III w. Gotycka rzeźba Madonny z Dzie­ ciątkiem z 2 poł. X V w. BR ZEŹN IC A

Wieś - łańcuchówka rozciągnięta w dolinie strumienia Brzeźni­ ca, dopływu Bobru. Siedziba U rzędu Gminy. Najstarsza wzmianka o istnieniu wsi pochodzi z 1217 i mówi o nadaniu jej przez Henryka Brodatego augustianom z Nowogrodu Bobrzań­ skiego. W 1945 osiedliła się tu (a także w pobliskich miejscowo­ ściach: Wrzesiny, Karczówka, Stanów) grupa górali czadeckich - reemigrantów z rumuńskiej Bukowiny. Powstał w ten sposób niewielki, lecz bardzo interesujący region etnograficzny. Trady­ cje d. folkloru pielęgnuje istniejący we wsi zespół ludowy.

Kościół barokowy zbudowany w 1703-1705 jest trójnawową bazyliką z transeptem . P rostokątna wieża jest pozostałością poprzedniego - gotyckiego kościoła z pocz. XVI w. Bogate późnobarokow e wyposażenie wnętrza. Barokowa plebania z 1676. N ad wejściem wnęka z kam ienną rzeźbą Anioła Stró­ ża. Eklektyczny pałac z 2 poł. X IX w. ■ 3 km na wsch. Wrzesiny, wieś nad Brzeźnicą. Kościół z 2 poł. X III w., gruntownie przekształcony w 1550, wielokrot­ nie remontowany. Murowany z kamienia polnego. W nawie sklepienie gwiaździste. Ołtarz i ambona z około 1700, chrzciel­ nica z X V - X V I w. W okół świątyni mur kamienny z pozostałoś­ cią bramy z X V - X V I w.

Rozwidlenie dróg B f f l ■ 4 km na pd. wsch. Jabłonów. Kościół gotycki z końca X III lub początku X I V w., przebudowany w końcu X V w. W prezbiterium sklepienie sieciowe. Wyposażenie wnętrza pó­ źnobarokowe z 1 poi. X V III w. Dawny dwór opata z końca X V II w., należał do żagańskiego opactwa augustianów. Ba­ rokowy. Rozbudowany w 2 poi. X I X w. N ad głównym wejściem rokokowy kartusz z herbem opackim i datą remontu 1752. Obok barokowa kaplica pasyjna z X V III w. z późnogotycką rzeźbą (koniec X V w.). KARCZÓW KA

Q S3

Wieś o starej metryce, wzm iankowana po raz pierwszy w 1286. Kościół barokowy z 1691-1698. W nętrza nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Wyposażenie barokowe. D ZIETR ZY C H O W IC E

I

Wieś - łańcuchów ka rozciągnięta na długości około 4 km, wzdłuż drogi prostopadłej do szosy. W zm iankowana po raz pierwszy w 1238. Kościół gotycko-renesansowy, wzniesiony w 2 poł. X III w., przebudowany w XVI w. Jednonawowy z prostokątnym prez­ biterium. N aw a nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, prezbiterium - sklepieniem sieciowo-żebrowym. W kaplicy późnorenesansowa polichrom ia z 1 poł. XVII w. Cenne w yposa­ żenie wnętrza; ołtarze, am bona i chór z 1691; w ambonie rzeźby późnogotyckie z około 1500. Ciekawe renesansowe pły­ ty nagrobne. Obok bram ki w murze otaczającym przykościel­ ny cmentarz znajduje się średniowieczny krzyż pokutny. Ruiny obronnej wieży mieszkalnej z XIV w. Zbudow ana z ka­ mienia polnego i rudy darniowej, trzykondygnacyjna, o bar­ dzo grubych murach. W elewacji pn. zachowany oryginalny otw ór strzelniczy. Piętrowy pałac, w obecnej postaci bez wy­ raźnego stylu, pow stał być może w X IV -X V w. Świadczy o tym grubość zachowanych m urów. Przy nim p ark (3,5 ha) ze starymi dębami i lipami.

1323

S z la k i tu r y s ty c z n e : szlak żółty: na wsch. - do Żagania (10 km), na zach. - przez Stary Żagań również do Żagania (7 km); szlak zielony: na pd. - do Żagania (7 km), na pn. - do Gorzupi Dolnej (11 km). Ifilffil M A R Y SIN

Niewielka wieś po lewej stronie szosy. Założona w końcu X III w., nosiła wówczas nazwę Folw ark św. Anny. Dwór kla­ sycystyczny z pocz. X IX w., przy nim park (2 ha). ŻAGAŃ

M iasto (28 300 mieszkańców) położone nad Bobrem. W ażny węzeł kolejowy i drogowy. Ośrodek przemysłu włókienniczego i odzieżowego, m.in.: Żagańskie Zakłady Przemysłu W ełniane­ go, Żagańska Czesalnia Wełny „Poltops” , F abryka W yrobów Dzianych „Tekstil-D ekor” , Przedsiębiorstwo „Skartex” . Przedsiębiorstwo Produkcji Sprzętu Domowego „Zam ex” (dawny „P olar”) wytwarzające zam rażarki skrzyniowe. N a Bobrze dwie elektrownie wodne. Ciekawa historia i liczne cen­ ne zabytki architektury sprawiają, iż m iasto jest ważnym pun­ ktem na krajoznawczej mapie Polski. W mieście skrzyżowanie z trasą 17 oraz koniec tras bocznych 3a i 5a. Legenda głosi, iż gród żagański założyła Żaganna - córka W andy, tej „co nie chciała Niemca” i wnuczka księcia K raka - i od jej imienia pochodzi dzisiejsza nazwa m iasta. W zm ianka z 1202 mówi o istnieniu w Żaganiu grodu kasztelańskiego. Jego lokalizacja nie jest znana, natom iast przyj­ muje się, że istniejąca obok grodu osada targow a znajdowała się na terenie dzisiejszej wsi Stary Żagań. Około 1230 osada przeniesiona została na miejsce obecnego śródmieścia i w poł. X III w. otrzym ała od księcia głogo­ wskiego K onrada I praw a miejskie. N a przełomie XIII i XIV w. miasto otoczono murami. W końcu X III w. stał się Ż agań stolicą niewielkiego księstwa wchodzącego - w pewnych okresach czasu - w skład dzielnicy połączonej z Głogowem. Po nabyciu w 1413 przez Jana I Żagańskiego położonego nad Nysą Łużycką Przewozu, nastąpiło ostateczne ukształ­ towanie granic księstwa żagańskiego. Jego władcami, aż do 1472, byli Piastowie śląscy z linii głogowskiej. Niektórzy z nich utrzymywali nadal żywe stosunki z Polską. Jadwiga, córka H enryka V Żelaznego, została w 1363 drugą z kolei żoną Kazim ierza Wielkiego. Inny przedstawiciel tej gałęzi rodu Piastów - Jan I - opowiedział się po stronie Polski w czasie wojny z Krzyżakami w 1409-1411. W 1472 Jan II Szalony sprzedał księst­ wo żagańskie książętom saskim. Od 1549 znajdowało się ono w rękach H absburgów , zasiadających wówczas na tronie czeskim. W 1628-1634 właścicielem Ż agania był Albrecht von Wallenstein, sławny wódz cesarski z lat wojny trzydziestoletniej. Otrzym ał on księstwo od Ferdynanda II w nagrodę za zasługi dla państwa habsburskiego. W czasie jego krótkich rządów, mimo trwającej wojny, liczące około 4 tys. miesz­ kańców m iasto żywo rozwijało się. Dw a ostatnie lata swego życia spędził wówczas w Ż aganiu wielki uczony, astronom Jan Kepler (1571-1630).

Nowogród Bobrz.

Ą ć r fi ih m *

1. wieża daw n e go kościoła ew angelickiego 2. kościół N aw iedzenia N M P i kaplica Ś w iętego G robu 3. kościół Św iętego Ducha 4. ze sp ó ł poaugustiański 5. kościół św. Piotra i Paw ła ora z daw ne kolegium jezuickie 6. pałac 7. kościół Św iętego K rzyża

Sprowadzony tu przez W ałlensteina prowadził obserwacje astronomiczne i meteorologiczne, zajmował się również drukowaniem swych dzieł. Pom y­ ślny okres historii m iasta przerwała tragiczna śmierć W ałlensteina. Kilka lat później czteroletnia okupacja wojsk szwedzkich (1641-1645) doprow a­ dziła miasto do ruiny. W 1646 nabył księstwo m agnat czeski Wacław Lobkowitz. W 1749 księstwo żagańskie znalazło się w granicach Prus. Żywioł polski musiał być tu wówczas nadal silny, skoro opat zakonu

augustianów Jan Ignacy Felbiger, rodem z Głogowa, wydal dwujęzyczny, polsko-niemiecki elementarz. Był on używany na Śląsku przez przeszło 70 lat, a jego ostatnie wydanie ukazało się w 1834. W 1785 właścicielem m iasta został książę kurlandzki Piotr Biron. Żagań stał się ośrodkiem kultury dworskiej o znaczeniu przekraczającym granice Prus. N a przełomie XV III i X IX w. Żagań liczył ok. 4 400 mieszkańców. W 1806-1813 m iasto znajdowało się w rękach Francuzów. Pełnomocni­ kiem N apoleona do spraw aprowizacji armii był w 1813 w Żaganiu Henryk Boyle - znany pisarz francuski, tworzący pod pseudonimem Stendhal. W 1844 właścicielką Ż agania została najmłodsza z córek Birona - D orota Perigord-Talleyrand. W rękach Talleyrandów pozostał Żagań do lat trzy­ dziestych naszego stulecia. Prawa własności pozbawiły ich dopiero władze hitlerowskie, uznając Talleyrandów za wrogów Trzeciej Rzeszy.

X IX w. był okresem stałego rozwoju m iasta. W 1802 urucho­ miono fabrykę papieru, cztery lata później sprowadzono pier­ wszą maszynę przędzalniczą, a w 1863 zbudow ano gazownię. W 1830 Żagań liczył 5500 mieszkańców, w 1910 było ich już 15 400, a w 1939 - 22 800. W latach II wojny światowej mieś­ ciły się w rejonie m iasta dwa obozy jenieckie: obóz dla pod­ oficerów i szeregowców (Stalag VIII C Sagan) oraz obóz dla lotników (Luft 3 Sagen). Działania wojenne w 1945 zniszczyły m iasto w 60%. Najciekawszym obiektem krajoznawczym m iasta jest zespół poaugustiański, składający się z kościoła, d. klasztoru i kon­ wiktu oraz spichlerza klasztornego, usytuowanych wokół pl. Klasztornego. Augustianie przybyli do Żagania w 1284 z nie­ dalekiego N ow ogrodu Bobrzańskiego. Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny wzniesiony został w 2 poł. XIV w., w miejscu starszej świątyni. N a początku XV w. kościół roz­ budowano; powstała trójnaw ow a budowla o układzie halo-

R zu t z e s p o łu p o a u g u s tia ń s k ie g o w Ż a g a n iu

P o a u g u s tia ń s k i k o ś c ió ł W n ie b o w z ię c ia N a jś w ię ts ze ) M a rii P a n n y w Ż a g a n iu

wym. Po pożarach w 1472 i 1486 kościół wydłużono w kierun­ ku zach., podwyższono nawę główną, wzniesiono nową wieżę oraz m onum entalny szczyt zachodni. W 1602 dobudow ano krużganek z loggią. W czasie odbudowy po kolejnym pożarze w 1730 wnętrza świątyni otrzymały bogaty wystrój barokowy, zaprojektow any przez M arcina Franza Młodszego. Charakterystycznym akcentem gotyckiej bryły kościoła jest schodkowy szczyt zach., dekorow any 52 blendam i uszerego­ wanymi na pięciu poziomach. Poniżej renesansowa loggia ozdobiona m aszkaronam i. Wieża o wysokości 56 m nakryta czterospadowym dachem mansardowym . W 1778 zainstalo­ wano na niej pierwszy w Europie odgrom nik. Cenne baro­ kowe wyposażenie wnętrza. Piękne ołtarze, przeważnie z 2 poł. XVII w. W bocznym ołtarzu Chrystusa w Ogrójcu (około 1680) obraz znakom itego m alarza śląskiego M ichała Wilmanna. W prezbiterium stalle barokow e z 1695, ozdobione w X V III w. obrazam i na zapieckach i figurami biskupów. Bogato rzeźbiony prospekt organowy z 1735. W 1857, w cza-

sie ślubu M arii D oroty de Castellane z A ntonim Radziwiłłem, na organach tych grał Franciszek Liszt. W pomieszczeniu przy prezbiterium, na przedłużeniu nawy pd., znajduje się gotycki, kamienny sarkofag księcia głogowsko-żagańskiego Henryka IV (zm. 1342). W nawie pd. renesansowy ołtarz Świętej Trójcy z XVI w. Przy kościele późnobarokow a figura M atki Boskiej z 1710. Od strony pn. przylega do kościoła trój skrzydłowy, barokowy gmach dawnego klasztoru Augustianów, w obecnej postaci ukształtowany po pożarze w 1730. W zachowanym pomieszcze­ niu biblioteki znajduje się ciekawy zbiór starodruków (X V IXVIII w.) oraz dwa globusy z XVII w. Sklepienie biblioteki pokryw a polichrom ia wykonana w 1736 przez znanego m alarza śląskiego Wilhelma Neunherza. Dziedziniec klasztorny zamyka od pn. i zach. późnobarokow y budynek d. konwiktu, wzniesio­ ny w 1740-1758. Zewnętrzną ścianą opiera się o miejski m ur obronny. D o wnętrza prowadzi rokokowy portal. W budynku mieści się obecnie dom wycieczkowy. Od strony pn. zamyka dziedziniec późnogotycki spichlerz klasztorny z końca XV w. Kamienne fortyfikacje obronne z trzema bram am i otoczyły m ia­ sto na przełomie X III i XIV w. N a początku XVI w. od strony pn.-wsch. dostawiono drugie pasmo murów. Dziś fragmenty dawnych umocnień zachowały się m.in. przy ul Rybackiej (z basztą), wzdłuż ul. Wałowej, na zapleczu ul. Sobieskiego i 1 M aja oraz w ścianie konw iktu poaugustiańskiego. Neoklasycystyczny ratusz z 1879-80 wzniesiono wykorzystując mury XIV-wiecznej budowli. Pozostałością pierwotnego gmachu jest gotycka wieża, której w 1868-1869 nadano formę neorenesansową, wzorowaną na wieży ratusza we Florencji. N a ścianie tablica (1971) upam iętniająca pobyt w Żaganiu Jana Keplera. W okół rynku kilka zabytkowych kamieniczek mieszczańskich. Wyróżniają się wśród nich - odbudow ane po zniszczeniach wojennych - cztery renesansowe budynki w pierzei pd. (nr 7-10), wzniesione na początku XVII w. na zrębach kamienic gotyckich. N a przeciwległej pierzei pięć kamieniczek baroko­ wych (nr 27-31) z X VIII w. Pałac - jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury barokowej w Polsce. Stoi na miejscu średniowiecznego zamku, w parku rozplanowanym w dolinie Bobru. Jego budowę roz­ począł około 1630 i kontynuow ał do swej śmierci Albrecht Wallenstein, realizując projekt architekta włoskiego Vizenza Voccaccia. D o 1634 wzniesiono sutereny, parter i część piętra. Prace budowlane podjęto ponownie w 1670. Nowy projekt opracował A ntonio della Porta. Realizacja trw ała do końca XVII w. W tym czasie ukształtow ał się obecny, barokowy kształt architektoniczny pałacu. Jedyną poważniejszą zmianą było rozebranie w 1845-1855 skrzydła zamykającego dziedzi­ niec od pd. i założenie tam reprezentacyjnego podjazdu pow ią­ zanego z nową oranżerią.

W końcu XV III w., gdy właścicielem Żagania był Piotr Biron, pałac stał się ośrodkiem ożywionego życia towarzyskiego. Działały w nim stały zespół teatralny z doskonałymi aktoram i oraz kapela dworska. Gościli tu i tworzyli znani artyści, m.in.: m alarz Józef Grassi, portrecista A ntoni G raff oraz rzeźbiarz Dawid Rauch. Wiele cennych płócien grom adziła galeria ob­ razów. Podziwiać w niej było m ożna płótna takich mistrzów jak: Breughel, W atteau, van Dyck, Veronese, Ribera, Holbein, R em brandt, C arravaggio i Canaletto. W galerii rzeźby znaj­ dowały się dzieła: Thorwaldsena, Raucha, Wolffa. W czasie wojen napoleońskich pałac opustoszał. Życie pałacowe ożywi­ ło się dopiero w 1844, gdy osiadła w Żaganiu, po latach spędzonych głównie we Francji, najmłodsza z córek Birona - D orota Perigord-Talleyrand. Była ona osobą o niepospolitej inteligencji i niebanalnej urodzie. Z nała osobiście ówczesnych polityków: M etternicha, Palm erstona, Thiersa; obcowała z władcami: N apoleonem , Aleksandrem I, Fryderykiem Wil­ helmem IV angielskim, Ludwikiem Filipem; przyjaźniła się z wybitnymi twórcami: Grassim, Thorwaldsenem, Dumasem (ojcem), Delacroix, Lisztem, Rauchem , Verdim; bliska przy­ jaźń łączyła ją również z Aleksandrem Hum boldtem ; kore­ spondow ała ze Stendhalem, Balzakiem, Chopinem. W Żaga­ niu tworzyła wokół siebie mit władczyni - m atki swych p od­ władnych. Fundow ała szpitale, szkoły, sierocińce. Pałac jest budynkiem piętrowym z wysoką sutereną. Założony na planie trzech skrzydeł, usytuowanych przy dziedzińcu ot­ wartym od strony pd. Otacza go głęboka, sucha fosa, przez którą przerzucone są m urowane mosty. Elewacje m ają bogaty wystrój architektoniczny. W części najniższej - boniowane, na poziomie parteru i piętra rozdzielone boniowanym i pilastrami. N a osi fasady kamienny portal. W ewnątrz odrestaurow ano

częściowo klasycystyczny wystrój sztukatorski z 1792-1796. Obecnie gmach jest siedzibą Żagańskiego Pałacu Kultury. W okół pałacu, w dolinie Bobru, położony jest malowniczy park pałacowy (15 ha). Założony w 1 poł. XVII w., swój obec­ ny kształt uzyskał w poł. X IX w. Jego projektantem był wy­ bitny ogrodnik O skar Teichert. W śród zieleni rośnie wiele okazałych drzew krajowych i egzotycznych, niektóre z nich osiągają znaczne rozmiary, np. dąb o obw. 610 cm, buk (530 cm), platany (największe o obw. 550, 530 i 450 cm). D a­ wniej park był znacznie większy (około 100 ha), obejmował również tereny położone na wyspie i po drugiej stronie rzeki. N a wsch. od parku znajduje się neogotycki szpital wybudowa­ ny w 1851-1859 wg proj. Leonarda Dorst-Schatzberga. N a terenie parku przy szpitalu położony jest neogotycki kościół Świętego Krzyża, wzniesiony w 1849 przez tego samego ar­ chitekta. Podczas budowy wykorzystano m ury stojącej tu XIV-wiecznej świątyni, które od zewnątrz oblicowano łam a­ nym granitem. W ewnątrz jednolite stylowo, neogotyckie wy­ posażenie. W kaplicach, zamkniętych misternie kutymi k rata­ mi, znajdują się m arm urow e grobowce D oroty Talleyrand-Perigord i jej siostry Wilhelminy Biron. O ba obiekty - kościół i szpital - powstały z fundacji D oroty Talleyrand-Perigord. Naprzeciwko pałacu - dawny dom kamery książęcej (dziś Sąd Rejonowy); klasycystyczny, wzniesiony w końcu XVIII w. z wykorzystaniem murów wcześniejszej budowli. W 1813 jako pełnom ocnik do spraw aprowizacji armii francuskiej rezydował w nim B. H. Stendhal. Przy pl. Słowiańskim klasy­ cystyczny budynek dawnego urzędu książęcych dóbr ziemskich. Powstał zapewne w XVII w., obecny kształt architektoniczny uzyskał w 1793. Obecnie mieści się w nim U rząd M iasta. Przy wychodzącej z pl. Słowiańskiego ul. Łużyckiej wznoszą się gmachy kościoła św. Piotra i Pawła oraz d. kolegium jezuic­ kiego. Świątynia powstała jako kościół klasztorny franciszka­ nów, sprowadzonych w 1284 do Żagania przez księcia K on­ rada G arbatego. W okresie reformacji klasztor został zlikwi­ dowany (w 1539), a kościół przejęli ewangelicy. W 1633-1810 był w rękach jezuitów. Jednonawowy, z wydłużonym prez­ biterium. W zrębie murów wczesnogotycki, m urow any z ka­ mienia. Przylegającą do nawy kaplicę dobudow ano w XV w., wieżę - w 1604. Sklepienia nawy i kaplicy (sieciowe) i prez­ biterium (kryształowe) pochodzą z początku XVI w. Cenne barokow e wyposażenie wnętrza (m. in. ołtarz główny, am bo­ na) powstało po 1730. D o prezbiterium przylegają od strony pn. niewielkie pozostałości dawnego klasztoru franciszkanów z końca X III w. Przy kościele d. kolegium jezuickie, którego starsze, pd. skrzydło (ustawione wzdłuż ul. Łużyckiej) wznie­ siono w 1688-1696 wg projektu A ntonio della Porta. Fasada barokowego gmachu ozdobiona jest pilastram i podtrzym ują­ cymi belkowanie z architrawem. Wejście prowadzi przez ka­

mienny portal, którego dwie kolum ny jońskie dźwigają pół­ kolisty tym panon. W 1733 do istniejącego budynku dobudo­ wano aulę, a w 2 poł. X V III w. - trzyskrzydłową część pn. N a pn. od otoczonego m uram i średniowiecznego m iasta (na narożniku ul. Armii Krajowej i W ojska Polskiego) położony jest kościół Świętego Ducha. Powstał zapewne już w X III w. jak o kaplica przy istniejącym tu szpitalu. Obecną barokow ą świątynię wzniesiono w 1701-1702, wieżę dostawiono w 1785. W ewnątrz trzy barokow e ołtarze i am bona z czasów budowy kościoła. Opodal - na pl. św. Jadwigi - wieża kościoła ewan­ gelickiego. W monarchii habsburgskiej nie wolno było bu­ dować zborów protestanckich. Gdy w 1709 cesarz Józef II wyraził zgodę na wzniesienie kilku tzw. „kościołów łaski” ; jeden z nich powstał w Żaganiu. Była to budow la szachulcowa, bez wieży, gdyż łaska cesarska nie posunęła się aż tak wysoko. W ysmukłą wieżę (97 m), zwieńczoną ażurowym hełmem, dostawiono dopiero w 1843-1847. Kościół rozebrano w 1966. Przy ul. Świerczewskiego 7 klasycystyczny pałacyk wzniesiony na przełomie X VIII i X IX w. wg projektu W a­ lentego Schultza. W lewobrzeżnej części m iasta, na cm entarzu przy ul. Księżnej Żaganny, znajduje się kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Pierwotnie gotycki, postawiony w XV w., został przebudowany w XVII w. w stylu barokowym. Pre­ zbiterium i część nawy (starsza część świątyni) przykryte są sklepieniami sieciowymi, pozostałe przęsła nawy - skle­ pieniami kolebkowymi z lunetami. W kaplicy - sklepienie krzyżowe. Późnorenesansowy, kam ienny ołtarz główny z ok. 1600. Pozostałe wyposażenie z X V III w. We wnęce na zewnętrznej, wsch. ścianie prezbiterium kam ienna rzeźba M atki Boskiej z Dzieciątkiem. Obok kościoła niewielka kaplica Świętego G robu zbudow ana w 1598 z inicjatywy opata augustianów Jakuba II. W zniesiona z ciosów piaskowca na wzór kaplicy grobowej Chrystusa w Jerozolimie. Cmentarz wokół kościoła czynny jest od 1539. Prow adzą nań dwie barokowe bram ki z 1707. Około 3 km od centrum m iasta przy ul. Ilwiańskiej (szosa do Iłowy), na polanie po lewej stronie szosy, znajduje się Muzeum Martyrologii Alianckich Jeńców Wojennych. W miejscu tym mieścił się w czasie okupacji Stalag VIII C Sagan. Obozy jenieckie istniały w Żaganiu już w okresie wojen napo­ leońskich. W czasie I wojny światowej więzieni byli tu żoł­ nierze rosyjscy, a także grupa powstańców wielkopolskich. H istoria Stalagu V III C rozpoczęła się jesienią 1939, kiedy osadzono w nim jeńców polskich. Hitlerowcy pozbawili ich jednak statusu jenieckiego i wysłali na roboty przymusowe w głąb Rzeszy. W lutym 1941 nie było już w obozie żadnego Polaka. Ich miejsce - od poł. 1940 - zajmowali jeńcy francus­ cy, belgijscy i jugosłowiańscy, a od 1942 - radzieccy, dla któ-

Pomnik i M uzeum M artyrologii Alianckich W ięźniów Wojennych w Żaganiu

rych wydzielono osobny sektor obozowy. Najliczniejszą gru­ pę, przez cały okres istnienia obozu, stanowili Francuzi. W 1943 sprow adzono jeńców brytyjskich i włoskich. Jesienią 1944 przywieziono tu około 100 powstańców warszawskich oraz grupę jeńców słowackich. Śmiertelność w obozie była duża, zwłaszcza w sektorze radzieckim, gdzie świadomie do­ prow adzano do fizycznego wyniszczenia jeńców. W 1957 od­ kryto obok obozu masowe groby. Szacunkowo przyjmuje się, iż w mogiłach zidentyfikowanych dotąd w Żaganiu i Koninie Żagańskim, gdzie mieścił się oddział roboczy jeńców radziec­ kich, pochow ano co najmniej 10 tys. jeńców, głównie żołnie­ rzy radzieckich. Od m aja 1942 do 1945 istniał również w Żaganiu (na pn. od Stalagu V III C) obóz dla jeńców - lotników alianckich (Luft 3 Sagan). Przebywali w nim oficerowie brytyjscy, francuscy i amerykańscy. Liczba więźniów w zrastała od ok. 2,1 tys. w 1942 do 10,5 tys. w 1945. W arunki bytu były w tym obozie nieporównywalnie lepsze niż w pobliskim Stalagu V III C. W nocy 24/25 m arca 1944 doszło tu do słynnej ucieczki, pod­ czas której przez specjalnie wykopany tunel o długości ok. 110 m zdołało przejść 80 oficerów R A F. W śród nich 6 Pola­ ków. Jednak jedynie trzem z nich udało się zbiec; czterech ujętych zostało przy wyjściu z tunelu, a pozostałych 73 w różnych punktach Niemiec. M ocą rozkazu wydanego na osobiste polecenie H itlera (tzw. Sagan-Befehl), 50 z nich zo­ stało rozstrzelanych, w tym wszyscy Polacy. Pawilon muzealny udostępniono zwiedzającym w 1971. Eks­ pozycja przedstawia warunki życia jeńców i ich m artyrologię. Oprócz plansz, fotografii i autentycznych dokum entów oglą­ dać m ożna tu również przedmioty codziennego użytku. Przed

muzeum pom nik (1961) dłuta Mieczysława W eltera. W lesie, kilkaset metrów na pd. wsch. od muzeum (dojście od szosy brukow aną drogą w kierunku wsch., za torem kolejowym - leśną drogą w prawo) położony jest cmentarz jeniecki. W 17 zbiorowych mogiłach, każda o długości 57 m, pochowano jeń­ ców 11 narodowości. N ad cm entarzem góruje obelisk z tablicą pam iątkową. / Również przy ul. Ilwiańskiej, znacznie jednak bliżej centrum miasta (obok przejazdu kolejowego), położony jest drugi cmentarz wojenny, na którym znajdują się mogiły ok. 600 jeńców rosyjskich zmarłych w obozie jenieckim w 1914-1918. W 1920 ustaw iono wśród grobów pom nik - mauzoleum. W drugiej części cm entarza pochow ano żołnierzy radzieckich poległych w 1945 podczas walk o wyzwolenie Żagania. O bok wzniesiono po II wojnie światowej mauzoleum lotników RAF. N a tablicach wyryto nazwiska zabitych jeńców. Ich prochy przeniesiono w 1945 na garnizonowy cm entarz brytyjski w Po­ znaniu. N a przeciwległym krańcu m iasta, przy ul. Kożuchowskiej, położone są dwa cmentarze żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w 1945. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty, biegnący okrężnie przez Stary Żagań i Dzietrzychowice do Żagania (15 km) i zielony do G orzupi Dolnej (18 km). Wyjazd z miasta na pd. zach. ul. Ilwiańską (kierunek: Iłowa). ■ 10 km na pd. wsch. Rudawka, wieś na praw ym brzegu Kwisy. Kościół gotycko-renesansowy wzniesiony w X IV w. i roz­ budowany w 1 poł. X V I w. M urowany z kamienia i cegły. We­ wnątrz sklepienie krzyżow o-gw iaździste, wsparte na ustawionej pośrodku kolumnie. Wieża, w dolnych partiach murowana, wy­ że j drewniana, zwieńczona je s t cebułastym hełmem gontowym. Póżnobarokowe wyposażenie wnętrza. Starsze za b ytk i to: późnogotycka chrzcielnica (1 poł. X V I w .), renesansowy obraz Chrystusa w ogrodzie oliwnym (2 poł. X V I w.) oraz późno­ renesansowy chór m uzyczny z 1 poł. X V II w. Barokowy budy­ nek dawnej plebanii z 2 poł. X V III w. Za Żaganiem trasa wiedzie przez zwarte połacie Borów D ol­ nośląskich. Ten rozległy obszar leśny o pow. przekraczającej 150 tys. ha położony jest na pograniczu województw zielonogórskiego i jeleniogórskiego. Tworzą go m onotonne m onokultury sos­ nowe. Drzewo to zajmuje tu ok. 92,5% powierzchni leśnej. Inne gatunki to: brzoza (4,8%), dąb i jesion (1,2%), świerk (0,8%), buk (0,2%) i olsza czarna (0,2%). Tereny zajmowane przez bory są na ogół płaskie, niezbyt urozm aicone pod wzglę­ dem krajobrazowym. C harakteryzują się stosunkowo rzadką siecią osadniczą i niewielką gęstością zaludnienia.

fciSlilM Skrzyżowanie dróg ■ 3 km na zach. Konin Żagański. W 1939 pow stał tu obóz dla jeńców polskich (S talag VII C Kunau), zatrudnionych m.in. p rzy budowie obozu jenieckiego w Żaganiu. Likwidacja obozu nastąpiła w kwietniu 1940. O d 1942 istniała tu filia obozu ża ­ gańskiego, w której przebyw ali głównie jeń cy radzieccy. Na terenach przylegających do obozu odkryto po wojnie masowe groby jenieckie. Kościół późnogotycki z 1505. Wieża dobudowana w 1594-1595 późnorenesansowa kaplica z 1629. M urowany z kamienia i rudy darniowej, wieża i kaplica z cegły. Wejście do kaplicy prow adzi p rze z późnorenesansowy p o rta l z 1624. W ystrój wnętrza rene­ sansowy i barokowy. Zachowane fragm en ty późnogotyckiego tryptyku, dłuta M istrza O łtarza z Gościszowic. łlTTl

CZERNA

Wieś nad Czerną Wielką, lewym dopływem Bobru. Pałac ek­ lektyczny z 1905, otoczony parkiem (2 ha). W nim kilka do­ rodnych dębów, najokazalszy o obw. 570 cm. m m i Trasa przecina drogę główną nr 12 (E 36) łączącą Berlin (przez przejście graniczne w Olszynie) z Wrocławiem. IM

IŁOW A

M iasto (4300 mieszkańców) położone nad Czerną M ałą i Cze­ rną Wielką. Ośrodek przemysłowy, m.in.: zakład tkanin tech­ nicznych „E skord” , huta szkła, tartak. Osada rozwinęła się przy wczesnośredniowiecznym grodzie łużyckim. Przez kilka stuleci była dużym ośrodkiem hutnictwa żelaza, wykorzys­ tującym miejscowe złoża rudy darniowej. W XVI w. czynnych było w po­ bliżu osady 17 prymitywnych hut. W samej Iłowie pracowało wówczas ok. 100 kowali trudniących się wyrobem gwoździ. W 1679 elektor saski Jan Jerzy II nadał osadzie prawa miejskie. Zniszczenia wojenne spowodowały, iż na pocz. XIX w. Iłowa spadła do rzędu gmin wiejskich. Jednak już w poł. tego stulecia nabrała cech osady przemysłowej. W 1848 powstała duża fabryka tkacka, a w 1875 huta szkła, produkująca głównie szkło laboratoryjne. Około 1930 w Iłowej organizowane były - głośne w całej Europie - wielkie wystawy kwiatów. Status osiedla otrzym ała Iłowa w 1957, miastem jest ponownie od 1962.

Najciekawszym obiektem krajoznawczym m iasta jest zespół pałacowy z przylegającym doń parkiem. Późnorenesansowy pałac z wieżą wzniesiony został w 1626. W 2 poł. XVIII w. dostaw iono doń od strony zach. niższe barokowe skrzydło, które w 1860-1905 przebudowano. Dziś obiekt nosi cechy stylowe renesansu, baroku i neobaroku. Przed pałacem orygi­ nalny zespół secesyjnych zabudow ań folwarcznych, zbudow a­ nych około 1900. Bogato zdobione budynki, konstrukcji szachulcowej, k.yte są dacham i o zróżnicowanej formie architek-

tonicznej. Usytuowany obok p ark (20 ha) należał do najpięk­ niejszych romantycznych założeń ogrodowych na Śląsku. Po­ wstał praw dopodobnie już w X V II w., w 2 poł. X IX w. prze­ kształcony w park krajobrazowy. N a początku XX w. ówczes­ ny właściciel Iłowy hrabia von H ochberg urządził w nim frag­ ment w stylu japońskim . Pojawiły się ozdobne, wysoko skle­ pione mostki, domki herbaciane i inne elementy egzotycznej architektury ogrodowej. Zdewastowany w latach powojen­ nych, park został częściowo zrewaloryzowany. Jego ozdobą jest bogata kolekcja różaneczników. W parku rośnie też wiele drzew pomnikowych, m.in.: liczne dęby (najgrubszy o obw. 630 cm), lipy (do 400 cm), platan (410 cm) i buk (450 cm). Kościół Najświętszego Serca Jezusowego wybudowano w 1729 w stylu barokowym wg projektu Juliusza Simonettiego, tw ór­ cy pałacu Prom nitzów w Żarach. Zewnętrzne elewacje prze­ kształcono na początku X IX w., nadając im formy klasycystyczne. Reliktem dawnej zabudowy miejskiej jest dom z 1752 (pl. Wolności 3). N a skwerze przy ul. Puławskiego - pomnik Braterstwa Broni (1975). Wyjazd z miasta na pd. zach. ul. Borowską (kierunek: Gozdnica). borow e

tan

Wieś w dolinie potoku Czarna M ała, dopływu Czarnej Wiel­ kiej. N a zach. od niej znajduje się duży kompleks stawów rybnych. Ruina dworu renesansowego z końca XVI w., przebu­ dowanego w 1 poł. X IX w. w stylu klasycystycznym. Obok park (1,5 ha) o ciekawym drzewostanie. Rosną w nim m.in.: olbrzymia lipa o obw. 760 cm, dąb (630 cm), a także gatunki egzotyczne, takie jak: tulipanowiec amerykański, sosna rumelijska i jodła N ordm ana. ■ 5 km na pn. zach. Witoszyn Dolny. Cegielnia. Kościół goty­ cki zbudowany prawdopodobnie na początku X IV w., przebudo­ wany w X V I w. Jednonawowy, murowany z kamienia i rudy darniowej. W ewnątrz późnogotycki tryptyk z 1512. W zewnętrz­ ne elewacje wmurowano szereg kamiennych renesansowych p ły t nagrobnych. Kapliczka przydrożna z X V III-X IX w. z barokową rzeźbą przedstaw iającą scenę Ukrzyżowania. Kościół poewangelicki, klasycystyczny, z 1 poi. X IX w. K lasycy styczna plebania (dziś leśniczówka) z pocz. X IX w. Wiatrak holenderski z 1852. G O Z D N IC A

M iasto (3650 mieszkańców) otoczone Borami Dolnośląskimi. Ośrodek przemysłu ceramicznego (m. in. Gozdnickie Zakłady Ceramiki Budowlanej, prywatne cegielnie). W rejonie miasta znajdują się bogate złoża iłów trzeciorzędowych, stanowiących podstawę produkcji szerokiego wachlarza wyrobów ceramiki budowlanej, w tym cegły klinkierowej i produktów kam ion­ kowych.

E im

Miejscowość istniejąca co najmniej od XV w. otrzym ała praw a miejskie przed 1554. Jej rozwój związany był zawsze z produkcją ceramiki. Począt­ kowo były to rzemieślnicze warsztaty garncarskie. W 2 poł. XVIII w. powstała pierwsza m anufaktura ceramiczno-kamionkowa. W XIX w. roz­ poczęła produkcję duża fabryka porcelany przemysłowej. W tym samym czasie powstały trzy nowe zakłady ceramiczne. M im o rozwoju przemysłu w 1842 Gozdnica stała się gm iną wiejską. Po uruchom ieniu w 1936 nowo­ czesnego zakładu kamionkowego, Gozdnica była największym w Europie ośrodkiem produkcji ceramiczno-kamionkowej. W 1955 uzyskała status osiedla miejskiego, prawa miejskie otrzym ała ponownie w 1967.

Kościół św. Wawrzyńca, eklektyczny z wieżą, wzniesiony na początku XX w. Barokowy młyn wodny z ok. poł. X VIII w.

(ul. M łyńska 10), parterowy, kryty dachem mansardowym. Obecnie przekształcony na dom mieszkalny. Pamięć ofiar za­ męczonych w obozie pracy, który istniał tu w 1941-1945, czci pomnik (1972) przy ul. W ojska Polskiego.

Trasa 5 Zielona Góra Nowogród Bobrzański Żary Trzebiel Łęknica 84 km

Trasa prowadzi z Zielonej G óry w kierunku pd.-zach. droga­ mi drugorzędnymi, do Ż ar drogą nr 284, dalej drogą nr 298. Początkowo biegnie wśród pagórków W ału Zielonogórskiego, następnie schodzi na bardziej płaskie tereny Obniżenia Nowosolskiego i ponownie wkracza na obszary o zróżnicowanej rzeźbie, przecinając Wzniesienia Żarskie i Łuk Mużakowski. Przy trasie duże obszary leśne. Równolegle do trasy biegnie linia kolejowa. Trasy boczne: 5a N ow ogród Bobrzański - G orzupia Dolna - Żagań, 5b Żary - Przewóz - Gozdnica. W Żarach skrzyżo­ wanie z trasą 17, w Trzebielu koniec trasy bocznej 17a. B1H

ZIELO N A GÓRA

Wyjazd z m iasta na pd. zach. ul. Łużycką (kierunek: Żary). u rn

Św

id n ic a

Siedziba Urzędu Gminy. Szosa omija wieś od strony zach. Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1376. W 1514 - przywile­ jem króla Czech i Węgier W ładysława Jagiellończyka - uzyskała prawa miejskie. Przywileje nadane wówczas mieszkańcom Świdnicy potwierdził w 1602 cesarz austriacki R udolf II. Położone z dala od głównych traktów handlowych m iasto rozwijało się słabo. M ocno zniszczone w czasie wojny trzydziestoletniej utraciło prawa miejskie.

Kościół gotycki z XIV w., przekształcony w 1552-1567 i poł. X IX w. Jednonawowy, murowany z kamienia. G órna, neogo­ tycka kondygnacja wieży z poł. X IX w. Jej dolna część oczyszczona z tynków w 1986-1987 - pokazuje dawną, gotyc­ ką fakturę murów. Cenne barokowe wyposażenie wnętrza. Ołtarz główny (1735) z figurą M atki Boskiej z Dzieciątkiem. W barokowym ołtarzu bocznym gotycka rzeźba M adonny z Dzieciątkiem (koniec XIV w.). Renesansowe nagrobki z XVI i XVII w. Szczególnie okazale prezentują się, rzeźbione w piaskowcu i alabastrze, architektoniczne nagrobki Kietliczów, przeniesione w X IX w. z nawy do zakrystii. W okół kościoła resztki kamiennego m uru z barokow ą bramą. Baro­ kowa plebania z 2 poł. X VIII w., przykryta dachem m ansar­ dowym z naczółkami i lukarnami. Kościół poewangelicki z 1794-1796 o skromnych cechach baro­ kowych. Neogotycką wieżę dobudow ano w 1876. W 1983 w stropie kościoła zam ontow ano malow aną na deskach baro­ kową polichromię z rozebranego kościoła ewangelickiego w Kożuchowie. Późnorenesansowy dwór Kietliczów - złożony z dwóch skrzydeł ustawionych pod kątem prostym - powstał w 1 poł. XVI w. Przekształcony na początku XVII w., przebudowany w X IX w. i restaurow any w 1969-1972. Dwukondygnacyjny, m urowany z kamienia i cegły. Elewacje zewnętrzne ozdobione dekoracją sgraffitową, zwieńczone są szczytami o wykroju fa­ listym. D o wnętrza prowadzi późnorenesansowy portal ka-

mienny, zwieńczony trójkątnym przyczółkiem z datą 1602. W bu­ dynku mieści się Muzeum Archeo­ logiczne

Środkowego

Nadodrza.

Ekspozycja prezentuje bogaty plon badań archeologicznych, po­ twierdzających ciągłość osadnict­ wa słowiańskiego na Ziemi Lubus­ kiej. Uwagę zwraca fragm ent eks­ pozycji dokum entujący obronę polskich granic zach. w czasach panow ania pierwszych Piastów. W jednej z sal zgrom adzono doku­ menty i pam iątki po prof. Józefie Kostrzewskim (1885-1969), tw ór­ cy szkoły naukowej głoszącej, iż przodkam i Słowian były - zamie­ szkujące, m.in. tereny środkowego N adodrza - plemiona kultury łu­ życkiej; także pam iątki po jego synie - również archeologu - Bog­ danie. D w ór otacza starannie utrzym any park ( 10,2 ha). S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na pn. wsch. - do Zie­ lonej G óry (9 km), na pd. wsch. - do Niwisk (11 km). ■ 4 km na pn. zach. Buchałów. P rzy neogotyckiej dzwonnicy z 2 poi. X IX w. pow staje obecnie nowy kościół. O bok dąb o obw. 425 cm. ■ 5 km na zach. Letnica. Kościół późnogotycki z 1572-1579, przekształcony w X V III w., później wielokrotnie remontowany. Jednonawowy, murowany z kamienia i cegły. W ewnątrz skromne wyposażenie barokowe. Dawny zbór ewangelicki (obecnie m agazyn) z 1819, późnokłasycystyczny, z wieżą. Ruina wieży m ieszkalnej z X IV w., zniszczonej pożarem w 1642 i nie odbudowanej. Dwór z 2 poł. X V I w:, pierwotnie renesansowy, przebudowany w 1735 i 1867. O puszczony w latach sześćdziesiątych naszego wieku, został w 1982-1985 odrestauro­ wany p rze z prywatnych właścicieli. P rzy nim park (3,9 ha). ■ 3 km na pd. zach. od Letnicy Koźla. Kościół gotycki, zapew­ ne z X IV w., przebudowany w 1567, wielokrotnie remontowany. Wieża z 1567 z ceglanym portalem uskokowym. W ystrój wnęt­ rza neogotycki z X IX w. Barokowy dwór z końca X V II w., częściowo przebudowany w 2 poł. X IX w. M urowany, druga kondygnacja szachułcowa.

KMBil M ost na Śląskiej Ochli IW

N O W O G R Ó D BO BRZAŃSKI

M iasto (5000 mieszkańców) położone nad Bobrem; w skład którego wchodzą dwa historyczne ośrodki miejskie: N o­ wogród i Krzystkowice. Miejscowe złoża kruszyw natu­ ralnych stanowią podstawowy surowiec dla Przedsiębiorstwa Produkcji Elementów W ielkopłytowych „F ad o m ” . Początek trasy bocznej 5a. W Polsce piastowskiej gród w Nowogrodzie Bobrzańskim należał do sys­ temu obronnego polskiej granicy zachodniej. D okum ent z 1202 potwierdza istnienie kasztelanii. W 1217 Henryk Brodaty osadził w Nowogrodzie konwent kanoników reguły św. A ugustyna (augustianów). Od fundatora i jego następców klasztor uzyskał liczne nadania, a widocznym efektem zwiększenia m ajątku oraz liczby mnichów było podniesienie go w 1263 do rangi opactwa. Augustianie użytkowali początkowo kościół grodowy, a w 1227 zbudowali w pobliżu brodu na Bobrze własną świątynię. W 1284 książę Przemko przeniósł opactwo do Żagania. Prawa miejskie uzyskał Now ogród zapewne od księcia głogowskiego K onrada przed 1273. Pierw­ sza pewna wiadomość o miejskim statusie osady pochodzi jednak dopiero z 1417. Położone u podnóża silnego grodu, nie m iało m urów obronnych. Pograniczne miasteczko nigdy nie było zbyt silnie rozwinięte gospodarczo. W ciągu całego X IX w. mieszkało w nim o k o ło -800 osób. W 1827 odkryto u stóp góry Zamkowej dwa źródła wody mineralnej. W 1 poł. X IX w. zjeżdżało do m iasta ponad 500 kuracjuszy rocznie. Zniszczony w czasie walk, Now ogród utracił w 1945 praw a miejskie. Odzyskał je - po ze­ spoleniu z Krzystkowicami w 1983.

Najstarszym zabytkiem m iasta jest gotycki kościół św. Bart­ łomieja z X III-X IV w., zawierający relikty starszej budowli, wielokrotnie przebudowywany i remontowany. Zniszczony w 1945, odbudow any na pocz. lat osiemdziesiątych. M urow a­ ny z kamienia i cegły, jednonaw ow y z prostokątnym prez­ biterium, do którego przylega od pn. wieża dobudow ana w 1653. Do świątyni przylega od strony pd. nowy kościół, wzniesiony w 1 poł. lat osiemdziesiątych wg projektu arch. Aleksandra Holasa z Poznania. N a rynku obelisk z tablicami poświęconymi bohaterom walk z faszyzmem (1968) i ofiarom stalinowskich deportacji (1993). N ad Bobrem, u ujścia Brzeźnicy, położony jest kościół Wnie­ bowzięcia Najświętszej Marii Panny., dawny kościół klasztor­ ny augustianów. Pierwotnie rom ański, z wieżą dostawioną w XVI w., obecny kształt architektoniczny uzyskał podczas przebudowy w 1863 (rozebrano wówczas absydę, dobudow a­ no zakrystię i kaplicę, a wnętrzom nadano charakter neogoty­ cki). Późnogotycki tryptyk z ok. 1500, dzieło M istrza Ołtarza z Gościszowic. Barokow a plebania z końca XVII w., nakryta czterospadowym dachem. N ad wejściem kartusz z herbem opatów żagańskich i datą zakończenia budowy.

N a lewym brzegu Bobru położona jest dzielnica Krzystkowice. Niewielka osada istniała tam już w XVI w. O koło poł. XVII w. zaczęli napływać do niej rzemieślnicy - protestanci z terenu Śląska, rządzonego przez katolickich H absburgów . Bóbr był wówczas rzeką graniczną. W 1659 książę saski C hrystian nadał osadzie - k tó ra na jego cześć otrzym ała nazwę C ristianstadt - praw a miejskie. W krótce potem do nowo pow stałego m iasta przeniosła się większość m ieszkań­ ców położonego na przeciwnym brzegu rzeki N ow ogrodu Bobrzańskiego. W końcu X V III w. działała w K rzystkow icach blechownia przędzy lnianej i m anufaktura drukow ane­ go perkalu. W 1940 hitlerowcy zorganizowali tu olbrzymi obóz pracy. W 11 podobozach zgrom adzono robotników różnych n a ro ­ dowości, m.in.: Polaków , Czechów, Belgów, Francuzów , H o ­ lendrów, Jugosłow ian i Żydów. Przeciętnie przebyw ało w nim około 20 tys. robotników , w tym - około 5 tys. P o la­ ków. W ięźniowie pracow ali przy budow ie kom binatu chem i­ cznego „D A G - Alfred Nobel - D ynam it A ktion Gesellschaft” , należącego do koncernu IG F arben, a w 1941 także przy produkcji m ateriałów wybuchowych. K om binat wraz z przylegającym d oń obozem zajm ował obszar około 40 k m 2. W 1945 Krzystkowice utraciły praw a miejskie. W dzielnicy - zniszczonej w 1945 - nie m a zabytków a r­ chitektury. S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony: na pd. - do G orzupi Dolnej (10 km), na pn. - do Wysokiej (9 km). W yjazd z m iasta na pd. zach. ul. Ż arską (kierunek: Żary). ■ 5 km na pn. wsch. Bogaczów. Kościół go tyck i z 1 poł. X IV w., gruntownie przebudowany w 1619. Jednonawowy, mu­ rowany z kamienia polnego. Kilkanaście renesansowych i baro­ kowych p ły t nagrobnych. N aprzeciw kościoła pałac wzniesiony w X V I w. w stylu renesansowym, przebudowany w X V II w. i gruntownie przekształcon y w 1863 (dostawiono wówczas, m.in., skrzydła boczne). Obecnie Państwow y Dom D ziecka. Dawna wozownia z początku X IX w. W sąsiedztwie park kraj­ obrazow y (26 ha) o bogatym drzewostanie. Liczne pom niki przyrody, m.in.: dęby (najw iększy o obw. 510 cm ), buki (450 cm ), lipa (450 cm ). W pd. części wsi barokowy dwór z końca X V II w., nakryty dachem mansardowym z powiekami. Wejście zdobi barokow y portal. ■ 6 km na pn. zach. od Bogaczowa Wysoka, wieś na prawym brzegu Bobru. Kościół z kamienia polnego wzniesiony zapewne w X I V w., gruntownie przebudowany w końcu X IX w. We­ wnątrz renesansowa chrzcielnica kamienna z 1611.

Trasa 5a Nowogród Bobrzański Gorzupia Dolna Żagań W lW M O T il lP ił M T O ^ ^

IIH iM Ii # i l l t W HiW IW WI f l l H M H M M W Ii HiliWlHIiiffl 23 km

Trasa prowadzi z N ow ogrodu Bobrzańskiego na pd. drogą drugorzędną nr 295. Biegnie wzdłuż wsch. brzegu Bobru, zach. krańcem W zgórz Dałkowskich. fó to l

N O W O G R Ó D BO BR ZA Ń SK I

Wyjazd z m iasta na pd. ul. Słowackiego (kierunek: Żagań). j 1 km j M ost na Brzeźnicy §

D O B R O SZ Ó W WIELKI

Wieś na prawym brzegu Bobru. W 1245 książę Bolesław R ogatka podarow ał ją augustianom z N ow ogrodu Bobrzań­ skiego. Dwór z około poł. X VIII w., przebudow any w stylu klasycystycznym w 1789. N ad dachem drewniana wieżyczka z latarnią. [rniin

G O R Z U PIA D O L N A

Wieś nad Bobrem, wzm iankowana już w 1245. Kościół m uro­ wany z kamienia i cegły powstał w 2 poł. X III w. W później­ szych czasach przekształcony, obecny gotycko-renesansowy charakter uzyskał w XVI w. W nawie sklepienie sieciowe, w prezbiterium - krzyżowe. Barokowe wyposażenie wnętrza. Ponadto: gotycka rzeźba M adonny oraz wykonane z piaskow­ ca, renesansowe płyty nagrobne. Kościół otacza średniowiecz­ ny m ur kamienny. Przy nim kaplica grobow a z X VIII w. Ru­ ina dworu, zapewne z XVI w. N a Bobrze elektrownia wodna. D om wycieczkowy i camping. S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony: na pn. - do N ow ogrodu Bobrzańskiego (10 km), na pd. wsch. - do Żagania (18 km); żółty: na zach. - Do Bienio­ wa (6 km); niebieski: na wsch. - do Wichowa (20 km). M F k .n l

M IO D N IC A

Wieś w dolinie Bobru, położona 1,5 km na wsch. od jego koryta. Kościół gotycki z 2 poł. X III w., przebudow any w XVI w., w 1668 odbudow any po pożarze. Jednonawowy, z krótkim prostokątnym prezbiterium , nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym . W nawie strop. Barokowy wystrój

Rzut kościoła romańskiego w Starym Żaganiu

wnętrza. Gotycko-renesansowy dwór obronny z XVI w., zna­ cznie przekształcony w X IX i X X w. D w ukondygnacyjny, m urow any z kam ienia i cegły, niegdyś otoczony fosą, której fragm ent zachow ał się po pn.-wsch. stronie gmachu. W pi­ wnicach i na parterze zachowały się pierw otne sklepienia gotyckie. STARY ŻAG AŃ

[ a lil

Wieś o starej metryce historycznej. N a jej terenie w X II w. powstała osada targow a, przy której wzniesiono kościół. Ist­ niał tu również gród kasztelański strzegący przeprawy przez Bóbr. W 1 poł. X III w. targ przeniesiono na teren dzisiejszego Żagania. Obecna nazwa wsi pojawiła się po raz pierwśzy w do­ kumencie z 1284. Kościół romański z X II w., m urowany z kamienia polnego. Jednonawowy z półkolistą absydą. N a skutek licznych przeró­ bek zatracił wiele pierwotnych cech stylowych. Skromne, ba­ rokowe wyposażenie wnętrza. Świątynia otoczona jest ka­ miennym murem (XV-XVI w.) z barokow ą bram ką zwień­ czoną figurą św. Jana Nepomucena. ŻAGAŃ

Koniec trasy 5a. Opis - patrz trasa 4.

[23~km]

MMMM— W — — — — W

m

—

— H— W— MBPWBBIWBft^iUMBWWKWililW?^

w łosów

Wieś w rolniczej okolicy. Ruina dworu z przełomu XV/XVI w., gruntownie przebudowanego na pocz. X IX w. Przy niej park krajobrazow y (6,5 ha) z potężnymi lipami (obw. 515 i 435) i dębami (obw. do 495 cm). ■ 3 km na pn. Bialowice. Kościół późnogotycki z końca X V w. P rzy jeg o budowie wykorzystano mury św iątyni późnoromańs­ kiej z X III w. Jednonawowy, wzniesiony z kamienia polnego. W ewnątrz renesansowe, drewniane em pory z 1567. W yposaże­ nie renesansowe i barokowe ( X V I-X V II w .) . Późnoromańska chrzcielnica kamienna z X II w. Dawna plebania, barokowa, z X V III w., p rzyk ryta dachem mansardowym. Zamek wzniesio­ ny w X V I w. w stylu renesansowym, przebudowany w 1758 na spichlerz. FTffl BIENIÓ W Wieś - łańcuchówka rozciągnięta na długości 5 km wzdłuż drogi Biedrzyckowice Dolne - G orzupia D olna (prostopadłej do szosy). Zimą 1945 rejon wsi był terenem zaciętych walk. Bieniów został zdobyty 13 lutego przez 6 korpus zmechanizo­ wany ze składu 4 armii pancernej. N astępnego dnia czołgiści radzieccy dotarli do Nysy Łużyckiej. Oddziały pancerne wy­ przedziły podążającą za nimi 13 armię ogólnowojskową o pra­ wie 45 km. Dowództwo niemieckie postanowiło wykorzystać nadążającą się okazję i odtworzyć front na linii Bobru, po czym uderzyć na odcięte oddziały pancerne i zniszczyć je. Rozgorzały zacięte walki. 16 lutego Bieniów opanowany zo­ stał przez Niemców. Próby likwidacji radzieckich przyczółków na Bobrze nie powiodły się jednak. W ojska radzieckie wyparły ostatecznie 19 lutego Niemców znad Bobru, zdobywając po­ nownie Bieniów. Kościół wczesnogotycki z ok. poł. X III w., przekształcony w XV w. Wieża z 1563. Prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym z ozdobnymi zwornikami i wspornikami w formie masek. W nawie sklepienie sieciowe. Barokow a ple­ bania z 2 poł. X V III w., nakryta dachem mansardowym. Dwór z 1 poł. X IX w. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na wsch. do G orzupi Dolnej (6 km), na zach. do Lubska (20 km). ■ 4 km na zach. Biedrzychowice Dolne. Kościół późnoromań­ ski z 1 poł. X III w., kruchta z 1658. Po 1945 w ruinie, od­ budowany w 1975-1976. Wzniesiony z kamienia, obramienia okien wykonano z cegły. Jednonawowy z półkolistą absydą, nakrytą sklepieniem konchowym. W nawie strop płaski. Dzwon-

| nica murowana z kamienia (zapewne X V w .) , górna kondygnai cja szachulcowa z 1781. Rozwidlenie dróg ■ 3 km na pd. wsch Złotnik. Kościół eklektyczny z 2 poi. X I X w. Ruina kościoła gotyckiego z X IV w., murowanego z k a ­

ETffil

mienia polnego. O tacza ją kamienny mur z X V -X V I w. z bram-

| ką z X V III w. D awny dwór sołtysi ( obecnie m agazyn) z 1534, | o charakterze gotycko-renesansowym. Zachował się m.in. go tyI cki p orta l ceglany i obramienia okien z piaskowca. ŻARY M iasto (40 900 mieszkańców) położone w ładnej, pagórkow atej okolicy. Węzeł komunikacji kolejowej i drogowej. Wielobranżowy ośrodek przemysłowy. Największe na Ziemi Lubuskiej skupisko f zakładów włókienniczych i odzieżowych, m .in.: Żarskie Zakłady Przemysłu Odzieżowego, Zakłady Tkanin Dekoracyjnych „Dekora”, Żarskie Zakłady Przemysłu Wełnianego „M elton” . Ponadto: Fabryka Maszyn i Urządzeń Przemysłu Spożywczego „Spomasz” , H uta Szkła Okiennego „K unice” , Lubuskie Zakłady M ateriałów Ogniotrwałych i Budowlanych oraz W ytwórnia Płyt Wiórowych „K ronopol” . M iasto o bogatej historii i ciekawych zabytkach. Skrzyżowanie z trasą 17, początek trasy bocznej 5b. Najdawniejsza wzm ianka o ziemi żarskiej znajduje się w kronice Thietm ara, gdzie pod 1007 kronikarz z M erseburga zanotował: „Bolesław tymczasem na nowo zajął Łużyce, Z ara i K raj Słupian” . Historycy przyjmują, iż terytorium „Zara” zamieszkiwane było przez małe plemię słowiańskie, posiadające gród w Żarach. Tereny te, na mocy postanowień pokoju w Budziszynie (1018), znalazły się pod władzą Bolesława Chrobrego, jednak po śmierci Mieszka II w 1034 zostały ponownie przyłączone do M archii Łużyckiej. W 1260 Żary otrzymały od ówczesnego właściciela A lbrechta Dewina praw a miejskie. W krótce potem otoczono je m uram i. Położone na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, wiodących z Magdeburga do Poznania i ze Szczecina do Wrocławia i dalej do Czech, miało dogodne warunki rozwoju. Będąc w rękach możnych rodów łużyckich, Żary stały się ośrodkiem państewka stanowego, do którego w 1420 dołączono dobra Trzebiel. W mieście rozwijało się rzemiosło i handel. W 1414 Żary uzyskały prawo bicia własnej monety. Pomyślny rozwój miasta zahamowany został przez wojnę trzydziestoletnią (1618-1648), podczas której kilkakrotnie zajmowane było przez wojska walczących ze sobą stron. W 2 poł. XVII w. nastąpiła znaczna popraw a sytuacji gospodarczej m iasta, które stało się dużym ośrodkiem produkcji sukna i płótna. Niecałe sto lat później powstały w Żarach pierwsze m anufaktury włókiennicze. XIX stulecie było okresem intensywnego rozwoju przemysłu. Oprócz przedsiębiorstw włókienniczych powstawały zakłady innych branż, m.in.: garbarnia (1836), odlewnia żeliwa (1842), młyn parowy (1847). Rozbudowywała się również infrastruktura miejska: w 1858 zbudow ano gazownię, następnie wodociągi (1864) i elektrownię miejską (1904). W zrastała liczba mieszkańców, w 1885 było ich 13 700, a w 1939 - 25900.

J2ES1

W czasie II wojny światowej w Żarach znajdował się szpital dla jeńców wojennych, w którym - na skutek braku opieki lekarskiej i złych w arun­ ków sanitarnych - jeńcy m asowo umierali. W 1969 odkryto liczne mogiły jenieckie, w których pochow ano, jak się szacuje, 2—6 tys. ofiar. 11 kwietnia 1944 nalot bombowców alianckich zniszczył centrum m iasta i wiele obiek­ tów przemysłowych. 13 lutego 1945 Żary zostały opanowane przez żoł­ nierzy radzieckich 10 korpusu pancernego gwardii 4 armii pancernej. G łó­ wne siły korpusu ruszyły natychm iast dalej na zachód. Pozostawiona w mieście 61 brygada pancerna została następnego dnia okrążona przez wojska niemieckie, które bezskutecznie próbowały odbić miasto. 16 lutego oddziały 6 dywizji piechoty gwardii z 13 armii ogólnowojskowej przerwały pierścień okrążenia i odblokowały broniącą się załogę. Zielona Góra

Żagań

1. kościół św. Piotra 2. d a w n y za m ek D e w in ó w 3. d a w n y pałac P rom n itzó w 4. kościół D obre go Pasterza 5. wieża B ra m y D olnej 6. kościół Najśw iętszego Serca Je zu s o w e g o 7. dawna plebania i daw na nadintendentura 8. kościół P od w yższe n ia K rzyża Św iętego (g a rn izo n o w y) 9. m u ry obronne 10. cm entarz żo łn ie rzy radzieckich

Kościół N ajśw iętszego Serca Jezusow ego w Żarach

Mimo zniszczeń wojennych czytelny jest do dzisiaj plan średniowiecznego m iasta. Jego centrum stanowi prostokątny rynek o wymiarach 90 x 80 m. Znajduje się na nim ratusz, wzniesiony w XIV w., później wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany. Reliktem dawnego wystroju architek­ tonicznego jest późnorenesansowy portal, przekształcony i ozdobiony m ozaiką w 1925. W śród domów otaczających plac rynkowy wyróżniają się: barokowo-klasycystyczna kamienica nr 12 z 1770-1800 (dawna gospoda „Pod Złotą G w iazdą”) i barokow a kamieniczka nr 17 z 1721. K ilka ciekawych przykładów dawnej zabudowy miejskiej zachowało się przy ulicach otaczających rynek. Renesansowa kamienicz­ ka z początku XVII w. (przekształcona na pocz. X IX w. w duchu klasycyzmu) stoi przy ul. Kościelnej 1. Późno­ renesansowy dom z 1638 (przebudowany w X V III w.) znajduje się przy ul. Żagańskiej 2. Dwie renesansowe, sąsiadujące ze sobą kamieniczki przy ul. Osadników Wojs­ kowych 52 i 53 powstały w 1562. Przebudowane w 1685 i przekształcone w przyziemiu w 1930, mieszczą dziś restaura­ cję „Pod Złotym Lwem” .

Rzut kościoła N ajśw iętszego Serca Jezusow ego w Żarach

Najcenniejszy zespół zabytkowej architektury tworzą obiekty przy pl. K ardynała Stefana Wyszyńskiego. M onum entalny, gotycki kościół Najświętszego Serca Jezusowego powstał na miejscu wcześniejszej świątyni późnoromańskiej. Budowę pre­ zbiterium ukończono w 1308, korpusu nawowego w 1401 (no­ we sklepienie założono przed 1430). Po pożarze w 1430 skle­ pienie prezbiterium podniesiono o około 2 m. Podwyższono wówczas również wieżę stojącą na rom ańskich fundamentach. W 1445 zakończono budowę kaplicy św. Barbary (zamienio­ nej później na zakrystię), przylegającej do prezbiterium od strony pd. W 1585 zainstalowano na wieży zegar. W 1670— 1672 dostaw iono do prezbiterium barokow ą kaplicę grobową Promnitzów. Pożar w 1684 zniszczył większość zabytkowego wyposażenia świątyni, a renowacja w 1864 wprowadziła do wnętrza elementy neogotyckie. Od zewnątrz kościół jest oszkarpow any, schodkowe szczyty korpusu nawowego ozdobio­ ne są bogatą dekoracją blendową. W pn. ścianie, na styku prezbiterium i nawy, zachowały się duże fragmenty kam ien­ nych m urów kościoła późnorom ańskiego z około 1230. W nęt­ rze trójnawowe, halowe, przykryte sklepieniem gwiaździstym. W prezbiterium sklepienie z 1864. Do kaplicy Promnitzów prowadzi barokowy portal. Bogaty wystrój sztukatorski i m a­ larski wnętrza kaplicy jest dziełem Jana Joachim a Vogela. Dzwonnica gotycka o wysokości 28 m - to dawna baszta z początku XIV w., podwyższona i przekształcona na dzwon­ nicę w XVI w. W dawnej plebanii gotyckiej z XV w., opartej o miejski m ur obronny, zachowały się ostrołukowe okna i ozdobione blen­ dami szczyty. Przylega doń gotycko-renesansowy budynek da­ wnej nadintendentury (protestancki odpowiednik dekanatu w kościele katolickim) z 1 poł. XVI w., z gotyckim szczytem wsch. W obiektach tych mieści się obecnie Archiwum Państwo­

we. Z XVI w. pochodzą również dwa domy przylegające do

dzwonnicy od strony wsch. Po pn. stronie placu cztery domy renesansowe, wzniesione w XVI w., później wielokrotnie prze­ budowywane. Niedaleko pl. K ardynała Stefana Wyszyńskiego fragment ob­ warow ań miejskich z dobrze zachowaną wieżą Bramy Dolnej (XIV w.). Obok na skwerze głaz - pom nik 1000-lecia państwa polskiego. Mury obronne - zbudow ane z kam ienia polnego - otoczyły m iasto w końcu X III w. W ysokie na 8 m, dwum et­ rowej grubości, wzmocnione były prostokątnym i basztami. Do m iasta prowadziły dwie bram y - D olna od wsch. i G órna od zach. Pod koniec XV lub na początku XVI w. powstał drugi, zewnętrzny pierścień murów. Rozbiórkę umocnień roz­ poczęto w 1 poł. X IX w. Najdłuższy odcinek muru, z cylind­ ryczną basztą narożną, zachował się w pn.-zach. części starego miasta, u zbiegu ul. Podwale i Cichej. Inny, dłuższy odcinek m uru przylega od strony wsch. do pałacu Prom nitzów. Przy Kaczym Rynku pozostałości zabudow ań klasztornych fran­ ciszkanów: przylegająca do m uru miejskiego dawna słodownia z XIV w., przebudow ana w XVII w., oraz kościół Podwyż­ szenia Krzyża Świętego (dawniej św. Barbary), który swój obe­ cny kształt zawdzięcza przebudowom dokonanym po pożarze w 1718 i w XX w. Jedynym ciekawszym elementem architek­ tonicznym budowli jest wysmukła wieżyczka zwieńczona ba­ rokowym hełmem z latarnią. Świątynia pełni dziś funkcję koś­ cioła garnizonowego. W pn.-zach. części śródmieścia usytuow any jest okazały zespół pałacowo-zamkowy. Najstarszy, gotycki zamek wzniesiony zo­ stał przez Dewinów w 2 poł. X III w. (skrzydło pn. obecnego założenia). W 1320-1329 powstało skrzydło zach. i prosto kąt­ na wieża, a w 1402 dobudow ano skrzydło wsch. W 1540-1549 Bibersteinowie gruntownie przebudowali zamek, nadając mu charakter renesansowy. Dziedziniec otoczyły wówczas z trzech

Rzut zamku w Żarach 1. dom m ieszkalny 2. w jazd 3. dobudow ana w ew nętrzna wieża

stron arkadow e krużganki, elewacje pokryto sgraffitową de­ koracją. W takiej formie obiekt dotrw ał do czasów obecnych. Częściowo zniszczony w czasie ostatniej wojny, został w 1962— 1664 zabezpieczony. Trwające w nim prace rem ontowe prze­ rwano w 1990. Stojący obok barokowy pałac Promnitzów wy­ budowany został w 1710—1726 wg projektu Juliusza Simonettiego i Jerzego Spanningera. W ykorzystując zręby starszych gotyckich i renesansowych budowli, wzniesiono m onum ental­ ne, czteroskrzydłowe założenie z dziedzińcem pośrodku. Rezy­ dencja Promnitzów tętniła życiem - działał w niej teatr dw or­ ski i kapela pod kierunkiem wybitnych kompozytorów: W olf­ ganga Printza i Jerzego Telemana. Istniała galeria obrazów i biblioteka. W wyniku bom bardow ania w 1944 i powojennej dewastacji pałac został poważnie zniszczony. Zabezpieczono go doraźnie w 1966-1975. Mimo zniszczeń, im ponująco pre­ zentuje się jego pd. fasada z trzema ryzalitami. W skład ze­ społu wchodzą również tzw. kuchnia zam kowa - trzy przyle­ gające do siebie domy z X V II w. oraz dawna szkoła rycerska wzniesiona w 1723, przeznaczona później na tzw. dom zabaw. Obecnie w przebudowywanym obiekcie mieści się szpital woj­ skowy. Park zamkowy - odcięty obecnie od pałacu szeroką al. W arszawską - założono na początku X VIII w. Zdobi go aleja kasztanowców (ul. Poznańska), zam knięta od pn. barokową Błękitną Bramą z 1708.

Secesyjna kam ienica przy ulicy Chrobrego w Żarach

I

Kilka zabytkowych obiektów znajduje się poza obrębem śred­ niowiecznego miasta. Wczesnogotycki kościół św. Piotra, po­ łożony w parku około 200 m na pn. od zamku, wzniesiony praw dopodobnie w 2 poł. X III w., został przekształcony na przełomie XV i XVI w. Jednonawowy, z węższym i niższym prezbiterium, m urow any z kamienia i cegły. N ad kalenicą nawy wieżyczka z 1702. W prezbiterium sklepienie sieciowe, w nawie - sklepienie krzyżowe. Kościół parafii polsko-katolickiej pw. Dobrego Pasterza przy ul. Żagańskiej to dawny koś­ ciół szpitalny Świętego Ducha, wzniesiony w X III-X IV w., po spaleniu w 1702 gruntownie przebudowany (z zatarciem cech stylowych). Barokowa kaplica św. Józefa (przy pl. Inwalidów) powstała w X VIII w. na miejscu średniowiecznej kaplicy szpi­ talnej św. Fabiana i Sebastiana. Po ostatniej wojnie użytkowa­ na była jako sala gimnastyczna, funkcje sakralne przywrócono budynkowi w 1988. Obok na skwerze pom nik (1950) żołnierzy radzieckich i polskich poległych w 1945. Przy al. Warszawskiej cmentarz żołnierzy radzieckich, na któ­ rym spoczywa kilkuset żołnierzy 13 i 32 armii, poległych

w walkach o wyzwolenie Ż ar i okolicy. W śród mogił pom nik (1967) wzniesiony wg projektu Tadeusza Dobosza. Pod murem cm entarnym złożono prochy jeńców radzieckich, polskich i francuskich, zmarłych w czasie okupacji w żarskim szpitalu jenieckim. N ad grobem pam iątkow a tablica. Około 4 km na pd. wsch. od centrum m iasta (dojście al. W oj­ ska Polskiego) położone są Kunice Żarskie, niegdyś oddzielna jednostka administracyjna, od 1973 - dzielnica Żar. Najstarsza wzmianka o istnieniu miejscowości pochodzi z 1352. Szybszy jej rozwój zapoczątkow any został w 2 poł. X IX w. i związany był z rozpoczęciem eksploatacji bogatych złóż węgla brunatnego. W 1889 powstały Zakłady Górnicze Lehser w pobliskim Łazie, a w 1911 - w samych Kunicach - kopalnia „A ugusta Teresa” . Po II wojnie światowej, po połączeniu obu przedsiębiorstw, pow stała kopalnia „H en­ ryk” prow adząca działalność wydobywczą do 1966. W końcu X IX w. uruchom iono również - istniejącą do dziś - hutę szkła. W 1958 Kunice Żarskie uzyskały status osiedla miejskiego. Dzięki jednorodzinnej zabudowie i dużej powierzchni zajmo­ wanej przez ogrody, dzielnica znacznie odbiega swym charak­ terem od śródmieścia Żar. Neogotycki kościół M atki Boskiej Szkaplerznej z 1895. O bok plebania z 2 poł. XVI w., nakryta dachem naczółkowym. W lesie, około 5 km na pd. od centrum Żar, już poza grani­ cami m iasta, znajdują się pozostałości zameczku myśliwskiego Promnitzów, wzniesionego na planie krzyża św. A ndrzeja na pocz. X V III w. N a skraju d. parku m urow ana wieża z tego samego okresu. W yjazd z m iasta na zach. ul. Serbską (kierunek: Łęknica).

Trasa 5b Żary Przewóz Gozdnica

Trasa wychodzi z Ż ar w kierunku pd.-zach. drogą drugorzęd­ ną nr 284; w Przewozie zmienia kierunek - początkowo na pd.-wsch, a później wsch. - biegnąc drogą drugorzędną nr 350. Prowadzi przez urozmaicone krajobrazow o tereny Wzniesień Żarskich, tylko końcowy odcinek trasy wiedzie przez bardziej płaskie obszary Borów Dolnośląskich. Dużo lasów. W Gozdnicy kończy się trasa 4.

ŻARY

rofcml

Wyjazd z miasta na pd. zach. ul. Zgorzelecką (kierunek: Przewóz). O LBR A CH TÓ W

JM

Duża wieś położona wśród Wzniesień Żarskich. Kościół goty­ cki z przełomu XIV i XV w. W ielokrotnie przebudowywany. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium i wieżą (1^811882) od zach. W prezbiterium sklepienie kolebkowo-krzyżowe z X V II-X V III w. Zachowały się gotyckie, schodkowe szczyty nawy i prezbiterium. ■ 3 km na pd. wsch. Łaz, wieś w pagórkow atej okolicy, poło­ żona 1 km na pd. od najwyższego wzgórza (226 m n.p.m .) Wzniesień Żarskich. W 1889-1940 czynna tu była kopalnia węgla brunatnego (Z akłady Górnicze Lohser). N a niewysokim cokole tablica upamiętniająca XX-lecie osadnictwa wojskowego na ziemiach zachodnich (1965). ■ 6 km na pd. wsch. Mirostowice Dolne. Wieś o charakterze podmiejskiego osiedla przem ysłowego. N ajwiększym przedsię­ biorstwem są zakłady ceramiczne znane m.in. z wyrobu porceli­ tu. W okolicy bogate pokłady węgla brunatnego. Kościół wczesnogotycki z 2 poi. X III w., przebudow any w X V w. W latach osiemdziesiątych X X w. starannie odnowiony. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium i wieżą od zach. M urowany z ka­ mienia i cegły. W prezbiterium sklepienie krzyżow o-żebrow e z X V w. Kościół otoczony je s t kamiennym murem z X IV w.

Rozwidlenie dróg 18ltm I ■ 2 km na pd. wsch. Mirostowice Górne. W rejonie wsi pokłady węgla brunatnego, wydobywanego metodą podziemną przez kopal­ nię ,.H enryk” w Kunicach Żarskich do 1966. Obecnie eksploatowa­ ne są tu złoża piasków szklarskich. Kościół gotycki z końca X V I w., przebudowany w X V III w. Jednonawowy, murowany z kamienia polnego. Świątynię otacza mur kamienny z X V I w. z bramą - dzwonnicą (1781) nakrytą dachem namiotowym z latarnią.

Skrzyżowanie z drogą nr 12 (E 36) IJ1M] ■ 4 km na zach. Bogumiłów ( dojazd drogą nr 12, po 2 km - lokalną drogą w lewo). Kościół renesansowy z 1599. Jedno­ nawowy z zam kniętym trójbocznie prezbiterium . W nawie rene­ sansowe sklepienie krzyżow e, w prezbiterium sklepienie gw iaź­ dziste. P iętrow y spichlerz z przełom u X V III i X IX w. ■ 3 km na pd. wsch. Lutynka (dojazd drogą nr 12, p o 1 km - lokalną drogą w praw o). D uże złoże piasków szklarskich, wydobywanych dla okolicznych hut szklą. Kościół gotycki z X III w., przebudowany w końcu X V w. M urowany z kamienia polnego. Salowe wnętrze p rzykryw a strop. W yposażenie ba­ rokowe, renesansowy ołtarz. Świątynię otacza kamienny mur z gotycką dzwonnicą o ostrołukowej arkadzie (X V w., p o d ­ wyższona w X IX w .).

[mml

18 km

M IELNO ■ 5 km na zach. Piotrów. Kościół gotycki zapewne z X III w., później przebudow any. M urowany z kamienia polnego, w elewa­ cji zach. zachowaI się ostrolukowy portal. Kościół otoczony je st średniowiecznym murem kamiennym. P rzy nim drewniana dzwonnica z 2 poł. X IX w. Około 3 km na pn. od wsi rezerwat przyrody „W rzosiec” (23,87 h a), chroniący stanowisko wrzośca bagiennego. STR A SZÓ W

Wieś - łańcuchówka rozciągnięta wzdłuż drogi prostopadłej do szosy. N a wzgórzu ruina kościoła z 2 poł. X III w. Zbudo­ wana z kamienia polnego świątynia w ruinie jest już od X IX w. Otacza ją m ur z bram ą o ostrołukowym przejeździe (XIV-XV w.). ■ 8 km na wsch. Wymiarki. Duża wieś o charakterze osiedla przem ysłowego. Siedziba Urzędu Gminy. Huta szkła, której po czą tk i sięgają 1 poł. X IX w., produkuje opakowania szklane. W dniach 13-17 kwietnia 1945 stacjonowała we wsi 10 D yw izja Piechoty 2 Arm ii Wojska Polskiego, biorąca udział w walkach nad N ysą Łużycką. Fakt ten upamiętnia pomnik wzniesiony w 1963. [mm]

PR ZEW Ó Z

Duża wieś nad Nysą Łużycką, siedziba Urzędu Gminy. Wios­ ną 1995 otw arto tu przejście graniczne Przewóz - Podrosche, co spowodowało znaczne ożywienie wsi. Powstało m.in. tar­ gowisko przygraniczne, chętnie odwiedzane przez klientów z zach. brzegu Nysy Łużyckiej. Już we wczesnym średniowieczu wiódł tędy ważny trakt handlowy łączący Łużyce z W ielkopolską. Tu praw dopodobnie przeprawił się przez Nysę Łużycką cesarz O tton III, pielgrzymujący w 1000 do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. O sada powstała przy grodzie - wzniesionym przez Bolesława Chrobrego - strzegącym przeprawy przez rzekę. Najdawniejsza wzmianka z 1311 mówi o ukształtowanym już organizmie miejskim. D ata lokacji nie jest znana. Zmieniająca się sytuacja polityczna w XIV w. ham ow ała roz­ wój gospodarczy m iasta. W 1413 wykupił Przewóz wraz z przyległymi terenami książę Jan I i włączył do księstwa żagańskiego. W 1449, w wyniku podziału księstwa pomiędzy czterech synów Jana I, utworzone zostało księstwo przewozkie, którego władcą został Jan II, nazywany później Sza­ lonym. Po zgładzeniu w 1472 swego brata Baltazara opanował on całe księstwo żagańskie, które w tym samym roku sprzedał książętom saskim. Przewóz był m iastem niewielkim. Przez cale wieki przeważał w nim etnicz­ ny element słowiański. Ludność łużycka jeszcze w X IX w. stanowiła duży procent mieszkańców. W lutym 1945 miejscowość zdobyły wojska radziec­ kie, które w kwietniu zastąpiła 10 Dywizja Piechoty 2 Armii W ojska Polskiego. Po zaciętych walkach, trwających od 16 do 19 kwietnia 1945, oddziały polskie sforsowały Nysę, przełamując silnie um ocnioną linię

obrony niemieckiej na zach. brzegu rzeki. Zniszczony w 60% Przewóz utracił w 1945 prawa miejskie.

Z niewielkimi zmianami zachował się średniowieczny układ urbanistyczny, z prostokątnym rynkiem. N a pd. od niego m u­ rowany z kamienia polnego kościół gotycki z XIV w., roz­ budow any w 1539. N a wieży barokowej hełm z poł. X V III w. Obok klasycystyczna plebania z pocz. X IX w., kryta dachem naczółkowym z powieką. Zachował się odcinek murów, ota­ czających dawne miasto od strony zach. Kamienne mury po­ wstały zapewne w XIV w., na miejscu drewniano-ziemnego wału. D o miasta prowadziły dwie bramy. M ury otaczała fosa, zachowana do dziś w dość dobrym stanie. N a zach. od rynku, poza obrębem średniowiecznych umocnień, w parku (2,8 ha) - na czworobocznym wzniesieniu będącym pozostałością dawnego grodu - znajduje się wieża zamkowa, zwana Głodową. Nazwa wieży nawiązuje do wydarzenia z 1472. Książę przewozki Jan II uwięził w niej wówczas swego brata, księcia żagańskiego Baltazara, który wkrótce zmarł. Mimo że nieznana jest bezpośrednia przyczyna jego śmierci, narodziła się legenda, iż został on w wieży zagłodzony na śmierć. Wieża zbudowana została zapewne przez księcia głogowskiego K onra­ da I w 1 poł. X III w. Cylindryczna budowla, m urow ana z ka­ mienia i cegły w układzie wendyjskim, ma dziś 22 m wysokości. Jedyne wejście do niej usytuowane jest mniej więcej w połowie jej wysokości. Prowadzi ono przez dobrze zachowany, ostrołukowy otwór. Bezpieczeństwo obrońców zapewniały masywne mury, których grubość u podstawy dochodzi do 385 cm. Pamięć 4 żołnierzy polskich z 27 pułku piechoty (10 Dywizja Piechoty), poległych 13 kwietnia 1945 w walkach o zdobycie Przewozu czci kamień z tablicą. Rozwidlenie dróg ■ 1 km na p d Dobrzyń. Pomnik (1985) żołnierzy 2 Arm ii Wojska Polskiego poległych w 1945 podczas forsowania N ysy Łużyckiej. ■ 2 km na pd. Sanice. Wieś nad potokiem Ż ółta Woda, poło­ żona 1 km na wsch. od N ysy Łużyckiej. W dniach 13-16 kw iet­ nia 1945 oddziały 2 Arm ii Wojska Polskiego stoczyły tu zaciętą bitwę o przełam anie obrony niemieckiej na linii N ysy Łużyckiej. W alki upamiętnia p ły ta (1965) ustawiona na wysokim brzegu N ysy, nad zachowanymi transzejami. ■ 5 km na pd. Sobolice. Wieś nad N ysą Łużycką, elektrownia wodna. W dniach 16-17 kwietnia 1945 żołnierze 7 D yw izji Pie­ choty (2 Armia Wojska P olskiego) sforsowali na pd. od wsi N ysę Ł użycką i przełam ali obronę niemiecką na je j zach. brze­ gu. D la upamiętnienia zw ycięstw a ustawiono we wrześniu 1945 na niewysokim cokole tablicę pam iątkową. We wsi rośnie sędzi­ wy dąb o obw. 795 cm.

i

29 kmj

131 fcm| LIPNA Kościół klasycystyczny z 1807. Wieża zwieńczona hełmem z la­ tarnią. Pałac z X V III w., gruntownie przebudow any w poł. X IX w., w obecnej postaci barokowo-klasycystyczny. ■ 2 km na pn. wsch. rezerwat przyrody „Żurawie Bagno” (42,07 ha). Obejmuje położone nad rzeką Czernicą torfowisko śródleśne z charakterystyczną roślinnością bagienną i torfowis­ kową. O stoja żurawia i bociana czarnego. [Mhńl GOZDNICA Koniec trasy 5b. Opis - patrz trasa 4.

M ini

Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na pn. Sieniawa Żarska. Kościół gotycki z X IV w., przebudowany na pocz. X V I w. Wieża dobudowana w 1809, na niej hełm z 1867. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, murowany z kamienia polnego. W prezbiterium póżnogotyckie sklepienie sieciowe. Dawna plebania z 1737, przebudowana w X X w., k ryta dachem naczółkowym.

