magurycz 6 137 PO KOREKCIE

wstęp

C

mentarze pełne są ludzi, bez których świat nie mógłby istnieć – te słowa, zapisane w latach 50. w czasie podróży po Irlandii przez Heinricha Bölla, są mottem Stowarzyszenia Magurycz. Kiedy dodamy do nich, że świat jest pełen cmentarzy, bez których Magurycz nie mógłby istnieć, stworzymy komplementarną całość. Magurycz to nazwa góry nieopodal wsi Bartne, na Łemkowszczyźnie, gdzie niegdyś pozyskiwano piaskowiec, służący miejscowym rzemieślnikom za materiał na żarna, koła młyńskie, nagrobki i krzyże. Bartneńscy kamieniarze słynęli ze swego kunsztu i do tej tradycji – pracy z kamieniem i w kamieniu – nawiązuje Stowarzyszenie Magurycz. Idea ratowania, inwentaryzacji i dokumentowania sztuki sepulkralnej zrodziła się w 1987 roku, gdy Stanisław Kryciński, samorodny historyk i krajoznawca, zorganizował pierwszy obóz remontowy na cmentarzach bojkowskich w Bystrem i Michniowcu w Bieszczadach, akcja ta nazywała się „Nadsanie”; w obozie tym wziął udział Szymon Modrzejewski, który rok wcześniej zaczął opiekować się cmentarzem bojkowskim w Berehach Górnych. Po 10 latach wspólnej pracy z „Nadsania” wyrósł Magurycz. W ciągu 26 lat prowadziliśmy prace remontowe na ponad 120 cmentarzach ukraińskich, żydowskich, niemieckich oraz polskich w południowo-wschodniej Polsce i na zachodniej Ukrainie, angażując w to przeszło tysiąc osób, które uratowały blisko 2000 kamiennych obiektów, głównie nagrobków. Idea pracy na cmentarzach jest apolityczna, nie służy żadnej instytucji, kultowi, nie głosi żadnej wizji historii, nie wynika też z inspiracji religijnej, a odwołuje się do wrażliwości oraz odpowiedzialności za świat, w którym żyjemy. Właśnie cmentarz, będący symbolicznym odzwierciedleniem przyrodzonej równości wszystkich ludzi, może być miejscem do budowania otwartości na innego. Każdy swój i każdy obcy przecież się tam znajdzie. Spocznie w szczególnej przestrzeni: odmiennej, historycznej, magicznej, strasznej, sakralnej. Już same te określenia pokazują, jak wiele kontekstów my – żywi – przypisujemy nekropoliom.

6

Publikacja, którą przedstawiamy, jest owocem pasji i zaangażowania wolontariuszy Magurycza. Dzielimy się w niej swoim doświadczeniem pracy na nekropoliach, jak również wiedzą i umiejętnością odczytywania znaczeń przypisywanych tym miejscom. Większa część wydawnictwa poświęcona jest ratowaniu kamiennych nagrobków, czyli poradom skierowanym do osób i organizacji w Polsce i na Ukrainie, które chciałyby roztoczyć opiekę nad obiektami sepulkralnymi. Jest to, wedle naszej wiedzy, pierwszy zbiór praktycznych rad, syntetycznie ujmujący problematykę „reanimowania” i ratowania nagrobków: od dokumentacji przez wszystkie etapy remontu, po efekt końcowy, którym jest również przedłużenie trwania nagrobka. Nasze działania posiadają walory edukacyjne, które są istotnym kontekstem pracy społecznej na cmentarzach. Druga, nie mniej istotna część, poświęcona jest postrzeganiu oraz interpretowaniu nekropolii. Spojrzymy na cmentarz jak na „przestrzeń słowa”, w której inskrypcje i typografia nagrobna, będące źródłem wiedzy o zmarłych, mówią też o kulturze dawnej wsi, światopoglądzie religijnym i kompetencjach językowych jej mieszkańców. Kontekst magiczny miejsc wiecznego spoczynku przybliży historia pochówku „dziewczynki wróżki”, który wywołuje zarówno lęk, jak i fascynację. Grób ten znajduje się w Otrokowie na Podolu, gdzie w minionym sezonie pracowaliśmy w ramach projektu „Wspólne zapomniane dziedzictwo”. Również o lęku przed obcymi, wykluczeniu po śmierci i zapomnieniu traktuje tekst dotyczący wciąż słabo opracowanego tematu cmentarzy cholerycznych. Nekropolie jako źródło natchnienia dla artystów oraz refleksji nad doczesnością to kolejny aspekt cmentarza, uwzględniony w naszej publikacji. I wreszcie – zdaje się najbardziej „odpodmiotowione” – traktowanie nekropolii ukaże tekst o badaniach archeologicznych na środkowym Podolu, poświęcony starożytnym cmentarzyskom, dzięki któremu zobaczymy, że tam, gdzie kończy się pamięć, wchodzi nauka. Oczywiście mamy świadomość, iż poruszamy tu zaledwie kilka wątków z całego bogactwa znaczeniowego przestrzeni cmentarza. A jednak i one pokazują różnorodność naszych światów. Tę różnorodność, która koniec końców znajdzie wspólny mianownik – cmentarz.

■

Olga Sol arz

7

■

Szymon Modrzejewski

Kamienie są lekkie Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

10

Uwaga! Korzystanie z poradnika wymaga wyobraźni, odpowiedzialności, łączenia wiedzy z różnych dziedzin oraz przestrzegania zasady: primum non no cere Autor nie bierze odpowiedzialności za działania podjęte jedynie na podstawie udzielonych tu porad, bez udziału osób mających elementarne przygotowanie i doświadczenie!

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

C

za mias t prolo g u mentarz jest terytorium żywych i umarłych. Cmentarze mogą być axis mundi i imago mundi jednocześnie. Hermeneuta prowadzi swoje prace tam gdzie schodzą się i przechodzą w siebie dzieje ludzkości i współczesność człowieka. W imię jedności rodu ludzkiego przyswaja – do tego bowiem winno zmierzać rozumienie – swym współczesnym zdobycze obcych ludzi z różnych stron i innych czasów. Jego zadaniem jest znieść dystans stwarzany przez inność, odrębność, obcość i wytłumaczyć jego powstanie. Hermeneuta ma także poradzić sobie z obojętnością wobec przeszłości, niszczeniem dorobku przodków, odrzucaniem dziedzictwa, wstrętem, pogardą i wrogością okazywaną innym kulturom. Nigdy nie myślałem o filozofii ze specjalną atencją. Nie jestem hermeneutą, lecz kamieniarzem. Tyle że to, co robi Magurycz, jest wpisane w istotę hermeneutyki. Filozofię zastępuje imperatyw wpływania na rzeczywistość, co wyraża się dbałością o kamienie, w których zapisana jest przeszłość i... przyszłość. Rzeczona dbałość to zwyczajna praca: fizyczna, rozumna, żmudna, wymagająca cierpliwości, czasami ciężka. Wierzymy, że warto, stąd też ochota podzielenia się częścią naszych doświadczeń. Zanim skorzystacie z porad, pamiętajcie, że: zostały spisane, by zachęcić do podejmowania społecznych starań na rzecz ochrony wspólnego dziedzictwa, jakim były, są i będą cmentarze. Przedstawiony zbiór jest daleki od doskonałości. Brak w nim wielu szczegółów, które mogą mieć wpływ na sposoby pracy z kamiennymi nagrobkami. Opisanie wszystkich sytuacji, z jakimi mieliśmy do czynienia, nie wyczerpałoby problemu, tymczasem zajęłoby kilkaset stron, często zatem natraficie na odwołania: „wymaga konsultacji”, „wymaga nauki” itp. Mimo to mam nadzieję, że poradnik pomoże wielu ludziom podjąć działania na rzecz ochrony sztuki sepulkralnej, której wartość jest nie do przecenienia. Metody, jakie wskazuję, zostały wypracowane podczas dwudziestu sześciu lat działań Nadsania i Stowarzyszenia Magurycz, na stu dwudziestu cmentarzach różnych wyznań i narodowości w Polsce oraz na Ukrainie, co nie zmienia faktu, że można

je doskonalić i zastępować lepszymi. Część opisywanych czynności może być wykonywana współczesnymi metodami. Niemniej adresatem poradnika są organizacje pozarządowe działające społecznie, które chcą dbać o cmentarze samodzielnie, również dlatego, że zgromadzenie środków na działania stricte konserwatorskie może przerastać nie tylko je same, ale też instytucje powołane do ochrony sztuki sepulkralnej. Porady te wskazują, że proste, tradycyjne metody kamieniarskie są nadal przydatne i potrzebne; nauczywszy się ich, wiele możemy zrobić sami. Mało tego, tradycyjne kamieniarstwo ludowe (czasami nie ustępujące kamieniarstwu cechowemu), które praktycznie zanikło, winno znaleźć kontynuatorów: podobnie jak wiele innych zawodów, niegdyś powszechnych. Prace na cmentarzu mogą być do tego okazją. Często jedyną metodą ratowania sztuki sepulkralnej jest wykonywanie remontów z użyciem wybranych technik konserwatorskich (wszystkich cennych nagrobków opieka konserwatorska nigdy nie obejmie), co jest zadaniem na miarę ludzi upartych, zdeterminowanych, mających imperatyw działania na rzecz dziedzictwa kulturowego i świadomość tego, jak delikatną, wbrew pozorom, materią jest kamień. Należy pamiętać, że wszelkie działania na cmentarzach muszą odbywać się pod okiem osób wyposażonych w odpowiednie umiejętności lub – jeśli to konieczne – konserwatorów. Poradnik mówi o działaniach na cmentarzach „samotnych”, niemniej jego zawartość dotyczy także cmentarzy czynnych oraz obiektów małej sakralnej architektury przydrożnej.