E333 Rozwidlenie dróg ■ 2 km na pd. Miłowice. Kościół gotycki z X IV w., wieża przebudowana i zwieńczona hełmem z latarnią w 1750. Je­ dnonawowy, murowany z kamienia i cegły. W nawie sklepienie sieciowe, w prezbiterium krzyżowo-żebrowe. W okół św iątyni kamienny mur z X V I w. z bramą. Eklektyczny pałac z 19161920 ( obecnie Państwow y Dom D ziecka) i neoklasycystyczny dwór z około 1860. W okół park krajobrazowy (8,1 ha) z 2 poi. X IX w. E S

LIPINKI ŁUŻYCKIE Duża wieś nad rzeką Lubszą, siedziba U rzędu Gminy. Kościół z XIV w., gruntownie przebudow any w 1822-23 (zburzono wówczas gotyckie prezbiterium wznosząc na jego miejscu obe­ cną nawę). Wieża wzniesiona z kam ienia i rudy darniowej w 1518. Barokowy dwór z 2 poł. X VIII w., adaptow any obec­ nie przez młodzież polską i niemiecką na M iędzynarodowy Ośrodek Młodzieżowy. O bok pozostałości park u (1,7 ha). ■ 4 km na pn. Brzostowa. Neogotycki kościół z 1869, otoczo­ ny murem kamiennym z X V II w. Neorenesansowy pałac z około 1870, nawiązujący swą form ą do XVI-wiecznej architektury francuskiej. P rzy nim park (2,2 ha) z 2 poł. X IX w. ■ 6 km na pd. zach. Grotów. Kościół klasycystyczny z 18291830. Jest to dawny zbór ewangelicki; kościół katolicki zbudo­ wany w X III w. z kamienia polnego został w 1945 spalony, a jeg o ruiny rozebrane.

ZA JĄ C ZEK

ona

We wsi - przy strum ieniu - rośnie okazały dąb o obw. 740 cm. ST R ZESZO W IC E

£333

Niewielka wieś położona na skraju lasów. Kościół klasycys­ tyczny z 1823.

/ Skrzyżowanie z drogą nr 12 (E 36)

____ OBI

■ 10 km na pn. zach. drogowe przejście graniczne w Olszynie. ■ 6 km na pd. Niwica. Kościół gotycki z 2 poi. X III w., p rze­ kształcony w X V II-X V I1I w. Na początku X X w. do prezbite­ rium dostawiono wysoką wieżę, krytą hełmem z latarnią. M uro­ wany z kamienia polnego, jednonawowy z prostokątnym prezbi­ terium. N a d nawą i prezbiterium strom e dachy dwuspadowe. O łtarz renesansowy w form ie tryptyku z około 1600. ■ 4 km na pn. wsch. od N iw icy Mieszków. Dwór późnoklasycystyczny z około poł. X IX w. W rejonie wsi duży kom pleks staw ów rybnych. Są one miejscem lęgowym wielu gatunków ptaków wodnych; gnieździ się tu m.in. rzadka na terenie Polski zach. gęś gęgawa. TRZEBIEL

D uża wieś, niegdyś m iasto, położona w dolinie strumienia Lanka, dopływu Nysy Łużyckiej. Siedziba Urzędu Gminy. Koniec trasy bocznej 17a. Szosa omija wieś jej pd. skrajem. O sada łużycka rozwinęła się przy skrzyżowaniu dwóch średniowiecznych dróg; jednej łączącej G ubin ze Zgorzelcem i drugiej - Żary z Barścią (Forst). Praw a miejskie uzyskała przed 1301. W XIV w. Trzebiel otoczony został m urami. Był niewielkim m iastem prywatnym, często zmieniającym właści­ cieli. W 1420 przyłączony został do majętności żarskiej, będącej wówczas w ręku możnego rodu łużyckiego Bibersteinów. W ydarzenia wojny trzy­ dziestoletniej, w tym wielki pożar w 1638, wyludniły miasto. O ile w 1618 liczyło ono 955 mieszkańców, to w 1644 - tylko 180. W XVII w. mieszkali w Trzebielu prawie wyłącznie Łużyczanie; jeszcze u schyłku XV III w. od­ prawiano tu nabożeństwa w języku łużyckim. Niewielki rozwój m iasta rozpoczął się w XIX w. W 1 poł. tego stulecia uruchom iono hutę szkła, w 1898-1941 czynna była kopalnia węgla brunatnego „W iktor” . M iasto zniszczone prawie doszczętnie w 1945, utraciło po wojnie p ra w a ,m iejskie.

Pozostałością dawnych obw arow ań są dwa odcinki murów miejskich, zachowane do wysokości około 2 m w pd. części dawnego m iasta. Fragm ent baszty związanej dawniej z Bramą Ż arską ma obecnie 6 m wysokości. K am ienne mury powstały zapewne w XVI w., do miasta prowadziły dwie bramy. Po obu stronach ul. Żarskiej, w odległości około 100 m od baszty, zachowały się krótkie odcinki m urów zewnętrznych, wznie­ sionych z X V -X V I w. U zbiegu ul. Zamkowej i Wieżowej d. zameczek z XIV w., m urow any z kamienia i cegły. N a rynku obelisk ku czci żołnierzy poległych w 1945.

11123

W parku - na miejscu średniowiecznego grodu - znajduje się pałac. Pierwotnie renesansowy z końca XVI w., przebudowa­ ny w stylu barokowym w 1728. Po II wojnie opuszczony; obecnie prywatny właściciel przeprow adza rem ont obiektu. Pałac otacza fosa i m ur z czterema cylindrycznymi bastejami w narożach. N a wzniesieniu niedaleko wsi dawne miejsce stra­ ceń z fragmentem murowanej szubienicy (XVI w.). Z Trzebiela pochodził ksiądz Jan Solfa (1483-1564) - lekarz nadw orny dwóch ostatnich Jagiellonów, auto r licznych dzieł lekarskich (z których największą sławę przyniosła mu praca dotycząca patologii kiły De morbo gallico, 1566) oraz trak­ tatów przyrodniczych. Utrzymywał bliskie kontakty z M iko­ łajem Kopernikiem , Janem Dantyszkiem i Piotrem Tomickim. EIBI

ŻARKI W IELKIE

Wieś na prawym brzegu Nysy Łużyckiej. Elektrownia wodna. Kościół barokow y z 1693-1695 z pięciokondygnacyjną wieżą. Obok budynek dawnej plebanii z końca X V III w. Ponad m u­ rowaną kondygnacją parteru znajduje się piętro o konstrukcji szachulcowej. N a łące, na pn. od zabudow ań wsi, ruina śred­ niowiecznej wieży mieszkalnej z XIV w. W ruinie od X VIII w. Jej m ury obwodowe, wykonane z kamienia i cegły, zachowały się do wysokości 3-6 m. I B

ŁĘKNICA

M iasto (2500 mieszkańców, 105-120 m n.p.m .) nad Nysą Ł u­ życką. Największe zakłady przemysłowe m iasta wykorzystują miejscowe surowce mineralne, m.in. huta szkła ,,Vitrosilicon” S.A. oraz oddział Lubuskich Zakładów M ateriałów Ognio­ trwałych i Budowlanych S.A. (produkujący m.in. cegłę szamo­ tową i klinkierową). Drogowe przejście graniczne do Niemiec. Wielkie targowisko przygraniczne. Łużyckie osiedle M użaków położone było po obu stronach Nysy Łużyc­ kiej. Praw a miejskie uzyskało przed 1429. Szybszy rozwój m iasta, związany z powstaniem przemysłu, nastąpił w końcu X IX w. Już w 1886 wybudo­ wano zakłady ceramiczne, a w 1900 rozpoczęto w pobliskich Czaplach Nowych eksploatację węgla brunatnego. W 1902 uruchom iono hutę szkła, a w 1922 rozpoczęła eksploatację węgla brunatnego kopalnia „B abina” w dzisiejszej Łęknicy. W tym czasie m iasto było też znanym ośrodkiem uzdrowiskowym. Po wyzwoleniu, położona na prawym brzegu Nysy pol­ ska część miejscowości utraciła praw a miejskie. W 1945-1947 wieś nosiła nazwę Łuknica. Status osiedla miejskiego uzyskała w 1956, a prawa miej­ skie w 1969. Eksploatację węgla brunatnego zakończono w 1974.

W mieście nie ma zabytków architektury. A trakcją przyrod­ niczą jest park krajobrazowy położony po obu stronach gra­ nicznej Nysy Łużyckiej. Założony został w 1815 przez właś­ ciciela m iasta Ludwika H enryka Piickler-M uskau. Urządzanie parku rozpoczął ogrodnik Jakub H enryk Rehder, kontynuo-

TRASA

__________ wał je po jego śmierci w 1852 - Edw ard Petzold. W 1945 park rozdzieliła granica państwowa; po polskiej stronie znalazła się jego większa część (około 350 ha), po stronie niemieckiej - ok. 200 ha. Część na wsch. brzegu zarosła i zamieniła się częś­ ciowo w las. Od kilku lat trwają prace zmierzające do przy­ wrócenia jego dawnego wyglądu. W parku bogata kolekcja dębów różnych odmian, wiele drzew osiągnęło potężne roz­ miary. Największy z nich „Bartek Lubuski” o obw. 870 cm rośnie w lesie łączącym się z parkiem. W śród zieleni spotkać m ożna też drzewa egzotyczne (m. in. kasztan jadalny). Jako zabytek sztuki ogrodniczej park w Łęknicy już w 1930 uznany został rezerwatem przyrody. Przy moście na Nysie Łużyckiej znajduje się pam iątkow y głaz przypom inający twórcę parku L.H. Piicklera. Przy ul. Polnej pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego (1966), a przy ul. Kościuszki pomnik (1983) ku czci żołnierzy radziec­ kich i polskich poległych w walkach o wyzwolenie Łęknicy. N a zach. brzegu granicznej Nysy Łużyckiej położone jest m ia­ sto Bad M uskau (poniżej 10000 mieszkańców), znany ośrodek uzdrowiskowy.

■ 4 km na pd. wsch. rezerwat przyrody „Nad Młyńską Stru­ g ą ” (6,22 h a ), położony nad rzeczką Skrodą ( M łyńską Strugą) p rze d je j ujściem do N ysy Łużyckiej. Chroniony je s t tu las bukowy z dom ieszką dębu, świerka i jo d ły, z wielogatunkowym runem.

Trasa 6 Zielona Góra Krosno Odrzańskie Cybinka Słubice

Z Zielonej G óry trasa prowadzi w kierunku pn.-zach. drogą drugorzędną nr 275. Po zejściu z W ału Zielonogórskiego biegnie przez bardziej płaskie tereny Wysoczyzny Czerwień­ skiej, w Krośnie O drzańskim przecina Dolinę Środkowej Odry i dalej wiedzie Rów niną Torzymską. Za Cybinką ponownie schodzi do Doliny Środkowej Odry, a punkt docelowy trasy - Słubice - położony jest już na terenie Lubuskiego Przełomu Odry. Trasa przecina zwarte kompleksy leśne. Po lewej, pd. stronie Odry są to Bory Zielonogórskie, po prawej - Puszcza Lubuska. Połączenia kolejowe: Zielona G óra - Czerwieńsk - K rosno Odrzańskie i Zielona G óra - Rzepin - Słubice są nieco oddalone od trasy. Trasy boczne: 6a. K rosno Odrzańskie - Bobrowice - Lubsko; 6b. K rosno Odrzańskie - Bytnica - O łobok - Świebodzin. W Krośnie O drzańskim skrzyżowanie z trasą 16. W Słubicach kończą się również trasy: 9, 14 i 15. Z IELO N A GÓRA

1TB1

W yjazd na zach. al. W ojska Polskiego (kierunek: Słubice). Po wyjściu z miasta trasa prowadzi przez zwarty kom pleks Borów Zielonogórskich. Jest to rozległy obszar leśny, ciągnący się od Nysy Łużyckiej na zach. po okolice Zielonej G óry na wsch., graniczący od pn. poprzez Odrę z Puszczą Lubuską, a na pd. - z Borami D olno­ śląskimi. Jego powierzchnia wynosi ponad 235 tys. ha. Śred­ nia lesistość tego obszaru jest największa w Polsce i wynosi około 44%. Rosną tu prawie wyłącznie drzewostany sosnowe. W niewielkiej domieszce występuje: dąb, buk, brzoza i świerk, a w zagłębieniach terenu także olsza. L E ŚN IÓ W WIELKI

Wieś na skraju obszarów leśnych. W zm iankowana po raz pierwszy w 1305 jako posiadłość rycerska. Kościół gotycki z XIV w., później kilkakrotnie przebudowywany (m.in. ba­ niasty hełm wieży z 1714, elementy neorom ańskie z końca X IX w.). Bogate wyposażenie wnętrza. Późnogotycki tryptyk z M adonną między św. A nną a św. M agdaleną z 1516, dzieło w arsztatu M istrza O łtarza z Gościszowic. Ponadto: rzeźbione nagrobki renesansowe z XVI i XVII w., późnobaroków y oł­ tarz i am bona. O bok kościoła późnobarokow a kaplica gro­ bowa z 1714. ■ 4 km na pd. Drzonów. Kościół klasycystyczny z 1 poi. X IX w. W ewnątrz dwupiętrowe em pory drewniane. Dwór klasy­ cystyczny z 1816, gruntownie przebudowany w 1867. W budyn­ ku mieści się Lubuskie Muzeum Wojskowe im. 2 Armii Wojska Polskiego. Z obaczyć w nim można sprzęt wojskowy oraz umun­ durowanie żołnierzy polskich od 1918 do czasów współczesnych. Ekspozycja ilustruje również udział żołnierzy w zagospodarowa­ niu ziem odzyskanych. W otaczającym pałac parku (10 ha)

IHffli

interesująca ekspozycja ciężkiego sprzętu bojowego (m. in. samolo­ SŁUBICE? tów i śmigłowców). ■ 5 km na pn. wsch. Nietków, wieś nad Zim nym Potokiem , na skraju doliny O dry. Pierwotna na­ zw a osady - Polski N ietków ( zm ie­ M aczków niona później na Śląski N ietków ), św iadczy o pochodzeniu je j daw­ nych mieszkańców. Do 1788 wieś leżała na brzegu O dry, wykonanie 3ieganów Radzików przekopu - podczas prowadzonej wówczas regulacji rzeki - odcięło Białków od nurtu zakole, na którym położo­ Drzeniów rez. „Młodno’ na je s t osada. Rzeczyca Gęstowice Pozostałością d. rezydencji je s t ba­ rokowa brama z około poł. X III w. Wmurowane są w nią dwie renesan­ sowe p ły ty epitąfijne z 2 poł. X V I w. Park krajobrazowy z 2 poł. X IX w. (2,5 ha). Kościół neogotycki Czetowicez 1886. W lesie niedaleko wsi znaj­ iiecznicać duje się interesujący teren doświad­ czalny, na którym sadzi się drzewa nietypowe w polskim klimacie. Roś­ nie tam około 60 gatunków drzew, m.in.: cypryśnik błotny, żywotnik, orzech włoski, choina kanadyjska, Ciemnice daglezja, drzewo korkowe, tulipano­ .G ronów Laski wiec, jałow iec wirginijski. Wiek oLŁagów yk '• Nietkó wa\ Lubiatów drzewostanu wynosi około 100 lat. Trzebule .eśniów W lk ■ 3 km na zach. od N ietkowa La­ ski, wieś nad Zim nym Potokiem. Drzonów Polskość je j mieszkańców pośw iad­ czają akta wizytacyjne z 16871688. Dwór klasycystyczny z pocz. 5 = = Ź ilL O N A Gól X IX w., przekształcony w latach siedem dziesiątych X IX w. w oran­ żerię. W elewacji pn. p o rty k wsparty na czterech kolumnach. P ark (7,1 ha) o ciekawym drzewostanie.

IM

ŁAGÓW Wieś o zachowanym kształcie owalnicy. Kościół barokowy z 1698. Wzniesiony na planie kw adratu przechodzącego w drugiej kondygnacji w ośmiobok, nakryty dachem kopulas­ tym. W nętrze sklepione kopułą z lunetami. ■ 4 km na pd. Trzebule. Kościół drewniany o konstrukcji zrę­ bowej z 1670, przybudów ki z X V III w. R zadki przypadek świą­ tyni drewnianej wzniesionej na planie ośmioboku. Dach zwień-

1czony ślepą latarnią. W yposażenie wnętrza z okresu budowy. Neoklasyeystyezny dwór z 2 poł. X IX w., później rozbudowany. Park (4,8 ha) ze staw am i i przepływ ającym strumieniem. Roś­ nie w nim kilka starych dębów, najgrubsze o obw. 520 i 500 cm. gronów

ram

Niewielka wieś. Przy szosie d. zajazd, wzniesiony w 1844 w stylu późnoklasycystycznym. Parterowy, nakryty wysokim dachem z powieką. PŁAW

IW

Wieś owalnicy ukształtow ana prostopadle do szosy. N eogoty­ cki kościół z 2 poł. XIX w., z wysmukłą wieżą. Neogotycka kostnica z tego samego czasu. Przy kościele dąb o obw. 510 cm. Niewielki park (1,2 ha). W okolicy kilka niewielkich jezior, największe z nich Plawno (6 ha) położone jest 1 km na pd. od wsi. ■ 6 km na pn. wsch. Ciemnice. Kościół szachulcowy z 1610, obmurowany w 1960. DĄBIE

Wieś - owalnica, prawie ze wszystkich stron otoczona lasami. Siedziba U rzędu Gminy. Kościół gotycki z kamienia polnego wzniesiony w X III-X IV w., kilkakrotnie przebudowywany. Dwór z 1 poł. X IX w., gruntownie przekształcony po 1945. W lesie - około 2 km od wsi przy drodze do N ow ogrodu Bobrzańskiego - dwa jeziora: Wielkie, zwane też Dąbie (31 ha) i Młynki (11 ha). N ad pierwszym z nich kąpielisko, ośrodek letniskowy, pole biwakowe. ■ 3 km na pd. zach., nad starym korytem Bobru, Brzeźnica. Eklektyczny pałac z pocz. X X w. (D om O pieki Społecznej), z wieżą o kopulastym hełmie. O bok dwie oficyny z 1 poł. X IX w. M iędzy pałacem a Bobrem park (10 ha) z poł. X IX w., w nim dąb o obw. 550 cm. ■ 7 km na pd. wsch. Kosierz. Kościół gotycki, zbudowany w X III w. z kamienia polnego. Przebudowywany w X V w., w 1693 (w ieża) i w X IX w. Obok potężna lipa o obw. 600 cm. Barokowy pałac wzniesiony około 1700, przebudowa piętra w 1854. Z ałożony na planie trzech skrzydeł; w środkowym od strony dziedzińca arkadowy krużganek z tarasem. Park krajobrazowy (5,5 ha) z poł. X IX w. Dawna oranżeria, ba­ rokowa z końca X V III w., rozbudowana w X IX i X X w. N aj­ starsza j e j część p rzy k ryta dachem mansardowym. W sali śro­ dkowej studnia. ■ 5 km od Kosierza Tarnawa Krośnieńska, wieś na prawym brzegu Bobru. Kościół barokowy z 1712-1713 wzniesiony na planie ośmioboku. K oliste wnętrze nakryte sklepieniem kopulas­ tym z lunetami.

EE3

■ 10 km na pd. wsch. Lubiatów. Barokowy kościół z 1745, wzniesiony na planie wydłużonego ośmioboku. N ad dachem dre­ wniana w ieżyczka zwieńczona hełmem z latarnią. KTSI Skrzyżowanie dróg W lewo droga do Gubina. Około 1 km na wsch. POŁUPIN. Około 200 m na pd. od zabudow ań wsi, na krawędzi pradoli­ ny, położone jest grodzisko, którego powstanie datuje się na V I-V II w. We wczesnym średniowieczu gród w Połupinie, wraz z położonym w odległości około 3 km - na przeciwnym brzegu Odry - grodem w G ostchorzu i grodem w Krośnie Odrzańskim, tworzył silny zespół fortyfikacyjny, wzmocniony ponadto systemem wałów i kanałów. i m it KROSNO ODRZAŃSKIE Miasto (13 000 mieszkańców) nad Odrą. Węzeł drogowy związany z przeprawą przez rzekę. Ośrodek przemysłowy, m.in. duże Zakłady Płyt Pilśniowych oraz Fabryka Maszyn i Urządzeń Gastronomicz­ nych „Kromet-Spomasz” . Miasto o bogatych tradycjach historycz­ nych, związanych z obroną polskiej granicy zachodniej. Skrzyżowa­ nie z trasą 16, początek tras bocznych: 6a i 6b. G ród krośnieński - położony na niskim, pd. brzegu Odry, u ujścia Bobru - powstał być może już w V łI-V III w. jako gród plemienny. Za czasów pierwszych Piastów stanowił ważny punkt obrony zach. granic Polski. W X I w. obok grodu i podgrodzia, przy brodzie przez Odrę, powstała osada targowa. Jej wszechstronny rozwój nastąpił w 1 poł. XIII w., gdy K rosno znalazło się pod panowaniem Henryka Brodatego. N a pocz. X III w. wzniósł on obok osady warowny zamek, który stał się jedną z jego rezydencji i w którym zmarł w 1238. Przed śmiercią, zapewne w 1232-1238, nadał osadzie prawa miejskie. M iasto już w X III w. otoczone zostało ceglanymi murami. W alory obronne osiedla podnosiły rzeki: Odra okalająca m iasto od pn. i wsch., wpadający doń Bóbr flankujący zabudowę od strony zach. oraz kanał przylegający do m urów od strony pd. Pod względem politycznym K rosno Odrzańskie dzieliło za wikłane losy dzielnicy śląskiej. Po śmierci ostatniego z Piastów głogowskich, przeszło w 1482 pod panowanie Brandenburgii. N a nasłonecznionych stokach doliny rzecznej, co najmniej od XV w. uprawiana była winorośl. W XVI w. i na pocz. XVII w. prężnie rozwijało się również sukiennictwo. W ojna trzydziestoletnia (1618-1648) zapoczątkowała okres stagnacji gospodarczej miasta. Wydarzenia wojny północnej (1700-1720), dwóch wojen śląskich (1740-1742 i 1756-1763) oraz wojen napoleońskich (1806-1813) doprowadziły do zubożenia miasta. Z biedującego miasteczka odpływała ludność w głąb państwa pruskiego (tzw. „Ostfluch”). W 1871-1910 wyjechało z miasta i powiatu 27 200 osób. To zjawisko trwało do lat trzydziestych. Liczba mieszkańców miasta wynosząca w 1925 około 11 300, zmalała w 1933 do 7500. Ożywienie gospodarcze spowodowane przygotowaniami do wojny przyczyniło się do wzrostu zaludnienia, w 1939 mieszkało w Krośnie 10 800 osób. W czasie działań wojennych w 1945 m iasto zniszczone zostało w 60%, szczególnie ucierpiało - położone na lewym brzegu Odry - śródmieście.

Ratusz w Szprotawie

Kościół Najświętszego Serca Jezusowego w Żarach

Zamek Dewinów i pałac Promnitzów w Żarach

Kościół św. Andrzeja w Krośnie Odrzańskim

Brama Krośnieńska w Sulechowie

Ratusz w Świebodzinie

Jezioro Niesłysz

Rynek w Świebodzinie

Sulechów

1. kościół św. Jadw igi 2 . ruiny zamku 3. pozostałości muru miej­ skiego 4. kościół s i v . Andrzeja

Z działań wojennych obronną ręką wyszedł barokow y kościół św. Jadwigi (d. NM P). Powstał w X III w. jako budow a ro­ mańska, po gruntownej przebudowie w XIV i XV w. uzyskał formę trójnawowej hali gotyckiej, z krótkim prezbiterium i wieżą. Po pożarze - świątynię odbudow ano w 1708-1729 w stylu barokow ym , powiększając ją o transept. Wieża zwień­ czona jest barokow ym hełmem konstrukcji stalowej, założo­ nym w 1888 na wzór poprzedniego z 1 poł. X V III w. W naj­ wyższej kondygnacji wieży zachowały się gotyckie, ostrołukowe otwory okienne. W nętrza nakryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi, wspartymi na ciężkich kolum nach, po­ zbawione są zabytkowego wyposażenia. Naprzeciw kościoła

Pozostałości zamku piastowskiego w Krośnie Odrzańskim

pomnik Pow rotu Środkowego N adodrza do Macierzy (1969), zaprojektow any przez W. Bory sławskiego. Przy moście (ul. Ariańska) głaz z tablicą (1959), upam iętniający 850 rocznicę walk Bolesława Krzywoustego w obronie Ziemi Lubuskiej. Niedaleko kościoła znajdują się pozostałości zamku piastow­ skiego. D ata jego powstania nie jest znana. Praw dopodobnie już za czasów panow ania Henryka Brodatego (1 poł. X III w.) istniała tu m urow ana warownia. W XIV i XV w. zamek został znacznie rozbudowany. W 1510 zakończono renesansową przebudowę obiektu, w 2 poł. XVI w. gmach powiększono. Około 1700 wnętrza i elewacje zamku gruntownie przebudo­ wano. Po spaleniu w 1945 został w 1964-1966 uporządkowany i częściowo odbudow any (budynek bramny). W obecnej po­ staci prezentuje się jako budowla gotycko-renesansowa z relik­ tami murów rom ańskich. W skrzydle pd. renesansowy pod­ cień z krużgankiem. Jedyną pozostałością d. murów obronnych, wzniesionych w końcu X III w., jest ich fragment z resztką prostokątnej baszty, usytuowany na pn. od kościoła, przy dworcu PKS. Zbudow any z cegły o układzie wendyjskim. Przy murze tab­ lica (1982) upam iętniająca 750 rocznicę nadania K rosnu praw miejskich. Po II wojnie światowej centrum m iasta przeniosło się na pra­ wy, wysoki brzeg Odry. N a skarpie doliny rzecznej położony jest Park Tysiąclecia. N eogotycki kościół św. Andrzeja z 1887. Przy Szosie Poznańskiej cm entarz żołnierzy radzieckich z 3 ar­ mii ogólnowojskowej, poległych w 1945 w rejonie K rosna Odrzańskiego.

S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony - do Łochowie (7 km); niebieski - do Strugi (9 km); zielony do Dychowa (10 km). Wyjazd z miasta na pn. zach. ul. Obrońców Stalingradu (kie­ runek: Słubice) 11—

— —

— —

—

— r I li mi i ^ —

Trasa 6a Krosno Odrzańskie Bobrowice Lubsko 37 km Trasa biegnie drogą drugorzędną nr 287, przez zach. rubieże Pagórków Gubińskich. Przecina rozległe połacie Borów Zielo­ nogórskich. K R O SN O O D R ZA Ń SK IE

[W ]

Wyjazd z miasta na pd. zach. ul. G ubińską (kierunek: Gubin). M ost na Bobrze W prawo widok na jezioro zaporowe elektrowni wodnej w Starym Raduszcu. Za mostem rozwidlenie dróg - trasa skręca w lewo (na pd.); prosto - droga do G ubina (trasa 16). D Y CH Ó W

j

8 km j

110 k m ]

Wieś na lewym wysokim brzegu Bobru. Znajduje się tu jedna z największych w kraju elektrowni wodnych o mocy około 80 MW. Zbudow ano ją w 1933-1936, po II wojnie światowej uruchom iono ponownie w 1951. Sztucznie spiętrzone jezioro zaporowe ma 100 ha powierzchni i 4,1 min m 3 pojemności. W ody Bobru doprow adzane są do jeziora od jazu w Krzywańcu kanałem o długości 20,4 km. Średni spadek kanału (0,063%) jest znacznie mniejszy od spadku biegnącego rów no­ legle koryta rzeki. Uzyskano dzięki temu dużą różnicę po­ ziomów pomiędzy lustrem jeziora zaporowego w Dychowie a poziomem zbiornika wyrównawczego w Starym Raduszu (około 27,5 m). S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony - na pn. do K rosna Odrzańskiego (10 km), na pd. wsch. do Wysokiej (21 km); c z e rw o n y -d o G rochow a (13 km). BO BROW ICE

Wieś położona w dolinie Bobru, około 1 km na zach. od jej koryta. Siedziba U rzędu Gminy.

15 km!

W XV w. znajdował się tu zamek, przy którym rozwinęła się osada rzemieśłniczo-handlowa. M imo iż od 1482 znajdowała się ona w granicach Brandenburgii, przez całe wieki zachowa­ ła polski charakter. Nabożeństwa w języku polskim odpraw ia­ no tu jeszcze w XVII w. W ielka powódź w końcu X VII w. spowodowała przeniesienie osady na nowe, wyżej położone miejsce. W 1 poł. X VIII w. osiedlili się tu sukiennicy z Sak­ sonii. Pełne praw a miejskie uzyskały Bobrowice w 1809. W okresie największego rozkwitu - w poł. X IX w. - liczyły 1,5 tys. mieszkańców. W 1945 miejscowość pozbawiona zo­ stała praw miejskich. Zachowało się kilka dom ów z 1 poł. X IX w. o skromnych cechach klasycystycznych. Kościół neogotycki wzniesiony w 1853-1857 przez znanego architekta berlińskiego Augusta Stulera. Bazylikowy z eliptyczną absydą, z arkadow ym kruż­ gankiem i wysmukłą wieżą od zach. ■ 2 km na pd. wsch. Kukadlo, wieś na praw ym brzegu Bobru. Urodził się tu Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff (1 6 9 9 1753), znany architekt i m alarz niemiecki. Jego dziełam i są tak podziwiane dziś gm achy ja k : pałac Sanssouci i Pałac M iejski w Poczdam ie oraz Opera w Berlinie. 120 km ] STRÓŻKA Wieś nad jez. Jańsko (153 ha). N ad jeziorem kąpielisko. ■ 1 km na zach. Janiszowice. Kościół gotycki wzniesiony zapewne w XIV w. z kam ienia polnego, przebudowany w X IX w. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium i wieżą od zach. [2 8 k m ]

Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na wsch. Chocicz. Kościół szachułcowy z 1687, ceglaną wieżę dostawiono na pocz. X X w. Pośrodku dachu drewniana sygnaturka.

3Ykm GÓRZYN Wieś w bagnistej dolinie Górzynki, prawego dopływu Lubszy. Ruina wieży mieszkalnej z XV w., zbudowanej z kamienia i ce­ gły na planie kw adratu, w górnej części nadbudow ana po 1785. K ryta dachem czterospadowym. ■ 3 km na pd. wsch. Lutol. Kościół poźnokłasycystyczny z około 1830. D wie oficyny z przełom u X V III i X IX w. Baro­ kow y pałac stojący w ich sąsiedztw ie został rozebrany w latach siedem dziesiątych X X w. N iew ielki p a rk krajobrazowy (1 ha) z X V III-X IX w. [3? r

LUBSKO Koniec trasy 6a. Opis - patrz trasa 17.

Trasa 6b Krosno Odrzańskie Bytnica Ołobok Świebodzin 44 km Trasa wiedzie z K rosna Odrzańskiego drogam i lokalnymi w kierunku pn.-wsch. Prowadzi przez lekko faliste tereny R ó­ wniny Torzymskiej, przed Świebodzinem wchodzi na Pojezie­ rze Łagowskie. Lasy Puszczy Lubuskiej, liczne jeziora. Drogi o dobrej nawierzchni, na niektórych odcinkach wąskie. K R O SN O O D R ZA Ń SK IE

Okm

Wyjazd z miasta na pn. wsch. ul. Armii Czerwonej (kierunek: Bytnica). ŁO CH O W IC E

Wieś letniskowa; nad przylegającym do niej jez. Glibiel zwa­ nym też Łochowickim (24 ha) znajduje się kąpielisko, hotel, camping, pole namiotowe. We wsi kościół późnoklasycystyczny z około 1820. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na wsch. - do K rosna Odrzańskiego (7 km), na pn. zach. - do Czetowic (7 km). BYTNICA

Wieś położona po obu stronach obniżenia, w którym znajdują się jeziora: K okno (33 ha)), Bytnickie (53 ha) i nieco dalej na pd. wsch. Głębokie (74 ha). Siedziba Urzędu Gminy. W zmiankowana w 1308. W 1 poł. XVI w. obok wsi założone zostało miasteczko N ow a Bytnica, wymieniane w dokum en­ tach z 1550-1575. W późniejszych przekazach nazywane jest już wsią. Pam iątką miejskiej przeszłości mały prostokątny rynek zacho­ wany do dziś w pd. części wsi. Przy nim kościół barokowy wzniesiony w 1745-1750. Jego m ansardow y dach zdobi wieży­ czka zwieńczona hełmem z latarnią. W ewnątrz em pory w spar­ te na drewnianych kolumnach. N a stropie polichromia o te­ matyce biblijnej (przeniesiona tu z rozebranego zboru ewan­ gelickiego w Kożuchowie). Świątynię otacza m ur z dwoma barokowymi bram kam i. Barokow a plebania z końca XVIII w. N a wzniesieniu pałac z X VIII w., przebudowany w 1800 w duchu klasycystycznym. Obok niewielki park krajo­ brazowy z X IX w.

7 km

■ 6 km na zach. Budachów. Kościół barokowy z 1782-1784. K lasycy styczne em pory dobudowano w 1 poi. X IX w. P ark kraj­ obrazow y z X V III w. (8,5 h a), w nim m.in. stare dęby ( obw. do 605 cm) i buki ( obw. do 440 cm ). Aleja dębowa ( około 60 drzew ), najgrubszy okaz ma w pierśnicy 620 cm obwodu. D aw­ ny budynek folw arczny z około poł. X IX w., k ry ty dachem czte­ rospadowym z wieżyczką. ■ 5 km na pn. wsch. od Budachowa Dobrosulów. Kościół ek­ lektyczny z 1880-1881, ceglany, z wieżą. ■ 8 km na pd. wsch. Grabin, niewielka wieś nad G ryżyńskim Potokiem. Kościół szachulcowy z 1776, nad dachem drewniana w ieżyczka zwieńczona latarnią. Barokowy dwór szachulcowy, wzniesiony w 1 poł. X V III w., k ry ty dachem mansardowym (obecnie pensjonat). P rzy nim park krajobrazowy (10,4 ha) założony w X V III w. T O

GRYŻYNA

Śródleśna wieś w dolinie Gryżyńskiego Potoku. W 2 poi. XVII w. osiedliła się tu grupa braci polskich (arian), wydalonych z obszaru państwa polskiego uchwałą sejmu z 1658. Dwór z 1820 zbudowa­ ny z wykorzystaniem piwnic starszej budowli z XVII lub XVIII w. K ryty dachem mansardowym. Obok park (5,4 ha) z 1 poł. X IX w. o ciekawym drzewostanie (m.in.: cypryśnik błotny, choina kanadyjska, magnolia japońska). W parku neoklasycystyczne mauzoleum z 1872. Wieś ma charakter letniska. Oprócz kilku pensjonatów jest tu ośrodek jazdy konnej i baza myśliwska. N a pd. od wsi, aż do doliny Odry (około 12 km) ciągnie się rynna o bogatej konfiguracji terenu, w której znajduje się kilkanaście niewielkich jezior. Najbliżej Gryżyny - około 2 km na pd. - położone jest otoczone lasem Jez. Gryżyńskie (22 ha). Dnem obniżenia - pośród żyznych łąk - płynie Gryżyński Potok. Najniżej położone tereny porastają lasy liściaste, stoki rynny - lasy mieszane o urozm aiconym drzewostanie. N a tym obszarze planuje się utworzenie Gryżyńskiego Parku K rajob­ razowego (2755 ha). S z la k i tu r y s ty c z n e : czarny: na pd. - do Szklarki Radnickiej (17 km), na wsch. - do O łoboku (16 km). i26km1 W ĘG RZYNICE

Wieś położona na rozległej śródleśnej polanie. Kościół neogo­ tycki z 1885. ■ 6 km na pn. zach. Niedźwiedź. Kościół drewniany z 1930, z wieżą nad zach. częścią nawy. [Mkm] ROKITNICA

Wieś leżąca na otoczonej lasami enklawie rolniczej. W śred­ niowieczu - podobnie ja k sąsiedni O łobok - należała do klasz-

toru cysterek w Trzebnicy. Kościół szachulcowy wzniesiony w 1832-1833, wieża zwieńczona baniastym hełmem z latarnią. Klasycystyczny pałac z końca X V III w. swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie po pożarze w 1848. Niewielki park (0,7 ha) z X V III w. Dawny budynek folwarczny z końca XVIII w., parterowy, kryty dwuspadowym dachem łamanym. OŁOBOK

Wieś nad rzeką Ołobok, przepływającą przez położone na skraju zabudow ań jez. Czerniak (25 ha). W X II w. istniała nad jeziorem wieś Sarnowo, którą w 1224 Henryk Brodaty przekazał klasztorowi cystersek w Trzebnicy. W 1248 Przemysł I nadał osadzie praw a miejskie, przenosząc ją jednocześnie na obecne miejsce. Położone z dala od głównych traktów handlowych m iasto nie ■rozwinęło się jednak i już od 1410 występuje w dokum entach jako wieś. N azw a Sarnowo używana była do XV w. Wieś pozostaw ała w rękach cystersek do 1810.

Kościół istniał już w średniowieczu. Swą obecną klasycy-

styczną postać uzyskał po gruntownej przebudowie w 1795. Z poprzedniej budowli zachowała się kruchta pd. ze skle­ pieniem krzyżowo-żebrowym. Plebania z przełomu X VIII i X IX w., kryta dachem naczółkowym z powiekami. W po­ bliżu wsi, nad Ołobokiem, m ost zwodzony i potężna śluza - bunkier - pozostałości niemieckiego systemu obronnego z okresu II wojny światowej, tzw. Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (patrz s. 187). S z la k i tu r y s ty c z n e : czarny - biegnący przez Niesulice do Gryżyny (16 km). ■ 3 km na zach. Niesulice. Wieś letniskowa położona p rzy pd. brzegu je z. N iesłysz (zwanego też Jez. N iesulickim ). N a zach. od wsi znajdują się dwa mniejsze zbiorniki wodne: je z. Jeziorko (Z lo ty P otok) o powierzchni 31 ha i Jez. Czarne (2 ha). Jezioro Niesłysz (486 ha) je s t największym jeziorem na Poje­ zierzu Łagowskim . Z jeg o toni wynurzają się dwie wyspy. Uroz­ maicona linia brzegowa (liczne zatoki i półw yspy) o długości 19 km. Jezioro praw ie całkowicie otoczone je s t lasami. W Niesulicach i położonej p rzy zach. brzegu wsi P rzełazy (pa trz str. 325) - ośrodki wypoczynkowe. Na półw yspie wrzynającym się w jezio ro od strony wsch. znajduje się dobrze zachowane grodzi­ sko z X II-X IV w. o powierzchni około 4 ha. M a ono kształt ściętego stożka o owalnej podstaw ie i wysokości 6 -8 m. O toczo­ ne je st wałem i fosą. Dojście do grodziska z Niesulic szlakiem zielonym na wsch. (w kierunku W ilkowa) - około 4 km. ŚW IEBO D ZIN Koniec trasy 6 b. Opis - patrz trasa 7.

«E]

PTffl

O SIEC ZN IC A

Wieś nad Bielą, w padającą tu do Odry. G ospodarstw o rybac­ kie gospodarujące na pobliskich stawach i jeziorach. W 1202, z nadania kasztelana lubuskiego Wilczka, wieś stała się włas­ nością klasztoru cystersów z Lubiąża, a w latach późniejszych - centrum klucza d óbr klasztornych. W rękach cystersów po­ została do około poł. XVI w. N ad O drą kościół szachulcowy z 1816. Dwór z 1 poi. X IX w., trzykondygnacyjny, kryty dachem dwuspadowym z ażurową wieżyczką. Neoklasycystyczny pałacyk - zwany nowym dworem - z 2 poi. X IX w. Park (5 ha) z 2 poł. X IX w. We wsi rośnie kilka dorodnych dębów, najgrubsze o obw. 565 i 505 cm. ■ 3 km na pn. zach. Czetowice. Kościół renesansowy z X V I w., murowany z kamienia i cegły. Cylindryczna wieża dobudowana w 1654. W ewnątrz sklepienie krzyżowo-żebrowe. Kamienny ołtarz renesansowy w kształcie tryptyku. N a pn. od zabudowań Jez. Gromadzkie (8 ha) i - nieco dalej - Jez. M łyń­ skie (9 ha). W dolinie Bieli duże powierzchnie staw ów rybnych.

Za Osiecznicą trasa wchodzi w lasy Puszczy Lubuskiej. Tą nazwą określa się rozległy kompleks leśny położony na p ra­ wym brzegu Odry, którego umowną granicę pn. i wsch. wy­ znacza linia Słubice - Łagów - Świebodzin - Sulechów. N a tym terenie lasy pokrywają ponad 40% powierzchni, rzadka jest sieć osadnicza i m ała gęstość zaludnienia. W drzewostanie dominuje sosna, jako domieszka zaś najczęściej występuje brzoza. Tylko w pobliżu rzek i jezior spotyka się buki i dęby, a w zagłębieniach terenu olsze. EE3

W lesie z prawej strony szosy, jez. Moczydło (12 ha). Kąpielis­ ko, leśne pole biwakowe.

id tU

Skrzyżowanie dróg ■ 8 km na pd. zach. Maszewo. Duża wieś, siedziba Urzędu Gminy. W 1 poł. X III w., podobnie ja k pobliskie Rybaki, stała się własnością klasztoru cystersów z Lubiąża. Kościół murowany z X V w., gruntownie przebudowany w X IX w. Około 3 km na pn. wsch., p rzy drodze do L ubogoszczy, Jez. Graniczne (46 ha). ■ 2 km na zach. od M aszew a Rybaki, wieś na wysokim brzegu doliny rzecznej, położona 1 km od O dry. W październiku 1961 odkryto tu złoże ropy naftowej i jeszcze tego samego roku roz­ poczęto jego eksploatację. S zyb R ybaki I b ył pierw szym na Z iem i Lubuskiej odwiertem, z którego wydobywano ropę naf­ tową. Ropę wydobywano również z kilku innych szybów w oko­ licy. Kościół szachulcowy z 1677, obmurowany w X V III w. Wnętrze barokowe. N a parapetach empor malowidła o tem atyce biblijnej.

■ 2 km na pd. zach. od M aszewa Połęcko. Wieś na brzegu Odry. Przeprawa prom owa (szosa do Gubina). GĘSTOW ICE

BEJ

Wieś w pagórkowatej okolicy. N a wzniesieniu kościół baro­ kowy z 1696-1711 o bogato zdobionej elewacji. Zaprojektow a­ ny przez francuskiego architekta Bernarda Riegelan. Jednonawowe wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami. Barokowe wyposażenie. W iatrak-koźlak z X IX w. Około 1 km na pn. od wsi znajduje się kulminacja morenowego W ału Cybińsko-Lubogoskiego (129 m n.p.m.). D R ZEN IÓ W

EE1

Wieś. Kościół gotycki z XV w., m urowany z kam ienia i cegły, przebudow any z X IX w. Pozostałości parku krajobrazowego (4,8 ha) z XIX w. ■ 2 km na wsch. Rzeczyca. Kościół szachulcowy z 1731-1732, obmurowany na pocz. X X w. Dwór z pocz. X IX w., znacznie powiększony w końcu X IX w. P rzy nim park (4,5 ha) z pocz. X IX w. z licznymi starym i drzewami. CYBINKA

M iasto (2550 mieszkańców), ośrodek drobnego przemysłu, za­ plecze usługowo-handlowe najbliższej okolicy. W rejonie m ia­ sta znajdują się bogate złoża węgla brunatnego. Miejscowość znana jest od XV w. Jej rozwój wiąże się z wydobyciem węgla brunatnego, które prowadzone było od 1861. Przed wybuchem II wojny światowej osiedle liczyło około 4000 mieszkańców. Urządzenia kopalni zostały zdewastowane w czasie walk w 1945. Przerwano wówczas eks­ ploatację węgla. W 1945 Cybinka uzyskała praw a miejskie.

Główną osią m iasta jest szosa K rosno Odrzańskie - Słubice. Nieco z boku m urowany kościół M atki Boskiej Częstochows­ kiej z 1784-1786, przedłużony w 1866. Wieża zwieńczona heł­ mem z latarnią. W nętrze nakryte stropem w spartym na drew­ nianych słupach. O bok park (23,5 ha) założony na pocz. XIX w., w nim klasycystyczna oficyna z 1 poł. X IX w. N a skraju parku duży cm entarz oficerów 33 armii radzieckiej. Spoczywa na nim 566 oficerów poległych na szlaku bojowym między O drą a Łabą. Ich zwłoki ekshum ow ano po zakoń­ czeniu walk z tymczasowych miejsc spoczynku. N ad grobami okazały pomnik. Około 1 km od centrum m iasta, przy drodze do Białkowa, położony jest drugi cm entarz wojenny. Pochow ano na nim 3600 szeregowców i podoficerów 33 armii, poległych w wal­ kach na terenie Niemiec i przeniesionych tu po zakończeniu działań wojennych. N ad mogiłami góruje m onum entalny obe­ lisk z bloków granitowych.

EiTIll

■ 3 km na pd. Bialków. Po wyzwoleniu wieś zasiedlona została zw artą grupą osadników z Polesia (z d. powiatu pru żańskiego), kultywujących do dziś niektóre elementy kultury ludowej Poleszuków. Kościół neoromański z 1840. Pałac klasycystyczny z końca X V III w., p rzy nim niewielki park (1,3 ha). ■ 5 km na pd. od Białkowa rezerwat przyrody „Mlodno” (92,91 h a), utworzony w celu ochrony położonego wśród lasów torfowiska niskiego i przylegających doń ląk. ■ 2 km na zach. Bieganów. D uże gospodarstwo rolne z ferm ą przem ysłowego tuczu trzody chlewnej ( około 30 tys. stanowisk) oraz nowoczesną wytwórnią pasz. ■ 5 km na pn. wsch. Sądów. Wieś nad Pliszką. P rzed 1351 miejscowość uzyskała praw a miejskie. M iejski charakter zacho­ wał Sądów do X V I w. W Sądowie urodziła się M aria Tauscher (1 855-1938) - założycielka zgrom adzenia sióstr karmelitanek od Boskiego Serca Jezusowego. Była córką miejscowego p a s­ tora luterańskiego, w 1888 przeszła na katolicyzm . Obecnie trwa proces beatyfikacyjny. Kościół późnoklasycystyczny (1801) z dwiema monumentalny­ mi wieżami zwieńczonym i krenelażem w zach. fasadzie. W par­ ku krajobrazowym z X V III w. (0,9 ha) znajduje się ruina pała­ cu, którego najstarsze fragm en ty pochodzą z X V II w. We wsi rośnie kilka starych dębów, najgrubszy o obw. 600 cm. ■ 10 km na pn. wsch. Radzików. Szachulcowy kościół z drew­ nianą wieżą zbudowany w 1712. W ewnątrz gotycki tryp tyk z X V w. N a skraju parku krajobrazowego (4,8 ha) z X V III w. dwór z X V III w., gruntownie przebudowany w 2 poi. X IX w. PTHI U RAD

Wieś nad Pliszką, duży parking przydrożny. Centrum wsi po­ łożone jest nad O drą, około 1,5 km na zachód od trasy. Znaj­ duje się tam port rzeczny. ■ 3 km na pn. M aczków, wieś nad Ilanką. Pałac klasycystycz­ ny z reminiscencjami późnobarokowym i w wystroju elewacji, wzniesiony w końcu X V III w. W sąsiedztw ie park krajobrazowy (15,3 ha) z X V III-X IX w.

B B l G ranica województw zielonogórskiego i gorzowskiego. ŁiMfil Skrzyżowanie z drogą główną nr 2 (E 30) ■ 3 km na zach. Świecko, drogowe przejście graniczne do Niemiec. W 1995 otwarto p r z y nim nowoczesny terminal to­ warowych odpraw granicznych (proj. Wojciech Bonenberg z Po­ znania). W końcu tegoż roku oddano do użytku drugi m ost graniczny na Odrze, jego luk nad korytem rzeki ma aż 82 m rozpiętości. ■ 2 km na pd. od przejścia granicznego wieś Świecko. W 1940-1945 byl tu hitlerowski obóz pracy wychowawczej, w którym przebyw ali więźniowie różnych narodowości - prze-

ciętnie około 480 osób. Podczas ewakuacji obozu, w nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1945 N iem cy spalili tu żywcem 70 chorych jeńców włoskich. N a terenie byłego obozu znajduje się pom nik ku czci jeg o ofiar (1977). ■ 3 km na pd. wsch. od Słubic Rybocice. Kościół z X V w., pierwotnie gotycki, przebudowany w 1774 w stylu barokowym. ✓

___

SŁUBICE EH3 M iasto (16000 mieszkańców) położone na prawym brzegu Odry. Drogowe przejście graniczne do Niemiec. Niewielki oś­ rodek przemysłowy (m.in.: Zakłady Przemysłu Odzieżowego „K om es” , fabryka mebli). Duże targowisko przygraniczne. W mieście kończą się trasy: 9, 14 i 15. Dawne prawobrzeżne przedmieście F rankfurtu, a pierwotnie osada o na­ zwie Śliwice, znana już od X III w. Zam ieszkana była głównie przez lu­ dność słowiańską. Praw dopodobnie miała być ona bliźniaczym miastem F rankfurtu, założonym na lewym brzegu Odry. Z dokum entu lokacyjnego Frankfurtu z 1253 wynika bowiem, że wójt w Śliwicach miał korzystać z tych samych praw, co wójt we Frankfurcie. M ost, łączący tu oba brzegi Odry, z 1300. N a terenie osady znajdowały się folwarki miejskie, pastwiska i ogrody mieszczan F rankfurtu. Mniej więcej od poł. XV III w. zaczęła ona nabierać charakteru osiedla miejskiego. Prawa miejskie uzyskały Słu­ bice w 1945. W 1994 rozpoczęto w Słubicach budowę miasteczka akademickiego dla mającego tu powstać w 1997-1998 Collegium Polonicum, które będzie wydziałem Uniwersytetu Europejskiego „V iadrina” w sąsiednim F rankfur­ cie nad Odrą.

W mieście nie ma cenniejszych zabytków architektury. Przy ul. 1 M aja kościół Najświętszej Marii Panny Królowej Polski z końca X IX w., przebudow any w 1935. N a pl. Bohaterów pom nik Zwycięstwa i Braterstwa Broni, odsłonięty w 1949. Przy ul. Sportowej kompleks okazałych obiektów sportoworekreacyjnych (m.in. stadion i baseny kąpielowe), oddanych do użytku w 1927. N a położonym obok cm entarzu kom unal­ nym mogiła 7 żołnierzy W ojska Polskiego, zabitych w 1945 podczas rozminowywania miasta. N a zach. brzegu Odry, na terenie Niemiec, położone jest m ias­ to Frankfurt nad O drą (około 90 000 mieszkańców). Duży ośrodek przemysłowy, port rzeczny, centrum kulturalne. Od 1992 siedziba Uniwersytetu Europejskiego „V iadrina” (łac. Viadrina znaczy O dra), który kontynuuje tradycje najstarsze­ go na terenie Brandenburgii uniwersytetu, istniejącego tu w 1506-1811.

Trasa 7 Zielona Góra Sulechów Świebodzin Międzyrzecz Skwierzyna Gorzów Wielkopolski 112 km

Trasa biegnie z Zielonej G óry w kierunku pn.; najpierw drogą lokalną do Sulechowa, potem drogą główną nr 3 (E 65). U roz­ m aicona krajobrazow o. Po zejściu z W ału Zielonogórskiego przecina obniżenie Doliny Środkowej Odry, by w rejonie Su­ lechowa wejść na teren Pojezierza Łagowskiego. W okolicach Międzyrzecza przecina Bruzdę Zbąszyńską, której dnem pły­ nie Obra; krótki odcinek biegnie przez Pojezierze Poznańskie, a ostatnie jej fragmenty wiodą przez równiny K otliny G łogo­ wskiej. Miejscowości o ciekawej historii, liczne zabytki. W a­ riant trasy (7.1) wiedzie przez Babimojszczyznę - region histo­ ryczny, znajdujący się w latach międzywojennych w granicach Niemiec, zamieszkany wówczas przez dużą grupę ludności au ­ tochtonicznej posługującej się językiem polskim, kultywującej polskie zwyczaje i manifestującej swe polskie pochodzenie. W arianty tras: 7.1. Sulechów - Babim ost - Zbąszynek - M ię­ dzyrzecz; 7.2. Skwierzyna - Santok - G orzów Wielkopolski. Trasa boczna: 7a. Świebodzin - Skąpe - Szklarka Radnicka. W Sulechowie skrzyżowanie z trasą 16 i koniec trasy bocznej 18a, w Świebodzinie skrzyżowanie z trasą 15, w Międzyrzeczu - z trasą 14, a w Skwierzynie - z trasą 13. Z IELO N A GÓRA f E i Wyjazd z centrum na pn. ul. Sulechowską, za skrzyżowaniem z Trasą Północną - ul. Poznańską (kierunek: Cigacice). U w a­ ga: z Zielonej G óry do Sulechowa prowadzi również nowa szosa (droga nr 3, E 65) omijająca Cigacice. ZAWADA m a Wieś w dolinie Odry. Zapiski historyczne podają, iż zniszczyły ją wielkie powodzie w 1495 i 1501. K oryto rzeki przebiegało wówczas w pobliżu wsi. Od 1596 stanowiła własność miasta Zielona G óra. Kościół eklektyczny z 1900, o form ach architek­ tonicznych nawiązujących do stylów średniowiecznych. ■ 2 km na pn. zach. Krępa. O d 1596 była własnością - podob­ nie ja k pobliska Zawada - m iasta Zielonej Góry. W poł. X V I w. pow stała we wsi papiernia. Dwór barokowy z końca X V III w., kilkakrotnie remontowany. Parterowy, nakryty dachem mansar­ dowym z naczółkami. Dawny młyn wodny z pocz. X IX w., kon­ strukcji szachulcowej. CIG A CICE Wieś na prawym brzegu Odry, u ujścia doń Obrzycy. Dwa m osty drogowe na Odrze. Port rzeczny. Nowoczesna fabryka wełny mineralnej. Obecne koryto Odry utw orzono w 1774, likwidując istniejące tu poprzednio trzy wielkie zakola. Prace regulacyjne na tym odcinku rzeki doprowadziły do istotnych zmian hydrogra­ ficznych. D o 1854 O dra tworzyła w Cigacicach dwa ram iona,

z których północne odprow adzało jej wody przez dolinę obrzańską do W arty. Obniżenie lustra wody w Odrze spowodowało zmianę kierunku przepływu i skierowało doń wody Obrzycy. Rozwój miej­ scowości nastąpił po wybudowa­ niu w 1897-1898 portu rzecznego. Kościół neogotycki z 2 poł. X IX w. Wieża zdobiona ceramicznym fry­ zem i trójkątnym i szczycikami, zwieńczona wysmukłą iglicą. UU3

Skrzyżowanie z drogą nr 3 (E 65), omijającą Sulechów od strony zach. ‘SKWIERZYNA.

KBI

SU LECH Ó W Miasto (18 300 mieszkańców) poło­ żone nad rzeczką Sulechówką. Węzeł drogowy. Niewielki ośrodek przemy­ słu; największe zakłady to: Prodwodrol-Sulechów S.A. (producent urzą­ dzeń wodnych i wiertniczych) oraz przedsiębiorstwa przemysłu drzew­ nego i spożywczego. Skrzyżowanie z trasą 16, początek wariantu 7.1, koniec trasy bocznej 18a. Najstarsza wiadomość o Sulechowie po­ chodzi z 1319. O sada m iała już wówczas praw a miejskie, będąc własnością książąt głogowskich. XIV-wieczne m iasto oto­ czone było kamiennym murem, a w sys­ tem obronny włączony był przylegający do zabudow ań miejskich zamek. Od 1482 znajdował się w granicach Brandenburgii. Bliskość granicy polskiej powodow ała, że jeszcze w XV III w. często rozbrzmiewał w mieście język polski. W 1683 osiedliła się w Sulechowie grupa kalwinów pol­ skich. W XVII w. odbywały się w języku polskim również nabożeństwa luterańskie. Stosunkowo liczna kolonia polska przetrwała do 1 poł. XX w. Podstaw ą rozwoju m iasta w czasach no­ wożytnych było sukiennictwo. W yrabia­ ne tu sukno było wysyłane m.in. do Pol­ ski i Rosji. W 1783 powstała w mieście wielka przędzalnia jedw abiu naturalnego,

Popow o J. Bledzewskie

Kalsko

•Św. W ó jc i e c h ^ C / b e

'MIĘDZYRZECZ ! Kęszyca iN ieto p erekf^

e_/

^Ss^Szumiącą

Kaława

J. PakJicko WIk. ,. Dębowy Ostró\

.....

!

.Niejoperek”

Gości kow o i f \ .

injordanowo-^b.. Glińsk-

'R usin ow i

.ŚWIEBODZIN Lubinicko Rudgeizow ice Raków Rosin Kępsko Niekąrzyn

ff

Zaw ada

ZIELONA GÓRA

w 1786 uruchom iono m anufakturę sukna hiszpańskiego, a w 1793 rozpo­ częła pracę wytwórnia barchanu. W XIX w. ograniczono produkcję, a ostatnią z fabryk sukna zam knięto w 1918. W 1719 na Przedmieściu Zielonogórskim powstał zakład wychowawczy dla sierot, który w 1766 został przekształcony w królewskie pedagogium kształcące nauczycieli. Po III rozbiorze Polski kształcili się w nim Polacy - kandydaci na nauczycieli szkół ludowych, na zagarniętych przez Pfusy ziemiach polskich. G rupą przyszłych nauczycieli w 1801-1804 opiekował się Józef Jeziorowski - doświadczony pedagog, późniejszy twórca semina­ rium nauczycielskiego w Poznaniu i doradca utworzonej przez Napoleona

Zielona Góra

1. za m ek 2. d a w n y zb ó r ew angelicki 3. kościół P o d w yższe n ia Ś w ię ­ tego K rzy ża 4. B ram a Krośnieńska 5. ratusz 6. kościół Najśw ięt­ sze g o Im ienia M arii 7. daw ne m u ry obronne

w 1807 Komisji Edukacji Publicznej. N a pocz. X IX w. Sulechów zamiesz­ kiwało około 5,4 tys. osób, a w 1939 - 9,9 tys. N a pocz. XX w. miasto stało się lokalnym węzłem kolejowym. W czasie działań wojennych w 1945 zostało zniszczone w 60%.

Najcenniejszym zabytkiem miasta jest późnogotycki kościół Podwyższenia Świętego Krzyża, którego najstarsze, romańskie fragmenty pochodzą praw dopodobnie z końca X III w. W 2 poł. XV w. świątynię gruntownie przebudowano, wzno­ sząc nawowy korpus i podwyższając prezbiterium. Wieża (58 m) z poł. XVI w., neogotycka nadbudow a pochodzi z 1884-1893. Zachodnia i wschodnia ściana zwieńczona

szczytami bogato dekorowanym i blendami. W nawie głównej i prezbiterium sklepienie gwiaździste, w nawach bocznych siatkowe. N a parapecie chóru siedem późnobarokowych obrazów z 1770. O bok kościoła klasycystyczna plebania z przeł. X V III-X IX w., przykryta dachem m ansardowym z łukarnami. Największe fragmenty d. murów obronnych zachowały się przy ul. Okrężnej. Zbudow ane w pocz. XIV w. z kam ienia polnego, w XV i XVI w. nadbudow ane cegłą. W ysokość zachowanych murów dochodzi na ogół do 2,5 m, a szerokość około 1,2 m. Wyższy, sięgający 5 m, jest fragm ent przy ul. Nowy Rynek, nadbudow any cegłą z resztkami krenelażu i otworów strzel­ niczych. W linii murów znajduje się barokow a Brama Kroś­ nieńska, zbudow ana w 1704. Ratusz, usytuowany na środku pl. Ratuszowego (d. rynku), wybudowany praw dopodobnie na pocz. XVI w. Był to budy­ nek gotycki, którego skromne pozostałości wyeksponowano w elewacjach i wnętrzach podczas rem ontu w 1966-1973. Po pożarze w 1557 odbudow ano go w stylu renesansowym. G run­ tow na przebudow a w 2 poł. X IX w. zatarła cechy stylowe obiektu. Ośmioboczna wieża zwieńczona jest renesansowym hełmem z latarnią. W jej ścianę w m urow ano tablicę upam ięt­ niającą pobyt Fryderyka Chopina w Sulechowie w 1828. Z a­ trzymał się on tutaj na nocleg w czasie podróży do Paryża. W pn.-wsch. części otoczonego m uram i, średniowiecznego m iasta, praw dopodobnie na miejscu d. grodu, wznosi się za­ mek, którego początki sięgają XIV w. W X IX w. zburzono pn. i wsch. skrzydła zamku, wznosząc na ich miejscu nowe

Ratusz w Sulechowie

budynki. Z d. rezydencji przetrw ała XV-wieczna, gotycka wie­ ża i przylegająca do niej od pd. prostokątna budowla renesan­ sowa (przebudowana w X VIII w.). Jej późnoklasycystyczny szczyt pd. pochodzi z około 1850. Obok zamku d. zbór ariański, późnobarokow y, wzniesiony w 1752-1765 przez Stanisła­ wa i M ikołaja Latalskich. Przy ul. Żeromskiego kościół Najświętszego Imienia Marii wzniesiony w 2 poł. X IX w. przez miejscowych katolików, których żyło wówczas w mieście blisko pół tysiąca. Przy ul. Świerczewskiego, u stóp wieży ciśnień, głaz z tablicą ku czci bohaterów walk o niepodległość. O bok niego rośnie m orwa biała o obw. 412 cm - najgrubszy w Polsce, a praw ­ dopodobnie również w Europie, okaz tego gatunku. W pd. części Sulechowa (przy ul. Odrzańskiej) neogotycki kościół św. Stanisława Kostki z 1905. Wyjazd z miasta na pn. ul. 31 Stycznia (kierunek: Świebo­ dzin). ■ 5 km na zach. wieś Kije. Podczas wojny siedmioletniej (23 lipca 1759) pom iędzy Kijam i a Palckiem doszło do bitw y, w k tó­ rej wojska rosyjskie pokonały armię króla pruskiego Fryderyka II. Kościół murowany z cegły, z 2 poi. X IX w. N a zach. krańcu wsi wczesnośredniowieczne grodzisko pierścieniowate.

E333

KALSK

Duża wieś. Siedziba wojewódzkiego O środka D oradztw a R ol­ niczego. Kościół późnogotycki z pocz. XVI w., drewniana wie­ ża nadbudow ana w 1826. M urow any z kamienia i cegły, je­ dnonawowy, z wieżą od zach., kryty dachem gontowym^* W wieży i ścianie pd. późnogotyckie portale uskokowe zam- Ł knięte Jukiem o wykroju tzw. oślego grzbietu. O bok klasycystyczna kaplica grobow a z 1 poł. XIX w. Pałac eklektyczny z 2 poł. XIX w. ■ 4 km na pn. wsch. Buków. Kościół neogotycki z 2 poł. X IX w. Neorenesansowy pałac z 1870, o bogatej dekoracji ele­ wacji. P rzy nim park krajobrazowy (4,1 ha) o ciekawym drze­ wostanie. Rośnie w nim wiele pomnikowych drzew, m.in.: topola (obw. 515 cm ), lipa srebrzysta (470 cm ), lipy (obw. do 470 cm ), klon (380 cm ). Na pn. wsch. od pałacu jednolity stylo ­ wo kom pleks zabudowań folwarcznych, murowany z łamanego kamienia i cegły w końcu X IX w. E S I Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na zach. Kępsko. Kościół barokowy z 1737, murowany z cegłv, nieotynkowany. W ieża nakryta dachem namiotowym w 1745. ■ 4 km na zach. Niekarzyn. Pałac z końca X V III w., pow ięk­ szony i całkowicie przekształcony w końcu następnego stulecia.

Obecnie neobarokowy o bogatym wystroju architektonicznym. W sąsiedztwie park (0,8 ha) z końca X V III w. P rzy boisku szkolnym kilka starych drzew, m.in.: cis (obw. 240 cm ), jesion (440 cm ) i wiąz (355 cm ). r o s in

m

Wieś położona w lekko falistej okolicy. Dwór z końca X y iII lub pocz. X IX w., rozbudow any około 1900. Przy nim park (2,2 ha), w nim dąb o obw. 490 cm. ■ 2 km na pn. wsch. Raków. Kościół barokowy z 1727, hełm wieży z pocz. X IX w. Dwa ołtarze barokowe z X V III w. Pałac z 1 poi. X V III w., przebudowany w 2 poł. X IX w. Odbudowany po pożarze w 1983. K ryty dachem mansardowym. Spichlerz dworski z 2 poł. X V III w. Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na zach. Rudgerzowice. Kościół z 1914, murowany,

IH O

częściowo szachulcowy. D ekoracyjny układ szachułcowej kon­ strukcji wieży i szczytów . ŚW IE B O D Z IN

M iasto (22 700 mieszkańców) położone wśród malowniczych wzgórz morenowych, na skrzyżowaniu międzynarodowych szos E 30 i E 65, przy linii kolejowej W arszawa - Berlin. Szosa E 30 szerokim łukiem omija miasto od pn., a szosa E 65 - od wsch. Ważny ośrodek przemysłowy (m.in.: Lubuskie Zakłady Termotechniczne „E lterm a” , Lubuskie Fabryki Mebli, Z akła­ dy Przemysłu Odzieżowego „Parys” , Lubuskie Zakłady D ro­ biarskie „E ldrob”). Skrzyżowanie z trasą 15, początek w arian­ tu 15.1 i trasy bocznej 7a. We wczesnym średniowieczu był tu gród, w którego sąsiedztwie powstała w X III w. osada rzemieślniczo-handlowa. W zm iankowana w 1302, przed 1319 otrzym ała praw a miejskie. D o końca X III w. Świebodzin związany był z W ielkopolską. N a pocz. XIV w. włączony został do księstwa głogow­ skiego; książę Henryk w 1469 potwierdził przywileje miejskie. Od 1482 wraz z okolicą stanowił śląską enklawę, z trzech stron otoczoną posiadłoś­ ciami Brandenburgii, a od wsch. graniczącą z Polską. W 1742 Świebodzin dostał się pod panowanie pruskie. M iasto utrzymywało żywe stosunki handlowe z Polską, skąd sprow adzano zboże, wełnę i skóry. W XIX w. uruchom iono tu. kilkanaście zakładów przemysłowych. W 1939 miasto liczyło 10400 mieszkańców. W 1945 zdobyte zostało prawie bez zniszczeń.

M iasto zachowało średniowieczne rozplanowanie, którego centrum stanowi rynek (pl. Obrońców Pokoju). Pośrodku nie­ go ratusz, pierwotnie gotycki z XIV w., odbudow any po po­ żarze w 1541 w stylu renesansowym. W dzisiejszej postaci neogotycki, po gruntownej przebudowie w 2 poł. X IX w. Z do­ bi go wieża, w części górnej ośmioboczna, zwieńczona krenelażowym kołnierzem. W ratuszu znajduje się skromne Muze-

G d

Sulechów

1. ratusz 2. kościół 3. szkoła z 1604 r. 4. ostatni dom po dcie n io w y 5. basteja (fragm ent m u ró w ) 6. baszta Pachołków M iejskich 7. zbrojow nia (fragm ent m u rów ) 8. kościół Matki Boskiej K ró lo w e j Polski 9. zam ek

um Regionalne. W sąsiedztwie, przy ul. Kościelnej 13, baro­ kowa kamieniczka z X VIII w. W pobliżu rynku gotycki koś­ ciół św. Michała Archanioła z końca XV w., rozbudow any po pożarze w 1541 o nawę i rząd kaplic. Fasadę zach. zdobi neogotycki szczyt z 2 poł. XIX w., z dwiema wysmukłymi wieżyczkami. Czteronawowe halowe wnętrze nakryte jest bogatym sklepieniem sieciowym. Dwie kaplice sklepione są gwiaździście, w trzeciej - znajduje się sklepienie kryształowe. Z pierwotnego późnogotyckiego wyposażenia zachował się try­ ptyk z XVI w. oraz grupa „Ukrzyżowanie” na belce tęczowej. Pozostałe wyposażenie barokowe. Obok kościoła budynek d. szkoły parafialnej z 1604, przebudowany w 2 poł. XIX w. We wsch. części m iasta, przy ul. Zamkowej, d. zamek wznie­ siony w stylu gotyckim praw dopodobnie w XIV w. na miejscu d. grodu. Przebudowywany wielokrotnie zatracił pierwotny kształt. Dziś mieści się w nim W ojewódzki Zespół Rehabilita­ cji. Średniowieczne m iasto otaczały mury obronne wzniesione

zapewne w 1 poł. XIV w. z kamienia i cegły, których fragmen­ ty przetrwały do dzisiaj (przy pl. Browarnianym, ul. Okrężnej i Bramkowej). M ury miały niegdyś 12 półkolistych baszt, z których zachowały się trzy: kam ienna, o wysokości około 6,5 m (obok kościoła poewangelickiego) oraz ceglana (zacho­ w ana we fragm entach) i kam ienno-ceglana o wysokości około 13 m - obie przy ul. Okrężnej. M ury otaczała szeroka fosa (nieźle zachowana, szczególnie dobrze widoczna od ul. W ało­ wej) oraz wały ziemne. Przy ul. Parkowej wznosi się neogotycki kościół M atki Boskiej Królowej Polski, zbudowany jako zbór ewangelicki w 1898— 1900. Trzynawowe wnętrze nakryte jest masywnym sklepie­ niem krzyżowym. W rozwidleniu ulic Sikorskiego i Kawaleryj­ skiej pom nik (1975) upam iętniający bohaterów ostatniej woj­ ny. N a cm entarzu przy ul. Łęgowskiej znajdują się pomnik i mogiły żołnierzy polskich poległych w 1945. S z la k i t u r y s t y c z n e : zielony - na zach. do W ilkowa (6 km) i dalej nad jez. Niesłysz. Wyjazd ze Świebodzina na pn. ul. Wojska Polskiego (kieru­ nek: Gorzów Wielkopolski). ■ 3 km na pd. wsch. Luhinicko. Neogotycki kościół z 2 pot. X I X w. Parterow y dwór z około 1800, k ry ty dachem naczół­ kowym . O d zach. przylega doń neogotycki pałac o cechach romantycznych, dobudowany w 1886, z ośmioboczną wieżą na­ rożną, nakrytą cebulastym dachem. Obie rezydencje łączy re­ prezentacyjne wejście, ozdobione ośmioboczną wykuszową wie­ życzk ą o baniastym hełmie. Park (11,7 ha) założony równo-

Kościół św. M ichała Archanioła w Świebodzinie

cześnie z budową pałacu, składający się z mniejszej części przypałacowej, rozplanowanej regularnie i większej, leśnej, z neogo­ tycką ośmioboczną wieżą kamienną, z tarasem widokowym. H M M

M

n M M M M H H M H M M M M M M n B M n

Trasa 7a Świebodzin Skąpe Szklarka Radnicka

mmmm— mmmmmm— mm—

mmmm— — m m m ^^^m 30 km

Ze Świebodzina trasa wiedzie na pd. zach. drogą drugorzędną nr 276. Najpierw prowadzi przez Pojezierze Łagowskie, później - przez bardziej płaskie tereny Doliny Środkowej Odry. N a trasie dużo lasów. W Szklarce Radnickiej połączenie z trasą 16.

ŚW IEBO D Z IN rofciwl

Wyjazd z m iasta na pd. zach. ul. Łużycką (kierunek: K rosno Odrzańskie). C H O C IU LE [Tkil

Wieś wymieniana jako własność klasztoru cystersek w Trzeb­ nicy już w 1238. Kościół późnogotycki, wzniesiony na pocz. XVI w. jako prezbiterium większego, niezrealizowanego zało­ żenia. W 1790 świątynię przykryto m ansardowym dachem, a w 1855 nadbudow ano wieżę. W nętrze nakryte sklepieniem sieciowym. Drugi kościół - neogotycki - z 1908. Eklektyczny pałac z wysoką wieżą z 2 poł. X IX w. (obecnie Państwowy D om Dziecka). W sąsiedztwie park krajobrazow y (4,6 ha), współczesny pałacowi, z aleją lipową składającą się ze 154 drzew o obw. do 510 cm. R A D O SZY N ftOfcinl

Wieś w lekko pagórkowatej, rolniczej okolicy. Późnogotycki kościół z końca XV w. Jednonawowy z prostokątnym prez­ biterium i potężną kw adratow ą wieżą, zwieńczoną iglicą. Z a­ chowane gotyckie okna ostrołukowe oraz profilowany ostrołukowy portal ceglany. Szczyt wsch. nawy oraz szczyt chóru schodkowe, bogato rozczłonkowane, dekorowane blendami. W ewnątrz późnogotycki tryptyk z pocz. XVI w. Klasycystycz­ ny kościół poewangelicki z 1802. SKĄPE jmjjfl

Wieś owalnica. Siedziba Urzędu Gminy. Dawny gród wczesno­ średniowieczny, którego pozostałością jest dobrze zachowane grodzisko, położone około 1,5 km na pn. od wsi, nad strumie­ niem. Kościół neogotycki z 2 poł. X IX w. ■ 4 km na pn. wsch. Palek. Kościół barokowy z 1732-1735. Jednonawowy, wzniesiony na planie ośmioboku, z wieżą zwień­ czoną drewnianym hełmem. Barokowe wnętrze. Klasycystyczny dom folwarczny z pocz. X IX w., nakryty dachem cztero­ spadowym. ■ 5 km na zach. Międzylesie. Kościół szachulcowy z 18331834. Salowy, z trójkątnym zamknięciem od wsch. -i wieżą od strony zach. Wieża, w dolnej partii murowana, wyżej szachulcowa, zwieńczona klasycystycznym hełmem. P R ZET O C ZN IC A [wta]

T rasa przecina rzekę Ołobok. SY CO W ICE [25km] Wieś położona w otoczonej lasami enklawie rolniczej. Kościół szachulcowy (otynkowany) z 2 poł. X V III w., z drewnianą wieżyczką zwieńczoną hełmem z latarnią.

f¥ki1 SZKLARKA RADNICKA Koniec trasy bocznej la . Opis - patrz trasa 16.

ItTffif RU SIN Ó W Wieś położona na zach. od szosy, przy drodze do Lubrzy. W zmiankowana w 1236 jako własność klasztoru cystersów w Gościkowie. Kościół z 2 poł. XIX w., z wysoką wieżą zwień­ czoną ośmioboczną iglicą. Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na pn. wsch. Glińsk. Neogotycki kościół zbudowany w 1876. z wykorzystaniem murów XVl-wiecznej świątyni ( część prezbiteria/na o sklepieniu sieciowym z lunetami oraz dolne par­ tie wieży), z wieżą zakończoną tarasem i zwieńczoną sześciokąt­ ną iglicą. W okół kościoła XVI-wieczny mur. Przed głównym wejściem drewniany krucyfiks z końca X V III w. E iE I JO R D A N O W O Wieś nad Paklicą, lewym dopływem Obry. Kościół wzniesio­ ny przez cystersów z Gościkowa na pocz. XVI w., roz­ budowany w 1882, z wieżą drewnianą z 1697 i kruchtą z XV III w. Część starsza - późnogotycka, nowsza - neogoty­ cka. Jednonawowy z transeptem . Barokowy wystrój wnętrza, m.in.: ołtarz z około 1730 z obrazem z poł. XVII w., obraz „O statnia wieczerza” z końca XVI w., am bona z około 1750. Kościół otacza m ur z bram ą wejściową z 1770. Przy świątyni rośnie 7 okazałych dębów (obw. 310-680 cm). Neogotycki kościół poewangelicki z 2 poł. X IX w. (obecnie nieczynny), z wysmukłą wieżą nakrytą sześcioboczną iglicą z kwiatonem w zwieńczeniu. S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony: na zach. - do Łagowa (20 km) i na pn. wsch. - wzdłuż Paklicy do Skoków koło Międzyrzecza (13 km). ■ 3 km na zach., w pobliżu wsi Nowy Dworek, leży jez. Paklicko Wielkie (196 ha) - jedno z większych na Pojezierzu Ł a ­ gowskim. M a kształt wielkiego rogala, z głęboko wciętym półwyspem. Przepływa przez nie rzeka Paklica. Nad brzegiem je ­ ziora ośrodki wypoczynkowe z kąpieliskiem i wypożyczalnią sprzętu pływającego. W pobliżu półwyspu rezerwat przyrody „Dębowy Ostrów” (2,29 ha), utworzony w celu ochrony lasu dębowego o charakterze naturalnym. in s i

GOŚCIK O W O Wieś nad Paklicą, zwana dawniej Paradyżem. Miejscowość o bogatej historii i starych tradycjach polskich. W 1230 woje­ woda poznański Bronisz osadził tu zakon cystersów, oddając

Pocysterski zespół klasztorny w Gościkowie

Rzut zespołu pocysterskiego w Gościkowie 1. kościół W niebowzięcia NMP i św. M arcina 2. w irydarz gotycki 3. w irydarz barokow y: a -

kaplica, b -

wieża, c - zakrystia,

d - kapitularz, e - refektarz

im wieś, aby założyli nowe opactwo. W krótce klasztor stał się właścicielem pokaźnych dóbr ziemskich. Od XVI w. opatam i byli wyłącznie Polacy. K lasztor odegrał dużą rolę w utrzym a­ niu polskości na zach. rubieżach W ielkopolski. Stąd pochodził Jakub z Paradyża (zm. 1464) - reform ator, profesor Akademii

Rzut pocysterskiego kościoła klasztornego w Gościkowie 1. kruchta 2. chór 3. ambona 4. ołtarz głów ny 5. stalle 6. obraz

fundacyjny 7. kaplica M atki B oskiej Paradyskiej 8. o łta rz św. Ber­ narda z C lairnaux 9. ołta rz św. Wincentego a'Panko 10. ołtarz św. Benedykta 11. kaplica Krzyża 12. ołta rz św. Wincentego 13. o łta rz św. B arbary 14. epitafium 15. kaplica św. Wojciecha 16. ołtarz św. Stanisława Biskupa 17. ołta rz św. Jana Nepomucena 18. obraz iluzujny 19. fragm ent gotyckiego fresku

Krakowskiej i rektor Uniwersytetu w Erfurcie, znany z licz­ nych traktatów z dziedziny teologii moralnej i prawa kanoni­ cznego. Po rozbiorach Polski rząd pruski w 1810 upaństwowił dobra opactwa, a w 1834 zlikwidował klasztor. W 1836-1926 czynne było tu katolickie seminarium nauczycielskie, które dzięki patriotycznej postawie faielu polskich nauczycieli i mło­ dzieży stało się ośrodkiem polskości na zach. krańcach Wiel­ kiego Księstwa Poznańskiego. Obecnie mieści się tu Wyższe Seminarium Duchowne. Zabudow ania pocysterskiego zespołu klasztornego są cennym zabytkiem architektury. Budowę kościoła i klasztoru rozpo­ częto w 1234, a ukończono w 2 poł. X III w. W 1 poł. XIV w. zawaliła się część kościoła wraz z transeptem , którego już nie odbudow ano. Ważniejsze przebudowy przeprowadzono w XVI i XVII w. Po pożarze w 1722 zespół odbudow ano, nadając mu charakter późnobarokow y. Kościół - w zrębach wczesnogotycki - jest budowlą bazylikową, trójnawową, zbu­ dowaną na planie prostokąta, z kolistymi kaplicami i kruchtą. Dwuwieżowa, barokow a fasada zach; na wieżach hełmy z la­ tarniam i. N ad dachem korpusu trzecia wieża zwieńczona rów­ nież hełmem z latarnią. W ewnątrz wczesnogotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe. W yposażenie barokow e i klasycy styczne.

O łtarz główny z 1739 z rzeźbionymi figurami i obrazem W nie­ bowzięcia Najświętszej M arii Panny. N a zach. ścianie nawy pd. zachowany fragm ent fresku gotyckiego z XV w. Pośród obrazów z XVII i X VIII w. uwagę zwraca przedstawienie fundacji opactwa przez Bronisza oraz bitwy pod Legnicą, w której fundator miał ponoć zginąć. Ciekawe rzeźby na­ grobne, m.in. epitafium opata Sczanieckiego, wykonane jpod koniec XV III w., oraz płyta nagrobna opata Łętowskiego (zm. 1629). Od wsch. i pd. do kościoła przylegają piętrowe budynki poklasztorne z trzema okrągłymi basztam i w naro­ żach, zgrupowane wokół dwóch wirydarzy: mniejszego go­ tyckiego z X III w. i barokowego z 2 poł. XVIII w. N a dzie­ dzińcu przed kościołem rokokow a figura M atki Boskiej w otoczeniu świętych z 1755. Ponadto w otaczającym klasztor ogrodzie z X V I-X IX w. (8,4 ha) znajduje się kilka kam ien­ nych figur z XVIII w. Granica województw zielonogórskiego i gorzowskiego KAŁAWA m a Wieś wzmiankowana po raz pierwszy w 1257 jako własność klasztoru cystersów w Gościkowie. W nocy z 29/30 stycznia 1945 niedaleko wsi przełam ano niemieckie um ocnienia Mię­ dzyrzeckiego Rejonu Umocnionego. Kościół barokowy zbudo­ wany w 1668-1699 na fundam entach starszej świątyni. Od­ budow any po pożarze około 1740. W yposażenie wnętrza ba­ rokowe. Obok klasycystyczna plebania z pocz. X IX w. N a przykościelnym dziedzińcu rośnie lipa o obw. 340 cm. We wsi znajduje się wystawa nietoperzy występujących w rezerwacie „N ietoperek” (patrz str. 189). ■ 2 km na zach., przy drodze do Wysokiej, Pniewo (d. PGR Kaława). Przy zabudowaniach tzw. „zęby smoka” - żelbetowe zapory przeciwczołgowe. W sąsiedztwie niewielka plenerowa wystawa sprzętu bojowego z lat II wojny światowej. Na betono­ wym odłamie tablica (1975) upamiętniająca przełamanie przez 44 brygadę 1 Armii Pancernej gen. Katukowa pasa umocnień niemieckich. Obok potężny bunkier z 3 stalowymi kopułami pancernymi. Międzyrzecki Rejon Umocniony (M R U ) zbudowany przez Niemców w okresie międzywojennym wzdłuż granicy z Połską, należał do najsilniej ufortyfikowanych umocnień w całej Europie wsch. i środk., przewyższając swym ogromem i potęgą umoc­ nienia Walu Pomorskiego. Porównywany był do słynnej francus­ kiej linii Maginota. Wykorzystując dogodne warunki (rzeki, kanały, jeziora, lasy) Niemcy rozbudowali tu potężny pas umoc­ nień, który tworzył samodzielny obszar obronny o głębokości 80 km. Składał się on z trzech linii obronnych: pasa przesłania­ nia ( od Międzychodu przez Przytoczną, Trzciel, Zbąszyń, Kopanicę do Bojadeł - umocnienia polowe z wykorzystaniem rzek

i jezior), pasa głównych umocnień (od Gorzowa Wielkopols­ kiego przez Skwierzynę, Bledzew, Kursko, Wysoką, Lubrzę, M ostki do Brodów nad Odrą - liczne potężne fortyfikacje żel­ betowe) i rubieży tyłowej (od Lubniewic przez Sulęcin i Torzym do Krosna Odrzańskiego - budowa niedokończona, składała się tylko z umocnień połowych). Prace przy budowie M R U prowadzono w 1934-1939 i doraźnie w 1944. Potężne żelbetowe budowle M R U w rejonie Międzyrzecza

Międzyrzecz

___________ _________ Ś w ie b o d z in

M iędzyrzecki Rejon Umocniony

; stanowią największy w kraju zespół fortyfikacyjny. W okolicach Kaławy, Kęszycy, Wysokiej i Boryszyna znajduje się około 30 kilkupiętrowych schronów bojowych, zwanych ,,panzerwerkam i”. Przeciętnie miały one 3 -5 stalowych kopuł o grubości pancerza 20-35 cm, stanowiących osłonę dział obrotowych, ka­ rabinów maszynowych itp. Schrony połączone były podziemnymi korytarzami na głębokości 25-40 m pod ziemią, o łącznej dłu­ gości około 30 km. W tych korytarzach kursowały kolejki ele­ ktryczne dowożące żołnierzy i amunicję. W szystkie budowle były zelektryfikowane, skanalizowane, miały bieżącą wodę, wen­ tylację i windy. W części olbrzymich podziemnych hal mieściła się fabryka sprzętu bojowego. M imo swej potęgi M R U - po­ dobnie ja k linia Maginota - nie odegrał większej roli w dzia­ łaniach wojennych. Z dobyty został atakiem ,,z m arszu”, zanim obsadzono go wojskiem. Znaczna część umocnień została wysadzona w powietrze po 1945. Zwiedzanie części podziemnych fortyfikacji do niedawna połączone było z pewnym niebezpieczeństwem. Dziś wytyczona podziemna trasa jest odpowiednio zabezpieczona i udostępniona turystom. Podziemia M R U obrały sobie na zimowe schronienie nietoperze, których występuje tu 12 gatunków, także bardzo rzadkich. Z a ­ decydowało to o utworzeniu w 1980 w części podziemnych umoc­ nień (zamkniętych dla turystów) rezerwatu przyrody „Nietoperek” (2,5 ha). Rezerwat tego rodzaju je st pierwszym w Polsce, a jednym z nielicznych w Europie. ■ 6 km na zach. Wysoka, wieś położona na długim półwyspie jez. Pakłicko M ałe (51 ha). W 1942-1945 istniał tu obóz pracy, którego więźniowie ( około 500) zatrudniani byli przy budowie fortyfikacji M R U . Kościół barokowy z 1733, z rokokowymi ołtarzami. Pośrodku wsi kamień z tablicą pamiątkową (1977) mjr. A .A . Karabanowa, który dowodząc 3 batalionem 44 bryga­ dy pancernej Arm ii Czerwonej poległ w Wysokiej 30 stycznia 1945 w czasie walk o przełamanie M iędzyrzeckiego Rejonu Umocnionego. N ad jeziorem wejście do podziemnego tunełu o długości około 200 m, kryjącego dawniej zakład zbrojeniowy. Obok duży, dwupiętrowy schron.