Wokół nas, w Polsce i na Ukrainie, są tysiące cmentarzy wyznaniowych, które w ubiegłym wieku, w następstwie eksterminacji, wysiedleń i przesiedleń, utraciły swoich naturalnych opiekunów – przede wszystkim ukraińskich, polskich, żydowskich, niemieckich i mennonickich. Cmentarze, na których tysiące nagrobków wymagają remontu i stałej opieki. Poza nimi są jeszcze tysiące nagrobków na czynnych cmentarzach, które nie mają opiekunów, a wśród nich nagrobki polskie, rosyjskie, austriackie, greckie, ormiańskie i inne. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby podejmować nad nimi opiekę. 11

Z

I

A

Ł

A

N

I

A

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

I. Inwentaryzacja

12

– w naszym przypadku to szczegółowy opisowy i fotograficzny rejestr wszystkich form nagrobkowych powstałych przed 1945 r., bez względu na stan ich zachowania, z zaznaczeniem ich na planie cmentarza oraz wskazaniem kamiennych obiektów sztuki sepulkralnej, którymi chcemy zająć się w przyszłości. Prace remontowe na cmentarzu musi poprzedzać inwentaryzacja, same prace zaś powinny odbywać się za zgodą jego właściciela (trudno sobie wyobrazić, by właściciel nie zgodził się na przeprowadzenie prac, które nie obciążają go finansowo, o zgrozo, takie sytuacje się jednak zdarzają) i z poszanowaniem prawa wynikającego zarówno z Ustawy o cmentarzach jak i Ustawy o ochronie zabytków, o ile cmentarz lub poszczególne nagrobki są wpisane do krajowego bądź gminnego rejestru zabytków. Niemniej na samą inwentaryzację niczyjej zgody nie potrzebujemy, choć w przypadku cmentarzy czynnych grzeczność nakazuje powiadomić ich zarządcę o jej wykonywaniu; w przypadku cmentarzy pozbawionych opiekunów nie ma kogo pytać o zgodę, chyba że cmentarz znalazł się w rękach prywatnych. Cmentarze i nagrobki niewpisane do żadnego rejestru należy traktować jak zabytki; nawet jeżeli prawo nie nakłada na nas żadnych obowiązków związanych z podejmowanym działaniem, sam remont i prace dokumentacyjne trzeba wykonywać tak, jakbyśmy mieli do czynienia z zabytkiem. To ważne, przede wszystkim dlatego, że celem naszych starań jest zachowanie dziedzictwa i warto korzystać z doświadczeń – zwłaszcza konserwatorskich – w tej materii, ale także dlatego, że może być to pomocne przy ubieganiu się o wpis do rejestru zabytków. Równie istotne, że to, co jest bezcenne lokalnie, nie musi takie być w skali kraju, kontynentu albo świata. Kwestia własności poszczególnych nagrobków może być kłopotliwa, nie tylko z powodu wydarzeń, które spowodowały pozbawienie cmentarza opiekunów, ale także ze względu na zmiany w prawie, przy czym – jeśli to możliwe – warto postarać się o zgodę potomnych poszczególnych zmarłych. Myślę tu jednak o ludziach będących w pobliżu, bo poszukiwanie potomków może trwać latami, i jeśli od tego mielibyśmy uzależniać swoje działanie, może się okazać, że w czasie poświęconym na poszukiwania dojdzie do unicestwienia tego, czym mieliśmy się zająć. Dziś mamy inne prawo niż sto lub dwieście lat temu. Wiele starych nagrobków – na szczęście – pozostaje na cmentarzach, mimo że nikt nie wnosi opłat za ich istnienie. Osobną kwestią jest to, że na czynnych cmentarzach stare nagrobki są nieporównanie bardziej narażone na unicestwienie ze względu na brak miejsca niż na cmentarzach nieczynnych – o ile te ostatnie nie są dewastowane (w ostatnich latach jest to rzadkość), zagraża im „tylko” przyroda, nasza niepamięć i postępująca destrukcja, która często jest skutkiem dawniejszych działań.

Spis nagrobków z natury z podaniem standardowych danych przewidzianych w karcie nagrobka (godnym polecenia przykładem są karty inwentaryzacyjne Społecznego Komitetu Opieki Nad Starymi Powązkami Imienia Jerzego Waldorffa) wraz z rejestracją stanu zachowania – opisową i fotograficzną – jest koniecznością. Informacje gromadzimy rzetelnie, na bieżąco opracowując kartę cmentarza i karty poszczególnych nagrobków. Zanim jednak przystąpimy do wizji lokalnej, należy ustalić, kto był dawniej, a kto jest obecnie właścicielem cmentarza (związek wyznaniowy, samorząd, Skarb Państwa, firma, osoba prywatna); ustalić, czy cmentarz jest cmentarzem (sic! Bardzo wiele cmentarzy w Polsce, zwłaszcza innych niż katolickie, nie jest dziś de iure cmentarzami), innymi słowy sprawdzić w rejestrze gruntów, jak działka opisana jest i czy istnieją jakieś zagrożenia (PZP), oraz ustalić, czy cmentarz jest czynny, zamknięty bądź zlikwidowany. Korzystając z tej okazji, warto wyposażyć się w mapę działki cmentarnej i skonfrontować ją ze stanem rzeczywistym, a zatem ustalić, czy granice na mapie odpowiadają rzeczywistości, i ewentualnie zarejestrować, jak dalece od niej odbiegają. To wszystko jest konieczne, żeby się zorientować, co chcemy/możemy zrobić, jaki zakres prac nas czeka – czyli w jakim stanie są nagrobki – ilu potrzebujemy ludzi i ile pieniędzy. Inwentaryzację najlepiej wykonywać wiosną, zaraz po stopnieniu śniegu, wtedy „widoczność” jest najlepsza. W grę wchodzi także jesień, wtedy jednak ledwo uschłe rośliny stanowią większą przeszkodę. Pełna dokumentacja i inwentaryzacja możliwa jest dopiero po wykonaniu wielu prac, które pozwolą nam zyskać dostęp do nagrobków (odkrzaczanie, odkopywanie, czyszczenie, montaż) oraz ich części pozostających pod ziemią. To, co zobaczymy w trakcie rejestrowania stanu zachowania, nie daje zwykle pełnej jasności sytuacji. Wiele elementów nagrobków może znajdować się pod ziemią, wiele ich uszkodzeń możemy odkryć po podjęciu prac remontowych. Doświadczenie w ocenie stanu zachowania przyjdzie z czasem, należy jednak zarejestrować rodzaj i stan nagrobka oraz skały/skał, z której jest wykonany, wymiary wszystkich jego elementów, posadowienie i pion nagrobka, wszelkie ubytki formy, pęknięcia i zarysowania, przebarwienia, wykwity, złuszczenia, stan spoin, dybli i klamer łączących elementy, przesunięcia elementów względem siebie, dyslokacje elementów, rodzaj i stan powłok oryginalnych lub wtórnych, rodzaj i stan uzupełnień bądź ingerencji w formę nagrobka, sygnatury kamieniarskie oraz oczywiście treść i stan wszelkich inskrypcji. Bardzo ważną informacją jest wiek nagrobka, który – o ile to możliwe – ustalamy na podstawie inskrypcji. Należy przy tym pamiętać, że data śmierci nie musi być datą powstania nagrobka. Nagrobek mógł powstać w roku śmierci, wiele lat po śmierci, ale także przed śmiercią pochowanego, datując nagrobki należy więc zachować ostrożność (chyba że jest na nim wyraźna data fundacji, co w niektórych regionach kraju było praktykowane). Rzecz jasna nagrobek – choć nie każdy – można przyporządkować na podstawie cech konkretnemu

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

D

13

Omawiając poszczególne czynności/metody, wskazuję często służące do ich wykonania narzędzia i materiały, z których opisami należy się zapoznać, bowiem zawierają istotne szczegóły. Fotografie umieszczone w kolorowej wkładce ilustrują niektóre z opisywanych czynności.