1

■ 3,5 km na pn. wsąh. od Wysokiej (dojazd drogą brukowaną ze wsch. krańca wsi, po 1 km drogą polną) w łesie znajduje się wjazd w system tuneli łączących poszczególne bunkry M RU . ■ 5 km na pn.-wsch. Szumiąca, wieś położona nad Paklicą. Kościół neogotycki z 1894. W dolinie Paklicy, na pd. od wsi - kopalnia kredy jeziornej. N IETO PER EK

Wieś na skraju dużego kompleksu leśnego otaczającego M ię­ dzyrzecz. D aw na własność królewska, wchodząca w skład sta­ rostwa międzyrzeckiego. W zm iankowana po raz pierwszy w 1452. Kościół z 1984.

KTffl

■ 2 km na zach. Kęszyca. W 1857-1926 czynna tu była kopal­ nia węgla brunatnego. Kościół szachulcowy (otynkowany) z 1728, z murowaną neogotycką wieżą, dostawioną w 1886. W okolicy kilka bunkrów i innych umocnień M RU, a także d. koszary wojskowe, użytkowane do pocz. lat dziewięćdziesią­ tych przez armię radziecką. U |3j| Szosa przecina rynnę jeziorną. Po lewej jez. Stoki (5 ha), po prawej jez. N ietopersko (10 ha).

E lf

M IĘD ZY R ZEC Z

M iasto (20 300 mieszkańców) nad O brą u ujścia Paklicy, przy linii kolejowej Zbąszynek - G orzów W ielkopolski. Węzeł dro­ gowy. Liczne zakłady branży budowlanej i spożywczej. K o­ niec w ariantu 7.1. Skrzyżowanie z trasą 14. G ród w widiach Obry i Paklicy powstał praw dopodobnie już w VIII w. Pierwsza wzmianka z 1005 dotyczy istnienia pod Międzyrzeczem klasztoru benedyktynów. Od X III w. siedziba kasztelanii, wzmiankowanej od 1232. Prawa miejskie sprzed 1259, odnowione w 1485. M iasto królewskie i sie­ dziba starostwa (starostam i międzyrzeckimi byli m.in. kanclerz Jan Z a­ moyski i hetm an Stefan Żółkiewski). W XV -X V I w. jedno z większych

1. dawny folw ark zam kow y 2. pom nik Powrotu do M acierzy 3. kościół św. Wojciecha 4. ratusz 5. d. synagoga 6. zam ek 7. d. karczma 8. kościół św. Jana Chrzciciela 9. pom nik Powstańców W ielkopolskich

| m iast W ielkopolski, od XVI w. ośrodek sukiennictwa. W 1574 miasto | witało uroczyście przybyłego z Francji króla Henryka Walezego. N a pocz. 1 XIX w. przebywał tu N apoleon Bonaparte. Od 1793 siedziba powiatu. | W łączony do Prus w wyniku rozbiorów, nie powrócił po I wojnie świato| wej do Polski. W 1939 liczył 12,1 tys. mieszkańców. W 1942-1945 hitlet rowcy wymordowali na terenie szpitala psychiatrycznego ponad 10 tys. [ chorych - starców i jeńców różnej narodowości.

Najstarszym zabytkiem Międzyrzecza są gotyckie ruiny zaniku położone w widłach Obry i Paklicy, zbudowanego w poł. XIV w. za czasów Kazimierza Wielkiego na miejscu pierwo­ tnego grodu. W 1520 zamek został zdobyty i znacznie znisz­ czony przez ciągnące na pom oc K rzyżakom wojska niemiec­ kie. O dbudow any w 2 poł. XVI w. Ponownie zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego, stopniowo popadł w ruinę. W 1954-1964 przeprow adzono prace konserw atorskie celem trwałego zabezpieczenia ruiny zamku, z którego zachowały się: mury obwodowe, basteja pd., dwukondygnacyjny budy­ nek gotycki nakryty dachem nam iotowym i część budynku renesansowego z tarasem nad partią przyziemia. Obok zamku wznosi się d. rezydencja starostów międzyrzeckich z 1719, przebudow ana w 2 poł. X IX w., dziś siedziba Muzeum Regio­ nalnego z ekspozycją archeologiczną, historyczną, artystyczną i etnograficzną (m. in. bogata kolekcja portretów trum iennych z XVII i XVIII w.). Przy wejściu na teren zam ku dom bramny, odtworzony w 1974 wg przekazów z XIX w. Obok zam ku

Rzut zam ku w M iędzyrzeczu

1. dziedziniec 2. stara wieża bram na 3. baszta południow a 4. wjazd 5. dawne starostwo, obecnie muzeum 6. oficyna 7. dom bram ny

park krajobrazow y (5,9 ha) z X V III-X IX w., z okazami sta­ rych drzew. Przy ul. Zachodniej d. karczma z X VIII w. (re­ staurow ana na ekspozycję archeologiczną i etnograficzną M u­ zeum). N a prawym brzegu Obry pozostałości obszernego fol­ warku zamkowego z l poł. X IX w. N a rynku ratusz zbudowany w 1581, w obecnej postaci z 1813. Klasycystyczny o pewnych cechach barokow ych i neogotyc­ kich, z kw adratow ą wieżą zwieńczoną neogotyckim wysmuk­ łym hełmem z prześwitami, ozdobioną polskim orłem z gwiaz­ dą napoleońską, który przetrw ał okres zaborów i okupacji. W pn. pierzei rynku późnoklasycystyczny kościół św. W ojcie­ cha z 1834. W pobliżu rynku gotycki kościół farny św. Jana Chrzciciela z 1474-1479, kilkakrotnie przebudowywany, z bo­ gato dekorowanym i gotyckimi szczytami i drewnianą wieżą z 1835. W nętrze trzynawowe, halowe, gruntownie odnowione w 1856-1862 w duchu neogotyku i ponownie restaurow ane około 1960. Nawy nakryte sklepieniami gwiaździstymi, w pre­ zbiterium sklepienie kolebkowe z lunetami. Nowe wyposaże­ nie wnętrza z 1962-1964. W śród zabudowy miasta wiele do­ mów z 1 poł. X IX w. Przy ul. Zamkowej 5 fragmenty d. kolegium jezuickiego z końca XVII w., a przy ul. P. Skargi d. synagoga, wzniesiona w 1824 w stylu klasycystycznym. N ad O brą ładna prom enada i pom nik Pow rotu Ziemi Międzyrzec­ kiej do Macierzy (1966, proj. A nna Rodzińska). Przed dwor-

Rzut kościoła św. Jana Chrzciciela w M iędzyrzeczu

cem kolejowym, na pl. Powstańców W ielkopolskich, kamień z pam iątkow ą tablicą odsłonięty w 1959 dla uczczenia boha­ terów powstania wielkopolskiego z 1918-1919. Wyjazd z Międzyrzecza na pn. ul. Waszkiewicza (kierunek: Gorzów Wielkopolski). ■ 2 km na zach. Święty Wojciech, wieś nad Obrą. Domniemane miejsce założenia przez Bolesława Chrobrego najstarszego w Pol­ sce klasztoru benedyktynów (1001), uświęcone w 1003 męczeńst­ wem Pięciu Braci Polskich. Kościół szachulcowy z 1790, kryty gontem, z wieżą zwieńczoną ośmiobocznym hełmem z latarnią. E lf!

Skrzyżowanie dróg ■ 6 km na pn. wsch. Kalsko. Kościół barokowy wzniesiony w 1692-1693, o konstrukcji szachulcowej, z drewnianą wieżą o ośmiobocznym hełmie. Murowaną zakrystię dobudowano w 2 poł. X I X w. Wyposażenie wnętrza barokowe z X V III w. Naprzeciw kościoła klasycystyczny dwór z 1 poł. X IX w., na­ kryty dachem naczółkowym. Po lewej stronie cm entarz wojenny żołnierzy radzieckich. W zbiorowych mogiłach spoczywa tu 2074 żołnierzy, którzy polegli od 31 stycznia do 2 lutego 1945 w walce o przełamanie obrony Międzyrzeckiego Rejonu Um ocnionego i o zdobycie Międzyrzecza. C m entarz ozdabia niewysoki obelisk - pom nik ku czci pochowanych tu żołnierzy, wzniesiony w 1967.

gU J

Z lewej strony Jez. Głębokie (125 ha). N ad jego brzegiem ośrodek wypoczynkowy, m.in.: stylowy gościniec, hotel, cam ­ ping, kąpielisko strzeżone.

Kościół o konstrukcji szachulcowej w Kalsku

Skrzyżowanie dróg N a lewo od drogi P O P O W O . Kościół m urow any z 1867. SKW IERZYNA

M iasto (10 500 mieszkańców) na lewym brzegu W arty, w pobli­ żu ujścia Obry, przy linii kolejowej Zbąszynek - G orzów Wiel­ kopolski. Węzeł drogowy. Ośrodek przemysłu drzewnego i spo­ żywczego. Skrzyżowanie z trasą 13. Początek w ariantu 7.2. Pierwotnie osada rybacka, a potem handlow a, wzm iankowana po raz pierwszy w 1251. Położona na pograniczu Wielkopolski, Pomorza i Branden­ burgii była przyczyną konfliktów i walk pogranicznych. Praw a miejskie sprzed 1296, odnowione przez W ładysława Jagiełłę w 1406. Od 1326 m iasto królewskie, z kom orą celną ustanow ioną w 1390. W XIV w. wzniesiono obw arow ania miejskie. Duże znaczenie dla rozwoju m iasta miało zboże i wełna z W ielkopolski wywożone W artą na zach. N a pocz. 1769 wystąpienie burm istrza i mieszczan przeciwko konfederatom barskim spowodowało ich krwawą zemstę. Od II rozbioru Polski (1793) w granicach Prus. M iasto powiatowe w 1888-1962. W 1939 liczyło blisko 9 tys. mieszkańców. W 1945 toczono tu ciężkie walki, w wyniku których miasto uległo zniszczeniu w 45%. W Skwierzynie urodził się Jan Metzig (1804-1868), niemiecki lekarz, od 1831 mieszkający w Lesznie. Jako poseł na sejm pruski zwalczał antypols­ ką politykę rządu.

Zachowało się średniowieczne rozplanowanie miasta. N a ryn­ ku eklektyczny ratusz z 1840-1841. Przy Rynku 6 barokowy, ustawiony szczytowo dom z końca X V III w., odnowiony w 1979. N a pd. od rynku późnogotycki kościół św. Mikołaja, zapewne z 2 poł. XV w., kilkakrotnie przebudowywany. Trzy­ nawowy, halowy, z kw adratow ą wieżą zwieńczoną w 1801— 1803 ceglanym hełmem. Fasada zach. dekorow ana gotyckim fryzem i blendami. W ewnątrz sklepienie z X IX w. Przy we­ jściu do kościoła tablica (1990), upam iętniająca 50 rocznicę masowej zsyłki Polaków na Sybir.

Przy ul. Jagiełły domy z 1 poł. X IX w., a przy ul. Prusa spichlerz szachulcowy z pocz. X IX w. Przy ul. Bolesława Chrobrego neorom ański kościół Zbawiciela z 1846-1854, z wolno stojącą ośm ioboczną wieżą, połączoną z korpusem kościoła arkado­ wym gankiem. N a skwerze, u zbiegu ul. Stefana Batorego i Poznańskiej pomnik Władysława Jagiełły (1970, proj. Tadeusz Dobosz), upamiętniający nadanie przez króla praw i przywile­ jów miejskich Skwierzynie. N a budynku internatu szkoły przy ul. Przemysłowej tablica (1979) upam iętniająca ofiary tam tej­ szego hitlerowskiego obozu karnego. W zach. części miasta, przy ul. Waszkiewicza, cm entarz wojenny żołnierzy radzieckich i polskich, ozdobiony pomnikiem (1947). W zbiorowych mogi­ łach pochow ano tu 482 żołnierzy poległych w ciężkich walkach o miasto i okolicę, trwających od 30 stycznia do 2 lutego 1945. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na zach. - do Bledzewa (16 km), na pn. zach. - do Santoka (22 km). W yjazd ze Skwierzyny na zach. ulicami 2 Lutego i Gorzowską (kierunek: G orzów Wielkopolski). Rozwidlenie dróg W lewo prowadzi droga do Bledzewa (trasa 13a). Za rozwidleniem trasa przekracza Obrę. Z prawej strony za­ jazd „N ad O brą” , campingi i pole namiotowe. tSBul Rozwidlenie dróg Pom nik orzeł - drogowskaz (1978, proj. J. Koczewski) upam ię­ tniający przemarsz przez teren dzisiejszego województwa go­ rzowskiego jednostek 2 Armii W ojska Polskiego w m arcu 1945. Trasa skręca tu w prawo; prosto droga do K ostrzyna (trasa 13). EEJ

TR ZEBISZEW O

Wieś na skraju rozległych łąk rosnących w dolinie W arty. W 1618 podpisano tu trak tat polsko-brandenburski, kładący kres wojnie celnej na w arciańskim szlaku wodnym. Kościół neoromański z 1846-1848. EE1

BR ZO ZO W IEC

Wieś na skraju doliny W arty. Cegielnia. Kościół z X IX w. ■ 3 km na pn. Borek, wieś nad Wartą. Kościół barokowy z 1 poł. X V III w. EJ®

DESZCZNO

Duża wieś. Siedziba U rzędu Gminy. Kościół m urowany, halo­ wy, z 1829, przebudow any w 1892. W yposażenie wnętrza b a­ rokowe z X V II-X V III w. Orzeł - drogowskaz (1978 J. Kocze­ wski) upamiętniający przem arsz jednostek 2 Armii W ojska Polskiego w 1945.

■ 3 km na pd. Glinik. W 1945 odbyły się tu pierwsze na Ziem i Lubuskiej dożynki. Duża pieczarkarnia. Kościół neogotycki z 1897. 2 km na pd. rynnowe jez. Glinik (54 ha) z licznymi zatokami, otoczone lasami. G O R Z Ó W W IELKOPOLSK I

mfffl

Koniec trasy 7. Opis - patrz trasa 8. ’■ M M M N H H M t t B B H H M n H H n B H B W H H H H H H M

Trasa 7.1 Sulechów Babimost Zbąszynek Międzyrzecz 58 km W ariant trasy 7. Z Sulechowa trasa wychodzi w kierunku wsch. drogą główną nr 32. Po 7 km skręca drogą drugorzędną nr 304 na pn. wsch., a od Babim ostu biegnie na pn. w stronę Zbąszynka. Ostatni odcinek do Międzyrzecza prowadzi drogą lokalną. Trasa biegnie skrajem Pojezierza Łagowskiego. K rajobraz rolniczy, większy kompleks leśny przed Międzyrzeczem. Równolegle do trasy biegnie linia kolejowa. We wsi Lutol Suchy skrzyżowanie z trasą 15. S U LEC H Ó W E E 3 Opis - patrz trasa 7. W yjazd z m iasta na wsch. al. W ielkopol­ ską (kierunek: Poznań). Rozwidlenie dróg - trasa skręca w lewo KLĘPSK

Wieś w rolniczej okolicy. Ciekawy kościół drewniany, wzniesio­ ny w X IV -X V w., przebudow any i powiększony o przybudów­ ki około 1581. Z tego okresu pochodzi konstrukcja szachułcowa ścian. D rew niana, wsch. ściana prezbiterium, z wąskim oknem szczelinowym, jest pozostałością najstarszej budowli. M urow ana zakrystia z lożą z X V II-X V III w. D ach dw uspado­ wy, kryty gontem. -Wieża drew niana, konstrukcji słupowej, zwieńczona iglicą. Cenne wyposażenie wnętrza. O łtarz późno­ gotycki z około 1500, w kształcie tryptyku z figurą M adonny z Dzieciątkiem z 1 ćwierćwiecza XIV w., predella z 1610. Spo­ śród innych elementów późnorenesansowego wyposażenia na uwagę zasługują: chrzcielnica (1581), am bona (1614), empory o ozdobnych parapetach z końca XVI w., chór muzyczny (około 1600), ławy, stalle i nagrobki. Polichromia stropów o te­ matyce ze Starego i Nowego Testam entu z 1610-1613.

B U

■ 4 km na pn. zach. Łęgów o. Ko­ ściół pseudoromański z 1930. Pałac eklektyczny z końca X IX w., przy nim park (4 ha) o zróżnicowanym drzewostanie. Oficyna z pocz. X IX w., na skraju parku d. oran­ żeria z końca X IX w. Szachulcowy lamus z około 1870. EE

KOLESIN

Wieś przy pn. krańcu Jez. W ojnowskiego Zachodniego (147 ha). Dwór klasycystyczny z pocz. X IX w., kryty dachem m ansardo­ wym. W sąsiedztwie park (5 ha) z pocz. X IX w. ■ 3 km na pd. Stare Kramsko, wieś nad Jez. Wojnowskim Zachod­ nim. Wielu mieszkańców wsi wzięło udział w powstaniu wielkopolskim (1918-1919), siedmiu spośród nich poległo. Teodor Spiralski (18681940) - wybitny działacz polski ze Starego Kramska, był członkiem delegacji poznańskiej, która udała się do Paryża, do Rady Najwyższej Kongresu Pokojowego, domagając się przyłączenia ziemi babimojskiej do odradzającego się państ­ wa polskiego. Starania nie przyniosły jednak rezultatu i te tere­ ny - w tym i Stare Kramsko - przyznano Niemcom. Nadal jednak wieś zachowała zdecydowanie polski charakter. W 1938 - na 336 mieszkańców - 304 było Polakami. Działały polskie organizacje: Związek Polaków w Niemczech, Polski Związek Towarzystw Szkolnych i Zw iązek M łodzieży Polskiej. 1 maja 1929 otwarto szkołę polską - pierwszą w Babimojszczyżnie a dziewiątą na terenie Niemiec. W pn. części wsi kapliczka z X IX w., na niej tablica upa­ miętniająca 23 mieszkańców wsi poległych w latach I wojny światowej. K

N O W E KRAM SKO

Wieś. W okresie poprzedzającym zabory leżała na terenie Pol­ ski, nad granicą brandenburską, a później pruską. Granica Rzeczypospolitej biegła wówczas obniżeniem położonym przy zach. skraju wsi. W czasie pow stania wielkopolskiego, nocą z 2 na 3 lutego 1919, Polacy przejściowo opanowali wieś, rozbijając stacjonujący w niej silny oddział niemiecki. Nowe K ram sko było najbardziej na zach. wysuniętą miejscowością,

zajętą w czasie pow stania przez oddziały polskie. W latach międzywojennych wieś była jednym z głównych ośrodków pol­ skości na terenie Rzeszy. Pierwsze polskie organizacje powstały tu już na przeł. X IX i XX w. W 1895 rozpoczęło działalność Towarzystwo Przemysłowców i Rolników, w 1904 - Towarzyst­ wo R obotników Polskich, a w 1911 - Kółko Rolnicze. W 19061907 dzieci z tutejszej szkoły uczestniczyły w strajku szkolnym, protestując przeciwko nauczaniu religii w języku niemieckim. Batalia o polską mowę doprow adziła do strajku także w 1919— 1921. 11 czerwca 1929 otw arto szkołę polską. W 1938 mieszkało we wsi 1134 Polaków i tylko 129 Niemców. Działało w niej wówczas 12 organizacji polskich, wśród nich: Związek Polaków w Niemczech, Polski Związek Towarzystw Szkolnych, Polski Katolicki Związek Młodzieży. Od 1928 miał tu swą siedzibę Bank Ludowy, założony w 1912 w Babimoście. Istniał klub sportowy „Polonia” . Niekwestionowanym przywódcą miejsco­ wej Polonii był Jan Cichy (1878-1957), prezes Związku Pola­ ków w Niemczech, przez Niemców pogardliwie nazywany „kró­ lem Polaków ” . Kościół późnobarokowy z 1759-1769, wieża dostaw iona w 1855. W yposażenie późnobarokow e. W centrum wsi głaz z tablicą, upam iętniający poległych powstańców wielkopols­ kich. N a cm entarzu mogiły zamęczonych w obozach działaczy polskich z Nowego i Starego K ram ska. BA B IM O ST

M iasto (4000 mieszkańców) nad G niłą O brą. Ośrodek rzemio­ sła i handlu; niewielkie zakłady branży meblarskiej i dziewiar­ skiej. W okresie międzywojennym centrum regionu zamiesz­ kałego przez polską ludność autochtoniczną, kultywującą kul­ turę ojczystą. D o dziś ośrodek sztuki ludowej i folkloru (hafciarstwo i koronkarstw o, kapela koźlarzy). N ajstarszą wiadomość o Babimoście zawiera dokum ent księcia wielkopol­ skiego Przemysława I z 1257, który nadał wieś cystersom z Obry. Później była własnością szlachecką, a od około 1334-1335 - królewską. Siedziba starostwa niegrodowego, położonego na zach. rubieżach Wielkopolski. Według niepew­ nych źródeł praw a miejskie otrzym ała około 1397 od W ładysława Jagiełły. M iasto leżało na wyspie, utworzonej przez dwa ram iona Gniłej Obry. Nie miało murów obronnych. Szybszy rozwój m iasta rozpoczął się w poł. XVII w., gdy około 1647 starostą babimojskim został K rzysztof Żegocki. Założył on tzw. Nowe M iasto, do którego sprowadził rzemieślników nie­ mieckich. Pomyślny okres rozwoju przerwały wojny szwedzkie. Żegocki był jednym z przywódców oddziałów polskich walczących przeciwko Szwe­ dom. Wsławił się m.in. zdobyciem obsadzonego pfzcz załogę szwedzką i silnie ufortyfikowanego Kościana. Szwedzi, praw dopodobnie w odwecie, dw ukrotnie w 1656 splądrowali Babimost. W 1793 - w wyniku II rozbioru - m iasto znalazło się w granicach Prus. W 1807-1815 w obrębie Księstwa W arszawskiego. W czasie powstania

HU

wielkopolskiego, 25 stycznia 1919, polskie oddziały powstańcze zajęły miasto. Zostały jednak z niego wyparte przez przeważające siły niemieckie 12 lutego 1919. M ocą trak tatu wersalskiego Babimost pozostał po niemieckiej stronie granicy. W latach międzywojennych miasto stanowiło centrum regionu o dużej liczbie Polaków. Kilka okolicznych wsi: Nowe i Stare Kramsko, Podmokle Małe i Wielkie zamieszkanych było w większości przez ludność polską. Samo miasto było bardziej zniemczone. Jednak i tu w 1930-1932 działała szkoła polska. W Babimoście urodził się praw dopodobnie Jan Gładysz (około 1762-1830) - m alarz, autor obrazów o tematyce historycznej (np. „W jazd Henryka Dąbrowskiego do Poznania w 1806 r.”) i religijnej.

Przy rynku późnoklasycystyczny ratusz z około poł. XIX w., spalony w 1945, odbudow any dopiero w 1960-1961. Jego ele­ wacja frontow a ozdobiona jest trójkątnym tym panonem. Sto­ jące na placu przed ratuszem dwie kolum ny z figurami upa­ miętniają, wg miejscowej legendy, spalenie na stosie w 1656 dwóch księży babimojskich przez Szwedów. ' • Kościół św. Wawrzyńca, późnobarokow y z 1734-1740, przebu­ dowany po pożarze w 1833. Z tego czasu pochodzi górna, klasycystyczna część fasady, z dwoma wieżami. W nętrze trójnawowe o układzie bazylikowym, nakryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Późnogotycki poliptyk z 1499, przypisywany M istrzowi O łtarza z Gościszowic. O bok kościoła (ul. Kościelna 3) d. organistów ka z 2 poł. X VIII w. Dawny kościół ewangelicki (ul. K argow ska) wzniesiony w 1782-1789 w stylu wczesnoklasycystycznym (nieczynny). N a cm entarzu przy ul. Wolsztyńskiej m urow any kościół św. Jacka z około poł. X VIII w. W spól­ na mogiła 10 poległych w 1919 powstańców wielkopolskich. N a pl. Powstańców W ielkopolskich głaz (1959) ku czci po­ wstańców poległych w 1919 podczas walk o zdobycie Babimo­ stu. Obok, w budynku biblioteki, znajduje się Izba Pamiątek Regionalnych (założona w 1962). Eksponow ane w niej są do­ kum enty świadczące o historycznych związkach ziemi babimojskiej z Polską oraz ciekawe zbiory etnograficzne ilustrują­ ce życie tutejszej ludności autochtonicznej. ■ Około 3 km na pd. zach. od miasta znajduje się lotnisko z portem lotniczym Zielonej Góry. Wyjazd z m iasta na pn. ul. Brójecką (kierunek: Zbąszyń). Od Babim ostu w kierunku pn. zach., na długości około 20 km, ciągnie się dolina Gniłej Obry. Zm eliorowana w X IX w., sta­ nowi dziś mozaikę łąk i pastwisk oraz porastających'głów nie - jej obrzeża - lasów liściastych. Pocięta siecią kanałów i ro ­ wów odwadniających dolina jest ostoją ptactwa. Oprócz licz­ nie występujących, lecz trudnych do zauważenia przez am ato­ rów, gatunków , takich jak: świerszczak, strum yków ka czy re­ miz, gnieżdżą się tu m.in.: bocian czarny, żuraw, orlik krzykli­ wy, derkacz i siniak. W lasach otaczających dolinę znajdują się trzy rezerwaty przyrody: „Laski” (patrz niżej), „Kręćki Ł ęg” (patrz str. 201) i „Uroczysko Grodziszcze” (patrz str. 324).

■ 2 km na pn. zach. rezerwat przyrody „Laski” (43,43 ha), utworzony w celu zachowania fragmentu lasu liściastego o cha­ rakterze pierwotnym. PO D M O K L E WIELKIE

im

Wieś na lewym brzegu Obry Leniwej. Po przeciwnej stronie rzeki położona jest wieś Podm okle Małe. Obie wioski, usytuowane w latach międzywojennych po nie­ mieckiej stronie granicy, miały zdecydowanie polski charakter. W 1938 mieszkało w nich 745 Polaków i 91 Niemców. D zia­ łało 9 organizacji polskich, m.in. Związek Polaków w Niem­ czech, Polski Związek Towarzystw Szkolnych, drużyna h ar­ cerska, klub sportowy „Jedność” . W obu miejscowościach działały szkoły polskie: w Podm oklach M ałych otw arta 11 VI 1929, w Wielkich - 25 VI 1929. Pamięć ofiar II wojny światowej z Podm okli M ałych, Wielkich i niedalekich Lasek czci tablica w m urow ana w ścianę gmachu szkolnego w Podm oklach Wielkich. Niewielka tablica przypo­ m ina również, w którym budynku mieściła się szkoła polska w 1935-39. Rozwidlenie dróg - trasa skręca w praw o W lesie na pn. wsch. od rozwidlenia położony jest rezerwat przyrody „Kręćki Łęg” (65,34 ha) chroniący kompleks lasów łęgowo-olsowych.

K lin

■ 2 km na zach. Kręcko, wieś w dolinie Obry Leniwej. Dwór z pocz. X IX w., skrzydło dobudowane w końcu X IX w. Muro­ wany, częściowo szachulcowy, kryty dachem naczółkowym. Obok d. rządcówka z końca XVIII w. o cechach klasycystycznych. Park krajobrazowy z X V III-X IX w. Brama wraz z za­ chowanym fragmentem ogrodzenia z około poł. X IX w. ■ 8 km na zach. Smardzewo. Kościół z 1776, wzniesiony z wy­ korzystaniem murów wcześniejszej świątyni z X V I-X V II w. Nad wsch. częścią korpusu drewniana wieża. ■ 2 km na pn. od Smardzewa Opalewo. Kościół neogotycki z 1872. Na kalenicy wieża zwieńczona stożkową iglicą. K O SIE C Z Y N

Wieś w pobliżu rozległych terenów kolejowych w Zbąszynku. Kościół drewniany zapewne z XVI w., z wieżą dostaw ioną w X V II-X V III w. Dachy kryte gontem. Przy kościele dorodne lipy (obw. do 550 cm). Neogotycki pałac z X IX w., obok barokowy dwór z X V III w., kryty dachem m ansardowym. Niewielki park (2,3 ha) z X V III w. W Kosieczynie urodził się rzeźbiarz M arcin Rożek (patrz: Wolsztyn). S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na pd. - przez N ow ą Wieś Zbąską do Zbąszynia (16 km), na pn. - do D ąbrów ki Wielkopolskiej (6 km).

E d

■ 2 km na pn. wsch. Chlastawa. Kościół z 1637, gruntownie restaurowany w 1907-1911 (wzniesiono wówczas nową wieżę wzorowaną na wieży kościoła w Krowiarkach koło Raciborza i przedłużono nawę). Konstrukcji szkieletowej wypełnionej gliną, z zewnątrz oszalowany. Strome dachy kryte gontem. Oryginalne wnętrze: odsłonięta konstrukcja nośna dachu wspiera się na jed­ nym, centralnie usytuowanym, rzeźbionym słupie. Cenna poli­ chromia z X V II w. Przy świątyni drewniana, kryta gontem, brama - dzwonnica z 1690. ■ 6 km na pd. wsch. Nowa Wieś Zbąska, wieś na zach. brzegu Obry, położona na przesm yku między Jez. Nowowiejskim (31 ha), a Zbąszyńskim. Rozegrała się tutaj ostatnia na froncie zach. bitwa powstania wielkopolskiego. 17 lutego 1919 broniące przyczółku na zach. brzegu Obry oddziały powstańcze zostały zaatakowane przez siedmiokrotnie liczniejsze wojska niemieckie. Mimo męstwa obrońców, walka zakończyła się utratą miejs­ cowości. Powstańcy nie pozwolili jednak Niemcom przekroczyć linii Obry. W bitwie zginęło 80 Polaków. Na cmentarzu pomnik i wspólna mogiła poległych powstańców. ZBĄ SZY N EK

M iasto (5200 mieszkańców), ważny węzeł kolejowy na trasie Poznań - Berlin. D uża stacja towarowa, w arsztaty naprawcze, lokomotywownia. Głównym zajęciem mieszkańców miasta jest obsługa węzła kolejowego. Osiedle zostało założone po wytyczeniu w 1919 granicy polsko-niemieckiej. W okresie międzywojennym było niemiecką stacją graniczną. W 1939 liczyło 1800 mieszkańców. W 1945 nie zniszczony Zbąszynek (zwany wówczas Nowym Zbąszy­ niem) uzyskał prawa miejskie. M iasto o jednolitej stylowo zabudowie z lat międzywojennych. Dwa kościoły - większy Macierzyństwa Najświętszej Marii Panny i mniejszy św. Piotra i Pawła - powstały w 1929. Wyjazd z m iasta na pn. ul. W ojska Polskiego (kierunek: Mię­ dzyrzecz). DĄBRÓW KA W IELKOPOLSK A

Aż do rozbiorów była wsią nadgraniczną na terenie W ielko­ polski. T rak tat wersalski pozostawił miejscowość po niemiec­ kiej stronie granicy. W latach międzywojennych wieś - zwana wówczas w środowisku polonijnym D ąbrów ką W ielką - była największym skupiskiem Polaków na terenie niemieckiej części pogranicza. W 1938 ogólna liczba mieszkańców wsi wynosiła 1588 osób, z czego 1287 stanowili Polacy. Pierwszą polską organizacją gospodarczą było założone w 1905 K ółko Rol­ nicze. W latach międzywojennych działało we wsi kilka or­ ganizacji, m.in. liczący w 1927 - 410 członków oddział Związ­ ku Polaków w Niemczech, Towarzystwo Robotników Pol­

skich, Polski Związek Gimnastyczny „Sokół” i Polski Związek Muzyki i Śpiewu „Święta Cecylia” . W dniu 10 czerwca 1929 uruchom iono szkołę polską, do której uczęszczało około 130 dzieci. W roku następnym utw orzono we wsi Bank Ludowy. Lata II wojny światowej nie oszczędziły wsi: w obozach kon­ centracyjnych i więzieniach zginęło 12 mieszkańców wsi, ki­ lkudziesięciu - wcielonych w szeregi W ehrm achtu - poległo. Wieś została wyzwolona 30 stycznia 1945. Już 20 lutego w D ą­ brówce rozpoczęło pracę Starostwo Pograniczne - pierwsze na ziemiach odzyskanych ogniwo polskiej władzy adm inis­ tracyjnej. Pierwszym starostą był Łucjan Brudło, autochton ze Śtarego K ram ska. 21 m arca 1945 rozpoczęła się nauka w szkole - pierwszej polskiej placówce oświatowej na Zie­ miach Zachodnich. Kościół barokowy z 1660, przebudow any w X V III w. (wów­ czas dostaw iono kaplicę) i rozbudow any w 1978-1980. W ka­ plicy sklepienie żeglaste. Nowoczesne wyposażenie wnętrza. W kruchcie tablica upam iętniająca mieszkańców wsi zamęczo­ nych w obozach i więzieniach hitlerowskich. Dzwonnica drew­ niana z 1 poł. X IX w., kryta dachem namiotowym. Neorene­ sansowy pałac z wieżyczkami w narożach, zbudowany w 18561859 wg proj. A ugusta Stillera. Przy nim niewielki park (1,6 ha). N a budynku przy ul. Głównej 40, w którym do 1939 mieściła się szkoła polska, niewielka tablica pam iątkowa.

W nowym budynku szkoły podstawowej przy ul. Piastowskiej znajduje się Izba Pamiątek Regionalnych, prezentująca działal­ ność organizacji polskich w latach poprzedzających wybuch II wojny światowej oraz ciekawą kolekcję etnograficzną: stroje ludowe, narzędzia pracy, wyroby rzemiosła artystycznego. N a cmentarzu obelisk ku czci mieszkańców wsi pom ordow anych w okresie ostatniej wojny. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na wsch. - do Łomnicy (11 km), na pd. - do Kosieczyna (6 km). I B

RO G O ZIN IEC

Wieś. Późnoklasycystyczny kościół z 1832, z wieżą zwieńczoną iglicą. W nętrze nakryte stropem opartym na słupach rozdzie­ lających trzy nawy. m

C H O C ISZEW O

Wieś - owalnica, rozciągnięta wzdłuż szosy. W zmiankowana w 1393 jako własność klasztoru cystersów w Gościkowie. Kościół późnogotycki z XVI w. Rem onty w XVII i XVIII w. zatarły częściowo jego cechy stylowe. M urow any z kamienia, naroża z cegły. Wieża o bogatych podziałach blendowych, zwieńczona wysmukłą iglicą. Barokowe wyposażenie wnętrza. Przy kościele późnoklasycystyczna kaplica grobow a z 1 poł. XIX w., nakryta dachem nam iotowym z wazonem na szczycie. EEI

LU TO L SU C H Y

Skrzyżowanie z trasą 15, biegnącą szosą nr 2 (E 30). Opis - patrz trasa 15. ESE;

Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na zach.Łagowiec, wieś o kształcie owalnicy. W śred­ niowieczu posiadłość templariuszy, a od 1312 - joannitów łago­ wskich. Drewniany kościół z około 1550, kryty gontem, z dobu­ dowaną w 1772 szachulcową wieżą zwieńczoną iglicą. Obok lipy o obw. do 480 cm. W pobliżu popałacowy park krajobrazowy (3,4 ha) z 2 poi. X IX w., z aleją grabową i cisową.

H U

Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na pn. wsch. Panowice. Dwór eklektyczny z X IX w., z sześcioboczną wieżą narożnikową i boczną dobudówką. Obok park krajobrazowy (2,9 ha) z X IX w. z dorodnymi drzewami oraz stare zabudowania folwarczne z 2 poł. X IX w.

m

BUKOW IEC

Wieś - owalnica, w pagórkowatej okolicy. W zm iankowana w 1301 jako posiadłość klasztoru cystersów w Gościkowie. Od

Kościół w Lagowcu

końca XIV w. własność szlachecka. W 1 poł. XVI w. powstała tu jedna z najstarszych na ziemiach polskich gmin protestan­ ckich. Nowy kościół z 1980-1983 (proj. H. Pielichowski), zbu­ dowany na miejscu zabytkowej świątyni drewnianej z 1550, która spłonęła w 1978. W pn.-wsch. części wsi zespół zabudowy folwarcznej z poł. X IX w.: neorenesansowy budynek bram ny z dwoma ^ieżam i (czworoboczną i cylindryczną), spichlerz z 1862 i inne zabudow ania gospodarcze. O bok park krajob­ razowy (18 ha) z X IX w. z wieloma gatunkam i drzew egzoty­ cznych. Przy dom u nr 84 b rośnie cis o obw. 115 cm. ■ 2,5 km na pn. zach. Wyszanowo, wieś o kształcie wydłużonej owalnicy, pośrodku - barokowy kościół z 1792, z wyposażeniem późnobarokowym. Przy kościele lipa o obw. 420 cm. W pn.-zach. części wsi dwór z X IX w., a przy nim niewielki ogród ozdobny (0,3 ha) z 1 poi. X I X w.

SKOKI

Niewielka osada położona przy pn. krańcu Jez. Bukowiec­ kiego (103 ha), które powstało ze spiętrzenia wód Paklicy dla zbudowanego tu młyna. Jako Borowy M łyn - własność króle­ wska w starostwie międzyrzeckim - wzm iankowana po raz pierwszy w 1508. S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony: na pd. - do Gościkowa (13 km), i na pn. zach. - do Bobowicka (6 km). M IĘD ZY R ZEC Z

Koniec trasy 7.1. Opis - patrz trasa 7.

Trasa 7.2 Skwierzyna Santok Gorzów Wielkopolski 32 km Wiedzie drogam i drugorzędnymi, do Nowego Polichna n r 159 i dalej nr 158. Początkowo biegnie zach. skrajem Puszczy Noteckiej, a następnie przez K otlinę G orzow ską (Pradolinę Noteci) i skrajem Równiny Gorzowskiej. SKW IERZYNA

Wyjazd z m iasta na pn. zach. ul. M ostową (kierunek: Drezdenko). M URZYNOW O

Wieś na prawym brzegu W arty, przy zach. skraju Puszczy Noteckiej. D aw na królewszczyzna w starostwie międzyrzec­ kim. D uża cegielnia, pow stała w 1 poł. X IX w., wykorzys­ tująca rozległe tu złoża surowców ilastych. Kościół z 1837, powiększony w 1883 o wieżę i absydę. Przy nim dąb o obw. 430 cm. Obok zespół pałacowo-parkowy z pocz. X IX w.: kla­ sycystyczny pałac, 2 oficyny, zabudow ania gospodarcze oraz park krajobrazow y (6 ha) z dwoma podłużnym i stawami. W park u platan o obw. 440 cm. N O W E PO L IC H N O

Skrzyżowanie dróg, trasa skręca tu w lewo (na zach.), w kie­ runku G orzow a W ielkopolskiego. Koniec trasy bocznej 18b. Dawna wieś olęderska, założona w 1712.

STARE PO L IC H N O

Duża wieś na prawym brzegu W arty, położona na skraju 1'uszczy Noteckiej. Przetwórnia owocowo-warzywna. Kościół szachulcowy z 1826, przebudow any w X IX -X X w., kryty da­ chem naczółkowym. Wiele starych zabudow ań, wśród nich domy szachułcowe nr 51 i 94 z 1 poł. X IX w. S z la k i tu r y s ty c z n e : / niebieski: na pn. - do Santoka (3 km) i na pd. - do Skwierzy­ ny (20 km). SA N TO K

W ieś-ulicówka u ujścia N oteci do W arty, rozciągnięta wzdłuż pn. krawędzi pradoliny, przy linii kolejowej Krzyż - Kostrzyn. Siedziba U rzędu Gminy. Od VIII w. ważny strategicznie gród, broniący ziem Polan przed napadam i Pom orzan, a później Brandenburczyków, na­ zwany przez G alla A nonim a „kluczem i strażnicą Królestwa Polskiego” . Od poł. X II w. siedziba kasztelanii. K ilkakrotnie zdobywany i palony, często zmieniał właścicieli. Od 1465 poza granicami Polski. W łączony w granice Brandenburgii utracił znaczenie polityczne i wojskowe. D o 1793 istniał w Polsce tytuł kasztelana santockiego. Pozostałością po d. grodzie santockim jest grodzisko pierścieniowate o średnicy 200 m, usytuowane pierwotnie w widłach W arty i Noteci, od wielkiej powodzi w 1751 na lewym brzegu W arty (przeprawa promem). G ród istniał od VIII do XIV w. W latach międzywojennych i powojennych prowadzono tu prace wykopa­ liskowe. Historię grodu, a także wyniki badań archeologicznych poznać można w otw artym w 1978 Muzeum Grodu Santok, /lokalizowanym w zach. części wsi (przy ul. W odnej). Mieści się lam także wystawa poświęcona pamięci Włodzimierza K orsaka (1886-1973), pisarza, podróżnika i myśliwego, pioniera ochrony przyrody, który przez 27 lat mieszkał w pobliskim Gorzowie Wielkopolskim. Niedaleko muzeum, za wiaduktem kolejowym neogotycki kościół z 1858. Przy ul. Gorzowskiej 96 dzwonnica szachulcowa z 1769, nakryta dachem czterospadowym. Jest ona pozostałością po kościele z 1724-1725, który rozebrano w poł. XIX w. w związku z budow ą linii kolejowej. Ponad doliną rzeki góruje kam ienna wieża widokowa z 1936. Wznosi się:ona na miejscu d. G ródka Pom orskiego ze schyłku X I w. i późniejszej wieży krzyżackiej z XIV w. Roztacza się stąd rozległy widok na Santok, grodzisko, pradolinę i część wysoczyzny. Dojście do wieży prowadzi krótkim szlakiem znakow anym białymi paska­ mi, rozpoczynającym się obok dom u przy ul. Gorzowskiej 69. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pd. - do Skwierzyny (22 km) i na pn. - do Santoczna (19 km); żółty - do G orzow a W ielkopolskiego (17 km).

U J

E U

GRALEW O

Wieś na płaskowyżu górującym nad Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką. Kościół szachulcowy z 1708-1709, z m urow aną wieżą dostawioną w 1780 i m urow aną zakrystią z 1920-1930. W ewnątrz renesansowy tryptyk z 1590, przedstawiający dwu­ nastu apostołów. Spichlerz szachulcowy z około 1800, nakryty dachem naczółkowym; w sąsiedztwie pozostałości parku kraj­ obrazowego (1,8 ha) z pocz. X IX w., do którego przylega park leśny (3,7 ha). S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pd. zach. - do G orzow a Wielkopolskiego (14 km) i na pd. wsch. - do Santoka (3 km); niebieski na pn. - do Santoczna (16 km) i na pd. wsch. do Santoka (3 km). 033

JA N C Z EW O

Wieś - wielodrożnica. Kościół szachulcowy z 1733-1735. Baro­ kowe wyposażenie wnętrza z około poł. X V III w. Park (5,1 ha) z poł. XVIII w., przekształcony w krajobrazow y pod koniec X IX w., z okazałymi platanam i o obw. do 400 cm. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pd. - do G orzow a W ielkopolskiego (11 km) i na pd. wsch. - do Santoka (6 km). EE3

w aw rów

Wieś-owalnica, wzm iankowana po raz pierwszy w 1319. Koś­ ciół z ciosów granitowych wzniesiony w 2 poł. X III w. Prze­ budowy w 1729 i 1849 zatarły jego pierwotne cechy rom ańs­ kie. N eogotycka wieża z 1833. im

G O R Z Ó W W IELKOPOLSK I

K oniec trasy 7.2. Opis - patrz trasa 8.

Trasa 8 Gorzów Wielkopolski 5 klll

iu iw w ii

ii w n i i

hm

■iiMiiw i o i m r

~r n

m

T

~

~

~

~

~

M iasto wojewódzkie położone nad W artą u ujścia Kłodawki, przy międzynarodowej szosie E 65. Węzeł drogowy i kolejowy. Liczy 125 000 mieszkańców. Ważny ośrodek przemysłu che­ micznego, mechanicznego, włókienniczego, budowlanego i rolno-spożywczego. Centrum życia naukowego i kultu­ ralnego regionu. W Gorzowie W ielkopolskim rozpoczynają się trasy: 9, 10, 11 i 12, a kończą - trasy 7 i 7.2.

D Z IE JE I W SPÓ Ł C Z E SN E O BLIC ZE M IASTA

We wczesnym średniowieczu istniał tu gród warowny strzegą­ cy brodu na Warcie. W zmocniony gródkam i na skraju wyso­ czyzny wchodził w skład santockiego systemu obronnego na linii Noteci i W arty. O bok grodu powstała osada rzemieślniczo-handlowa. Położona na skrzyżowaniu dróg handlowych łączących W ielkopolskę z M archią Brandenburską i Śląsk z Pomorzem, miała dobre warunki do szybkiego rozwoju. W 1254 te tereny opanowali m argrabiowie brandenburscy, którzy w 1257 nadali osadzie praw a miejskie. G orzów stał się punktem wypadowym do dalszych podbojów ziem słowiańs­ kich. W 1329 po wyprawie W ładysława Łokietka na ziemie brandenburskie, w Gorzowie zawarty został pokój tzw. landsberski (niemiecka nazwa Gorzow a brzmiała Landsberg). W 1365-1370 i 1402 m iasto było lennem Polski. W okresie 1402-1454 rządzili tu Krzyżacy, którzy wybudowali w G orzo­ wie zamek, zniszczony w 1454 przez mieszkańców miasta. Okres świetności gospodarczej m iasta zaham ow any został w XVI w. w wyniku poważnego ograniczenia gorzowskiego praw a składu na rzecz konkurencyjnego Kostrzyna. W ojna trzydziestoletnia przypieczętowała upadek Gorzowa, który zdobyty przez Szwedów w 1639, pozostał w ich rękach do 1650. W X VIII w. nastąpił tu gwałtowny rozwój sukiennictwa, a do popraw y stosunków gospodarczych przyczyniło się otwarcie żeglugi na Odrze i Warcie (w poł. X V III w.). Także nasilenie prac melioracyjnych w 2 poł. X VIII w. i rozwój osa­ dnictwa na terenie pradoliny przyspieszyły ponowny rozkwit miasta. U schyłku X V III w. nastąpił w Gorzowie szybki roz­ wój rzemiosła, a w X IX w. - przemysłu. W okresie II wojny światowej w mieście znajdowały się dwa duże obozy jenieckie, w których więziono kilkuset jeńców róż­ nych narodowości, a także obozy pracy przymusowej dla kil­ ku tysięcy osób z okupow anych krajów. Wyzwolenie Gorzowa nastąpiło 31 stycznia 1945. Zniszczony w 50% (w tym niemal całe śródmieście), został odbudow any i rozbudowany. Współczesny Gorzów W ielkopolski to nowoczesny ośrodek wielkomiejski o dynamicznie rozwijającym się przemyśle. N aj­ większe zakłady produkcyjne m iasta to: Zakłady Włókien

Chemicznych „Stilon” , Zakłady M echaniczne „G orzów ” i Z a­ kłady Przemysłu Jedwabniczego „Silw ana” . W Gorzowie Wie­ lkopolskim, oprócz dobrze rozwiniętej sieci szkół podstaw o­ wych i średnich, znajdują się dwie uczelnie wyższe - Instytut W ychowania Fizycznego Akademii W ychowania Fizycznego w Poznaniu oraz filia wrocławskiego Papieskiego W ydziału Teologii. Działa Kolegium Nauczycielskie i Punkt K onsulta­ cyjny Uniwersytetu Szczecińskiego. Z placówek kulturalnych należy wymienić T eatr im. Juliusza Osterwy, muzeum wraz z oddziałem „Spichlerz” i W ojewódzki Dom K ultury.

ZW IED ZA N IE ul. Dworcowa -

ul. Gen. Władysława Sikorskiego -

ul. Teatralna

- ul. Szpitalna - ul. Warszawska - ul. Władysława Jagiełły - Park im. Henryka Siemiradzkiego - ul. Wojciecha Drzymały - ul. Edwarda Boro­ wskiego - ul. Henryka Dąbrowskiego - pl. Grunwaldzki - ul. Mieszka I - ul. Bolesława Chrobrego - ul. Władysława Łokietka - ul. Ewarysta Estkowskiego - park Wolności - ul. Dworcowa.

Proponowana trasa zwiedzania miasta obejmuje ciekawsze obiek­ ty krajoznawcze położone w śródmieściu. Początek i koniec trasy znajduje się przy dworcu PK P i PKS. Jej długość wynosi około 5 km. N a przebycie trasy - łącznie ze zwiedzaniem opisanych obiektów - należy przeznaczyć 3^4 godz. Oddzielnie opisano kilka obiektów krajoznawczych położonych poza trasą zwiedzania. Dworzec kolejowy w Gorzowie istnieje od 1857, kiedy przez miasto przeprow adzono linię kolejową łączącą Berlin z K róle­ wcem. W 1945 został on doszczętnie spalony. N a jego miejscu wybudowano obecny budynek, oddany do eksploatacji w 1962. Przed nim, na skwerze, stoi pom nik (1985) upam ięt­ niający polskich kolejarzy, którzy w 1945 rozpoczęli powojen­ ną historię m iasta. O bok stacji kolejowej znajduje się dworzec autobusowy, otw arty w 1976. K ró tk ą ul. D w orcow ą idziemy na wprost w kierunku śródmieścia. Dochodzimy do skrzyżo­ wania z ul. W ładysława Sikorskiego - jednej z głównych ar­ terii m iasta - skręcamy w praw o i przechodzimy na drugą stronę ulicy. Idziemy wzdłuż parku W olności (przez który będziemy wracać w drodze pow rotnej) i wkrótce dochodzimy do okazałej willi (Sikorskiego 107), wybudowanej w 1903 w stylu secesji berlińskiej, będącej dziś siedzibą Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej. Przy wejściu do budynku umieszczono pam iątkow ą tablicę (1988) poświęconą cygańs­ kiej poetce Papuszy (Bronisławy Wajs, 1908-1987), która przez kilkadziesiąt lat związana była z Gorzowem W ielkopol­ skim. Za budynkiem biblioteki znajduje się wejście do Parku im. W iosny Ludów, zwanego też parkiem Róż. Park zajmuje obszar 5 ha. Został założony w 1913 na łąkach i bagnach wokół Stawu M łyńskiego, otoczonego dziś aleją starych kasz-

Poznań

Poznań, Borek

1. kościół kate dralny 2. fragm ent m uró w obronnych 3. kościół św. Stanisława K ostki 4. spichle rz zabytkow y 5. pom nik Adama M ickiewicza 6. pom nik Ż o łn ie rzy Polskich

tanowców. W parku, będącym najpiękniejszym skupiskiem zieleni w mieście, rosną okazałe platany, a nad K łodaw ką - która płynie wsch. obrzeżem parku - piękny okaz wielkolistnej topoli pochodzącej z Chin. M ijając park dochodzimy do ładnie utrzymanego zieleńca, ze stojącym w głębi pom nikiem (1985), upamiętniającym otwarcie w 1945 pierwszej w mieście polskiej szkoły powszechnej im. M arii Konopnickiej. Tu - przy skrzyżo­ waniu z ul. Strzelecką i M łyńską - w przeszłości wznosiła się Brama M łyńska, któ ra strzegła wejścia do m iasta od zach. Idąc nadal ul. Władysława Sikorskiego dochodzimy do skrzyżowania z ul. Bolesława Chrobrego, stanowiącego główny węzeł kom uni­ kacyjny miasta. Z lewej strony widoczny jest nowoczesny wieżo­ wiec i stojący przy nim budynek D om u Towarowego „Arsenał” (1972). Jego nazwa nawiązuje do arsenału wojskowego (zbro­ jowni), który stał na tym miejscu do 1969. Był to dwupiętrowy gmach, usytuowany wokół prostokątnego podwórza. Wzniesio­ ny w XIV w., przebudow any w X V III i na pocz. X IX w.

Za skrzyżowaniem wznosi się imponujący masyw kościoła ka­ tedralnego. N im jednak zwiedzimy jego wnętrze kierujemy się w prawo, by dotrzeć do m ostu na Warcie. Łączy on praw o­ brzeżną śródmiejską część G orzow a W ielkopolskiego z d. le­ wobrzeżnym przedmieściem, powstałym w XIV w. Dziś wzno­ si się tam przemysłowa dzielnica G orzow a - Zamoście. M ost na Warcie istniał już w 1360. Obecny - przeznaczony dla ruchu kołowego i pieszego - oddano do użytku w 1951 (na miejscu m ostu z 1923-1924, wysadzonego przez wycofujące się wojska niemieckie w 1945). N a drugim brzegu W arty stoi okazały d. spichlerz z 1798, którego budowa związana była z otwarciem K anału Bydgoskiego w 1772 oraz uruchomieniem

Katedra W niebow zięcia N ajśw iętszej M arii Panny w Gorzowie Wielkopolskim

żeglugi na Warcie. Jest to budynek trzykondygnacyjny, w par­ tii przyziemia murowany, wyżej szachulcowy, założony na pla­ nie wydłużonego prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkami. Po 1945 spichlerz został zdewastowany. W la­ tach osiemdziesiątych dokonano jego restauracji i na początku 1989 otw arto w nim oddział muzeum pod nazwą „Spichlerz” . Prezentowane są tutaj zbiory historyczne i archeologiczne oraz kolekcja sztuki współczesnej. N ad W artą powstaje skansen żeglugi rzecznej, którego zaczątkiem jest holownik z pocz. XX w., ustawiony na wysokim brzegu rzeki. Znad W arty wracamy do centrum Gorzowa, by zwiedzić ka­ tedrę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny - najstarszy i najcenniejszy zabytek m iasta, usytuowany w zach. części Starego Rynku. W czesnogotycki korpus zbudowany został około 1290 (pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1298). M asywną wieżę obronną wzniesiono na pocz. XIV w. (nad­ budow ana w 1621), zakrystię na pocz. XV w., a prezbiterium w 1489. Później (w 2 poł. XVI i na pocz. XVII w. oraz w 1821-1822 i 1935-1936) wnętrza kościoła były przebudowy­ wane. W 1952-1956 przywrócono im gotycki charakter od­ słaniając lica ścian wewnętrznych, portale, obram ienia okien, żebra sklepienne i inne elementy architektonicznego wystroju. Trójnawowe, pseudohalowe wnętrze nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, a prezbiterium - sklepieniem gwiaździs­ tym. Wieża o wysokości 52 m, zdobiona ostrołukowymi blen­ dami, zwieńczona jest ośmioboczną nadbudow ą z barokowym hełmem zakończonym ażurową sygnaturką. W ewnątrz koś­ cioła zachowała się częściowo późnogotycka polichromia z XV w., a z d. wyposażenia pozostały trzy belki tęczowe. N a jednej z nich grupa „U krzyżow anie” z poł. XV w. Ponadto renesansowy ołtarz główny w formie tryptyku z około 1600, z wykorzystaniem wcześniejszych rzeźb, odnowiony w 1995.

O

Rzut p rzyziem ia katedry w G orzow ie W ielkopolskim 1. w ejście 2. k r uch ta (w przyziem iu) 3. sarkofag biskupa Teodora

Benscha 4. wejście na wieżę 5. sarkofag biskupa W ilhelma Pluty 6. nawa główna 7. prezbiterium 8. grupa ,,U krzyżow anie" 9. rene­ sansow y ołta rz - tryptyk (d. główny) 10. zakrystia

Pozostały wystrój katedry pochodzi z okresu po 1945. Cieka­ we witraże w prezbiterium i nawach bocznych katedry wyko­ nano w 1966-1967. We wsch. części Starego Rynku - na miejscu ratusza z XIV w., rozebranego w poł. X IX w. - wznosi się obecnie gmach Spółdzielczego D om u H andlowego „K okos” (1973), przed którym rekonstruow ana jest obecnie fontanna -z 1896, w kształcie kamiennego kopca, zwieńczonego rzeźbą dziew­ czyny niosącej w iadra z wodą, z trzema figurkami chłopców u jej stóp. Ze Starego Rynku idziemy ul. W ładysława Sikorskiego w kie­ runku wsch. Mijamy budynek U rzędu M iasta. N a skwerze naprzeciwko znajduje się od 1994 kamienny herb miasta orzeł, który w 1926-1945 zdobił m ost na Warcie. Nieco dalej (naprzeciw kościoła św. Stanisława Kostki i św. Antoniego) skręcamy w praw o i zaraz w lewo skos w ul. Teatralną, którą dochodzimy do Teatru im. Juliusza Osterwy. Mieści się on w neoklasycystycznym budynku z 1873, przebudowanym we­ wnątrz w 1923-1925. C entralną część jego fasady stanowi por­ tyk oparty na dwóch parach kolum n doryckich. Scena zawo­ dowa działa tu od 1960. M ijamy d. kaplicę szpitalną z pocz. XX w., a po prawej stronie (za torami) - okazały budynek, wzniesiony w 1799-1801 jako Krajow y D om Ubogich z prze­ znaczeniem dla włóczęgów, żebraków i obłąkanych. D o nieda­ wna mieściły się w nim placówki naukowe Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. Obecnie budynek ten przeznaczony jest na siedzibę powstającej wyższej szkoły zawodowej. Poło­ żony nad W artą, imponuje do dzisiaj swą 23-osiową fasadą, ozdobioną ryzalitami i pilastram i. Skręcamy w lewo w ul. Szpitalną. Po prawej stronie widoczne są prace prowadzone przy budowie tzw. wschodniej przeprawy mostowej w G orzo­ wie, a po lewej ciągnie się zespół budynków szpitalnych. Szpi­ tal istniał tu już w 1847. Stary budynek szpitalny przetrwał w bardzo zmienionej formie jako jeden z członów obecnego szpitala. D ochodząc do ul. Warszawskiej skręcamy nią w lewo i dochodzimy do neorom ańskiego kościoła Świętego Krzyża, zbudowanego w 1901-1910. Jest to trzynawowa bazylika z niższym transeptem , półkoliście zamkniętym prezbiterium i wieżą. Wcześniej, w 1898-1899, wzniesiono obok szkołę ka­ tolicką - dzisiejszy dom sióstr szarytek. Przy tej parafii kon­ centrowało się dawniej życie Polonii gorzowskiej. N a przykoś­ cielnym cm entarzu - będącym najstarszą polską nekropolią w Gorzowie - znajdują się, m.in.: kw atera grobów pow stań­ ców wielkopolskich, osiadłych i zmarłych po II wojnie świato­ wej w Gorzowie W ielkopolskim, ozdobiona pomnikiem zwieńczonym w 1985 krzyżem powstańczym; wspólna mogiła 16 byłych więźniarek hitlerowskiego obozu koncentracyjnego dla kobiet w Ravensbriick, zmarłych w 1945 z wycieńczenia i chorób w gorzowskim szpitalu Czerwonego Krzyża, z po­

mnikiem (1990, proj. Zofia. Bilińska) oraz grób fundatora cm entarza K laudiusza Alkiewicza (1831-1908), tutejszego działacza polonijnego. Za kościołem dochodzimy do muzeum, najstarszej placówki muzealnej na Ziemi Lubuskiej (istniejącej od 1884). Budynek główny muzeum mieści się obecnie w willi wzniesionej w 1903 w stylu neobaroku berlińskiego. W ewnątrz pięk­ ny hall o eklektycznym wystroju. M uzeum posiada zbiory prezentujące rzemiosło artystyczne (głównie wyroby z cyny) i portrety epitafijne. Położone jest na terenie parku (3,8 ha) o bogatym drzewostanie, założonego współcześnie z budową pałacyku, usytuowanego na zboczu wzniesienia o urozm aico­ nej rzeźbie. W parku znajduje się dom niem ane grodzisko wczesnośredniowieczne, grób megalityczny kultury amfor kulistych (około 2100 lat p.n.e.) oraz lapidarium rzeźby nagrobnej. Za muzeum mijamy miejsce, gdzie niegdyś stała Brama San­ tocka i dochodzimy do rozwidlenia ulic przy placu Staromiej­ skim. Wznosi się tu kościół św. Stanisława Kostki i św. An­ toniego z XVIII w., przebudowany gruntownie w 1864-1865 w stylu neorom ańskim i ponownie w latach siedemdziesiątych naszego stulecia. Jego sklepienie pokryto ciekawymi ornam en­ tami z drewna. O bok kościoła znajduje się nowy klasztor Kapucynów, zbudow any w 1982-1986. Przechodzimy na drugą stronę ul. Franciszka W alczaka i pod­ ziemnym tunelem idziemy do ul. Dzieci Wrzesińskich. Skręca­ my w praw o i plantam i dochodzimy do fragmentów miejskich murów obronnych, których budowę rozpoczęto na pocz. XIV w. Otaczały one m iasto pierścieniem, a wylotu dróg strzegły cztery bramy. Do dzisiaj zachował się 130-metrowej długości odcinek m urów z XV w., zbudowany z warstwowo układanego kamienia, w górnych partiach z cegły. W linii m urów zachowały się cztery prostokątne czatownie i częścio­ wo zamurowane otwory strzelnicze. Średnia wysokość zacho­ wanych murów wynosi 4,5 m. Spod murów idziemy na drugą stronę ul. W ładysława Jagiełły do okazałego budynku Łaźni Miejskiej, zbudowanego w 1928-1929. W ewnątrz znajduje się m.in. basen pływacki. Za budynkiem tym skręcamy w lewo skos i przez niewielki skwer dochodzimy do ul. W ojciecha Drzymały. Po jej drugiej stronie znajdują się betonowe schody zbudowane na stoku wysoczyzny górującej nad miastem. Wchodzimy po nich na górę, by z platformy widokowej oglądać panoram ę miasta. Jesteśmy na skraju Parku im. Henryka Siemiradzkiego (11,7 ha), założonego w 1869-1908 dzięki staraniom Towarzy­ stwa Upiększania M iasta. Zajmuje on wsch. zbocze doliny Kłodawki o bogato ukształtowanej rzeźbie. W parku znajdują się dwa dom niem ane grodziska wczesnośredniowieczne: jedno w sąsiedztwie platform y widokowej (w kształcie niewielkiego

prostokątnego pagórka), a drugie 300 m dalej na pn. (w kształcie stożka, z wieżą ciśnień w ybudowaną w końcu X IX w.). W zagłębieniu terenowym parku znajduje się am ­ fiteatr (1980). Odbywa się tu wiele imprez kulturalnych, m.in. „W arta - Rock - Reggae” , M iędzynarodowe Spotkania Ze­ społów Cygańskich „Rom ane-D yw esa” i Ogólnopolski Fe­ stiwal Zespołów Tanecznych. Schodzimy w dół d c / niecki am fiteatru i dochodzimy do głazu z tablicą (1984) ku czci gen. płk. N ikołaja Bierzanina, dowódcy jednostek Armii R a­ dzieckiej, które w 1945 zdobyły Gorzów. Stąd w lewo alejką parkow ą dochodzimy ponownie do ul. Wojciecha Drzymały, skręcamy w prawo, a za domem kultury „Chem ik” w lewo w ul. Edw arda Borowskiego. Przecinamy Kłodawkę, za którą skręcamy w prawo ścieżką biegnącą w górę rzeczki. M ijamy dwa pomniki przyrody: akację (obw. 300 cm) i olszę (305 cm), rosnące nad K łodaw ką i dochodzimy do ul. H enryka D ą­ browskiego i pl. Grunwaldzkiego, na którym stoi m onum en­ talny pomnik Braterstwa Broni (1975, proj. Leszek Krzyszowski). Skręcamy tu w lewo w ul. Juliusza Słowackiego (sta­ nowiącą pn. obram owanie placu), przy której - na fasadzie dom u nr 1 - znajduje się tablica pam iątkow a z 1978, po­ święcona Włodzimierzowi K orsakow i (1886-1973) - podróż­ nikowi i pisarzowi, który mieszkał tu przez 27 lat. W 1983 jego prochy zostały sprowadzone z K rakow a i pochowane na cm entarzu kom unalnym przy ul. Żwirowej. Dochodząc do skrzyżowania (z linią tram wajową) skręcamy ponownie w lewo i ul. Mieszka I, a dalej Bolesława Chrobrego wracamy z pow rotem do śródmieścia. M ijamy po lewej za­ drzewiony pl. Nieznanego Żołnierza, na którym wznosi się pom nik - orzeł 2 Armii W ojska Polskiego (1978, proj. Jerzy Koczewski), upam iętniający żołnierzy 5 Dywizji Piechoty tej armii, przechodzących w szlaku bojowym przez m iasto w m ar­ cu 1945. W ykonany z białego kamienia, przedstawia dwie wzniesione ku górze dłonie trzymające piastowskiego orła. Dalej, na skrzyżowaniu z ul. W ładysława Łokietka skręcamy w prawo (po lewej nad K łodaw ką rośnie potężna topola czar­ na o obw. 635 cm) i dochodzimy do pn. skraju Parku im. Wiosny Ludów. Przy styku z ul. Ewarysta Estkowskiego znaj­ duje się gmach Filii Zbiorów Naukowych Wojewódzkiej i Miej­ skiej Biblioteki Publicznej. Tutaj na przełomie m arca i kwiet­ nia 1945 mieściło się stanowisko dowodzenia m arszałka Ż u­ kowa, dowódcy I F ro n tu Białoruskiego. F ak t ten przypom ina tablica (1975) umieszczona na fasadzie budynku. Ulicą Ewa­ rysta Estkowskiego dochodzimy do parku Wolności (1,7 ha), założonego na miejscu cm entarza z 1729. Po prawej stronie ulicy okazałe budynki Instytutu Wychowania Fizycznego A ka­ demii W ychowania Fizycznego w Poznaniu, za którym i, na placu przy ul. O rląt Lwowskich stoi głaz z tablicą - Pom nik O rląt Lwowskich (1993). Alejką przez park idziemy w lewo

skos do pom nika A dam a Mickiewicza (1957, proj. Józef Gosławski), ufundowanego przez społeczeństwo G orzow a w setną rocznicę zgonu wieszcza. N a w prost pom nika znajduje się ul. Dworcowa, którą wracamy do dworca PK P i PKS. OBIEKTY P O Z A TRASĄ ZW IED ZA N IA Zakłady Włókien Chemicznych „Stilon”

Położone w pn. wsch. części miasta, przy ul. Franciszka Wal­ czaka. Dojazd z centrum tramwajem linii nr 1 i 3 oraz auto­ busem linii nr 124. Największy zakład przemysłowy m iasta, udostępniony do zwiedzania (formalności załatwia zakładowy oddział PTTK, ul. Franciszka W alczaka 20, tel. 33-24-80). Zakłady powstały na gruzach fabryki chemicznej koncernu IG Farben Industrie, która przed 1945 znajdowała się w toku budowy. Działania wojenne w styczniu 1945 zniszczyły doszczętnie potencjał p ro ­ dukcyjny fabryki. Budowa „Stilonu” , zapoczątkow ana w 1946, trw ała do 1951. W następnych latach bardzo roz­ budow ano zakład. Współczesny „Stilon” to nowoczesna, li­ cząca się w Europie fabryka. W ytwarza się tu włókna sztucz­ ne, jedw ab techniczny oraz taśmy wideomagnetyczne i nośniki magnetyczne dla kom puterów. Cmentarz wojenny

Położony w pn.-wsch. części miasta (naprzeciwko zakładów ,,Stilon’’). Dojazd z centrum tramwajami linii nr 1 i 3 lub autobusem linii nr 124. Założony po II wojnie światowej. Przeniesiono tu prochy po­ ległych w boju lub zmarłych od ran i pochowanych uprzednio w rozm aitych miejscach żołnierzy radzieckich i polskich. Spo­ czywa tu około 6000 żołnierzy radzieckich oraz ponad 100 żołnierzy z 2 Armii W ojska Polskiego, których pochowano w mogiłach pojedynczych i zbiorowych, przeważnie bezimien­ nych. Są tu również groby polskich i alianckich jeńców wojen­ nych, zmarłych bądź też zam ordowanych w 1939-1945 w oko­ licy G orzow a W ielkopolskiego. Jest tu także symboliczna m o­ giła jeńców Oflagu II C w Dobiegniewie, odsłonięta w 1987. N ad mogiłami wznosi się pomnik-obelisk z 1967. Teren cmen­ tarza (3,19 ha) zdobią drzewa, krzewy i byliny. Cmentarz komunalny

Cmentarz położony je st na pn.-zach. krańcach miasta przy ul. Żwirowej. Dojazd z centrum autobusami linii nr 110 i 111. Najnowszy (założony w 1962) i największy (24 ha) czynny cm entarz gorzowski. M a ciekawie zakom ponow aną i dobrze utrzym aną zieleń, głównie zimozieloną. Naprzeciw dom u po­

grzebowego znajduje się miejsce spoczynku zasłużonych dla kultury gorzowian. Spoczywa tu m.in. pisarz Włodzimierz K orsak (1886-1973), pisarka Irena Dowgielewicz (1917-1987), literat Florian Nowicki (1926-1984) i artysta m alarz Jan Korcz (1905-1984). W pobliżu znajduje się grób znanego żuż­ lowca Edwarda Janczarza (1946-1992). Pośrodku głównej alei cmentarnej wznosi się pom nik Ofiar Stalinizmu z 1939^-1956, odsłonięty w 1993, a przy końcu alei - pom nik Pamięci Armii Krajowej (1994). Kościół Chrystusa Króla

Kościół znajduje się przy ul. Woskowej, w lewobrzeżnej dzielnicy Gorzowa - na Zamościu. Dojazd z centrum autobusami linii nr 100 i 103. Zbudowany z cegły klinkierowej w 1929. Ma piękną, konstruktywistyczną sylwetkę w kształcie rotundy. Łącznie z wie­ żą i prezbiterium tworzy zarys krzyża greckiego. N akryty jest dachem namiotowym. Szczyt wieży o wysokości 46 m wieńczy ośmiometrowy krzyż. W ewnątrz kościół nakryty jest sklepieniem kopulastym , ma am fiteatralny balkon i ładne no­ woczesne witraże. Wojewódzki Dom Kultury

Położony w lewobrzeżnej dzielnicy Gorzowa - na Zamościu, nad Wartą, przy ul. Wał Okrężny 37. Dojście z centrum pieszo - około 10-15 minut. Mieści się w eklektycznym pałacyku z 1876, gruntownie odno­ wionym w latach osiemdziesiątych naszego wieku. Bryłę pała­ cyku, zbudowanego na planie kw adratu, zdobi ośmioboczną wieża narożnikow a i bogate detale architektoniczne. N a uwa­ gę zasługuje wystrój wnętrza (boazerie, sztukaterie, kominek w hallu na parterze, balustrada klatki schodowej). Przy pała­ cyku niewielki ogród ozdobny (1,88 ha) z tarasem i eklektycz­ ną fontanną. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na zach. - do Bogdańca (17 km) i na pn. wsch. - do Santoczna (18 km); żółty - do Santoka (18 km). :

Trasa 9 Gorzów Wielkopolski Witnica Kostrzyn Słubice

\

Z G orzowa Wielkopolskiego do K ostrzyna trasa prowadzi drogą główną nr 22 w kierunku zach., dalej - drogą drugo­ rzędną nr 118 na pd. Początkowo wiedzie pn. skrajem Kotliny Gorzowskiej, równolegle do płynącej jej dnem W arty, za G ó­ rzycą wchodzi na teren Lubuskiego Przełomu Odry. Przewa­ żają tereny płaskie, o krajobrazie charakterystycznym dla do­ lin rzecznych. Większe obszary leśne pomiędzy Gorzdwem W ielkopolskim a Witnicą. Na odcinku G orzów W ielkopolski - Kostrzyn równolegle do szosy biegnie linia kolejowa. Trasa boczna: 9a W itnica - Sosny - Lubiszyn. W Kostrzynie skrzyżowanie z trasą 13, w Słubicach zakończenie tras: 6, 14 i 15. G O R ZÓ W W IELKOPOLSK I

D 3B

Wyjazd z miasta na zach. ulicami 11 Listopada i K ostrzyńską (kierunek: Kostrzyn). ŁUPOW O

um

Wieś nad Łupicą, znana od 1278. W końcu X III w. stała się własnością klasztoru cysterskiego w M ironicach. N a wzniesieniu nikłe ślady dwóch wczesnośredniowiecznych grodzisk z X -X I w. Kościół m urow any z wieżą szachulcową, zbudowany w 1909. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na wsch. - do G orzow a W ielkopolskiego (9 km) i na zach. - do Bogdańca (7 km). ■ 4 km na pn. zach. Racław. Kościół neogotycki z 1863, wzniesiony z kostki granitowej, z ceglaną wieżą oraz dwór z 1901. ■ 6 km na pd. Chwalowice, wieś o zabudowie rozproszonej, położona w dolinie Warty na tzw. Błoniach Warciańskich, zme­ liorowanych w X V III w. Kościół konstrukcji szkieletowej z oko­ ło 1790. Obok drewniana dzwonnica z końca X IX w. JE N IN

HEJ

Wieś położona u podnóża stromej skarpy pradoliny. Kościół klasycystyczny z 1811—1812, z ośm ioboczną wieżą zwieńczoną iglicą. W ewnątrz klasycystyczne organy i am bońa z pocz. X IX w. BO G D A N IEC

D uża wieś, siedziba U rzędu Gminy. Powstała w X V III w., po osuszeniu błot nadwarciańskich. Kościół szachulcowy zbudo­ wany w 1782-1783, przebudow any w X IX w. i obm urow any w 1974-1975. Przy drodze do Lubna, nad strumieniem Bog­ danka młyn wodny z 1826. Pierwotnie napędzany był turbiną wodną, od 1936 prądem elektrycznym. Mieści się w nim Mu­ zeum Budownictwa i Techniki Wiejskiej.

I B

Szlaki turystyczne: czerwony: na wsch. - do Gorzow a Wielkopolskiego (17 km) i na zach. - do Witnicy (14 km). N a zach. od wsi, na pociętej w ą­ wozami krawędzi pradoliny, w po­ bliżu d. leśniczówki Motylewo, trzy leśne rezerwaty przyrody: „Bogdaniec I” (20,83 ha), „Bogda­ niec II” (40,03 ha) i „Bogdaniec III” (11,23 ha). C hronią one fragmenty wielogatunkowej dąb­ rowy o charakterze naturalnym . Drzewostan tworzą tu wspaniałe dęby osiągające wysokość 30 m i 165 cm obwodu, okazałe graby i w domieszce buki.

KOSTRZYN

Dąbroszyn'

■ 4 km na pn. Stanowice. W średnio­ Kamień Mł, wieczu posiadłość cystersów z Mironie. Mościce Kościół gotycki z X V w., powiększony Mościczki 0 szachulcową wieżę w 1771 i kaplicę w X V III w., w 1871-1872 poddany gruntownej przebudowie neogotyckiej. Klasycystyczny pałac z X V III w., Przemysław z dwoma neobarokowymi skrzydłami 1wieżą, dobudowanymi w 1870-1871. Obok park krajobrazowy (8,5 h a ), Lubno z przel. X V III i X I X w., z dębem Stanowice W łostó w 1 o obw. 480 cm i aleją grabową. -Chwałowice ■ 7 km na pn. Lubno. Był tu gród, Racław Łupowo wzmiankowany w 1241. Kościół późnoromański z około poł. GORZÓW WLKP. X III w., wzniesiony z ciosów grani­ towych, remontowany w 1796, roz­ budowany o zakrystię i przybudów­ kę w 1 poł. X IX w. Pierwotne romańskie otwory okienne za­ chowane jedynie w elewacji wsch. W ścianie pd. zamurowany portal romański. Obok kościoła drewniana dzwonnica z X I X w. oraz rozłożysty dąb (obw. 527 cm ). W parku krajobrazowym (5,5 ha) ruina neogotyckiego pałacu z 2 poł. X IX w. Rośnie tu jeden z największych w Polsce wiązów, o obw. 585 cm. ■ 7 km na pd. Włostów, wieś w dolinie Warty. Kościół sza­ chulcowy z 1800, z obmurowaną w 1935 ścianą zach. Obok drewniana dzwonnica z X I X w. B lB l

Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na pd. Nowiny Wielkie. Neogotycki kościół z 1857. Przy bazie transportu leśnego dąb o obw. 610 cm.

■ 3 km na pd. Świerkocin. M ost na Warcie. Kościół eklek­ tyczny z 1857. ■ 5 km na pd. Przemysław, wieś na pd. brzegu Warty. Kościół zbudowany w 1786, pierwotnie szachulcowy, po przebudowie w 1978 - murowany. W drewnianej wieży, nakrytej ośmiobocz­ nym hełmem barokowy dzwon z 1788. Park krajobrazowy (4,2 ha) z końca X V III w. / BIAŁCZ Duża wieś o zabudowie rozproszonej. Założona w 1712, w czasie kolonizacji doliny W arty. Neogotycki kościół z 1903.

IM

WITNICA

I B

M iasto (6700 mieszkańców) nad W itną, prawym dopływem W arty, przy linii kolejowej G orzów Wielkopolski - Kostrzyn. Znaczny ośrodek przemysłowy (m.in.: zakład „Metalplastu” , fabryka mebli, browar). Początek trasy 9a. Stara osada o XIII-wiecznej metryce osadniczej. D o 1261 była własnością templariuszy, a w 1300-1540 cystersów z klasztoru w Mironicach. W czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) całkowicie zniszczona. Od poł. XV III w. datuje się tu rozwój przemysłu: w 1747 powstała manufaktura wyrabiająca płótno lniane i pończochy, a w 1754 huta żelaza, która dala początek późniejszej odlewni i fabryce maszyn. W XIX w. rozwinął się przemysł drzewny i ceramiczny. Prawa miejskie uzyskała dopiero w 1935.

M iasto zachowało XIX-wieczny układ ulic. W centrum eklek­ tyczny kościół M atki Boskiej Nieustającej Pomocy zbudowany w 1875 na miejscu pierwotnego z 1337 i późniejszej świątyni szachulcowej z 1810. W ewnątrz drewniany strop, nowe ołtarze i ciekawe witraże. N a pl. Krajowej Rady Narodowej pomnik żołnierza polskiego (1979, proj. Stanisław Bizek). Na cmen­ tarzu kom unalnym zbiorowa mogiła żołnierzy polskich, poleg­ łych w maju 1945 przy rozminowywaniu miasta i okolicy. Przy ul. Sikorskiego 35 Muzeum Chwały Oręża Polskiego, a pod nr 6 - Izba Regionalna. W najbliższym czasie w Witnicy ma powstać Park Drogowskazów. Złożą się nań trzy kolekcje: słupów milowych cywilizacji, drogowych słupów znaczących trasę podróży i zbiór tabliczek z nazwami polskich miejscowo­ ści, wywołujących uśmiech na twarzy. N ad zalewem Witnej, 3 km na pn. zach. od centrum m iasta, ośrodek wypoczynkowy czynny cały rok. Od przystanku PKS prowadzi doń czerwony szlak turystyczny (2,9 km). S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na wsch. - do Bogdańca (14 km) i na zach. - do K ostrzyna (28 km). W yjazd z m iasta na zach. ul. Rutkowskiego (kierunek: Kostrzyn).

■ 6 km na pn. Mosina. Kościół szachulcowy z 1780, powięk­ szony o trójboczną absydę w 1866. Klasycystyczny budynek d. nadleśnictwa z 1780 (dom nr 54), z kolumnowym gankiem w elewacji frontowej. Domy szachulcowe z około 1825. Nieda­ leko budynku d. nadleśnictwa dąb o obw. 520 cm.

Trasa 9a Witnica Sosny Lubiszyn 14 km Trasa prowadzi z Witnicy drogą lokalną przez zalesiony teren Równiny Gorzowskiej, początkow o na pn. wsch., a od miejs­ cowości Sosny - na pn. lotni I W ITNICA Wyjazd z miasta n apn . wsch. ul. Cm entarną (kierunek: Tarnów). |5 tan I Ośrodek wypoczynkowy nad Jez. Długim (16 ha). Ujm]

SOSNY Wieś otoczona lasami. Rozległe sady (174 ha) i duża chłodnia owoców. Późnoklasycystyczny pałac z 1835, częściowo przebu­ dowany i powiększony o przybudówki w 1908 z dwufilarowym portykiem (zdewastowany). Obok rozległy park krajob­ razowy (31 ha) z przeł. XVIII i X IX w.,o zmienionej na przeł. XIX i XX w. kompozycji. W parku okazałe buki (do 650 cm) i dęby (do 405 cm), a w pn.-wsch. jego części d. dworek myś­ liwski z 1903, do którego prowadzi aleja lipowa. ■ 1 km na pn. wsch. Stare Dzieduszyce. Kościół neogotycki z 1890.

12 kra

TARNÓ W Wieś. Kościół neogotycki z 1900. N a wieży gotycki dzwon z 1508.

■ 6 km na pn. wsch. Wysoka. Kościół szachulcowy z 17301735 ze starszą, drewnianą wieżą z 1719. Wewnątrz barokowy ołtarz z 1659. [14'km] LU B ISZ Y N

Duża wieś, siedziba Urzędu Gminy. K oniec trasy 9a. W 1707— 1809 w okolicy czynna była h uta szkła. Przyfabryczna osada dała początek dzisiejszej wsi. Kościół neogotycki z poł. X IX w.