I I . U s u wa nie z bę d ne j l u b z a g r a ż a j ą c e j nagr obkom r oślinności  Kamień należy traktować jak materię żywą, w istocie współpracującą z otoczeniem – np. wchłania i oddaje wodę, a niebezpieczne sole migrują z nią do powierzchni – potrzebującą zatem światła i oddechu. Nie znaczy to jednak, że cmentarz ma stać się pustynią, co, o zgrozo, przytrafia się coraz częściej. Uwaga: proszę pamiętać, że większość starych cmentarzy była od początku obsadzana drzewami, niektóre starannie planowano, uwzględniając zieleń; wieczny odpoczynek ma być oazą spokoju, także dla żywych, nie zaś pustynią „obsadzoną” nagrobkami.  Nie usuwamy z cmentarza starodrzewu, także dlatego, że często wyznacza on granice cmentarza. Jeżeli istnieje konieczność usunięcia starodrzewu lub innych drzew zagrażających nagrobkom bądź ludziom, właściciel cmentarza, lub my, osoby działające w jego imieniu na podstawie upoważnienia, musimy uzyskać stosowne pozwolenia, które dotyczą wszystkich drzew starszych niż pięcioletnie i nie owocowych (o ile cmentarz nie jest wpisany do rejestru zabytków). Jeżeli cmentarz jest objęty ochroną konserwatorską, musimy zwrócić się o zgodę do urzędu konserwatorskiego. Należy pamiętać, że tego typu wycinkę może wykonać tylko osoba/firma mająca stosowne umiejętności, która jednocześnie bierze odpowiedzialność za bezpieczną wycinkę – zarówno dla nagrobków, jak i ludzi. Może być ona bardzo trudna na gęsto „zaludnionym” cmentarzu i wymagać cięcia drzew od góry do dołu. Uzyskiwanie pozwoleń jest czasochłonne (do 60 dni), a wynajem firm specjalistycznych kosztowny. Warto zatem ocenić potrzeby związane z roślinnością przed podjęciem starań o pieniądze, by zawarować niezbędne środki w budżecie prac remontowych.  Cokolwiek usuwamy poza starodrzewem, musimy zwracać uwagę na kierunek upadku i stwarzane w ten sposób zagrożenie dla nagrobków i ludzi. Wszelkimi narzędziami w pobliżu kamienia należy operować ostrożnie, pamiętając, że o ile siekierę, łańcuch piły spalinowej bądź tarczę kosy spalinowej można naostrzyć, o tyle uszkodzenia kamienia są nieodwracalne! W przypadku usuwania roślinności, która wrasta w nagrobek, polecam używanie narzędzi ręcznych, choć trzeba przyznać, że dobry pilarz może wiele dokonać, jeśli ma pewną rękę.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

14

przedziałowi czasowemu (np. krzyże bruśnieńskie o nieregularnych kształtach, wkopywane bezpośrednio w ziemię, bez podstawy, datowane są na XVII, XVIII w.). W naszym kręgu kulturowym obecność na cmentarzach (pomijam nagrobki, a raczej epitafia w kościołach) nagrobków starszych niż z końca XVIII w. należy do rzadkości (do nich zalicza się płyta nagrobna Fieronii Orfickiej, zmarłej w 1644 r. w Chmielu, gmina Lutowiska, Bieszczady). Nieliczne, które się tam znalazły, bardzo często nie mają dat. Co do inskrypcji nieczytelnych, jest wiele sposobów ich uczytelniania do celów dokumentacyjnych: można wybrać porę, w której światło pada pod korzystnym kątem; jeśli to możliwe, ustawić element pod kątem odpowiednim do źródła światła; można oświetlić inskrypcję po zmroku światłem bocznym; posłużyć się metodą frotażu; czasami pomaga zmoczenie inskrypcji, natarcie jej ziemią lub śniegiem. Fotografia dokumentacyjna rządzi się swoimi prawami. Dziś, kiedy prawie każdy aparat jest wyposażony w funkcję automatu, trudno mówić o niemożności wykonania dokumentacji, przy czym – zwłaszcza na początku – warto poprosić o pomoc zawodowca. Pamiętajmy, że dokumentacja to nie fotografia artystyczna! Zdjęcia muszą być czytelne, ostre, kontrastowe, większość kadru ma wypełniać wyłącznie dokumentowany obiekt, co nie wyklucza pojedynczych ujęć wskazujących stan otoczenia. Nie uwieczniamy w tym momencie siebie: obecność ludzi w kadrze jest wykluczona, za to powinien znajdować się w nim numer nadany nagrobkowi, a także skala (łata). Nagrobek fotografujemy z przodu, półprofilu, ale także boków i z tyłu, o ile noszą jakieś szczególne cechy. Osobno fotografujemy wszystkie inskrypcje, detale oraz widoczne uszkodzenia. Ostatecznie ilość fotografii zależy od bogactwa formy i stanu zachowania nagrobka. Kiedy już dokumentujemy prace, na fotografiach mogą – wręcz powinny – znaleźć się osoby wykonujące poszczególne czynności, przy czym należy odróżnić dokumentację konserwatorską od dokumentacji naszego działania. Jeszcze jedna ważna uwaga: przemieszczanie elementów (oryginalnych składowych) lub części nagrobków (fragmentów powstałych w wyniku uszkodzeń formy) w trakcie inwentaryzacji także musi być dokumentowane. Mam tu na myśli np. odnalezienie części uszkodzonego krzyża kilka metrów od nagrobka. Odnalezioną część, po sfotografowaniu jej w miejscu odnalezienia, możemy przenieść pod właściwy nagrobek. W dociekaniach dotyczących cmentarza (które, choć nie są niezbędne, by podjąć na nim prace, bywają jednak bardzo cenne, także w przypadku opracowywania jego monografii) należy pamiętać o badaniach źródłowych i archiwalnych (opisy, wzmianki w literaturze, dokumenty miejskie i wiejskie, AAN, AGAD, wpis do rejestru zabytków, parafialne księgi zgonów, dokumenty USC, fotografie rodzinne, pocztówki); wywiadach z obecnymi i byłymi mieszkańcami; odszukiwaniu rodzin osób pochowanych, a także badaniu działalności zakładów kamieniarskich i pogrzebowych.

15

 Jeżeli w miejscu posadowienia nagrobka lub w jego pobliżu pozostaną karpy, bezsprzecznie należy je usunąć. Nieusunięte z czasem zgniją i negatywnie wpłyną na stabilność podłoża.  Należy zwrócić uwagę na drzewa (wierzba, lipa) oraz krzewy, które szybko odrastają, i zdecydowanie usuwać ich pnie. Drewno należy do właściciela cmentarza, niemniej warto spróbować zawrzeć umowę z kimś, kto usunie, co trzeba, na własny koszt, otrzymując w zamian to, co usunął. Nie wolno zapominać, że część drewna może być nam potrzebna do pracy: na podkładki pod czyszczone elementy, jako dźwignie bądź rolki, a także do suszenia kamieni przygotowywanych do klejenia. Po pracach drewno gromadzimy w jednym miejscu.

f ot. 1 . Pr z e wr ócon a kapliczka przydr ożna z 1869 r. w nieistniejącej łemk owskiej wsi Długie, gm. S ęk owa . element y – za w yjątkiem uszk odzonej rzeźby – leżą w linii upadku. Fot. Tadeusz Łopatkie wicz, 20 VIII 1980 r.

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

Przypominam: nie wolno szkodzić kamieniom nagrobnym! – musimy przyjąć, że jest to reguła, od której nie ma wyjątków. Przyznaję jednak, że może dojść do sytuacji, w których „mniejsze zło” będzie jedynym rozsądnym wyjściem.

16

Odk opywanie – w jak najmniejszym stopniu naruszamy grunt, mając jednak w pamięci to ograniczenie, nie utrudniamy sobie pracy. Wykopaną ziemię warto gromadzić w jednym miejscu: jeżeli w trakcie pracy spadnie deszcz, a ziemia będzie bezładnie rozsypana, będziemy mieli wszędzie błoto. Kopiemy tak, by nie uszkodzić ani nie zarysować elementów; poszukiwania brakujących części z tego samego powodu prowadzimy ostrożnie, również dlatego, że możemy natrafić na coś, o czym nie wiemy. Jeżeli mamy kłopot z identyfikacją kamieni, odkopane fragmenty odkładamy w jedno miejsce – jeśli są małe, na folię. Następnie czyścimy je, a dopiero później selekcjonujemy. Elementy, które trzeba „uwolnić z ziemi”, należy okopywać tak, by przy ich podważaniu nie doszło do pęknięcia lub odłamania jakiegoś fragmentu – czasami radość z odnalezienia popycha do pochopnego działania. Z zasady podważamy zawsze dłuższy bok elementu, podważanie krótszego jest bardziej ryzykowne. Elementy mające powyżej metra długości najlepiej podważać w dwóch punktach jednocześnie, bywa to jednak niemożliwe, więc należy zachować ostrożność. Uwagi: kamień leżący w ziemi jest bardziej nasiąknięty wodą, a przez to bardziej kruchy – dotyczy to przede wszystkim skał osadowych, w znacznie mniejszym stopniu skał magmowych i metamorficznych. Jeżeli natrafimy na szczątki zmarłych, należy je wszystkie umieścić z powrotem w ziemi pod montowanym nagrobkiem.