Zamek w Międzyrzeczu

Muzeum w Gorzowie Wielkopolskim

Dawny spichlerz w Gorzowie W ielkopolskim

Pomnik Adama M ickiewicza w Gorzowie Wielkopolskim

Katedra w Gorzowie W ielkopolskim

Kościół św. Stanisława Kostki i św. Antoniego w Gorzowie Wielkopolskim Fragment dawnej twierdzy w Kostrzynie

Skrzyżowanie dróg. M O ŚC IC ZK I E B 3 ■ 3 km na zach. Mościce. Dawna posiadłość templariuszy, która w 1261 stała się własnością margrabiów brandenburskich. Kościół neoromański z 1867-1868, ze starszą, barokową wieżą z 1737, zwieńczoną hełmem z latarnią. KAMIEŃ M A ŁY E H J

Wieś na skraju bagnistej doliny W arty. Od X VIII w. do 1945 w rejonie wsi wydobywano torf, wykorzystywany przede wszystkim jako m ateriał opałowy przez miejscową ludność. Kościół neogotycki z 1876. ■ 3 km na pn. Kamień Wietki. W X I X w. wydobywano tu węgiel brunatny. Kościół z przeł. X IV i X V w., z neogotycką wieżą dostawioną w 1834. W pn.-wsch. części wsi rozległy park krajobrazowy (17,6 ha); powstał w 1834, według założeń słyn­ nego projektanta ogrodów Piotra Józefa Lenne. W parku dwa stawy z wyspami, aleje i wiele pomnikowych drzew (m. in. dęby o obw. do 500 cm, wiązy do 490 cm, topole do 610 cm, lipy do 650 cm i graby do 400 cm) oraz pałac klasycystyczny z przeł. X V III i X IX w., kilkakrotnie przebudowywany, z nowszymi przybudówkami (obecnie dom pomocy społecznej). D Ą B R O SZ Y N E B I

Duża wieś położona na skraju pradoliny W arty. Dawna po­ siadłość templariuszy, a potem joannitów , wzm iankowana w 1261. W centrum wsi pałac zbudowany w 1680 w stylu barokowym , powiększony w 1850 o piętro i neogotyckie krenelażowe zwieńczenie. Elewację frontow ą zdobi taras, a ogro­ dową - czterokolumnowy portyk z balkonem. W nętrza o wy­ stroju klasycystycznym z około 1820. Sale z bogatym w ystro­ jem sztukatorskim i pompejskimi malowidłami. W „błękit­ nym ” saloniku wystawa będąca zalążkiem ekspozycji dziejów pałacu i jego związków z Polską. Dziś w pałacu znajduje się siedziba władz euroregionu „Pro Europa Viadrina” . W sąsiedz­ twie rozległy park (13,7 ha) założony w X VIII w. w stylu barokowym , przekształcony w X IX w. na krajobrazowy, skła­ dający się z dwóch części: parku dolnego (2,7 ha), rozciągają­ cego się na pd. od pałacu i parku górnego (11 ha), położonego po drugiej stronie drogi przebiegającej przez wieś, na pn. od pałacu. W parku dolnym wiele okazałych drzew (m.in. dęby o obw. do 525 cm, jesiony do 415 cm, klon 415 cm i miłorząb japoński 450 cm), staw, pom nik Victorii z 1840 (wzniesiony na pam iątkę zwycięstwa wojsk pruskich nad rosyjskimi w 1758) oraz dwie figury greckich bogiń. We wsch. części parku gór­ nego stoi świątynia Cecylii, wzniesiona na planie koła około 1820. Wysmukłe kolum ny toskańskie wspierają kopułę, pod którą ustawiony jest posąg C hronosa. Tam też, przy drodze do Sarbinowa, wznosi się obelisk wystawiony dla upamięt-

wmmmmmBBKammmmmBmEtmmmmmmmmm 225 ■

nienia bitwy prusko-rosyjskiej w 1758 (patrz: Sarbinowo, str. 296). Obok pałacu neogotycki kościół zbudow any w 1825-1828, z wykorzystaniem murów XVII-wiecznej świątyni. Jedno­ nawowy, z transeptem i wysoką wieżą ozdobioną tarasem z balustradą zakończoną wysmukłym hełmem. Po drugiej stronie drogi zespół zabudow ań folwarcznych z X IX w., z neogotyckim budynkiem kuźni i gołębnikiem pośrodku podwórza. S z l a k i turystyczne:

czerwony: na pd. zach. - do K ostrzyna (6 km) i na pn. wsch. - do Witnicy (22 km). KOSTRZYN Przygraniczne miasto (16 900 mieszkańców), położone u ujścia W arty do Odry. Duży węzeł kolejowy (z dwupoziomowym dworcem) i drogowy. Drogowe i kolejowe przejście graniczne do Niemiec; oba otwarte w 1992. P ort rzeczny. Duży ośrodek przemysłu papierniczego (Kostrzyńskie Zakłady Papiernicze „Celuloza” ), nowoczesny młyn. Targowisko przygraniczne. Skrzyżowanie z trasą 13. Od V III w. istniała tu otvarta osada rzemieślnicza, obok której w poł. X w. powstał gród obronny. Położony przy węźle dróg lądowych i wod­ nych pełnił w okresie wczesnopiastowskim ważną funkcję strategiczną. O bok grodu, zapewne w poł. X II w., powstała osada targowa, która w cią­ gu X III w. przekształciła się w miasto. W 1259 była tu kom ora celna. Od 1232 Kostrzyn należał do templariuszy. W 1261 opanowany został przez Brandenburgię i wkrótce stał się jednym z większych ośrodków władzy w Nowej Marchii. W XIV w. w miejscu warownego grodu wybudowano zamek. W XV w. został rozbudowany przez krzyżaków, panujących tu przejściowo w 14021454, a następnie stal się własnością m argrabiów brandenburskich. W XVI w. przebudowali oni zamek nadając m u charakter renesansowej rezydencji. W poł. tego stulecia m iasto zamienione zostało w twierdzę. Jej fortyfikacje rozbudowywane były w X V III-X IX w. W 1820-1825 zamek został przebudowany na koszary. W 2 poł. X IX w., w związku z rozwojem przemysłu, powstało nowe mias­ to, usytuowane ta prawym brzegu W arty. W okresie II wojny światowej w pobliskich Drzewicach (dziś części K ostrzyna) znajdował się obóz jenie­ cki dla podoficerów i szeregowych (Stalag III C A lt Drewitz). W ięziono w nim łącznie ponad 70 tys. jeńców różnej narodowości (m. in. Polaków, Francuzów, Jugosłowian, Anglików, Rosjan, W łochów i Amerykanów), z których ponad 12 tys. (głównie Rosjan i Francuzów) zmarło wskutek głodu, zimna, chorób lub zostało zamordowanych. Pod koniec wojny K os­ trzyn był jednym z najsilniejszych niemieckich węzłów obronnych na linii Odry. W wyniku ciężkich i długotrwałych walk o m iasto, toczonych tu w lutym i m arcu 1945, zniszczeniu uległo ponad 90% zabudow ań (w tym całkowicie Stare Miasto wnz z zamkiem).

Stare M iasto, usytuowane w widiach W arty i Odry, nie zostało odbudo­ wane. Zrujnow ane budynki zostały rozebrane, a cały teren zarósł chwas­ tami. Dopiero w 1994 rozpoczęto tu prace porządkowe, które odsłoniły zarysy ulic.

Najciekawszym obiektem Starego M iasta są pozostałości for­ tyfikacji d. twierdzy. Powstała ona w 1537-1543 wg proj. ar­ chitektów włoskich Francesco Chiamarelli i Rocha G uerini i w owym czasie należała do najnowocześniejszych oraz naj­ potężniejszych w Europie. Otaczające miasto fortyfikacje wzniesiono na planie nieregularnego sześcioboku z czterema bastionam i narożnymi i dwoma środkowymi. D o m iasta pro­ wadziły trzy bramy. Po wojnie trzydziestoletniej, zniszczoną twierdzę i zamek odbudowali architekci holenderscy: Jakub Holst, Tieleman Jungblut i Cornelius van Ryckwaert. W cza­ sie wojny siedmioletniej, oblegana przez wojska rosyjskie w 1758 twierdza nie została zdobyta. W 1806 podziwiał twier­ dzę Napoleon. N a mocy układu wersalskiego część umocnień rozebrano w 1921-1932. Pozostałe stanowiły oparcie dla bro-

Gorzów \Mkp.

1. kościół NMP M atki Kościoła

Rzut zamku w Kostrzynie

niących K ostrzyna w 1945 wojsk niemieckich. Od 1994 trwają prace nad renowacją ocalałych fragmentów umocnień. Jako ciekawostkę w arto przypomnieć, że w 1730-1731, z rozkazu ojca, króla pruskiego Fryderyka Wilhelma, w kostrzyńskiej twierdzy więziony był następca tronu, późniejszy twórca potęgi państw a pruskiego, Fryderyk Wielki. Dziś na terenie jednego z bastionów, nad O drą, znajduje się cm entarz wojskowy, na którym pochowano 264 żołnierzy radzieckich, poległych w 1945 w walkach o zdobycie miasta. N ad mogiłami wznosi się wysmuk­ ły obelisk. Nowy Kostrzyn, położony na prawym brzegu Warty, stanowi dziś centrum m iasta. Przy ul. Waszkiewicza nowoczesny kościół Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła z 1975-1978, o pięknej sylwetce, z bardzo ciekawym mozaikowym ołtarzem głównym. Przy ul. Mieszka I, w budynku d. kina „W arta” , Muzeum Przyrodnicze z ekspozycją ukazującą florę i faunę dolin rzecznych W arty i Odry, otw arte w 1994. Obok szkoły przy ul. Kościuszki pom nik gen. Karola Świerczewskiego, dowódcy 2 Armii Wojska Polskiego, która w drodze na front przemierzała ziemię kostrzyńską. N a skwerze przy ul. 15-lecia PR L i ul. Jagiellońskiej kamień z tablicą pamiątkową z 1983 ku czci ofiar obozu jenieckiego w Drzewicach i więźniów filii obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. W parku nad W artą, przy amfiteatrze, tablica (1987) upamiętniająca powrót K ostrzyna do Macierzy. N a cmentarzu kom unalnym przy ul.

Sportowej (drodze na Szczecin) pomnik Ofiar Terroru Stalinow­ skiego, odsłonięty w 1994. W lesie, opodal Drzewic (6 km z centrum K ostrzyna w kierun­ ku Namyślina) znajduje się cm entarz jeńców wojennych ofiar Stalagu III C w Drzewicach, upam iętniony pomnikiem. S z la k i tu r y s ty c z n e W mieście rozpoczyna się czerwony szlak turystyczny {Prowa­ dzący do Witnicy (28 km). W yjazd z miasta na pd. zach. ul. Sikorskiego przez m osty na Warcie i Starej W arcie, (kierunek: Słubice). Rozwidlenie dróg - trasa skręca w praw o (w kierunku Słubic), w lewo droga do Poznania (trasa 13).

jjjjj

G Ó RZYCA

CTffl

Wieś w dolinie Odry, siedziba Urzędu Gminy. Stara polska osada w zm iankowana po raz pierwszy w 1258. Jej zalążkiem były dwa średniowieczne grody warowne położone w pobliskich Owczarach (2 km na pd.), przy przeprawie przez Odrę. W wyniku przesunięcia się brodu ku północy w poł. X III w. nastąpił upadek znaczenia tych grodów, a jedno­ cześnie rozwój osady w miejscu nowej przeprawy, która dała początek dzisiejszej Górzycy. Stanowiła własność biskupów lubuskich, którzy po upadku Lubusza przenieśli tu w 1276 siedzibę biskupstwa i wybudowali kościół katedralny. To przyczyniło się do przekształcenia osady na przeł. X III i XIV w. w ośrodek miejski (jednak bez pełnych praw). W 1325, w odwet za propolskie sympatie biskupów lubuskich, na m iasto napadli mieszczanie frankfurccy, niszcząc je wraz z siedzibą biskupią i katedrą. Po tym najeździe biskupi przenieśli w 1373 swą siedzibę do Przyborza nad Sprewą (dziś Fiirstenwalde w Niemczech). N a przeł. XIV i XV w. Górzyca stałą się miejscem kultu religijnego, związanego z cudownym obrazem M atki Boskiej. O braz ten, ściągający liczne pielgrzymki, także z Polski, został w okresie reformacji (w 1551) zniszczony przez wojska brandenburskie. Po śmierci ostatniego biskupa lubuskiego w 1555 i rozwiązaniu diecezji lubus­ kiej, Górzyca przeszła na własność m argrabiów brandenburskich. W końcu XIX w. otrzym ała pełne prawa miejskie. W 2 poł. X IX w. powstała tu fabryka porcelany przemysłowej. W 1946 Górzyca utraciła praw a miejskie.

Przy ul. Kostrzyńskiej wznosi się m urowany kościół w ybudo­ wany w X V -X V I w. D w ukrotnie niszczony pożarem (w 1757 i 1945) został odbudow any w 1980-1982. Przy ul. Rzepińskiej pom nik (1945) upam iętniający żołnierzy radzieckich poległych w walkach o zdobycie Górzycy. ■ 3 km na pn. wsch., z prawej strony drogi do Czarnowa, wśród kępy lasu, znajduje się stary fo rt wojskowy z 1887, zwią­ zany z twierdzą kostrzyńską. U 5 km na pn. wsch. Żabice. Kościół późnoklasycystyezny z przeł. X V III i X IX w. 1,5 km na pd. od wsi jez. Zabiniec (43 ha) z kąpieliskiem.

EM

OW CZARY

Wieś na krawędzi pradoliny Odry. Żwirownia. Tu po prze­ granej bitwie pod Kunowicami w 1759 spędził noc w chłops­ kiej stodole, na sianie, król pruski Fryderyk Wielki. Około 500 m na pd. od wsi, z lewej strony drogi do Pamięcina, na zalesionym wzniesieniu, grodzisko wczesnośredniowieczne. W pobliżu niego posadzono w 1992 tzw. „Lasek Pokoju” , będący znakiem pojednania z Niemcami. W przyszłości stać się on m a miejscem plenerów artystów rzeźbiarzy i malarzy oraz miejscem spotkań młodzieży z całej Europy. EE

PA M IĘCIN

Wieś położona na skraju szerokiej w tym miejscu doliny Odry. W zmiankowana w 1367 jako własność biskupów lubuskich. Kościół z 1739, o skrom nych cechach barokowych. Klasycys­ tyczny spichlerz z pocz. X IX w. W pobliżu wsi rezerwat przyrody „Pamięcin” (2,65 ha), obej­ mujący trzy wąwozy porośnięte m uraw ą kseroterm iczną z cha­ rakterystyczną roślinnością stepową, m.in.: ostnicą włosowatą i ostnicą Jana, pajęcznicą liliowatą, turzycą niską, mikołaj­ kiem polnym, dzwonkiem syberyjskim oraz rzadkimi poros­ tami wapieniolubnymi. ■ 2 km na pn. wsch. Laski. Kościół późnogotycki z kamienia i cegły, wzniesiony na pocz. X V I w., z barokową wieżą dobudo­ waną w 1742. GOLICE

Wieś wzm iankowana po raz pierwszy w 1317, kiedy była własnością biskupów lubuskich. Kościół późnogotycki z 2 poł. XV w. Szczyt wsch. dekorow any ostrołukowymi blendami. W wejściu do kwadratowej wieży ostrołukow y portal ce­ ramiczny. LISÓ W

Wieś na lewo od drogi. W XV w. posiadłość joannitów z Ł a­ gowa. Kościół z XV w., przebudowany i rozbudow any o transept z X IX w. Zniszczony w 1945, odbudow any w 1962. D om (nr 22) o konstrukcji szkieletowej, zbudowany w XV III w., częściowo obm urow any i podm urow any kamieniem w XX w., z podcieniem narożnym i wozownią. Skrzyżowanie dróg ■ 5 km na pn. zach. Nowy Lubusz, wieś położona na prawym brzegu Odry. Na przeciwległym brzegu rzeki d. Lubusz (dziś Lebus) - wczesnośredniowieczny polski gród obronny, w X X III w. centrum Ziem i Lubuskiej. SŁU BIC E

Koniec trasy 9. Opis - patrz trasa 6.

Trasa 10 Gorzów Wielkopolski Myślibórz 36 km

Trasa biegnie z G orzow a Wielkopolskiego na pn. zach. drogą główną nr 3 (E 65). O statni odcinek - od skrzyżowania dróg na 29 km trasy - drogą drugorzędną nr 124 w kierunku zach. Wiedzie przez położone na Równinie Gorzowskiej rozległe lasy Puszczy Gorzowskiej, a za wsią Trzcinna wchodzi na teren Pojezierza Myśliborskiego. K rajobraz jest tu bardziej żywy, urozm aicają go wzgórza m oreny czołowej i liczne je­ ziora. W M yśliborzu kończy się trasa 13b. H U

G O R ZÓ W W IELKOPOLSK I

Wyjazd z m iasta na pn. zach. ul. M yśliborską (kierunek: Szczecin). HIliM Rozwidlenie dróg Trasa skręca w prawo, prosto - droga do Dębna. Przy tej drodze potężny kompleks nowych zabudow ań Zakładów M e­ chanicznych „G orzów ” , wybudowanych w 1977-1984, produ­ kujących podzespoły do traktorów „U rsus” . ■ 3 km na zach. Baezyna. Neogotycki kościół z X IX w., zbu­ dowany z kamienia i cegły. hMTjy Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na pd. zach. Marwice. Późnoromański kościół z gra­ nitowych ciosów, wzniesiony około poł. X III w., rozbudowany o zakrystię i kaplicę w X V II i X V III w. Szczyty dekorowane blendami. Na strychu gotycka polichromia z około 1350. Pod­ worski park krajobrazowy (5,5 ha) z poi. X I X w., z licznymi starymi drzewami. Na pd. krańcu wsi d. kuźnia podcieniona, z 1 poi. X I X w., przebudowana w latach trzydziestych X X w. ■ 2 km na pn. wsch. Santocko, duża wieś - owalnica położona nad Marwicą. prawym dopływem Kłodawki. Neogotycki kościół z 1909. IT1ISI Trasa wkracza w lasy Puszczy Gorzowskiej (opis - patrz trasa 11) i wiedzie wzdłuż zabagnionego koryta rzeki Marwicy.

IIIIIM Przydrożny parking Leśna droga prowadzi w lewo nad jez. M arwicko (140 ha), położone w odległości 1,5 km od szosy. N ad brzegiem jeziora kąpielisko (w sezonie letnim dojazd autobusem podmiejskim z Gorzow a Wielkopolskiego). ftlB l JA STRZĘBIEC

Osada leśna nad Marwicą, założona praw dopodobnie w XVII w. Przy okazałym budynku d. nadleśnictwa z około 1920 rośnie buk „D w orzanin” o obw. 390 cm. Legenda głosi, że drzewo to posadził Mieszko I na pam iątkę śmierci swego dworzanina, poległego w walce z Niemcami. Po drugiej stronie drogi mieszany park leśny (9 ha) o charakterze krajobrazo­ wym, założony około 1920.

■ 1,5 km na pd. zach. rezerwat przyrody „Bagno Chłopiny” (27,8 ha) utworzony w celu zacho­ wania torfowiska przejściowego z roślinnością glacjalną (rosną tu m.in.: storczyki, wątlik błotny, bagnica, rosiczka okrąglolistna, liczne turzyce - łącznie ponad 120 ga­ tunków) oraz ze względu na lęgo­ wisko żurawia i żerowisko bociana czarnego. ■ 5 km na pd. zach. wieś Ściechów. Kościół zbudowany w 19761980 na fundamentach starszego, szachulcowego z około 1800. We­ wnątrz m.in. modrzewiowy ołtarz główny w kształcie wzniesionych ku górze rąk, z kopią cudownego obra­ zu M a tki Bożej Kochawińskiej (z archidiecezji lwowskiej). Skrzyżowanie dróg N a prawo od szosy wieś Trzcinna. Neogotycki kościół z 1898. Niewielki podworski park krajobrazowy (1,5 ha) z 2 poł. XIX w.

liHill

■ 6 km na zach. Staw. Kościół z przeł. X I X i X X w. z wysoką wieżą. Domy szachulcowe z X IX w. ■ 8 km na wsch. Golin, niewielka osada położona na skraju Puszczy Gorzowskiej. W parku krajobrazowym (3,6 ha) z 1 poi. X I X w. parterowy dworek z dachem mansardowym. Skrzyżowanie dróg - trasa skręca w lewo (na zach.), w kierunku Myśliborza.

!

■ 4 km na wsch. Nowogródek Pomorski. Siedziba Urzędu Gminy. We wczesnym średniowieczu byl tu gród, a później osie­ dle o charakterze miejskim. Zniszczone w czasie wojny trzydzie­ stoletniej ( 1618-1648), nie odzyskało dawnego znaczenia. Z a ­ chowało się miejskie rozplanowanie z rynkiem pośrodku. Wczesnogotycki kościół z 2 poł. XIII w. z ciosów granitowych, znisz­ czony w czasie wojny trzydziestoletniej, odbudowany w 1752. Z tego okresu pochodzi wieża o konstrukcji ryglowej, z ośmiobo­ czną nadbudową drewnianą i barokowym hełmem. Wewnątrz ludowa polichromia barokowa z X V III w. oraz neobarokowy ołtarz z X I X w. Przy drodze do Karska kamienno-cegłany sto­ żek wiatraka holenderskiego z X IX w. ■ 1 km na pn. wsch. od Nowogródka Pomorskiego Sumiak. Dwór z X IX w., o konstrukcji ryglowej, obok park krajobrazowy ( 4 ha) z 1 poł. X IX w., z licznymi starymi drzewami (m.in. lipa o obw. 360 cm, wierzba 360 cm, dęby do 310 cm i klon 350 cm).

gJJJ

EM

ŁAW Y

Wieś w pagórkowatej okolicy, wzmiankowana po raz pierwszy już w 1260. Neogotycki kościół kamienny z 2 poł. X IX w., z wysoką wieżą, otoczony kam iennym murem. Park podwor­ ski o założeniu krajobrazow ym (3,2 ha) z X IX w. W odległo­ ści 1,5 km na pn. zach. od wsi, na małym półwyspie przy pd.-wsch. brzegu rynnowego Jez. Renickiego (51 ha) nikłe śla­ dy owalnego grodziska ludności kultury łużyckiej sprzed około 2,5 tys. lat. E ®

M Y ŚLIB Ó R Z

M iasto (12 800 mieszkańców) przy pd.-wsch. brzegu rozleg­ łego Jez. Myśliborskiego (618 ha), w miejscu wypływu rzeki Myśli, która w pada do Jez. Wierzbnickiego (25 ha), graniczą­ cego z miastem od pd. Węzeł drogowy. Linia kolejowa Star­ gard Szczeciński - Kostrzyn. Znaczny ośrodek przemysłowy. Miejscowość letniskowa. Koniec trasy 13b. Już w V II-V w. p.n.e. przy wsch. brzegu Jez. Myśliborskiego znajdował się gród obronny ludności kultury łużyckiej. N a jego miejscu powstał gród wczesnośredniowieczny (założony wg legendy przez woja Myślibora). Przy grodzie powstała osada rybacka. Położona na ważnym szlaku handlowym z W ielkopolski do ziem Wieleckich i portów przy ujściu Odry, zyskiwała coraz większe znaczenie. Około 1260 mieli tu swój dwór obronny temp­ lariusze. M iasto zostało założone w 1262-1270 przez m argrabiów branden­ burskich. Pod koniec X III i na pocz. XIV w. nastąpił szybki rozwój mias­ ta, które w 1298-1537 było stolicą Nowej Marchii. W 1433 zniszczeń dokonali tu husyci. Pożary w 1539 i 1785 oraz liczne przemarsze wojsk w czasie wojny trzydziestoletniej spowodowały upadek miasta. Budowa dróg i kolei w XIX w. przyniosła ożywienie gospodarcze. W 1945 zabudo­ wa została zniszczona w 40% .

Staromiejska dzielnica o kształcie niemal kolistym zachowała średniowieczny plan. O taczają ją fragmenty ceglano-kamiennych murów obronnych z XIV w. W linii murów zachowały się dwie czworoboczne ceglane wieże bramne: Brama N owogro­ dzka i Bram a Pyrzycka oraz cylindryczna, ceglano-kamienna Baszta Prochowa, zwieńczona krenelażem. W centrum miasta znajduje się prostokątny rynek otoczony dom am i z przeł. X V III i X IX w. Pośrodku niego późnobarokow y ratusz z 1771. Zdobi go rokokow y kartusz, umieszczony w trójkąt­ nym tympanonie. Przed ratuszem fontanna oraz pom nik żoł­ nierzy radzieckich. Niedaleko rynku gotycki kościół kolegiacki św. Jana Chrzci­ ciela z pocz. XV w., z pozostałościami pierwotnej budowli granitowej z 2 poł. X III w., której fragm enty zachowały się w prezbiterium. Potężna kw adratow a wieża zwieńczona jest wysokim stożkowym hełmem z 1904. Od wsch. - portal rene­ sansowy z 1585. Prezbiterium i nawy sklepione kolebkowo z lunetam i, kruchta nakryta sklepieniem krzyżowym. Cenne

i "7

Bram a Pyrzycka w M yśliborzu

wyposażenie wnętrza: bogato rzeźbiony ołtarz główny z 1697 oraz am bona z około poł. XVII w. Przy ul. Klasztornej d. kościół i klasztor Dominikański z X IIIXV w. W ielokrotnie przebudowywany zatracił cechy stylowe. Zachował się gotycki portal z 2 poł. X III w. i dzwonnica konstrukcji ryglowej z XVIII w., odrem ontow ana w 1991. W d. budynku kościoła mieści się Myśliborski Ośrodek Kul­ tury z salą widowiskową. W d. klasztorze zachowały się dwie sale z gotyckimi sklepieniami: krzyżowo-żebrowym i krysz­ tałowym. Za Bram ą Now ogrodzką d. kaplica św. Gertrudy z pocz. XV w., z profilowanym portalem gotyckim i sklepie­

niem krzyżowo-żebrowym. Mieści się w niej obecnie pracow ­ nia plastyczna. Przy ul. Bohaterów W arszawy 74 d. kaplica Świętego Ducha zbudow ana z kostki granitowej i cegły w XIV w., później wykorzystywana jako spichlerz, adaptow ana w 1979 na M u­ zeum Regionalne. Przy skrzyżowaniu ulic Bohaterów W arsza­ wy i Kościelnej neogotycki kościół Świętego Krzyża, wzniesio­ ny w 1907-1908 dla polskich robotników sezonowych. O bok zabudow ania tzw. Starego M łyna z 1 poł. XIX w., o konstruk­ cji ryglowej, adaptow ane w 1947 na klasztor Zgromadzenia Sióstr Jezusa Miłosiernego, rozbudowane w latach osiemdzie­ siątych. Przy ul. Piłsudskiego gotycka kaplica Jerozolimska z 1514. Nieco dalej korpus wiatraka holenderskiego z X IX w. Przy pd. krańcu Jez. Myśliborskiego Park im. Armii Krajowej (5,4 ha), ozdobiony fontanną i kopcem widokowym. Przez park przepływa rzeka Myślą. N ad jeziorem plaża z kąpielis­ kiem, wypożyczalnia sprzętu pływającego i przystań wodna. N a Półwyspie Ptasim, na zboczu morenowego wzniesienia, cm entarz wojenny z procham i 617 żołnierzy radzieckich i 70 żołnierzy polskich, poległych w 1945. Około 1,5 km na pn. od miasta, nad wsch. brzegiem Jez. Myśliborskiego prostokątne grodzisko z wczesnej epoki żelaza, użytkowane później w IX X w. (prowadzi doń niebieski szlak turystyczny). S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: wzdłuż wsch. brzegu Jez. M yśliborskiego do G łazo­ wa (12 km). ■ 6 km na pn. zach. Golenice, duża wieś położona na wsch. krańcu rynnowego Jez. Dobropolskiego (109 ha ). W X w. ist­ niał tu gród i osada rybacka. W X III w. Golenice uzyskały prawa miejskie, lokacja nie powiodła się jednak. Kościół baro­ kowy z poł. X V III w., z potężną wieżą o nadbudowie drew­ nianej. Przy kościele cis ,,D iakon” ( obw. 90 cm) i jesion ,,Krzy­ szto f” (obw. 450 cm ). Park krajobrazowy (3.4 ha) z końca X V III w., z alejami ciętych grabów, aleją kasztanowców i licz­ nymi starym i drzewami. Nad jeziorem, około 300 m na pd. od wsi, dobrze zachowane średniowieczne grodzisko pierścieniowate, otoczone głęboką fosą.

Trasa 11 Gorzów Wielkopolski Barlinek Choszczno Recz 75 km ...

Trasa biegnie drogą drugorzędną nr 155, początkowo w kie­ runku pn., a od Barlinka - na pn. wsch. Z G orzow a W ielko­ polskiego prowadzi przez dość płaskie obszary Równiny G o­ rzowskiej. N a odcinku do Barlinka trasa przecina zwarty kom ­ pleks leśny Puszczy Gorzowskiej. W rejonie Barlinka krajob­ raz staje się bardziej urozm aicony - trasa wchodzi tu na k ró t­ ko na teren Pojezierza Myśliborskiego, by dalej - aż do Recza - prowadzić zach. skrajem Pojezierza Choszczeńskiego. Mniej tu lasów, za to bardziej żywa jest rzeźba terenu, więcej jezior. Trasy boczne: 1 la. Barlinek - M ostkow o - Dziedzice, l l b . Choszczno - Suliszewo - D raw no. W Choszcznie koniec trasy 18. ITHI

G O R ZÓ W W IELKOPOLSK I

W yjazd z m iasta na pn. ulicami W ojciecha Drzymały i kar­ dynała Stefana Wyszyńskiego (kierunek: Choszczno). W SI

KŁODAWA Wieś nad K łodaw ką i rynnowym jez. K łodaw a (26 ha). Siedzi­ ba Urzędu Gminy. Kościół neogotycki z 1858-1860. W ewnątrz em pora organowa i am bona z X VIII w. Dwór i budynek ofic­ jalistów z X IX w., konstrukcji szachulcowej. N a budynku przedszkola tablica (1992) upam iętniająca szlak bojowy 2 A r­ mii W ojska Polskiego. ■ 2 km na pn. zach. Mironice, niewielka wieś nad Kłodawką i jez. Klodawskim (12,5 ha). Dawna siedziba cystersów kolbackich. Dwór z 1830 i park krajobrazowy (7,8 ha) z X IX w. Ponadto spichlerz z X IX w. i chałupa szachulcową z X V III w.

HM1B Rozwidlenie drogi Trasa wkracza w lasy Puszczy Gorzowskiej. Puszcza G orzow ska oddzielała w średniowieczu Pomorze Z a­ chodnie od W ielkopolski. Ten duży teren leśny porasta san­ drową Równinę G orzow ską (stąd nazwa Puszczy) i pd. skraj Pojezierza Myśliborskiego. Lasy Puszczy Gorzowskiej, zwanej po II wojnie światowej także Puszczą Barlinecką, ciągną się w kierunku zach. aż po D ębno, na wsch. po Strzelce K ra­ jeńskie, a na pn. po Barlinek. W drzewostanie przeważa sosna, ale duży jest udział dębu i buka, a ponadto występuje tu grab, lipa, jaw or i wiąz. Podszycie leśne jest bardzo bogate, składa się z kilkunastu gatunków krzewów, runo leśne jest obfite. Żyją tu jelenie, sarny, dziki, wiewiórki oraz liczne ptaki. K rajobraz Puszczy urozm aicają malownicze jeziora, z których najciekawsze leżą w polodowcowej rynnie rzeki Santocznej. Centralną część Puszczy zajmuje Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy o powierzchni 20286 ha, utw o­ rzony w 1991. N a jego terenie położone są dwa rezerwaty przyrody, „W ilanów ” (patrz - trasa 12) i „M arkow e Błota” (patrz - str. 239 Łubianka).

■ 7 km na pn. wsch. Łośno. Nie­ gdyś była tu huta szklą, której po­ zostałością jest dom nr 67, zbudo­ wany w 1746 jako budynek admini­ stracyjny huty. Kościół z 1913. W pn. części wsi domy szachulcowe z pocz. X IX w. / W lewo odchodzi droga leśna od odległego 1 km jez. G rabino (36 ha). N ad jego brzegiem kąpie­ lisko. Około 3 km na pn. zach. od jeziora, nad K anałem Kłodawskim, położony jest rezerwat przyrody „Dębina” (12,18 ha), chroniący dąbrowę, w której jako domieszka występują: buk, grab, lipa i sosna. ŁUBIANKA

Śródleśna wieś nad K anałem Kłodawskim. Około 4 km na pn. wsch. położony jest rezer­ wat przyrody „M arkowe Błota”

(193,51 ha). N a terenach bagienno-leśnych żyją tam liczne gatunki ptaków , m.in. tak rzadkie jak: bielik, rybołów, błotniak stawowy i bocian czarny. ■ 7 km na pn. zach. Karsko. Od poł. X III w do 1535 wieś należała do cystersów z Kołbacza koło Szczecina, a później margrabiego Jana z Kostrzyna. Sztych Meriana przedstawia XVII-wieczne Karsko jako dużą osadę z kilkupiętrowym zamkiem, zabu­ dowaniami dworskimi i kościołem. Wczesnogotycki kościół z X III w. z ciosów granitowych, prze­ budowany (ściana wsch., szczyty i wieża) w 2 poi. X IX w. Wewnątrz barokowy ołtarz z X V III w. Dwór barokowy z 1755, parterowy, z piętrowym ryzalitem pośrodku, kryty dachem man­ sardowym. Rosną przed nim pomnikowe drzewa: dąb szypułkowy ,.Chochoł” (obw. 450 cm) o oryginalnym kształcie ko­ rony, rozłożysta lipa szerokolistna ,,Brzęczadło” (330 cm) i ka­ sztanowiec biały (360 cm). Obok park krajobrazowy o cechach ogrodu modernistycznego (3,2 h a ), założony na pocz. X X w. oraz ruina renesansowego dworu obronnego z 1620-1640, zni­ szczonego w czasie wojny szwedzkiej w 1655-1657 i wojny północnej w 1709. Przy drodze do Barlinka barokowy dworek z X V III w., z przybudówkami z X X w. - d. siedziba nad­ leśnictwa.

m£x

W odległości 1 km na pn. zach. od wsi rozciąga się je z. Karsko Wielkie (146 h a), z którego wypływa Kłodawka. N a d jeziorem ośrodek campingowy z kąpieliskiem i wypożyczalnią sprzętu pływającego.

Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na wsch. Okunie. N a wsch. od wsi rozciąga się ryn­ nowe je z. Okunino (40 ha).

tfWO

Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na zach. Brunki. Park krajobrazowy (4 ha) z około poł. X IX w. W jeg o zach. części parterow y dwór z X IX w.

EE3

M O CZK O W O

Wieś położona w pobliżu wysokiego brzegu pd. zatoki jez. Barlineckiego. W pd.-zach. części wsi parterow y budynek mie­ szkalny z X IX w., nakryty dachem dwuspadowym oraz przy­ legający doń dwór, dobudow any w 1 poł. XX w. Obok park krajobrazowy (3,6 ha) założony po 1870. W pobliżu wsi, przy pd. skraju Jez. Barlineckiego, pulsujące źródełko „Boży D ar” o średnicy 1,5 m i głębokości około 1 m - pom nik przyrody nieożywionej. W rejonie tym planuje się utworzenie rezerwatu przyrody „Buczyny Barlineckie” (około 237 ha) chroniącego drzewostany bukowe nad Jez. Barlinec­ kim. W zach. części projektow anego rezerwatu znajdują się unikatow e na Pom orzu źródliska i wywierzyska. i d

BARLINEK

M iasto (14900 mieszkańców) na pn.-zach. brzegu rozległego Jez. Barlineckiego, na pn. skraju Puszczy Gorzowskiej. Węzeł drogowy. Miejscowość turystyczno-wypoczynkowa o dużych walorach krajobrazowych. Znaczny ośrodek przemysłowy, m.in. kom binat drzewny Barlineckiego Przedsiębiorstwa Prze­ mysłu Drzewnego i Zakłady U rządzeń Okrętowych „Bom et” . Początek trasy 11 a. Od IX w. słowiański gród obronny, z osadą rolników i rybaków. O pano­ wany w X III w. przez Brandenburgię stał się twierdzą m argrabiów , z któ­ rej kierowano wypady na gród książąt pom orskich w pobliskich Pełczy­ cach. W 1278 Barlinek otrzym ał praw a miejskie, a w poł. XIV w. został ufortyfikowany. W 1402-1454 przejściowo należał do Krzyżaków. W 1467 był oblegany i spustoszony przez wojska książąt pom orskich, a w XVII w. zniszczony przez Szwedów. Pomyślny okres rozwoju m iasta nastąpił w X IX w. dzięki budowie dróg bitych i kolei oraz pow staniu kilku za­ kładów przemysłu drzewnego. M iasto stało się wówczas znacznym ośrod­ kiem przemysłowym i gospodarczym, a jednocześnie dużym ośrodkiem wczasowym. W 1939 liczyło 7603 mieszkańców. W końcu stycznia 1945 przechodzili przez m iasto ewakuowani z obozu w Dobiegniewie polscy oficerowie. W 1945 Barlinek zniszczony został w 35% (centrum w 50%).

K ościół N ie p o kalanego Serca N ajśw iętszej M arii P anny w Barlinku

W rynku, w jego pd. pierzei, kilka zabytkowych domów z X VIII i XIX w. Pośrodku studzienka z 1912, z rzeźbą dziewczynki atakowanej przez gąsiora. W sąsiedztwie gotycki kościół Niepo­ kalanego Serca Najświętszej Marii Panny z X IV -X V w. z frag­ mentami rom ańskim i z X III w i wieżą nadbudow aną w 1853. Główny portal gotycki z 1 poł. XV w. N aw a główna i prezbite­ rium nakryte sklepieniem gwiaździstym, nawy boczne - sklepie­ niem krzyżowym. W kruchcie barokow y krucyfiks z XVII w. Przy wejściu do kościoła pam iątkow a tablica ku czci poległych za wolność Ojczyzny. N a skwerze niedaleko rynku pom nik Józefa Piłsudskiego. D ookoła Starego M iasta fragmenty ka­ miennych murów obronnych z XIV w. Przy ul. Niepodległości 17, w tzw. dom u G utenberga (na fasadzie jego popiersie), Muzeum Regionalne z działem poświęconym Stefanowi Flukowskiemu - pisarzowi i poecie związanemu z miastem. N a ścia­ nie dom u przy ul. 1 M aja 28 tablica pam iątkow a ku jego czci. Stefan Flukowski (1902-1972), warszawski poeta, dram aturg, prozaik, tłumacz, eseista. Oficer wojska polskiego, w okresie II wojny światowej jeniec obozu Arnswalde (Choszczno) i W oldenberg (Dobiegniew). Uwolniony z niewoli w poblis­ kich Dziedzicach, często wracał w te strony i przez długi czas przebywał w Barlinku.

N a skwerze naprzeciw Urzędu M iasta, przy ul. N iepodległo­ ści, pam iątkow a płyta z wyniosłym akcentem rzeźbiarskim, poświęcona „tym, którym Barlinek zawdzięcza swój obecny kształt” , odsłonięta w 1980. Na cmentarzu wspólna mogiła 18 polskich jeńców wojennych, więźniów obozu w Dobieg­ niewie. N a starym cmentarzu ewangelickim głaz - pomnik pojednania polsko-niemieckiego, odsłonięty w 1992. Z górującego nad miastem wzgórza dobry punkt widokowy na Barlinek i Jez. Barlineckie (259 ha) - jedno z większych na Pojezierzu Myśliborskim. Od pd. i wsch. brzegi jeziora są zalesione. N a jeziorze 4 wyspy (Łabędzia, Sowia, Nadziei, Zielona). Przy pn.-wsch. brzegu ośrodek wypoczynkowy z pla­ żą, kąpieliskiem i wypożyczalnią sprzętu pływającego. Obok przystań żeglarska. S z la k i tu r y s ty c z n e W rynku węzeł szlaków turystycznych; niebieski: na pn. - do Równa (11 km) i na pd. - przez Puszczę G orzow ską do Lubociesza (18 km), zielony - dookoła Jez. Barlineckiego (10 km) i żółty (okrężny) - do źródeł rzeki Płoni (6,5 km). Wyjazd z m iasta na pn. wsch. ul. Pełczycką (kierunek: Choszczno). ■ 4 km na pn. Żydów o. Rozlegle założenie palacowo-parkowe z X IX w., z którego zachował się dziedziniec, park krajobrazowy (6 h a ), staw hodowlany (6 ha) osłonięty od pn. szpalerem wieko­ wych dębów (360-410 cm ) i cmentarz. P rzy fundamentach pała­ cu (rozebranego w 1970) dwa dęby (w iększy o obw. 435 cm ). ■ 6 km na pn. Niepolcko, osada nad Płonią. Klasycystyczny dwór ryglow y z 1 poi. X IX w., z wysokim dachem mansar­ dowym ( opuszczony) . O bok park krajobrazowy z pocz. X IX w. (6,8 h a), z pom nikowym i drzewam i ( m. in. dwa platan y o obw. 640 i 680 cm, dąb 550 cm ). Ruina szachulcowego kościółka z X V III w. ■ 10 km na pn. Równo. Ruina kościoła z X III w., wzniesione­ go z ciosów granitowych. Dworek z X IX w. Obok niewielki park krajobrazowy (1,3 ha) z pom nikowym cisem. Na wsch. od wsi rezerwat przyrody „Skalisty Jar Libberta” (33,21 ha). Ochro­ ną objęto tu urozmaicone wzniesienia morenowe tworzące kra­ wędzie doliny, p okryte unikatowym i w tej części kraju skalam i wapiennymi i zlepieńcami piaskow ców do 4 m wysokości oraz głazam i narzutowym i, które porośnięte są mchem i porostam i. ■ 12 km na pd. wsch. Danków, wieś p rzy pd. brzegu Jez. Dankowskiego, zwanego także je z. Wielgie (82 ha), u wypływu, rzeki Pełcz. O d pd.-zach. przylega do wsi je z. M ałe (22 ha). Miejscowość wymieniona w 1347 jako fortyfikujące się miasto. W 1380 znajdował się tu zamek Kittlilzów - rodu, który w 1402-1454 prowadził z Krzyżakami przegrany spór o prawo do miasteczka i zamku. W później­ szych czasach Danków zatracił charakter miejski.

N ad Jez. Dankowskim okazały zespół folwarczny z X IX w., którego zabudowania gospodarcze, ja k i ogrodzenie zbudowano z cegły klinkierowej w jednolitym , neogotyckim stylu. O f icyna pałacowa przebudowana w latach siedem dziesiątych na obiekt wczasowo-wypoczynkowy. N ad jeziorem park krajobrazowy (15,1 ha) z X IX w. W jego pn. części rosną dwa pomnikowe drzewa: czterokonarowa (jeden konar ułamany przez/W iatr) lipa (640 cm) i dąb (520 cm ). W leśnej części parku neogotyc­ kie mauzoleum rodzinne d. właścicieli majątku. Kościół neogoty­ cki z 1840, otoczony murem ceglastym. mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmiKtimmmmimim

Trasa 11a B a rlin e k M o s tk o w o D z ie d z ic e 14 km ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ i Trasa prowadzi z Barlinka drogą drugorzędną nr 154, począt­ kowo na zach., a od M ostkow a - na pn., drogą lokalną. Wiedzie ona wsch. skrajem Pojezierza Myśliborskiego. BARLINEK

j o!i~1

Wyjazd z miasta na zach. ul. 31 Stycznia (kierunek: Lipiany). D ZIK OW O

[

[6 kmj

Niewielka wieś położona po pn. stronie drogi. Kościół gotycki z przeł. XV-XVI w., przebudowany w 2 poł. X IX w. Po 1945 zdewastowany, odbudowany w 1975-1980. Przy nim sędziwa lipa (obw. 555 cm). Rozległy park (14,5 ha), pierwotnie baro­ kowy z XVII w., przekształcony w 1 poł. X IX w. na krajob­ razowy, z wieloma starymi drzewami. ■ 3 km na pd. Rychnów. Wczesnogotycki kościół z X III w., z ciosów granitowych, przebudowany w X IX w. Salowy, na rzu­ cie prostokąta, z wieżą pochodzącą z okresu przebudow y, na­ krytą hełmem namiotowym. ■ 4 km na pn. Strąpie, osada nad je z. Trojak (21 h a ), składa­ ją cym się z trzech akwenów, połączonych wąskimi przesm ykam i. Dwór parterow y z X IX w. Obok kościół, zapewne z przeł. X IX i X X w., wkomponowany w starodrzew parkow y. Rośnie p rzy nim potężn y dąb o obw. 750 cm. W parku krajobrazowym (6 ha) z pocz. X IX w. rośnie kilkanaście drzew pomnikowych. Skrzyżowanie dróg [ 9km 1 ■ 1 km na pn. wsch. Swadz.in Parterowy dwór z X IX w., k ry ty wysokim dachem naczółkowym. Z a dworem park krajob­ razow y (3,4 ha) z poł. X IX w.

11 km M O STK O W O Wieś położona na pd. zach. od skrzyżowania dróg, na którym trasa skręca w prawo. Neogotycki kościół z 1851, ze starszym XVIII-wiecznym wyposażeniem. Park podworski (3 ha) zało­ żony na pocz. X IX w., przekształcony w 1860 w stylu krajob­ razowym, praw dopodobnie przez wybitnego niemieckiego ogrodnika Piotra Józefa Lenne. 14 km

D ZIE D Z IC E

Koniec trasy 11 a. 30 stycznia 1945 zagon pancerny Armii Czerwonej wyzwolił tu około 3 200 polskich oficerów, ewaku­ owanych z obozu w Dobiegniewie. Podczas stoczonej bitwy z niemiecką eskortą, jeden z pocisków czołgowych eksplodo­ wał w stodole pełnej jeńców, zabijając kilkunastu i raniąc kilkudziesięciu oficerów. Ciała zabitych (17 osób) pochowano w zbiorowej mogile, na miejscowym cmentarzu. Kościół granitowy z przeł. X III i XIV w., przebudowany w XVI w.; otrzym ał wówczas m.in. wieżę i tynki, a w X IX w. - ceglaną nadbudow ę wieży. W pd.-zach. części wsi, w miejscu rozebranego dworu, szkoła podstawowa - pom nik 1000-lecia, wybudowana z inicjatywy byłych jeńców obozu w Dobieg­ niewie. W 1972 otw arto w niej Izbę Pamięci Narodowej, po­ święconą głównie W oldenberczykom. ■ 1,5 km na pn. zach. Stara Dziedzina. D wór z 1895. N ie­ wielki park krajobrazowy (1,6 ha) z końca X IX w.

EZE3

Trasa przecina dolinę rzeki Płoni. W praw o odchodzi bruko­ wana droga (prowadzi nią, do źródeł Płoni, żółty szlak turys­ tyczny - stąd 2,5 km) do odległych 1 km zabudow ań Młyna Leśnego. Dawniej była tam cegielnia, a dziś czynny jest Z a­ kład G arncarstw a Artystycznego i Gospodarczego.

E323 Skrzyżowanie dróg ■ 1,5 km na pd. Plonno. Neogotycki kościół z 2 poł. X IX w. Dworek z pocz. X X w. m

W IE R Z C H N O

Niewielka wieś. Dwór z poł. X IX w., za nim niewielki park krajobrazow y (1,8 ha) z 2 poł. X IX w. Od strony pd.-zach. do parku dochodzi 150-metrowa aleja lipowa. Skrzyżowanie dróg Obok - pn. kraniec jez. Pełcz, zwanego też Pełcz Duży lub Połcko Wielkie (238 ha), ciągnącego się wąską rynną polodowcową w kierunku pd.-wsch.

■ 3,5 km na pd. Sarnik. Barokowy kościół z X V II w., salowy, z kaplicą dobudowaną w X IX w. M urowany z cegły i kamienia polnego, z charakterystyczną sygnaturką na szczycie wsch. We­ wnątrz obraz z 2 poi. X V II w. przedstaw iający ,,Powitanie Jefty p rzez có rk ę’’. Obok kościoła zabudowania d. folwarku ( z końca X V III i z 1878), zgrupowane w okół czworobocznego podwórza gospodarczego. O d zach. przylega do nich park (4 h a ),/zało żo ­ ny w 2 poi. X IX w. Na terenie parku ruina okazałego pałacu eklektycznego z 1898. Do ruin pałacu prow adzi czterorzędowa aleja lipowa poprzedzona reprezentacyjną neobarokową bramą wjazdową z X IX w. ■ 6 km na pd. wsch. Niesporowice. Kościół gotycki z kamienia polnego, wzniesiony w X V I w., z renesansowym portalem . Obok dzwonnica drewniana z X V III w. Park krajobrazowy (7 ha) założony w 2 poł. X IX w. PEŁCZY CE

M iasto (2750 mieszkańców) o charakterze letniskowym, poło­ żone u wsch. brzegów jez. Panieńskiego (24 ha), w otoczeniu kilku dalszych jezior. W X -X II w. na jeziornej wyspie (dziś półwysep) powstał gród obronny. O bok niego była położona osada, która dała początek miastu, wzmian­ kowanem u w 1290. D o 1240 Pełczyce były polskim grodem kasztelańskim, następnie stały się lennem książąt Pom orza Zachodniego, a w 1280 dostały się pod panowanie brandenburskie. W 1290 m argrabia Albrecht III spro­ wadził do Pełczyc cysterki, które wybudowały klasztor. W walkach Pom o­ rza z Brandenburgią m iasto kilkakrotnie w XIV i XV w. zmieniało przy­ należność państwową. W 1482-1728 Pełczyce były własnością rodu W ed­ lów, którzy w 1487 potwierdzili prawa miejskie. Od pocz. XVIII w. miasto stanowiło domenę królewską.

W centrum miasta kościół Narodzenia Najświętszej Marii Pan­ ny wzniesiony w X III w., przebudowany w XV i X V III w. M urowany z ciosów granitowych i cegły, z wieżą ryglową z 1729, zakończoną hełmem. Jednonawowe wnętrze przykryte pułapem drewnianym, ożywionym stiukową dekoracją. Obok plebania z X IX w. W rynku ratusz z 1791, ozdobiony herbem miasta. N a pn. od rynku, nad jeziorem, d. tereny klasztoru Cysterek. W zabudowie dziedzińca zachowało się zach. skrzy­ dło poklasztorne z XIV w., przebudowane w 16Ó0 i w X IX w., nakryte dachem dwuspadowym z naczółkami. Z pierwotnej budowli XIV-wiecznej pozostała tylko najniższa kondygnacja, w której krużganek kryty jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, a jedna z sal - sklepieniem gwiaździstym, wspartym pośrodku na ośmiobocznej kolumnie z trapezowym kapitelem. Obok niewielki park krajobrazowy (1 ha) z poł. XIX w., opa­ dający strom ą skarpą ku brzegom jeziora. N a półwyspie Jez. Panieńskiego ślady grodziska z X -X II w. Wyjazd z miasta na pn. ul. Starogardzką (kierunek: Choszczno).

rm

■ 7 km na pd. wsch. Krzynki, wieś położona nad je z. Pełcz. Kościół z 1895. Ruina dworu z X V III w. N ad jeziorem park krajobrazowy (8 ha) z 1 poł. X IX w., obejmujący wąski pas lądu i wyspę (7 h a ), w części zagospodarowaną w 1971-1972 na ośrodek wczasowo-kolonijny. Wyspę od lądu oddziela kanał sze­ rokości do 8 m, p rze z który prow adzi most. W śród dębów ( obw. do 450 cm ) i buków ( do 400 cm) rośnie dużo strzelistych świer­ ków srebrzystych. W zabudowie ośrodka, na wzniesieniu zajm u­ ją cym środkową część wyspy, znajduje się dwór z X IX w., od­ remontowany w 1965. Kąpielisko. ■ 5 km na pd. wsch. Będargowo. Gotycki kościół z przeł. X V i X V I w. M urowany z kamienia polnego i cegły, z drewnianą wieżą nadbudowaną w X IX w. D wa portale z ciosów granito­ wych. S zczy t wsch. ozdobiony renesansowymi wnękami z X V I w. W ewnątrz p łyta nagrobna z 1742. Dwór z przeł. X IX i X X w. ■ 10 km na pd. wsch. Jarosławsko. G ranitowy kościół z 1858, z wysoką wieżą. Park krajobrazowy (7 ha) z 1 poł. X IX w., z wieloma starym i drzewami. ■ 2,5 km na pn. wsch. Bołewice. Późnogotycki kościół z X I V X V w., przebudowany w X V II w., z wieżą i szczytem z końca X IX w. M urowany z kamieni polnych i cegły. Salowe wnętrze p rzyk ryte drewnianym pułapem belkowanym, z ludową polichro­ mią. O łtarz architektoniczny z 1676. Na pd. od kościoła niewie­ lki park krajobrazowy (2,4 ha) z 2 poł. X IX w. W nim p a r­ terowy dworek z X IX w., ozdobiony ganeczkiem z kolumnami. ■ 6 km na wsch. Przekolno . Duża wieś wzmiankowana w 1250 ja k o własność książąt pomorskich. Kościół z 2 poł. X III w., zbudowany z ciosów granitowych i kamienia polnego, z pó źnogotycką wieżą kamienną z X V w., o nadbudowie ceglanej z X V III w. Oskarpowany w X IX w. S zczy t wsch. kościoła ozdobiony wnękami, w ścianie zach. ostrolukowy porta l o oście­ żach z ciosów granitowych. Pałac z X IX w. z bocznym, p ó ­ źniejszym skrzydłem . W sąsiedztw ie park (3,3 ha) - pierwotnie barokow y z X V III w., przekształcony w X IX w. na krajob­ razowy. Z pierwotnego założenia barokowego zachowały się alejki grabowe oraz pojedyncze drzewa, m.in.: lipa (obw. 540 cm ) i jesion (450 cm ).

IM I

Skrzyżowanie dróg ■ 4 km na zach. wieś Chrapowo. Kościół z ciosów granitowych wzniesiony w 2 poi. X III w., przebudowany na przeł. X V i X V I w. w stylu późnogotyckim . Potężna wieża z X IX w., za ­ kończona wielobocznym hełmem. S zczy t wsch. późnogotycki, dekorowany wnękami. Zniszczony w 1945, kościół zo sta ł od­ budowany w 1969. W ewnątrz chrzcielnica granitowa z X III w. Dwór z X IX w. z ganeczkiem , dwoma alkierzam i i trzypiętrową wieżą. O bok niewielki park francuski (2 ha) ze strzyżon ym i alejami grabowym i.

■ 4,5 km na pn. zach. Jagów. Kościół neogotycki z 1920. Park krajobrazowy (3 h a), założony w X IX w. W nim ruiny pałacu z pocz. X V III w. oraz piętrow y dwór z końca X IX w., kryty wysokim dachem czterospadowym . płotno

im

Wieś w pagórkow atej okolicy, w sąsiedztwie kilku niewielkich jezior. Kościół ryglowy z XVIII w., z wieżą drewnianą, ogro­ dzony kamiennym murem. Dwór z pocz. XIX w., z dobudo­ wanym pod koniec X IX w. skrzydłem pd., zwanym pałacem. Obok park krajobrazow y (6 ha) z pocz. X IX w. LUBIANA

B1BI

Wieś w dolinie Małej lny. Park krajobrazowy (7,6 ha) z pocz. X IX w., z okazałymi lipami (obw do 600 cm) i jesionami (do 350 cm). W parku pałac z poł. X IX w., o bogatym wystroju elewacji, siedziba Państwowego O środka Hodowli Zarodowej. ■ 2 km na pd. Boguszyny. Kościół z X V -X V I w., przebudowa­ ny w X IX w. Dwór z X IX w. i park krajobrazowy (5,8 ha) z pocz. X IX w., z aleją lipową. Trasa przecina dolinę Małej Iny, lewego dopływu Iny. ZAM ĘCIN Wieś na skraju doliny Małej Iny. W 1233 książę Władysław Odonic podarow ał ją cystersom z Kołbacza. Neogotycki koś­ ciół z X IX w., z wieżą pochodzącą z XV w., przykrytą dachem namiotowym. Liczne zabudow ania szachulcowe.

una

■ 2,5 km na pn. zach. Gleźno. Park krajobrazowy ( 4,4 ha) z poł. X IX w., ze starszą ( z poł. X V III w.) aleją lipową, w której drzewa osiągają obw. 370 cm. N a cmentarzu sklepiona ostrołukowo brama ceglana, prawdopodobnie z X I V -X V w. C H O SZC ZN O

M iasto (16000 mieszkańców) nad Stobnicą, lewym dopływem Iny, i rynnowym jez. Klukom (85 ha). Węzeł kolejowy i drogowy. Znaczny ośrodek przemysłowy z Zakładami Metalowymi „B um ar” na czele. Początek bocznicy 11 b. Koniec trasy 18. We wczesnym średniowieczu był tu słowiański gród. Legendarnym jego założycielem był Choszcz, od którego imienia m iasto przyjęło nazwę. W pobliżu grodu rozwijało się osiedle rybacko-rolnicze, położone przy szlaku handlowym ze Szczecina do Prus. W 1233 ziemie wokół Choszczna nadał W ładysław Odonic cystersom z pom orskiego Kołbacza. W 1269 tereny te opanowali brandenburczycy, którzy w 1284 założyli tu miasto. Około 1337 znalazło się ono w posiadaniu magnackiej rodziny Wedlów, której wpływy przetrwały w tych okolicach aż do XVIII w. Podejmowane przez Polskę próby odzyskania Choszczna nie powiodły się. Z uwagi na

(3 3 3

graniczne położenie m iasto zostało ufortyfikowane. W XVI w. było znacz­ nym ośrodkiem handlowym. W ielka zaraza w 1625 i wojna trzydziestolet­ nia (1618-1648) spowodowały upadek miasta. W tym okresie przechodziły tędy kilkakrotnie wojska polskie. W X IX w. budow a linii kolejowej oraz zakładów przemysłowych przyczyniła się do rozwoju m iasta i znacznego wzrostu liczby mieszkańców (z 5,9 tys. w 1859 do 14 tys. w 1939). W końcu października 1939 Niemcy założyli pod miastem obóz jeniecki dla oficerów - Oflag II B Arnswalde. Początkowo przebywali w nim Polacy, przeciętnie blisko 2500 jeńców, w tym około 2200 oficerów, wśród których był m.in. gen. Franciszek Kleeberg - dowódca G rupy Operacyjnej „Polesie” , m jr Henryk Sucharski - bohaterski obrońca W esterplatte oraz ppor. Leon Kruczkowski - znany pisarz i publicysta. W maju 1942 pol­ skich jeńców przeniesiono do Oflagu II D G rossborn. N a ich miejsce hitlerowcy osadzili w obozie oficerów i szeregowców francuskich, przecięt­ nie 2600 osób. Ewakuacja obozu nastąpiła 29 stycznia 1945. Podczas 5-tygodniowych walk w 1945 - 85% zabudowy m iasta legło w gruzach.

Przy rynku, m onum entalny kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny, gotycki z 1 poł. XIV w., przebudow any w XVIII i X IX w. Zniszczony w 1945, odbudow any w 1956. Trójnawowy, halowy, z kw adratow ą, masywną wieżą z około 1400, górującą wysoko nad miastem. Zachowały się gotyckie por­ tale: główny i dwa boczne. W ewnątrz sklepienie gwiaździste, odrestaurow ane w 1956. W prezbiterium ciekawy wystrój rzeź­ biarski: „Drzewo Życia” z terakoty i „Pasja” z drewna. W oł­ tarzu głównym późnogotycki tryptyk. W ścianie pd. renesan­ sowe epitafium z 1575, a w ścianie nawy pn. - epitafium barokow e z 1787. Pośrodku rynku Kolumna Zwycięstwa (1945), a na placu w pobliżu kościoła drewniana rzeźba Choszcza, legendarnego założyciela osady słowiańskiej. Z silnych niegdyś obw arow ań miejskich pozostały jedynie fra­ gmenty murów obronnych i wały (zamienione dziś na spacero­ wą prom enadę) z X IV -X V w. oraz barbakan Bramy Kam ien­ nej z XV w., nakryty stożkowym dachem, odbudowany w 1960-1961. Przy walach miejskich na ul. Grunwaldzkiej rosną dwie potężne 300-letnie lipy zwane „Lipam i Czarniec­ kiego” (obw. 760 i 460 cm), upam iętniające pobyt hetm ana w Choszcznie w 1657. N a cm entarzu kom unalnym groby jeń­ ców polskich z II wojny światowej. Przy drodze do Dobieg­ niewa cm entarz wojenny żołnierzy radzieckich i pom nik po­ święcony ich pamięci. Spoczywa tu około 3 tys. żołnierzy po­ ległych w 1945 w walkach o Choszczno i okolice. N ad jezio­ rem rozległy park i plaża miejska (hotel, pole namiotowe, kąpielisko strzeżone, wypożyczalnia sprzętu pływającego). S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony - do Recza (17 km). Wyjazd z miasta na pn. wsch. ul. W ojska Polskiego (kierunek: Recz).

Trasa 11b C h o szc zn o S uliszew o D raw no

/ 25 km Trasa prowadzi z Choszczna na wsch. drogą drugorzędną nr 161. Wiedzie przez pn. skraj Pojezierza Choszczeńskiego do D raw na, położonego już na Równinie Drawskiej. Końcowy odcinek trasy biegnie przez lasy Puszczy Drawskiej. W D raw ­ nie łączy się z trasą 12 c. Równoległa linia kolejowa Choszcz­ no - Kalisz Pomorski.

CHOSZCZNO Wyjazd z m iasta na wsch. ul Dąbrowszczaków (kierunek: Drawno). Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na pd. Wardyń. N owy kościół z 1982-1986, zbudowany z kamienia polnego, w kształcie ryby. Dwór z X V III w.,

6 km

I

pierwotnie obronny, przebudowany w X IX w. na rezydencję, spłonął w 1992. O bok niewielki park krajobrazowy (2 ha) z przeł. X V III i X IX w. ■ 2 km na pn. Chełpa. Kościół kamienny z X IV w., z wieżą dobudowaną w X IX w. Z niszczony w 1945, odbudowany w 1980. N iew ielki park krajobrazowy (0,7 ha) z poł. X IX w.

Skrzyżowanie dróg [ 7 km J ■ 1 km na pd. wsch. Rzecko, wieś położona nad Wardynką, praw ym dopływem Stobnicy. Młyn oraz dom z dużą bramą wjazdową - szachulcowe z X V III w. Kościół z X IX w.

RZECZKI Niewielka wieś po lewej stronie szosy. Dwór z X IX w., później przebudowany. Lipowa aleja dojazdowa.

SULISZEWO Duża wieś położona po prawej stronie szosy. W pobliżu wsi, nad wysychającym jez. Reczynek, nikłe ślady d. zamku rycers­ kiego wzniesionego w 1354. Powstał on praw dopodobnie na miejscu wczesnośredniowiecznego grodziska. We wsi kościół gotycki z 1 poł. XV w., przebudow any w 1880. Spłonął w 1965, odbudow any 1967. M urow any z kamienia polnego, z ceglaną wieżą na podstawie kamiennej, nakrytą dachem na­ miotowym. W ścianie zach. profilowany portal. Szczyt wsch. ozdobiony smukłymi, ostrołukowymi wnękami.

9 km ]

■ 2,5 km na pn. zach. Pamięcin. Parterow y dwór z pocz. X IX w. Obok niewielki park krajobrazowy (2,2 ha) z pocz. X IX w., ze starodrzewem. ■ 5 km na pd. wsch. Kolki, wieś na skraju P uszczy Drawskiej. Kościół z X IX w. Pałac z przeł. X V III i X IX w., z dwoma skrzydłam i bocznym i tw orzącym i k ształt litery U. O bok park krajobrazowy (3,4 h a), założony na pocz. X IX w. We wsi dom y szachułcowe z X IX w. 16 km]

Skrzyżowanie dróg Po pd. stronie drogi KIEŁPINO, niewielka wieś na skraju Puszczy Drawskiej. Późnobarokow y dworek myśliwski z XVIII w. w kształcie podkowy, przebudowany w 1804, obec­ nie zdewastowany. O bok dwie oficyny dworskie z XVIII w. oraz park (4,3 ha) z X V II-X IX w., z wieloma starymi drzewa­ mi. Przy stacji kolejowej rośnie 5 starych dębów o obw. 465600 cm oraz wiąz polny (430 cm). Starodrzew ten nazwano im. prof. W ładysława Szafera. ■ 4 km na pn. zach. Lubieniów. Kościół granitow y z X IV w., przebudowany w X IX w. Zniszczony w 1945, odbudowany w 1977. Pałac z 2 poł. X IX w., obok park krajobrazowy (3,2 ha) z 2 poi. X IX w. ■ 7 km na pd. wsch. Brzeziny, wieś na skraju P uszczy D raws­ kiej. Kościół ryglow y z 1756, przebudowany w 1967, z wieżą szachulcową. Barokowy pałac z X V III w., przebudowany w X IX w. i odbudowany w 1964 na Dom Pom ocy Społecznej. O bok park krajobrazowy (7 ,7 ha) z X IX w. Trasa wkracza w lasy Puszczy Drawskiej (opis trasa 12).

patrz

DRAWNO M iasto (2400 mieszkańców) na zach. skraju Puszczy Draw s­ kiej, przy linii kolejowej Choszczno - Kalisz Pom orski. Leży na przesmyku między dwom a jeziorami: D rawnieńskim (Gryżyna) od pn. wsch. (65 ha) i Dubie (Adamowo) od pd. zach. (112 ha), przez które przepływa Draw a. Jest znanym letnis­ kiem i ośrodkiem turystyki wodnej. Siedziba dyrekcji D ra­ wieńskiego Parku N arodow ego (opis - patrz trasa 12). Zakład odlewniczy „B um ar” . K oniec trasy llb . Dawny gród słowiański należący w X -X I w. do państwa pierwszych Pias­ tów, później zaś do Pom orza Zachodniego. Opanow any na przeł. XIII i XIV w. przez Now ą M archię, stanowił od 1313 własność rycerskiego rodu Wedlów, lenników Brandenburgii. N a pocz. XIV w. Wedlowie wy­ budowali tu warowny zamek, strzegący granicy na Drawie. O bok zamku powstało ufortyfikowane m iasto, które w 1 poł. XIV w. uzyskało prawa miejskie. W 1433-1436 D raw no podporządkow ane było Polsce, a od 1469

stało się lennem Pom orza Zachodniego. W 1657 oblegały je wojska het­ m ana Stefana Czarnieckiego, walczące ze Szwedami, a podczas wojny szwedzko-rosyjskiej 1758 opanowane zostało przez Rosjan. Miasto kilka­ krotnie padało pastw ą pożarów, z których największy w 1690 strawił je niemal doszczętnie. W 1945 pod miastem stoczyła swój pierwszy bój 2 Dy­ wizja Artylerii (2 Arm ia WP), wspierając ogniem natarcie piechoty radziec­ kiej. Działania wojenne zniszczyły D raw no w 25%. /

N ajstarszą częścią m iasta jest Góra Zamkowa, d. wzgórze grodowe położone nad Jez. Drawnieńskim. Wznosi się na niej ruina zam ku zbudowanego przez Wedlów na pocz. XIV w. W 1421 zamek zdobyli Krzyżacy. Około 1600 prze­ budowano go na renesansową rezydencję zniszczoną w 1675 przez cofające się wojska szwedzkie, a w 1758 przez Rosjan. D o czasów dzisiejszych zachowały się tylko dwa wsch. na­ rożniki, będące fragm entem wysokiego dom u mieszkalnego. Ze wzgórza zamkowego rozciąga się piękny widok na obydwa jeziora i leżące u jego stóp m iasto, które zachowało zabytkowy układ urbanistyczny. Z silnych niegdyś fortyfikacji miejskich nie pozostało żadnych śladów. Przy rynku (dzisiejszy pl. Wolności) wznosi się gotycki

kościół

Najświętszej

Panny

Marii

Nieustającej Pomocy

z XV w., przebudowany w XVII i X IX w. Jest to budowla jednonaw ow a z transeptem i pięciobocznym prezbiterium oraz potężną ryglową wieżą, wzniesioną około 1800, zakończoną hełmem i iglicą. W ewnątrz ołtarz i am bona z postaciami ewan­ gelistów - barokowe, z pocz. X V III w. Przy ul. Kościelnej XIX-wieczny dwór ryglowy z wysokim dachem dwuspadowym z naczółkami oraz pom nik z tablicą upam iętniającą XXX-lecie wyzwolenia ziemi drawnieńskiej, odsłonięty w 1975. Ponadto w mieście kilka zabytkowych dom ów z X V III-X IX w. Nad jez. Dubie stanica wodna i camping. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na pn. zach. - do Recza (18 km) i na pd. wsch. - do Zatom ia (14 km). ■ 6 km na pd. Barnimie, wieś na lewym brzegu Drawy, poło­ żona na rozległej polanie otoczonej Puszczą Drawską. W 1657 p rze z m ost na Drawie , zw any ,,polskim m ostem ”,tprzechodziły wojska hetmana Stefana Czarnieckiego w pogoni za Szwedami. We wsi kościół z kamienia polnego z końca X III w., przebudo­ wany w X V w., z absydą i przedsionkiem , dobudowanymi w 1900. W ewnątrz renesansowe wyposażenie: ludowy ołtarz ar­ chitektoniczny z 1608 i ambona z 1600. Barokowa płyta nagrob­ na z 1670. O bok kościoła wysoka dzwonnica drewniana z prze­ łomu X V II i X V III w. N ad Drawą p ark krajobrazowy (2,6 ha) z X IX w. ze starym drzewostanem ( m. in. okazałe dęby o obw. do 540 cm i jesiony do 300 cm ) i fragm entem XIX-wiecznego dworku z oryginalną w ieżyczką oraz bramą przejazdową.

'wawwwiiBiiwftitwwiwiiriiWHiiiffliwirtiMiił

manili

Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na pn. zach. Stradzewo. Kościół z X IX w. Pałac z 2 poł. X IX w. w ostatnich latach gruntownie odrestaurowany. O bok park krajobrazowy (2,4 ha) z 2 poł. X IX w., z okazałą lipą o obw. 450 cm. Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na wsch. Pomień, wieś o zachowanym kształcie owalnicy. Gotycki kościół z X V w., z masywną wieżą. Spalony w 1627 w czasie wojny trzydziestoletniej, odbudowany w 2 poł. X V II w. W ewnątrz barokow y ołtarz i ambona z X V III w., a w posadzce prezbiterium barokowa p łyta nagrobna z końca X V III w. W pd.-zach. części wsi d. założenie pałacowo-parkowe, z obszernym dziedzińcem gospodarczym . E klektyczny pałac z końca X IX w., z elementami klasycy stycznym i. Obok niego oficyna, a w sąsiedztwie rozległy park krajobrazowy (15,8 ha) z poi. X IX w. RECZ

M iasto (2900 mieszkańców) położone wśród wzgórz nad Iną, prawym dopływem Odry. F abryka Sprzętu Okrętowego „R em or” . We wczesnym średniowieczu istniał tu pom orski gród strażniczy oraz osada na podgrodziu. W 1237 joannici wybudowali tu zamek, który w 1269 zdobył i zniszczył książę pom orski Barnim I. W krótce potem tereny te opanowali m argrabiowie brandenburscy. W 1284 założyli oni miasto, a ruiny zam ku oddali cysterkom, które wybudowały tam klasztor, zniesiony w 1827. Obok m iasta lokacyjnego istniała nadal podm iejska osada, która w ciągu wieków zachowała swoją odrębność i słowiański charakter. Przez Recz przebiegał ważny trakt handlowy, prowadzący z W ielkopolski do Szczecina, zwany „polską drogą” , który zapewniał m iastu rozwój. W XIV w. Recz został otoczony murami. W 1370 m iasto otrzym ała w lenno rodzina Wedlów, która władała nim do XV III w. W 1402-1454 Recz był przejściowo pod panowaniem krzyżackim. Wedlowie, z których część rodziny spolszczyła się, stawiali zbrojny opór wójtowi krzyżackiemu, odmawiając złożenia przysięgi lennej. W czasie walk pomiędzy Polską a Z akonem stanęli oni po stronie polskiej. Podczas wojny trzydziestoletniej m iasto zostało czę­ ściowo zniszczone, a w 1657 - podczas wojny polsko-szwedzkiej zdobyte przez wojska Stefana Czarnieckiego. W czasie II wojny świa­ towej m iasto stanowiło silny węzeł obrony niemieckiej na Pom orzu. Podczas walk w 1945 trzy razy przechodziło z rąk do rąk; uległo zniszczeniu w 70%.

Zachow ał się średniowieczny układ urbanistyczny Starego M iasta w kształcie elipsy, z czw orokątnym rynkiem pośrodku, otoczony długimi odcinkami m urów obronnych (głównie

F ra g m e n t m u ró w m ie js k ic h w R e c zu

w pn. i wsch. części), zbudowanymi w X IV -X V w. z kamienia polnego. W linii m urów przetrwały fragmenty Bramy Choszczeńskiej i Baszty Więziennej z X IV -X V w. oraz gotycka, obronna baszta ceglana, zwana Drawnieńską. W zniesiona w XIV w. na planie kw adratu, górą przechodzi w kształt cy­ lindryczny. Zakończona jest hełmem i blankam i, zrekonstruo­ wanymi w X IX w. Obok niej, w kompleksie murów obron­ nych, czatownia ze stożkowatym dachem z XV w. W centrum miasta wznosi się potężny, gotycki kościół Chrystusa Króla z wysoką wieżą, zbudowany w 1352-1355, przebudowany częściowo w XV w. i w 1859. Jest to budowla trójnawowa, halowa. W nawie główftej i w pre­ zbiterium - sklepienie gwiaździste, w nawach bocznych - krzyżowe. Cenne wyposażenie wnętrza. Ołtarz późno­ renesansowy z 1607-1611, z bogatą dekoracją snycerską. A m bona renesansowa z pocz. XVII w. Chrzcielnica ro­ m ańska z granitu. Krucyfiks późnogotycki z przełomu XV i XVI w. Za ołtarzem głównym dwa epitafia: re­ nesansowe z 1603 i barokowe z 1746. Ponadto na ścianach trzy inne epitafia z XVII w. W rynku i w przyległych uliczkach kilka starych dom ów ryglowych z X V III-X IX w. Przy ul. Ratuszowej 6 d. organistów ka z pocz. XIX w.,

■ ■ ■ riiriiiriiiB m iiiiiriiiiiiiii i '" T im —

i — in in T F .. m

n u r

odrem ontow ana w 1986-1987 na bibliotekę. N a rynku Po­ m nik Wdzięczności odsłonięty w 1985 z okazji 700-lecia m iasta. Park miejski z amfiteatrem. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na pd. wsch. - do D raw na (18 km) i na pn. zach. - do D obrzan (22 km); zielony: na pd. zach. - do Choszczna (17 km) i na pn. zach. - do D obrzan (18 km); czarny z cent­ rum miasta do stacji kolejowej (2 km).

Trasa 12 Gorzów Wielkopolski Strzelce Krajeńskie Dobiegniew Człopa 76 km

Trasa prowadzi z G orzow a W ielkopolskiego w kierunku pn.-wsch. drogą główną nr 22. Początkow o wiedzie przez teren Równiny Gorzowskiej, w rejonie Strzelec Krajeńskich wcho­ dzi na obszar Pojezierza Dobiegniewskiego, przecina wąski pas Równiny Drawskiej (ciągnącej się wzdłuż Drawy) i na ostatnim odcinku biegnie przez Pojezierze Wałeckie. N a trasie duże obszary leśne Puszczy Gorzowskiej i Puszczy Drawskiej. Wiele jezior. Trasy boczne: 12a. Strzelce Krajeńskie - Krzęcin - Choszczno, 12b. Strzelce Krajeńskie - Ogardy - Bierzwnik, 12c. Stare Osieczno - G łusko - D raw no. W Dobiegniewie skrzyżowanie z trasą 18.

□33

G O R ZÓ W W IELKOPOLSK I

Wyjazd z miasta na pn. wsch. ul. W alczaka (kierunek: Wałcz). Przy drodze zabytkow a aleja lipowa, ciągnąca się aż do Różanek. illlll

Skrzyżowanie dróg ■ 3 km na pn. Wojcieszyce, wieś nad Jez. W ojcieszyckim (10 h a ). Kościół późnoromański wzniesiony na pocz. X III w. z kostki granitowej, z wieżą szachulcową dobudowaną w 1705.

EE3

R ÓŻANKI

Przy wjeździe do wsi szklarnie zakładu ogrodniczego „R ó ­ żanki” (9 ha pod szkłem). Kościół bezstylowy z pocz. XV III w., z wieżą dostaw ioną w 1735. W ewnątrz barokowy ołtarz z 2 poł. X V III w. O bok kościoła potężny buk (obw. 415 cm). Klasycystyczny zespół folwarczny z 1 poł. X IX w., z małym parkiem krajobrazowym (0,6 ha) z 2 poi. XIX w. Za wsią trasa wchodzi w lasy Puszczy Gorzowskiej (opis patrz trasa 11).

1333 N a lewo od drogi otoczone lasami jez. Nierzym (19 ha). Obszerny parking przydrożny (strzeżony w sezonie letnim). N ad jeziorem ośrodek wypoczynku świątecznego, z kąpie­ liskiem strzeżonym, wypożyczalnią sprzętu pływającego i po­ lem namiotowym. 300 m na zach. od jeziora leży jez. Os­ trowite (26 ha).

□33

Z D R O ISK O

Niewielka, otoczona lasami wieś nad Santoczną, prawym do­ pływem Noteci. Około 1,5 km na pd. wsch. od wsi położony jest rezerwat przyrody „Zdroiskie Buki” (75,57 ha). Chroni on fragm ent buczyny pomorskiej, porastającej zbocza głęboko wciętej doliny Santocznej, płynącej tu wąskim, krętym koryta­ rzem, w zalesionym wąwozie. W drzewostanie występują oka­ załe buki, graby, a także sosny.

S z la k i tu r y s ty c z n e Wzdłuż Santocznej wiedzie zielony szlak: na pn. zach. - do Santoczna (4 km) i na pd. wsch. - do Górek N oteckich (8 km). ■ 4 km na pn. zach. Santoczno, wieś położona nad rzeką Sdhtoczną, p rzy wsch. krańcu wąskiej ryn­ ny je z. M rowinko (23 ha). To j e ­ zioro należy do grupy śródleśnych zbiorników wodnych, p rze z które przepływ a Santoczna. Wypełniają one połodowcową rynnę, ciągnącą się na długości prawie 10 km, aż do wsi M oczydło. P rzed 1765 był tu młyn, na miejscu którego w 2 poł. X V III w. wybudo­ wano hutę, czynną do 1945. We wsi kościół szachulcowy z 1767, p rze­ budowany z d. magazynu huty, przekształcony i powiększony w 1780-1782, z wieżą dobudowaną w 1818-1819. N akryty wysokim dachem dwuspadowym z naczółka­ mi. Obok szkoła w budynku kłasycystycznym z końca X V III w., na­ kryta dachem naczółkowym z p o ­ wieką, powiększona o skrzydło na pocz. X X w. N a praw o od drogi śródleśne jez. |H Q | Duże Wełmino (22 ha), położone w głębokiej rynnie polodowcowej. Przy pn.-zach. brzegu znajduje się ośrodek wypoczynkowy z domkami campingowymi, kąpieliskiem i wypożyczalnią sprzętu pływającego. Około 200 m na pd. wsch. od jeziora leży drugi, mniejszy zbiornik wodny - jez. W ełmino (5 ha), o stromych brzegach. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pd. - do Santoka (14 km), na pn. zach. - do Santoczna (5 km). PRZYŁĘG

Wieś nad rzeką Pełcz, prawym dopływem Noteci. Pomimo wczesnego zagarnięcia tych ziem przez Brandenburgię we wsi długo przeważała rodzim a ludność polska. W 1684 niemiecki duchowny pisał, że musi kazania głosić w języku polskim, bo

SaU

inaczej nikt go nie rozumie. Ludność polska przetrwała tu do końca X IX w. Kościół z 1803, salowy, z wieżyczką nad zach. częścią korpusu. Przylega doń mały park krajobrazowy (1 ha) z 2 poł. X IX w. W pobliżu, nad rzeką, budynki d. młyna wodnego z X IX w. ■ 6 km na pd. Górki Noteckie, wieś nad rzeką Pełcz. Podobnie ja k w Przyłęgu, tak i tutaj ślady polskości przetrw ały do końca X IX w. W centrum wsi neogotycki kościół z 1818. IU5SI Skrzyżowanie dróg ■ / km na pn. Brzoza. We wsi kościół późnoromański, zapew­ ne z około poł. X III w., przebudowany w 1751 (m.in. dobudowa w ieży). M urowany z kamienia częściowo ciosanego, salowy, z prostokątną drewnianą wieżą z latarnią i hełmem. O d 1948 prawosławny (po 1945 wieś zasiedlona została p rze z Łem ków ). W jeg o otoczeniu wiekowe lipy ( obw. do 500 cm ), klony i kasz­ tanowce. Zachował się obszerny dziedziniec folw arczn y z zabu­ dową gospodarczą oraz rozległy park krajobrazowy (21 ha) z pocz. X IX w., obejmujący od pn. rynnowe je z. B rzoza ( około 10 ha) z półw yspem głęboko wcinającym się w toń wodną. W zabudowie dziedzińca wyróżnia się murowany spichlerz z 1777, n akryty wysokim dachem z pow iekam i oraz szachulcowy czworak z około 1800, nakryty dachem naczółkowym. Gorzelnia z 1875. Z klasycy stycznego pałacu, rozebranego w 1951-1952 zachował się tylko skrom ny pawilon pałacowy, m ieszczący dziś kuźnię. W parku aleja lipowa (60 drzew ), tworząca promenadę spacerową wzdłuż pd. brzegu jeziora oraz liczne drzewa ozdob­ ne. P rzy drodze do Strzelec Krajeńskich aleja platanowa (95 drzew ) z pocz. X X w. ■ 3 km na pn. wsch. Sławno. Pałac z pocz. X X w., budynki gospodarcze o konstrukcji ryglowej oraz wysoki mur kamienny z interesującą altaną widokową w narożniku, nakrytą strzechą. Park krajobrazowy (3,4 ha) z X IX w. z dorodną lipą (obw. 420 cm ). ■ 2 km na pd. od Sławna Sarbiewo. W parku krajobrazowym (2,6 ha) rosną okazałe w iązy o obw. do 680 cm. EUl

STR ZELC E KRAJEŃSKIE

M iasto (10200 mieszkańców) położone na przesmyku między jeziorami: G órnym od pn. wsch. (19 ha), a Dolnym od pd. wsch. (7 ha). Lokalny węzeł drogowy. Wiele zakładów pro­ dukcyjnych i usługowych, m.in. PO M z wydziałem produ­ kcyjnym i nowoczesny elewator zbożowy. Początek tras bo­ cznych: 12a i 12b. Już w X w. istniała tu osada służebna, zamieszkana przez łuczników-strzelców (stąd nazwa m iasta), podległa grodowi w Santoku. W 2 poł. X III w. Strzelce, wraz z ziemiami położonym i na pn. od Noteci, znalazły się pod

B ra m a M ły ń s k a w S trz e lc a c h K ra je ń s k ic h

panowaniem brandenburskim . Próba odbicia tych ziem przez księcia wiel­ kopolskiego Przemysła II, który w wyprawie w 1272 zdobył i zniszczył Strzelce, nie powiodła się. W 1402-1454 Strzelce wraz z całą N ow ą M ar­ chią należały do zakonu krzyżackiego jako zastaw. Bezowocne były też późniejsze starania Polski o odzyskanie tych terenów. Mimo to ludność polska przetrwała tu aż do XIX w. Geneza m iasta i czas jego powstania nie są znane. Strzelce jako m iasto są wymienione w 1286. W tym też czasie otrzymały fortyfikacje. W 1290 sprow adzony został tu zakon augustianów, który przetrwał do czasów reformacji. Strzelce wielokrotnie niszczone były przez pożary i najazdy. W 1433 zdobyli je i spalili husyci. W okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) m iasto było plądrow ane i niszczone przez pożary. Także woj­ na siedmioletnia (1756-1763) i wojny napoleońskie (1806-1815) dały się m iastu mocno we znaki. W czasie działań wojennych w styczniu 1945 m iasto uległo zniszczeniu w 80%.