Poszukiwanie brakując ych elementów – kiedy już wiemy,

że czegoś brakuje, należy dołożyć wszelkich starań, by to odnaleźć. Są oczywiście granice rozsądku, niemniej pamiętajmy, że jeśli ktoś przewraca nagrobek, na ogół zaspokaja swoją potrzebę dewastacji (Fot. 1). W związku z tym większość elementów znajdujemy w linii upadku, czasami dość głęboko pod ziemią – głębokość zależy od właściwości ziemi, rodzaju roślinności i upływu czasu. Mimo że do dyslokacji dochodzi często, zdarzają się też inne sytuacje (częściej na cmentarzach czynnych, ale także na tych, którymi zajmuje się przeważnie Magurycz, czyli pozbawionymi opiekunów): bywa, że ktoś – w dobrej wierze – chce uporządkować przestrzeń cmentarza i zbiera wszystkie pozostające luzem elementy w jedno miejsce, na kupki, albo wlecze pod... śmietnik. Dla nas byłoby lepiej, żeby leżały tam, gdzie upadły: kiedy mamy przed sobą pięćdziesiąt połamanych nagrobków, a części od nich rozrzucone nie wiadomo gdzie, biegania z ciężarami jest przy tym masa. W takich sytuacjach bardzo przydatna jest wyobraźnia przestrzenna, ale także znajomość sztuki sepulkralnej, która ułatwia dopasowywanie elementów lub części nagrobków.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

I I I . R e m on t z w y k or z y s ta nie m w y b r a n y c h t e c h n i k k o n s e r wat o r s k i c h

17

18

bez względu na metodę, jest usunięcie ze wszystkich elementów nagrobka – bez niszczenia, osłabiania ani szlifowania powierzchni – zabrudzeń pochodzenia atmosferycznego, mikroorganizmów (mchy, porosty, sinice), produktów erozji, a także powłok szkodliwych lub zacierających detale, na przykład szlichty cementowej, większości farb i pobiały wapiennej. Uzupełnieniem czyszczenia mechanicznego jest czyszczenie za pomocą środków chemicznych. Wrócę jeszcze do powłok, zwłaszcza wapna: często słyszę, że taka jest tradycja i... jest w tym wiele racji. Rzeczywiście, tradycja wskazuje, że nagrobki i krzyże przydrożne często bielono, zabieg ten ma jednak walor wyłącznie estetyczny, krótkotrwały, w dłuższej perspektywie szkodliwy. Wapno ma właściwości antyseptyczne, rzeczywiście chroni (do czasu) przed rozwojem mikroorganizmów, ale niestety jest także żrące, poza tym wielokrotnie nakładane zaciera detale, a zwłaszcza inskrypcje, często przyczyniając się do ich degradacji. Przykładów barwnego ozdabiania kamienia jest więcej, wystarczy przywołać jako przykład rzeźby antyczne, które znamy na ogół jako śnieżnobiałe, podczas gdy pierwotnie były często bogato polichromowane. Podobnie jest z macewami, które też polichromowano – proszę sobie wyobrazić pełen kolorów żydowski cmentarz: jakże inaczej, jak radośniej wyglądałby, mimo że w pobliżu nie ma już żadnego Żyda. Bielenie nagrobków bądź ich polichromowanie jest także częścią dziedzictwa, trzeba jednak pamiętać, jak powłoki wpływają na materiał, z którego jest wykonany nagrobek. Nie każda tradycja, także rzemieślnicza, jest dobra – np. łączenie elementów kamiennych za pomocą żelaza jest szkodliwe. Wszystkiego nie zdołamy uratować, skoro zatem nie wiemy, jak dokładnie wyglądała polichromia, zostawmy tzw. świadki (obszary 1x1 cm odpowiadające poszczególnym kolorom) i wykonajmy staranną dokumentację. Jeśli wiemy, możemy pokusić się o rekonstrukcję, pod jednym wszakże warunkiem: z pomocą konserwatora należy dobrać farby, które nie szkodzą kamieniowi. Bywa, że upływ czasu pozostawia na kamieniu ślady bardzo trudne do usunięcia w warunkach polowych (wytrawnym konserwatorom potrafią one sprawiać niemały kłopot w warunkach „pracownianych”), czasami w ogóle nie do usunięcia bez ingerencji w strukturę kamienia – są jednak granice możliwości opisywanego działania. Umówmy się zatem, że mniej interesuje nas estetyka (co w żadnym razie nie wyklucza staranności naszych działań), bardziej zaś trwanie nagrobka. Do czyszczenia mechanicznego służą wszelkiego rodzaju ręczne szczotki – mosiężne, żelazne, ryżowe, ze sztucznego włosia oraz szczotki, które można założyć na szlifierki bądź wiertarki. Ich twardość dobieramy stosownie do twardości kamienia i sposobu obróbki powierzchni. Jest rzeczą oczywistą, że czyszczenie nie powinno kaleczyć powierzchni kamienia, innymi słowy kamień nie powinien nosić śladów czyszczenia. Szczotką żelazną nie wyczyścimy polerowanej powierzchni, może być ona także zbyt twarda do czyszczenia powierzchni matowych,

szczególnie zaś niebezpieczna przy czyszczeniu partii wyposażonych w inskrypcje lub osłabionych. Do czyszczenia mechanicznego należą także wszystkie metody wykorzystujące sprężony strumień wody, pary wodnej albo piasku. Efektywność tych metod jest niewątpliwa, ich zastosowanie wymaga jednak nie tylko kosztownego sprzętu, ale też niemałego doświadczenia: użycie zbyt silnego strumienia może spowodować nieodwracalne uszkodzenia powierzchni – więcej o tym przy okazji omawiania narzędzi. Czyszczenie chemiczne – kamień wyczyszczony mechanicznie nie jest

jeszcze de facto czysty, choć wizualnie może robić takie wrażenie; po czyszczeniu mechanicznym warto użyć środków chemicznych, których wybór należy poruczyć konserwatorowi. Do czyszczenia skał osadowych Magurycz używa specjalistycznych past, których stosowanie wymaga przestrzegania kilku zasad: produkty te zawierają na ogół silnie toksyczne substancje, należy więc je aplikować w odzieży ochronnej, zwłaszcza w rękawicach gumowych (nie lateksowych). Pasta może pozostać na powierzchni kamienia przez ściśle określony czas, zwykle nie dłużej niż 5 do 7 minut, po czym bezzwłocznie należy ją zmyć wodą, dokładnie i obficie. W przeciwnym razie jej składniki (m. in. HF) wnikną zbyt głęboko w kamień i nie dadzą się stamtąd usunąć mimo zmywania, co ostatecznie odbędzie się ze szkodą dla kamienia. Należy więc tak planować mycie, żeby pasta nie pozostawała na kamieniu dłużej niż trzeba. Zmywanie wodą pod ciśnieniem jest najbardziej skuteczne, niemniej zmywanie ręczne jest też dopuszczalne. Wskazane zasady należy porównać ze sposobem użytkowania wskazanym przez producenta i stosować się do tych ostatnich.

Usuwanie starych powłok cementow ych – czynność nie tyle

trudna, ile żmudna, można ją bowiem wykonać tylko ręcznie. Istnieją środki do usuwania zapraw cementowych, ale stosunkowo świeżych, nie zaś kilku- bądź kilkudziesięcioletnich; poza tym na ogół zawierają one kwasy, które mogą mieć niekorzystny wpływ na strukturę kamienia (najlepiej zasięgnąć opinii konserwatora). „Ręcznie” oznacza w tym przypadku bardzo delikatne zdejmowanie powłoki za pomocą szpachelek, noży szewskich, ale też dłut. Przy większych obiektach czynność ta może trwać nawet kilka dni. Usuwanie powłok wapiennych jest znacznie prostsze, zwykle wystarcza szpachelka i szczotka, czyszczenie kamieni o dużej porowatości może jednak przysparzać kłopotu. Jedni robią to na sucho, inni na mokro: w tym drugim przypadku należy pamiętać, że używana w tym celu woda będzie lekko zabielona i może zabrudzić inne elementy.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

Czyszczenie mechaniczne – podstawowym zadaniem czyszczenia,

Usuwanie powłok m al arskich – czynność żmudna i niewdzię-

czna; najtrudniej usuwa się farby olejne. Sposobów jest wiele: należy wybrać

19

20

Demontaż – poprawna naprawa całego nagrobka często wymaga jego demontażu, zwłaszcza kiedy trzeba wymienić dyble żelazne albo naprawić poszczególne elementy, ale też wówczas, kiedy zaprawa łącząca elementy straciła swoje właściwości lub nagrobek jest odchylony od pionu. Demontaż nie jest czynnością bezpieczną dla kamienia, ze względu na duże prawdopodobieństwo wyszczerbienia, zarysowania i obtłuczenia. Z tego powodu należy odgradzać elementy drewnianymi przekładkami; stosujemy też drewniane lub gładkie rolki stalowe (w tym celu przydają się dyble, których później użyjemy zgodnie z przeznaczeniem), deski bądź kołki, po których zsuwamy kolejne elementy. Podważamy je bardzo delikatnie, do czego przydają się szerokie płaskie dłuta, ale także łapki i brechy; kiedy już uda nam się umieścić dłuto, łapkę lub brechę w szczelinie między elementami (czasami trzeba usunąć część spoiny) na głębokości minimum 2 cm, starajmy się nie opierać ich o krawędź elementów. Wiele zależy od podnoszonego materiału: wyszczerbić wapień, piaskowiec, a nawet marmur jest łatwo; granit, sjenit lub labradoryt – znacznie trudniej. Zdejmowane elementy układamy bezpiecznie na drewnie, żeby nie przeszkadzały w innych czynnościach, ale jak najbliżej miejsca rozbiórki – będziemy przecież musieli je ułożyć z powrotem, często wyżej niż je zastaliśmy, a przedtem wyczyścić i ewentualnie dokonać koniecznych napraw. W rozbiórce pomocny jest trójnóg, który stawiamy do demontażu ciężkich konstrukcji, choć z drugiej strony czasem lepiej się trochę wysilić niż go stawiać. W przypadku rzeźb i krzyży należy zachować szczególną ostrożność. Miejsce pracy powinno być uporządkowane i uprzątnięte ze wszystkiego, o co można się potknąć lub na czym można stracić równowagę, czyli kawałków drewna, kamieni, zbędnych