Średniowieczne miasto otaczają mury obronne, wzniesione na przeł. X III - XIV w. z kam ienia układanego warstwami. Zacho­ wane niemal na całej pierwotnej długości zaliczane są do najcie­ kawszych tego typu zabytków w Polsce. Ich wysokość w odcin­ kach najlepiej zachowanych wynosi do 7 m, a w partiach znisz­ czonych - 2-3 m. W linii m urów znajduje się 36 czatowni oraz Brama Młyńska i Baszta Więzienna. Brama M łyńska, zwana też W schodnią lub Drezdeńską (usytuowana u wylotu ul. M łynars­ kiej), wzniesiona została ok. poł. XV w. Jest to budowla gotycka, założona na planie prostokąta, czterokondygnacyjna, z ostrołukowym przejazdem. Elewację zewnętrzną zdobi ryzalit z ostrołukową niszą. Szczyt wieży ozdobiony jest ażurowymi sterczynami. Przed bram ą, przy ul. Podwale, usytuowany jest spichlerz z 1764, ostatnio odnowiony, przeznaczony obecnie na cele kulturalne. M urow any z cegły, o szczytach szachulcowych, nakryty dachem naczółkowym. Baszta Więzienna, zwana również Basztą C zaro­ wnic (położona przy wylocie ul. Sienkiewicza), zbudow ana została w XIV w. W dolnej części prostokątna z kamienia, wyżej cylindryczna z cegły, zwieńczona stożkiem otoczonym platformą widokową. Przylega do niej N ow a Brama z 1784. W centrum m iasta wznosi się m onum entalny kościół farny Najświętszej Marii Panny Królowej Różańca Świętego. Wzniesio­ ny w 2 poł. XIII w jako trzynawowa bazylika z wieżą. Przebudo­ wany na pseudohalowy w końcu XV w., restaurow any w 1855— 1860, a po spaleniu w 1945 odbudow any w 1971-1973. M uro­ wany z cegły, w partii cokołu i przyziemia wieży z granitowej kostki. Trzynawowy, z nieznacznie wysuniętym prezbiterium i czworoboczną wieżą od zach. W nawach bocznych zachowane sklepienia gwiaździste z XV w., a w zach. elewacji wieży ostrołukow y portal z czasu budowy kościoła. Przy ul. Wyszyń­ skiego neorom ański kościół św. Franciszka z Asyżu, z 1928. Większość zabudowy śródmieścia uległa zniszczeniu w czasie ostatniej wojny. Pozostały tylko nieliczne zabytkowe domy, wzniesione w końcu X VIII lub na pocz. X IX w. W parku przy al. Wolności pom nik (1978) ku czci żołnierzy 2 Armii Wojska Polskiego, a na terenie parku przy ul. Gorzowskiej - pom nik (1954) żołnierzy Armii Czerwonej. N a cmentarzu kom unal­ nym mogiła dwóch łączniczek sztabu 2 Armii W ojska Pol­ skiego, zmarłych tragicznie w m arcu 1945. N ad Jez. G órnym ośrodek wypoczynkowy z kąpieliskiem. S z la k i tu r y s ty c z n e Przy dworcu PKS węzeł szlaków turystycznych; czerwony: na zach. - do Santoczna (14 km) i na wsch. - do Starego Kurow a (15 km); żółty: na pd. zach. - do G órek Noteckich (13 km) i na pn. wsch. - nad jez. Osiek (13 km); niebieski: nad jez. Osiek (18 km). Wyjazd z m iasta na wsch. ul. W ojska Polskiego (kierunek: Wałcz)

■ 4 km na wsch. Ga.rd.zko. Neobarokowy kościół z X IX w. P rzy drodze do Strzelec Krajeńskich głaz narzutowy (obw. 840 cm, wys. 340 cm ) - pom nik przyrody nieożywionej, z wmu­ rowaną w 1978 tablicą, upamiętniającą stacjonowanie we wsi w marcu 1945 sztabu 4 Brygady Inżynieryjno-Saperskiej 2 A r­ m ii W ojska Polskiego. ■ 6 km na pd. wsch. Zwierzyn, wieś położona u podnóża pn. kraw ędzi pradoliny Noteci. Stacja kolejowa Strzelce Krajeńskie Wschodnie. Siedziba Urzędu Gminy. Kościół szachulcowy z 1767, częściowo obmurowany w X IX i X X w., gruntownie odnowiony w 1964-1965. Jednonawowy, z wieżą drewnianą kry­ tą gontem. Wyposażenie wnętrza współczesne. W pobliżu koś­ cioła ruina betonowego schronu - pozostałość umocnień hitle­ rowskich z czasów ostatniej wojny.

Trasa 12a Strzelce Krajeńskie Krzęcin C h o szc zn o 39 km

Trasa prowadzi ze Strzelec Krajeńskich na pn. drogam i lokal­ nymi, przez morenowy obszar Pojezierza Dobiegniewskiego i Pojezierza Choszczeńskiego. Poza krótkim odcinkiem środ­ kowym, wiedzie przez tereny rolnicze. STR ZELC E KRAJEŃSKIE

[ 0 km 1

Wyjazd z m iasta na pn. zach. ul. Wyzwolenia (kierunek: Choszczno). Rozwidlenie dróg. Trasa skręca w praw o, prosto - droga do Barlinka.

[ 1 km ]

BR O N O W ICE

[ 4 km ]

Wieś w rolniczej okolicy. Kościół neogotycki ? pocz. XX w., z wysoką, wysmuklą wieżą. W niewielkim parku krajobrazo­ wym (1,2 ha) oficyna z 2 poł. X IX w., z przylegającymi do niej budynkam i gospodarczymi (m. in. ciekawy w kształcie gołęb­ nik) oraz opuszczony dziś budynek gorzelni z 1875. ■ 3 km na pd. zach. Wielisławice. W niewielkim parku krajob­ razowym (1,4 ha) z pocz. X IX w. klasycystyczny dwór szachul­ cowy z pocz. X IX w. (nieużytkow any), z dobudowaną w 1 poł. X IX w. szachulcową oficyną. Kościół, pierwotnie szachulcowy z około 1800, gruntownie przebudowany w 1982-1984 w nowo­ czesnym stylu, z wysokim dachem ( wieżą) nad wejściem.

■ 3 km na pd. zach. od Wielislawic Wilanów, osada położona nad rzeką Pełcz, w lasach P uszczy Gorzowskiej. P rzy dawnej siedzibie nadleśnictwa niewielki park leśny (1,3 ha) z 2 poł. X IX w. Około 500 m na pd. zach. od osady położony je st rezer­ wat przyrody „ Wilanów” (67,16 h a), utworzony dla ochrony około 200-letniego starodrzewu bukówo-dębowego z domieszką sosny, porastającego teren o urozmaiconej rzeźbie. P rzy drodze do rezerwatu rośnie dąb o obw. 620 cm. |T t¥1

SO K O LSK O

Niewielka wieś w rolniczej okolicy. Kościół neogotycki z 2 poł. X IX w. Naprzeciw niego d. zespół dworski z przeł. XVIII i X IX w.: dwór, oficyna oraz park krajobrazowy (3,8 ha). TokijTj BO BRÓW KO Wieś w pagórkowatej okolicy, położona na skrzyżowaniu kil­ ku dróg lokalnych. Kościół neogotycki z ok. 1850. Pałac eklek­ tyczny z 2 poł. X IX w., z trzykondygnacyjnym ryzalitem na osi bocznej. O bok park krajobrazowy i leśny (6,1 ha) z 2 poł. XIX w. ■ 2 km na zach. Machary. Z praw ej strony drogi prow adzącej do wsi, na polu, leży olbrzym i głaz narzutowy o obw. 20,5 m. Dwór klasycystyczny z pocz. X IX w. (nieużytkow any). Obok park krajobrazowy (4,7 ha) z pocz. X IX w. z cennym sta­ rodrzewem. ■ 3 km na pd. zach. Buszów, wieś położona p rzy drodze S trzel­ ce Krajeńskie - Barlinek. Park krajobrazowy (1,9 ha) z pocz. X IX w., z egzotycznym i drzewam i ozdobnym i i okazałym i lipa­ m i (obw. do 460 cm ). Około 1,5 km na pd. zach., w lasach P uszczy Gorzowskiej, leży je z. Buszewo (31 h a). W okolicy jezio ra liczne staw y rybne (ponad 100 ha). TUCZNO

Wieś - wielodrożnica. Pałac z 1855 złożony z dwóch prosto­ kątnych skrzydeł połączonych w kształt litery L, ob. ośrodek myśliwych. F ro n t pałacu poprzedza taras, a skrzydło boczne - podjazd pod taras wsparty na kolumnadzie. Oficyna z X IX w. i dobrze utrzymany park krajobrazowy (8,5 ha) z 1 poł. X IX w., przekształcony na pocz. XX w. W jego zach. części zachował się fragm ent alei głogowej, a w części wsch. - aleja grabowa obiegająca wokół oczko wyschniętego stawu. ■ 3 km na pd. wsch. Lubicz. Kościół gotycki z X IV w., zbudo­ wany z kamienia i cegły. Rozbudowany w X V i X V I w., przebu­ dowany w X V III w. (szczyt, kruchta, nadbudowa w ieży). Z nisz­ czony w 1945, odbudowany w 1957. Elewacje zdobi ceramiczny f r y z z glazurowanych ksztaltów ek. Zachował się p o rta l g otycki (zam urowany) i charakterystyczne skośne przypory. Kościół otacza mur z kamienia, a od wsch. i pd. osłania go zw arty

szpaler starych lip. Park krajobrazowy (3,5 ha) z cennym starodrze­ wem, założony w 2 poł. X V III w., przekształcony w 2 poi. X IX w. Wzdłuż drogi prowadzącej przez wieś rośnie zwarty szpaler jesionów.

Skrzyżowanie dróg p is k n i] ■ 3 km na pd. wsch. Gilów. Neogotycki pałacyk z poł. X IX w. Obok park krajobrazowy (2,8 ha) z poł. X IX w. W murze ogrodzeniowym parku wieża widokowa.

Rozwidlenie drogi 120km | Trasa skręca w lewo; w praw o - droga do Chłopowa. ■ 3 km na pn. wsch. Chlopowo, wieś położona na przesm yku m iędzy dwoma jezioram i: Chlopowo od pn. (73 h a ), a Kościel­ nym od pd. (18 ha). Barokowy kościół z X V III w. W ewnątrz późnogotycki tryptyk z X V w. Obok d. oficyny dworskiej ( dom nr 27) niewielki park (0,29 ha) z ładną aleją starych lip. Około 2 km za wsią, p rzy drodze do Rębusza, rośnie potężny dąb ( obw. 735 cm ) , nazwany imieniem prof. Bohdana D yakow skie­ go ( współzałożyciela Ligi Ochrony P rzyrody). Skrzyżowanie dróg [26 km | ■ 2 km na pd. Mielęcin. D w ór z X IX w. O bok park krajob­ razowy (4,4 ha) z 1 poł. X IX w. ■ 3 km na pd. zach. Przybyslaw. Pałac z przeł. X V III i X IX w. Park krajobrazowy (4 ha) z 1 poł. X IX w. KRZĘCIN

ffkm]

D uża wieś nad rzeką M ałą Iną, lewym dopływem Iny, obok jez. Brudnego (24 ha). Siedziba Urzędu Gminy. K ościółzX V II w., gruntownie przebudowany w 1910,zcennym późnobarokowym wyposażeniem. Podworski park (5,5 ha), założo­ ny pod koniec XVIII w., przekształcony na krajobrazowy w 2 poł. XIX w. W szkole Muzeum Ziemi Choszczeńskiej otwarte w 1995. ■ 2,5 km na pn. wsch. Słonice. Park krajobrazowy (2 ,7 ha) z poł. X IX w., z okazałą lipą (obw. 580 cm ) i skrom ny dwór z 2 poł. X IX w. ■ 2 km na wsch. od Słonic Objezierze, wieś letniskowa, poło­ żona na wzniesieniu m iędzy dwoma jeziorami:-; Bukowskim od pn. wsch. (61 ha), a O bjezierze od pd. zach. (18 h a). Kościół z X V III w., murowany z kamienia i cegły, z wieżą z 1825.

W lewo odchodzi droga leśna w kierunku Zwierzyna. Przy 128 km] niej, około 400 m od szosy, położone jest Jez. Czyste (10 ha) z kąpieliskiem. Skrzyżowanie dróg [jTkrn i ■ 1 km na pd. zach. Żeńsko. Kościół granitow y z X IV w., z wieżą dobudowaną w X V I w., przebudowany w 1 poł.

X V III w. Zachowany portal ostrolukowy z 1370. W ewnątrz klasycystyczna ambona i chór z pocz. X IX w. W murze otaczają­ cym kościół bramka ceglana z X V I w. [33 km

| Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na zach. Stary Klukom. Kościół kamienno-ceglany z przeł. X V i X V I w., z neogotycką wieżą dobudowaną w X IX w. Z niszczony w 1945, odbudowany w 1975. Park kraj­ obrazowy (4 ha) z 1 poł. X IX w., z pom nikowym i dębami (obw. do 680 cm ) i jesionam i (300-425 cm ).

i 34 km

| Skrzyżowanie dróg ■ 4 km na pd. wsch. Nowy Klukom. Kościół kamienny z końca X V I w., o cechach wczesnorenesansowych, przebudowany na pocz. X X w., z drewnianą wieżą-dzwonnicą dostawioną w X V III w. W ewnątrz barokowy ołtarz z 1717. N aprzeciw koś­ cioła park krajobrazowy (7,5 ha) z pocz. X IX w., z dużym stawem (2 ha) o urozmaiconym kształcie linii brzegowej, two­ rzącej liczne zakola i zatoczki, przegrodzony groblą. M iejsce po zniszczonym w 1945 pałacu wyznaczają 3 okazałe platany.

Trasa prowadzi pomiędzy dwoma rynnowymi jeziorami: Raduń po prawej (107 ha) i Żeńsko po lewej (31 ha), które łączy niewielka rzeczka Stobnica. [39 k m ]

CHOSZCZNO Koniec trasy 12a. Opis m iasta - patrz trasa 11.

Trasa 12b Strzelce Krajeńskie O g a rd y B ierzw nik 22 km

Trasa prowadzi ze Strzelec Krajeńskich na pn. wsch. drogami lokalnymi przez morenowy obszar Pojezierza Dobiegniewskiego. Początkowo wiedzie terenem rolniczym, a w końcowym odcinku przez obszar leśny okalający rozległe, rynnowe jezio­ ro Bierzwnik.

I Obn I STRZELCE KRAJEŃSKIE Wyjazd z m iasta na pn. wsch. ul. G dańską (kierunek: Lipie Góry).

CZYŻEWO

flk m l

O sada położona z lewej strony drogi. Dwór z poł. X IX w., przy nim park krajobrazowy (1,3 ha) z poł. X IX w.

LIPIE GÓRY [Henn D uża wieś w pagórkowatej okolicy. W dniach 12-20 marca 1945 w zabudow aniach miejscowego m ajątku stacjonował sztab 2 Armii W ojska Polskiego pod dowództwem gen. K. Świerczewskiego, której jednostki skoncentrowane były przejściowo w okolicach Strzelec Krajeńskich. Ten fakt upa­ miętnia stojący we wsi pom nik gen. K arola Świerczewskiego (1978, proj. Czesław W ronka). Kościół z kamienia ciosanego z końca X III w., przebudowany gruntownie w XVI w. Ściana wsch. zwieńczona jest tró jkąt­ nym szczytem ze sterczynami i rozczłonkowana blendami (XVI w.). Świątynię otacza kam ienny m ur oporowy i szpaler starodrzewu. Niewielki park krajobrazowy (1,8 ha) z pocz. X IX w., z aleją grabow ą i klonowo-kasztanowcową. Z d. za­ budowy folwarcznej zachował się m.in. spichlerz z X V III w. ■ 3,5 km na pn. wsch. Pielice. P rzy wsch. skraju wsi niewielkie rynnowe jezioro Pielickie (7 ha). Kościół szachulcowy, zapewne z 1 poł. X V III w. (ściana zach. obmurowana), z niską kwadratową wieżą, nakrytą czterospadowym dachem. W pn.-wsch. części wsi, nad jeziorem , park krajobrazowy (2,5 ha) z 1 poi. X IX w.

OGARDY ;11 km D uża wieś, daw na własność rycerska znana od 1337. Kościół późnoromański z 1 poł. X III w., wzniesiony z granitowych ciosów, z wieżą nadbudow aną w końcu X IX w. Zniszczony pożarem w 1961, odbudow any w 1963. Zachowały się dwa uskokowe portale romańskie. Pałac eklektyczny z 2 poł. XIX w. Przy nim park krajobrazowy (10 ha), założony na przeł. XVIII i X IX w., powiększony w XIX w. Rośnie w nim m.in. dąb szypułkowy o obw. 580 cm. W pobliżu stawu par­ kowego pseudoklasycystyczne mauzoleum z końca X IX w. Za parkiem zespół zabudowy folwarcznej z pocz. X IX w., m.in.: klasycystyczny dw ór oraz otaczające dziedziniec gospodarczy budynki inwentarskie i spichlerz. Za wsią rozwidlenie drogi: trasa skręca w praw o (kierunek: Choszczno); prosto - droga do odległego 4 km Gilowa (opis - patrz trasa 12a.).

GÓRZNO Wieś nad Mierzęcką Strugą, prawym dopływem Drawy, poło­ żona przy pd. skraju jez. G órzno (41 ha). W XIV w. własność cystersów z pobliskiego Bierzwnika. Kościół z X IX w.

fi s t a l

119 lun [ Skrzyżowanie dróg W sąsiedztwie pd. skraj rozległego jez. Bierzwnik, obok dwóch sąsiadujących ze sobą kolonii: Kołecka i Ostromęcka. N ad jeziorem pole namiotowe i kąpielisko. Otoczone lasami jez. Bierzwnik (226 ha) ciągnie się krętą ryn­ ną o urozmaiconej linii brzegowej w kierunku pn.-zach. W pd. części jeziora znajduje się wyspa o pow. 1,13 ha, stanowiąca rezerwat przyrody „Wyspa na jeziorze Bierzwnik” , utworzony w celu ochrony stanowiska kłóci wiechowatej, a także dla zachowania starodrzewu sosnowo-dębowego porastającego wyspę. Szuwary stanowią lęgowisko licznych gatunków pta­ ków wodnych oraz miejsce żerowania czapli, a także żurawi. N a wyspie ma swoją ostoję bocian czarny. Oprócz sosny i dę­ bu rosną tu również stare buki i wielopienne lipy. Bujny pod­ szyt tworzy leszczyna, a we fragm entach rzadki u nas ciemię­ żyk białokwiatowy. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pn. zach. - wzdłuż brzegu jez. Bierzwnik do Rębusza (8 km) i na pd. - nad jez. Osiek (10 km). ■ 2,5 km na pd. Kolsk, wieś położona pom iędzy wąską rynną je z. Krzyw ego od zach. (13 ha) i je z. S zypa od wsch. (18 ha). We wczesnym średniowieczu (X -X I I w .) , wśród wysychających ju ż bagien, 1,5 km na wsch. od wsi, istniał słowiański gród na palach. We wsi neogotycki kościół z X IX w., p rzy którym rosną okazałe lipy (obw. do 440 c m ). Dwór z poł. X IX w., odnowiony w ostatnich latach.

f a lil

BIERZWNIK Koniec trasy 12b. Opis - patrz trasa 18.

W "k

LICHEŃ D uża wieś na skraju lasów. W dniu 12 kwietnia 1942 zam or­ dowano tu w publicznej egzekucji dwóch robotników pol­ skich, braci Marcelego i K onrada Kutznerów, którzy odm ó­ wili podpisania volkslisty. K u ich czci, jak również wszystkich polskich robotników rolnych na Środkowym N adodrzu, po­ m ordow anych przez hitlerowców w latach II wojny światowej, odsłonięto tu w 1971 kamień z tablicą pam iątkową. Kościół klasycystyczny z 1794, z prostokątną wieżą. Z d. ze­ społu pałacowego zachowała się oficyna i stajnia - obie z poł. XIX w. oraz inne budynki gospodarcze otaczające dwa dzie­ dzińce, a także park krajobrazowy (7 ha) z końca X VIII w. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pd. zach. - do Strzelec K rajeńskich (7 km) i na pn. wsch. - nad jez. Osiek (6km).

DŁUGIE Wieś letniskowa położona w lasach Puszczy Drawskiej, na przesmyku pomiędzy jeziorami: Długim od pd. (24 ha), a Li­ pie od pn. (174 ha). Zabudow ania wiejskie ciągną się na pd. od szosy w kierunku jez. Długiego. We wsi liczne ośrodki kolonijno-wczasowe. Przy pd. brzegu jez. Lipie duży ośrodek wypo­ czynkowy (domki campingowe, pole namiotowe, kąpielisko).

ŁUGI Wieś położona przy wsch. brzegu zatoki Żabiej (zwanej też jez. Ługi), stanowiącej pd. akwen rozległego jez. Osiek (539 ha). Kościół wzniesiony w 1899 z głazów granitowych i cegły, z wysoką wieżą (obecnie cerkiew). N ad jeziorem park krajobrazowy (4,9 ha) z pocz. X IX w. W miejscu pałacu (zni­ szczonego w 1945) budynek O środka K ultury, przy którym działa zespół ludowy kultywujący muzykę Łemków spod K ry­ nicy, osiedlonych tu w 1947. Po prawej stronie drogi tereny dawnego obozu jenieckiego polskich oficerów - Oflagu II C W oldenberg. Oflag II C W oldenberg był największym polskim obozem je­ nieckim w Niemczech. Istniał od m aja 1940 do stycznia 1945. Przebywało w nim około 6000 oficerów i blisko 700 podofice­ rów i szeregowców, głównie żołnierzy polskich z kam panii wrześniowej 1939, a także z walk we Francji w 1940 i z po­ wstania warszawskiego w 1944. Budowę obozu rozpoczęło jesienią 1939 około 400 polskich jeńców (głównie marynarzy) - więźniów Stalagu II C w Dobiegniewie (przeniesionego w maju 1940 do Greitswaldu). Jeńcy oflagu mieszkali w 25 m urowanych barakach. Obóz otaczał podwójny rząd drutów kolczastych o wysokości 2,5 m, z zasiekami między nimi oraz 8 wież wartowniczych, wyposażonych w karabiny maszynowe i ruchome reflektory. W obozie jeńcy prowadzili ożywioną działalność konspiracyj­ ną, a także szeroko rozwiniętą pracę kulturalno-ośw iatową i naukową. To podtrzym ywało jeńców na duchu, budziło na­ dzieje, pozwalało przetrwać. Obóz ewakuowano 25 stycznia 1945 w dwóch kolum nach marszowych. Większość jeńców (około 4400 osób) uzyskała wolność 30 stycznia 1945, po wejściu wojsk radzieckich do Dziedzic koło Barlinka i poblis­ kiego folwarku, reszta natom iast została pognana dalej w głąb Niemiec (około 2000 osób), gdzie doczekała wyzwolenia na przeł. kwietnia i m aja 1945. Liczbę zam ordow anych i zm ar­ łych W oldenberczyków szacuje się łącznie na około 120 osób. Po wojnie ich zwłoki zostały ekshumowane i przeniesione na cm entarz wojenny w Gorzowie W ielkopolskim. N a terenie byłego obozu odsłonięto w 1966 pam iątkow ą płytę z okolicznościowym napisem, a w jednym z baraków d. oflagu otw arto w 1987 skromne Muzeum Woldenberczyków.

PUB DOBIEGNIEW M iasto (3150 mieszkańców) położone przy pd.-zach. brzegu jez. Wielgie (137 ha), nad Mierzęcką Strugą, prawym do­ pływem Drawy, przy linii kolejowej Poznań - Szczecin. Węzeł drogowy. Miejscowość letniskowa. Skrzyżowanie z trasą 18. W średniowieczu istniał tu słowiański gród obronny na pograniczu Wiel­ kopolski i Pom orza. O bok niego rozwinęła się osada targow a, która dała początek dzisiejszemu miastu. W 1250 książę wielkopolski Przemysł I na­ dał Dobiegniew cysterkom z Owińsk pod Poznaniem. Pod koniec X III w. został on opanowany przez Brandenburczyków, którzy praw dopodobnie w 1298 nadali m u praw a miejskie. Pom imo tego cysterki owińskie za­ chowały pewną zwierzchność nad miastem aż do XV w. W 1326 W łady­ sław Łokietek usiłował akcją zbrojną odzyskać Dobiegniew. W 1433 m ias­ to zdobyli husyci i polskie oddziały. Dobiegniew znany był jak o ośrodek handlowy. Kupcy dobiegniewscy byli do 1660 zwolnieni z polskiego cła granicznego. Po wojnie trzydziestoletniej napłynęło tu wielu polskich osad­ ników. M iasto kilkakrotnie niszczone było pożaram i i nigdy nie rozwinęło się w większy ośrodek gospodarczy. W czasie II wojny światowej istniał pod Dobiegniewem duży obóz jeniecki dla oficerów polskich, znany jako Oflag II C W oldenberg (opis - patrz str. 267). W wyniku walk w 1945 m iasto zostało zniszczone w 85%.

Z zabytkowej zabudowy średniowiecznego m iasta zachował się jedynie gotycki kościół Chrystusa Króla i fragmenty murów obronnych. K orpus kościoła wzniesiono na pocz. XIV w. W końcu XV w. dobudow ano prezbiterium, a w 1725 zakrys­ tię. Neogotycką wieżę wzniesiono w 1859. Kościół jest budow­ lą halową, trzynawową, z wyodrębnionym zamkniętym trójbocznie prezbiterium. K orpus nakryty jest pozornym sklepie­ niem z 1852-1854 (pierwotne gotyckie sklepienia uległy znisz­ czeniu podczas pożarów w 1618 i 1641); w prezbiterium skle­ pienia krzyżowo-żebrowe. Z zewnątrz kościół jest oskarpowa-

Rzut kościoła C hrystusa K róla w D obiegniew ie

ny. Zachowały się dwa gotyckie portale z 1 poł. XIV w., z których pd. zdobiony jest fryzami z glazurowanych płyt dekorowanych motywami jeźdźców, zwierząt, smoków, masek i winnej latorośli. W ewnątrz kościoła, w lewej nawie, tryptyk z XIV w., a na ołtarzu w prawej nawie - kopia rzeźby „M a­ donna O bozow a” - w oryginale dzieło jeńca Oflagu II C prof. Stanisława Horno-Popławskiego - znanego polskiego rzeźbiarza okresu międzywojennego. O bok kościoła plac im. pchor. Tadeusza Starca - żołnierza 51 Pułku Piechoty, uczestnika kam panii w 1939, jeńca obozu w Dobiegniewie, zam ordowanego przez w artow nika obozu 23 m arca 1945. W 1970 odsłonięto tu okolicznościową tablicę ku jego czci. N a placu wznosi się pom nik Czynu Żołnierskiego (1979, proj. M. Janowski), upamiętniający chwałę oręża pol­ skiego w latach II wojny światowej. Po przeciwległej stronie, przy ul. Gdańskiej szkoła - pom nik 1000-lecia, wybudowana w 1963 z inicjatywy byłych jeńców obozu w Dobiegniewie dla uczczenia ofiar tego obozu. W 1970 otw arto w niej Izbę Pamięci N arodow ej, w której zgrom adzono wiele eks­ ponatów związanych z kam panią wrześniową i obozem w D o­ biegniewie. Z murów obronnych, wzniesionych z cegły w 2 poł. XIV w., zachowały się tylko trzy odcinki, długie około 15 m każdy i wysokie około 3-4 m, oraz czatownia, położona przy ul. K ard. Wyszyńskiego, o wysokości ponad 8 m. Przy ul. Szpitalnej klasycystyczny spichlerz dworski z 1 poł. X IX w. W parku miejskim (1,5 ha) rośnie m.in. dorodna lipa (obw. 450 cm). N ad jeziorem ośrodek campingowy z plażą i ką­ pieliskiem. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty - nad jez. Osiek do Chom ętow a (8 km) i zielony - do D rezdenka (16 km). ■ 3,5 km na zach. Osiek, wieś położona p rzy pn.-zach. brzegu je z. Osiek, zwanego też Chomętowskim (539 h a). N ad je zio ­ rem pałac z X V II w., przebudowany w stylu neoklasycystycznym około poł. X IX w., odremontowany w ostatnich łatach, dziś mieści się tam ośrodek wczasowy. O d frontu czterokołumnowy p o rty k wspierający taras. Po stronie wSch. oficyna z X IX w., przebudowana w X X w., nakryta wysokim dachem dwuspadowym. W sąsiedztw ie park krajobrazowy (9,2 ha) z przeł. X V III i X IX w. W nim - ośrodek wypoczynku św iąte­ cznego. ■ 3,5 km na pd. zach. od Osieku Chomętowo, wieś położona p rzy pn. brzegu je z. Osiek. Kościół neogotycki z X IX w. Na półw yspie jeziornym pozostałości krzyżackich budowli obron­ nych z pocz. X V w. - go tyck i spichlerz z otworam i strzelniczym i oraz fragm ent fo sy . Ponadto je s t tu niewielki dwór z 2 poł. X IX w., a obok park (3,7 ha) z poł. X IX w.

lilK i

Skrzyżowanie dróg ■ 6 km na pd. wsch. Mierzęcin, wieś położona na praw ym brzegu M ierzęckiej Strugi. Barokowy kościół z 1715, gruntow­ nie przebudowany w 1950-1958. W rozległym parku krajob­ razowym (11,5 ha) z 2 poł. X IX w. wiele pomnikowych drzew oraz neogotycki pałac z 1 poł. X IX w., przebudowany w 1 poł. X X w., z wysoką ośmioboczną wieżą.

8R1BB Trasa wkracza w lasy Puszczy Drawskiej. Puszcza D rawska, zwana także Puszczą nad D raw ą, oddziela­ ła w średniowieczu Pom orze Zachodnie od W ielkopolski. Od X III w. należała do W edlów z D raw na, którzy w 2 poł. XIV w. podjęli tu akcję kolonizacyjną, zakładając szereg pusz­ czańskich wsi. Puszcza D raw ska zajmuje obszar około 1000 km 2 położony na pograniczu województw gorzowskiego, pilskiego i koszalińskiego. Lasy Puszczy pokryw ają obszar sandrów ciągnących się pasmem od jez. Lubię po ujście Drawy do Noteci. Jej nazwa pochodzi od Drawy, przepływającej przez puszczę. W charakterystycznych borach sosnowych wy­ stępuje domieszka brzóz i dębów. N a bogatszych siedliskach buk i dąb, głównie także w postaci domieszki. Puszcza D raw ska to obszar o ogrom nych walorach przyrod­ niczych i krajobrazowych. Jest siedliskiem dzikiej zwierzyny i wielu gatunków ptactwa. Najliczniej reprezentowane są tu jelenie, sarny i dziki. Z ptaków będących pod ochroną spotkać tu można m.in.: orły bieliki, bociany czarne, łabędzie, żurawie i czaple. Najciekawsze fragmenty puszczy zajmuje Drawieński Park N arodow y (patrz - str. 271). EM

Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na pn. Wołogoszcz, wieś położona pom iędzy dwoma rynnowymi jezioram i: O łogoszcz W ielki od pn. zach. (18 ha) i O łogoszcz M ały od pd. (6 ha). Kościół z 1984, postaw iony na fragm entach św iątyni szachulcowej z X V III w., zniszczonej p o ­ żarem w 1974. W pn.-zach. części osady d. folwark, w którym zachowało się kilka budynków gospodarczych z 2 poi. X IX w. (m. in. szachulcowy spichlerz) oraz niewielki park krajobrazo­ wy (2,2 ha).

Q B | STARE OSIECZNO Wieś nad D raw ą, na granicy województwa gorzowskiego i pilskiego, w otoczeniu lasów Puszczy Drawskiej. Początek trasy 12c. We wczesnym średniowieczu był tu gród obronny, strzegący brodu na Drawie, którą w czasach Mieszka I przebiegała granica między W ielkopolską a Pomorzem. W 1250 książę wielkopolski Przemysł I nadał tutejsze ziemie cysterkom z Owińsk pod Poznaniem. W krótce potem te tereny zagarnęła Brandenburgia. W 1337 Stare Osieczno wspomniane jest jako

miasteczko. W XIV w. zbudowali tu zamek Wedlowie, sprzy­ jający później Krzyżakom. W okresie wojny z Zakonem ten zamek został w 1406 zdobyty przez wojska W ładysława Jagieł­ ły. W czasie II wojny światowej wzdłuż Drawy przebiegały umocnienia łączące W ał Pom orski z N otecią, których frag­ menty przetrwały do dziś. N a wzgórzu nad D raw ą neogotycki kościół z X IX w. zbudo­ wany na planie ośmioboku. N ad rzeką pole biwakowe. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na pd. - do D ra win (19 km) i na pn. - do Głuska (6 km) oraz żółty: na pd. zach. - do Podleśca (11 km) i na pn. wsch. - do Człopy (19 km). N a pn. od Starego Osieczna znajdują się tereny Drawieńs­ kiego Parku Narodowego. Drawieński Park Narodowy został utw orzony w 1990, aby ochronić krajobraz polodowcowy oraz lasy ze znajdującymi się tu rzekami i jezioram i o czystych wodach, z tarliskam i troci i żeremiami bobrów, a także miejsc lęgowych rzadkich ptaków i stanowisk roślin chronionych i reliktowych. Park ma kształt litery V i obejmuje centralną część Puszczy Drawskiej w do­ rzeczu Drawy i Płocicznej, na pograniczu województwa gorzo­ wskiego i pilskiego. Park ma powierzchnię 9068 ha. Znaczna jego część leży na obszarze Równiny Drawskiej, gdzie domi­ nują płaskie tereny sandrowe, urozm aicone głębokimi dolina­ mi Drawy i Płocicznej oraz jeziorami. Te właśnie głębokie doliny rzek stanowią wielką atrakcję parku. Ich strom e zbo­ cza, porośnięte buczynami i lasami mieszanymi, tworzą wyso­ kie 30-metrowe wąwozy i efektowne przełomy, przypom inają­ ce krajobrazy górskie. Wielką malowniczością wyróżnia się największe z tutejszych jezior - Ostrowiec, z trzem a wyspami i półwyspem. Ogółem wody zajm ują 13% powierzchni parku, a lasy - 78%. Przeważają siedliska borów i borów mieszanych; pozostałą część zajmują lasy mieszane i liściaste. Dom inują drzewostany sosnowe (77%), a następnie bukowe (12%), dę­ bowe i olszowe (po 4% ) oraz brzozowe (2%). Enklawy naj­ cenniejszych drzewostanów składają się z ponad 120-letnich drzew. Zdarzają się też 450-letnie dęby, a także 330-letnie buki. Flora parku obejmuje około 900 gatunków roślin naczy­ niowych, około 150 gatunków grzybów i prawie 200 gatun­ ków mszaków, a wśród nich 43 gatunki roślin chronionych. Flora jezior bogata, obejmująca 120 gatunków roślin wod­ nych. Spośród ssaków, obok gatunków powszechnie spotyka­ nych, żyją tu wydry, bobry i popielice. Z występujących w p ar­ ku 151 gatunków ptaków należy wymienić puchacza, bociana czarnego, korm orana, gągoła, gołębia siniaka i 16 gatunków drapieżnych, w tym orła bielika, rybojada i trzmielojada. W rzekach żyją m.in. pstrągi potokowe, trocie i lipienie. N a zach. brzegach Jez. Ostrowieckiego oraz dolnych odcinkach

!

D raw ieński Park N arodow y

Płocicznej i Drawy znajdują się częściowo uszkodzone żelbe­ towe schrony bojowe Wału Pomorskiego. Park ma bardzo skromne zagospodarowanie turystyczne, m.in. kilka parkin­ gów leśnych i pól biwakowych. Poznanie parku ułatw iają zna­ kowane szlaki turystyczne.

Trasa 12c Stare O sieczno G łusko Draw no 30 km

hm

Trasa prowadzi ze Starego Osieczna na pn. wzdłuż Drawy, malowniczą drogą lokalną przez Puszczę D raw ską i tereny Drawieńskiego Parku Narodowego. W Drawnie kończy się trasa 1lb. STARE O SIE C Z N O [ W ] Wyjazd drogą na pn. w kierunku Głuska. Z prawej strony drogi Draw a, płynąca w głębokim, malowniczym korycie. Za mostem na Drawie droga wiedzie piękną aleją starych fTknTj dębów. Skrzyżowanie dróg N a lewo od drogi elektrownia w odna K am ienna, zbudowana w 1890. Z prawej strony stawy rybne (około 7 ha).

-Hm

GŁUSKO Śródleśna wieś w dolinie Drawy, położona w pd. części Drawieńskiego Parku N arodowego. Siedziba nadleśnictwa. Z d. czworobocznego budynku z dziedzińcem wewnątrz (prawdopodobnie klasztoru), zachowało się skrzydło wsch. i pn. (XIX w.) oraz wzniesiony w miejscu skrzydła zach. dwór z pocz. XX w., mieszczący obecnie biura Nadleśnictwa. W sąsiedztwie niewielki park krajobrazowy (2 ha) z 1 poł. X IX w. N a najwyższym wzniesieniu parku stoi maszt telewizji przemysłowej. Obok dworu neogotycki kościół z pocz. XX w.

5km

S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na pd. - do Starego Osieczna (6 km) i na pn. zach. - do Zatom ia (16 km) oraz żółty: nad pd. kraniec Jez. O stro­ wieckiego (1,5 km) i dalej wzdłuż zach. brzegu tego jeziora do d. leśniczówki Pustelnia (10 km).

■ Około 1,5 km na pn. wsch., p rzy drodze lokalnej do Ostrowca, Jez. O strowieckie (388 ha) - duży, otoczony lasami Puszczy D rawskiej zbiornik wodny o urozmaiconej linii brzego­ wej, położony w głębokiej rynnie. Przepływ a p rzez nie rzeka Płociczna, lewy dopływ D rawy. Z tafli jeziora wynurzają się wyspy: Lech, Okrzeja i Pokrzyw ka, porośnięte kilkusetletnim lasem mieszanym. Gnieżdżą się tu rzadkie w kraju p ta k i - kormoran, gągol i nurogęś. N a jezio rze żerują bielik i rybolów. W zdłuż zach. brzegu jeziora ciągnie się kanał nawadniający, zbudowany w 1871 p rzez jeńców francuskich. Znajdują się tam też pozostałości umocnień Wału Pomorskiego (ślady rowów strzeleckich i wysadzone w pow ietrze po 1945 żelbetowe bunk­ ry ). P rzy pd. krańcu jeziora miejsce do kąpieli. W zdłuż zach. brzegu jeziora prow adzi żó łty szlak turystyczny, wiodący z Głuska do d. leśniczówki Pustelnia. [mml SITNICA

Śródleśna osada w pobliżu lewego brzegu Drawy, założona w X IX w. N ad rzeką pole biwakowe. |¥k
fifto] Rozwidlenie dróg ■ 1 km na wsch. Jaźwiny, śródleśna osada nad Korytnicą. Założona została ja k o fa b ryk a papieru. D ziś je s t tu ośrodek hodowlany pstrąga tęczowego.

[ŹUm] Skrzyżowanie dróg ■ 3 km na pd. zach. Konotop. Pałac barokowy z 2 poi. X V III w., przebudowany w 1807, obecnie zdewastowany i opuszczony. Przed pałacem rosną 2 dęby zwane ,,Bur­ sztyn ow ym i”, o obw. 440 i 525 cm. Z a pałacem park kraj­ obrazowy (6,6 ha) z X IX w.

Skrzyżowanie z drogą leśną 700 m na wsch. (w prawo) d. pałac myśliwski z pocz. XX w., z dwoma wieżyczkami, obecnie ośrodek szkolno-wychowawczy w Niemieńsku.

i 22 km l

NIEMIENSKO

mm

Wieś po prawej stronie szosy, nad rzeczką Słopicą, lęwym dopływem Drawy. N ad rzeczką, przy alei świerkowej wiodącej do d. pałacu myśliwskiego rośnie stary dąb „G all A nonim ” (obw. 430 cm). Legenda mówi, iż pod tym dębem, podczas postoju wojsk Bolesława Krzywoustego udającego się w kierunku Kołobrzegu, pisał swe kroniki Gall Anonim. Skrzyżowanie dróg

125 km |

■

l km na pn. Dominikowo, wieś nad Słopicą, lewym dopły­ wem D raw y, p rzy pd. brzegu je z. Dominikowo W ielkie (79 ha). Kościół murowano-szachulcowy z pocz. X V II w., z wieżą szachulcowo-drewnianą, dobudowaną na przełom ie X V II i X V III w. Wewnątrz ołtarz, ambona i stalle z X V II w. Na zach. od wsi Jez. Chomętowskie (12 ha).

CHOMĘTOW O

|2 7 k m ]

Niewielka wieś. Dwór z XVIII w., przebudowany w XIX w. Obok park krajobrazowy (3,2 ha) z XIX w.

DRAWNO

30 km

Koniec trasy 12c. Opis m iasta - patrz trasa llb .

Parking przydrożny nad jez. Szczuczarz, zwanym też Zamieć | Duża (138 ha). Kąpielisko. N ad pn. zatoką jeziora znajduje się stacja turystyczna „Jagoda” , adm inistrow ana przez stu­ dentów z Poznania. D ZW O N O W O B l t l Wieś nad rynnowym jez. Białym (21 ha). •• ■ 2 km na zach. Dlusko, osada nad rynnowym Jez. Dłuskowym (36 h a). Neorenesansowy pałac z przel. X IX i X X w., p rzy nim park krajobrazowy (3,5 ha) z 2 poł. X IX w., z ciekawym drzewostanem.

C Z Ł O PA M iasto (2300 mieszkańców) nad Cieszynką, lewym dopływem Płocicznej, w sąsiedztwie jezior: Wielki Staw (38 ha), Kamień (23 ha), Trzebin (17 ha) i Miejskie (11 ha). Niewielki ośrodek przemysłu drzewnego.

rfffl

Według podania była to siedziba księcia pom orskiego Dzierżykraja, len­ nika Bolesława Chrobrego. W zm iankowana po raz pierwszy w 1331; przed 1352 otrzym ała prawa miejskie. Był tu zamek, zbudowany przez Czarnkowskich na pograniczu W ielkopolski i Nowej Marchii. W 1658 pod Czło­ pą skoncentrowały się wojska Stefana Czarnieckiego, które wyruszyły stąd na pom oc walczącej ze Szwedami Danii. W pocz. XIX w. przeprowadzono przez Człopę główny trak t łączący Berlin z Królewcem, po którym kurso­ wała poczta konna, mająca tu swoją stację. W 1945 m iasto zostało znisz­ czone w 90%.

W ocalałej części miasta zachował się kościół z 1934-1938. Około 2 km na zach. od Człopy, wśród łąk i bagien, przy ujściu rzeczki Cieszynki do jez. Kamień, znajduje się grodzisko stożkowate. N ad Jez. Miejskim kąpielisko. S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony - do Tuczna (20 km), żółty - do Starego Osieczna (18,5 km), czerwony - do Tuczna (19 km).

Trasa 13 Kwilcz Gorzyń Skwierzyna Słońsk Kostrzyn Mieszkowice 138 km

Od Kwilcza trasa prowadzi w kierunku zach., najpierw drogą główną nr 24 do Skwierzyny, a następnie drogą drugorzędną nr 133 do Kostrzyna. Stąd drogą drugorzędną nr 188 wiedzie w kierunku pn. zach. Początkowy odcinek, do Skwierzyny, biegnie przez urozmaicone krajobrazow o obszary Pojezierza Poznańskiego. Żywa rzeźba terenu, lasy i liczne jeziora - to główne walory tego fragm entu trasy. Dalej wiedzie przez rów­ ninną Kotlinę Gorzowską, a od K ostrzyna - na pn. krańcem zach. Równiny Gorzowskiej. Trasa przecina duże powierzch­ nie leśne; największy zwarty kompleks położony jest na zach. od Skwierzyny. N a odcinkach Kwilcz - Prusim, już nie obok szosy, linia kolejowa. Połączenie 'Lemierzyce. kolejowe K ostrzyn - Mieszkowice biegnie w pewnym oddaleniu od .Krzeszyce szosy. Trasy boczne: 13a. Skwierzyna K ra s n o łę g ^ Bledzew - Lubniewice, 13b. Sarbi­ nowo - Dębno - Myślibórz. :- - Rudnav W Gorzyniu początek trasy 14 / . Kołczyn > i skrzyżowanie z trasą 18, J. Lubniewsko \y w Skwierzynie - skrzyżowanie Rudnica * * J* j j . Lubiąż ^ / \ z trasą 7, w Kostrzynie skrzyżowa­ " \ \jLubniewice nie z trasą 9.

J\

KWILCZ Duża wieś nad Jez. Kwileckim (20 ha). Siedziba U rzędu Gminy. Wieś znana od XIV w. W pocz. XIX w. założono tu jedną z pierw­ szych w kraju cukrowni. W 1872 odbył się tu wielki wiec Polaków z udziałem około tysiąca osób z okolicznych wsi i miasteczek, protestujących przeciwko antypols­ kiej polityce kanclerza Bismarcka. Kościół późnobarokowy z 1766-1781, z wczesnoklasycystyczną wieżą dobu­ dowaną w 1792-1793, nakrytą heł­ mem w kształcie obelisku. Wewnątrz wyposażenie rokokowe i klasycystyczne. Przed kościołem figura M atki Boskiej z 1790 oraz głaz-pomnik (1984) powstańców wielkopolskich z 1918-1919. N a cokole przed głazem tablica upamiętniająca ofiary II woj­ ny światowej. N a cm entarzu w pd. części wsi zbiorowa mogiła trzech poległych powstańców wielkopols­ kich, z okazałym pomnikiem z 1925.

1

\T>

..y

Chełmsko

'.Krasne 'Rokitno. [Przytoczna' .Lubikowo

Krobielewo

;Dorm owo

MjĘDZYCHÓI

'Prusim Rozbitek

J Śremskre

Przy drodze do Sierakowa park (6,5 ha) założony w X VIII w., przekształcony w krajobrazowy w poł. XIX w., z licznymi starymi drzewami i aleją sędziwych kaszta­ nowców. W parku późnoklasycystyczny pałac zbudow any/ około 1830. Obok dwie oficyny: po lewej późnobarokow a z 2 poł. XVIII w., nakryta dachem mansardowym, po prawej - z około 1830. S z la k i tu r y s ty c z n e : czarny: do szlaku czerwonego P ru­ sim - Sieraków (3,5 km).

ROZBITEK IB S! Wieś położona po lewej stronie szosy. Park (22,1 ha) z poł. X IX w. o założe no-krajobrazowym, z czterorzędową aleją platanow ą, stawem i wieloma starymi drzewami. W parku neogotycki pałac z 1856-1858, z licznymi detalam i „zamkowymi” (wieżami, wy­ kuszami, ozdobnymi szczytami). S z la k i tu r y s ty c z n e : czarny: na pn. - do szlaku czerwonego Prusim - Sieraków (1,5 km) i na wsch. - do stacji kolejowej w Kwilczu (2 km). Stacja kolejowa Prusim ■ 2 km na pn. Prusim, wieś nad Jez. Kuchennym (32 ha) i M łyńskim (18 ha). Dwór z 2 poi. X V III w., przebudowany w X IX w. i spichlerz dworski z 1846. Obok park krajobrazowy

Q2Q|

(2,1 ha) z poi. X IX w. ■ 3 km na pd. zach. Mnichy, wieś w głębokiej dolinie K a­ mionki, lewego dopływu W arty. W parku krajobrazowym (3,2 ha) z pocz. X IX w. dwór z 1908 o bogatej elewacji fron ­ towej i budynek oficjalisty z 1903; okazale lipy (obw. do 610 cm) i cisy (do 170 cm ).

Za przejazdem kolejowym granica województw ^poznańskiego i gorzowskiego.

KAMIONNA IBM Duża wieś położona na wysokiej skarpie doliny Kamionki. W X III w. posiadłość cystersów z Gościkowa. Przed 1402 uzyskała praw a miejskie, którym i cieszyła się do 1874. W po­ wstaniu wielkopolskim (1918-1919) przebiegała pod Kam ionną zach. linia frontu. Pam iątką po d. mieście jest zachowany układ ulic, z czwo­ robocznym rynkiem. Pośrodku rynku d. ratusz z XIX w.

Rzut kościoła w K am ionnej

1. ozdobny szczyt 2.

ołtarz główny 3. zakrystia,

4.

kruchta

boczna 5. wieża

N a skraju głębokiej doliny Kam ionki późnogotycki kościół z 1499. Elewacja wsch. z pięknym trójkondygnacyjnym szczy­ tem, bogato ornam entowanym cegłą glazurowaną. Wieża-dzwonnica zwieńczona ceglanym hełmem. W nętrze jednonawowe ze sklepieniem gwiaździstym, z wyposażeniem w więk­ szości XVIII-wiecznym. W barokowym ołtarzu głównym ob­ raz M adonny ze szkoły wielkopolskiej z 1 poł. XVII w. W późnorenesansowym ołtarzu bocznym późnogotycka grupa pa­ syjna z belki tęczowej. A m bona rokokow a z 1776, stalle późnogotyckie z pocz. XVI w. Przy wjeździe do wsi szkoła - pom nik Tysiąclecia Państw a Polskiego im. Powstańców W ielkopolskich, a przed nią pom nik (1966) dla uczczenia obrońców Ojczyzny, poległych w 1918-1919 i 1939-1945. N a pd. od wsi aż po Lewice ciągnie się jeden z dwóch kom ­ pleksów Pszczewskiego Parku Krajobrazowego - Dolina Ka­ mionki o pow. 1970 ha (patrz - trasa 14). S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: na pn. zach. - do M iędzychodu (8 km) i na pd. - do Lewic (16 km), żółty: na pn. - do Z atom ia (14 km) i na pd. wsch. - do Łowynia (12 km).

□U

GORZYŃ Wieś nad malowniczym Jez. G órzyńskim (76 ha), przy roz­ widleniu drogi z Poznania do G orzow a W ielkopolskie­ go i M iędzychodu. Rolniczy zakład doświadczalny Poznań­ skiej Akademii Rolniczej. Początek trasy 14, skrzyżowanie z trasą 18.

W 1658 z okazji koronacji cesarza niemieckiego Leopolda I na polach Gorzynia odbyła się wielka parada wojsk cesarskich. D o 1939 wieś przygraniczna. Pałac neoklasycystyczny z końca X IX w., z portykiem wspartym na czterech kolum nach jońskich. Przed pałacem 2 cisy o obw. 60 i 100 cm. Obok stodoła kamienna z poł. X IX w., zespół 5 szachulcowych czworaków z pocz. XIX w. i nowy dwór z 1990 (na miejscu poprzedniego z 1858). Przy pałacu, na stoku doliny jeziora, rozległy park krajobrazowy (19,5 ha) z poł. X IX w., z pomnikowymi dęba­ mi (obw. do 480 cm), bukami (do 560 cm), jesionami (do 520 cm), platanam i (do 500 cm) i lipą (350 cm). N a skraju parku stylowy gościniec „O stęp” (1974). W jego sąsiedztwie buk purpurow y o obw. 460 cm. W pobliżu szosy do M iedzichowa, 1 km na pd. od wsi, oka­ zały dąb o obw. 700 cm. S z la k i tu r y s ty c z n e : czarny: okrężny - przez Gorzycko i Królewską G órę (13 km). ■ 4 km na pn. Międzychód. Opis - patrz trasa 18. ■ 4 km na pd. zach. Dormowo. P rzy drodze do Gorzynia po­ mnik z 1920 (po zniszczeniu p rze z hitlerowców odbudowany w 1948) ku czci 30 mieszkańców Dormowa, poległych w obu wojnach światowych i powstaniu wielkopolskim. Na pd. od wsi nad Jez. Dormowskim (27 ha) kąpielisko i ośrodek wypoczyn­ kowy. N a pn. zach. od Dormowa przebiega pasm o wzniesień morenowych ( tzw. Dormowskie G óry), z kulminacją na Królew­ skiej Górze (116 m n.p.m .). ■ 8 km na pd. Łowyń, wieś nad Jez. Łowyńskim (27 ha). Fabryka mebli tapicerowanych. Neobarokowy kościół z 1927. N a cmentarzu mogiła poległego w 1919 powstańca wielkopols­ kiego. Na pn. skraju wsi drewniany wiatrak kotlak z przeł. X V III i X IX w., bez skrzydeł. N ad jeziorem kąpielisko i obozo­ wisko harcerskie.

Rozwidlenie dróg Trasa biegnie prosto; w lewo - droga do Międzyrzecza (trasa 14). Przy rozwidleniu d. budynek celny z 1920-1939 na granicy ustanowionej traktatem wersalskim; dziś hotel i bar.

iliiHI

S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pn. wsch. - do M iędzychodu (7 km) i na pd. zach. - do Pszczewa (22 km); czarny: okrężny - przez K ró­ lewską G órę i G orzyń (13 km).

WIERZBNO Wieś po prawej stronie szosy. Zakład Doświadczalny IU N iG w Puławach, prowadzący m.in. badania nad niektórymi od­ mianami ziemniaków. Kościół m urowany z 1909, obok drew­ niana dzwonnica z około 1920. Pałac eklektyczny z poi.

m

XIX w. Przy nim lipy o obw. 460 i 470 cm oraz d. kamień graniczny, przeniesiony tu z pobliskiej granicy polsko-niemieckiej okresu międzywojennego. Park krajobrazowy (13,5 ha) z 1 poł. X IX w., m.in. z dębem stożkowym o obw. 470 cm. K B

Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na pn. Goraj. O d lata 1944 do pocz. 1945 m iędzy Gorajem a Nowinami położony był hitlerowski obóz pracy dla około 3000 jeńców włoskich, budujących szańce nad Wartą. We wsi barokowy kościół z 1679, ze szczytam i o bogatej dekoracji. W ewnątrz sklepienia drewniane z X V III w. i póżnobarokowe wyposażenie z X V III w., okazały spichlerz z około 1920 z bra­ mą przejazdow ą. Pozostałości parku (3,2 ha) o założeniu baro­ kowym z X V III w., przekształconego na krajobrazowy p o d ko­ niec X IX w. Na jego obrzeżu ponad 500-letni cis o obw. 300 cm - najgrubszy w Wielkopolsce. O d pn. do parku przylega jez. Goraj (7 ha). ■ 6 km na pn. Krobielewo, wieś położona na lewym brzegu W arty. Kościół szachulcowy z 1 poi. X IX w., z elewacją zach. obmurowaną w końcu X IX w. Po drugiej stronie rzeki zabudo­ wania Krobielewka. ■ 4 km na pd. Lubikowo, wieś położona w pobliżu pn. brzegu rozległego Jez. Lubikowskiego (315 h a), zam ykającego pn. kraniec rynny je zio r pszczewskich. W 1942-1945 p rzy drodze do P rzytocznej był hitlerowski obóz pracy przym usow ej dla kil­ kuset obyw ateli radzieckich, a w 1944 p rzy drodze do Goraja założono obóz dla około 5000 jeńców radzieckich, zatrudnionych p rzy budowie fortyfikacji. N ad jeziorem duże pole namiotowe i kąpielisko strzeżone. N a porośniętej lasem mieszanym wyspie znajduje się rezerwat p rzyrody ,,Dąbrowa na W yspie” (4,40 ha).

EfRI PRZYTOCZNA Duża wieś nad jez. Przytoczno (18 ha). Siedziba Urzędu G m i­ ny. Być może w końcu X VIII w. Przytoczna miała charakter miasteczka. Parterow y dwór z 2 poł. X V III w. o cechach barokowych, kryty dachem m ansardowym z lukarnam i, rozbudow any w 1 poł. XX w. o piętrowe skrzydło. W okół park (10,5 ha), pierwotnie o założeniu regularnym z poł. X V III w., powięk­ szony i przekształcony na krajobrazowy na pocz. XX w., z dę­ bami o obw. do 560 cm. N a skraju parku okazały dom kul­ tury i amfiteatr. W centrum wsi pom nik (1978) upam iętniający żołnierzy 2 Armii W ojska Polskiego. N ad jeziorem neoromań­ ski kościół z 1870-1871.

121231 Skrzyżowanie dróg ■ 3 km na pd. Rokitno - znana miejscowość z pielgrzym ek. Na niewielkim pagórku póinobarokowy kościół wzniesiony w 1746-

1756 wg proj. Karola M arcina Frantza. Trójnawowy, halowy, z kopulą. Elewacja frontow a o bogatym wystroju architektonicz­ nym, z 2 niskimi wieżami zwieńczonym i klasycystyczn ym i heł­ mami. W ewnątrz sklepienia żaglaste, p o k ryte polichromią z X V III w. Bogaty wystrój barokowy i rokokowy z około 1758. W ołtarzu głównym obraz M atki Boskiej Rokitniańskiej ( dzieło szkoły niderlandzkiej z X V I w .), z wizerunkiem polskiego orla, k tó ry przetrw ał okres zaborów i terroru hitlerowskiego. W cza­ sie zaborów do obrazu przybyw ały na odpusty liczne rzesze Polaków z okolicy. D ziś je s t to główne miejsce kultu maryjnego w diecezji zielonogórsko-gorzowskiej. W prezbiterium bogato zdobione stalle z X V II w. W okół kościoła mur ceglany z X V III w., pozorujący obwarowania bastionowe. W ostatnich latach p r zy kościele wzniesiono wiele obiektów dla pielgrzym ów. P rzy ul. P ocztow ej dom z pocz. X X w., częściowo szachulcowy i pozostałości parku (0,63 ha) z okazałym i lipami (obw. do 610 cm ) i dębem (obw. 450 cm ). P rzy drodze do Chełmska, na

pn. zach. od wsi, d. sierociniec ,,M Uostronie” założony około 1870 (obecnie Dom Pom ocy Społecznej). P rzy nim lipa o obw. 460 cm i park (2,2 ha) z X IX w. ze starodrzewem , m.in. aleją okazałych kasztanowców. P rzy drodze do Lubikowa, 2 km na wsch. od wsi, barokowa kaplica z około 1758. ■ 2 km na pd. od Rokitna rynnowe je z. Rokitno (62 ha) są­ siadujące od wsch. z Jez. Lubikowskim. ■ 5 km na pn. Krasne Dlusko, wieś na lewym brzegu W arty. Starannie utrzym any park krajobrazowy (1,8 ha) z 2 poi. X IX w. W parku pałac z 2 poł. X IX w. ( obecnie ośrodek szko­ leniowo-wypoczynkowy z nauką ja zd y konnej). Z większego zespołu zabudowań szachulcowych z 1 poł. X IX w. zachował się tylko dom nr 25. S tą d pochodził ks. Antoni Stycheł (1 859-1935), wybitny dzia­ łacz p olityczn y i społeczny w Poznaniu, w 1898-1914 obrońca spraw polskich w sejmie pruskim.

U l

CHEŁMSKO Wieś na krawędzi pradoliny W arty. Późnogotycki kościół zbu­ dowany w 1 poł. XVI w., z wieżą z 1830, gruntownie przebu­ dowany w 1881 w stylu neogotyckim. W późnobarokow ym ołtarzu głównym z 1 poł. X V III w. płaskorzeźbiona scena z życia św. Kazimierza Królewicza, ozdobiona koroną książę­ cą i orłem jagiellońskim. W odległości 0,5 km na pn. od wsi G óra Szubienicza (107 m n.p.m.), lokalna kulminacja pasm a moreny czołowej. Za wsią droga gwałtownie obniża się schodząc w dolinę W arty.

ISlffil SKWIERZYNA Opis - patrz trasa 7. Wyjazd z m iasta na zach. ul. Gorzowską (kierunek: G orzów Wielkopolski).

Trasa 13a Skw ierzyna B ledzew Lubniew ice 25 km

Trasa wiedzie drogam i lokalnymi na pd. zach. przez zwarty obszar leśny.

HM] SKWIERZYNA W yjazd z m iasta w kierunku Gorzow a Wielkopolskiego. Po 2 km rozwidlenie dróg - w lewo (na pd.) w kierunku Bledzewa i zaraz potem - w praw o, w stronę Starego Dworku.

STARY DWOREK f n i l Wieś na prawym, wysokim brzegu Obry. Od końca XVI w. rezydencja opatów bledzewskich. Podczas wojny północnej (1700-1721) gościli tu m onarchowie walczących stron: w 1708 król Szwecji - K arol X II, w 1711 car Rosji - Piotr Wielki oraz w 1712 król Polski - A ugust II Mocny. Barokowy kościół z 1768-1778, z dwoma niskimi wieżami zwieńczonymi baniastymi hełmami z latarniam i. W ystrój wnę­ trza barokow o-rokokow y, m.in. rokokow y ołtarz główny z 2 poł. XVIII w. Cenne obrazy z XVII i X VIII w. Klasycystyczna am bona z około 1800. N a osi kościoła późnobarokowy dwór opatów bledzewskich z około 1770 (zdewa­ stowany). Obok niego pozostałości parku (3,1 ha) założonego w końcu X VIII w., przekształconego na krajobrazowy na przełomie X IX i XX w.

ZEMSKO pioW] Stara wieś, wzmiankowana po raz pierwszy w 1260, kiedy stała się własnością cystersów. Od końca X III w. siedziba opa­ ctwa cysterskiego, przeniesiona w 1412 do pobliskiego Bledze­ wa. Kościół późnoklasycystyczny z około 1840. W ewnątrz rzeź­ ba M adonny z Dzieciątkiem z 1 poł. XVII w. oraz ludowy krucyfiks barokow y z 2 poł. XVIII w.

BLEDZEW Duża wieś na lewym brzegu Obry. Siedziba U rzędu Gminy. D aw na posiadłość cystersów, nadana im w 1312. Od 1412 siedziba ich opactwa, przeniesiona z pobliskiego Zemska. W krótce potem (1433) Bledzew wymieniany jest jak o miasto, zapewne bez pełnych praw. Od 1485 odbywały się tu jarm arki. W 1565 Bledzew uzyskał pełne prawa miejskie, utracone w 1945. W 1835 nastąpiła kasata klasztoru, którego zabudo­ wania rozebrano w 1843. Zachowało się d. założenie urbanistyczne z prostokątnym ryn­ kiem w centrum, częściowo zabudowanym dom ami o cechach klasycystycznych z 1 poł. XIX w. W rynku barokow a figura św. Jana N epom ucena z X V III w. Późnogotycki kościół z XV w., przebudow any w stylu neogotyckim w 1881-1882. Zachowały się gotyckie okna oraz portal. Cenne barokow e wyposażenie wnętrza z XVII i X V III w. (przeniesione z kościoła klasztorne­ go), m.in. ołtarz w kaplicy, stalle i ławy kolatorskie, rzeźby, obrazy. W neogotyckim ołtarzu głównym z 2 poł. X IX w. barokowy obraz „K oronacja M atki Boskiej” z 2 poł. XVII w. Miejsce po opactwie cysterskim wyznacza dziś tylko pl. Klasz­ torny, położony we wsch. części Bledzewa. W pobliżu niego zachował się szachulcowy budynek d. młyna cysterskiego z X V III w., kryty dachem naczółkowym. W odległości 2 km na wsch. od wsi nieduża elektrownia wod­ na na Obrze, w ybudow ana w 1906-1911, a przy niej utworzo-

łaknij

ny na pocz. X X w. Zalew Bledzewski (127 ha), ciągnący się w głębokiej dolinie rzeki na długości 7,5 km w kierunku pd.-wsch. Przy elektrowni ośrodek wypoczynkowy, a po drugiej stronie Zalewu - pole biwakowe. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pn. wsch. - do Skwierzyny (16 km) i na zach. - do Lubniewic (14 km). ■ 6 km na pd. Chycina, wieś na pd. brzegu je z. Chycińskiego (85 ha). M iejscowość letniskowa. W 1483 wymieniana ja k o osada o charakterze miejskim. Neogotycki kościół z X IX w., z ciekawym i witrażami. Szachulcowa oficyna z X V III w. i sza­ chulcowy spichlerz z końca XV III w. Obok park krajobrazowy (8 ha) z pocz. X IX w. N ad jeziorem ośrodek dydaktyczno-w ypoczyn kow y poznańskiej A kadem ii Wychowania Fizycznego. puThri! SOKOLA DĄBROWA Wieś o bogatej historii. W zm iankowana po raz pierwszy w 1232 jako własność cystersów. W 1514 pow ołano tu polsko-brandenburski sąd graniczny. We wsi neogotycki kościół z 1847, z wieżą zwieńczoną ośmioboczną iglicą. Wyposażenie wnętrza w większości późnobarokow e z X V III w. W śród za­ budowy wiejskiej kilka domów z 1 poł. X IX w. o cechach klasycystycznych. ■ 3 km na pd. Nowa Wieś. Kościół późnoharokowy z 1758, z kwadratową wieżą zwieńczoną hełmem z latarnią. W ypo­ sażenie wnętrza późnobarokowe i rokokowe. Wokół świątyni murowane ogrodzenie z barokową bramką z 1758. Pałac z 2 poi. X IX w. w form ach renesansu francuskiego, nakryty dachem mansardowym. P rzy nim park krajobrazowy (1,1 ha) z 2 poi. X IX w. [aWI OSIECK O Wieś na skraju dużego kompleksu leśnego. Kamienno-ceglany kościół z pocz. XVI w., gruntownie przebudow any około poł. XVIII w., o częściowo zachowanych cechach późnogotyckich i barokowych. Nowe prezbiterium z 1888, wieża przebudow a­ na w 1804. Dwór klasycystyczny z 1 poł. XIX w. i oficyna dworska z końca X VIII w., nakryte dacham i naczółkowymi. Obok park krajobrazowy (1,1 ha) z pocz. X IX w. Dawny za­ jazd klasycystyczny z około poł. X IX w. j25kmi LUBNIEW ICE M iasto (1900 mieszkańców) położone na wąskim przesmyku między jeziorami: Lubiąż od zach. (131 ha) i K rajnik od wsch. (40 ha), w sąsiedztwie największego w tej okolicy jeziora Lubniewsko (240 ha). Siedziba Wojewódzkiego O środka D o­ radztw a Rolniczego. Znana miejscowość letniskowa. Koniec trasy bocznej 13a.

Początki istnienia Lubniewic wiążą się z zamkiem, który wznosił się na przesmyku między jeziorami. Obok niego rozwinęła się osada, wzmian­ kow ana w 1322. Jako m iasto - zapewne jednak bez pełnych praw miejskich - wymienione są Lubniewice w 1367. Były wówczas własnością szlacheckiej rodziny W aldowów, w rękach których pozostawały aż do 1945. W XVI w. Lubniewice były osadą z prawem targów i jarm arków , bez murów i umoc­ nień obronnych. W 1612 zostały zniszczone prawie całkowicie prze?pożar. Po 1658 pojawili się tu arianie (bracia polscy) wydaleni z Polski. Po 1683 ta nieduża wówczas osada była przez kilkadziesiąt lat centrum wspólnoty arian polskich na emigracji. Ich duchowym przywódcą był tu w 1696-1725 Samuel Crell, wybitny teolog ariański, wnuk znanego w całej Europie Jana Crella, spolszczonego Niemca, pisarza i ideologa braci polskich. W 1708 opodal starej osady powstało Nowe M iasto, w którym osiedlili się protes­ tanci z Polski i Śląska, w tym również arianie. W 1808 Lubniewice otrzy­ mały pełne praw a miejskie, utracone w 1945 i odzyskane w 1995.

Gotycki kościół Podwyższenia Krzyża Świętego z XV w., z neogotycką, wolnostojącą wieżą z 1882. Pomiędzy korpusem kościoła a wieżą dobudow ano w 1964-1965 łącznik. Trzyprzęsłowy, halowy korpus kościoła nakryty jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym; w nawach bocznych - oryginalnym z XV w., w nawie głównej i w prezbiterium - założonym w 1970-1971. W yposażenie wnętrza z XVII i X V III w., m.in. późnorenesan­ sowy ołtarz główny i am bona z końca XVII w. Przy wsch. brzegu jez. Lubiąż pa ła c z 1793, przebudow any w stylu neo-

N eo re n e s a n so w y zam ek w Lubniew icach

m ost drewniany przecinający zatokę jeziora. W nowszej części parku, obejmującej pn. zach. brzeg jeziora, wznosi się m onu­ mentalny, neorenesansowy z a m e k z 1909, o urozmaiconej bry­ le, z neogotycką wieżą o wysokości ok. 35 m, zwieńczoną w górze galeryjką widokową, nakrytą ostrosłupowym dachem. Wejście frontowe, poprzedzone dziedzińcem honorowym, ozdobione jest portykiem z kartuszem herbowym rodziny Waldowów. W nętrze zam ku przebudowane zostało w 1962 na potrzeby dom u wczasowego, z zachowaniem bogatego wystro­ ju, m.in. kom inków i pięknych pieców kaflowych. Uwagę zwraca reprezentacyjny, piętrowy hol (zwany „angielskim” ), w części okładany boazerią kasetonową. W parku przyzamkowym wiele drzew pomnikowych i egzotycznych oraz elementy

Ratusz w Gubinie

Jezioro Trześniowskie

Wieża kościoła farnego w Gubinie

Drewniany kościół w Łomnicy

W nętrze drewnianego kościoła w Łomnicy

Zespół poeysterski w Obrze

POLSKIE RADIO „RADIO ZACHÓD”

69,14MHz

103MHz

Z ie l o n a G ó r a ui. K u k u ł c z a i tel. (0 68) 25 44 25 fax (0 68) 25 39 12, 27 03 68 tlx 0432112 G orzów W

ie l k o p o l s k i

ui. C h r o b r e g o 29 tel. (0 95) 20 47 91,20 47 92 fax (0 95) 20 34 62

RADIO ZACHÓD

R a d io w a A g e n c ja R eklam ow a

MEGA Z ie l o n a G

óra

a l . N i e p o d l e g ł o ś c i 27 tel./fax (0 68) 25 51 20 ui. K u k u ł c z a i tel. (0 68) 25 44 25 w. 212

Gorzów W

K o z im

M EG A RADIOWA AGENCJA REKLAMOWA

ie l k o p o l sk i

ui. C h r o b r e g o 29 tel. (0 95) 20 47 91 G łogów ui. J

ed n o śc i

R o b o t n i c z e j 40

małej architektury ogrodowej. W sąsiedztwie ośrodek w ypo­ czynkowy z plażą i kąpieliskiem. Od strony wsch. do parku przylega d. budynek bram ny. W pobliżu niego zabudow ania związane niegdyś z zamkiem - stajnia i wozownia, dziś użyt­ kowane przez ośrodek jeździecki. W rozwidleniu ulic O sad­ ników Wojskowych i Bohaterów Stalingradu stylowa chata z końca XVIII w., o konstrukcji szkieletowej, w 1985-1986 gruntownie wyrem ontowana, mieszcząca dziś księgarnię. N ad jeziorami liczne ośrodki wypoczynkowe i kąpieliska. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony - wokół jez. Lubiąż i Krzywego (13 km), zielony (okrężny) - wzdłuż rzeki Lubniewki do rezerwatu przyrody „Janie” (12 km), żółty - wokół jez. Krajnik (5 km) i niebieski - wokół jez. Lubniewsko (15 km) oraz na wsch. - do Bledzewa (14 km). ■ 4 km na pd. Glisno. P od koniec X V III w. założono tu uzdro­ wisko, czynne do 1857. Po 1945 wieś zasiedlona p rze z osad­ ników wojskowych. Kościół klasycystyczny z 1837. W starej szkole muzeum kombatanckie. Pomnik Osadników Wojskowych (1 9 7 9 ). Pałac klasycystyczn y z 1793, rozbudowany w 1830 i przebudowany w 1910. N a k ryty dachem mansardowym z lukarnami. Z ałożon y na planie wydłużonego prostokąta, z owalną, wysoką salą pośrodku, nakrytą kopulastym hełmem z iglicą (obecnie centrum szkoleniowe Ośrodka D oradztw a Rolniczego z Lubniewic). Oficyna z przeł. X V III i X IX w., przebudowana w końcu X IX w. oraz rozległy park krajobrazowy (17,4 ha) z końca X IX w., o charakterze leśnym, z okazałym i dębami

T

rasy turystyczne

______________________________ )zierzów Krasowieć* lurzynow o Bolemir

Cołczyn

1

O rzelec

Ą

'R udnica /

SKWIERZYNA

Brzozowa

\

1

1-

\v « _

rciniec \

V

* Popowo

J. Ćtlębitk i

Sobieraj Ijib u i a

S u lę cin

^

K urs ko

Kursko^

* T e m p ie w o l

.agowski W ielow ieś'

Ostrowu ku

K aław a ' Jemiołóv

Boryszyn .G ościkowo

WalewiceJ K rajobrazow y

>

I f l J . ł.a g o w s k i

P oźrzad!

[G ronów

Drzewce

^Kol.

W ilkowo.

Kalinowe )brosułów

/ęgrzynice Rokitnica

)hociule, 'O łob o k, R udgierzowice »Radoszyn

Drzewica

/^arnawa M ię d z y le s i^

M apa okolic Lubniew ic

.Niekarzyn

Pałac w G lisn ie

(obw. do 600 cm ) i lipą (650 cm ). W parku na wzgórzu roman­ tyczna ruina z 1 poł. X IX w. W odległości 2,5 km na zach. od wsi, w pobliżu je z. Lubniewsko (p rzy szlaku niebieskim ), owalne grodzisko z VII w., otoczone podwójnym wałem obronnym oraz półkoliście zarysowanym podgrodziem . ■ 6 km na zach. Jarnatów. Kościół barokowy z 1770, z drew­ nianą w ieżyczką z latarnią i hełmem. B arokowo-klasycystyczne wyposażenie wnętrza. Pałac z X V III w., rozbudowany na pocz. X X w., otoczony parkiem krajobrazowym (4,5 ha) z X IX w. ■ 4 km na pn., po praw ej stronie drogi do Gorzowa W ielkopol­ skiego, w głębi lasów, zarastające je z. Janie (8 ha). N ad je zio ­ rem rezerwat przyrody „Janie” im. Włodzimierza Korsaka (51,85 h a ). Celem ochrony je s t zachowanie zarastającego je zio ­ ra z charakterystyczną roślinnością wodną i bagienną, będącego ostoją- licznych gatunków ptaków wodnych. N azwa rezerwatu upamiętnia znanego pisarza, podróżnika i myśliwego, pioniera ochrony p rzyrody, związanego z województwem gorzowskim (patrz: Santok i Gorzów W ielkopolski).

Skrzyżowanie dróg W lewo droga do Bledzewa - trasa 13a. Za skrzyżowaniem trasa przekracza Obrę. Z prawej strony drogi stylowy zajazd „N ad O brą” .

fJ T t

Rozwidlenie dróg 0 H Pom nik orzeł-drogowskaz (1978, proj. J. Koczewski), upa­ miętniający przemarsz jednostek 2 Armii W ojska Polskiego w m arcu 1945. W praw o - droga do G orzow a W ielkopol­ skiego (trasa 7). T rasa 13 wiedzie dalej prosto.

k-l!ińi Skrzyżowanie dróg ■ 9 km na pd. Lubniewice. Opis - p a trz trasa 13a. ■ 3 km na pn. Rudnica, wieś nad rzeką Lubniewką, lewym dopływem Warty. Kościół z 1799, przebudowany w 1910, o dre­ wnianym sklepieniu kolebkowym.

BISU Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na pd. zach. Rogi. Pałac z 1910 wzorowany na zamku lubniewickim, z wieżą i licznym i ozdobam i architektonicznymi, obecnie ośrodek szkoleniowy Urzędu W ojewódzkiego w G orzo­ wie Wielkopolskim. W okół park leśno-krajobrazowy (4 ha) z pocz. X X w., dochodzący do niewielkiego jezio ra (3 ha) z p la ­ żą i kąpieliskiem.

E22J8 Skrzyżowanie dróg ■ 4 km na pn. Kolczyn, duża wieś w dolinie Warty. W walkach w 1945 poległo tu kilkunastu żołnierzy radzieckich. Ku ich czci postawiono w maju 1945 obelisk. Kościół szachulcowy z 1776, z murowaną kruchtą i zakrystią. O bok drewniana dzwonnica zapewne z końca X V III w., nakryta dachem czterospadowym . D om y szachulcowe z 1 poi. X IX w. ■ 4 km na pd. Rudna. Kościół szachulcowy z 2 poł. X V III w., z neogotycką murowaną wieżą, dobudowaną około 1890. D om y z 1 poł. X IX w., szachulcowe, z drewnianymi szczytam i.

BE!

KRASNOŁĘG Wieś położona na prawo od drogi, na skraju lasów. D aw na posiadłość joannitów ze Słońska. Kościół klasy­ cystyczny z 1802-1809, zniszczony pożarem w 1969, od­ budowany w 1979.

Rzut pałacu w Rogach

KRZESZYCE ETffl D uża wieś nad rzeką Postom ią, lewym dopływem W arty. Sie­ dziba Urzędu Gminy. W zmiankowana w 1354, w 1410 w po­ siadaniu biskupów lubuskich, od 1426 (do X IX w.) w rękach joannitów ze Słońska. Nowoczesny kościół z 1972-1974. W nowej szkole Izba Pamię­ ci poświęcona W incentowi W itosowi - patronow i szkojy.

LEMIERZYCE m Duża wieś nad Postom ią, na skraju lasów i doliny W arty. Nowoczesny elewator zbożowy o pojemności 7,8 tys. ton. Miejscowość założona we wczesnym średniowieczu, od 1426 własność zakonu joannitów ze Słońska. Kościół neogotycki z 2 poł. X IX w., przebudowany w 1945. N a zach. od wsi rezerwat przyrody „Lemierzyce” (3,32 ha), chroniący fragment lasu mieszanego o charakterze naturalnym , porastający stro­ me zbocze krawędzi wysoczyzny. W lesie przy drodze do Słoń­ ska granitowy głaz narzutowy o obw. 11,2 m.

SŁOŃSK m D uża wieś położona nad Łęczą, lewym dopływem Postomii, na skraju doliny W arty, wśród rozległych łąk. Siedziba Urzę­ du Gminy. Baza terenowa Stacji Badawczej Polskiego Związ­ ku Łowieckiego w Czempiniu, działająca od 1975. Praw dopodobnie już w X II w. znajdował się tu gród obronny, obok które­ go rozwinęła się osada rybacka, wzm iankowana w 1295. Po okresie przy­ należności do W ielkopolski, w 2 poł. X III w. Słońsk został opanowany przez Brandenburgię. Przejściowo znajdował się jako lenno w rękach bis­ kupów lubuskich, a od 1426 do 1810 należał do joannitów , którzy mieli tu swój ośrodek administracyjny (tzw. balliwat) i gospodarczy. W 1341 Słońsk został określony jak o miasteczko. Pełne prawa miejskie miał w 1808-1945. Od 1932 znajdowało się tu więzienie o obostrzonym rygorze, które w m a­ rcu 1933 zmieniono na jeden z pierwszych w III Rzeszy obozów kon­ centracyjnych, znany pod nazwą Sonnenburg. W końcu 1933 przebywało w nim 1 226 osób. W 1934 obóz przekształcono w więzienie dla więźniów politycznych. W 1934-1939 wśród około 1200 więźniów trzym ano tu m.in. znanego w Europie pacyfistę, późniejszego laureata pokojowej Nagrody N obla, Carla von Ossietzky’ego. W czasie II wojny światowej przebywało tu kilkuset więźniów politycznych różnych narodowości, wśród nich wielu Polaków. 4 m arca 1944 został tu zam ordowany były m inister poczt Re­ publiki Francuskiej, Jean Baptiste Lebas, uznany we Francji za bohatera ruchu oporu. Podczas ewakuacji obozu w nocy z 30 na 31 stycznia 1945 hitlerowcy rozstrzelali 819 osób, niemal wyłącznie cudzoziemców. W sumie przez obóz przeszło około 7000 osób, z czego ponad 1500 zamęczono i zam ordowano.

Kościół gotycki z 1474-1508, przebudowany w 1652-1667, z prostokątna wieżą, przebudow aną i nadbudow aną w 1817 wg proj. K arola Fryderyka Schinkla. Trzynawowy, halowy,

3

•V

z prezbiterium zamkniętym wielobocznie i prostokątną zakrys­ tią, pochodzącą zapewne z XVI w., przebudow aną w XVIII w. Przebudowany w X IX w., uzyskał od zewnątrz neogotycki charakter. W ewnątrz piękne sklepienia gwiaździste z 1520— 1522 z ponad dw ustom a ceramicznymi zwornikami oraz XVI-wieczną polichromią, w dużej części zrekonstruow aną w 1925. Ponadto cenny renesansowy ołtarz z XVI w., odrestaurowany w 1994, przeniesiony tutaj z berlińskiego zamku oraz baroko­ wa chrzcielnica z 1658 i w ykonana z czarnego m arm uru am bo­ na z 1773. Obok kościoła klasycystyczna plebania z pocz. X IX w., nakryta dwuspadowym dachem z lukarnam i. N ad Łęczą ruiny d. zaniku joannitów . Pierwotnie była tu nie­ wielka m urow ana warow nia rycerska, wzniesiona po 1341. W 1426 joannici zburzyli ją i wznieśli w 1426-1429 nowy, większy zamek, w późniejszym okresie rozbudowany. W 1652 spalony przez Szwedów, został w 1661-1668 odbudow any na barokow ą rezydencję przez architektów holenderskich (wg proj. Jacoba von Campen i Pietera Posta). W 2 poł. X VIII i w X IX w. prow adzone tu przebudowy zniekształciły jego barokow e założenie. Obiekt w latach siedemdziesiątych nasze­ go stulecia zaczęto odbudowywać, lecz na skutek pożaru w 1975 popadł ponownie w ruinę. W okół zamku park (4,7 ha), pierwotnie ogród barokowy z 1653, przekształcony w 1783-1792 na krajobrazow y z aleją lipową. U wylotu tej alei (800 m na wsch. od zamku) w 1856-1858 wybudowano szpital o charakterze leczniczo-wypoczynkowym z przeznaczeniem dla arystokracji pruskiej, przy którym założono park (6,5 ha).

Po 1945 opuszczone budynki szpitala zostały zdewastowane, a po 1958 zostały rozebrane. W centrum Słońska pom nik żołnierzy radzieckich (1945) oraz tablica z 1995 upamiętniająca 700-lecie Słońska. Przy drodze do Skwierzyny tereny b. obozu Sonnenburg, upam iętnione pomnikiem w kształcie wysokiej kratownicy (1966, proj. Julian Gosławski). O bok skromne M uzeum M artyrologii ofiap hitle­ ryzmu, zbudowane na planie krzyża m altańskiego, otwarte w 1974. W 1992 odsłonięto tu pam iątkow ą tablicę poświęconą laureatowi N agrody N obla - Carlowi von Ossietzky’emu. Za wsią, w lesie, obok drogi do K ostrzyna znajduje się cmentarz ofiar byłego obozu i więzienia Sonnenburg. W 16 zbiorowych mogiłach spoczywają tu prochy obywateli kilkunastu państw zamęczonych i pom ordow anych przez hitlerowców w 1933— 1945. W 1995 odsłonięto pom nik - Bramę Luksemburczyków. W pobliżu Słońska, u ujścia Postomii do W arty, znajduje się rezerwat przyrody „Słońsk” , obejmujący obszar łąk, bagien, starorzeczy i kanałów, o łącznej powierzchni 4166,22 ha (z czego 1 083,4 ha podlega ochronie ścisłej). Teren ten pełni funkcję naturalnego zbiornika retencyjnego i przez 8-9 miesięcy w roku zalany jest wodą (różnice poziom u lustra wody dochodzą do 4 m). Rezerwat utw orzono w celu zachowania cennego biotopu lęgowego wielu rzadkich gatunków ptaków wodnych i błotnych. W śród gatunków lęgowych najliczniej występują: kaczka krzy­ żówka, łyska i gęś gęgawa; ponadto: mewa śmieszka, korm o­ ran, kaczki krakw a i czernica, czajka. N iektóre gatunki gnież­ dżą się tu od niedawna, np. korm orany pojawiły się w 1977 (dziś notuje się ponad 500 p ar lęgowych). W ciągu ostatnich kilkunastu lat zagnieździły się w rezerwacie tak rzadkie ptaki, jak ostrygojad, mewa srebrzysta i m ała, rybitwa białoskrzydła. Z rzadkich w Polsce gatunków gnieżdżą się również m.in.: wodniczka oraz rybitwy białoczelna i białowąsa. Rezerwat - oprócz tego, że jest miejscem lęgowym - pełni także kilka innych funkcji. Jest miejscem pierzenia się tysięcy kaczorów różnych gatunków oraz gęsi gęgawy, łabędzia i ły­ ski. W czasie migracji wiosennych i jesiennych w rezerwacie odpoczywają dziesiątki tysięcy kaczek, gęsi, żurawi i łysek. Rezerwat jest ponadto miejscem zimowania ptaków z pn. Eu­ ropy, głównie kaczek: krzyżówki, głowienki i czernicy, łabę­ dzia niemego i krzykliwego, tracza nurogęsia. ■ 5 km na pd. Chartów. Kościół szachulcowy z 1828, z przybudó­ wką z 1909. P rzy drodze do Słońska obelisk z 1987, upamiętniają­ cy lądowanie w tym miejscu w 1944 sześcioosobowej grupy pol­ skich zwiadowców zrzuconych na spadochronach na tyły frontu. CZA RN ÓW E E 1 Duża wieś położona na pd. od szosy. W XV w. własność biskupów lubuskich. Późnoklasycystyczny kościół z 1826— 1827, salowy, z prostokątną wieżą o trzech zwężających się

kondygnacjach, zwieńczoną hełmem z iglicą. D olna część wie­ ży, m urow ana z kamienia, pochodzi z pierwotnego XV-wiecznego kościoła gotyckiego. W pobliżu wsi stary fort z 1882— 1885, związany w przeszłości z twierdzą kostrzyńską. ■ 4 km na pd. wsch. Stańsk. Kościół g o ty ck i z X IV w., p rze­ budowany w X V I w., z wieżą dobudowaną w końcu X V III w. M urowany z kamienia i cegły. W ścianie pd. zachowany skrom ­ ny g o tycki portal ostrołukowy. IW

KOSTRZYN Opis - patrz trasa 9. Wyjazd z K ostrzyna na pn. ul. Sportową (kierunek: Szczecin).