narzędzi itd. Podłoże, na którym stoją ludzie zmagający się z ciężarem, musi być stabilne. Demontaż elementów osadzonych na dyblach bywa kłopotliwy: dyble są często tak „spuchnięte” na skutek erozji, że mają średnicę znacznie większą niż pierwotnie i tkwią niewzruszenie w kamieniu, co może skutkować powstawaniem ubytków podczas zbyt gwałtownej próby demontażu. Często też powstaje specyficzny amalgamat kamienia i żelaza. Czasem istnieje możliwość delikatnego rozwiercenia otworu od spodu, po zdjęciu połączonych elementów. Bywa jednak, że trzeba uciąć dybel, a dostęp do niego jest trudny. Kiedy możemy operować nawet samym brzeszczotem do cięcia metalu, jest całkiem nieźle; gorzej, kiedy element ma rozmiary większe niż brzeszczot – wtedy nie pozostaje nic innego, jak „przedłużyć” brzeszczot choćby dwoma sztywnymi kawałkami drutu. Czasem dybel można „ukręcić”, wymaga to jednak ostrożności. Po demontażu otwory po dyblach starannie czyścimy. Usuwanie starych zapraw – usuwamy je za pomocą szpiców, gradzin

i dłut płaskich, choć bywa, ze dają się usunąć szczotka żelazną. Proszę sobie wyobrazić, że mamy przed sobą powierzchnię 40x50 cm, upstrzoną resztkami zaprawy: blisko krawędzi kujemy zawsze kierując dłuto do środka, nie na zewnątrz, unikamy w ten sposób ich wyszczerbienia. Jednocześnie staramy się jak najmniej ingerować w oryginalną powierzchnię, mimo że po montażu nie będzie ona widoczna. Zaprawę możemy też usuwać szlifierką kątową; w przypadku powierzchni nierównych dotarcie do niektórych zagłębień tarczą może okazać się niemożliwe bez naruszania kamienia, wtedy należy użyć dłut. Usuwanie

dybli (żelaznych łączników) – jeżeli tylko dybel wystaje

choć trochę nad powierzchnię, możemy delikatnie próbować obruszyć go młotkiem. Do jego osadzenia wykuto otwór o większej średnicy. Zaprawy, siarki lub ołowiu z otworu możemy pozbywać się za pomocą wąskich dłut płaskich, szpiców, ale też wiertarki z odpowiednimi wiertłami, przy czym należy uważać, żeby go nie poszerzyć, przed wierceniem zaś sprawdzić, czy od otworu nie rozchodzą się promieniste pęknięcia. Jeżeli pęknięcia istnieją, to musimy tak uszkodzony element na czas tej czynności zabezpieczyć pasem bądź ściskami stolarskimi. Często kamień wewnątrz otworu montażowego jest zdezintegrowany; w większości przypadków należy go usunąć, jak próchnicę z zęba, ponieważ nowy, nierdzewny dybel musi się czegoś trzymać. Istnieje możliwość uzupełnienia spoiwa wypłukanego w takim oraz w innych miejscach; służą do tego specjalistyczne środki, niemniej zasadność ich użycia, sposób i rygory z tym związane wymagają konsultacji z profesjonalistą: preparaty te są bardzo drogie, kosztują około 80 PLN za litr.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

ten najskuteczniejszy, przy czym można zdrapywać farbę szpachelką, uważając, by nie rysować kamienia; opalać farbę, ale tak, by nie rozgrzać zanadto kamienia; usuwać ją za pomocą środków do zdejmowania powłok malarskich (po takiej czynności kamień trzeba starannie umyć, żeby pozbyć się substancji chemicznych zawartych w tych środkach). Jeśli i to nie skutkuje, można stosować okłady z ligniny nasączonej odpowiednio dobranym rozpuszczalnikiem (aby rozpuszczalnik nie odparował, zanim zadziała, zakrywamy okład folią). Kiedy już odsłania się kamień (farba daje się usuwać) musimy tę czynność przerwać i czyścić dalej innym sposobem, nie można bowiem dopuścić do nasączenia kamienia rozpuszczalnikami. Jeżeli warstwa farb jest gruba, na początku można czyścić szlifierką kątową, wymaga to jednak delikatności i uwagi, bo łatwo zahaczyć tarczą o inne elementy lub nie dostrzec w porę powierzchni kamienia. Metoda ta ma jedną poważną wadę: na bardzo niskich obrotach niewiele daje, na wyższych topi farbę i zakleja tarczę; czasami farba „chlapie” nie tam, gdzie trzeba, a ponieważ jest rozgrzana i ciepła, trudno ją później usunąć.

21

okazję się przekonać, nie wszyscy pamiętają, że proces nakładania musi być tak zorganizowany, by przed ostatecznym opuszczeniem elementu można było wyjąć spod niego palce – warto o tym pamiętać, w przeciwnym razie stracimy ręce do pracy. W przypadku montażu elementów wyposażonych w dyble obowiązuje zasada: nigdy nie nakładamy elementu na dybel. Dybel musi być osadzony w elemencie nakładanym – unikamy w ten sposób powstania pustek w otworze montażowym dybla, bo przecież nie sposób utrzymać zaprawy w otworze znajdującym się do góry nogami. Montaż elementów żeliwnych i żelaznych – najlepiej wykonywać za pomocą zaprawy szybkowiążącej, zawsze jednak po zabezpieczeniu antykorozyjnym montowanych elementów. Używanie klasycznej zaprawy jest dopuszczalne, wymaga jednak unieruchomienia montowanego elementu na co najmniej dobę, nie zaś sześć godzin, jak w przypadku wcześniej wymienionej zaprawy. Przy montażu należy bezwzględnie zwrócić uwagę na orientację nagrobka, czyli jego położenie względem stron świata. Musi być taka sama, jak przed rozpoczęciem prac – chyba że mamy dowód na inne pierwotne położenie. Proszę pamiętać, że zmiana orientacji będzie fałszerstwem: w większości przypadków nagrobek na cmentarzu chrześcijańskim stoi „w głowach” (innymi słowy pole grobowe jest przed nagrobkiem, są jednak cmentarze, na których pole grobowe jest za nim), na cmentarzu żydowskim zaś pochówek jest za, a nie przed macewą. Na cmentarzach czynnych takie fałszerstwo może dodatkowo skutkować naruszeniem pochówku w przyszłości. Naszym zadaniem nie jest wprowadzanie nowego porządku na cmentarzu, lecz przywrócenie oryginalnego. Klejenie żywicą epok sydową (dalej: ż. e.) – szczegóły związane z pro-

cesem klejenia wyjaśniam niżej (patrz: materiały – ż. e.), tu zaś podaję informacje podstawowe: części kamienne, które chcemy skleić ż. e., muszą być suche i czyste, przy czym nie oznacza to, że cały cokół kamienny, do którego mamy dokleić naroże, musi być idealnie suchy. W przypadku skał osadowych można przyjąć, że materiał powinien być suchy co najmniej 20 cm od powierzchni klejonej. Istnieją oczywiście urządzenia do badania wilgotności, ich koszt jest jednak bardzo wysoki. W związku z tym pozostają następujące metody: niezawodnym miernikiem jest „próba żywicy” – na powierzchnię części przygotowanych do klejenia nakładamy odrobinę rozrobionego kleju; jeżeli klej zbieleje (pokryje się białym „osadem”), to znaczy, że część lub części nie są suche. Suszony kamień jaśnieje, należy jednak odróżnić wysychanie powierzchniowe od wewnętrznego; w przypadku suszenia części nawierconych urobek wydobyty z otworu – o ile jest sypki – na ogół oznacza, że możemy już kleić; miernikiem wilgotności może być dłoń przyłożona do ciepłego kamienia – wilgoć jest wyraźnie wyczuwalna. Czas suszenia bywa rozmaity i waha się od kilku

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

22

Montaż – każdy montaż poprzedza stabilizacja podłoża, które ma kluczowe znaczenie dla trwałego i poprawnego posadowienia i statyki nagrobka. Najczęściej przygotowujemy wykop na sztych łopaty (głębokość może być większa, o ile wymaga tego waga nagrobka), który wypełniamy szczelnie warstwą możliwie dużych kamieni lub gruzu, do poziomu gruntu. Na wypoziomowanej warstwie układamy materiał izolacyjny (patrz: materiały – izolacja). Kwestia wykonywania wylewek betonowych jest co najmniej sporna, wiele zależy od naszych możliwości finansowych, jedno wszakże jest pewne: nie należy wiązać nagrobka na stałe z podłożem (wyjąwszy tumby, kaplice bądź inne duże konstrukcje nagrobne wymagające fundamentu). Osobiście, w większości wypadków, jestem ich przeciwnikiem. Zaprawy, których używamy, zostaną omówione niżej (patrz: materiały – zaprawy). Montaż – co oczywiste – zaczynamy od podstawy, sprawdzając jej położenie poziome, podobnie jak każdego następnego elementu. Często jednak się zdarza, że ostateczny pion całego obiektu można ustalić po montażu wszystkich elementów, co wyjaśniam niżej (patrz: narzędzia – poziomica). Podczas montażu kolejnych elementów warto mieć pod ręką narzędzie do mierzenia odległości od krawędzi poprzedniego elementu – w większości przypadków kolejne elementy są coraz mniejsze, choć oczywiście zdarzają się elementy nadwieszone nad niższymi. Warto wziąć pod uwagę, że świeżo montowane elementy mogą się przesuwać. Nakładanie zaprawy między montowane elementy może nastąpić przed ich nałożeniem na siebie lub po nim. Pierwsze rozwiązanie jest możliwe, kiedy mamy do czynienia z elementami lekkimi, które możemy delikatnie i równomiernie ułożyć na równo rozprowadzonej zaprawie albo opuścić równomiernie na zaprawę za pomocą trójnogu lub w inny sposób. Drugie rozwiązanie stosujemy, kiedy element jest zbyt ciężki, a nie korzystamy z trójnogu, przy czym „nałożenie” elementu rozumiem dwojako: element nakładany stoi na jednym z boków na skraju miejsca, w którym spocznie, a zatem od zakończenia montażu dzieli nas jeden ruch, czyli samo położenie bądź postawienie (w przypadku wysokich elementów). Zaprawa powinna być wówczas rozprowadzona nierównomiernie: w miejscu, w którym kładziony/stawiany element najpierw dotknie podłoża, zaprawy musi być więcej, im dalej od tego punktu – mniej. Uwagi: mimo konieczności natychmiastowego usuwania nadmiaru zaprawy, lepiej położyć jej tyle, żeby została wyciśnięta na zewnątrz (oczywiście w niewielkiej ilości), niż później upychać ją w pustkach. „Poduszka” z zaprawy tuż po ułożeniu elementu daje cenną możliwość manewru (w ograniczonym jednak zakresie) – przy układaniu elementów jeden na drugim często nie jesteśmy w stanie rozmieścić ich idealnie, a przecież to ostatnia chwila na poprawki. Wspomniana „poduszka” może też stworzyć zagrożenie w przypadku nakładania wysokich, ciężkich elementów (np. obelisków), o ile nie są wyposażone w dybel: niekontrolowany poślizg może spowodować utratę równowagi elementu. Jak miałem

23

znajdować się powyżej krawędzi otworu, w którym montujemy dybel; w przeciwnym razie może dojść do niepożądanego sklejenia części. Klejenie ż. e. - jak widać z opisu – jest czasochłonne, warto zatem starannie je zaplanować, aby „zmieścić” się w czasie którym dysponujemy. Rek onstruk cje – samo słowo „rekonstrukcja” zawiera w sobie istotę tego

działania. Naszym zadaniem jest przywrócenie nagrobkowi pierwotnego wyglądu, czyli możemy dodać tylko to, czego brakuje (o ile wiemy jak wyglądało), lub ująć to, co z oryginałem nie ma nic wspólnego – do kwestii oryginalności wrócę niżej. Jedyne, co mamy prawo, a często wręcz obowiązek zmodyfikować – o ile nie chcemy narazić nagrobka na zniszczenie – to sposób montażu nagrobka, czyli np. wymiana korodujących dybli żelaznych na dyble z materiałów nierdzewnych bądź stabilizacja podłoża. Podstawą do rekonstrukcji jest zachowana ikonografia w postaci fotografii, projektu (zdarza się, że projekty były modyfikowane w trakcie realizacji i niekoniecznie oddają stan faktyczny) lub wyniki – zwykle żmudnych – badań. Często zdobycie fotografii (podobnie jak projektu), o ile w ogóle kiedykolwiek powstała, graniczy z cudem i może wydłużyć proces rekonstrukcji na lata. Maguryczowi zdarzyło się tylko kilka razy korzystać z takiego materiału, który w przypadku cmentarzy wiejskich na ogół nie istnieje. Podstawą do rekonstrukcji mogą być także analogie. Wyobraźmy sobie: mamy trzy nagrobki identyczne formalnie i architektonicznie, wszystkie trzy zwieńczone najpewniej takimi samymi krzyżami. Zachowane w całości mamy jednak tylko dwa krzyże, trzeciemu brakuje fragmentu np. dolnej części trzonu albo ramienia. Prawdopodobieństwo, że ten trzeci miał inaczej zakończony trzon, jest niewielkie. Jeśli tylko mamy materiał identyczny z oryginalnym lub podobny (są różne szkoły: jedni ukrywają rekonstrukcję, inni ją podkreślają: mając do dyspozycji ten sam materiał, miejsce klejenia zaznaczają fugą w innym kolorze) oraz człowieka umiejącego go obrobić, bądź też potrafimy w inny stosowny sposób zrekonstruować brakujący element (narzut, odlew w materiale imitującym oryginalny), jestem za umożliwieniem postawienia tego krzyża. Pozbawiony trzonu musiałby wszak pozostać niezamontowany. Dorobienie innego trzonu albo rezygnacja z jego dorobienia wyklucza możliwość montażu, zmienimy bowiem formę, kształt i proporcje krzyża, co może wyglądać po prostu źle, żeby nie powiedzieć śmiesznie. Ramię nie jest niezbędne, żeby krzyż stał, więc wszystko zależy od naszych możliwości, ale też od podejścia. Załóżmy, że nie zamierzamy ukrywać zniszczenia nagrobka. Można to podkreślić na dwa sposoby, o ile chcemy, żeby każdy miał tę świadomość: zaznaczając wyraźnie, że dorobione ramię jest rekonstrukcją, lub nie dorabiając go w ogóle. Tego drugiego rozwiązania nie rozpatrywałbym jednak w wymiarze ideowym, tylko uzależniał od naszych możliwości – naszym celem nie jest bowiem trwała ruina. Możliwe jest też trzecie

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

24

do kilkunastu godzin. W warunkach polowych najłatwiej suszyć przy ognisku urządzonym pod zadaszeniem, przy czym jeśli nie zdążymy zrobić tego od rana do wieczora, części suszone poprzedniego dnia – nawet nakryte – zwilgotnieją, więc rano trzeba je przed klejeniem podsuszyć. Części suszone układamy na podkładkach drewnianych (pilnując, by się nie zapaliły) lub kamieniach wokół ognia. Uwaga: części leżące na ziemi będą stale podsiąkały. Między część suszoną a ogień musi się zmieścić dłoń, a kamień nie może parzyć; trzeba pamiętać, że zbyt wysoka temperatura prowadzi do dezintegracji materiału skalnego. Suszenie skał magmowych i metamorficznych trwa zwykle dłużej niż skał osadowych: jakkolwiek wchłaniają mniej wody, odparowuje ona z nich dłużej. Kamienie wydobyte z ziemi z natury rzeczy zawierają więcej wody, są przez to cięższe (także bardziej podatne na uszkodzenia) i długo się suszą. Części klejone należy trochę ostudzić – zbyt ciepły kamień gwałtownie przyśpiesza sieciowanie (twardnienie) ż. e. Z początku ż. e. jest niebezpiecznie płynna i może wyciekać. Żeby usunąć zabrudzenia ż. e. bez naruszenia powierzchni, trzeba to zrobić natychmiast, lepiej więc ich unikać. Jeśli już zajdzie taka konieczność, trzeba jak największą ilość ż. e. zebrać nożem szewskim lub szpachelką, a miejsce zabrudzenia wielokrotnie przetrzeć szmatką lub papierem nasączonym toluenem – metoda przestaje być skuteczna po kilku minutach od zabrudzenia, ponieważ żywica zdąży w tym czasie wsiąknąć. Klejone części powinny być zabezpieczone przed zmoczeniem przez co najmniej 12 godzin, a najlepiej przez całą dobę; w tym czasie części nie układamy bezpośrednio na ziemi. Ż. e. twardnieje kilka godzin: przez ten czas klejone części muszą być unieruchomione pasami, ściskami, sznurkiem pp, w przeciwnym razie mogą się przesunąć. Rozdzielenie krzywo sklejonych części jest praktycznie niemożliwe bez ich uszkodzenia, z wyjątkiem idealnie prostych przełamów, które można rozciąć. Unieruchomienie klejonych części ma więc kapitalne znaczenie dla poprawnego klejenia. Montaż części klejonych najlepiej wykonać po upływie doby od klejenia, trzeba jednak pamiętać, że ż. e. jest bardzo mocnym, ale „statycznym” spoiwem, a co za tym idzie, naprężanie części klejonych podczas transportu i montażu nie jest bezpieczne – sama spoina nie pęknie, może jednak pęknąć kamień obok niej, zwłaszcza piaskowiec czy wapień. Transport części klejonych: krzyż złamany wpół – przełam poziomy – transportujemy w miarę możności w pionie, pamiętając, by nie przenosić go za ramiona, o ile przełam jest poniżej nich; macewa bądź inny duży element, pęknięty na pół lub wielokrotnie, powinien być transportowany na sztywnym podkładzie (równomiernie rozłożony ciężar chroni przed naprężeniami). Jeżeli części klejone ż. e. wymagają wyposażenia w dyble, montujemy je także za pomocą ż. e. Aby nabrać pewności, że części klejone w ten sposób będą pasowały, na czas schnięcia na część, w której osadzamy dybel, warto nałożyć część, którą później dokleimy – o ile pozwolą na to rozmiary kamieni. Trzeba przy tym pamiętać, że ż. e. nie może