0X 3

SARBINOW O Wieś w kształcie owalnicy, położona przy rozwidleniu drogi z K ostrzyna do Szczecina i Myśliborza. Początek trasy 13b. Dawna posiadłość templariuszy z Chwarszczan, wzmiankowana po raz pierwszy w 1261. W 1758, w czasie wojny siedmioletniej, w okolicy wsi miała miejsce wielka bitwa prusko-rosyjska, jedna z najkrwawszych w X V III w., w której zwycięstwo odnieśli Prusacy. W 100-lecie tej bitwy odsłonięto tu pomnik, a Wojciech Kossak - na zlecenie Wilhelma II - w 1899 namalował wielki obraz. Po II wojnie światowej we wsi osiedliło się wielu żołnierzy z 1 Armii Wojska Polskiego, m.in. kapral Jan Karaszewski, który podczas zaślubin Bałtyku w Kołobrzegu w 1945 trzymał sztandar polski. Kościół neogotycki z 1825, w ściany którego wbudowano re­ sztki starych, kamiennych m urów ze średniowiecznej świątyni; przebudowany w 1832, z kw adratow ą wieżą z 1890 zwień­ czoną wysmukłym stożkowym hełmem, zbudow aną wg proj. K arola Fryderyka Schinkla. W ewnątrz neobarokow y ołtarz główny z 1 poł. X IX w., polichrom owany, a na stropie nawy korpusu malowidła z lat siedemdziesiątych naszego stulecia, ze scenami z Nowego Testam entu. W lesie obok drogi do Kostrzyna znajdują się ruiny starego fortu z około 1881, związanego z twierdzą kostrzyńską.

Trasa 13b S arbinow o D ębno M y ś lib ó rz 35 km

Trasa prowadzi z Sarbinowa na pn. drogą drugorzędną nr 129 przez obszary Równiny Gorzowskiej i Pojezierza M yślibors­ kiego, pokryte częściowo lasami. Równolegle do trasy biegnie tu linia kolejowa K ostrzyn - Myślibórz.

SARBINOWO f l E I Wyjazd w kierunku Dębna. Za wsią trasa wkracza w obszar leśny, przecinając rzekę Myślę, prawy dopływ Odry. ■ 4 km Cychry, wieś położona na praw o od trasy, p rzy drodze do Kamienia M ałego. Dawna posiadłość tem plariuszy z Chwarszczan, wzmiankowana po raz pierw szy w 1261. K ościół późn o­ romański z 1 poł. X III w. z ciosów granitowych, z wieżą z/prze­ łomu X V I i X V II w., zniszczoną pożarem w 1758, odbudowaną w 1768 i ponownie w 1838, rozbudowany w 1856 w stylu neo­ gotyckim o transept i półkoliste prezbiterium . Do budowy p rez­ biterium wykorzystano ciosy granitowe z rozebranej wówczas ściany wsch. średniowiecznej budowli.

DĘBNO [T til Miasto (14200 mieszkańców) nad rzeką K osą i jez. Lipowo (13 ha), przy zach. skraju Puszczy Gorzowskiej. Znaczny oś­ rodek przemysłowy (zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego, obuwnicze, drzewne, włókiennicze i meblarskie). Od 1232 - z nadania księcia wielkopolskiego W ładysława Odonica w posiadaniu templariuszy, a w 1337-1540 w rękach joannitów . W XVI w. powstało tu osiedle tkaczy, w którym zamieszkali osadnicy sprowadzeni z Holandii i pd. Niemiec. Dzięki nim rozwinęło się tu m.in. sukiennictwo. W 1562 osada ta uzyskała ograniczone praw a miejskie. Pełne prawa miejskie Dębno otrzym ało w 1731. W ówczas to, po drugiej stronie Kosy, zbudowano Nowe Miasto. Pod koniec XVIII w. rozwinął się przemysł kaflarski. Pełny rozkwit m iasta nastąpił w XIX w., gdy powstało tu szereg zakładów produkcyjnych, a wśród nich wiele fabryk włókien­ niczych, specjalizujących się w produkcji tkanin m undurowych. W okresie II wojny światowej w Dębnie mieściła się filia obozu koncentracyjnego Sachsenhausen - Oranienburg. Działania wojenne w 1945 zniszczyły miasto w 30%.

W centrum m iasta, przy ul. Kostrzyńskiej, znajduje się wspól­ na mogiła około 3700 żołnierzy radzieckich, poległych w 1945, upamiętniona pomnikiem (1967, prof. Stanisław Biżek). Przy pl. Światowida m onum entalny kościół św. Piotra i Pawła, wzniesiony w 1852-1857 w tzw. stylu łuków kolistych (proj. arch. Flaminiusz). Trzynawowy, z rzędem kaplic ad strony pd. oraz wysoką wieżą (43 m) zwieńczoną latarnią i stożkowym hełmem; zbudowany został z czerwonej, klinkierowej cegły. Wewnątrz drewniane em pory wsparte na kolum nach o głowi­ cach toskańskich i korynckich. Przy ul. Pułaskiego kościół św. Antoniego z 1932, a przy ul. Harcerskiej nowoczesny kościół Matki Boskiej Fatimskiej. Przy ul. Kosynierów okazała topola o obw. 770 cm. N ad jeziorem camping i kąpielisko. Wyjazd z m iasta na pn. wsch. ul. M yśliborską (kierunek: Myślibórz).

BARNÓW KO

Wieś nad Myślą otoczona lasami Puszczy Gorzowskiej. W pd. części wsi, nad Myślą, rozległy popałacowy park krajobrazowy z 2 poł. X VIII w., powiększony pod koniec X IX w., obejmu­ jący 44 ha powierzchni, z czego 36 ha stanowią stawy rybne. Przy drodze z D ębna rosną dwa stare dęby szypułkowe, tzw. „G uślarze” , o obw. 510 i 460 cm. W edług legendy kapłani składali pod nimi ofiary bóstwom. O STROW IEC

Wieś nad wsch. brzegiem Jez. Ostrowieckiego (121 ha). N ad jeziorem park krajobrazowy o charakterze leśnym (4 ha), zało­ żony w 1 poł. X IX w., z szeroką aleją lipową i fragmentem alei kasztanowej. N a skraju parku zabytkowa kapliczka cmentarna z pocz. XX w., pełniąca dziś rolę kościoła. N a jeziorze zalesio­ na wyspa (12,45 ha) z kolonią czapli siwej i korm orana, gnież­ dżących się na starych dębach i brzozach. W yspa ta, wraz z otaczającymi szuwarami, stanowi rezerwat przyrody „Czapli Ostrów” (16,45 ha). Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na pn. zach. wieś Różańsko o zachowanym kształcie owalnicy, pośrodku której wznosi się barokowy kościół z ele­ mentam i neoromańskimi, murowany z kamienia polnego i cegły, zbudowany w 1734, gruntownie przebudowany w 1872, kiedy to dobudowano półkolistą absydę i transept. W ieża o konstrukcji ryglowej, spalona w 1734, odbudowana w 1735, zwieńczona je s t latarnią p rzy k rytą zdwojonym i daszkami. W pd. ramieniu transeptu empora kolatorska z X V III w. W wyposażeniu wnę­ trza m.in. dwa klasycy styczne ołtarze z końca X V III w., ba­ rokowa, polichromowana ambona z X V III w. i empora orga­ nowa z X IX w. ■ 4 km na pd. wsch. Dolsk, wieś położona p rzy pd. krańcu rynnowego Jez. D olskiego (32 h a ), w lasach Puszczy Gorzows­ kiej. Kościół barokowy z 1740-1741, częściowo przebudowany w 1878 (elewacja wieży i zach. części korpusu), z kwadratową wieżą zwieńczoną wysmukłym hełmem stożkowym . W wyposa­ żeniu wnętrza m.in. ołtarz, ambona i empora kolatorska z 2 poł. X V III w. Kuźnia drewniano-szachulcowa z 1781, z podcieniem szczytow ym . W parku krajobrazowym (13 ha), założonym w 1832 wg planów słynnego ogrodnika Piotra Józefa Lennego, pałac z 1 poł. X IX w., zw any małym Sanssouci (zdew astow a­ n y). W parku dąb o obw. 600 cm. PSZ C ZEL N IK

Wieś położona na lewo od szosy. Powstała w końcu XVIII w. w wyniku rozparcelowania gruntów folwarcznych. W lesie, na pd. zach. od wsi (1 km na prawo od szosy), pom nik upam ięt­ niający zdobywców A tlantyku, dwóch lotników litewskich:

Stepasa D ariusa i Stasysa Girenasa, którzy tu zginęli tragicznie 17 lipca 1933, odbywając lot wyczynowy na samolocie „Lituanika” z Nowego Jorku do Kowna. Pomnik, zbudowany w for­ mie podwójnego krzyża, odsłonięto w 1936 i odrestaurow ano w 1983. O bok kapliczka z ludowym krzyżem i świątkami oraz czterościenny obelisk z tekstem omawiającym w skrócie prze­ bieg całego zdarzenia. Kilkaset m etrów od pom nika/śtoi chata litewska, przeniesiona tu w 1989 z terenu Litwy, w której w 1990 otw arto izbę pamięci poświęconą obu lotnikom . W pobliżu jez. Zielin (19 ha), nad którym pole biwakowe i kąpielisko. Skrzyżowanie dróg ■ 4 km na pd. zach. Rościn, wieś położona p rzy pd. brzegu Jez.

28km

Rościńskiego (31 ha). W 2 poł. X V III w. czynna tu była duża

fabryka fajek glinianych. W 1988 na terenach pofabrycznych odkryto największy na ziemiach polskich zbiór fa je k glinianych.

N a wzniesieniu, w centrum wsi, d. kościół romański z 2 poi. X III w., bez wieży, z ciosów granitowych, z wczesnogotyckim i szczytam i z X IV w., zamieniony w 2 poł. X IX w. na spichlerz. Naprzeciwko niego klasycystyczny kościół z 2 poł. X V III w., przebudowany w X IX w., odrestaurowany w 1920-1922, ze skrom nym, XX -w iecznym ju ż wyposażeniem. W pd. części wsi zabudowania dworskie z klasycy stycznym pałacem z X V III w., przebudowanym na pocz. X IX w., nakrytym dachem mansardo­ wym. P rzed pałacem okazała lipa o obw. 450 cm. W sąsiedztwie park (8 ha), założony w 2 poł. X V III w. ja k o barokowy, p rze­ kształcony w X IX w. na krajobrazowy, z okazałym i drzewami, m.in. dębem o obw. 540 cm. W śród zabudowań gospodarczych XV III-wieczny spichlerz kamienny. P rzy drodze polnej do Chlopow a, w małym lasku, potężn y głaz narzutowy o obw. 11 m.

W IERZBN ICA Wieś położona na zach. brzegu Jez. Wierzbnickiego (25 ha). ■ 3 km na zach. wieś Nawrocko. Kościół klasycystyczny

[ m il

i z końca X V III w., z niewysoką wieżą, z portalem wejściowym z pocz. X I X w. W ewnątrz ołtarz z 1 poi. X V III w. i ławki ozdobione rokokowym ornamentem. Obok kościoła park krajo­ brazowy (4,5 ha) z przeł. X V III i X IX w o urozmaiconym drzewostanie. P rzed szkołą czteropienna lipa o'obw. 700 cm.

M Y ŚLIBÓ RZ

Il5lti»1

Koniec trasy 13b. Opis - patrz trasa 10.

I

CHW ARSZCZANY Wieś nad Myślą, prawym dopływem Odry. Od 1232 w rękach templariuszy, którzy założyli tu kom andorię i zbudowali za­ mek oraz kaplicę. W latach 1320-1538 znajdowały się w rę-

.......

299 ■

P rze k ró j k a p lic y w C h w a r s z c z a n a c h

kach joannitów , którzy zachowali tu kom andorię. W czasie wojny Polski z Zakonem Krzyżackim (1433-1435) otworzyli oni bram y polskiemu wojsku. Zachował się gotycki kościół z pocz. XIV w., wzniesiony z użyciem XIII-wiecznej kostki granitowej, przebudowany w 1870-1898. Jest to budowla 0 charakterze obronnym , ma dwie baszty i otwory strzelnicze. W ewnątrz sklepienie krzyżowo-żebrowe. / ■ 3 km na pn. Dargomyśl, wieś położona w dolinie M yśli, p rzy ujściu Sienicy. Późnoromański kościół granitow y z około 1260 (prezbiterium ), rozbudowany w 1748 o zachodnią część nawową 1 wieżę, z dobudowaną w 1897-1898 górną częścią wieży, zwień­ czoną strzelistą w ieżyczką drewnianą. BO LESZK OW ICE

BEilSI

Niegdyś miasteczko, dziś duża wieś. Siedziba Urzędu Gminy. Początek miejscowości dal gród z X w. (wg legendy założony przez Bole­ sława Chrobrego) oraz osada z X I-X II w., położona na szlaku z Pom orza do Ziemi Lubuskiej. Po 1252 nastąpiła lokacja wsi na prawie niemieckim, a w 1337 Boleszkowice wzmiankowane są jako miasteczko. Od XV w. odbywały się tu doroczne jarm arki. M iasto było przedm iotem długotrw a­ łego sporu między Brandenburgią a biskupstwem lubuskim i ostatecznie w 1354 przeszło w ręce brandenburskie jako lenno biskupstwa. W poł. XV w. m iasto znalazło się przejściowo we władaniu Krzyżaków, a w XVI w. - joannitów . Boleszkowice były miastem otwartym bez um oc­ nień obronnych. Około 1800 rozwinęło się tu gorzelnictwo i browarnictwo.

[

!; Czynna była krochm alnia i kilka cegielni. Prawa miejskie utraciły w 1972.

Neogotycki kościół z poł. X IX w., założony na planie krzyża łacińskiego, z pięcioboczną absydą i transeptem , z wysoką wieżą zwieńczoną wysmukłym hełmem stożkowym. W dolnej partii wieży kamienie granitowe z pierwotnej XIV-wiecznej świątyni, zniszczonej pożarami w 1633 i 1718, w większości rozebranej na pocz. X IX w. W yposażenie neogotyckie z poł. X IX w. Około 300 m na pd. od wsi, wśród moczarów, pozo­ stałości zamku rycerskiego z 2 poł. XIII w., który opuszczony w XV w. popadł w ruinę.

■ Około 2 km na pd. rezerwat przyrody „Cisy Boleszkowick ie” (9,38 h a), utworzony dla ochrony pon ad 400 cisów ros­ nących wśród zróżnicowanego gatunkowo drzewostanu. M IESZK O W ICE

m

M iasto (3600 mieszkańców) nad Rurzycą, prawym dopływem Odry i niewielkim Jez. Mieszkowickim, przy linii kolejowej K ostrzyn - Szczecin. F abryka m iar metrycznych. W X I-X II w. osada (wg legendy założona przez Mieszka I) położona na szlaku handlowym z Pom orza na Ziemię Lubuską, wzm iankowana w 1295. Pod koniec X III w. otrzym ała prawa miejskie. O koło 1300 otoczono ją

301 i f l

r

kamiennym murem. W ciągu wieków m iasto było często niszczone, m.in. w 1433 zostało całkowicie spalone przez husytów. Dalszych zniszczeń dokonały pożary w 1540 i 1558 oraz wojna trzydziestoletnia. W 1807 przechodziły tędy wojska napoleońskie. W 1877 miasto uzyskało po­ łączenie kolejowe ze Szczecinem i Kostrzynem . W 1945 zniszczone w 30%.

M iasteczko zachowało na znacznych odcinkach mury obronne (o wysokości do 7 m), zbudowane w X III-X IV w. z głazów narzutowych, a w górnej części z cegły (w XV w.). R ozbudo­ wane w XVII w., miała 26 czatowni. Bramy uległy zniszcze­ niu, a zachowała się jedynie Baszta Prochowa z XV w. W cen­ trum miasta wczesnogotycki kościół Przemienienia Pańskiego z XIV w., ze starszą częścią ciosową sprzed 1297 i pięknym granitowym portalem . Przebudowany w XV w., otrzym ał go­ tyckie sklepienie nawy głównej (gwiaździste i krzyżowe). M a­ sywna wieża, z obejściem balkonowym, której zwieńczenie pochodzi z X V III w. Obok kościoła rom ańska kropielnica granitowa. Przy rynku ratusz z 1 poł. X IX w. Pośrodku rynku stoi pom nik Mieszka I (1957, proj. Sławomir Lewiński). ■ 9 km na pd. Czelin, wieś na skarpie odrzańskiej. 27 lutego 1945 saperzy polscy wbili tu pierw szy biało-czerwony slup gra­ niczny nad Odrą. D la upamiętnienia tego wydarzenia, na skraju skarpy odrzańskiej wzniesiono w 1968 obelisk sym bolizujący slup graniczny ( wysoka kolumna z kamienia łupanego, zwień­ czona stylizow aną głową orła). We wsi kościół granitowy z 2 poi. X III w., gruntownie przebudowany w 1827 w stylu neogotyckim wg proj. Karola Fryderyka Schinkla, zniszczony w 1945, odbudowany w 1987.

Trasa 14 Gorzyń Pszczew Międzyrzecz Sulęcin Ośno Lubuskie Słubice 109 km

Z Gorzynia trasa biegnie na pd. zach. do Międzyrzecza dro­ gami lokalnymi, dalej - na zach. - drogą drugorzędną nr 137. Prowadzi przez urozmaicone krajobrazow o tereny Pojezierza Poznańskiego (do Międzyrzecza), a następnie - Pojezierza Ł a­ gowskiego. N a trasie lasy i liczne jeziora. Odcinek G orzyń - Pszczew SŁUBICE pokryw a się z częścią trasy 18 (w '\ Kunowice ( odwrotnym kierunku). W Gorzyniu skrzyżowanie z trasą 13, Biskupice. w Międzyrzeczu z trasą 7. W Słu­ bicach koniec tras: 6, 9 i 15. „Torfowiska 'Ratfowek if.Sulow skie"

K o w a ló w ^ Radów

KTffl G O RZYŃ Opis - patrz trasa 13. Wyjazd w kierunku Skwierzyny. Kum

Rozwidlenie dróg Opis - patrz trasa 13. Trasa skręca w lewo w kierunku Międzyrzecza; prosto - droga do Skwierzyny (trasa 13).

Połecko ^ ^ O Ś N O ^ S p * T l u b u s k ie

S m ogóry

-Długoszy n

N O W E GORZYCKO

Niewielka wieś w paśmie wzgórz morenowych. Około 3 km na wsch. Królewska G óra (116 m n.p.m.). S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pd. zach. - do W ierzbna (6 km) i na wsch. - na szczyt K ró­ lewskiej G óry (5 km).

Ż u brów '

iLubniewsko

Wędrzyn T rz e m e s z n o / Lubuskie •••«

Templewo

B323

P SZ C ZEW

Niegdyś miasto, obecnie duża wieś letniskowa położona w rynnie je ­ ziornej, na zach. brzegu Jez. Pszczewskiego, zwanego też K och­ ie lub Miejskim (69 ha), w pobliżu dwóch innych jezior: Szarcz (170 ha), przylegającego od pn. i Chłop (228 ha) - od pd. Siedziba Urzędu Gminy. Niewielkie zakłady przemysłu drzewnego. Skrzyżowa­ nie z trasą 18.

J. Bledzew skie

p T MIĘDYRZECZ B o b q w ic k p r-.v

J.Lubikcntskiei

J. Chłop

Średniowieczna osada przy trakcie z Wiel­ kopolski do Lubusza, z dwom a grodami nad jeziorem, które stanowiły ważne og­ niwo w systemie obronnym zach. granic

Nowe Goreycko

'"•r ł

państwa piastowskiego. Później Pszczew był stolicą klucza m ajątków bis­ kupów poznańskich, a od końca XIII w. siedzibą archidiakonatu. Pierwsza wzmianka z 1256, choć ślady osadnictwa ciągłego datują się tu od okresu rzymskiego. W 1350 osada otrzym ała od Kazimierza Wielkiego liczne przywileje, a w 2 poł. XIV w. prawa miejskie. Miasteczko, które żyło z rolnictwa, rybołówstwa i w niewielkim zakresie rzemiosła, nie rozwinęło się nigdy w ośrodek o większym znaczeniu. W okresie międzywojennym odcięte granicą państwową, było jednym z ważniejszych ośrodków działal­ ności polonijnej na terenie tzw. Pogranicza. W 1923 powstał tu oddział Związku Polaków w Niemczech. W 1945 Pszczew utracił praw a miejskie.

W centrum Pszczewa prostokątny rynek, przy którym tzw. D om Szewca, zbudowany w X V III w., kryty gontem, prze­ budow any w 1981-1984 na muzeum. W ewnątrz odtworzono mieszkanie i w arsztat szewski z pocz. XX w. W jednej z sal ekspozycja pam iątek z przeszłości Pszczewa, z obszernym działem poświęconym działalności polonijnej. Pośrodku ryn­ ku, w otoczeniu lip, kapliczka z 1899 z ludową figurą św. Józefa z przeł. X VIII i X IX w. Naprzeciwko budynku Urzędu Gminy głaz-pomnik (1964) ku czci bojowników o polskość, zam ordowanych przez hitlerowców w latach II wojny światowej. Przy ul. Sikorskiego późnorenesansowy kościół z 1632-1654, rozbudowany w 1894-1896. Jednonawowy, z wieżą kw adrato-

K o ś c ló ł w P s z c z e w ie

wą u dołu, przechodzącą wyżej w ośmiobok, zwieńczoną hełmem. Nawa nakryta stropem, w kaplicy po prawej sklepienie krzyżowe. W śród barokowego wyposażenia wnętrza kilka obrazów z XVII w., z których najcenniejszym jest obraz „M atka Boska wśród aniołów” z warsztatu poznańskiego z około 1630. W kaplicy tablica z nazwiskami 70 ofiar I wojny światowej. Przy kościele drewniana dzwonnica z około 1929. Barokowa plebania z końca XVIII w. W pobliżu, na zach. brzegu jeziora, stożkowate grodzisko „Góra Wieżowa” o średnicy 45 m i wysokości do 20 m - miejsce grodu z IX -X I w. Przy ul. Sikorskiego 13 tablica przypominająca, iż w 1877-1940 mieścił się tu polski Bank Ludowy. W pd. części Pszczewa dwór klasycystyczny z 1 poł. X IX w., przebudowany w 1955. Przy nim park krajobrazowy (10,4 ha) z X V III-X IX w., z pagórkiem i starymi drzewami oraz zespół zabudow ań folwarcznych z przeł. X IX i XX w. O bok starej lecznicy weterynaryjnej przy ul. Kasztanowej pryw atny skan­ sen pszczelarski z ekspozycją starych uli i narzędzi do wy­ twarzania miodu. N a półwyspie K atarzyna, wcinającym się w pd.-wsch. część Jez. Pszczewskiego, nikłe ślady po grodzie z IX w., zniszczonym praw dopodobnie w 1157. N ad jez. Szarcz duży ośrodek wypoczynkowy. Malownicze okolice Pszczewa wchodzą w skład Pszczewskiego Parku Krajobrazowego (patrz str. 307). S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pd. wsch. - do Trzciela (18 km) i na pn. zach. - nad jez. Lubikowskie (10 km). Z n a k o w a n e s z la k i ro w e ro w e : czarny: Pszczew - Trzciel - Pszczew (42 km), czerwony: Pszczew - R okitno - Pszczew (42 km) i niebieski: Pszczew - K am ionna - Pszczew (52 km).

Pszczewski Park Krajobrazowy - utw orzony został w 1986 dla ochrony obszaru polodowcowego o dużych walorach krajob­ razowych, przyrodniczych i kulturowych. Obejmuje teren 0 bogatej rzeźbie, w dużym stopniu zalesiony (64%), z licz­ nymi rzekami i jezioram i o czystych wodach. Park tworzą dwa odrębne kompleksy: pierwszy, mniejszy (1970 ha), położony jest nad rzeką K am ionką, pomiędzy wsią K am ionną ą Lewi­ cami; drugi, o wiele większy (10250 ha), obejmuje teren ob­ niżenia obrzańskiego, z jeziorami rozciągającymi się od miasta Trzciela aż po wieś Rokitno. Łączna powierzchnia parku wy­ nosi 12220 ha. W okół parku utw orzono strefę ochronną, zwa­ ną otuliną, o powierzchni 33 080 ha. W lasach dom inują drze­ wostany sosnowe (90%), ale m ożna tu spotkać również dęby, buki, olsze, świerki i graby. N a terenie parku znajdują się dwa

rezerwaty przyrody: „Jezioro Wielkie” i „Jeziora Gołyńskie” . p o lic k o

nm

Wieś na lewym brzegu Obry, wzm iankowana już w 1278. Obszerny zespół zabudowań folwarcznych z przeł. XIX 1 XX w., wzniesionych z żółtych cegieł, m.in. d. młyn i go­ rzelnia, a także szachulcowy spichlerz z 1844, kryty dachem łamanym. O bok park krajobrazowy (5,2 ha) z X IX w., z oka­ załymi drzewami. Po obu stronach mostu na Obrze dęby 0 obw. 600 i 480 cm.

BOBOWICKO

im

Wieś nad Jez. Bobowickim (37 ha). W X V I-X V II w. była jednym z głównych ośrodków arian polskich. N ad jeziorem pałac barokowy z 2 poł. X V III w., przebudowany w XIX 1 XX w., spalony w 1971 i odbudowany. K ryty dachem m an­ sardowym. W elewacji frontowej facjata zwieńczona tym pano­ nem z kartuszem herbowym. Obok oficyna, zwana starym dworkiem, z przeł. X V III i X IX w. oraz zabudow ania folwar­ czne. Przy pałacu park krajobrazowy (3,6 ha) z końca XVIII w. i obelisk nagrobny z 1783, pochodzący z d. cmen­ tarza ewangelickiego. Nowy kościół z 1986-1989, o ciekawej architekturze. N ad jeziorem kąpielisko. S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony: na pn. wsch. - do Lubikowa (15 km) i na pd. zach. - nad Jez. Bukowieckie do Skoków (5 km).

MIĘDZYRZECZ-OBRZYCE RTfll Po prawej stronie drogi zabudow ania szpitala psychiatrycz­ nego, wzniesione na pocz. XX w. Rozplanowane symetrycznie na planie trapezu, z parkiem przyszpitalnym (11,85 ha). W 1942-1945 w ram ach akcji „eutanazja” hitlerowcy wymor­ dowali tu ponad 10000 chorych, starców i jeńców różnych narodowości. K u ich czci w 1966 ustaw iono tu głaz-pomnik.

RTlil MIĘDZYRZECZ Opis - patrz trasa 7. W yjazd z m iasta ul. Zachodnią (kierunek: Sulęcin). Kfflffil Skrzyżowanie dróg ■ 4 km na pn. zach. Górzyca, wieś na lewym brzegu Obry. Kościół szachulcowy z 1736, z wieżą nakrytą baniastym hełmem z latarnią. Obok drewniana dzwonnica z około X IX w. N ad rzeką pałac barokowy z X V III w., rozbudowany na początku X X w. Piętrow y, n akryty dachem mansardowym z lukarnami. P rzy nim szachulcowa oficyna z X V III w. oraz zabudowania folw arczne z 1 poi. X IX w. Obok park krajobrazowy (10,5 ha) z początku X IX w., pow iększony później o część leśną w dolinie Obry, z okazałym dębem o obw. 530 cm.

BU

PIESKI Wieś nad Strugą Jeziorną, lewym dopływem Obry. W zmian­ kow ana po raz pierwszy w 1257. W 1 poł. XVI w. pow stała tu jedna z najstarszych gmin protestanckich na ziemiach pol­ skich, która udzielała schronienia uchodźcom niemieckim. Ko­ ściół poewangelicki z 1847, z prostokątną wieżą. Zabudow ania folwarczne z 1 poł. X IX w.: klasycystyczny spichlerz granito­ wy nakryty wysokim dachem naczółkowym i szachulcowa sto­ doła z przejazdem na osi bocznej. Park krajobrazowy (4,4 ha) z końca X V III w., z dębem o obw. 620 cm. ■ 2 km na pn. Kursko, wieś na wysokim, zach. brzegu je z. Kursko (71 ha). Nowoczesna baza przechowalnicza Państwo­ wego Gospodarstwa Rybackiego w M iędzyrzeczu. Park krajob­ razowy (5 ha) z końca X V III w., z trzem a stawami, starą aleją lipową i starodrzewem. W parku pałac z końca X V III w., roz­ budowany około 1870, z okrągłą wieżą. Szachulcowy czworak (nr 47 - 48) z końca X V III w., nakryty wysokim dachem dwu­ spadowym z lukarnami. W pd. części wsi ( zwanej N owym Kurskiem ) kościół z 1938 oraz podcieniony budynek rem izy strażac­ kiej z pocz. X X w., częściowo szachulcowy.

PTffl TEMPLEWO Wieś położona na pn. od drogi. W zm iankow ana w 1303 jako własność templariuszy, a po 1312 - joannitów z Łagowa. Le­ żała na pograniczu W ielkopolski i Brandenburgii. Poza grani­ cami Polski od XVII lub X VIII w. Kościół klasycystyczny z 1798, z kw adratow ą wieżą, nadbudow aną w 2 poł. X IX w. W nętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami. Dwór z około 1800, rozbudow any na przel. X IX i XX w., w starszej części klasycystyczny.

ETffi TRZEM ESZNO LUBUSKIE D uża wieś o XIV-wiecznym rodowodzie, należąca do 1753 do Polski. W 1804-1870 na prawach miejskich. W poł. X IX w.

mieszkało tu wielu Żydów. Czynna była kopalnia ałunu, u ru­ chom iona w 1846. Kościół neogotycki z poł. X IX w. W pd.-wsch. części wsi park krajobrazowy (1,9 ha) z pocz. X IX w. Skrzyżowanie dróg ■ 9 km na pn. Lubniewice. Opis - p a trz trasa 13a.

/

UJM!

___

W ĘDRZYN Blffll Osiedle wojskowe z blokami mieszkalnymi, koszarami i poli­ gonem (13 000 ha). W lipcu 1995 odbyły się tutaj I Bilateralne Ćwiczenia Polsko-Am erykańskie „D w a Orły ’95” . 100 amery­ kańskich i 300 polskich żołnierzy ćwiczyło zadania typowe dla misji pokojowych.

GŁAŹNIK O l Wzgórze (168 m n.p.m.) położone z prawej strony drogi, zwa­ ne też Gołębią G órą. N a szczycie leżą dwa granitowe głazy narzutowe, z których większy, zwany Gołębim Kamieniem, ma 1,8 m wysokości i 9,7 m obwodu. Roztacza się stąd wspa­ niały widok na położony w dolinie Sulęcin. Około 500 m stąd na wsch. (dojście czerwonym szlakiem turystycznym) leży K o­ źli Kam ień o wysokości 3 m i obwodzie 10,5 m. SU LĘCIN M iasto (10000 mieszkańców) nad Postomią, lewym dopływem W arty, położone wśród malowniczych wzgórz morenowych. Niewielki ośrodek przemysłowy, m.in.: Zakłady M echaniczne „U rsus” , „H erbapol” , przemysł gumowy i drzewny. Sulęcin rozwinął się z osady targowej położonej przy grodzie zbudowanym na szlaku handlowym Poznań - Lubusz. Prawa miejskie uzyskał w X III w. N ajstarsza wzm ianka o nim pochodzi z 1241, gdy książę Henryk Brodaty ofiarował m iasto m ożnowładcy śląskiemu Mroczkowi z Pogorzeli. W 1244 m iasto przeszło w ręce templariuszy. W krótce potem zagarnięte przez m argrabiów brandenburskich stało się ośrodkiem przygranicznym podej­ mującym działania przeciwko Polsce. W 1269 m iasto i gród zniszczył Bolesław Pobożny. Po kasacie zakonu templariuszy Sulęcin stał się od 1311 własnością m argrabiów brandenburskich, którzy w 1350 przekazali go zakonowi joannitów . W ich rękach, wchodząc w skład kom andorii łagow­ skiej, pozostał Sulęcin do czasu kasaty zakonu w 1810. W 1574 dostojnicy polscy witali tu wjeżdżającego do Polski elekta Henryka Walezego. W 1658 przez m iasto przechodziły wojska Stefana Czarnieckiego, spieszące na po­ moc Danii. W 2 poł. X IX w. rozwinął się tu przemysł drzewny. W okolicy Sulęcina wydobywano wówczas to rf i węgiel brunatny; w mieście powstała fabryka brykietów. Przyczyniło się to do rozwoju miasta, które w 1939 liczyło 6500 mieszkańców. Podczas II wojny światowej Sulęcin był ważnym punktem oporu wojsk hitlerowskich. W jego rejonie znajdowała się duża podziemna fabryka zbrojeniowa. Po zaciętych walkach, które zniszczyły miasto w 50%, zostało ono zdobyte 2 lutego 1945.

m a

K o ś c ió ł ś w . M ik o ła ja w S u lę c in ie

M iasto zachowało XIII-wieczne rozplanowanie o układzie wrze­ cionowatym, pośrodku którego znajduje się rynek (pl. Czarniec­ kiego), zabudowany w części domami z przeł. X VIII i X IX w. W zach. pierzei rynku, na dom u nr 14, w którym ostatnie lata swego życia spędził Leon Pinecki (1892-1949), tablica (1986) upam iętniająca tego światowej sławy zapaśnika, Polaka, który pomimo obywatelstwa niemieckiego (pochodził z terenów wcie­ lonych po traktacie wersalskim do Niemiec) manifestował swą polskość, występując w stroju z białym orłem na piersi (patrz także Łagów - str. 332). Pośrodku rynku głaz ustawiony z okazji 750-lecia Sulęcina. Gotycki kościół św. Mikołaja z XIV w., z rom ańskim granitowym cokołem z 2 poł. X III w. i prostokąt­ ną wieżą, dobudow aną na pocz. XVI w. W 1945 kościół spłonął (zostało zniszczone wspaniałe sklepienie gwiaździste oraz piękny ołtarz - tryptyk gotycki rzeźbiony w drewnie). O dbudow ano go w 1951. Z XIV-wiecznych murów obronnych zachowały się tylko dwa odcinki w pn. części miasta, przy ul. M ariańskiej i M łynars­ kiej. Przy ul. M. Skłodowskiej neogotycki kościół św. Henryka z 1862. Przy ul. Kilińskiego pom nik (1965) upamiętniający wyzwolenie Sulęcina. N a cmentarzu (przy drodze do Międzyrze­ cza) głaz-pomnik (1994) poświęcony pamięci Sybiraków. W D o­ mu K ultury na Winnej Górze - Izba Historyczna. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony: okrężny - nad pd. krańcem Jez. Lubniewskiego i dalej przez Żubrów, Jez. Głębokie i przełomy rzeki Postomii (28 km); zielony (10 km) i niebieski (5 km) - oba nad Jez. Ostrowskim położonym na pn. od Sulęcina.

Wyjazd z m iasta na pn. wsch. ul. 3 M aja (kierunek: Słubice). ■ 2 km na pd. Ostrów, wieś położona nad Postomią. Kościół późnogotycki z X V w., oskarpowany, z wieżą z 1911, wybudo­ waną na miejscu drewnianej z 1686. W zach. ścianie ostrolukow y portal. S zczy t kościoła rozczłonkowany dekoracją blendową. Jednonawowe wnętrze nakryte sklepieniem krzyżowo^żebrowym, wspartym na służkach spływających do ziemi. 2 km na pdwsch. od wsi leży Jez. O strowskie (10 h a ), z kąpieliskiem i oś­ rodkiem campingowym. ■ 5 km na pn. wsch. wieś Żubrów. Barokowy kościół z 1700, wzniesiony na planie ośmioboku, wewnątrz kolisty, nakryty da­ chem mansardowym zwieńczonym latarnią. Barokowy ołtarz i em pory. Pałac barokowy ze znamionami klasycyzmu, zbudo­ wany po 1698, przekształcony w 1760-1770 oraz ponownie około 1800 (nie użytkow any) . N a kryty czterospadowym dachem man­ sardowym. O bok park krajobrazowy (6,8 ha) z pocz. X IX w. N a zach. od wsi zespól przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczysko Lubniewsko” (1437 h a), obejmujący je z. Lubniewsko (240 ha) i teren o ciekawej rzeźbie przyległy do jeziora od strony pd-, porośnięty lasem i p o cięty licznymi, głębokim i parowami.

DŁUGOSZYN Wieś. W 1862-1944 w jej okolicy czynna była kopalnia węgla brunatnego. Kościół m urowany z 1733-1736, gruntownie prze­ budowany w 1895. d r o g o m in

EEH

u h

Stara wieś, wzm iankowana po raz pierwszy w 1244 jako włas­ ność templariuszy. Kościół gotycki z końca XV w., przebudow a­ ny w X V II-X V III w., z neogotycką wieżą, wzniesioną w 1871 na miejscu drewnianej. Oskarpowany, szczyt wsch. dekorowany blendami. W nętrze nakryte pozornym sklepieniem kolebkowym. Skrzyżowanie dróg łMHil ■ 4 km na pd. wieś Smogóry. Opis - p a trz trasa 15a. O ŚN O LUBUSKIE E23H M iasto (3700 mieszkańców) położone wśród wzgórz moreno­ wych, nad Łączną, lewym dopływem W arty. Od pn. przylega doń jez. Reczynek (28 ha), nad którym znajduje się ośrodek wypoczynkowy. Fabryka mebli sklepowych. Ośno należało ongiś do największych ośrodków miejskich historycznej Ziemi Lubuskiej, leżących na wsch. od Odry. W okresie wczesnopiastowskim stał tu zapewne gród obronny, obok którego, przy trakcie prowadzą­ cym z Lubusza do Międzyrzecza i Poznania, rozwinęła się osada targowa, wymieniona w 1252. W 2 poł. X III w. obok osady targowej założono m iasto, które przed 1347 otrzym ało pełne praw a miejskie. D o 1401 nale­ żało do biskupów lubuskich, jednak już od XIV w. w mieście rezydował wójt jako rzecznik m argrabiów brandenburskich. Pierwszym wójtem był

t I

P lan ś re d n io w ie c z n y c h m u ró w o b ro n n y c h z b a s z ta m i w O ś n ie L u b u s k im

R zu t k o ś c io ła ś w . Ja k u b a w O ś n ie L u b u s k im

wymieniony w 1352 rycerz wielkopolski Dzierżek z Chyciny koło Między­ rzecza. Od 1514 działał tu specjalny sąd, który rozstrzygał spory graniczne z Polską. W 1517 i 1596 m iasto niszczyły wielkie pożary, a w ciągu XVII stulecia - przemarsze wojsk cesarskich, szwedzkich i polskich. Działania wojenne w 1945 zniszczyły m iasto w 40% , centrum w 70%.

K o ś c ió ł św . Ja k u b a w O ś n ie L u b u s k im

Pomimo dużych zniszczeń znajdują się tu liczne zabytki. Zespół średniowiecznych obwarowań należy do jednego z najlepiej zachowanych w Polsce. Składają się nań: m ury obronne z pocz. XIV w. okalające d. średniowieczne m iasto na całej niemal pierwotnej długości (około 1 350 m), dziesięć prostokątnych czatowni oraz dwie cylindryczne baszty, w ybudowane w okresie późniejszym. W ewnątrz starego m iasta wznosi się m onum entalny kościół św. Jakuba z końca X III w. Przebudowany gruntownie w 2 poł. XV w., roz­ budowany w 1 poł. XVI w., jest budowlą gotycką, pseudohalową, trójnawową, z masywną prostokątną wieżą, zwień­ czoną hełmem z latarnią (1684). W nawie głównej sklepienie kolebkowe, zrekonstruow ane w 1834, w nawach bocznych - sieciowe, z pocz. XVI w. Wyposażenie wnętrza późnorenesansowe: ołtarz z 1627, am bona z 1619 i'- kam ienna chrzcielnica z 1667. Obok kościoła eklektyczny ratusz o neogotyckich i neorenesansowych detalach architektonicz­ nych, wzniesiony w 1842-1844, z elewacjami zwieńczonymi krenelażową attyką. N a cm entarzu przy ul. Słubickiej kościół św. Gertrudy, późnogotycki z około poł. XV w., zbudowany jako szpitalny. W śród zabudowy mieszkalnej kilka domów z 1 poł. X IX w. W pd.-wsch. części miasta przy ul. Polskiej Armii, Zespół Szkół Ekonomicznych z krajobrazowym parkiem szkolnym (2,5 ha), założonym w latach sześć­ dziesiątych X IX w., gdy wybudowane tu zostało (1862-1864)

R a tu s z w O ś n ie

Sem inarium Nauczycielskie. W p ark u ustaw iono w 1980 pom nik (czołg, arm ata i moździerz) z tablicą upamiętniającą żołnierzy polskich i radzieckich, walczących tu w 1945. W yjazd z m iasta na pd. zach. ul. Słubicką (kierunek: Słubice). ■ 5 km na pn. wsch. Radachów. Kościół szachulcowy z 1754 z prostokątną drewnianą wieżą. W ewnątrz X V II-wieczny ołtarz z amboną i barokowa chrzcielnica z 1640 pochodząca z poprzed­ niej świątyni. O bok dwór, oficyny i zabudowania folwarczne z pocz. X IX w. oraz park krajobrazowy (4 ha) z elementami rom antycznym i z X IX w. W parku wiąz o obw. 600 cm. ■ 5 km na pd. wsch. Polęcko. Kościół późnogotycki, wzniesio­ ny zapewne na pocz. X V I w., powiększony o kruchtę w X V II w. i przebudow any w 1864. Jednonawowe wnętrze nakryte je st sklepieniem kolebkow o-żebrow ym , zak rystia - beczkow ym . S zczy t zakrystii zdobiony maswerkami. ■ 6 km na pn. zach. Sienno. Kościół późnogotycki z pocz. X V I w., przebudowany w 1784. Wzniesiony z cegły i kamieni, z bogato zdobionym szczytem wsch. i kwadratową wieżą. SJS1

Z prawej strony drogi, w lesie, jez. G rzybno (38 ha), z miej­ scem do biwakowania i kąpieliskiem. Leży ono w ciągu kilku innych jezior, wypełniających malowniczą rynnę polodowcową o długości 12 km, położoną wśród lesistych wzgórz m o­ renowych.

Skrzyżowanie dróg E 3 £ | ■ 1 km na pn. Świniary. Kościół gotycki z X IV w., przebudo­ wany w X V I w. M urowany z kamienia i cegły, górna część wieży drewniana. W pd.-wsch. części wsi park krajobrazowy (1,3 ha) z 2 poi. X IX w. SERBÓW

Wieś położona w pagórkowatej okolicy. Kościół gotycki z XIV w., przebudow any w poł. X IX w., otoczony starym m urem z kamieni polnych oraz cmentarzem. Po 1945 nieczyn­ ny, odrem ontow any w 1974. W ewnątrz sklepienie drewniane, beczkowe. Podworski park krajobrazowy (2 ha) z 2 poł. X IX w. KOW ALÓW

Duża wieś - owalnica, wzmiankowana w 1360. Szosa przecina tu linię kolejową Rzepin - Kostrzyn. Późnoromański kościół granitowy z około poł. XIII w., z wieżą nadbudow aną w 1804. M urow any z kamienia ciosanego. Jed­ nonawowy z prostokątnym prezbiterium. Zachowały się ro­ mańskie okna i portal z okresu budowy. W pd.-wsch. części wsi park (2,1 ha) z X IX w. ■ 4 km na pn. Radów. Kościół z ciosów granitowych, zbudo­ wany około poi. X III w. w stylu późnoromańskim, przebudowa­ ny w poi. X IX w. w duchu neogotyckim (m.in. przemurowano wówczas okna) z nie dokończoną wieżą, wzniesioną tylko w par­ tii przyziem ia. We wsch. ścianie prostokątnego prezbiterium zachowane trzy wysmuklę, wysokie okna romańskie, zamknięte półkoliście. ■ 6 km na pn. zach. Radówek. Kościół gotycki z X V w., wznie­ siony z kamienia polnego i cegły, z prostokątną wieżą nadbudo­ waną w 1643. Wejście w wieży ujęte ostrołukowym, uskokowym portalem ceramicznym. W elewacji wsch. trzy ostrołukowe okna. S zczy t rozczłonkowany pięciom a smukłymi wnękami. SU Ł Ó W

Wieś. Dwór z końca X IX w., a przy nim niewielki park krajob­ razowy (0,6 ha) z tegoż okresu. W okolicy wsi duże zasoby eksploatowanych piasków budowlanych. j ■ Około 1,5 km na pd. zach. od wsi, p o obu stronach drogi do Słubic, położony je s t rezerwat przyrody „Torfowiska Sułowskie” (33,73 h a), utworzony na zarastającym jeziorze, aby za ­ chować stanowiska rzadkich i ginących gatunków roślin oraz p ta k ó w wodno-błotnych. Z a rezerwatem trasa wkracza w lasy P uszczy Lubuskiej, zw anej także Rzepińską. N O W E BISKUPICE

Połączenie z trasą 15. W okolicy wsi wydobywa się kruszywo żwirowo-piaszczyste.

E S

KUNOW ICE

Wieś na skraju Puszczy Lubuskiej. W okolicach wsi 12 sierp­ nia 1759 stoczono jedną z największych bitew wojny siedmio­ letniej (1756-1763), w której połączone wojska rosyjsko-austriackie zadały klęskę Prusakom , dowodzonym przez Fryde­ ryka Wielkiego. W dniach 2-6 lutego 1945 wojska radzieckie toczyły tu zacięte walki, podczas których zginęło wielu żoł­ nierzy i oficerów korpusu pancernego. K u ich czci postawiono tu w 1945 pomnik-czołg z tablicą pam iątkow ą. N a miejscu kościoła z X V-XVI w., zrujnowanego w 1945, wybudowano w 1985 nowoczesną świątynię. 1 km na pd. od wsi graniczna stacja kolejowa na linii W arszawa - Berlin. SŁU BIC E

Koniec trasy. Opis m iasta - patrz trasa 6.

316

■mimmmmmm

Trasa 15 Lwówek Trzciel Świebodzin Rzepin Słubice 125 km

Trasa prowadzi niemal na całej długości drogą główną nr 2 (E 30), jedynie w rejonie Rzepina drogą lokalną i drugorzędną nr 137. Wiedzie początkow o przez teren Pojezierza Poznańs­ kiego, następnie przecina Obniżenie Obrzańskie i wkracza w obszar Pojezierza Łagowskiego, by dalej skrajem Równiny Torzymskiej dotrzeć do Lubuskiego Przełomu Odry. N a trasie urozm aicona rzeźba terenu, duże obszary leśne, jeziora. Od Świebodzina do Rzepina równolegle do trasy biegnie linia kolejowa. W arianty trasy: 15.1. Świebodzin - Lubrza - Boryszyn - Ł a­ gów - G ronów . Trasa boczna: 15a. Boczów - Lubień - Smogóry. W Trzcielu skrzyżowanie z trasą 18, w Lutolu Suchym - z trasą 7.1., w Świebodzinie - z trasą 7. W Słubicach koniec tras: 6, 9, i 14.

UZI

LW ÓWEK

M iasto (3000 mieszkańców) położone przy szosie E 30, która omija centrum nową obwodnicą od zach. Ośrodek usługowy regionu rolniczego. Przetwórnia owocowo-warzywna. Praw a miejskie od 1419 z przywileju W ładysława Jagiełły. D o XVI w. zwane Lwów. W XV i XVI w. odbywały się tu słynne jarm arki końskie. M iasto wielokrotnie niszczone było pożarami. W 1656 zostało splądrowa­ ne przez Szwedów, a w XVIII w. wyludnione na skutek panującej tu zarazy. W czasie powstania wielkopolskiego uform owany tu oddział po­ wstańczy walczył pod Zbąszyniem.

Ośrodkiem m iasta jest prostokątny rynek, z wieżą zegarową pośrodku, zabudowany w części zabytkowymi dom am i z 1 poł. X IX w. W pobliżu późnogotycki kościół Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej, św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z 2 poi. XV w., rozbudow any w 1 poł. XVI w..

R zu t k o ś c io ła p a ra fia ln e g o w L w ó w k u

później przebudowywany. Trzyna­ wowy, halowy, z rzędem kaplic przy lewej nawie i niską wieżą nad prezbiterium. W nawie głównej i w prezbiterium sklepienie krzyżo­ we, w nawach bocznych - gwiaź­ dziste. W yposażenie w nętrza póź­ nobarokow e z końca X VIII w., polichrom ia H enryka Nostitza-Jackowskiego z 1929. Przy kościele kam ienna rzeźba M atki Boskiej Niepokalanej z około 1780-1790. N a zach. od rynku, przy ul. 3 Stycznia, pałac z 1728, przebu­ dowany na klasycystyczny około 1780 (zapewne wg proj. A ntonie­ go H óhne) i rozbudow any w 1890, z dachem m ansardow ym i czterokolumnowym portykiem. Przy nim park krajobrazowy (9,8 ha) z końca X VIII w., przekształcony w końcu X IX w., z aleją grabową od bram y do pawilonu, w którym mieści się dyrekcja Stadniny Koni Posadowo. Obok pałacu pom nik ku czci uczestników walk narodo­ wowyzwoleńczych (1973, proj. Andrzej Pukacki). Przy ul. Sczanieckiej d. kościół ewangelicki wzniesiony w 1778 wg proj. A. Hóhne, z wieżą z 1797 zwieńczoną hełmem cebulastym (obiekt nieczynny, od kilku lat remontowany). W dom u pod nr 47 Izba Tradycji Ziemi Lwóweckiej.

Przy szosie do Pniew późnobarokow y kościół Świętego Krzyża z około 1780, wzniesiony praw dopodobnie wg proj. A. Hóhne na planie krzyża greckiego, z kopułą. W ewnątrz polichromia Teodora Szukały i H enryka K ota z 1951. N a przyległym cmentarzu zbiorowa mogiła 5 poległych powstańców wielko­ polskich. Wyjazd z m iasta na pd. zach. ul. N ow otom yską (kierunek: Świecko). ■ 5 km na wsch. Posadowo. Stadnina koni z hodowlą koni rasy wielkopolskiej. Wieś słynie z pięknego parku francuskiego z p o i X V III w., powiększonego na przeł. X IX i X X w. o część krajob­ razową (10,6 h a). O zdobą układu regularnego są blisko 250-letnie cisy strzyżon e w różne fo rm y geom etryczne, strzyżone szpalery grabowo-lipowe, staw i kanały z m ostkam i oraz aleje

i p rześw ity widokowe.

W parku

neorenesansowy pałac wzniesiony w 1870 wg proj. Stanisława Heba­ nowskiego. Gmach o bogato roz­ członkowanej bryle, z czterem a na­ rożnym i wieżami, n akryty je s t w y­ sokim dachem mansardowym z lu­ karnami. W obu fasadach kolumno­ we portyki, zwieńczone szczytam i. Wewnątrz bogate dekoracje stiukowe. Na zach. od pałacu podwórze folw arczne stadniny, z budynkami z końca X IX w.

HTiTl G ranica województw poznańskie­ go i gorzowskiego

Kunowice

Drzeńsko

Boczów,

Grabież; Pniów Debrznica

KTffil BOLEW ICE Duża wieś, od 1257 w rękach cys­ tersów z Gościkowa. Po lewej żel­ betowa wieża przekaźnikow a radiowo-telewizyjna. HJ22]

BEI

EDU

W lesie, 100 m w lewo od drogi, znajduje się pom nik upam iętniają­ cy około 100 Polaków przywiezio­ nych z więzienia nowotomyskiego i rozstrzelanych tu przez hitlerow­ ców w październiku 1939 (wg na­ pisu na pom niku - jesienią 1941). W końcu 1944 Niemcy zwłoki eks­ humowali i spalili, a popioły roz­ sypali po łąkach.

Grabów,

. .^ y J .C i ecz

(Ł a g ó w . Łagówek

Przełazy

Żelechów'

ole * 9 ' X X Bory szyn

SĘPÓ L N O Stylowy gościniec „O tw arte w rota” , wybudowany w 1974. W nie istniejącej już osadzie Bobrówko, położonej 3 km na pd. od Sępólna, w 1979 upam iętniono pomnikiem hitlerowski obóz pracy dla 3500 Polaków i Żydów, budujących autostradę Berlin - Poznań. M IED ZIC H O W O

Wieś nad Czarną W odą, prawym dopływem Obry. Siedziba Urzędu Gminy. Od XVII w. istniała tu kuźnica żelaza i miedzi, przy której zapewne w XVIII w. powstał ośrodek administracyjny dla oko­ licznych wsi olęderskich. Kościół poewangelicki z 1907. Wśród zabudowy domy szachulcowe i m urow ane z poł. X IX i pocz. XX w. W okolicach wsi nad Czarną W odą plantacje wikliny.

P lan p a rk u w P o s a d o w ię

1. oficyna 2. pałac 3. strzyżo n e cis y 4. szpale ry lipow o-grabo w e 5. folwark

R zu t p a ła c u w P o s a d o w ię

1. sień 2. w estybul 3. zb ro jo w n ia 4. salon 5. biblioteka 6. kaplica 7. jadalnia 8. taras ja d a lni 9. klatka schodow a 10. pokój pana

11. sypialnia

ETffl TRZCIEL

M iasto (2500 mieszkańców) nad Obrą. Szosa szerokim łukiem omija je od pn. Do m iasta od pd. przylega Jez. Młyńskie (24 ha), a od pn. jez. K onin (stanowiące część rozległego Jez. Wielkiego - patrz trasa 18) z kąpieliskiem. Ośrodek wikliniarstwa. Skrzyżowanie z trasą 18. W średniowieczu istniał tu gród, obok którego rozwinęła się osada rzemieślniczo-rolnicza, wzm iankowana w 1307. Przed 1394 na prawym brzegu Obry założone zostało miasto. Drugie miasto, tzw. Nowy Trzciel, powstało na lewym brzegu rzeki w 1 poł. XVIII w. Osiedlili się w nim protestanccy uchodźcy ze Śląska. Połączenie obu m iast nastąpiło dopiero w 1888. W okresie międzywojennym przez Trzciel przechodziła granica polsko-niemiecka; centrum m iasta należało do Niemiec, a stacja kolejowa na nieczyn­ nej dziś linii Zbąszyń - Międzychód - do Polski.

Zachowane d. rozplanowanie urbanistyczne. Centrum starego m iasta stanowi pl. W olności, pośrodku którego wznosi się kościół św. Wojciecha z 1928-1929, z neogotycką wieżą z 1900-1901. Ośrodkiem d. Nowego Trzciela jest pl. Zjed­ noczenia Narodowego. W śród zabudowy domy z XVIII i 1 poł. X IX w., przeważnie szachulcowe (najcenniejsze przy ul. Grunwaldzkiej 9, Kościuszki 14 oraz Mickiewicza 19 i 20). Przy ul. Kościuszki pałac z XIX w. - d. rezydencja właścicieli m iasta, powstała na miejscu zam ku z poł. XIV w., po 1945 przebudow ana na szkołę. N a zewnątrz tablica (1966) ku czci 1000-lecia Polski i 700-lecia miasta. Obok park krajobrazowy (6,2 ha) z 2 poł. X VIII w., z platanem o obw. 650 cm, żywo­ tnikiem (obw. 300 cm) oraz lipami (obw. do 550 cm). N a prawym brzegu Obry, po pn. stronie obwodnicy drogowej, grodzisko stożkowate otoczone fosą i wałem - miejsce grodu z około poł. X III w. Przy drodze do Jabłonki, nad Jez. Żydo­ wskim (9 ha) d. cm entarz żydowski z zachowanymi częściowo nagrobkam i z X V III i X IX w. N a pn. od Trzciela rozciąga się Pszczewski Park K rajobrazo­ wy. Opis - patrz trasa 14. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pn. - do Pszczewa (18 km) i na pd. - do Zbąszy­ nia (17 km). Wyjazd z m iasta na zach. (kierunek: Świecko). ram i LU TO L SU C H Y

Skrzyżowanie z trasą 7.1. D uża wieś o zachowanym kształcie owalnicy, zabudow ana starymi dom am i szczytowymi. Pośrod­ ku kościół neogotycki z 1889. CTBI BROJCE

Wieś na skraju doliny Gniłej Obry, prawego dopływu Obrzycy. Szosa omija wieś od strony pn.

Początki osady sięgają 1428, kiedy to W ładysław Jagiełło zezwolił pod­ kom orzemu poznańskiem u Piotrowi K orzbokowi na założenie m iasta przy brodzie przez rzekę, na jednym z odgałęzień traktu Poznań - Frankfurt. Akcję osadniczą zakończono dopiero w 1603 potwierdzeniem przywileju lokacyjnego przez Zygm unta III Wazę. Od XVII do 1 poł. XIX w. roz­ wijało się tutaj sukiennictwo. W okresie wojny trzydziestoletniej osiedlili się w mieście uchodźcy protestanccy z Sulechowa i Świebodzina. W 1657 i 1807 m iasto niszczyły pożary. W 1940-1945 w okolicy Brójec istniał hitlerowski obóz pracy „B ratz” . W 1945 Brojce utraciły praw a miejskie.

Wieś zachowała pierwotne rozplanowanie miasteczka rozciąg­ nięte wzdłuż dwóch głównych ulic, z dużym prostokątnym rynkiem pośrodku. Zabytkowe domy z końca X V III i 1 poł. XIX w. Kościół neogotycki z przeł. XIX i XX w. i drugi z 1860. N a cm entarzu przy drodze do Starego D w oru zbioro­ wa mogiła ofiar hitlerowskiego obozu, upam iętniona pom ni­ kiem odsłoniętym w 1969. ■ 3 km na pn. Stary Dwór. W grudniu 1768 odbył się tu tajny zja zd wielkopolskich przyw ódców konfederacji barskiej. Kościół z 1933-1935. Dwór z poi. X V III w., k ry ty dachem naczółkowym. Przy nim budynki gospodarcze z końca X IX w. Obok park (2,2 ha) założony na pocz. X IX w. w stylu rom antycznym , przekształcony w 2 poł. X IX w. na krajobrazowy. W nim tzw. pałac - piętrow y budynek m ieszkalny z końca X IX w. Na cmentarzu neogotycka kaplica i okazały grobowiec z X IX w., z portykiem doryckim. ■ 3 km na pn. zach. rezerwat przyrody „Czarna Droga” (21,15 ha) utworzony dla ochrony fragm entu lasu mieszanego pochodzenia naturalnego o wielogatunkowym runie. W ystępuje tu las dębowo-grabowy z udziałem jesionów oraz buczyn. D ęby dorastają do wysokości 27 m, a buki do 30 m. W poszyciu panuje leszczyna, a w bujnym runie rozwija się lilia złotogłów. Poza granicą rezerwatu rośnie dąb o obw. 750 cm. G ranica województw gorzowskiego i zielonogórskiego. N a skraju lasu, z prawej strony drogi, kamień z tablicą infor­ m ującą o miejscu kaźni hitlerowskiej. 300 m stąd znajduje się teren byłego międzynarodowego obozu pracy przymusowej „Bratz” , upam iętniony płytą z okolicznościowym napisem. Początkowo był to obóz pracy dla około 200 Żydów z Łodzi, zatrudnionych przy budowie autostrady. W 1942 został on przekształcony w „wychowawczy obóz pracy” dla około 800 robotników cudzoziemskich (Polaków, Czechów, Francuzów, Holendrów, Jugosłowian, Greków, Rosjan i Włochów). W obozie straciło życie około 300 osób. M Y SZĘCIN B B l Wieś położona po prawej stronie drogi. Kościół z 1668, prze­ budowany w form ach eklektycznych w X IX w. N a pd. od świątyni obszerny zespół pałacowy: póżnoklasycystyczny pałac

z poł. X IX w., rozbudow any na przeł. X IX i XX w., XVIII-wieczny spichlerz nakryty dachem mansardowym oraz park krajobrazowy (4,1 ha) z pocz. X IX w. N a łąkach na pd. wsch. od wsi pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska pierścieniowatego. ■ 4 km na pd. Szczaniec , duża wieś położona p rzy linii ko­ lejowej Poznań - Rzepin. Siedziba Urzędu Gminy. Wzmian­ kowana po raz pierw szy w 1236. Zachowany d. średniowieczny układ przestrzenny wsi, z wydłużonym trójkątnym placem p o ­ środku. Kościół późnogotycki z około 1570, z fragm entam i bu­ dowli wcześniejszej. Górne kondygnacje wieży z hełmem od­ budowane w 1825 p o pożarze. W nętrze nakryte sklepieniem sieciowym. Obok kościoła dwie neokłasycystyczne kaplice gro­ bowe: z około poł. X IX w. i z około 1880. Nieco dalej spichlerz z końca X V III w. i klasycystyczn y lamus z 1 poł. X IX w., n akryty dachem czterospadowym z powieką. P rzy spichlerzu ruina pałacu renesansowego z 2 poł. X V I w., rozbudowanego w poł. X V III w. o część barokową, opuszczonego po 1945 oraz park krajobrazowy (6,1 ha) z pocz. X IX w., z okazałym drze­ wostanem. Po przeciw nej stronie drogi obszerne zabudowania folwarczne. W śród nich pałac z 1870-1880 (zbudowany na miejscu zam eczku o średniowiecznym rodow odzie), rozbudowa­ ny około 1920, gruntownie wyrem ontowany w 1971-1972. Obok park krajobrazowy (4 ha) założony współcześnie z budową p a ­ łacu, powiększony o część wsch. ok. 1920, z pom nikowym i drzewami, m.in. 12 dębam i o obw. do 740 cm. P rzy drodze do stacji kolejowej stary młyn wodny z 2 poł. X IX w., obecnie o napędzie elektrycznym . ■ 2 km na pn. wsch. od Szczańca, w podm okłej dolinie Gniłej O bry, położony je s t rezerwat przyrody „Uroczysko Grodzisz­ cze” (15,75 h a ), utworzony w celu zachowania fragm entu natu­ ralnego lasu mieszanego. N a terenie rezerwatu znajduje się gro­ dzisko pierśeieniowate z I X -X w., o dobrze zachowanych wa­ łach ( o wysokości do 4 m ) , obok którego odkryto ślady rozleg­ łej osady przygrodow ej. liTEif W ITYŃ D aw na posiadłość cystersów z Obry, wzm iankowana po raz pierwszy w 1305. N a praw o od drogi wieś Rzeczyca. Kościół późnoklasycystyczny z 1834, zbudowany na miejscu drewnia­ nej świątyni z XVII w. ■ I km na pd. Kupienino. Kościół późnoklasycystyczny z 1832, z wieżą zwieńczoną iglicą. ■ 3 km na pd. wsch. Ojerzyce. Kościół z 1910 murowany z łu­ panego granitu i cegły. Neorenesansowy pałac z 1885 zawiera w sobie mury starszego dworu z X V II bądź X V III w. Obecnie mieści się w nim hotel. O bok park krajobrazowy (9,8 ha) z 1 poł. X IX w.

Początek pn. obwodnicy Świebodzina, skrzyżowanie z drogą główną nr 3 (E 65). ■ 1 km na pn. wsch. Grodziszcze , wieś położona niedaleko Jez. Lubinieckiego (79 ha). Kościół z 2 poł. X IX w. Na półw yspie jeziora (500 m na zach. od wsi) pozostałości średniowiecznego grodziska pierśeienio wat eg o. ŚW IE B O D Z IN

mm

Szosa obwodnicą omija miasto od pn. Skrzyżowanie z trasą 7 - tam opis m iasta (str. 179). Początek w ariantu 15.1. Wyjazd z miasta na zach. w kierunku Świecka. W ILKOW O

m

Wieś letniskowa, położona u pn. brzegu owalnego Jez. Wilkowskiego (131 ha). Pałac wzniesiony około 1550 w stylu re­ nesansowym. Przebudowany po pożarze w 1840, obecnie sie­ dziba archiwum państwowego. Kościół neogotycki z pocz. XX w., w dolnych partiach z kostki granitowej, z masywną wieżą o dwuspadowym dachu, zwieńczonym latarnią. N ad jeziorem ośrodek campingowy z kąpieliskiem. M O STK I

EEJ

Wieś położona w dolinie Paklicy. W 1657 osiedlili się tu polscy arianie. W 1945 wieś stanowiła silny niemiecki punkt oporu leżący na linii obronnej Międzyrzeckiego Rejonu Um ocnione­ go (patrz str. 187, hasło - Kaława). Kościół szachulcowy z 1832, z m urow aną wieżą neogotycką, dobudow aną około poł. XIX w. Pałac neorenesansowy z około 1870, z bogatym wystrojem sztukatorskim . S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony: na pn. zach. - do Łagowa (11 km) i na pd. - do Ołoboku (12 km). ■ 5 km na pd. Przełazy, wieś letniskowa, położona na zach. brzegu rozległego je z. N iesłysz (patrz str. 167, hasło - Niesu­ lice). Kościół z około 1910 z ciosanego granitu i cegły, z wieżą nakrytą dachem namiotowym przechodzącym w ośmioboczną iglicę. Na półw yspie jeziornym pałac neorenesansowy z końca X IX w., z prostokątną wieżą, zwieńczony attyką. ( obecnie dom dziecka). Obok budynek Ośrodka Szkoleniowego Urzędu W o­ jew ódzkiego w Zielonej Górze, p rzy którym rośnie okazała lipa o obw. 530 cm. GRONÓW

K oniec w ariantu 15.1. PO Ź R Z A D Ł O

Wieś nad rzeką Pliszką, po lewej stronie szosy. W zm iankowa­ na po raz pierwszy w 1249. Kościół szachulcowy z 1760-1766, z drewnianą wieżą z 1859. Naprzeciw kościoła d. plebania

B1R1

•Ii

U z 1818, szachulcowa, nakryta dachem naczółkowym, w ostat­ nich latach wyrem ontowana. Mieści się tam D om Sztuki, sa­ lon sprzedaży i wystawa dzieł sztuki. N a praw o od szosy, w kierunku Łagowa leży Łagowski Park K rajobrazowy (opis - patrz Łagów, str. 332). I B

KORYTA

Wieś wzmiankowana po raz pierwszy w 1300, w 1460 wymie­ niona wśród posiadłości joannitów z Łagowa. Kościół neogo­ tycki z 1871. IETS1 TO RZY M

M iasto (2600 mieszkańców) położone nad jez. lino (13 ha) i rzeką Ilanką, prawym dopływem Odry. O środek handlu i usług dla najbliższej okolicy. W okolicy Torzymia istniał w średniowieczu gród obronny, obok rozwinę­ ła się osada targow a. Od poł. X III w. Torzym stał się własnością biskupów m agdeburskich. N a miejscu grodu stanął zamek, wzmiankowany w 1313. W 1375 Torzym wspomniany jest jako miąsto, zapewne bez praw magde­ burskich. O koło 1450 zamek i m iasto znalazły się w posiadaniu rodziny Winnigów, według legendy trudniącej się rozbojem (napadali oni ponoć na przejeżdżających z towarem kupców). W ich rękach m iasto pozostaw ało aż do 1724. Lecznicze właściwości okolic Torzym ia sprawiły, że w pocz. XX w. wybudowano tu - istniejące do dziś - sanatorium przeciwgruźlicze. W 1945 Torzym utracił praw a miejskie, które odzyskał w 1994.

Zachowało się stare rozplanowanie z rynkiem (obecnie pl. Wolności) pośrodku, zabudow anym w części dom ami z około poł. X IX w. N a rynku głaz-pomnik upam iętniający 40 rocz­ nicę wyzwolenia Torzymia. Późnoklasycystyczny kościół Pod­ wyższenia Krzyża z 1831-1834, wybudowany wg proj. K arola Fryderyka Schinkla, spalony w 1945, odbudow any w 1958— 1960. Obok plebania z około 1800. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: do stacji kolejowej Pliszka przy linii Zielona G óra - Rzepin (20 km). Wyjazd z m iasta na zach. (kierunek: Świecko). ■ 5 km na pn. wsch. Grabów. Kościół szachulcowy z 1860 oraz niewielki park krajobrazowy (0,7 ha) z X IX w. ■ 9 km na pd. Debrznica. Kościół neoromański z 1853. Pałac z pocz. X IX w., o skromnych cechach klasycy styczn y eh. O tacza go park krajobrazowy (2,5 ha) z X IX w. m

p n ió w

Niewielka wieś otoczona lasami Puszczy Lubuskiej. Kościół szachulcowy z 1755, z drewnianą wieżą zwieńczoną wysmukłą iglicą, w 1980-1981 gruntownie wyremontowany. Dwór z pocz. XIX w., rozbudow any pod koniec XIX w. (zdewastowany).

boczów

EES

Duża wieś; początek trasy bocznej I5a. Kościół neogotycki z końca XIX w. oraz podworski park krajobrazowy (1,3 ha) z XIX w. Od pd. do wsi przylega jez. Rzepinka (13 ha). ■ 3 km na pd. wsch. Garbicz, wieś położona na przesm yku m iędzy dwoma jezioram i: Wielkim, zwanym też K rzyw ym (35 ha) i Głębokim, zwanym też Wielkim (35 ha). Kościół neogotycki z 2 poł. X IX w. Pałac klasycystyczny z końca X V III w., powiększony o przybudów ki około poł. X IX w. Wo­ kół park krajobrazowy (2,9 ha) z X V III-X IX w. ■ 4 km na pd. zach. Lubin. Kościół z X V w., murowany z ka­ mienia i cegły, przebudowany w 1725 i 1774 zatracił cechy gotyckie. Na obrzeżu parku krajobrazowego z X V III-X IX w. klasycystyczny dwór z 1790, parterow y, nakryty dachem man­ sardowym.

i

m w m m m w n w M e M w a & itf m m Mjmtta tim iiiet i i

i iiw i i u w m iw w

—

—

Trasa 15a B o czó w L u b ie ń S m o g ó ry 15 km

W H IIIU IIIH IB IH M IIIIM W n H lIll— PH>—

W ltfW —

I——

—

W

W

B 1

Trasa boczna prowadząca drogam i lokalnymi przez teren Po­ jezierza Łagowskiego. Do Łubowa wiedzie ona na pn., a stam­ tąd na pn. wsch. N a trasie wiele interesujących zabytków. BO C ZÓ W

[W l

Wyjazd ze wsi na pn., w kierunku Smogór. BIELICE UknTj Wieś - owalnica, położona na skraju doliny Ilanki. W niewiel­ kim parku krajobrazowym dwór z pocz. X IX w., z kolum no­ wym portykiem. W YSTOK

Hm ]

Wieś o zachowanym kształcie owalnicy, rozciągniętej wzdłuż drogi prostopadłej do szosy. Kościół o konstrukcji szachul­ cowej zbudowany w 1699, w 1855 obm urowany, z drewnianą wieżą nakrytą hełmem z latarnią. ŁUBÓW [Tkmj Wieś. Kościół późnogotycki z 1520. Jednonawowe wnętrze na­ kryte jest sklepieniem sieciowym.

Rito1 LUBIEŃ Stara wieś o zachowanym kształcie owalnicy. Od 1286 włas­ ność templariuszy z Sulęcina. Kościół późnoklasycystyczny z około 1830, m urow any z kamienia i cegły o dekoracyjnym wnętrzu. We wnętrzu em pory na doryckich kolumnach. Póź­ noklasycystyczny dwór z 1830, z cylindryczną wieżyczką w na­ rożu i trzyarkadow ą loggią na piętrze elewacji pd. Obok park (4 ha) założony w końcu X VIII w. jako ogród ozdobny, prze­ kształcony w 1830 w krajobrazowy. ■ 4 km na pn. zach. Grabno. Kościół późnogotycki z końca X V II w., z drewnianą wieżą z 1699, nakrytą dachem cztero­ spadowym. Eklektyczny pałac z końca X IX w. W jego fasadzie zach. taras widokowy zadaszony kopulastym dachem opartym na sześciu okalających taras kolumnach. Oficyny współczesne pałacowi. Obok niewielki park krajobrazowy (0,7 ha) z 2 poi. X IX w., w którym rosną okazałe dęby o obw. do 540 cm. .15km! SM O G Ó R Y

Wieś w pagórkow atej okolicy, wzmiankowana w 2 poł. X III w. jako własność biskupów lubuskich. Koniec trasy bo­ cznej 15a. Kościół m urow any z końca X VIII w., z drewnianą wieżą z 1702 będącą pozostałością wcześniejszej świątyni. Dwór z końca XVIII w., przebudowany w poł. XIX w. (opuszczony). Przy nim park (2,5 ha) założony w końcu XV III w., przekształcony w poł. X IX w. w krajobrazowy, z okazałymi dębami. W 2 poł. X IX w., w odległości 1,5 km na pn. od wsi, powstała kopalnia węgla brunatnego (czynna do 1961), przy której roz­ winęła się osada przemysłowa. iili'W lii'1 'll'i —

rcari

1 ^ —

1^—

Rozwidlenie dróg Trasa zbacza z szosy nr 2 w prawo, w kierunku Rzepina; w lewo - droga do Świecka.

mufa Z lewej strony drogi śródleśnej Jez. Długie (6 ha) z kąpielis­ kiem. Leśne pole biwakowe. R ZE PIN

M iasto (6400 mieszkańców) nad Ilanką, prawym dopływem Odry. W ażny węzeł kolejowy. Tutejsza stacja pełni funkcję stacji granicznej - tu mieszczą się wszystkie agendy związane z obsługą międzynarodowego ruchu pasażerskiego i tow aro­ wego. Nowoczesna mleczarnia. We wczesnym średniowieczu w pobliżu dzisiejszego m iasta, na lewym brzegu Ilanki, istniał gród. Obok niego rozwinęło się podgrodzie skupiają­ ce rzemieślników, którzy praw dopodobnie na pocz. X III w. przenieśli się

w dogodniejsze miejsce przy drodze handlowej Poznań - Lubusz, zakłada­ jąc nową osadę rzemieślniczo-handlową, zwaną Nowym Rzepinem. Prawa miejskie, być może, nadał osadzie Władysław Łokietek po wyprawie na Brandenburgię w 1326. Przywilej lokacyjny potwierdzili m argrabiowie brandenburscy w 1329. W 1403-1409 m iasto należało do biskupów lubus­ kich. W okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) i siedmioletniej (1756-1763) Rzepin został zniszczony. Pod koniec X IX w. założono,, tu kilka fabryk. W pocz. XX w. nastąpił znaczny rozwój m iasta związany z po­ wstaniem węzła kolejowego. W czasie walk w 1945 m iasto zostało znisz­ czone w 85%.

Ze starszej zabudowy miasta zachował się gruntownie prze­ budowany w 1879 kościół św. Katarzyny z fragm entam i X III-wiecznych murów. Neogotycka wieża pochodzi z czasów przebudowy. D o korpusu kościoła przylega ceglana kaplica gotycka z końca XIV w., z ostrołukowym portalem i skle­ pieniem krzyżowo-żebrowym. Ponadto kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1934, rozbudowany w latach osiem­ dziesiątych. Przy ul. Kościuszki kilka budynków mieszkalnych z końca XVIII i pocz. X IX w. W rozwidleniu drogi do Słubic i Ośna klasycystyczny dworek z końca X V III w., nakryty dachem mansardowym z naczółkami. Przy ul. W ojska Polskiego cmentarz żołnierzy radzieckich poległych w 1945, ozdobiony obeliskiem z dwoma armatkami. ■ 4 km na pn. zach. Drzeńsko. Kościół późnoromański, z oko­ ło poł. X III w., częściowo przebudowany i powiększony o kruchtę w X V III w. Zbudowany z kostki granitowej, z ceglaną wieżą i kaplicą z około poł. X IX w. Zniszczony w 1945, został w ostat­ nich latach odbudowany. Oficyna folw arczna z 1 poi. X IX w., nakryta dachem naczółkowym. ■ 7 km na pn. Lubiechnia Mala. Kościół szachulcowy z 1669, remontowany w 1818, z kwadratową wieżą drewnianą. Z za b y t­ kowego wystroju wnętrza zachował się ołtarz i ambona - baro­ kowe z X V II w. Wyjazd z Rzepina na zach. ul. W ojska Polskiego (kierunek: Słubice). GAJEC Wieś wzm iankowana w 1461 jak o własność m iasta Rzepina. W XVII w. powstała tu kolonia polskich arian. N a pocz. XV III w. wybudowano we wsi pałacyk myśliwski dla króla pruskiego Fryderyka I. W 1942-1945 w lesie koło wsi istniał duży obóz dla około 5-8 tys. jeńców radzieckich.

Kościół z 1 poi. X IX w., zniszczony w 1945, odbudow any w 1988. Obok dwór klasycystyczny z około 1800, nakryty dachem m ansardow ym z powiekami. W sąsiedztwie niewielki park (1 ha) założony w końcu X V III w. jako ogród geomet­ ryczny, przekształcony w poł. X IX w. w krajobrazowy.

EJ23

KUNOW ICE Opis - patrz trasa 14.

BEIH SŁUBICE Koniec trasy 15. Opis - patrz trasa 6.

Trasa 15.1 Ś w ie b o d z in L u b rz a B o ry s zy n Łagów G ro n ó w 3 8 km T rasa prowadzi drogam i lokalnymi przez teren Pojezierza Ł a­ gowskiego. Ze Świebodzina do Wielowsi biegnie na pn. zach., a dalej na pd. i pd. zach. N a trasie piękne widoki i wiele interesujących zabytków architektonicznych, z których najcie­ kawsze znajdują się w Łagowie - znanej w kraju miejscowości letniskowej. EB3

ŚW IEB O D ZIN Wyjazd z miasta ul. Łagowską (kierunek: Lubrza).

EE9

łu g ó w Wieś wzm iankowana w 1257; była wówczas własnością za­ konu cystersów z Gościkowa. Kościół neogotycki z przeł. X IX i XX w. Pałac z pocz. XX w. i d. kuźnia (przy dom u nr 68) z X IX w., z podcieniem na drewnianych słupach.

ECO

LUBRZA D uża wieś letniskowa, położona wśród lesistych wzgórz i je­ zior: Lubrza (7 ha), Goszcza (48 ha) i Lubię (28 ha), w ob­ niżeniu rzeki Paklicy. Siedziba Urzędu Gminy. We wczesnym średniowieczu byi tu gród, obok którego rozwinęła się osada, wzm iankowana po raz pierwszy w 1246, gdy w części została sprze­ dana cystersom z Gościkowa. Praw a miejskie uzyskała przed 1319. W 1322 Lubrza cała przeszła w posiadanie cystersów z Gościkowa, w rękach któ­ rych pozostała aż do kasaty klasztoru w 1810. W mieście odbywały się targi (wzmiankowane od 1383) i jarm arki, rozwinęło się szewstwo, garn­ carstwo i sukiennictwo. Po zniszczeniach w wojnie trzydziestoletniej (XVII w. ) Lubrza utraciła praw a miejskie. Ponow ny rozwój miejscowości nastąpił w 1 poł. XIX w., kiedy w okolicy uruchom iono kopalnię węgla brunatnego. Dzięki temu w 1857 Lubrza odzyskała praw a miejskie, które

miała do 1945. W końcu stycznia 1945 pod Lubrzą nastąpiło ostatecz­ ne przełamanie głównej linii obronnej Międzyrzeckiego Rejonu Um oc­ nionego.

Lubrza zachowała średniowieczny plan miasteczka z rynkiem pośrodku. Stoi tu czołg-pomnik upam iętniający poległych żoł­ nierzy polskich i radzieckich podczas II wojny światowej. W pobliżu rynku kościół neoromański z 1848, z wysmukłą wieżą. N ad Paklicą żelbetowe fragmenty budowli hydrotech­ nicznej służącej do spiętrzenia rzeki - pozostałość fortyfikacji Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego. N ad jez. Goszcza oś­ rodek campingowy z kąpieliskiem strzeżonym. ST A R O PO L E

H a

Wieś znana od X III w., od 1304 w rękach cystersów z Goś­ cikowa. W 1945 wieś leżała na głównej linii obronnej Między­ rzeckiego Rejonu Umocnionego, czego śladem są dwa znisz­ czone bunkry średniej wielkości, za cmentarzem zaś w lasku - ogromny „panzerw erk” z wysadzonymi 4 stalowymi kopu­ łami. Przy drodze do Nowego Dw orku park krajobrazowy (4,6 ha) z X IX w. BO R Y SZY N

ESZ3

Daw na wieś graniczna Wielkopolski, będąca przedmiotem częstych sporów z Brandenburgią, w wyniku których odpadła od Polski po 1618. W zmiankowana w 1303 była własnością templariuszy, a po 1312 - joannitów , którzy w XVIII w. utworzyli tu siedzibę kom andorii. W latach II wojny świa­ towej leżała na głównej linii obronnej Międzyrzeckiego Re­ jonu Umocnionego. Pozostałością z tych lat jest żelbetowy bunkier, położony nad strumykiem obok m ostku przy drodze do Kaławy. Kościół drewniany z 1648, konstrukcji zrębowej, rem ontowany w 1709, 1711 i 1901. K w adratow ą wieżę dostaw ioną w 1690 wieńczy wysmukla iglica. W ewnątrz pozorne sklepienie koleb­ kowe z barokow o-ludow ą polichromią. Barokowe wyposaże­ nie wnętrza z końca XVII w. W IELO W IEŚ

EZE3

Wieś o starej metryce historycznej. W 1232 książę wielkopol­ ski Władysław Odonic nadał ją zakonowi templariuszy, po 1312 należała do joannitów z Łagowa. Położona na pograni­ czu w ielkopolsko-brandenburskim była przedm iotem sporów granicznych. O dpadła od Polski w XVII lub na pocz. XVIII w. Kościół neoromański z końca X IX w., wzniesiony z głazów narzutowych, ze smukłą wieżą ceglaną. Po prawej odkrywkowa kopalnia węgla brunatnego w Sie- E H 3 niawie.

EESI SIENIAW A Wieś wśród wzgórz morenowych, założona w X III w. Kościół neoromański z 2 poł. X IX w. Przylegająca do niego drewniana wieża jest pozostałością po kościele z 1740. Skrzyżowanie dróg ■ 5 km na pd. Żelechów. W X V II w. znalazła tu schronienie kolonia polskich arian po wydaleniu ich w 1657 z Polski. M iesz­ k ał i zm arł tu Jonasz Szlichtyng (1592-1661) - wybitny pisarz

i ideolog braci polskich, wykładowca etyki w szkole ariańskiej w Rakowie (na ziemi sandomierskiej). K ościół szachulcowy z 1648, z drewnianą wieżą. Neorenesansowy pałac z 2 poi. X IX w. i park krajobrazowy (0,75 ha) z X IX w.

KM

SIENIAW A-KOPALNIA O sada górnicza. Znajduje się tu uruchom iona w 1873 i do dziś czynna kopalnia węgla brunatnego, będąca obecnie jedyną w Polsce kopalnią głębinowo-odkrywkową tego surowca.

mm

ŁAGÓW EK Wieś-owalnica położona po prawej stronie drogi. Klasycys­ tyczny kościół szachulcowy z 1767, obm urow any w 1 poł. X IX w., z drewnianą wieżyczką z latarnią. 4 km na pn. od wsi położony jest Bukowiec (227 m n.p.m .) - najwyższe wzniesie­ nie Pojezierza Łagowskiego.

gna

łagów

Duża wieś letniskowa, znana szeroko w całym kraju jako „perła Ziemi Lubuskiej” . Leży na przesmyku pomiędzy m alo­ wniczymi, rynnowymi jeziorami: Łagowskim od pd. (82 ha) i Trześniowskim od pn. (186 ha), wśród lesistych wzgórz m o­ renowych. Siedziba Urzędu Gminy. G ród rycerski istniał tu już w X III w. Powstała obok niego osada wzmian­ kowana po raz pierwszy w 1350. W 1347 Łagów przeszedł w ręce jo an ­ nitów; stał się siedzibą kom andorii tego zakonu. W krótce joannici wznieśli tu zamek, a później obwarowania wokół osady o charakterze miejskim, która powstała na podzam czu zapewne w XV w. Prawa miejskie uzyskał Łagów w 1808. W 1810 nastąpiła kasata zakonu joannitów , a w 1932 Łagów utracił praw a miejskie.