25

ale też świadomość, że kolor uzyskiwany na mokro nie jest kolorem, który zobaczymy po wyschnięciu – siłą rzeczy trzeba wykonywać i suszyć próbki. Można zamawiać gotowe zaprawy, których kolor dobiera się pod kątem dostarczonych próbek, minimalna ilość zamówienia wynosi jednak 25 kg – ze względów ekonomicznych doradzam więc samodzielność w tej materii. Kity mineralne barwione w masie niestety szybko tracą walory kolorystyczne, barwnik jest bowiem wypłukiwany przez wodę. Kiedy tak wykonane uzupełnienia zostaną zaimpregnowane, scalenie kolorystyczne z oryginałem będzie trwalsze. Kity – podobnie jak każde uzupełnienie – muszą mieć fakturę identyczną lub bardzo podobną do faktury oryginału. Trzeba więc zaopatrzyć się w piasek o różnych gradacjach – patrz materiały: piasek. Uwaga: fuga zakładana między elementami nagrobka nie musi być idealnie dobrana kolorystycznie, nie może jednak być np. biała, kiedy mamy do czynienia z nagrobkiem z czerwonego piaskowca. Obiecałem wrócić do kwestii oryginalności. Zdarza się, że nagrobek służy więcej niż jednemu pokoleniu. Powstające „nawarstwienia”, na przykład dodatkowe napisy na boku czy z tyłu cokołu, zaliczamy do warstwy oryginalnej, nawet jeśli estetycznie kłócą się z resztą. Bywa też, że nagrobek jest wykorzystywany przez zupełnie inną rodzinę. Skoro wzmianka o poprzednio pochowanym uległa zniszczeniu, niewiele możemy poradzić, poza ustawieniem obok tabliczki informacyjnej. Jeżeli oryginalny napis istnieje, został jednak przysłonięty współczesną tabliczką, pokusiłbym się o umieszczenie jej w taki sposób, by nie zasłaniała starszego napisu. Jeżeli inskrypcja została zniszczona celowo, w miarę wiedzy na jej temat i możności starałbym się o jej rekonstrukcję. Ochrona nagrobk ów w ek spozycji zewnętrznej – izolacja,

hydrofobizacja, odsalanie – woda podsiąkająca kapilarnie, ale też dostająca się do kamienia podczas opadów, oraz przenoszone przez nią substancje mogą mieć decydujący wpływ na stan zachowania nagrobka. W zasadzie należy zadbać, by nagrobek był odizolowany od podłoża, co ograniczy podsiąkanie kapilarne; trzeba jednak pamiętać, by nie naruszyć przy tym jego estetyki. Hydrofobizację (impregnację) kamienia można przeprowadzić przez wprowadzenie do powierzchniowej warstwy materiału kamiennego substancji hydrofobowych („odpychających” wodę). Uwaga: ostatnie lata wywołały w środowisku konserwatorskim poważną dyskusję na temat zasadności hydrofobizacji, czyli ograniczania lub regulowania dostępu wody do kamienia za pomocą różnorakich środków chemicznych. Działanie takie musi być zatem konsultowane z konserwatorami. Impregnację powinno poprzedzić odsolenie obiektu; nagrobek zasolony nie może być impregnowany. Stopień zasolenia zależy przede wszystkim od jakości atmosfery, która w miastach jest zwykle pełna soli, ale też odległości od fabryk emitujących wiele zanieczyszczeń. Podstawowe badanie obecności soli jest

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

26

rozwiązanie: rekonstruujemy, dbając o materiał i estetykę identyczne z oryginalnymi, czyli w pewnym sensie „ukrywamy” rekonstrukcję (patrz: kolorowa wkładka). Zapewne każdy z czytelników widział budynki noszące ślady pocisków, czyli ślady wojny, takie budynki nadal funkcjonują i tak powinno być z nagrobkami. Magurycz remontował również takie, które nosiły ślady kul, np. na cmentarzu łemkowskim w Krempnej, gdzie owe ślady pochodzą z obydwu wojen światowych. Uszkodzeń powstałych w ten sposób nie maskowaliśmy. Jeszcze raz przypominam: celem opisywanych działań nie jest renowacja, nagrobek nie ma wyglądać jak w dniu powstania. Patyna, upływ czasu, zapisane nawet w uszkodzeniach kamienia historie, mają przecież swój walor. Można by więc pomyśleć: zostawmy wszystko, niech będzie, jak jest. Powstaje jednak proste pytanie: jak długo utrzyma się to, czego nie otoczymy opieką? Bardzo często brakuje zwieńczeń nagrobków, przeważnie krzyży, rzadziej rzeźb. W zasadzie jestem przeciwnikiem uzupełniania tych braków, rozumiem jednak pobudki religijne, które każą wyposażyć nagrobek w krzyż. I wtedy znów pojawia się kłopot: pozostaje odwołać się do wyczucia, smaku, ale też naszych sympatii estetycznych, które bywają różne i niekoniecznie zbieżne z przedmiotem naszych starań. Żeby nie wdawać się w zbędne dywagacje: warto zadbać, by takie uzupełnienia nie wprowadzały zamieszania i możliwie trafnie korelowały z zabytkiem, przy czym osobiście jestem ich przeciwnikiem. Nie zapominajmy, że remontowany cmentarz bądź nagrobek to nie jest przestrzeń, w której powinniśmy zaznaczać swoją obecność. Do technik rekonstrukcyjnych należą także fleki, czyli uzupełnienia z reguły prostopadłościenne, nie wymagające umiejętności rzeźbiarskich, dzięki którym elementy odzyskują dawny kształt. Magurycz stosuje tego rodzaju uzupełnienia w zasadzie tylko wówczas, kiedy mają znaczenie techniczne. Wyobraźmy sobie, że krzyż kwadratowy w przekroju poziomym ma poważnie ubytki na jednej trzeciej tego przekroju u podstawy. Ma to poważne znaczenie dla jego statyki. Brak można uzupełnić, wykuwając prostopadłościenne gniazdo, w którym osadzamy flek o rozmiarach identycznych jak gniazdo, wykonany z tego samego materiału co krzyż. Wymiary zewnętrzne fleku mogą być nieco większe – pozwoli to bezbłędnie oszlifować go po montażu do właściwych rozmiarów. Niektóre rekonstrukcje formy można wykonywać za pomocą specjalistycznych zapraw mineralnych, które nazywamy kitami. Zakładanie kitów wymaga umiejętności plastycznych. Niezmiernie istotne dla takich uzupełnień jest sezonowanie użytych zapraw, które zapobiega zbyt szybkiemu wysychaniu, a przez to nadmiernemu skurczowi i kruchości. Podobnie jak w przypadku fleków, warto nakładać kity z nadmiarem (nie więcej niż 2 mm), który „zbierzemy” przy ostatecznym opracowywaniu kitów za pomocą materiałów ściernych. Niezwykle ważny jest dobór kolorów uzupełnień, co może przysparzać pewnych trudności. Konieczna jest wiedza na temat kolorów,

27

Trójnóg to niezawodne (pod pewnymi warunkami), proste i tanie urządzenie do podnoszenia ciężarów. Drewno na żerdzie musi być proste i zdrowe; najlepiej sprawdzają się: suchy świerk, jodła lub jesion (trójnóg ze świeżego drewna jest ciężki). Średnica cieńszego końca przy

28

ry s . 1 . W iązanie „nó g ” t r ój no g u . pr z e d u s taw ie nie m t r ój no g u ka r a bine k z w c i ą g a r ką m o c u j e my d o l in y opl ataj ąc e j śr odk ową „no g ę ”, zac z e piaj ąc g o o w s z y s t k ie pr z e plot y

długości żerdzi 6 m powinna wynosić co najmniej 7 cm; wysokość konstrukcji zależy nie tylko od wysokości, na jaką chcemy podnieść element, ale też jego rozmiarów. Wiązanie „nóg” (Rys. 1) można wykonać mocną liną polipropylenową, poliamidową (od Ø 10 mm, wytrzymałość min. 1000 kg) lub solidnym łańcuchem. Należy przy tym pamiętać, że zbytnie naprężenie liny/łańcucha może uniemożliwić poprawne rozstawienie „nóg”. Zbytni luz wiązania (zwłaszcza w przypadku liny) nie jest bezpieczny, poza tym powoduje znaczne ograniczenie ruchu góra/dół regulowanego rozstawem „nóg”. Trójnóg musi stać idealnie nad miejscem montażu elementu (Rys. 2), przy czym kąt nachylenia „nóg” do podłoża powinien rys. 2. Popr awnie ustawiony wynosić od 65° do 80°. Kiedy łańcuch tr ójnóg bądź lina, do której będziemy mocować podnoszony element, zwisa swobodnie, pokazuje „środek”. Najprościej postawić trójnóg w cztery lub pięć osób, jednak czynność tę można wykonać nawet w pojedynkę w sprzyjających okolicznościach, traktujmy to jako ostateczność. Starajmy się zachować równą odległość między „nogami”, choć nie zawsze jest to możliwe. Warto – zwłaszcza jeśli nie mamy wprawy – stawiać trójnóg w bezpiecznym miejscu, żeby w razie upadku żerdzi nie spowodować uszkodzeń innych nagrobków. Korzystanie z trójnogu w więcej niż jednym miejscu wymaga jego przemieszczania. Zważywszy na jego ciężar i trudną do utrzymania stabilność – ta ostatnia zależy w pewnym stopniu od zgranych ruchów przenoszących – nie polecam odrywać go od ziemi, lecz spokojne przestawiać „noga” po „nodze”, żeby nie stracić z oczu pionu ani nie „złożyć” trójnogu przez zbyt raptowne odsunięcie „nóg” od siebie. Stawianie trójnogu w nierównym terenie wymaga dostosowania długości żerdzi na etapie przygotowań, odradzam ich „sztukowanie”. Najlepiej zdecydować przed postawieniem, gdzie która „noga” stanie, i uwzględnić to podczas wiązania. Absolutnie konieczne jest „zabijanie” nóg, żeby uniemożliwić rozsunięcie się trójnogu. Koniec każdej „nogi” musi być tak zabezpieczony, by trójnóg nie mógł się w żaden sposób rozsunąć – „nogi” w miarę