Zachował się średniowieczny układ przestrzenny osady, zam ­ kniętej z dwóch stron bram am i i fragmentami murów. Ponad zabudow ą wznosi się m onum entalny zamek, zbudowany przez joannitów w 2 poł. XIV w. na sztucznie usypanym wzniesie­ niu. Rozbudow any i przebudow any w następnych wiekach, dziś o cechach gotyckich i barokowych. Założony na planie czw oroboku z czterema skrzydłami i dziedzińcem, m a wysoką - 35 m narożnikow ą wieżę (w dolnych kondygnacjach kwa-

R zu t z a m k u w Ł a g o w ie

1. wieża 2. p ie rw o tn y dom m ie szkalny 3. dziedziniec 4. dojście do b ra m y za m kow ej

dratow ą, wyżej cylindryczną), z której roztacza się piękny widok na okolicę. W ewnątrz zam ku gotycka sala nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na filarze. W sali rycerskiej barokowy, bogato zdobiony kominek z około 1740. W 1966-1971 adaptow ano zamek na hotel. Zamek otoczony jest murami obronnym i z 2 poi. XIV w. (podwyższonymi w XVI w. do wysokości 9 m); stanowią one jednocześnie m ur oporowy zabezpieczający przed usuwaniem się zbocza zamkowego. Przy zamku, nad Jez. Trześniowskim, park krajobrazowy (1,5 ha) z X V III w., z pomnikowymi drzewami i am fiteatrem z 1969, zbudow anym z okazji Lubuskiego Lata Filmowego, które się tutaj odbywa co roku. Niedaleko zam ku kościół neoklasycystyczny z 1726, gruntownie przebudowany i roz­ budow any o wieżę i transept w 1887. Z pierwotnych ob­ warow ań zachowały się dwa odcinki murów obronnych z XV w., pochodząca z tegoż wieku gotycka, ceglana Brama Polska i XVI-wieczna Brama M archijska, w części dolnej murow ana, w górnej - szachulcowa. Bramy zamykają d. podzamcze krótką, 120-m etrową uliczką, przy której zachowały się zabytkowe domy z 1 poł. X IX w. (jeden, dostawiony do zamkowego m uru obronnego, z XVIII w.). Obok kina (przy ul. Chrobrego 21) dom szachulcowy z prze­ łom u XV III i X IX w., nakryty wysokim dachem naczół­ kowym. Stożkowate grodzisko z X III-X IV w., z zachowanym potrójnym systemem wałów i fos, usytuow any na szczycie Sokolej Góry.

Z a m e k w Ł a g o w ie

Przy ul. 22 Października, na tzw. wzgórzu kolejowym, drew­ niany kościółek z 1929, a na pobliskim cmentarzu grób Leona Pineckiego i jego żony Heleny (patrz - Sulęcin, str. 309). N ad jeziorami ośrodki wypoczynkowe z kąpieliskami. S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony: na pd. wsch. - do M ostek (11 km) i na wsch. - do Gościkowa (20 km); czarny: do stacji kolejowej Drzewce na linii Poznań - Rzepin (15 km). Chcąc zachować piękno krajobrazu i przyrody okolic Łago­ wa, w 1985 utw orzono Łagowski Park Krajobrazowy. Położo­ ny na granicy województw zielonogórskiego i gorzowskiego, obejmuje obszar 4500 ha, z czego 65% powierzchni stanowią lasy, a blisko 7% - jeziora. N a terenie parku znajdują się 3 rezerwaty przyrody: na zach. brzegu Jez. Trześniowskiego - „Nad Jeziorem Trześniowskim” (49,93 ha) i na pn. krańcu tegoż jeziora - „Buczyny Łagowskie” (116,63 ha), utworzone

dla ochrony fragm entów naturalnego lasu bukowego, poras­ tającego obszar wzniesień m orenowych oraz „Paw ski Ług” (9,67 ha) przy pd. zach. skraju Jez. Łagowskiego - chroni zbiorowisko roślinności bagiennej i torfowiskowej. ■ 3 km na pd. zach. Jemiolów z m asztem nadawczym wysoko­ ści 328 m i 80-m etrową wieżą przekaźnikow ą Radiowo-Tele­ wizyjnego Centrum Nadawczego z Poznania. K ościół klasycys­ tyczn y z końca X V III w., z wieżą w górnej kondygnacji drew­ nianą. W ewnątrz ołtarz z 1730. GRONÓW Koniec w ariantu 15.1.

ru n

Trasa 16 Wolsztyn Kargowa Sulechów Krosno Odrzańskie Gubin i 110 km

Trasa wychodzi z W olsztyna w kierunku zach. D o Sulechowa wiedzie drogą główną nr 32, następnie drogam i drugorzęd­ nymi, do K rosna Odrzańskiego nr 278 i 276, dalej - do G ubi­ na - nr 274. Początkowy odcinek trasy prowadzi skrajem K otliny Kargowskiej, w okolicy Sulechowa - przez pd. k ra­ niec Pojezierza Łagowskiego, a dalej D oliną Środkowej Odry, wzdłuż pn. brzegu rzeki. W Krośnie Odrzańskim trasa przeci­ na Odrę. Jej końcowy odcinek biegnie przez lekko faliste tere­ ny Wzniesień Gubińskich. Bogactwo lasów. Równolegle do trasy biegnie linia kolejowa (na odcinku Sulechów - K rosno Odrzańskie po przeciwnej stronie Odry). Trasy boczne: 16a. G ubin - Chlebowo - K osarzyn i 16b. G ubin - Strzegów - Mielno. W Sulechowie skrzyżowanie z trasą 7, w Krośnie Odrzańskim - z trasą 6. Przez Wolsztyn przebiega również trasa 18, w Gubinie kończy się też trasa 17. W Krośnie Odrzańskim rozpoczynają się trasy boczne 6a i 6b, w Sulechowie rozpoczyna się w ariant 7.1 i kończy się trasa 18a, w Szklarce Radnickiej kończy się trasa 7a. W O LSZTY N Q H M iasto (13 900 mieszkańców) nad rzeką Dojcą, położone po­ między jeziorami Wolsztyńskim (124 ha), a Berzyńskim (331 ha). Lokalny węzeł kolejowy i drogowy. Duży ośrodek przemysłu meblarskiego (m. in. W olsztyńska Fabryka Mebli i W olsztyńska Fabryka Okuć) i spożywczego. Miejscowość chętnie odwiedzana przez turystów. Przez miasto przebiega również trasa 18. Założycielem W olsztyna był praw dopodobnie Peregryn Kom orowski, dziedzic wsi Kom orowo, na której gruntach powstało miasto. D ata przy­ znania praw miejskich nie jest znana, nastąpiło to najprawdopodobniej w końcu XIV lub na pocz. XV w. (przed 1424). Było to niewielkie miasto prywatne, położone na terenie W ielkopolski, którego rozwój związany był z handlem wełną i sukiennictwem. W yraźny rozwój m iasta nastąpił w XVI i XVII w. Położenie przy ważnym szlaku komunikacyjnym, wiodącym z Poznania na Łużyce, sprzyjało rozwojowi handlu. Odbywało się tu jede­ naście jarm arków , z których największe znaczenie miały jarm arki na weł­ nę. Rozwijało się również rzemiosło. W latach wojny trzydziestoletniej (1618-1648) osiedliło się w mieście wielu innowierców, prześladowanych w m onarchii habsburskiej. W 1793 m iasto znalazło się w granicach państ­ wa pruskiego. W 1807-1815 położone było na terenie Księstwa W arszaw­ skiego, a następnie - ponownie pod panowaniem pruskim - w Wielkim Księstwie Poznańskim. Pożar w 1810 sparaliżował na wiele lat rozwój m iasta. W 2 poł. X IX w. powstały pierwsze większe przedsiębiorstwa prze­ mysłowe, m.in.: wytwórnia win, browar, tartaki i cztery niewielkie fabry­ czki maszyn i urządzeń rolniczych. W XIX w. wyraźnie wzrastała liczba mieszkańców m iasta, w 1816 było ich 1700, w 1912 - 4500. Wyzwolenie spod panow ania pruskiego przyniosło m iastu powstanie wiel­ kopolskie. Powstańcy opanowali W olsztyn 5 stycznia 1919. W czasie oku-

pacji hitlerowskiej znajdował się na przedmieściu K om orow a obóz jeniecki dla podoficerów i szeregowców (Stalag XX I C /H Wollstein). Istniał od 1939 do 1943. Oprócz Polaków byli w nim więzie­ ni jeńcy francuscy i brytyjscy, a w 19421943 wyłącznie radzieccy oraz niewielu Polaków. Straszliwe warunki życia spo­ wodowały śmierć ponad 4000 więźniów.

) ró w 'Y Kosarzyn O

Węzyska| Czarnowo

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej M arii Panny, późno-

barokowy, wzniesiony w 1767— 1779 wg proj. A. Hóhne; częścio­ wo przebudow any w 1925 przez Stefana Cybichowskiego. W 1810 spłonęła wieża, odbudow ano ją w 1831, nowy hełm z 1987 (proj. Florian Siedlarek). W nętrze trójnawowe, przykryte sklepieniami żaglastymi na gurtach, wspartymi na wysmukłych ośmiobocznych filarach. Polichromia sklepień z 1778 przedstawia sceny Starego Testam entu. Barokowo-rokokowe ołtarze z okresu budowy kościoła. 28 lipca 1814 zatrzymał się w W ol­ sztynie oddział polskiego wojska przewożący zwłoki księcia Józefa Poniatowskiego. Przy wystawionej przed kościołem trum nie całą noc czuwała honorow a w arta ułanów. Późnobarokow a dzwonnica z koń­ ca X VIII w. z rzeźbą U krzyżowa­ nia (1934) dłuta pochodzącego z W olsztyna Edw arda Przymusza­ ły. Niedaleko kościoła (ul. K oś­ cielna 9) dom, w którym urodził się Józef H oene-W roński (1776— 1853) - słynny filozof i m atem atyk (opracował technikę obliczania współczynników szeregu funkcyj­ nego posługując się wyznacznika­ mi, które angielski matem atyk M uir nazwał w 1882 wyznacznika­ mi W rońskiego, czyli wrońskianami). Postać uczonego upam ięt­ nia tablica w m urow ana w ścianę frontow ą budynku. N a niedalekim

.Pomorsko

Mozów

SULECHÓW

,’j S m o ln o W lk. \ / y J Wofa

Jaromierz Str.

Powodowo J u c h o raa

Kąrpicko

.Wroniawy

'Str. f l c Gościeszyn

Chorzemin

Poznań

(omorowsł

Poznańska

pl. POWSTAŃCÓW WIELK(

Wschowa

Leszno, Poznań

1. Skansen Budow nictw a Lu d ow e go Zach odn ie j Wielkopolski 2. pałac 3. M u ze u m R egionalne 4. kościół Niepokalanego Poczęcia N M P 5. kościół W niebowstąpienia Pańskiego 6. cm entarz żo łn ie rzy radzieckich

rynku ratusz z około poł. X IX w., z tablicą (1933) upam ięt­ niającą 250 rocznicę zwycięstwa Jana III Sobieskiego pod Wiedniem. Przy ul. 5 Stycznia 34 dom, w którym w 1933-1939 mieszkał znany w Wielkopolsce rzeźbiarz M arcin Rożek (1885-1944). Był autorem wielu rzeźb i pomników. W czasie okupacji aresz­ towany i więziony w Forcie VII w Poznaniu. Za odmowę wykonania portretu H itlera wysłany do Oświęcimia, gdzie zm arł wiosną 1944. N a ścianie budynku - zaprojektowanego przez artystę - tablica poświęcona jego pamięci. W ewnątrz, od 1976, mieści się Muzeum Regionalne z bogatym zbiorem rzeźb, rysunków i m ateriałów biograficznych M. Rożka. Płaskorzeź­ by artysty zdobią elewację budynku, kilka rzeźb ustawionych jest w ogrodzie.

H

h h n h m m n m m h h h m n n m m m h h m k m b m n n m h h b

339

Przy tej samej ulicy kościół Wniebowstąpienia Pańskiego, wzniesiony jako zbór ewangelicki w 1830-1835. W nętrze przy­ kryte stropem obiegają dwukondygnacyjne empory. N a stoją­ cym obok budynku (ul. 5 Stycznia 14) tablica poświęcona powstańcowi wielkopolskiemu A ntoniem u Przybylskiemu, który poległ w tym miejscu 5 stycznia 1919, w czasie walk o zdobycie miasta. Niedaleko dworca P K P cm entarz oficerów radzieckich z 33 Armii Ogólnowojskowej. W pojedynczych grobach pochow ano 362 poległych, nad mogiłami pom nik (1945) dłuta Józefa Murlewskiego i Edw arda Przymuszały. W dom u przy ul. R. K ocha 12, zbudowanym w 1842-1846 w stylu neogotyku angielskiego, mieścił się dawniej szpital. W nim w 1872-1880 pracował R obert K och (1843-1910) lekarz niemiecki, współtwórca nowoczesnej bakteriologii i na­ uki o chorobach zakaźnych. Tu dokonał swych pierwszych odkryć, m.in. opisał zarodniki laseczki węglika (1876) i gronkowca (1878). W 1882 w Berlinie odkrył zarazek gruźlicy, nazwany na jego cześć prątkiem K ocha. N a fasadzie d. szpi­ tala dwie tablice, po polsku i po niemiecku, poświęcone uczo­ nemu. W budynku mieści się obecnie M uzeum R. K ocha z ekspozycją prezentującą jego działalność. W parku nad Jez. Wolsztyńskim pałac z 1845, przebudowa­ ny w 1911 przez Rogera Sławskiego. Noeklasycystyczny gmach zdobi sześciokolumnowy portyk zwieńczony tym­ panonem z herbem Dołęga. W pałacu dom wycieczkowy. W park u (17,8 ha) o starym drzewostanie ślady założenia regularnego, zapewne z przełomu XVII i X VIII w. N ad jeziorem plaża z kąpieliskiem. Niedaleko wejścia do parku od ul. Drzymały, głaz z tablicą, upam iętniający ofiary obozu jenieckiego w Komorowie. Prochy zamęczonych i pom or­ dowanych jeńców złożono u stóp pom nika, na niewielkim cm entarzu przy ul. Powstańców W ielkopolskich. Po przeciw­ nej stronie ulicy, na cm entarzu parafialnym , pom nik na wspólnej mogile 80 ofiar zbrodni hitlerow skich na ziemi wolsztyńskiej oraz kw atera poległych na w ojnie polsko-radzieckiej (1920-1921). Męczeństwo Polaków - mieszkań­ ców W olsztyna i okolicy - czci tablica na budynku d. hitlerowskiego aresztu policyjnego, zwanego „ R afią ” (ul. Poniatowskiego 16). N a zach. brzegu Jez. Wolsztyńskiego, w lasku Bielnik (dojście ul. Bohaterów Bielnika, w kierunku C horzem ina), pom nik upam iętniający więźniów „ R a fii” , rozstrzelanych 17 września 1939 (15 osób) i 12 listopada 1939 (11 osób). Przy ul. Bohaterów Bielnika znajduje się Skansen Budownict­ wa Ludowego Zachodniej Wielkopolski - dział M uzeum Regio­ nalnego w Wolsztynie. O tw arta w 1986 placówka prezentuje architekturę ludową z okolic W olsztyna. W skansenie odtw o­ rzono zagrodę karczemną składającą się z: karczmy o kon­ strukcji zrębowej (1706) z Solca Nowego, stodoły zrębowej

(koniec XV III w.) z Solca, stajni z wozownią i kom orą (XIX w.) z Szarek, ośmiobocznej studni zrębowej (XVIII w.) z Jastrzębska i chałupy parobka (XIX w.) z Tuchorzy Nowej. P onadto znajduje się w nim zagroda (chata, stodoła o kon­ strukcji słupowo-ramowej i obora z wozownią z poł. XIX w.) z Reklinka oraz stodoła (poł. X IX w.) z Sękowa - przykład budownictwa olęderskiego. U nikatow ą atrakcją W olsztyna jest - jedyny w kraju - skansen czynnych parowozów. W parowozowni przy ul. Dworcowej jest jeszcze blisko 20 parowozów (najstarszy m a około 80 lat). N a co dzień ciągną pociągi na pobliskich trasach. W parow ozo­ wni czekają na turystów pokoje gościnne, dla nich organizo­ wane są przejazdy specjalnymi pociągami. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pn. - do Kuźnicy Zbąskiej (15 km), na pd. - przez Obrę (8 km), do Świętna (19 km). W yjazd z m iasta na zach. al. Niepodległości Polski (kierunek: Zielona G óra). ■ 2 km na pn. Karpicko, wieś nad Jez. W ołsztyńskim . Ośrodek letniskowy (kąpielisko, camping, hotel). ■ 5 km na pd. wsch. Stara Dąbrowa. Neogotycki spichlerz z około poł. X IX w. W narożach ośmioboczne w ieżyczki zwień­ czone krenełażem. Dwór z 2 poł. X IX w., p rzy nim niewielki pa rk (1 ha). ■ 7 km na pd. wsch. Wroniawy. Eklektyczny pałac z pocz. X IX w., później przebudowany (Państw ow y Dom D ziecka). P rzy nim park krajobrazowy (12,2 ha). Interesujący zespól ośmiu jednakow ych czworaków. Wiatrak-kozlak z 1603 - jeden z najstarszych w Polsce. ■ 7 km na pd. wsch. Gościeszyn. O kazały pałac neogotycki sw ój obecny w ygląd zaw dzięcza gruntownej przebudowie w 1904-1911. Przekształcono wówczas także otoczenie pałacu, wznosząc neokłasycystyczne stajnie i ujeżdżalnię oraz neogotyc­ kie ogrodzenie rezydencji. W okół rozległy park krajobrazowy (12,5 ha) ze starym i platanam i (do 550 cm obwodu) i dębami (do 520 cm ). W pałacu mieści się obecnie Państwowy Dom Dziecka. Kościół barokowy z 1778, rozbudowany p rze z dodanie transeptu i prezbiterium w 1912-1916. Wieża k ryta hełmem cebulastym. D wa rokokowe ołtarze boczne z około 1780, baro­ kowa ambona i chrzcielnica z ok. 1930 dłuta M arcina Rożka. Tablica (1982) poświęcona pochowanemu w kościele K rzysz­ tofowi Zegockiem u - staroście babimojskiemu (patrz - Babi­ m o st). O bok św iątyni tablica upamiętniająca mieszkańców wsi pomordowanych w okresie okupacji hitlerowskiej. ■ 8 km na pd. Kęblowo, wieś nad Obrzańskim Kanałem Pół­ nocnym. Wzmiankowana po raz pierw szy w 1288. P rzed 1327 otrzym ała praw a miejskie. Było to niewielkie miasto prywatne, często zmieniające właścicieli. U trata praw miejskich w 1883.

Kościół neoromański z wysoką wieżą z 1857. P rzed nim kamien­ na, barokowa figura św. Jana Nepomucena z ok. poł. X V III w. Drewniany kościół cmentarny, konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1778. Wieża zwieńczona ostrołukowym hełmem z końca X I X w. Barokowy ołtarz główny z ok. 1720. Na belce tęczowej barokowy krucyfiks z X V III w. Na cmentarzu pom nik poległych w 1914-1945. ■ 3 km na pn. zach. Chorzemin. W parku (3 ha) pałac neogoty­ cki z ok. 1910. Około 2,5 km na pn. wsch. od wsi rezerwat przyrody „Bagno Chorzemińskie” o powierzchni 3,6 ha. Obejmuje bezodpływowe zagłębienie terenu, w którym w ytw orzyło się torfo­ wisko mszarne o ciekawej roślinności. P oza licznym i gatunkami torfowców rosną tu m.in.: rosiczka okrąglolistna i dlugolistna, żurawina błotna, bagno zwyczajne, bagnica torfowa i modrzewica pospolita. N a terenie rezerwatu występuje żm ija zygzakow ata. PO W O D O W O Wieś. W 1969 uruchom iono tu wytwórnię elementów budow ­ lanych z betonu komórkowego, wykorzystującą miejscowe złoża piasków kwarcowych. Pałac z końca XIX w., przy nim park (2,9 ha). Rośnie w nim m.in. dąb o obwodzie 610 cm. Za przejazdem kolejowym rozwidlenie dróg; trasa 16 biegnie pro­ sto (kierunek: Zielona G óra), w praw o odchodzi trasa 18 (kierunek: Babimost). ■ 7 km na pn. Tuchorza. Kościół drewniany z 1732. O łtarz boczny późnorenesansowy z 1592, w form ie tryptyku, malowany temperą na drewnie. W parku (6,3 ha) poewangelicki kościół neoromański z przel. X IX i X X w. 9 marca 1942, w obecności około 200 Polaków spędzonych przym usowo z okolicy, hitlerowcy pow iesili w lesie niedaleko wsi 15 Polaków. P retekstem b ył odwet za rzekom ą śmierć niemiec­ kiego żandarma. Na miejscu egzekucji pom nik (1959) dłuta Edwarda Przym uszały. KOPANICA Wieś położona u zbiegu Obrzańskiego K anału Północnego i K anału Dźwińskiego. G ród nad O brą wzmiankowany w 1246. Jego lokalizacja nie jest znana. Zapewne w 2 poł. XV w. osada uzyskała praw a miejskie. Była własnością królewską. W 1641 ówczesny starosta kopanicki Lam part Sierakowski uzyskał przywilej królewski na lokalizację przy Kopanicy tzw. nowego m iasta i nazwanie go Lam partopolem (jego centrum stanowił dzisiejszy Nowy Rynek). M iasto zniszczone zostało w poł. XVII w., w czasie wojen szwedzkich. Pewne ożywienie nastąpiło w X IX w., gdy rozpoczęto prace melioracyjne w dolinie Obry. W czasie pow stania wielkopolskiego miasto zdobyte zostało 11 stycznia 1919 przez powstańców i utrzym ane podczas ataków niemieckich 12 i 13 lutego 1919. W latach międzywojennych było tu przejście graniczne. U trata praw miejskich w 1934.

Zachowały się fragmenty d. układu miejskiego z dwoma ryn­ kami, Starym od pd. i Nowym od. pn. Zabudow a parterowa, kalenicowa, przeważnie z około poł. XIX w. Kościół neogoty­ cki z 1885. W ewnątrz tablica (1930) ku czci żołnierzy polskich poległych w 1793 w Kargowej. S z la k i tu r y s ty c z n e : , niebieski: na pn. - wzdłuż jezior obrzańskich - do Zb4szyma (25 km), na pd. - do Świętna (17 km). KARGOWA M iasto (3500 mieszkańców) w dolinie Obrzycy. Ośrodek usługowo-handlowy, fabryka cukierków. Wieś Kargow a znana jest od 1360. W poł. XVII w. starosta gnieźnieński i wałecki K rzysztof U nrug założył na jej gruntach m iasto Unrugowo, które w myśl jego zamierzeń stało się miejscem osiedlenia licznych protestantów - uciekinierów z państw habsburskich, głównie ze Śląska. W 1661 król Jan Kazimierz nadał osadzie praw a miejskie. W XVII i XV III w. położona blisko granicy Kargowa była znacznym ośrodkiem handlu pomiędzy Wiel­ kopolską a Brandenburgią. W okresie zasiadania na tronie polskim królów z saskiej dynastii W ettinów, położone przy trakcie łączącym Warszawę z Dreznem miasto, stało się miejscem odpoczynku podróżujących władców A ugusta II i A ugusta III. W 1735 zostało spalone w czasie walk pomiędzy zwolennikami Augusta III Sasa, a Stanisława Leszczyńskiego. W 1793 graniczny garnizon polski pod dowództwem kpt. Stefana Więc­ kowskiego stawił zbrojny opór wkraczającym wojskom pruskim. Ich do­ wódca, m jr von M ilkau usiłował początkowo przekonać Więckowskiego o beznadziejności walki. W odpowiedzi na perswazje oficera pruskiego „dow ódca polski chciał pochwycić jego konia za uzdę, lecz w tej chwili M ilkau cięciem szabli rozpłatał m u rękę, a Kalisch, chorąży pruski, zadał m u dwa cięcia w kark, a żołnierz jakiś bagnetem na wskroś go przeszył” (z listu świadka wydarzeń). M im o śmierci dowódcy, 60 żołnierzy polskich zajmujących ratusz przez około godzinę broniło się przed atakami 600-osobowego oddziału pruskiego. W 1807-1812 Kargow a znajdowała się na granicach Księstwa W arszawskiego, później była przygranicznym miastem pruskim . Ludność m iasta wynosząca w poł. X IX w. 2000, zmalała w 1900 do 1600. W czasie powstania wielkopolskiego, 25 stycznia 1919 powstańcy opanowali m iasto, jednak 12 lutego - atakow ani przez przeważające S|ty niemieckie - musieli je opuścić, wycofując się w kierunku Kopanicy.

W mieście zachowało się wiele budynków mieszkalnych z koń­ ca XV III i 1 poł. X IX w. Interesujący zespół tworzą domy przy ul. 27 Stycznia - m urow ane lub szachulcowe (otynkowa­ ne), parterowe o wysokich dachach dwuspadowych, usytuo­ wane szczytowo do ulicy. Zabudowę rynku stanowią głównie kamieniczki piętrowe, usytuowane kalenicowo, kryte dachami dwuspadowymi. Ratusz z XVII w., odbudow any i rozbudowa­ ny po pożarze w 1856. Jest budynkiem piętrowym, czteroskrzydłowym z wewnętrznym dziedzińcem. W skrzydło wsch. w topiona wieża. W ścianę ratusza w m urow ano dwie tablice,

jedna (z 1959) upam iętnia bohaterską obronę garnizonu pol­ skiego w 1793, druga (z 1989) - przypom ina powstanie wielko­ polskie w 1918-1919. N a zach. od rynku eklektyczny kościół św. Wojciecha z 1892. N a pobliskim cm entarzu wspólna mogiła 41 więźniarek zam ordowanych w 1945 koło Jarom ierza Starego. We wsch. części miasta barokowy zespół pałacowy. Jego powstanie zainicjował August II Mocny, który przejął Kargowę w dożywocie, z prawem przebudowy istniejącej tu rezydencji Unrugów. Pałac powstał w 1731-1733 wg proj. architekta królewskiego Jana Krzysztofa Knóffela. Dwukondygnacyjny budynek ma dwa krótkie skrzydła, pomiędzy którym i usytuowany jest wklęsły ryzalit, zwieńczony szczytem o linii łamanej. Od strony pd. przylega do pałacu park krajobrazowy (6,5 ha) założony w XVIII w., z ładną aleją dojazdową. Elementami d. rezydencji są ponadto: barokowa oficyna z około poł. X VIII w. oraz wybudowany w tym samym okresie budynek gospodarczy i spichlerz folwarczny. Niedaleko parku kościół św. Maksymiliana Kolbego, późnoklasycystyczny, wzniesiony w 1801-1805 (wieża w 1832) jako zbór ewangelicki. W yjazd z m iasta ul. Sulechowską (kierunek: Sulechów). ■ 5 km na pd. Karszyn. Kościół klasycystyczny z 1792, wieża podw yższona w 1922. Wyposażenie wnętrza barokowe. ■ 5 km na wsch. Jaromierz Stary. W latach międzywojennych położona p o niemieckiej stronie granicy wieś była silnym ośrod­ kiem polskości. W 1923 p ow stał w niej oddział Zw iązku Pola­ ków w Niemczech. W końcu stycznia 1945, w czasie ewakuacji obozu pracy w Starych Strączach, hitlerowcy rozstrzelali w lesie niedaleko wsi 41 kobiet narodowości żydowskiej. W miejscu zbrodni ustawiono głaz pam iątkow y.

IUBI Skrzyżowanie dróg ■ 3 km na pn. Wojnowo, wieś nad Jez. Wojnowskim Zachodnim (147 ha). Wieś była gniazdem rodowym książąt von Lippe zu Biesterfield. Tu urodził się książę Bernard, ojciec panującej dziś w Holandii królow ej Beatrix. Pałac neoharokowy z około 1910 (obecnie sanatorium ), p rzy nim park krajobrazowy (2 ,7 ha) z X IX w. Dawna oficyna klasycystyczna z 1 poi. X IX w.,przekształ­ cona po 1945 w kaplicę. Z tego samego okresu klasycystyczn y spichlerz. N ad jeziorem kąpielisko i kilka ośrodków wypoczynkowych. KISI

S M O L N O WIELKIE

Wieś położona na pd. brzegu Obrzycy, ok. 0,5 km na lewo od szosy. Kościół eklektyczny z 2 poł. XIX w. Przy nim klasycys­ tyczna kaplica grobow a z przełomu X V III i X IX w. EBffil O K U N IN

Wieś w rolniczej okolicy. Klasycystyczny dwór z końca XVIII w., kryty dachem m ansardowym z lukarnam i. Przybu­ dówki z końca X IX w. N ad strumieniem park krajobrazowy (6,3 ha) założony zapewne na pocz. X IX w.

Skrzyżowanie dróg W prawo droga do Babim ostu - patrz trasa 7.1. SU L E C H Ó W

IE1T1

Opis - patrz trasa 7. Wyjazd z m iasta ul. Przemysłową (kieru­ nek: K rosno Odrzańskie). / M OZÓW

m n

Niewielka wieś w rolniczej okolicy. Kościół neogotycki z końca X IX w. Daw na oficyna z końca X V III lub pocz. X IX w., kryta dachem m ansardowym. Obok pozostałości parku krajo­ brazowego z X IX w. PO M O R SK O

CTffl

Wieś na prawym brzegu Odry. Przeprawa prom ow a (droga do Zielonej Góry). Kościół neogotycki z 1858. Pałac z X V III w., gruntownie przebudowany na przeł. X IX i XX w. Wzniesiony na planie prostokąta, piętrowy, z cylindryczną wieżą. Oficyna z końca X VIII w. W sąsiedztwie park (6,9 ha) założony w XVIII w., przekształcony w następnym stuleciu. W okolicy wsi bogate złoża kredy jeziornej, o zasobach prze­ kraczających 3 m in ton, eksploatowane w rejonie wsi Brzezie (3 km na pn.). BRODY

P T I

D uża wieś nad O drą. Przeprawa prom ow a (droga do Czer­ wieńska), przy niej okazała topola o obwodzie 515 cm. M ost na rzece Ołobok, prawym dopływie Odry

MIKI

NIETKOW ICE

t!1 t l

Wieś na skraju podmokłej doliny Odry. Pałac późnoklasy­ cystyczny z ok. 1830, nakryty dachem dwuspadowym z po­ wiekami. W sąsiedztwie niewielki park (0,6 ha) z 1 poł. X IX w., w nim dąb o obwodzie 535 cm. M urow any kościół z około 1880. BĘDÓW

CT1

D roga przechodzi pomiędzy dwom a jeziorami: z prawej większe jez. Czyżykowo (28 ha), nad jego brzegiem znajduje się ośrodek wypoczynkowy; z lewej - Księżno (5 ha).

( .jjjj

SZKLARKA R U DNICK A

HIT1

Wieś na brzegu Odry. M urow any kościół z 1882.

Śródleśna osada położona w obniżeniu Gryżyńskiego Potoku. T rasa skręca w lewo na drogę Świebodzin - K rosno O drzań­ skie. Koniec trasy bocznej 7a.

GEJ

RADNICA

Wieś na brzegu Odry. Po przeciwnej stronie rzeki, w widłach Odry i wpadającego doń Zimnego Potoku, trudno dostępny, pocięty starorzeczami teren zwany Czarną Łachą. Miejsce lę­ gowe licznych gatunków ptactwa. Z gatunków chronionych występują tam m.in.: bocian czarny, żuraw, kania czarna, brodziec krwawodzioby, kulik wielki i rycyk. EEJ

G O STC H O R Z E

Wieś położona po lewej stronie szosy, na wysokim brzegu doliny odrzańskiej. N ad brzegiem rzeki wczesnośredniowieczne grodzisko. ETffl

K R O SN O O D R ZA Ń SK IE

Opis - patrz trasa 6. W yjazd z m iasta na pd. zach. ul. Gubińską (kierunek: Gubin). jiHBl

M ost na Bobrze W praw o widok na jezioro zaporowe elektrowni wodnej w Raduszcu Starym. Za m ostem rozwidlenie dróg - trasa prowadzi prosto; w lewo - droga do Lubska (patrz - trasa 6a).

L id

Skrzyżowanie dróg ■ 4 km na pn. W ęiyska. Kościół neogotycki z 1878. ■ 8 km na pn. wsch. Czarnowo. W średniowieczu własność klasztoru cysterek w Trzebnicy. M urowany kościół z 1897. ■ 4 km na pd. zach. rezerwat przyrody „Dębowiec” (9,73 ha), utworzony w celu zachowania starodrzewu dębowego oraz sta ­ nowisk chronionych owadów jelonka rogacza i kozioroga dębosza.

H fl

KOM O R Ó W

We wsi rośnie najgrubszy (obw. 887 cm) i najstarszy (ponad 430 lat) wiąz szypułkowy w Polsce, a może i w Europie. nua

g u b in

M iasto (18 700 mieszkańców) położone na stokach m oreno­ wych Pagórków Gubińskich, nad Nysą Łużycką, u ujścia jej prawego dopływu - Lubszy. Drogowe przejście graniczne do Niemiec. O środek przemysłu, m.in.: Lubuskie Zakłady Prze­ mysłu Skórzanego „C arina” i Zakłady Przemysłu Odzieżowe­ go „G oflan” . Duże targowisko przygraniczne. W mieście koń­ czy się również trasa 17. Początek tras bocznych 16a. i 16b. Miejscowość rozwinęła się obok grodu wzniesionego zapewne już na pocz. X I w. Prawa miejskie uzyskał G ubin w 1235 od m argrabiego Miśni i M ar­ chii Wschodniej H enryka Dostojnego. Położone przy ważnym szlaku han­ dlowym łączącym W ielkopolskę z Łużycami m iasto rozwijało się pom yśl­ nie. W 1 poł. XIV w. zostało otoczone murami. K roniki z tego stulecia

notują niecodzienne wydarzenia: w 1347, 1349, 1352 i 1358 nawiedziły G ubin trzęsienia ziemi. Okresem rozkwitu gospodarczego m iasta byl XVI w. W Gubinie osiedliła się wówczas grupa sukienników holenderskich i flandryjskich. Celowali oni w wyrobie sukna tzw. grubego, do którego produkcji sprow adzano wełnę z Anglii i Polski. Zmieniło się oblicze miasta: wzniesiono wiele m urowa­ nych kamienic, wzmocniono obwarowania miejskie. W 1563, ł t wieży bram y klasztornej, urządzono wieżę ciśnień, do której doprow adzono wo­ dę z Nysy za pom ocą specjalnych kół z czerpakami. Położone pod ziemią rury miedziane doprowadzały wodę do różnych części miasta. Osobny rozdział w dziejach G ubina zajmuje winiarstwo. Początek uprawy winorośli datuje się na ok. 1280, a jej największy rozkwit - na XV i XVI w. Specjalnością miejscową było wino czerwone. G ubin produkow ał znacznie więcej tego trunku niż Zielona G óra. W ina gubińskie znane były m.in. na W armii i w K urlandii, pito je w M alborku, W rocławiu, Lubece, a nawet w dalekim Sztokholmie. Otaczające m iasto winnice zostały niemal doszczę­ tnie zniszczone w latach wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Później mimo starań mieszkańców - produkcja wina nigdy nie osiągnęła już XVI-wiecznego poziomu. U padek winiarstwa nastąpił w 2 poł. X IX w. Od 1623 do 1815 m iasto znajdowało się w granicach Saksonii, a następnie zostało włączone do Prus. Dogodne kolejowe połączenia z Berlinem spo­ wodowało szybki rozwój warzywnictwa i sadownictwa. W końcu X IX i na pocz. XX w. powstało również wiele zakładów przemysłowych. Specjal­ nością m iasta była produkcja kapeluszy filcowych. Ponadto czynne były: fabryka maszyn, papieru, wyrobów drewnianych, drożdży i spirytusu oraz browar. W 1864-1927 prow adzono w rejonie m iasta eksploatację węgla brunatnego. Przed wybuchem II wojny światowej G ubin był największym m iastem na terenie dzisiejszego województwa zielonogórskiego. W 1939 liczył 45 800 mieszkańców, w tym w części prawobrzeżnej około 30 000. G ubin został wyzwolony 22 lutego 1945, po bardzo zaciętych, trwających pięć dni walkach, przez wojska radzieckie 3 Armii Gwardii. W gruzach legło blisko 90% zabudow ań prawobrzeżnej części miasta. Wzniesienia otaczające miasto od strony wsch. zyskały wówczas m iano Wzgórz Śmierci. Po wojnie G ubin powoli wznosił się z ruin. Szybszy rozwój miasta nastąpił dopiero po 1957.

Pomimo ogrom nych zniszczeń, w mieście zachowało się kilka zabytków. Reliktem dawnych obw arow ań jest niewielki frag­ ment muru z tzw. Bramą Dziewicy (ul. D rukarska), pochodzą­ cy z XIV w. W olno stojąca cylindryczna baszta Bramy O stro­ wskiej (ul. Mickiewicza), zdobiona zębatym fryzem, wybudo­ wana została w 1 poł. XVI w. Potężnym obiektem architektonicznym był - zniszczony w 1945 - gotycki kościół farny, obecnie zabezpieczony w for­ mie trwałej ruiny. Pierwotnie w tym miejscu stała trójnawowa, rom ańska bazylika, wzniesiona w 1 poł. X III w. N a przeł. X III i XIV w. rozpoczęto gotycką przebudowę prezbiterium, a w 2 poł. XIV w. zburzono rom ańskie nawy, wznosząc na ich miejscu znacznie szerszy korpus halowy. W końcu XV w. wy-

Lubsko

1. ratusz 2. ruina kościoła farnego 3. baszta B ra m y Ostrow skiej 4. Baszta D ziew icy i fragment m uru miejskiego S. kościół Świętej Trójcy

budow ano nowe, trójnawowe prezbiterium z obejściem, na pocz. XVI w. przebudow ano jeszcze raz korpus nawowy i wzniesiono m onum entalną wieżę. O statnim etapem prac bu­ dowlanych, zakończonych w 1560, było założenie sklepień. Kościół jest budynkiem późnogotyckim z zachowanymi frag­ mentam i m urów rom ańskich i wczesnogotyckich. M a im ponu­ jące rozmiary: długość 60 m i szerokość 30 m. Był to budynek trójnawowy, halowy, opięty silnymi przyporam i, pomiędzy

którym i wybudowano kaplice. D o korpusu przylega od zach. prostokątna wieża, dekorow ana ślepymi wnękam i i zwieńczo­ na attyką renesansową. Obok ratusz składający się z dwóch skrzydeł, ustawionych względem siebie pod kątem prostym . N ajstarsza jego część (zach. partia skrzydła pd.) pochodzi z 2 poł. XIV w. W 1502 budynek przedłużano w kierunku wsch., dobudow ując wieżę i od pn. dom handlowy. Podczas gruntownej przebudowy w 1671-1672 przekształcono elewacje ratusza w duchu późnorenesansowym. Zniszczony w 1945, odbudow any w 1976— 1986. W czasie odbudow y w yeksponowano elementy gotyckie (schodkowy szczyt wsch., płyciny na wieży) i późnorenesan-

K o ś c ió ł Ś w ię te j T r ó jc y w G u b in ie

sowe (szczyty elewacji zach. i wystawek). W ysmukła wieża ratuszow a jest odchylona nieco od pionu, stąd mieszkańcy m iasta stwierdzają, że i G ubin m a swoją „krzywą wieżę” . Przy ul. Królewskiej kościół Świętej Trójcy z około 1850, wzniesiony staraniem osiedlających się w mieście Polaków z terenu zaboru pruskiego. Rozbudow any na pocz. X X w.

Przy tej samej ulicy, na cm entarzu, mogiła 7 żołnierzy polskich poległych w 1945-1947 podczas rozminowywania okolic m ias­ ta. G ubin jest m iastem zieleni, wiele w nim parków , zieleńców i skwerów o ciekawym drzewostanie. Spotyka się w nim dużo gatunków drzew egzotycznych. N a lewym brzegu granicznej Nysy Łużyckiej położone jest miasto G uben - ośrodek przemysłu chemicznego (produkcja włókien sztucznych), włókienniczego, odzieżowego i m aszyno­ wego. Mieszka w nim około 30000 osób. IBMiMTIllinilM

Trasa 16a G u b in C h le b o w o K o s a rzy n 25 km ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ Z G ubina trasa wiedzie w kierunku pn.-wsch. drogą drugo­ rzędną nr 138, w Chlebowie skręca drogą lokalną na zach. Biegnie przez zalesione, urozm aicone pod względem krajob­ razowym tereny Wzniesień Gubińskich. GUBIN W yjazd z miasta na pn. wsch. ul. Gdyńską (kierunek: Sulęcin).

IW ]

W A ŁO W ICE We wsi nieczynny tartak wodny z przeł. X V III i X IX w. ciekawy przykład dawnego budownictwa przemysłowego. Około 500 m na wsch. od wsi, w lesie, G óra Zam kow a o wy­ sokości 101 m n.p.m.

IW ]

C H LEBO W O Wieś położona na skraju doliny Odry, około 2 km od rzeki. Przeprawa prom ow a (droga do Sulęcina).

[TTimi]

W pierwszych latach po wyzwoleniu używana była jeszcze dawna nazwa wsi - Niemaszchleba. Ta stara wieś łużycka aż do poł. XIX w. zachowała słowiański charakter. W 1664 jej mieszkańcy zwrócili się ze skargą do konsystorza ewangelickiego, że przysłano im pastora niemieckiego nie umiejącego mówić po łużycku. W ysłana przez oficjała konsystorza komisja stwierdziła, że we wsi zaledwie 30 osób rozumie po niemiecku, podczas gdy aż 125 w ogóle nie zna tego języka.

Kościół gotycki z X III w., przebudow any w XV i X V IIX IX w. M urow any z kamienia i cegły. W zach. elewacji za­ chował się ostrołukowy portal ceramiczny.

22 km

125 km

ŁOM Y Wieś nad Łom ianką, lewym dopływem Odry, położona na skraju doliny odrzańskiej, 1 km od koryta Odry. Kilka par­ terowych dom ów mieszkalnych z 1 poł. X VIII w.

| KOSARZYN Wieś położona nad N ysą Łużycką, około 1 km na pd. od jej ujścia do Odry. Koniec trasy 16a. W 1629 w tym rejonie doszło do napadu załóg statków gubińskich na statki krośnieńskie (podczas lokalnej wojny handlowej prowadzonej przez te dwa miasta).

N a pn. od zabudow ań wsi, nad O drą, obelisk ku czci żołnierzy W ojsk O chrony Pogranicza. W lesie na pd. wsch. od wsi malownicze jez. Borek (62 ha). N ad jego brzegiem ośrodek wypoczynkowy (m.in.: hotel, pole namiotowe, kąpielisko).

■ ■ ■ ■ H M M M B a M H IM n B H H H M B M M B H a M I

Trasa 16b G u b in S trz e g ó w M ie ln o 21 km Z G ubina trasa wychodzi drogą drugorzędną nr 285, za Polanowicami schodzi na drogi lokalne. Biegnie przez zach. krańce Wzniesień Gubińskich, wzdłuż wsch. brzegu Nysy Łużyckiej. róltml

GUBIN Wyjazd z miasta na pd. ul. Śląską.

E jS ]

SĘKO W ICE Wieś położona 1 km na wsch. od Nysy Łużyckiej. Kościół szachulcowy z 2 poł. XVII w. Wzniesiony na rzucie ośmioboku, przykryty dachem ośmiospadowym z tam burem i la­ tarnią. W zdłuż ścian wewnętrznych biegną empory. Barokowy ołtarz i chrzcielnica z 2 poł. XVII w., renesansowe nagrobki. Drewniana tablica z nazwiskami mieszkańców wsi poległych w czasie I wojny światowej. W śród nich nazwiska o brzmieniu słowiańskim. D rew niana dzwonnica zbudow ana zapewne w XVIII w.

[iM J

PO LA N O W ICE Wieś o starej metryce historycznej, zwana dawniej Niemczą Łużycką.

We wczesnym średniowieczu Niemcza byłą głównym grodem niewielkiego dolnołużyckiego plemienia Nice. Po raz pierwszy wzm iankowana w 1000, gdy cesarz O tto III nadał ją, wraz z kilkom a okolicznymi miejscowościami, klasztorowi benedyktynów w Nienburgu. T u przekraczał Nysę Łużycką stary trakt biegnący z Licykawy przez Chociebuż (Cottbus) do K rosna Odrzańskiego. Swe znaczenie strategiczne i gospodarcze Niemcza utraciła wcześnie na rzecz silnie rozwijającego się ośrodka miejskiego w Gubinie. Przez długie wieki wieś zamieszkiwała ludność łużycka.

Nad brzegiem Nysy Łużyckiej wczesnośredniowieczne grodzis­ ko pierścieniowate.

Skrzyżowanie dróg - trasa prowadzi prosto. ■ 3 km na pd. wsch. Grabice. P arterow y dwór klasycystyczny

8km |

z końca X V III w., k ry ty dachem mansardowym. P rzy nim

park (0,3 ha). ■ 5 km na pd. wsch. Luboszyce. Pałac neogotycki z około poł. X IX w. z wieżą. W sąsiedztwie park krajobrazowy (3 ha) z X V III-X IX w. N iedaleko wsi wzgórze O wczarka (103 m n.p.m .), wyraźnie dominujące nad okolicą. ■ 7 km na pd. wsch. Koz.ów. Klasycystyczny dwór z końca X V III w., nakryty dachem mansardowym. Budynki gospodarcze (stajnia i dwie stodoły) z końca X V III i 1 poł. X IX w. STR ZEG Ó W

[17^1

Wieś w dolinie Nysy Łużyckiej. Kościół późnogotycki z XV w., później wielokrotnie przebudowywany. Wzniesiony z kamie­ nia, salowy, z prostokątną wieżą od zach. M IELN O

(

O toczona lasami wieś na wysokim brzegu doliny Nysy Łużyc­ kiej. Koniec trasy 16b. Kościół neogotycki z 1892. Około 3 km na pn. wsch. od wsi położony jest rezerwat przyrody „Uroczys­ ko W ęglińskie” (6,95 ha). U tw orzono go dla ochrony starodrzewia dębowego z domieszką buka. W pagórkow atym , po­ przecinanym jaram i o strom ych zboczach terenie, wyróżnić można dwa zespoły leśne: świetlistą dąbrowę i las bukowo-dębowy. Wiek drzew - 100-200 lat; wiele dębów i buków osiąga potężne rozmiary.

[2TE1

Trasa 17 Głogów Przemków Szprotawa Żagań Żary Jasień Lubsko Gubin 135 km

Trasa wychodzi z G łogowa szosą główną nr 34 w kierunku pd.-zach., a po około 10 km wchodzi na drogę drugorzędną nr 299, wiodącą przez Przemków do Szprotawy. Dalej droga­ mi drugorzędnymi, najpierw nr 298 przez Żagań do Żar, a na­ stępnie nr 287 przez Jasień do Lubska. Z tego miasta wychodzi na zach. drogą nr 289 (wiodącą do Zasiek) i po 10 km opusz­ czają, skręcając na pn. drogą nr 286, któ ra wiedzie do Gubina. Początkowo trasa prowadzi przez malownicze W zgórza D ał­ kowskie, później przez płaskie tereny Równiny Szprotawskiej, skrajem Borów Dolnośląskich. W rejonie Ż ar - na obszarze Wzniesień Żarskich - trasa ponownie przecina tereny o uroz­ maiconej rzeźbie. Lekko falisty jest także ostatni odcinek tra­ sy, biegnący przez Wzniesienia Gubińskie. Oprócz zróżnico­ wanego krajobrazu, głównym walorem trasy są liczne zabytki. N a odcinku Głogów - Żary, równolegle do trasy, biegnie linia kolejowa. Trasy boczne: 17a. Jasień - Tuplice - Trzebiel, 17b. Lubsko Brody - Zasieki. W Głogowie kończy się trasa 2 i rozpo­ czyna trasa 18. W Szprotawie kończy się trasa 3; w Żaganiu skrzyżowanie z trasą 4 oraz koniec tras 3a i 5a; w Żarach skrzyżowanie z trasą 5 i początek trasy 5b; w Gubinie kończy się także trasa 16. G ŁO GÓW H f Opis - patrz trasa 2. Wyjazd z centrum miasta na pd. ul. Obrońców Pokoju (kierunek: Szprotawa). Rozwidlenie dróg I

6 km na pd. zach. Jakubów. Wieś położona na wyniosłości głównego grzbietu W zgórz Dałkowskich, na wysokości około 200 m n.p.m. Tutejsza świątynia - od średniowiecza nawiedzana p rze z pątników - j e s t , wg tradycji, najstarszym kościołem w oko­ licy Głogowa. Obecny kościół gotycki, murowany z kamienia polnego, pow stał w X IV w., w 1506 dobudowano kaplicę, a w 1735 - kruchtę. Jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium i przylegającą doń od strony pn. wysoką kaplicą. Wyposażenie barokowe z około poł. X V III w. Ponadto późnogotyckie rzeźby z pocz. X V I w., późnorenesansowa chrzcielnica (1601) i pokryta malowidłam i empora w prezbiterium . W elewacji pd. renesanso­ we nagrobki kamienne z pocz. X V II w. Kościół otacza XVI-wieczny mur z neogotycką wieżą bramną z 2 poł. X IX w. Obok wieży barokowa kaplica grobowa z 1752, w je j elewacji kamienne renesansowe p ły ty nagrobne z X V I i X V III w. K lasycy styczna plebania z około 1800, kryta dachem mansardowym z lukarną. W parku krajobrazowym (1,2 ha) z X V II w. ruiny renesan­ sowego pałacu z około poł. X V I w., gruntownie przebudowanego w 2 poł. X IX w. Barokowy budynek d. szkoły z 2 poł. X V III w. m a w elewacji fron tow ej niewielki ryzalit, zwieńczony trójkąt­ nym przyczółkiem .

nm

NIELUBIA Wieś nad Przychowską Strugą, położona w pagórkow atej okolicy, na praw o od szosy. Kościół go­ tycki, m urowany z kamienia pol­ nego, istniał zapewne już w pocz. XIV w. W XVI w. dobudow ano m urow aną z cegły wieżę i zakry­ stię. Szczyt wsch. prezbiterium bogato zdobiony blendami i sterczynami. Późnobarokow y wystrój wnętrza z X V III w. Przy kościele grób nieznanego żołnierza polskie­ go, zmarłego w 1945 w istniejącym we wsi szpitalu dla ciężko rannych żołnierzy II Armii W ojska Pol­ skiego.

iMiim

Rozwidlenie dróg Trasa skręca w lewo (kierunek: Szprotawa), prosto - droga do Zielonej Góry. ■ 2 km na pn. Glinica ( dojazd: od rozwidlenia dalej prosto i wkrótce - w praw o) . Pałac renesansowy z końca X V I w., przebudowany w duchu baroku w 1 poi. X V III w. i ponownie na pocz. X X w. W elewacji pn. nadproża renesansowego portalu z tablicą inskrypeyjną. Pałac otacza fosa, p rzez którą od pn. przerzucony je s t m ostek z kamienną balustradą regencyjną. Podobna balust­ rada otacza taras od strony pd. W sąsiedztw ie pałacu dwa m ieszkalne budynki klasycystyczn e z pocz. X IX w. Park o p o ­ wierzchni 4,8 ha.

im a

DANKOWICE Wieś położona na głównym grzbiecie W zgórz Dałkowskich, na wysokości 160-170 m n.p.m. Dwór w kształcie podkowy z końca XVII w., gruntownie przebudowany na pocz. XIX w. w stylu klasycystycznym. Otacza go park (3 ha) z XVII w.

KElISlifr Skrzyżowanie dróg Trasa przecina drogę nr 3 (E 65), łączącą Zieloną G órę z Leg­ nicą. W odległym 3 km na pn. zach. Kłobuczynie koniec trasy bocznej 2a.

EE1

RADWANICE D uża wieś położona na wsch. krańcu Przemkowskich Bagien (patrz - Przemków, str. 357). Siedziba U rzędu Gminy. Kościół neoklasycystyczny z 1878, salowy, z wieżą. W parku (6 ha)

dwór klasycystyczny z pocz. X IX w., nakryty wysokim dachem naczółkowym. ■ O d strony wsch. przylega do Radwanic Łagoszów Wielki. Koś­ ciół gotycki, murowany z kamienia i cegły, pow stał zapewne w X V w. Wielokrotnie przebudowywany. Jednonawowy, z krótkim , zam ­ kniętym trójbocznie prezbiterium. P rzy nawie wieża. Wyposażenie ba­ rokowe. Ponadto - późnorenesansowa chrzcielnica z pocz. X V II w. i barokowa rzeźba M a tk i Boskiej z D zieciątkiem . Świątynię otacza kamienny mur (X V w .), do które­ go przylega barokowa kapliczka z 1764 z rzeźbą iw. Jana Nepomu­ cena. K lasycy styczna plebania z 1 poi. X IX w. (facjata nadbudo­ wana w X X w .). KŁĘBANOW ICE ■ 4 km na pd. wsch. Sieroszowice. Kopalnia miedzi. Jest to jeden z czterech - obok Lubina, Polkowic i Rudnej w Lubińsko-Głogowskim Okręgu M iedziow ym . Kościół gotycko-renesansowy z X V I w. Salowy, murowany z kamienia polnego i ce­ gły. Barokowe wyposażenie wnętrza. Kamienne p ły ty nagrobne z 2 poł. X V I w.

zakła

BUCZYNA I1 T I Wieś nad rzeką Szprotawą. Kościół z XIV w., całkowicie prze­ kształcony w stylu renesansowym około poł. XVI w. M uro­ wany z granitu i cegły. Jednonawowy, z prostokątnym prez­ biterium i wieżą zwieńczoną wysmukłą iglicą. Szczyt wsch. prezbiterium zdobiony renesansowymi płytami. Wyposażenie wnętrza późnobarokow e z X VIII w. Renesansowe płyty na­ grobne z 2 poł. XVI w. PR Z E M K Ó W M iasto (6 900 mieszkańców) położone na pd. od rozległego kompleksu Przemkowskich Bagien. Ośrodek przemysłu m eta­ lurgicznego. K oniec trasy bocznej 2b. M iasto zostało lokowane „na surowym korzeniu” najprawdopodobniej w 1280, otrzym ało nazwę od imienia założyciela, księcia żagańskiego,

msa

a później także ścinawskiego - Przemka I. Położone było przy trakcie handlowym z Lubina do Szprotawy. M iasto nie miało m urowanych umoc­ nień obronnych. W jego pn.-zach. części wznosił się zamek książęcy, zbu­ dowany zapewne już w końcu X III w. D o 1397 Przemków był własnością książąt głogowsko-żagańskich, później - jako m iasto prywatne - często zmieniał właścicieli. Szybszy rozwój m iasta - związany z powstawaniem przemysłu metalurgicznego - rozpoczął się w XV III w. W 1870 ówcześni właściciele Przemkowa, książęta Schleswig-Holstein, wybudowali w mieś­ cie wielkie zakłady metalurgiczne. W 1810 m iasto liczyło 1200 mieszkań­ ców, a w 1939 - 4900 Zniszczone w wyniku działań wojennych miasto zostało w 1945 zaliczone do osad wiejskich. Od 1954 - osiedle; prawa miejskie odzyskał Przemków w 1959.

Dawny układ urbanistyczny uległ poważnym przekształce­ niom. N a skutek licznych pożarów nie zachowały się budowle starsze od XVIII-wiecznych. Rolę centrum pełni dziś posze­ rzona arteria przelotowa Szprotawa - Głogów (pl. Wolności). Przy niej kilka usytuowanych kalenicowo, piętrowych domków o skromnych cechach klasycystycznych z przeł. XVIII i XIX w. N a skwerze pom nik bohaterów 1945. Kościół Wnie­ bowzięcia Najświętszej Marii Panny z 1418, spalony w 1719, odbudow any po 1735 w stylu barokowym . Wieża z pocz. X IX w. Barokowe wyposażenie w nętrza z XVII w. O bok ka­ pliczka z końca X V III w., wzniesiona na rzucie owalu, na­ kryta kopułą. Przy pl. Kościelnym późnobarokow a cerkiew św. Michała Ar­ chanioła (d. zbór ewangelicki) konstrukcji szachulcowej, z 1774-1778. N eogotycką wieżę dobudow ano w 1842. Elewa­ cje zdobią późnobarokow e portale. W yposażenie wnętrza z okresu budowy świątyni. Obok klasycystyczna plebania z 1771, nakryta dachem mansardowym. W pn.-zach. części miasta (przy drodze do Szprotawy) poło­ żony jest rozległy park (10,8 ha) z ciekawym drzewostanem. Znajdują się w nim niewielkie pozostałości pałacu wzniesione­ go w 1896-1898 na miejscu d. zam ku książęcego. Wyjazd z m iasta na pd. zach. ul. Szprotawską (kierunek: Szprotawa). N a pn. od m iasta położone są P rzem kowskie Bagna - rozległy (około 5000 h a), trudno dostępny obszar, pocięty kanałami, odwadniany p rze z rzekę Szprotawę. Urozmaicone środowisko przyrodnicze - kom pleks staw ów rybnych o łącznej powierzchni około 950 ha, łąki (częściowo podm okle), zarośla wierzbowe i niewielkie połacie lasów liściastych - stw arza tu doskonałe warunki bytowania licznym ptakom . Z gatunków mniej pospoli­ tych licznie gnieździ się tu zausznik, ponadto: perkoz rdzawoszyi, perkozek, gęś gęgawa, wodnik i rycyk. W ystępują tu p ta k i drapieżne: orzeł bielik, kania czarna i trzmielojad; dość liczny je s t błotniak staw owy. Swe gniazda mają też: bocian czarny,

żuraw i cietrzew. W czasie corocznych wędrówek zatrzym ują się na bagnach tysiące kaczek (głównie - krzyżów ki, głowienki i czernice), łysek i gęsi zbożowych. Ten teren je s t również pierzowiskiem łabędzia niemego, gęsi gęgaw y i różnych gatunków kaczek. D la ochrony ostoi p tactw a utworzono rezerwat przyro­ dy „Stawy Przemkowskie” (1046,25 ha). Przylegający do re­ zerwatu teren dawnego poligonu wojsk radzieckich podlega ochronie ja k o tzw. użytek ekologiczny (1697 h a). W przyszłości planuje się utworzenie na bagnach parku krajobrazowego.

P IO T R O W IC E £ESI Niedaleko wsi, około 300 m na pd. zach. od przydrożnego krzyża stojącego na jej zach. krańcu, rośnie najstarszy i bodaj najgrubszy w Polsce dąb szypułkowy. Dąb „Chrobry” , o obw. 992 cm i 29 m wysokości, ma około 730 lat. Niestety, jest już m ocno wypróchniały. Według legendy odpoczywali pod nim w 1000 Bolesław C hrobry i cesarz O tton III zmierzający do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. Przy dębie parking leśny. SZPRO TA W KA W lesie niedaleko wsi znajduje się pam iątkowy kamień, przy­ pominający wielką bitwę między wojskami francuskimi a ro ­ syjskimi, która rozegrała się w okolicach wsi 27 m aja 1812. Po obu stronach walczyło w niej około 25 000 żołnierzy. ■ 2 km na pd. wsch. rezerwat przyrody „Buczyna Szprotaws­ ka” (155,5 h a). Ochronie podlega w nim las bukowy w wieku około 150 lat, z występującym i wyspowo m łodszym i drzewo­ stanam i lipowymi. Jako dom ieszka pojawiają się najczęściej: dąb, sosna, świerk i modrzew.

Rozwidlenie dróg ■ 5 km na pd. Leszno Dolne, wieś na praw ym brzegu Bobru. Kościół barokowy z 1670, wieża dobudowana w 1796. W yposa­ żenie wnętrza barokowe. W ołtarzu głównym póżnogotycka rze­ źba M a tk i Boskiej z około 1500. P óźnoklasycystyczny budynek d. plebanii, zbudowany około X IX w. Kościół poewangelicki z 1787, przebudowany na pocz. X X w. Wzniesiony na planie wydłużonego ośmioboku, szachulcowy, na wysokim podm urowa­ niu. Dawna plebania ewangelicka, barokowa, ■z 1787. K ryta dachem mansardowym. Dwór późnoklasycystyczny z 1 poi. X I X w., odbudowany w 1957 po pożarze. P iętrow y, k ry ty da­ chem czterospadowym . O bok resztki parku. ■ 7 km na pd. szosa przecina tzw. Wały Śląskie. Tą nazwą określa się pozostałości potężnych niegdyś umocnień drewniano-ziemnych, ciągnących się wzdłuż praw ego brzegu Bobru, od Krosna Odrzańskiego aż na pd. do S zprotaw y (około 130 km ). Spornym problem em je s t geneza i funkcja tych fortyfikacji. Na ogół przyjm uje się, iż pow stały one w okresie kształtowania się

państwa polskiego w celu obrony jego granicy zach. Stosunkowo dobrze zachowany odcinek walów widoczny jest po wsch. stronie szosy. Składa się on z biegnących równolegle trzech walów ziem­ nych, o łącznej szerokości około 45 m. ■ 9 km na pd. Leszno Górne. Wieś nad Bobrem o charakterze osady przemysłowej. Pierwsze zakłady - fab ryka celulozy, a na­ stępnie papieru - powstały tu ju ż w 2 poł. X IX w. Dziś pracują tu Lubuskie Zakłady Garbarskie - jedna z największych tej branży fa b ry k w kraju. W dolinie Bobru istnieje kopalnia kru­ szywa naturalnego. SZPROTAWA Opis - patrz trasa 3. Wyjazd z m iasta na zach. ul. Żagańską (kierunek: Żagań). Elfll BOBRZANY Wieś nad M łynówką, prawym dopływem Bobru. W XIV w. stanowiła własność pobliskiej Szprotawy. Po pn. stronie szosy gotycko-renesansowy zamek, m urowany z kamienia i cegły, czteroskrzydłowy, z prostokątnym dziedzińcem pośrodku. Gotycka siedziba rycerska powstała na pocz. XIV w. W 15441560, wykorzystując m ury zrujnowanego zameczku, wzniesio­ no trzyskrzydłowy zamek renesansowy, z krużgankiem przy skrzydle środkowym. Naprzeciw krużganka w murze kurtyno­ wym znajdował się wjazd na dziedziniec, poprzedzony zwo­ dzonym mostem. Później zamek był wielokrotnie rem ontow a­ ny; dostaw iono wówczas m.in. czwarte skrzydło budowli. Za­ chowały się fragmenty fosy otaczającej niegdyś obiekt. Przy zamku niewielki park (2,6 ha), założony w X VIII w. i powięk­ szony w następnym stuleciu. ■ 4 km na pd. Małomice. M iasto (4000 mieszkańców) nad Bobrem. Ośrodek przem ysłowy, m.in.: Fabryka Wyrobów Bla­ szanych, Lubuskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych. Na rze­ ce elektrownia wodna. Osada istniała ju ż w średniowieczu. Jej nazwa wymieniona została w hołdzie lennym złożonym w 1329 przez księcia żagańskiego Henryka IV królowi czeskiemu. Od pocz. X IX w. czynne były we wsi piece hutnicze, wykorzys­ tujące występującą w okolicy rudę darniową. W latach siedemdziesiątych XIX w. powstała huta ,,Maria", a w 1898 uruchomiono fabrykę naczyń. Na początku X X w. wieś stała się osadą przemysłową. Status osiedla miejskiego uzyskała w 1959, a prawa miejskie w 1969.

Jedynym zabytkiem miasta jest ośmioboczną, barokowa kaplica poewangelicka z 1732. Kryta dachem mansardowym, zwieńczo­ nym latarnią. Po restauracji w 1982-1984 użytkowana jest przez parafię polsko-katolicką. W centrum miasta pomnik bo­ haterów walk o niepodległość z 1918-1920 i 1939-1945.

■ Na pn. od skrzyżowania Chichy. Stara wieś, wzmiankowana po raz pierwszy w 1251. Kościół wczesnogotycki, zapewne z 2 poł. X III w., murowany z kamienia. Kaplica z 1614. Jedno­ nawowy, z prostokątnym prezbiterium, przy nawie wieża. W prezbiterium sklepienie sieciowe z pocz. X V I w. Dwa póżnogotyckie tryptyki, kilka renesansowych kamiennych płyt nagrob­ nych. Świątynię otacza kamienny mur z X I V -X V w., z partero­ wą bramką o ostrołukowym przejściu. Pałac z 1 poł. X V III w., przebudowany około 1840 i remontowany w latach siedemdzie­ siątych naszego wieku. Barokowo-neoklasycystyczny, piętrowy, kryty dachem mansardowym z lukarnami. Wokół park (5 ha). ■ 7 km na pn. Witków, wieś nad Młynówką. Kościół wczesno­ gotycki z 2 poł. X III w., przebudowany w 1521 i w X V III w. Murowany z kamienia. Zachowały się dwa wczesnogotyckie portale kamienne, w jednym z nich tympanon z płaskorzeźbą Ukrzyżowania. W kamiennym murze otaczającym świątynię za­ chował się gotycki budynek bramny z X V w. Gotycki zamek z poł. X IV w. jest bodaj najlepiej zachowaną na Ziem i Lubuskiej średniowieczną rezydencją rycerską. Piętrowa, prostokątna budowla murowana z kamienia polnego i cegły, nakryta jest gontowym dachem czterospadowym. We wnętrzu zachowały się fragm enty gotyckiej polichromii, m.in.: scena Ukrzyżowania, ludzkie postacie, ptak. Przetrwały fragm enty murów, fo sa i część wałów otaczających zamek. Stojąca obok oficyna powstała prawdopodobnie również w średniowieczu. BUKOWINA BOBRZAŃSKA K lfll Wieś rozciągnięta wzdłuż drogi prostopadłej do szosy; na pn. od niej Bukowina G órna, na pd. - Dolna. W Bukowinie Dolnej kościół wczesnogotycki z 2 poł. X III w., który swą obecną, neogotycką postać uzyskał podczas przebu­ dowy w 1856. M urow any z kamienia polnego, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium. Od strony zach. przylega doń ośmioboczną wieża drewniana konstrukcji słupowej (1856), o ścianach zwężających się ku górze, pokrytych łupkiem. Oł­ tarz gotycki z XV w., pozostały wystrój przeważnie neogoty­ cki. Przy szkole pom nik Pow rotu Ziemi Lubuskiej do Macie­ rzy (1948). CHROBRÓW E E | Wieś znana od X II w. Kościół wczesnogotycki z 2 poł. X III w. Jednonawowy z węższym, prostokątnym prezbiterium. D o na­ wy od zach. przylega kaplica grobow a (1793), od pn. prosto­ kątna kruchta (X V II-X V III w.). We wsch. ścianie prezbite­ rium zachowało się pierwotne, wąskie okno. N ad dachem ośmioboczną wieżyczka zwieńczona wysmukłym dachem na­ miotowym. Późnorenesansowa chrzcielnica kam ienna z 2 poł. XVI w. C hór muzyczny z em porą z 1 poł. XVII w. Klasycys­ tyczny spichlerz z 1 poł. X IX w.

I B

BOŻNÓW Wieś położona na pn. od szosy, jej zach. część łączy się z za­ budowaniam i Żagania. Kościół wczesnogotycki z 2 poł. X III w., powiększony o wieżę w XV w. i przekształcony po 1850. M urow any z kamienia, jednonaw ow y z prostokątnym prezbiterium, do którego od pn. przylega masywna, czworoboczna wieża, przechodząca wyżej w ośm iobok i zwieńczona latarnią zakończoną nam io­ towym daszkiem. N a ścianie wieży renesansowe sgraffito ze sceną Ukrzyżowania (XVI w.). W pn. elewacji zachował się wczesnogotycki portal. W prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe. K am ienna chrzcielnica z XV w., barokowe obrazy z X V II-X V III w. Barokowa plebania z 1734, nakryta dachem czterospadowym.

E U

ŻAGAŃ Opis - patrz trasa 4. Wyjazd z m iasta na pn. zach. ul. Żarską (kierunek: Żary).

HH

MARSZÓW Wieś nad rzeczką Żarką. ■ 2 km na pn. Olszyniec. Na pn. skraju wsi późnogotycki zameczek z pocz. X V I w., przebudowany i powiększony w X X w. Z pierwotnej budowli zachowały się m.in. gotycko-renesansowe szczyty o wykroju falistym , zaakcentowane blen­ dami. Pomnik poległych w walkach o wolność (1946). W rejonie wsi ciekawe cmentarzysko z epoki brązu. Do dnia dzisiejszego zachowało się tu 57 kurhanów. Każdy z nich kryje centralnie usytuowany grób (rzadziej dwa groby), otoczony ka­ miennym kręgiem. Ich przeciętna wysokość wynosi około 50 cm, a średnica 9-14 m. Kurhanów było tu niegdyś znacznie więcej, pierwotnie musiały być one także wyższe. Cmentarzysko znane było od dawna. Już w 1577 cesarz niemiecki R udolf III uczestniczył w rozkopywaniu grobów. W 1879 notowano jeszcze 84 kurhany. Oprócz kurhanów na cmentarzysku występują także groby płaskie.

m a

żary

Opis - patrz trasa 5. Wyjazd z miasta na pn. zach. ul. Piastow­ ską (kierunek: Lubsko).

EB

DROŻKÓW Wieś o starej metryce historycznej. Kościół wczesnogotycki z 2 poł. X III w ., prezbiterium wydłużone w XV w. W czasie rem ontu w 1981-1986 usunięto tynki i odsłonięto zewnętrzne m ury świątyni. Jednonawowy, z zamkniętym pięciobocznie prezbiterium i wieżą od strony zach. W pn. ścianie prezbite­ rium zachowały się wąskie okna wczesnogotyckie. Ostrołukowe, profilowane wejście z przedsionka do nawy. Przy kościele resztki średniowiecznego m uru kamiennego.

Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na zach. Lubanice, wieś nad Rowem Lubanickim. W okresie reformacji, w 1 poł. X V w., działalność duszpasterską prowadził tu M ikołaj Jakubica, który przetłumaczył na język łużycki Nowy Testament. Kościół wczesnogotycki z X III w., przebudowany na pocz. X V I w. Hełm wieży z 1884. Jednonawowy, z prostokątnym pre­ zbiterium, murowany z kamienia i cegły. Wnętrza nakryte skle­ pieniami krzyżowo-żebrowymi, sieciowymi i gwiaździstymi, w prezbiterium spływającymi na maszkaronowe wsporniki cera­ miczne. Barokowy wystrój wnętrza z X V III w. Świątynia oto­ czona jest murem z bramką o ostrołukowym przejeździe (X V I w.). Przy niej drewniana kapliczka z 1667, z późnogotyckim krucyfiksem. SWIBNA Wieś na śródleśnej polanie, położona w dolinie Lubszy. Pałac barokowy z 1710, piętrowy, nakryty dachem mansardowym. W elewacji portal z kartuszem. Obok resztki parku krajob­ razowego (0,8 ha) z X VIII w. Spichlerz z 1772, nakryty wyso­ kim dachem o wydatnym okapie. JASIEŃ M iasto (4600 mieszkańców) położone nad rzeką Lubszą. Oś­ rodek przemysłu, m.in.: Fabryka M aszyn Budowlanych „Z R E M B ” , fabryka mebli, tartak. Początek trasy bocznej 17a. Pierwsza wzmianka o istnieniu miejscowości pochodzi z 1321. W 1652 właściciel wsi, zniszczonej w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), sprowadził ze Śląska i M oraw prześladowanych tam protestantów . Byli to głównie rzemieślnicy: sukiennicy, garbarze, pantoflarze i plóciennicy. W 1660 osada rzemieślnicza uzyskała prawa miejskie. Po pożarze w 1731 miasteczko całkowicie przebudowano. Szybszy rozwój miejscowości, zwią­ zany z powstaniem przemysłu, nastąpił w X IX w. W 1826 uruchom iono przędzalnię wełny. O koło poł. XIX w. wybudowano fabrykę maszyn rol­ niczych, a w 1850 powstała nowoczesna fabryka sukna. Rozpoczęły pro­ dukcję cegielnie oraz huta szkła przemysłowego. W 1873 utw orzono fab­ rykę produkującą urządzenia młyńskie. Przed wybuchem I wojny świato­ wej mieszkało w Jasieniu ponad 4000 osób. Później liczba, mieszkańców zaczęła maleć i w 1939 wynosiła około 3200. W latach II wojny światowej, od sierpnia 1944 do stycznia 1945, istniał w Jasieniu podobóz obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen. Przebywało w nim 700-1000 więźniów, wyłącznie mężczyzn, różnych narodowości, zatrudnionych w d. fabryce narzędzi rolniczych przy rem ontach i produkcji części samolotowych. Ja ­ sień należał do tych nielicznych miast na Ziemi Lubuskiej, które nie zostały zniszczone w 1945.

N a rynku (obecnie pl. Wolności) barokowy kościół Matki Bos­ kiej Różańcowej, jednonawowy, z transeptem , wzniesiony w 1733-1734. W nętrze odnowione w 1904. Od strony zach.

przylega do nawy wieża, zwieńczona baniastym hełmem z ig­ licą. W zewnętrznej ścianie prezbiterium tablica wmurowana w 200 rocznicę nadania Jasieniowi praw miejskich. Około 200 m od rynku (dojście ul. K onstytucji 3 M aja), nad Lubszą, pałac barokow y wybudowany w 1746-1780. Jest to budynek piętrowy, przykryty wysokim dachem m ansardowym z powiekami. Tym panon na elewacji frontowej zdobiony stiukową dekoracją o motywie panoplii. W 1881-1945 pałac pełnił funkcję ratusza. W sąsiedztwie, na skraju parku (2,4 ha), d. zabudow ania folwarczne, wzniesione około 1780, znacznie przekształcone w wyniku wyburzeń dokonanych w X IX i XX w. N a ul. Przemysłowej, przy wejściu do zakładu „Z rem b” , tab­ lica upam iętniająca robotników przymusowych, pracujących tu w latach II wojny światowej. N a miejscu hitlerowskiego obozu pracy, w lesie przy szosie do N ow ogrodu Bobrzańs­ kiego, około 1,5 km od centrum m iasta, ustawiono w 1972 pam iątkow y obelisk. W yjazd z miasta na pn. zach. ul. Lubską (kierunek: Lubsko). ■ 5 km na pn. wsch. Wicina. Około 1 km na pn. zach. od wsi, wśród podmokłych łąk, wznosi się duże grodzisko ludności kul­ tury łużyckiej, o wymiarach 180 x 200 m. Prowadzone tu od 1966 systematyczne badania archeologiczne doprowadziły m.in. do odsłonięcia potężnego wału drewniano-ziemnego, którego szerokość u podstawy wynosi 15 m. Wewnątrz umocnień znale­ ziono ślady budowli drewnianych. ■ 6 km na pn. wsch. Tuchola Żarska. Kościół z 1597, przebu­ dowany w 1750. Salowy, kryty dachem czterospadowym z wie­ życzką. Pałac barokowy z 1741, rozbudowany w X I X i X X w. N ad wejściem piaskowcowy kartusz z datą budowy. Wokół park (4 ha) z X V III-X IX w., w nim m.in. dąb o obw. 510 cm i pla­ tan (490 cm).

Trasa 17a Jasień Tuplice Trzebiel 23 km Trasa biegnie z Jasienia na pd. zach. drogą drugorzędną nr 294. Prowadzi najpierw przez płaskie tereny Obniżenia Nowosolskiego; potem okolice stają się bardziej faliste - trasa przecina zach. skraj Wzniesień Żarskich; ostatni odcinek wie­ dzie znów przez równinne obszary Kotliny Zasieckiej. Przez Trzebiel przebiega trasa 5.

JASIEŃ Wyjazd z miasta na pd. ul. Sienkiewicza (kierunek: Tuplice)

rw i

Rozwidlenie dróg fTknTI ■ 2 km na pd. Jabłoniec. Kościół barokowy z 1717-1719, sa­ lowy, od strony wsch. zam knięty trójbocznie. Murowany z ka­ mienia i cegły. N ad dachem drewniana wieża, zwieńczona heł­ mem z latarnią. BRONICE N a pd. skraju wsi Owcza G óra (166 m n.p.m.), najwyższe wzniesienie zachodniego krańca Wzniesień Żarskich. We wsi wiele domów mieszkalnych z X IX w.

liii

■ 1 km na pd. zach. Jasionna. Pałac z 1775, piętrowy, kryty dachem mansardowym. W sąsiedztwie pozostałości parku kraj­ obrazowego (3,5 ha) z X V III w. Skrzyżowanie dróg 19km | ■ 5 km na pn. zach. Nowa Rola. Kościół neokłasycystyczny z około 1865. Wnętrze opięte emporami wspartymi na drew­ nianych słupach. GRABÓW [¥W1 ■ 2 km na pd. wsch. Matuszowice. Pozostałością założenia pałacowego jest budynek dawnej kordegardy z 2 poł. X V III w., stojący na skraju rozległego parku krajobrazowego z X V IIIX IX w. ■ 6 km na pd. wsch. Pietrzyków. Kościół z X IV w., zniszczony w latach wojny trzydziestoletniej, został odbudowany dopiero w 2 poł. X V II w. Gruntownie przebudowany w 1884 uzyskał charakter neogotycki. Zbudowany z kamienia polnego, jedno­ nawowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Park krajob­ razowy (4,3 ha) z X IX w. Skrzyżowanie dróg 112 km | ■ 1 km na pn. zach. Grabówek. Ośrodek wypoczynkowy nad zalewem rzeki Tymienicy. Duży naturalny basen kąpielowy z trampoliną. N ad zalewem plaża, wokół lasy. - CZERNA [mm] ■ 4 km na pd. wsch. Dębinka. Kościół wczesnogotycki z 2 poł. X II w., wielokrotnie przebudowywany w X V -X V III w. Jedno­ nawowy, z prostokątnym prezbiterium, murowany z kamienia i cegły. Kasetonowy strop w prezbiterium zdobią malowidła o motywach roślinnych i figuralnych. Podczas konserwacji koś­ cioła w 1982-1983 odkryto polichromię o tematyce biblijnej z 1491. Dobrze zachowała się zwłaszcza wielka scena Zwias­ towania na zach. ścianie luku tęczowego. Przy kościele brama

- dzwonnica, z półkoliście zamkniętym przejazdem, wzniesiona w 1618 i gruntownie przebudowana w 1794. Kryta dachem na­ miotowym z iglicą. Dwór z X V I w., przebudowany w X V II w. W X I X w. dostawiono wieżę i nowe skrzydło. W elewacji fro n ­ towej starszej części czterokolumnowy portyk. Oba skrzydła przykryte są dachami mansardowymi. Wokół park (10 ha) za­ łożony w X V II w., z ciekawym drzewostanem. ITeimH CIELMÓW

We wsi zwarty zespół parterow ych dom ów mieszkalnych z końca XVIII i X IX w. Park podworski o ciekawym drzewo­ stanie; rosną w nim m.in. pomnikowe dęby (największe o obw. 610 i 500 cm) i lipa (obw. 400 cm). ■ 2 km na pd. wsch. Ryt winy. Dawna barokowa oficyna z X V III w., kryta czterospadowym dachem naczółkowym. HftaTI TUPLICE Wieś o charakterze przemysłowym, siedziba U rzędu Gminy. Mieszczą się w niej m.in.: cegielnia, szlifiernie szkła i krysz­ tałów, zakład przemysłu drzewnego. W okolicy wsi kilka je­ zior i stawów rybnych, miejsce gnieżdżenia się wielu gatunków ptaków wodnych. Spotkać tu m ożna m.in. gęś gęgawę i gągoła - kaczkę z gatunków północnych, rzadko gnieżdżącą się w Eu­ ropie Środkowej. ■ 2 km na pd. zach. Chełmica. Pałac z przeł. X IX i X X w. 120km| T rasa przecina drogę nr 12 (E 36) łączącą Berlin, przez przej­ ście w Olszynie z Wrocławiem.

[mi] TRZEBIEL Koniec trasy bocznej 17a. Opis - patrz trasa 5.

BIBIIB BUDZIECHÓW

Wieś owalnica. W okresie 1482-1815 pn. część wsi znajdowała się w granicach Brandenburgii, pozostała część - w obrębie Dolnych Łużyc, przynależnych do korony czeskiej. Kościół z 1768, m urow any z kam ienia polnego. Ceglana, neogotycka wieża z 1882. Klasycystyczny dwór z 1800, kryty dachem m an­ sardowym. iE 3

lubsk o

M iasto (15 600 mieszkańców) nad Lubszą. Ośrodek przemys­ łu, m.in.: zakłady przemysłu ceramicznego, wytwórnia obu­ wia, zakład cukierniczy. Początek trasy 17b.

Krosno Odrz., Zielona Gór

^ ^ LUBSK0

Kanałowa

A. MicicJew/c H. Dąbrowski!

piWolności

T. Kościuszki

1lLl/ puvrt" % Konopnickiej

1. zam ek 2. ratusz 3. kościół W niebowzięcia NMP 4. wieża dawnej B ram y Ż a rskie j 5. kościół Najświętszego Serca Jezusowego

I '

Początki m iasta nie są znane, pierwsza wzm ianka historyczna o jego istnieniu pochodzi dopiero z 1253. Trzydzieści lat później m argrabia Miśni Henryk D ostojny nadał osadzie praw a miejskie. Ponieważ dokum ent lokacyjny wspomina o istnieniu bram miejskich, Lubsko musiało być już wówczas ośrodkiem ukształtowanym urbanistycznie, być może otoczonym nawet m uram i. Położone na terenie Łużyc m iasto często zmieniało przynależność polityczną, co nie sprzyjało jego rozwojowi. W 1482 na m ocy układu z K am ieńca Ząbkowickiego, kończącego tzw. sukcesyjną wojnę głogowską, Lubsko znalazło się w granicach Brandenburgii. W 1543-1808 było miastem prywatnym, a kolejni właściciele byli dziedzicznymi wasalami m argrabiów brandenburskich. Rozwój miasta zahamowały na pewien okres wypadki wojny trzydziestoletniej (1618-1648). W poł. XIX w. uruchomiono 5 włókienniczych zakładów przemysłowych, nieco później powstał również przemysł ceramiczny. Łużycka ludność i L ubska w yparta została z m iasta już w XVI w. D o 1583 w kaplicy kościoła parafialnego odpraw iano jeszcze nabożeństwa w języku łużyckim. N atom iast na przedmieściach i w okolicznych wsiach żywioł słowiański dominował do końca XVIII w. W 1 poł. XX w. miasto przeżywało regres, liczba mieszkańców spadła z 11 900 w 1900 do 10 800 w 1939. W czasie walk o wyzwolenie w 1945 Lubsko zostało niewiele zniszczone (około 30%), przy czym prawie w całości zachowało się zabytkowe centrum miasta.

Rzut kościoła W niebow zięcia Najśw iętszej M arii Panny w Lubsku

Najstarszym zabytkiem jest stojący na rynku kościół Wniebo­ wzięcia Najświętszej Marii Panny. Dolna część jego wieży z usko­ kowym portalem ostrołukowym oraz fragment zewnętrznej ściany nawy pd. - m urow ane z ciosanej kostki granitowej - są pozostałościami kościoła późnoromańskiego, wzniesionego około poł. X III w. R ozbudow a świątyni w poł. XIV w. oraz na przeł. XV i XVI w. nadała jej obecny kształt gotycki. Uwagę zwraca schodkowy szczyt wsch. elewacji, dekorow any prostokątnym i, dzielonymi krzyżowo blendami, zwieńczony sterczynami i sygna­ turką. Wieża zwieńczona jest renesansową attyką i iglicą. Wnętrze trójnawowe, halowe (przy czym nawy boczne obniżone są przez dzielące je na dwie kondygnacje empory). Nawa główna przykry­ ta jest sklepieniem sieciowym, w nawach bocznych znajdują się sklepienia sieciowe, gwiaździste i ośmiodzielne, pod emporami - krzyżowo-żebrowe. W nawie pd. zachowały się resztki póżnogotyckiej polichromii (XV w.). Pozostałościami renesansowego wyposażenia z 1585-1586 są: bogato rzeźbiony ołtarz główny, ambona i chrzcielnica. W kruchcie pod wieżą kamienne nagrobki z XV w. Poziom wnętrza kościoła znajduje się około 1,5 m poniżej obecnej nawierzchni rynku, a późnorom ański portal nakryty jest od zewnątrz ziemią niemal do połowy wysokości. Obok kościoła ratusz renesansowy, wzniesiony w 1580-1582. Jego twórcą był architekt włoski A ntonio Alberti. Założony na planie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym. Wszystkie cztery elewacje ozdobione są analogicznymi szczytami woluto­ wymi, rozczłonkowanymi poziomymi gzymsami. N ad portalem kamienny kartusz z herbem miasta. W ścianie gm achu dwujęzy­ czna - w języku polskim i łużyckim - tablica (1987) upam iętnia­ jąca urodzonego w 1457, w Lubsku, Jana R aka - Łużyczanina, wybitnego humanistę, profesora uniwersytetów w Moguncji, Frankfurcie nad O drą, Lipsku, Kolonii i W ittenberdze.

Przy rynku i na przylegających doń uliczkach zachowało się wiele zabytkowych kamienic. Najstarsze pochodzą z X VIII w., znaczna część z 1 poł. X IX w. Większość z nich, na skutek wielokrotnych rem ontów, zatraciła swe cechy stylowe. W alory zabytkowe poszczególnych obiektów nie są zbyt wielkie. Przedstawiają natom iast dużą wartość jako zespół kształtujący architektoniczny charakter śródmieścia. Jedyną pozostałością średniowiecznych obw arow ań miejskich (wzniesionych w X IV -X V w., a rozebranych w 1838-1842) jest wieża d. Bramy Żarskiej, zwana też Basztą K atow ską lub Basztą Pachołków Miejskich przy ul. Reya. Cylindryczną, ceg­ laną wieżę wzniesiono w XV w. Przylegający doń budynek z przejazdem dobudow ano w 1 poł. XX w. Przy ul. XX-lecia neogotycki kościół Najświętszego Serca Jezusowego z 1908. W pn.-zach. części Starego M iasta (przy ul. Zamkowej) usytu­ owany jest zamek. Czas jego pow stania nie jest znany, praw­ dopodobnie istniał już w średniowieczu. W ielokrotnie przebu­ dowywany zatracił wartości stylowe. Skromnymi cechami re­ nesansowymi charakteryzuje się tylko budynek bramny. S z la k i tu r y s ty c z n e : czerwony - do Grochowa (23 km) i żółty - do Bieniowa (22 km). Wyjazd z miasta na zach. ul. Przemysłową (kierunek: Gubin). ■ 3 km na pd. zach. Dłutek. Kościół z X IV w., gruntownie przebudowany w 1752. Wieża z 1771. Jednonawowy, murowany z kamienia, w nowszych partiach z cegły. Pałac z X V II w., wielokrotnie przebudowywany. W sąsiedztwie rozległy park krajobra­ zowy (14 ha) z X V II1-X IX w. Budynkifolwarczne (obora, stodoła, spichlerz) z pocz. X IX w. o skromnych cechach klasycy stycznych.

Trasa 17b Lubsko Brody Zasieki 25 km Z Lubska trasa wiedzie w kierunku zach. drogą drugorzędną nr 289. Prowadzi przez lekko faliste tereny Wzniesień G ubińs­ kich, ostatni odcinek - bardziej płaską K otliną Zasiecką. N a trasie zwarte kompleksy leśne.

folii

LUBSK O

Wyjazd na zach. ul. Przemysłową (kierunek: Gubin). 110 km |

Rozwidlenie dróg Trasa prowadzi dalej prosto, w praw o - droga do G ubina (trasa 17).

14 km

BRODY Wieś położona nad jez. Brodzim, zwanym też Parkowym (51 ha). Siedziba Urzędu Gminy. W zm iankowana w 1398. N a pocz. XVI w. dobra brodzkie, po połączeniu z m ajętnością Barść (Forst) w ręku Bibersteinów, utworzyły jedno z więk­ szych na Łużycach państewek stanowych. Praw dopodobnie w 2 poł. XV w. Brody uzyskały prawa miejskie. Pomyślny okres rozwoju miasta rozpoczął się w 1740, gdy nabył je hrabia Henryk Bruhl —pierwszy minister króla polskiego i elektora saskiego Augusta III. Położone przy ważnym wówczas trakcie W arszawa - Drezno, było częstym miejscem postoju po­ dróżującego dworu królewskiego. Miasto zostało gruntownie przebudowa­ ne, rozbudow ano również założenie pałacowe. W ojna siedmioletnia (1756— 1763) spowodowała upadek m iasta. K ról pruski Fryderyk II, żywiący osobistą niechęć do Briihla, rozkazał zburzyć jego rezydencję. N a skutek zniszczeń wojennych przerwały produkcję zakłady przemysłu metalowego. Dalej natom iast rozwijało się rzemiosło sukiennicze. W 1800 połowa lud­ ności utrzymywała się z przędzenia wełny dla m anufaktur w Chociebożu (Cottbus). W końcu XIX w. nastąpił regres gospodarczy miasteczka. W 1945 utraciło praw a miejskie.

Barokowy zespół urbanistyczny Brodów stanowi, jeden z naj­ ciekawszych w kraju, przykład sprzężenia rezydencji m agnac­ kiej z miasteczkiem. Został on zaprojektow any przez nadw or­ nego architekta Bruhlów, Jana Krzysztofa Knóffela. Zbudo­ wany w 1741-1753. Dom inującym elementem założenia jest pałac z 1680, gruntownie przebudowany przez Knóffela w 1741-1749. Zniszczony w czasie wojny siedmioletniej, w peł-

ni odbudowany dopiero w 1919-1920. Spalony w 1945, odbudo­ wany w stanie surowym i zabezpieczony w 1961-64. Trzykondy­ gnacyjny gmach, założony na rzucie podkowy, nakryty jest dachem mansardowym z lukarnami. Wejście od strony dziedziń­ ca flankowane rzeźbami czterech Atlasów (1920). Elewacje podzielone pilastram i i gzymsami, od strony dziedzińca zdobio­ ne nad oknam i płaskorzeźbioną dekoracją z motywem papoplii. Przed pałacem dwie oficyny z 1741-1753, odpowiadające mu rozm iaram i i stylem. N a osi pałacu bram a z poł. XVIII w., na dwóch postum entach posągi kamienne wyobrażające Bellonę i Caritas. Przy pałacu rozległy park (93 ha), założony około 1680 jako francuski, po zniszczeniach w poł. X V III w. od­ nowiony w stylu angielskim. W parku Jez. Brodzkie, które obiega droga spacerowa. Cenny drzewostan; z gatunków ro­ dzimych rosną tu m.in.: buk, lipa, modrzew i świerk, z eg­ zotycznych: cypryśniki błotne, surmia, tulipanowiec, choina kanadyjska, kasztan jadalny. W pn. części parku barokowa oranżeria, zbudow ana około poł. XVIII w. Z pałacem łączy się bezpośrednio kompleks zabudowy miejs­ kiej, wzniesiony około 1745 wg proj. Knóffela. Mimo znisz­ czeń i przekształceń zespół ten zachował pierwotny charakter architektoniczny. Bez zmian zachowała się jego najcenniejsza część, z założonymi łukow ato budynkam i dawnych koszar pałacowych, apteką i pocztą miejską. Do kompleksu tego na­ leży również bram a miejska z 1748, przekształcona w 1928. Kościół barokowy wzniesiony w XVII w., przed powstaniem barokowego założenia miejskiego. Obecną postać zawdzięcza przebudowie w 1725. Wieża zwieńczona hełmem baniastym z latarnią. ■ 2 km na pn. zach. Jeziory Dolne. Wieś nad brzegiem Jez. Brodzkiego. Kościół barokowy z 1 p o i X V II w., murowany z kamienia i cegły. Klasycystyczna wieża dobudowana w 1818. Dom nr 26 to dawna bażanciarnia, wybudowana w 1742 wg proj. Knóffela, twórcy rezydencji brodzkiej. Przebudowana w 1847. ZASIEKI

Wieś nad Nysą Łużycką do 1945 była wsch. przedmieściem miasta Forst (d. Barść). Kolejowe przejście graniczne do Nie­ miec. Koniec trasy 17b. M iasto łużyckie Barść powstało obok grodu strzegącego przeprawy przez Nysę Łużycką. Prawa miejskie uzyskało przed 1346. Było niewielkim mias­ tem prywatnym. D o końca XIX w. zachowało łużycki charakter. N abo­ żeństwa w języku łużyckim odbywały się w tutejszym kościele do 1840. W yraźny rozwój m iasta nastąpił w XIX w., stało się ono wówczas ośrod­ kiem przemysłu tekstylnego. Położone po obu stronach Nysy miasto liczy­ ło w 1939 około 41 000 mieszkańców. Prawobrzeżna część miejscowości, która po 1945 znalazła się w granicach Polski, silnie zniszczona w wyniku walk, pozbawiona została praw miejskich.

25 km

Znajdujące się na zach. brzegu Nysy Łużyckiej m iasto Forst liczy około 25 000 mieszkańców.

tłEiffił Rozwidlenie dróg Trasa skręca w praw o (kierunek: Gubin), prosto droga do Zasiek (trasa 17b). IM

BIECZ

Wieś o starej metryce, w źródłach pisanych wymieniona po raz pierwszy w 1000. N a wzgórzu kościół z 1721, wzniesiony na planie krzyża greckiego z półkolistą absydą od strony wsch. N ad wielospadowym dachem czworoboczna wieżyczka z latarnią, nakryta hełmem cebulastym. Pałac - pierwotnie renesansowy z 1 poł. XVII w. - swą obecną formę barokow ą zawdzięcza rozbudowie w 2 poł. XVII w. D o korpusu głównego przylegają dwa parterow e skrzydła, dostawione na przeł. X VIII i X IX w. Korpus budynku przykrywa wysoki dach czterospadowy z luka­ rnami. N a dziedzińcu fontanna w obudowie z piaskowca. Parte­ rowa oficyna z końca X VIII w. N a osi łączącej zespół pałacowy z kościołem usytuowany jest budynek bram ny z XV III w., którego dach zwieńczony jest cebulastym hełmem z iglicą. Do pałacu przylega park krajobrazowy (3,3 ha) z X VIII w. iHlffil Skrzyżowanie dróg ■ 1 km na zach. Jasienica. Późnoklasycystyczny dworek z X IX w., przy nim park (5,6 ha), założony prawdopodobnie w X V III w. Rosną w nim m.in.: dąb (obw. 460 cm) i platan (obw. 460 cm). ■ 3 km na zach. Koło. Wieś założona na bardzo rzadko spo­ tykanym planie okolnicy. Kościół z 2 poł. X III w., gruntownie przebudowany w 1731-1733. Wieża podwyższona w 1753. W y­ posażenie wnętrza barokowe. Późnoklasycystyczny dwór z 1 poi. X I X w., kryty dachem czterospadowym. EE3

STA R O SIE D LE

Wieś nad rzeką Lubszą, położona po prawej stronie szosy. Kościół klasycystyczny z końca X VIII w., wzniesiony z wyko­ rzystaniem wieży istniejącej tu wcześniej budowli późnogotyckiej (pocz. XVI w.). Wieża zwieńczona attyką i m urow aną iglicą. N a drugiej i trzeciej kondygnacji zachowała się gotycka dekoracja blendowa. Park podworski (22 ha) z poł. X IX w. Pam iątką po zburzonym pałacu są dwa duże, rzeźbione w ka­ mieniu lwy, flankujące niegdyś reprezentacyjne schody. GĘBICE Wieś położona kilkaset m etrów na praw o od szosy. Prowadzi do niej ładna aleja dębów czerwonych.

Stara osada łużycka, wzm iankowana po raz pierwszy w I I 58 jako własność klasztoru benedyktynek w Gubinie. W XVII w. miejscowość stanowiła centrum państew ka stanowego, będącego od około 1640 w rę­ kach Schónaichów z Siedliska. Jeszcze przed wybuchem II wojny świa­ towej, latem 1939, hitlerowcy uwięzili w zabudowaniach tutejszego ma­ jątk u kilkudziesięciu jeńców czeskich, rozpoczynając tym faktem historię obozu jenieckiego, znanego pod nazwą Stalag III B Fiirstenberg - filia Amtitz. We wrześniu osadzono w obozie cywilną ludność polską. Wię­ ziono tu wówczas, m.in., przez blisko trzy miesięce grupę księży i za­ konników z Niepokalanow a, ze św. M aksymilianem Kolbe. Pierwszych polskich jeńców wojennych przywieziono do obozu w połowie paździe­ rnika 1939. W listopadzie obóz przeniesiono z folwarku na pola. Prze­ ciętnie przebywało w obozie 20-25 000 jeńców. W maju 1940 pozbawiono ich statusu jenieckiego. Obóz zmienił wówczas swój charakter, stał się obozem zbiorczym dla przymusowych robotników cywilnych. Został zlikwidowany w 1943.

Po prawej stronie szosy, na terenie d. obozu, pom nik upam ięt­ niający jego ofiary. Wzniesiony w 1969 wg proj. Józefa Sar­ nowskiego. We wsi rozległy park krajobrazowy (15 ha), przez który prze­ pływa Lubsza. W park u ruiny dwóch zabytkowych budowli: kościoła i zamku. Kościół z XV w., przebudow any w stylu późnobarokow ym w 1770. Zamek wzniesiony na przeł. XVI i XVII w., wielokrotnie przebudowywany. STARG ARD GUBIŃSKI

tCTffl

Wieś położona w podmokłej dolinie rzeki Lubszy. Kościół z XIV w., m urow any z kamienia polnego. Ceglane przybudó­ wki z XV III w. D rew niana wieża, zwieńczona dachem nam io­ towym, dobudow ana w X V III w. Pom nik gen. K arola Świer­ czewskiego, ustawiony w 1974 z inicjatywy mieszkańców wsi, w większości byłych żołnierzy 2 Armii W ojska Polskiego. ■ 3 km na pd. zach. Witaszkowo. W 1882 znaleziono tu boga­ ty skarb zawierający, m.in., wykonane ze złota przedmioty scy­ tyjskie o dużych walorach artystycznych. C ZA R NO W IC E

rcm

Wieś o starej zabudowie mieszkalnej z XVIII i X IX w. Stodo­ ła folwarczna z 1785, kryta dachem naczółkowym. ■ 3 km na pd. zach. Koperno. Kościół neogotycki z około poł. X IX w. g u b in

Koniec trasy 17. Opis - patrz trasa 16.

m na

Trasa 18 Głogów Sława Wolsztyn Zbąszyń Trzciel Międzychód Drezdenko Dobiegniew Choszczno -

222 km

Trasa prowadzi przez wsch. rubieże województw zielono­ górskiego i gorzowskiego, na swym środkowym odcinku przez tereny historycznej W ielkopolski. Z Głogowa wiedzie w kierunku pn. do wsi Stare Strącze drogą drugorzędną nr 319, dalej takąż drogą (nr 317) przez Sławę do Lubogoszczy, gdzie schodzi na drogę lokalną. O d Ciosańca prowadzi znów drogam i drugorzędnymi: do Sławocina nr 316, dalej - do W olsztyna - nr 315. K rótki odcinek do Powodowa biegnie drogą główną nr 32, potem drogą dru­ gorzędną nr 303 do Chobienic, skąd drogam i lokalnymi przez Zbąszyń, Trzciel, Pszczew do Gorzycka. D o pobliskiego G orzynia wiedzie drogą główną nr 24 i dalej drogą dru­ gorzędną nr 160 - przez M iędzychód, D rezdenko, Dobiegniew - dochodzi do Choszczna. Po wyjściu z Pradoliny Głogowskiej trasa prowadzi przez urozmaicone pod względem krajobrazow ym tereny Pojezierza Sławskiego, przecina płaską K otlinę Kargowską i wiedzie Bru­ zdą Zbąszyńską, równolegle do przepływającej tu przez łań­ cuch jezior Obry. Z a Pszczewem wchodzi na obszar Pojezierza Poznańskiego, pomiędzy W artą a Notecią wiedzie przez poro­ śniętą lasem Kotlinę Gorzowską, by następnie przeciąć pagór­ kowate tereny Pojezierzy Dobiegniewskiego i Choszczeńskiego. N a trasie liczne jeziora, lasy Puszczy Noteckiej i D raw s­ kiej. N a odcinku Dobiegniew - Choszczno równolegle do tra ­ sy biegnie linia kolejowa. Trasy boczne: 18a. Sława - K onotop - Sulechów, 18b. D rez­ denko - Lipki Wielkie - Polichno. W Głogowie kończy się trasa 2 i rozpoczyna 17, w Wolsztynie rozpoczyna się trasa 16, w Trzcielu skrzyżowanie z trasą 15. N a odcinku Pszczew Gorzyń pokryw a się z trasą 14, a od Gorzycka do Gorzynia - z trasą 13. W Dobiegniewie skrzyżowanie z trasą 12; przez Choszczno przebiega również trasa 11.

GŁOGÓW

EE3

Wyjazd z miasta na pn. ul. Kam ienna D roga (kierunek: Sława). G R O D ZIEC M A ŁY

I ffll

■ 3 km na zach. Rapocin. Położona na pfaw ym brzegu Odry wieś została w 1987 wysiedlona ze względu na zanie­ czyszczenie środowiska, spowodowane działalnością niedalekiej H uty M iedzi ,,Głogów”. Kościół gotycki z X IV w., wypalony w 1945, odbudowany w 1967-1968, obecnie ponownie opu­ szczony. Skrzyżowanie dróg BIBI ■ 2 km na zach. Kotla, wieś w dolinie Krzyckiego Rowu. Ist­ niejący tu kościół gotycki spłonął w 1731. Jego mury wykorzys­ tano przy budowie w 1748 obecnej świątyni barokowej. Jej nawy

boczne pochodzą z pocz. X X w. Późnobarokowy wystrój wnętrza. Barokowy pałac z 2 poł. X V II w., przekształcony w 1700 i znacznie przebudowany w X IX w. Wznie­ siony na planie prostokąta, z nie­ wielkim dziedzińcem pośrodku. Z a ­ chowany barokowy portal z ka­ rtuszem. Dwie oficyny pałacowe z 1 poł. X IX w. Park (4,2 ha) założony w X V III w. ■ 4 km na pn. zach. od Kotli Grochowice. Kościół barokowy z 1789, wieża dobudowana około 1930. Murowany z kamienia na planie owalu, z prostokątną zakrystią od wsch. i wieżą od zach. ITTBl KRZEPIELÓW Stara wieś, wymieniona po raz pie­ rwszy w dokumencie z 1295. R oz­ ciągnięta na długości blisko 4 km wzdłuż drogi prostopadłej do szo­ sy. Kościół gotycko-renesansowy z pocz. XVI w. Jednonawowy, z wieżą od zach. i kaplicą od pd. W schodnie ściany prezbiterium i pd. kaplicy zwieńczone falistymi szczytami renesansowymi. Przy pn. ścianie cztery barokow e i ro­ kokowe sarkofagi z X VIII w. R u­ iny renesansowego dworu obronne­ go z końca XVI w., przekształco­ nego w 1714 w stylu barokowym. W elewacji frontowej kamienny portal z dekoracją w stylu regencji, z dwoma kartuszam i rokokowymi. Zachowane resztki fosy i wałów obronnych. Barokow a oficyna z 1714. Barokowy, piętrowy spichlerz z X V III w., nakryty dachem m ansardowym z lukarnam i. Kościół neogotycki z 1910. ■ 3 km na zach. Krąikowo. Kościół z 1618, gruntownie prze­ budowany w X IX w. Obok d. plebania z 1 poł. X I X w., nakryta dachem naczółkowym z łukarną. Pałac z 2 poł. X IX w., oficyna dworska z 1 poi. X IX w., klasycy styczna, nakryta dachem na­ czółkowym. Niewielki park krajobrazowy (0,7 ha). ■ 8 km na wsch. Stare Drzewce. Kościół z X V w., poszerzony w końcu X V I I w. Murowany, w nowszej części szachulcowy. Wyposażenie barokowe z 1 poi. X V III w. Pałac klasycystyczny z 1 poł. X IX w., przy nim park o powierzchni 2,3 ha. m

376 —

—

1

1 mmn ii nnwim m iimumimiumii

i ■

STARE STR ĄC ZE

Str. Kurowo'

[Grotów

Lubiatów Sowia Góra

Międzychód Warta.

- ó Ustronie'

Międzychód'

rez. „Jez.W ielkie’

Łomnica"

KTM

Wieś łańcuchówka, rozciągnięta na długości około 8 km wzdłuż drogi Lipinki - Wschowa, prosto­ padłej do trasy. Od lata 1944 do stycznia 1945 istniał tu obóz pracy dla Żydówek, zatrudnionych przy robotach fortyfikacyjnych. Prze­ ciętnie przebywało w nim 300 ko­ biet. Kościół późnorenesansowy z pocz. XVII w., wzniesiony z wy­ korzystaniem murów wcześniejszej budowli średniowiecznej. W nętrze przykryte sklepieniem kolebko­ wym z lunetami. W yposażenie późnorenesansowe i barokowe. Sze­ reg kamiennych, renesansowych nagrobków z XVI i XVII w. We wsch. części wsi zespół dworski z 1 poł. X IX w. Dwór klasycys­ tyczny, przebudowany na przeł. X IX i XX w., z częściowym zatarciem cech stylowych. W są­ siedztwie pozostałości parku (3,3 ha). Oficyna o skromnych ce­ chach klasycystycznych, kryta d a­ chem naczółkowym. Spichlerz kla­ sycystyczny, dwukondygnacyjny, nakryty dachem naczółkowym. W centrum wsi pałacowa bram a wjazdowa prow adząca niegdyś do XVIII-wiecznego pałacu, zniszczo­ nego w 1945. SŁAW A

M iasto (3700 mieszkańców) położone na wsch. krańcu duże­ go, rynnowego Jez. Sławskiego (817 ha, długość 9,3 km, sze­ rokość 1,6 km). Ośrodek drobnego przemysłu, usług,i handlu. Chętnie odwiedzana miejscowość letniskowa. Początek trasy bocznej 18a. Prawa miejskie uzyskała przed 1312. M iasto leżało na terenie księstwa głogowskiego, było własnością książęcą. Nie m iało murów, a jedynie um o­ cnienia drewniano-ziemne. Położenie blisko granicy wielkopolskiej sprzy­ jało rozwojowi handlu z Polską. Od 1468 do 1945 było miastem prywat­ nym. W yraźny upadek m iasta, spowodowany wojnami, nastąpił w XVII i XVIII w. Nie zmieniło jego sytuacji włączenie w 1742 do Prus. W 1820— 1830 wielu tutejszych sukienników - nie mogąc w granicach państwa prus­ kiego znaleźć zbytu na swe wyroby - przeniosło się na teren Królestwa

021

Polskiego. W końcu X IX w. powstały w mieście niewielkie zakłady przemysło­ we, m.in. wytwórnia wódek, mleczarnia i dwa tartaki. Nie zniszczona w 1945 Sława była przez klika lat po wojnie tymczasową siedzibą władz powiatu gło­ gowskiego.

Zachował się średniowieczny układ urbanistyczny m iasta z wydłużo­ nym, prostokątnym rynkiem. U s ^ * o n e przy nim i pobliskich omy mieszkalne, przewaw., stanowią interesu­ jący zespół zabudowy mieszczań­ skiej. N a środku rynku późnokla­ sycystyczny kościół Miłosierdzia Bożego, d. ewangelicki, wzniesiony w 1834-1836. W ewnątrz drewnia­ ne empory. Kościół św. Michała Archanioła, późnorenesansowy, powstał około 1604, wielokrotnie przebudowy­ wany. Pierwotnie jednonawowy, później powiększony o nawy bo­ czne. W nętrze halowe, nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Późnorenesansowy oł­ tarz główny z 1603, kam ienna am bona z 1619. N a jednym z filarów stoi późnogotycka rzeźba Chrystusa Frasobliwego z XVI w. Niedaleko kościoła zespół pałacowy, obecnie mieści się tam Państwowy D om Dziecka. Wejście na obszerny dzie­ dziniec prowadzi przez XVIII-wieczną bram ę arkadową. Pałac barokow y zbudow ano w 1732-1735, z wykorzystaniem m u­ rów zam ku z X V -X V I w., który spłonął w 1721. Kryty dachem m ansardowym z lukarnam i. Niesymetryczne skrzydło pd. jest pozostałością d. zamku. Oficyna z XVIII w. zawiera fragm enty cylindrycznej wieży XVI-wiecznego założenia za­ mkowego. Na dziedzińcu barokow a figura św. Jana Ne­ pom ucena z X VIII w.; wśród drzew wyróżniają się trzy po­ tężne platany (najgrubsze o obw. 670 i 600 cm). Pomiędzy pałacem a jeziorem park, założony w X V III w. jako geo­ metryczny, powiększony i przekształcony w krajobrazowy w X IX w. Zachowały się fragmenty alei lipowych. Przy pałacowym ogrodzeniu rośnie najgrubsza w Polsce sosna czarna (obw. 370 cm). Przy ul. Odrodzonego W ojska Pol­ skiego głaz (1970) ku czci żołnierzy polskich i radzieckich poległych w 1945. W zach. części m iasta, nad brzegiem Jez. Sławskiego, wiele ośrodków letniskowych (baza noclegowa i gastro-

nom iczna, kąpieliska i w ypożyczalnie sprzętu w odnego, camping). S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony - przez T arnów Jeziorny (10 km) do K o n o to p u (24 km) i żółty - pd. brzegiem Jez. Sławskiego do położonego przy jego zach. krańcu Lubiatow a (18 km). Wyjazd z m iasta na pn. zach. ul. Odrodzonego W ojska Pol­ skiego (kierunek: K onotop). ■ 6 km na pd. zach. Tarnów Jeziorny, położony w sąsiedztwie jezior: Tarnowskiego Dużego (92 ha), Tarnowskiego Małego (36 ha) i Błotnego (20 ha). Ośrodek letniskowy. N ad brzegiem jeziora grodzisko będące pozostałością grodu kasztelańskiego, wymienianego w źródłach z czasów Bolesława Krzywoustego. Na terenie grodziska pałacyk myśliwski z 1624, odnowiony w 1981-1984. ■ 6 km na pn. wsch. Śmieszkowo. Kościół murowany z drew­ nianą wieżą zbudowaną w 1721, odbudowany po pożarze w 1730. Wyposażenie wnętrza barokowe z X V III w.

Trasa 18a Sława Konotop Klenica Sulechów 42 km Trasa biegnie ze Sławy w kierunku pn.-zach. drogą drugorzęd­ ną nr 317. Początkowo prowadzi przez urozmaicone krajob­ razowo tereny Pojezierza Sławskiego, za K onotopem wchodzi na bardziej płaskie obszary Kotliny Kargowskiej, przed sa­ mym zaś Sulechowem wchodzi na Pojezierze Lubuskie. Lasy, ciekawe zabytki. [W 1

3 km

UW]

SŁAWA W yjazd z miasta na zach. ul. Odrodzonego W ojska Polskiego. LUBOGOSZCZ Opis - patrz trasa 18. LUBIATÓW Wieś letniskowa położona przy pn.-zach. krańcu Jez. Sław­ skiego, przy wypływie z niego Obrzycy. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pn. - do Świętna (13 km), na zach. - do Sławy (18 km). ■ 3 km na pd. zach. rezerwat przyrody „Jezioro M esze” (19,85 ha). Utworzony dla zachowania zarastającego jeziora z charakterystycznymi zespołami roślinnymi, wśród których znajdują się rzadkie gatunki roślin wodnych i bagiennych. Po pd. stronie szosy położony jest rezerwat przyrody „Jezioro Święte” (19,51 ha), obejmujący zasilane wodam i podziemnymi jezioro, ze stanowiskami rzadkich roślin wodnych. KONOTOP Wieś nad Obrzycą, położona na skrzyżowaniu z drogą Nowa Sól - W olsztyn. Ośrodek letniskowy. Kościół barokowy z 2 poł. XVI w., w obecnym kształcie od 1706. Jednonawowy, wzniesiony na rzucie nieregularnego wieloboku z prezbiterium i dwoma kaplicami. Późnorenesansowe i barokow e wyposażenie wnętrza. Park krajobrazowy (5 ha) z XIX w., w nim kilka starych dębów (największy o obw. 490 cm). N a jego skraju ruiny dworu z XVI w., przekształ-

conego w X V III w. K aplica grobowa z X IX w., klasycystyczna, z kolum nadą podtrzym ującą trójkątny tym panon. S z la k i tu r y s ty c z n e : zielony: na wsch. - do Sławy (24 km). ■ 5 km na pn. Kolsko. Siedziba Urzędu Gminy. Pałac późno­ klasycystyczny z około poł. X I X w., do którego w 1867 do­ stawiono neogotyckie skrzydło. W sąsiedztwie park (3,5 ha). Kościół barokowy z 1706-1707, salowy, z wieżą od strony pn. Barokowy wystrój wnętrza o dużych walorach artystycznych. ■ 6 km na pd. zach. Lubięcin. W centrum wsi kościół szachulco­ wy (d. zbór ewangelicki) z 1747, sygnaturka z 1862. Salowy, wzniesiony na rzucie wydłużonego ośmioboku, z prostokątną zakrystią od strony wsch. Wnętrza opięte emporami; wyposażenie barokowe. Murowana, parterowa plebania z 1 poł. X IX w. Późnoklasycystyczna, piętrowa szkoła z 1 poł. X I X w. Na cmentarzu kościół z 1 poł. X V III w., cylindryczna wieżyczka i sygnaturka z poi. X IX w. Murowany z kamienia i cegły. Drewniana dzwonnica z X IX w. Na pn. skraju wsi dwa wiatraki koźłaki z X V III-X 1 X w.; trzeci - ustawiony przy szosie - przerobiony na restaurację. BOJADŁA [20 kmj Wieś na skraju doliny Odry, siedziba Urzędu Gminy. W zm iankow ana po raz pierwszy w 1291. We wsi cenny, jedno­ lity stylowo zespół pałacowy. Pałac wzniesiony w 1731, od­ budowany po pożarze w 1734-1735. Jest ciekawym przykła­ dem połączenia barokowego założenia przestrzennego z roko­ kową dekoracją architektury. Dwukondygnacyjny budynek założony jest na planie podkowy. W osi elewacji frontowej wydatny ryzalit zwieńczony trójkątnym tym panonem . Fasada bogato zdobiona dekoracją rokokow ą. Dwa pawilony-kordegardy, barokowe, wzniesione w 1734-1735. N akryte dachami czterospadowymi, przechodzącymi w kopuły zwieńczone lata­ rniami. N a dziedziniec pałacowy prowadzi bram a ozdobiona rokokowymi wazonami. W osi pałacu, po przeciwnej stronie drogi, park (2,1 ha) założony w 1 poł. X V III w. Geometrycz­ ny, z aleją w osi, z symetrycznie rozmieszczonymi kanałam i i basenami. Ogrodzony około 1770. Poza obrębem barokow e­ go założenia dwie klasycystyczne oficyny z pocz. XIX w. Koś­ ciół konstrukcji szachulcowej powstał w 1757-1758. Wzniesio­ ny na planie wydłużonego ośm ioboku. Wieża, w górnej części drewniana, zakończona obeliskiem (pocz. X IX w.). Klasycystyczna plebania z około 1800. ■ 4 km na pd. Pyrnik. Dzwonnica wiejska z 1 poł. X I X w., konstrukcji szachulcowej, zwieńczona drewnianą latarnią z prze­ źroczami i namiotowym dachem krytym gontem. Dwie murowa­ ne oficyny z 1 poi. X IX w. Kościół pseudogotycki z 1930. ■ 2 km na zach. Przewóz. Przeprawa promowa na Odrze, na drodze do Zielonej Góry.

KLENICA Wieś położona na prawym, płaskim brzegu Odry, około 1,5 km od jej koryta. M ieszkańcy wsi jeszcze w X IX w. uży­ wali języka polskiego. Związki z M acierzą utrw alały się dzięki pielgrzymkom polskim, przybywającym tu corocznie do oto­ czonej kultem figury M atki Boskiej Klenickiej. Kościół klasycystyczny z 1793, przebudowany i powiększony około poł. X IX w. W nętrza podzielone na trzy nawy osiem­ nastom a kolum nam i, przykryte stropem. Pałac barokowy z końca XVII w., przebudowany około poł. XIX w. N a ścia­ nie pd. sgraffitowy zegar słoneczny. Eklektyczny pałac z dwo­ ma wieżami; wzniesiony został w 1880-1884 staraniem A nto­ niego Radziwiłła (wnuka byłego nam iestnika Wielkiego Księs­ twa Poznańskiego, też A ntoniego), który po ślubie w 1857 z M arią D orotą de Castellane (dziedziczką dóbr żagańskich, do których należała Klenica, wnuczką D oroty Talleyrand-Perigord) stał się właścicielem wsi. W rękach Radziwiłłów wieś znajdowała się do 1935. Przy pałacu park krajobrazowy (7,2 ha), urządzony w 1880-1890 przez A. Radziwiłła. We wsi klasycystyczny budynek d. szkoły z poł. X IX w., nakryty da­ chem m ansardowym. 30 km

TR ZEBIEC H Ó W

D uża wieś, niegdyś m iasto, położona w równinnej okolicy. Siedziba Urzędu Gminy. Wieś wzm iankowana po raz pierwszy w 1308 jako własność książąt śląs­ kich. W okresie od 1442 do 1728 w rękach czeskiego rodu rycerskiego o nazwisku Troschke. Dzięki ich staraniom w 1707 król pruski Fryderyk nadał wsi praw a miejskie. Wdzięczni właściciele zmienili wówczas nazwę miejscowości na „Friedrichschuld” (Fryderykowa Łaska); nowa nazwa nie przyjęła się jednak. Nie po myśli właścicieli przebiegał też rozwój miejs­ cowości, która w 1860 utraciła prawa miejskie.

Osią wsi jest czterorzędowa (przy pałacu - sześciorzędowa) aleja lipowo-klonowa, łącząca pałac z kościołem. Została wy­ tyczona w XVIII w. po uzyskaniu przez Trzebiechów praw miejskich. Rozległy zespół pałacowy tworzą: pałac, związana z nim bram a i park oraz pochodzące z wcześniejszego okresu: oficyna, ujeżdżalnia i obora. M onum entalny pałac jest inte­ resującym przykładem architektury eklektycznej. Jego budowę rozpoczęto w 1876, wykorzystując część m urów starszej budo­ wli z XVII w. Skrzydło boczne dostaw iono w 1901. Korpus główny posiada pośrodku obu fasad ryzality, zwieńczone pod­ wyższonymi dachami. Sylwetkę gm achu urozm aicają dwie wieże. Elewacje neobarokowe. Przed pałacem ogrodzony, roz­ legły dziedziniec z bramą. D o pałacu przylega park krajob­ razowy (8,9 ha), założony w X IX w. Parterow a, klasycystyczna oficyna powstała w 1 poł. X IX w. D aw na ujeżdżalnia, neobarokow a, zbudow ana około 1876. Późnoklasycystyczny

kościół z 1840. Prowadzące przez przyziemie wieży wejście ujęte jest skromnym portalem z trójkątnym przyczółkiem. Ele­ wacje zdobią pilastry i gzymsy. W pd. wsch.-części wsi - wokół wzniesionych w 1903-1905 budynków sanatoryjnych - znaj­ duje się drugi, mniejszy park (2,5 ha).

M ost na Obrzycy :33km Za m ostem wieś Radowice. ■ 1 km na wsch. Podlegórz, wieś na prawym brzegu Obrzycy. Kościół neoromański z 1876, obok d. plebania z X V III w. kryta dwuspadowym dachem z naczółkami. SU L E C H Ó W

[m il

K oniec trasy 16a. Opis - patrz trasa 7. ii ii u ....... i

n iii m

i iiii

>ri w . i i i

m i

i ' ' iw iiin n iiiiiiiw iw w w iB W —

— i—

L U B O G O SZ C Z

b ej

Miejscowość letniskowa nad brzegiem Jez. Sławskiego. W 1208 książę wielkopolski W ładysław Odonic przekazał ją cystersom z Lubiąża. Wiele ośrodków wczasowych. N a roz­ widleniu dróg trasa skręca w prawo (na pn.), prosto - biegnie trasa 18a. SZR EN IA W A

U g

Niewielka wieś na skraju lasu. M urow ana kapliczka-dzwonnica z 1 poł. X IX w. z ludową rzeźbą M atki Boskiej. C IO SAN IEC

EJE1

Wieś położona na rozległej śródleśnej polanie. W zm iankowa­ na po raz pierwszy w 1278 wśród posiadłości klasztoru cyster­ sów w Wieluniu. Kościół neobarokowy z 1912, wewnątrz star­ sze wyposażenie barokow e z XVII w.: trzy ołtarze, am bona, chrzcielnica. N a cm entarzu mogiła dwóch powstańców wiel­ kopolskich. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na zach. - do Lubiatow a (6 km), na pn. - do Świętna (8 km). Skrzyżowanie dróg Trasa skręca w prawo (kierunek: Wolsztyn).

IHISI

M ost na Południowym K anale Obry

Q5Q|

ŚW IĘTN O

EU2|

Wieś otoczona lasami. W czasie pow stania wielkopolskiego miejscowy pastor, Emil H agem an, ogłosił wieś neutralną repu­ bliką, m ianując siebie premierem i ministrem spraw zagranicz­ nych, sołtysa ministrem spraw wewnętrznych, a leśniczego mi-

nistrem obrony. Obie walczące strony respektowały neutral­ ność „republiki” . Po wejściu w życie trak tatu wersalskiego wieś zajęły wojska niemieckie. W 1919-1939 granica polsko-niemiecka przebiegała około 3 km na pn. od wsi. Kościół szachulcowy z 2 poł. X IX w., z fasadą i wieżą dobudowanymi z cegły w 1893. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pd. - do Ciosańca (8 km), na pn. - do Obry (11 km). U 3 km na zach. Rudno, miejscowość letniskowa położona wśród lasów, przy ujściu Południowego Kanału Obry do Jez. Orchowego, zwanego też Jez. Rudzieńskim (163 ha). Przez je ­ zioro przepływa Obrzyca - znany szlak kajakowy. Na pn. od wsi dwa mniejsze jeziora, Wilcze (48 ha) i Waszno (22 ha). fcltał Z prawej strony śródleśne Jez. Obrzańskie (87 ha).

EX 3 OBRA Wieś nad Północnym K anałem Obry. N a pn. od niej otoczone polam i jez. Święte (23 ha).

W 1238-1244 powstał tu - z fundacji Sędziwoja, kantora gnieźnieńskiego i jego stryjecznego b rata Bogumiła Bezdrwowicza, wojewody poznańskie­ go - klasztor Cystersów. W krótce wieś stała się ośrodkiem znacznego klucza m ajątków zakonnych. W 1686 nieudana próba lokacji m iasta Bernardow a, dokonana przez opata Bernarda Miastkowskiego. W 1835 kasa- j ta klasztoru. W czasie powstania wielkopolskiego, dwukrotnie 13 i 24 stycznia 1919, powstańcy odparli skierowane na wieś ataki wojsk niemiec­ kich. Od 1927 zabudowania klasztorne w rękach księży oblatów. Dziś w klasztorze mieści się Wyższe Seminarium Duchowne.

Cennym zabytkiem jest późnobarokowy zespół pocysterski. Kościół wzniesiony został w 1702-1744 (nawa) i 1744-1754 (prezbiterium), na miejscu starszej świątyni. Jednonawowy, z nieco niższym i węższym prezbiterium. W fasadzie zach. dwie wieże, nakryte niskimi dacham i namiotowymi. Sklepie­ nia pokryte polichrom ią z 1753-1754 pędzla poznańskiego m alarza Brzozowskiego, przedstawiającą m.in. wydarzenia z dziejów zakonu cysterskiego. Późnobarokow e i rokokowe wyposażenie wnętrza, m.in.: ołtarz główny z obrazem Szym ona Czechowicza „Wniebowzięcie M atki Boskiej” (1755), sześć ołtarzy bocznych (1762-1764), stalle (1755) i am bona (1759). W jednym z ołtarzy bocznych późnogotycki krucyfiks z około 1500. Przylegający do świątyni barokowy klasztor rozpoczęto budować w końcu XVI w., a zakończono w 1703. Najstarsze jest skrzydło wsch., mieszczące m.in. zakrystię, kapitularz i refek­ tarz. Jest ono - podobnie jak skrzydło zach. - dwukondyg­ nacyjne. Skrzydło pd., pierwotnie parterowe, zostało po 1920 podwyższone o jedną kondygnację. W ewnątrz klasztoru nie-

'•

I

i '[

wielki wirydaż otoczony krużgankam i. Przed fasadą kościoła późnobarokow a figura kam ienna św. Jana Nepom ucena z 1749. W ogrodzie na pn. od kościoła d. dwór opacki, późno­ barokowy, wzniesiony w 1724. K ryty czterospadowym da­ chem z lukarnam i. N a wsch. od rezydencji opackiej organis­ tówka z 1 poł. XV III w., późnobarokow a, kryta dachem m an­ sardowym z lukarnam i. Zabytkow ą zabudowę uzupełniają dostosowane stylowo - nowe budynki mieszczące m.in. miesz­ kania dla alumnów, wzniesione w latach osiemdziesiątych X X w. Zespół klasztorny otacza park krajobrazow y (10,9 ha), założony w 2 poł. X VIII w. N a skraju parku eklektyczny pałac z końca X IX w. N a cmen­ tarzu kościół drewniany z 1719, z wieżą nakrytą hełmem ba­ niastym z latarnią. Wyposażenie głównie barokowe i rokoko­ we z XV III w. M urow ana bram a cm entarna, późnobarokow a z 2 poł. XV III w. N a zach. skraju wsi drewniana sześcioboczna kapliczka z 2 poł. XVIII w., konstrukcji zrębowej, oszalo­ wana, nakryta daszkiem namiotowym. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pd. - do Świętna (11 km), na wsch. - do W olsztyna (7 km). W O LSZTY N Opis - patrz trasa 16. W yjazd z m iasta na zach. al. N iepod­ ległości Polski (kierunek: Zielona G óra).

EM

w w uuuw u Opis - patrz trasa 16. N a rozwidleniu dróg za wsią trasa skręca w praw o (kierunek: Babimost); prosto wiedzie trasa 16. B T 1 SIEDLEC

Wieś położona w płaskiej, rolniczej okolicy. Siedziba Urzędu Gminy. W 1257 książę wielkopolski Przemysł I podarow ał ją klasztorowi cystersów w Obrze. Kościół eklektyczny, wzniesio­ ny w 1911-1913 wg proj. Stefana K arw atki. Rzeźby nad am ­ boną i chrzcielnicą wykonał Edward Przymuszała (około 1945-1948). Parterow y budynek d. plebanii z końca XV III w., kryty dachem naczółkowym. W murze otaczającym kościół bram a późnobarokow a z X V III w. Przed budynkiem władz gminy głaz poświęcony powstańcom wielkopolskim (1978) i pom nik żołnierzy radzieckich. CH O BIEN IC E

Wieś nad Rowem Szarkowskim. Mieszkańcy wsi brali aktyw­ ny udział w walkach na zach. froncie pow stania wielkopols­ kiego. Oddział z Chobienic walczył m.in. pod Zbąszyniem, Babimostem i Kargową. 12 lutego 1919 wieś zajęły wojska niemieckie. Jeszcze tego samego dnia k ontratak powstańców zmusił ich do wycofania się. Kościół późnobarokowy z 1778, rozbudow any w 1928-1930 w stylu neobarokowym . W yposażenie wnętrza z około 1780. Niewielka płyta epitafijna W irydianny z Bnińskich 1° voto Raszyńskiej, 2° voto Mielżyńskiej, babki Edw arda Raczyńskiego - twórcy znanej biblioteki w Poznaniu. Po śmierci m atki, czteroletni Edw ard przybył do Chobienic, gdzie przez osiem lat wychowywany był przez babkę. Pałac wzniesiony w 1765, czterokolum nowy portyk w fasadzie frontowej z pocz. X IX w. N a zach. od niego barokowo-klasycystyczna oficyna z 2 poł. XVIII w., piętrowa, kryta dachem m ansardow ym z lukarnam i. D ruga oficyna, po pn. stronie pałacu, być może z końca X VIII w., przebudow ana. Park (18 ha) o założeniu częściowo regularnym z kilkom a szpalera­ mi grabowymi, zapewne z końca X V III w. R osną w nim m.in.: lipa (obw. 470 cm) i platan (420 cm). ■ 2 km na zach. Grójec Wielki, wieś przy ujściu Obry do Jez. Grójeckiego (71 ha). W czasie powstania wielkopolskiego, 15 lutego 1919, oddziały polskie podjęły próbę odbicia utraco­ nego trzy dni wcześniej mostu na Obrze i uchwycenia przyczółku na /ach. brzegu rzeki. Zamiar nie powiódł się jednak, w walce poległo 30 powstańców, a 35 odniosło rany. Na pd. od Grójca Wielkiego rozpoczyna się ciąg czterech połą­ czonych ze sobą zbiorników wodnych. O d strony pn. są to kolej­ no jeziora: Chobienickie M ałe (30 h a ), Chobienickie (230 ha), Wiełkowiejskie (78 ha) i Kopanickie (80 ha). Przepływa przez

nie Obra. Na największym z nich - Chobienickim - na wyspie połączonej pasem szuwarów i płycizn z zach. brzegiem, rezerwat przyrody „W yspa na Jeziorze Chobienickim" (26,15 ha). Utworzony w celu ochrony miejsc lęgowych czapli siwej. Ich kolonia znajduje się tu w ponad stuletnim drze­ wostanie sosnowym. P R Z Y P R O ST Y N IA

ISBIffil

Wieś n ad O brą. O środek folkloru. M iejscowy zespół ludowy przedstaw ia barwne widowisko „Wesele przyprostyńskie” . Stąd pochodzi znana piosenka ludow a o „św iniorzu” z poblis­ kich Perzyn („Pierzyn” ), spopularyzow ana przez zespół „M a­ zowsze” . K ościół cm entarny z 1810. S z la k i t u r y s t y c z n e : czerwony: n a pn. - d o Zbąszynia (2 km), n a pd. - do Kosieczyna (15 km). ZB Ą SZ Y Ń

M iasto (7200 mieszkańców) położone nad O b rą, nad pn. brze­ giem Jez. Zbąszyńskiego (743 ha). Niewielki ośrodek przemys­ łu (m.in. W ytw órnia K oszul i Bluzek „R o m eo ” S.A.). G ród istniał w Zbąszyniu praw dopodobnie już w czasach Bolesława C hro­ brego. Jako siedziba kasztelanów w zm iankow any w 1231. W 1303 Zbąszyń uzyskał p ra w a miejskie. O dzyskany przez W ładysław a Ł okietka w 1332, stanowił do 1393 własność królew ską, a następnie przeszedł w ręce rodu Nałęczów, k tórzy od nazwy m iasta przyjęli nazwisko Zbąskich. W 1 poł. X V w. znajdow ała się tu najsilniejsza w W ielkopolsce gmina husycka, o taczan a opieką przez ówczesnego właściciela m iasta A braham a Zbąskiego. W 1440 biskup poznański Andrzej z B nina oblegał miasto i zmusił mieszczan do w ydania pięciu duchownych husyckich, których następnie spalono na stosie. Szybszy rozwój gospodarczy nastąpił w XVI i XV II w. N a pocz. X V III w., w czasie wojny północnej, Zbąszyń został niemal doszczętnie zniszczony. Szybko jed n ak podniósł się z ruin. W 1751 m iasto w raz z kluczem m ajątków w ykupił Stefan G arczyński (około 16901755), w ojew oda poznański, dyplom ata i pisarz polityczny. W Zbąszyniu powstało jego główne dzieło „A natom ia Rzeczypospolitej Polskiej” , w któ­ rym zawarł krytykę polskiej gospodarki i propozycje um iarkow anych re­ form. W 1793, w wyniku II rozbioru Polski, Z bąszyń znalazł się pod zaborem pruskim . W 1807-1815 należał do Księstwa W arszawskiego, a na­ stępnie - do W ielkiego Księstw a Poznańskiego. N a przeł. X IX i XX w. powstały pierw sze większe zakłady przemysłowe, m .in. fabryka krochm alu, tartaki i cegielnie. W czasie pow stania wielkopolskiego (1918-1919), m im o dwukrotnego ataku (5 i 11 stycznia 1919), pow stańcom nie udało się zdobyć miasta. W róciło ono d o Polski n a m ocy postanow ień trak tatu wersalskiego dopie­ ro na początk u 1920. Przed wybuchem II wojny światowej Zbąszyń liczył ok. 5000 m ieszkańców. W 1938 Niemcy deportow ali do Polski przez gra­ nice pod Zbąszyniem blisko 20000 Żydów. Rankiem 1 września 1939

liSBIll

opanowali m iasto żołnierze W ehrm achtu, wypierając stacjonujący w nim oddział rozpoznawczy por. W ładysława Polaszka. Jeszcze tego samego dnia Polacy odebrali Niemcom Zbąszyń, oddział jednak znalazł się w okrą­ żeniu i wkrótce został zmuszony do wycofania się. W 1945 Zbąszyń unik­ nął większych zniszczeń wojennych.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, wzniesiony w 1757-1796 wg proj. K arola M arcina Frantza. Dach i he­ łmy wież odbudow ano po pożarze w 1850. Jednonawowy, z węższym prezbiterium, w fasadzie pn. dwie wieże. Je­ dnolite, późnobarokow e wyposażenie wnętrza z końca XV III w.£ m.in.: pięć ołtarzy (w głównym - rokokowe ta ­ bernakulum ), am bona i stanowiąca jej odpowiednik chrzcie­ lnica. Przy chórze organowym dwa barokowo-klasycystyczne nagrobki, Stefana Garczyńskiego (zm. 1755) i jego żony Zofii (zm. 1739), z portretam i zmarłych. Otaczający kościół m ur z bram ą pochodzi z końca X V III w. Przed fasadą świątyni dwie późnobarokow e rzeźby świętych biskupów. Plebania wzniesiona na przeł. X V III i X IX w., kryta dachem naczółkowym. Pierwotne cechy stylowe zatarły późniejsze przebudowy. N a starym cm entarzu, na prawym brzegu Obry, drewniany kościół św. Mikołaja z X VIII w. W spólne mogiły powstańców poległych na froncie zach. pow stania wielkopolskiego. N ad brzegiem Jez. Zbąszyńskiego pozostałości twierdzy bastionowej. Pierwotnie istniał w tym miejscu gród, później wznosił się zamek wybudowany w 1560-1577 przez A bra­ ham a Zbąskiego. N a pocz. XVII w. ówczesny właściciel Zbąszynia A braham Ciświcki przebudow ał stary zamek, otoczył go fortyfikacjami ziemno-wodnymi typu staroholenderskiego, tworząc jedyną w W ielkopolsce rezydencję m od­ nego wówczas typu palazzo in fortezza. W ały ziemne miały w narożnikach bastiony, przed wieżą bram ną usypany był rawelin, a całość otaczała fosa zasilana wodami Obry. Twierdza dwukrotnie, w 1655 i 1706 pustoszona była przez wojska szwedzkie. Zam ek rozebrano w 1908. D o dziś za­ chowały się wały kurtynowe i bastiony (najlepiej bastion pd.-wsch.) oraz zrekonstruow ana w ostatnich latach fosa. Pośrodku wału pn. późnorenesansowa wieża wjazdowa, wzniesiona w 2 poł. XVI w., ukończona w 1627 (data na tablicy fundacyjnej), przekształcona w 1806. W jej wnętrzu mieści się od 1965 Muzeum Ziemi Zbąszyńskiej, prezentujące głównie zbiory archeologiczne, historyczne i etnograficzne. W obrębie twierdzy zachowały się pozostałości parku, który istniał już na pocz. X V III w. Z tego okresu fragm ent założe­ nia regularnego ze szpalerem grabowym i starą, częściowo wypróchniałą lipą o obw. 520 cm. N ad jeziorem ośrodek wypoczynkowy (m.in. czynny cały rok dom wycieczkowy) i kąpielisko.

Krobtelewko1

/ l ^ M o k r zec

R a d g o s zcz^ Krobtelewo KraSne Muchocm

iDłusko

Dębówko

Nw. Niedrzwi Wielowieś

Chełmsko Wierzbno

♦ Skrzwlefae Rokitno

Twierdzielewo

v Gorzyckc ./. h t h i k i i u \k i

Dormow(v

Swiechocm

Janowo ►Borowy Młyr

MIĘDZYRZEI

[Str Jabłonka

^

Sierczynek

^achodzko

'klarka Trzcielska

Wyszanowo

Bukowiec

liedzichowo

iwidwowieę

.Trzciel Łęczno'

jowiec

iogoziniec Wilenkt Myszęcm

'

Dąbrówka Wlkp. „

Jtrzyżewc

iupienino,

(szynek

Zbąszyń'

Przyprostyma

'Dąbrówka Mł

Lubnickoy

Kosieczyn

/olimirzyce.

/ >

/

[

ŻakrzewKO*

Perzyn yL \ C > ^/ Z a k -z e w o Y ,^ Kiełcze

I Ik. Nw WiessJ

Brudzewo

[

Zbaska

Godziszewo M —

Pod mokk

)|ciechowo

iKarczyn

Nieborzć

Nw. Kramskc Kuligo wo Łęgowo*

Kolesin

Leśniki

M apa okolic Zbąszynia

Dzisiejszy pl. W olności to centrum d. przedmieścia Rajewo, zamieszkałego od 2 poł. X V III w. przez tkaczy. Z tego okresu pochodzi dom ek ustawiony szczytowo, ostatni z kilkunastu otaczających niegdyś plac. Wznosi się tu pom nik powstańców wielkopolskich i ofiar II wojny światowej. N a skraju placu pom nik 750-lecia m iasta (1984). Okazały budynek dworca kolejowego (proj. A dolf Pillar), na d. stacji granicznej, powstał w 1928. N a zach. od niego upam iętniono miejsce śmierci Jacentego Janka, kolejarza, współpracującego z powstańcam i, rozstrzelanego przez N ie­ mców 11 I 1919. W mieście kultyw ow ane są tradycje dawnego folkloru. W Pań­ stwowej Szkole Muzycznej I stopnia młodzież uczy się gry na instrum entach ludowych: kozłach, m azankach, sierszeńkach. W Zbąszyniu i jego najbliższej okolicy istnieje kilka kapel ludowych o charakterystycznym składzie instrumentów: ko­ zioł, klarnet i skrzypce. Co roku w niedalekiej N ądni odbywa się Biesiada Kożlarzy - impreza folklorystyczna, podczas k tó ­ rej można posłuchać gry na instrum entach ludowych. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pn. - do Trzciela (18 km) i na pd. - do K opanicy (25 km); czerwony - do Kosieczyna (16 km). Wyjazd z m iasta na pn. zach. ul. 17 Stycznia 1920 r. (kierunek: Trzciel). ■ 4 km na pd. zach. Nądnia, wieś na zach. brzegu Jez. Zbąszyńskiego. Odbywają się tu Biesiady Kożlarzy, podczas których można posłuchać gry na koźle. Pomiędzy zabudowa­ niami wsi a jeziorem pozostałości grodziska stożkowatego, otoczonego rowem. ■ 1 km na pn. wsch. Nowy Dwór. W parku krajobrazowym (1,2 ha) z około poł. X IX w., dwór eklektyczny z początku X X w., z wieżami alkierzowymi. ■ 7 km na pn. wsch. Łomnica. Kościół drewniany wzniesiony w 1768-1770 na planie krzyża. Rokokowe wyposażenie wnętrza z okresu budowy świątyni. Obok drewniana dzwonnica z około 1770, nakryta dachem namiotowym. Przed kościołem murowana brama z przeł. X V III i X IX w. i dwie barokowe figury świętych z 2 poł. X V III w. Aleja łączy kościół z zespołem dworskim, wybudowanym również w 2 poł. X V III w. Dwór konstrukcji szkieletowej, parterowy z mieszkalnym poddaszem, kryty jest dachem mansardowym. Dwie parterowe oficyny. Przy dworze ogród o założeniu regularnym, dalej park krajobrazowy (11 ha). Rośnie w nim dąb O obw. 710 cm. W parku eklektycz­ ne mauzoleum Opitzów, właścicieli wsi w końcu X I X w. Na cmentarzu pom nik powstańców wielkopolskich. Około 2,5 km na pn. zach. od wsi, przy drodze do Prądówki, obelisk (1967) ku czci 19 więźniów obozu w Zabikowie koło Poznania, roz­ strzelanych 25 1 1945 podczas ewakuacji obozu.

LU T O L M OKRY BUBI

Wieś letniskowa nad jez. Lutol (144 ha), przez które prze­ pływa O bra. Z nana od 1231. W średniowieczu własność klasz­ torów cysterskich w Obrze i Gościkowie, od XVI w. królewszczyzna w starostwie międzyrzeckim. TR ZCIEL B O

Opis - patrz trasa 15. W yjazd na pn. ul. Kościuszki (kierunek: Pszczew). R Y BO JA D Y H U I

Wieś letniskowa nad Jez. Wielkim. Kąpielisko, ośrodki wcza­ sowe. N a pn. zach. od wsi, przy wypływie Obry z jeziora, znajduje się grodzisko stożkowate (poł. X III-X V w.). Jez. Wielkie, stanowiące wraz z jezioram i Rybojadło (od pn.) i K onin (od pd. wsch.) jeden akwen o łącznej powierzchni 332 ha, należy do najciekawszych jezior obrzańskich. W raz z otoczeniem podlega ochronie jako rezerwat przyrody „Jezio­ ro W ielkie” (236,3 ha). Z tafli wód wynurzają się dwie wyspy, długi na 1,5 km półwysep oddziela główną część zbiornika od jez. Konin. Brzegi częściowo niedostępne, szuwary trzcinowe zajmują około 30 ha. Jezioro jest ostoją ptactw a, gnieździ się tu około 100 p ar korm oranów i blisko 50 p ar czapli siwej. M ożna tu spotkać gęś gęgawę i gągoła oraz ptaki drapieżne: trzmielojada, kanię czarną i błotniaka stawowego. N a wsch. brzegu jez. Rybojadło, na wysokim i strom ym wzniesieniu, położone jest rozległe grodzisko z wczesnej epoki żelaza, po­ wtórnie użytkowane we wczesnym średniowieczu (VIII w.). BO RO W Y M ŁY N

B

Wieś położona na przesmyku między jezioram i Chłop (228 ha) i W ędromierz (74 ha). N ad brzegami jezior ośrodki wypoczyn­ kowe. W pobliżu odkryto osadę wczesnośredniowieczną (VIII w.), w której rozwijała się hutnicza produkcja żelaza. ■ 2,5 km na zach. rezerwat przyrody „Jeziora Gołyńskie” (3,1 ha), obejmujący torfowisko przejściowe usytuowane mię­ dzy dwoma niewielkimi jeziorami, Gołyń i Gołyń M ały. Utwo­ rzony dla ochrony rzadkich roślin, m.in.: wełnianeczki alpej­ skiej, rosiczki okrąglolistnej i długolistnej oraz storczyka-wątlika błotnego. pszczew

n a

NOW EGORZYCKO

U H

Opis - patrz trasa 14.

Opis - patrz trasa 14. GORZYŃ

Opis - patrz trasa 14.

m

M IĘ D Z Y C H Ó D M iasto (11100 mieszkańców) na lewym brzegu W arty, nad

Jez. M iejskim (45 ha), na pd. skraju Puszczy Noteckiej. Niewielki ośrodek przemysłowy z dużą przetw órnią owo­ cowo-warzywną i Zakładem Produkcji Sprzętu Budowlanego „Prokom ” . Miejscowość wzm iankowana w 1378, praw a miejskie uzyskała przed 1400. Od poł. XV w. m iasto stanowiło własność Ostrorogów. W końcu XVI w. Jan O stroróg założył tu tzw. nowe miasto. W 1597 na prawie 200 lat m iasto przeszło w ręce Unrugów, którzy przyczynili się do jego rozwoju, lecz jednocześnie - przez sprowadzenie kolonistów z Niemiec - do znacz­ nego zniemczenia. W 1600 powstała tu jedna z pierwszych w Wielkopolsce gmin luterańskich. Pod koniec XV II i w XV III w. rozwinęło się tu sukiennictwo, którym trudniło się przeszło 70% mieszkańców. W 1671 K rzysztof Unrug na przedmieściu Lipowiec założył dla sukienników drugie tzw. nowe m iasto, z własnym sam orządem i jurysdykcją. N a przeł. XIX i XX w. rozwinął się tu lokalny przemysł. W 1919 powstańcy wielkopolscy nie zdołali oswobodzić m iasta. W róciło ono jednak do Polski w 1920 na mocy traktatu wersalskiego.

M iędzychód zachował ciekawy układ urbanistyczny z pozo­ stałościami trzech ośrodków: starego m iasta, rozłożonego na przesmyku między jeziorem a rzeką, o wrzecionowatym ukła­ dzie ulic, z rynkiem pośrodku, nowego m iasta rozplanowane­ go wokół pl. Kościuszki i najmłodszego organizm u, położone­ go przy wydłużonym placu - dzisiejszej ul. Piłsudskiego. Przy rynku i przyległych ulicach kilkadziesiąt domów z końca XVIII i pocz. X IX w., m.in. zespół domów szczytowych przy ul. Rynkowej. N a wsch. od rynku kościół św. Jana Chrzciciela z 1591, pier­ wotnie późnogotycki, przebudow any w X V III-X IX w. z zata­ rciem cech stylowych. W ewnątrz fragmenty wyposażenia z X V I-X V III w., m.in. rokokow a am bona, późnorenesansowa chrzcielnica, wczesnobarokowa płaskorzeźba „H ołd pas­ terzy” . W ściany wieży wmurowane cegły w kształcie masek ludzkich. W pobliżu kościoła tryska ujęte w pom pę źródło wody o znacznej zawartości siarkow odoru. Przy ul. 17 Stycz­ nia Muzeum Regionalne, otw arte w 1976, ze zbiorami histo­ rycznymi, etnograficznymi i artystycznymi. Pośrodku pl. K oś­ ciuszki rozłożysty dąb o obw. 430 cm. Przy parkingu po zach. stronie centrum głaz-pomnik (1984), upam iętniający harcerzy międzychodzkich poległych w II wojnie światowej. Przy szerokiej ul. Piłsudskiego, wysadzanej 4 rzędami lip o obw. do 480 cm, późnoklasycystyczny kościół poewangelicki Niepokalanego Serca Maryi z 1838. W kruchcie pod wieżą płyta nagrobna Krzysztofa U nruga z końca XVII w., z czer­ wonego m arm uru. W głębi alei pom nik (1962) ofiar obu wojen światowych, a na jej końcu budynek Urzędu M iasta i Gminy z tablicą (1973) upam iętniającą stacjonowanie tu w 1945 szta-

bu m arszałka Żukowa, dowódcy I F rontu Białoruskiego. Przy skrzyżowaniu ulic koło m ostu na Warcie głaz-pomnik (1973) ku czci żołnierzy II Armii W ojska Polskiego. Przy ul. Dworcowej pom nik powstańców wielkopolskich, odsłonięty w 1989 (na miejscu pomnika z 1928, zniszczonego przez hitlerowców w 1940). S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pd. zach. - do G orzycka (7 km) i na wsch. - do Ławicy (11 km); żółty: na pn. - do Sowiej G óry (15 km) i na pn. wsch. - do Starego Zatom ia (7 km); czerwony: na pd. wsch. - do Kam ionnej (8 km); czarny: na pd. wsch. - do rezerwatu „K olno M iędzychodzkie” (12 km) i na pn. wsch. - do stacji turystycznej w Błotach (16 km). Wyjazd z m iasta przez m ost na W arcie na pn. (kierunek: Drezdenko). ■ 3 km na zach. przy drodze do Muchocina, na stromym brze­ gu Warty, znajduje się czworoboczne grodzisko pierścieniowate „Zbójecka Góra” o wałach o wysokości do 4 m i o bokach długości około 50 m. Roztacza się z niego ładny widok na Wartę i leżący w je j dolinie Międzychód. Z a Wartą trasa wkracza w lasy Puszczy Noteckiej. Ten duży kompleks leśny (około 135 tys. ha) porasta wydmowy obszar międzyrzecza warciańsko-noteckiego, ciągnąc się na długości ponad 100 km od Santoka i Skwierzyny na zach., po Oborniki i Rogoźno na wsch. (przy średniej szerokości 20 km ). Krajobraz puszczy urozmaicają potężne wały wydm, które tworzą labirynt dolin i pagórków. Wysokość wydm wynosi średnio 20 m, często jednak przekracza 30 m, a największą wysokość osiąga na Wielkiej Sowie (42 m wysokości względnej i 93 m n.p.m.). Centrum puszczy to tereny ubogie w wodę. Natomiast na pograniczu, nad Wartą i Notecią, zgrupowały się jeziora sta­ nowiące mile urozmaicenie, akcent w ,,morzu piasków ”. Zde­ cydowaną większość puszczy stanowią jednolite co do gatunku i wieku (około 70-łetnie) drzewostany sosnowe, miejscami z ni­ kłą domieszką brzozy. M IĘ D Z Y C H Ó D U ST R O N IE S M

Ośrodek wczasowy położony nad Jez. M ierzyńskim (48 ha), popularnie zwany Mierzynem. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pd. wsch. - do M iędzychodu (4 km) i na pn. - do Sowiej G óry (12 km). Około 400 m na lewo od drogi (dojście czarnym szlakiem turystycznym) pom nik (1959) na miejscu kaźni około 600 osób zam ordowanych przez hitlerowców wiosną 1941. W lipcu 1944 zwłoki w ykopano i spalono, a popioły wrzucono do W arty w pobliżu Międzychodu.

Bm

SO W IA GÓRA

Osada śródleśna; d. wieś olęderska, założona w 1702. W okre­ sie międzywojennym mieścił się tu punkt celny po polskiej stronie granicy z Niemcami. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pd. - do M iędzychodu (16 km) i na pn. - do Drez­ denka (26 km). ■ 4 km na zach. Lubiatów. Szachulcowy kościół z 2 poi. X V III w., gruntownie odnowiony w 1958-1959. EE1

GROTÓW

Wieś o rozproszonej zabudowie na skraju lasów Puszczy N o­ teckiej. Neogotycki kościół z 1898. D R EZD EN K O

M iasto (10 600 mieszkańców) nad N otecią, przy linii kolejowej Krzyż - Kostrzyn. Węzeł drogowy. Znaczący ośrodek prze­ mysłu metalowego, papierniczego i spożywczego. Początek trasy 18b. Jeden z najstarszych polskich grodów broniących linii Noteci na po­ graniczu wielkopolsko-pomorskim. W zm iankowany w 1092 jako Drżeń. W X III w. był on przedm iotem sporów i walk między W ielkopolską, Pomorzem i Brandenburgią. Od co najmniej połowy X III w. istniała tu kasztelania. N a pocz. XIV w. D rezdenko zostało opanowane przez Brandenburgię, praw a miejskie uzyskało w 1317. N a pocz. XV w. przejściowo było w rękach Krzyżaków. N a początku XVII w. Brandenburczycy wznieśli tu potężną twierdzę, którą w okresie wojny trzy­ dziestoletniej zdobyli Szwedzi (w 1639), paląc przy tym prawie całkowicie miasto. Ciężkie straty m iastu przyniosła także wojna siedmioletnia i okupacja D rezdenka przez wojska rosyjskie. Ponowny rozwój Drez­ denka - związany z niemiecką kolonizacją doliny Noteci - nastąpił w 2 poł. XVIII w. Po 1763 rozebrano twierdzę. W 1763 założono tzw. nowe miasto. Podczas II wojny światowej były tu obozy pracy dla Francuzów i Rosjan oraz obozy dla jeńców francuskich, włoskich i jugosłowiańskich.

W centrum Drezdenka, położonym między odnogam i Noteci (Leniwej i Starej), zachowały się dwa układy przestrzenne mia­ sta: średniowieczny ze Starym Rynkiem pośrodku i nowego miasta z pl. Wileńskim. Przy Starym Rynku budynek apteki (nr 9) z 1697 i domy z końca X V III w. oraz eklektyczny budynek d. sądu z wysoką wieżą, wzniesiony w 1887 na miej­ scu ratusza. Przy ul. Warszawskiej, prowadzącej ze Starego Rynku na pl. Wileński, secesyjny budynek z pocz. XX w. z tablicą upamiętniającą 20-lecie wyzwolenia Drezdenka. N a pl. Wileńskim pom nik 650-lecia m iasta (1967, proj. M arian Wdowicki). Przy ul. Żeromskiego kościół M atki Boskiej Ró­ żańcowej z 1864.

Dawny arsen ał - obecnie m uzeum w Drezdenku

We wsch. części m iasta tereny d. twierdzy renesansowej zbu­ dowanej w 1603-1605 wg projektu holenderskiego inżyniera M ikołaja de K am pa. Założona na planie pięcioboku z bas­ tionam i w narożach, rozbudow ana w 1640-50 przez Szwedów, zniszczona częściowo w 1758 przez Rosjan, uległa likwidacji po 1763. N a jej miejscu wznosi się późnobarokowy pałac z 1766, przebudow any w X IX w. Przy nim kordegarda i bra­ m a z około 1766, wozownia z przeł. X V III i X IX w., 2 oficyny z 2 poł. X VIII w., przebudowane w X IX -X X w. oraz park z XV III w., obejmujący teren d. fortyfikacji ziemnych, któ­ rych fragmenty zachowały się na wsch. od pl. W olności (wały i szeroki rów fosy). O podal d. arsenał z XVII w., zapewne w XV III w., przebudow any na spichlerz, w górnych kondyg­ nacjach szachulcowy, adaptow any w 1985 na Muzeum Pusz­ czy Drawskiej i Noteckiej, ze zbiorami przyrodniczymi, histo­ rycznymi i etnograficznymi. W zach. części m iasta, przy pl. Kościelnym wznosi się okazały neogotycki kościół Przemienienia Pańskiego z 1898-1902, o ciekawym, bogatym w detale architektoniczne wystroju. Obok budynek szkoły z 1905, z tablicą ku czci p atrona szkoły Janusza K orczaka i jego pomnik (1979). Przy ul. Kościuszki, opodal m ostu na Starej Noteci, głaz granitowy (obw. 5 m, wysokość 1,6 m) z popiersiem Kościuszki, odsłoniętym w 1946. Naprzeciw park miejski (2,2 ha) z wierzbami odmiany płaczącej o obw. do 500 cm. N a zach. od parku kompleks urządzeń sportowych z kamieniem i tablicą (1972) ku czci Józefa Nojego, znanego sportowca, olimpijczyka, zam ordo­ wanego w 1943 w Oświęcimiu. Przy moście na Leniwej Noteci (do 1765 przepływał tędy głów­ ny nurt Noteci) pozostałości grodziska z X -X IV w. Przy ul.

Niepodległości, prowadzącej do Nowego D rezdenka (włączo­ nego do m iasta w 1967), w rozwidleniu drogi do Krzyża, potężny granitowy głaz narzutow y (obw. 750 cm, wys. 4 m) - pom nik przyrody nieożywionej, z tablicą pam iątkow ą wmu­ row aną z okazji Tysiąclecia Państw a Polskiego. Z a mostem, na prawym brzegu Noteci neobarokow y kościół Serca Pana Jezusa z 1914. S z la k i tu r y s ty c z n e : żółty: na pn. wsch. - do Zagórza (6 km) i na pd. zach. - nad jez. Solecko (16 km); zielony na pn. zach. - do Dobiegniewa (16 km). W yjazd z centrum D rezdenka na pn. ul. Niepodległości przez most na N oteci do Nowego D rezdenka i dalej na zach. (kie­ runek: Strzelce Krajeńskie).

■ 5 km na pn. Zagórze, wieś letniskowa położona na wysokim, zach. brzegu jez. Łubowo (102 ha), w lasach Puszczy Drawskiej. mmmmmmmmmmmmHimmmmKemmiammsmammmKmmmmmmtmmtmmm

Trasa 18b Drezdenko Lipki Wielkie Nowe Polichno

wmmmmmmmmmmmm—m— mamm^mmmmmm—m—m 32 km Trasa wiedzie drogą drugorzędną nr 158 na pd. zach., wzdłuż pd. strony doliny N oteci i pn. skraju Puszczy Noteckiej. W Nowym Polichnie dochodzi do trasy 7.2. I Ofcm |

D R EZD EN K O

Wyjazd z miasta na pd. zach. ul. Piłsudskiego (kierunek: Skwierzyna). [T E ]

TRZEBICZ

D uża wieś na lewym brzegu Noteci. Z abudow a o częściowo miejskim charakterze. Neogotycki kościół z żółtych cegieł, z wysmukłą wieżą, wzniesiony w 2 poł. X IX w. S z la k i tu r y s ty c z n e : niebieski: na pd. wsch. - do G rotow a (11 km) i na pn. zach. - do Starego K urow a (15 km). IW

G O ŚC IM

Stara polska wieś, będąca jeszcze w XVII w. przedmiotem polsko-brandenburskich sporów granicznych. Okazały neogo­ tycki kościół z końca X IX w. W śród zabudowy o charakterze

małomiasteczkowym dom y m urow ane i m urowano-szachulcowe z 2 poł. X IX i pocz. X X w.

■ W lesie, 2 km na pd. wsch. od wsi, jez. Solecko (165 ha) z ośrodkiem wczasowo-rehabilitacyjnym. N ad jeziorem dwa re­ zerwaty przyrody: „Czaplenice” (8,1 ha) - mające chronić ko­ lonię czapli siwych na rozległym, zalesionym półwyspie i „Łabędziniec” (14,1 ha) - chroniący kolonię ptactwa wodnego i błot­ nego, a zwłaszcza łabędzi, czapli siwych i żurawi, gnieżdżących się na czterech zalesionych wyspach. Trzeci rezerwat przyrody „Czaplisko” (2,9 ha) znajduje się 5 km na pd. od wsi. Utworzo­ no go dla zachowania kolonii czapli siwych, gnieżdżących się w konarach wysokich sosen porastających półwysep na zach. brzegu jez. Łąkie (65 ha). G O SZ C Z A N O W O

21 km

Wieś nad Goszczanowską Strugą, lewym dopływem Noteci. Podobnie ja k Gościm, była jeszcze w XVII w. przedm iotem polsko-brandenburskich sporów granicznych. N eogotycki koś­ ciół z 2 poł. X IX w. O b o k niego zapora spiętrzająca Staw Goszczanowski (48 ha), leżący w długiej, wąskiej rynnie wci­ nającej się w piaski Puszczy Noteckiej. Przy szosie do Drez­ denka dwór szachulcowy z 2 poł. X VIII w., nakryty dachem naczółkowym. LIPKI WIELKIE

[2 7 k m ]

Duża wieś na pn.-zach. k rań cu Puszczy Noteckiej. Założona w 1580 zaczęła się szybko rozw ijać dzięki otrzym aniu prawa organizowania targów. P rzed II wojną światową była to naj­ większa wieś w powiecie gorzowskim , m ająca nawet swój herb. W 1940-1945 istniał tu obóz jeniecki, początkow o dla około 500 Polaków, a później Francuzów . Neoromański koś­ ciół z 1911, w którym odbyw ają się koncerty organowe. N a zach. skraju wsi park krajobrazowy (16,5 ha) z poł. X IX w., a w nim pałac z X V III w. (o śro d ek szkolno-wychowawczy dla dzieci upośledzonych). N O W E P O L IC H N O

Koniec trasy bocznej 18b. Połączenie z trasą 7.2. M BBW H l

lil l 1—

—

—

■ ■ ■ ■ —

—

—

K LEŚNO , skrzyżowanie Trasa skręca tu w praw o, w kierunku Dobiegniewa; prosto droga do Strzelec K rajeńskich.

■ 8 km na zach. Stare Kurowo, duża wieś położona u podnóża krawędzi pradoliny Noteci. Siedziba Urzędu Gminy. Stara osa­ da, podległa w średniowieczu grodowi w Drezdenku. Znaczny je j rozwój nastąpił w 2 poł. X IX w.; był związany z powstałą

32 urn

t u fa b ryką papieru, wytwarzającą ze słomy papier afiszowy i bil ^ e t y kolejowe. Obecnie jest tu fabryka ,,M eprozetu”, produkuj ^ ą c a rury cienkościenne i tartak. Neogotycki kościół z 1877. F ^ r z y drodze obok szkoły orzeł-drogowskaz (1978, proj. J. Koc— -zew ski), upamiętniający przemarsz jednostek I I Armii Wojska F ^ o łs k ie g o w marcu 1945. Po wsch. stronie Starego Kurowa wieś Nowe Kurowo. Przy s -jzkole pom nik (1985) upamiętniający powrót tych ziem do M a,c— ierzy. Przy drodze do Kawek stawy hodowlane (11 ha). W poP » //ż m nich Kawcze Góry z kulminacją 129 m n.p.m. - interesu\ce p o d względem krajobrazowym nadnoteckie moreny czoło­ we. N a ich szczyt prowadzi od stacji kolejowej w Starym Kuro\m ^ie niebieski szlak turystyczny (3 km ). [J333

S S krzyżow anie dróg ■ ■ i 2 km na wsch. Słonów. Kościół neogotycki z 2 poł. X IX w. aprzeciw niego dwór z podjazdem z 2 poł. X IX w. Przy rodzę wiejskiej okazałe lipy. 500 m na wsch. od wsi leży j ^ s z . Słonowo (20 ha). D O B IE G N IE W

C D p is - patrz trasa 12. W yjazd z m iasta na pn. ul. Nadbrzeżną (M cierunek: Choszczno). HHJJI

SI- krzyżow anie dróg

1 km na pn. wsch. Grąsy. Kompleks stawów rybnych. D z pocz. X I X w., przebudowany p od koniec tegoż stulecia. Park łcr rajobraz.owy (9,8 ha) z poł. X I X w., a w nim młyn ryglowy z końca X IX w. ■ 6 km na pn. wsch. Słowin, wieś nad rynnowym jez. Słowin ( -25 ha). Kościół kamienny z X V I w., przebudowany w 1890, z późnogotyckim portalem. MlllO >—4 a praw o od drogi rezerwat przyrody „Źródlisko Skrzypowe” ( Z l,0 5 ha), utw orzony w celu ochrony szuwaru skrzypu olbr^ ^ y m ie g o , rosnącego w olszynie na zboczu doliny Koczynki. m a

ic

:l a sz t o r n e

IZZJuża wieś nad rzeką K oczynką, lewym dopływem Mierzęcej S łr u g i. D aw na posiadłość klasztoru cystersów z Bierzwnika, w -^zm iankow ana po raz pierwszy w 1305. Kościół z X V 5^L V I w., odbudow any po pożarze w 1750, z wieżą z 1900. ^ W y p o sa ż e n ie wnętrza w części renesansowe z XVII w. M l 5 km na pn. Breń, wieś położona obok jez. Breń (14 ha). 1660-1818 istniała tu huta szkła. Kościół neoromański z p o cz. X X w. ■ ■ 4 km na pn. wsch. od Brenia Łasko, wieś położona przy \v=~.sch. brzegu dużego jez. Łasko (228 ha). W pn. części wsi jez. C~9krągłe (15 ha). Powstanie wsi wiąże się z budową huty szkła

w 1651, przy której rozwinęła się przyfabryczna osada. Na pn. skraju wsi neogotycki kościół z 1918-1922. Wieś zdobią liczne rzeźby, wyciosane z pni drzew przez mieszkającego tu Zbignie­ wa Tracza. Na zach. od wsi jez. Łasko, zwane też Przytoczno lub Wielkie Wyrwy, bogato rozczłonkowane, o kształcie otwar­ tej ku zach. podkowy. We wsch. jego części wyspa Czaplisko, połączona groblą z lądem, stanowiąca rezerwat przyrody „Łas­ ko ” (16,95 ha), utworzony w celu ochrony miejsca łęgowego czapli siwej oraz innych rzadko spotykanych gatunków ptaków (m.in. puchacza, orla bielika, kani czarnej). Wyspę pokrywa około 140-letni las sosnowy z udziałem dębu i buka, a także z domieszką innych drzew liściastych. Bi e r z w

n ik

nan

D uża wieś o charakterze miasteczka, położona nad niewielkim jez. K uchta (14 ha). Siedziba U rzędu Gminy. K oniec trasy 12b. W IX -X w. istniał tu gród wraz z osadą, położony na pograniczu W ielko­ polski i Pom orza. Po zajęciu tych ziem przez Brandenburgię margrabiowie nadali wieś w . 1286 cystersom z Kołbacza, którzy założyli tu w 1294 filię opactwa. Po sekularyzacji około 1540 dobra klasztorne przejęło państwo. W XVII i XV III w. zabudowania poklasztorne adaptow ano na letnią re­ zydencję elektorów brandenburskich. Została ona zniszczona w okresie wojen napoleońskich i w 1945.

Z d. zespołu klasztornego cystersów zachowało się siedmioboczne prezbiterium kościoła z X IV -X V w., odbudowane w 1960, dwa skrzydła klasztorne z XV w. z bogatym zdobnic­ twem oraz ruina spichlerza z około 1400, z blendowanym szczytem. Przy kościele m urow ana dzwonnica z przeł. XVIII i X IX w. W parku (3,2 ha) rośnie wiele ciekawych drzew, m.in. okazały dąb czerwony.

■ 2 km na pd. wsch. jez. Bierzwnik. Opis - patrz trasa 12b. PŁ O SZ K O W O

«

Wieś. W 1608-1818 była tu czynna huta szkła. We wsi 3 m u­ rowane czworaki dworskie (domy nr 5-7) z X VIII w. ZIELENIEW O

mm

Wieś w otoczeniu kilku niewielkich jezior, położona na skraju Puszczy Drawskiej. W zm iankowana w 1296 jako posiadłość klasztoru cysterek z Recza. Kościół granitowy z X III w., z po­ tężną kw adratow ą wieżą, przebudowany w 1906. Dwór (dom nr 16) z X IX w. z ogrodem dworskim (1 ha). Skrzyżowanie dróg ■ 2 km na pn. Korytowo, wieś położona przy pd.-wsch. krańcu jez. Korytowo (68 ha). Dawna posiadłość joannitów, a potem

jUJJJ

Wedlów, z zam kiem istniejącym ju ż w końcu XIII w. W X V X V I w. Korytowo wymieniane było jako miasto bez pełnych praw. Kościół gotycki z X VI w., z wieżą zwieńczoną barokowym hełmem. W ołtarzu głównym późnorenesansowy tryptyk z pocz. XVII w. Pałac barokowy z X V III-X IX w., nakryty dachem mansardowym. Obok niego park krajobrazowy (2,4 ha) z poł. X IX w. (pierwotnie renesansowy z XVII w., przekształcony w XVIII w. na barokowy), zajmujący półwysep jeziorny, z gro­ dziskiem stożkowatym z XII-XIII w. SEEJ R A D U Ń

Wieś wymieniana w dokum entach z X III w. jako własność joannitów . Kościół gotycki wzniesiony z ciosów granitowych i cegły na przeł. X III i XIV w., z neogotycką wieżą dobu­ dow aną w X IX w. W elewacji pd. portal, a nad nim okrągła rozeta. W ewnątrz późnobarokow y ołtarz z pocz. XV III w. Obok kościoła cmentarz otoczony m urem z bram ą wczesnorenesansową z XVI w. ■ 2 km na pd. zach. od wsi leży rynnowe jez. Raduń (107 ha). Przy jego pn. brzegu, na wysokim półwyspie, znajduje się gro­ dzisko z X -X II w. E U

C H O SZ C Z N O

Koniec trasy 18. Opis - patrz trasa 11.