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

dość proste: wymaga ligniny i wody destylowanej. W kilku wybranych miejscach na wszystkich elementach nagrobka umieszczamy fragmenty ligniny, czyli kompresy o wymiarach 15x15 cm, nasączone wodą destylowaną. Kompresy muszą dokładnie przylegać do powierzchni i być zabezpieczone przed całkowitym wyschnięciem na co najmniej dobę – za pomocą folii ściśle pokrywającej okład. Kompresy nakładamy po usunięciu z powierzchni nawarstwień atmosferycznych i mikroorganizmów. Jeśli zabarwią się, wskazuje to niestety obecność soli. Istnieją oczywiście profesjonalne metody badania stopnia zasolenia, zbyt kosztowne jednak dla społeczników. W przypadku stwierdzenia obecności soli musimy nałożyć kompresy na całą powierzchnię obiektu. Najlepiej to zrobić na zdemontowanych elementach. Kompresy namoczone wodą destylowaną zakładamy do chwili, kiedy przestaną się barwić. Rynek oferuje zamiast kompresów gotową „pulpę”, która „wyciąga” sól na identycznej zasadzie migracji do rozszerzonego środowiska. Po odsoleniu i montażu elementów możemy przystąpić do impregnacji, przy czym powierzchnie, na które nanosimy impregnat, muszą być bezwzględnie czyste. Magurycz stosuje impregnaty, które nie wymagają suchego kamienia, o który trudno w warunkach polowych. Niemniej kamień nie może być całkiem mokry, bo wówczas nie wchłonie impregnatu. Nie impregnujemy po deszczu, ale też rano, dopóki rosa nie wyschnie. Impregnat można nanosić pędzlem, uzyskamy jednak znacznie lepsze efekty, posługując się spryskiwaczem ciśnieniowym (ogrodniczym). Niektóre impregnaty mają tę nieprzyjemną właściwość, że jeśli podczas impregnowania jednej strony nagrobka pociekną na drugą stronę i nie rozetrzemy zacieku od razu, ślad może pozostać – stąd lepiej impregnować w dwie osoby. Zwykle impregnujemy dwukrotnie.

29

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

Wciągarka, bloczki – dawniej korzystaliśmy z podwieszonego bloczka

30

(o stosownej wytrzymałości – co najmniej 1000 kg) oraz liny, czyli systemu bez żadnego przełożenia, wymagającego użycia olbrzymiej siły. Z czasem skorzystaliśmy z wiedzy przodków i zaczęliśmy stosować system bloczków, co zmniejszało przykładaną siłę, wciąż jednak radykalnie ograniczało możliwości manewrowania podnoszonym elementem. Dziś korzystamy niemal wyłącznie z profesjonalnej wciągarki łańcuchowej. Odebrała nam wprawdzie emocje towarzyszące podnoszeniu ciężarów, za to pozwala na spokojne dopasowywanie elementów i manewrowanie nimi, a siła potrzebna do ich podniesienia bądź opuszczenia jest nieporównanie mniejsza – innymi słowy bezpieczniej i efektywniej, choć mniej efektownie. Wciągarkę lub bloczek zawsze montujemy do liny/łańcucha wiążącego „nogi”, na środkowej z nich, przed postawieniem trójnogu! Wspinanie się na postawiony trójnóg, bywa, że nawet siedmiometrowej wysokości, nie jest rzeczą łatwą.

Podnoszenie, wiązanie elementów – zawsze należy obserwować,

czy trójnóg obciążony „pracuje” należycie, czy nie przechyla się, czy którąś z „nóg” nie zaczyna „uciekać”, zagłębiać się zbytnio w grunt lub wyginać. Trzeba też pamiętać, że liny bądź pasy użyte do wiązania podnoszonego elementu rozciągają się; musimy wziąć to pod uwagę, planując podnoszenie, w przeciwnym razie może się okazać, że zabrakło nam trzech centymetrów do nałożenia jednego elementu na drugi. Posługując się wciągarką, nie narazimy się wprawdzie na kolejne „wyciskanie” tego samego ciężaru, stracimy jednak sporo czasu na właściwe ustawienie trójnogu lub powtórne wiązanie podnoszonego elementu. Elementy podnoszone wiążemy za pomocą odpowiednio wytrzymałych pasów lub lin, w sposób wykluczający wyślizgnięcie się podnoszonego elementu, przy czym im wiązanie prostsze, tym lepiej. Sprzedawane pasy i liny mają oznaczenia wskazujące ich maksymalne obciążenie. Polecam liny poliamidowe statyczne, najlepiej Ø 10 mm, wytrzymałość min. 2000 kg. Lepiej używać pasów z klamrami, co wyklucza konieczność rozplątywania zaciśniętych supłów. Jeśli już musimy wiązać (bezpiecznie!), unikajmy zaciskania węzłów w miejscach, gdzie lina będzie się najbardziej naprężać, bo uzyskamy węzeł iście gordyjski.

Wiązać należy tak, żeby podnoszony element nie przechylał się na żadną stronę, tylko poruszał się równomiernie w pionie, w górę lub w dół. Częstym problemem jest przebieg wiązania przez powierzchnię styku elementów. Doświadczenie mówi, że nawet elementy zwężające się ku górze (obeliski) można „złapać” mocno napiętym pasem powyżej środka ciężkości w poziomie i przywiązać do nich linę „podnoszącą” (pas zaciskamy po przywiązaniu liny) (Rys. 3). Tej metody nie należy jednak stosować w przypadku materiałów polerowanych, ponieważ jej skuteczność zależy od oporu, jaki stawia porowaty maRys. 3. Dopuszczalne teriał kamienny. Jeśli trzeba wiązać przez wi ą za nie obel i sk u powierzchnię styku, pamiętajmy, że musimy usunąć wiązanie przed ostatecznym montażem. Kiedy mamy do czynienia z dużym niestabilnym elementem (wysoki klejony krzyż, który dla bezpieczeństwa spoiny związaliśmy nie tylko pod ramionami, ale także na dole, pod jego trzonem) wiązanie należy wykonać tak, żeby element – kiedy już spocznie w miejscu montażu i pozbędziemy się wiązania przez powierzchnię styku – nadal był podwieszony albo w inny sposób zabezpieczony przed upadkiem. Pozostawianie obciętych pasów bądź lin w spoinie jest wykluczone. Nie wolno wiązać podnoszonych elementów łańcuchem, chyba że można go odizolować od kamienia czymś wystarczająco wytrzymałym: w taki sposób, żeby kamień się nie wyśliznął i nie został uszkodzony. Dźwignia prosta – to najprostszy sposób podważania, stopniowego podnoszenia, a także przesuwania ciężarów. Zasada naczelna: im dłuższe ramię od punktu zaczepienia (A) i podparcia (B) tym mniejsza jest siła konieczna do podniesienia elementu, przy czym odległość od punktu zaczepienia (A) do punktu podparcia (B) powinna być możliwie mała, a odległość od punktu B do końca ramienia (C) jak największa (Rys. 4). Sama dźwignia może być drewniana lub stalowa. Drewniana jest lepsza ze świeżego drewna (waga świeżego drewna ma swój walor). Musi być mocna, zdrowa, najlepiej prosta, a jeśli już wygięta, to w jedną stronę. Grubszy koniec dźwigni powinien zostać tak obrobiony, żeby stykał się pewnie i stabilnie z podnoszonym elementem; wyślizgnięcie się dźwigni spod podnoszonego elementu jest bardzo

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

ich obciążania wbijają się w ziemię, ale strzeżonego... rozsądek strzeże. Zatem wbijamy długie, solidne drewniane kliny za każdą „nogą”, czasami nawet po trzy, zwłaszcza jeśli średnica „nogi” jest duża (teoretycznie można „nogi” związać liną). Nie należy: operować trójnogiem z podwieszonym elementem, a także podnosić elementów znajdujących się poza trójkątem wyznaczonym przez „nogi”. W przypadku korzystania tylko z liny i bloczka należy pamiętać, że lina za którą ciągniemy, aby podnieść element, nie powinna być odchylona od pionu więcej niż 30°.

31

Rys . 4. Dź w igni a pr o sta – A – p u nk t zac z e pie nia,

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

B – p u nk t p odpa r c i a , C – k onie c r a m ie nia

niebezpieczne, a jednak możliwe, choćby z powodu odsuwania się źle skonstruowanego punktu podparcia. O dźwigni prostej każdy z nas uczył się w szkole: łatwość, z jaką można dzięki niej poruszyć bardzo ciężkie elementy, jest doprawdy fascynująca. Warto jednak pamiętać, że podnoszenie zaczynamy dopiero wówczas, kiedy przygotujemy materiał do podkładania pod podnoszony element – najlepiej duże kamienie, fragmenty gruzu lub solidne kołki drewniane, kiedy trzeba przenieść jakiś element. Materiał układamy stabilnie i pewnie, również dlatego, że podnoszenie elementu wykonujemy z reguły stopniowo. Podnosząc wysoki krzyż bądź inny wysoki element, musimy pamiętać, że nawet niewielkie odchylenie go od pionu może skutkować upadkiem. Montaż ma charakter statyczny: to, co stoi pewnie w pionie, nie zachowuje tej pewności odchylone – element odchylony musi być asekurowany. W przypadku elementów złożonych (np. podstawa nagrobka złożona z dwóch leżących obok siebie płyt), aby uniknąć podnoszenia ich osobno, można umieścić pod nimi belkę prostopadłą do dźwigni. Niezależnie od tego można też „złapać” pasem oba elementy. Za dźwignię prostą może służyć także brecha (patrz: narzędzia). Drewniane k onstruk cje pomocnicze – oczywiście można za-

stąpić je innymi, te jednak z pewnością będą wymagały zaangażowania większych środków, co w przypadku działań społecznych, lokalnych i krótkotrwałych może być kosztowne, kłopotliwe i związane z ryzykiem kradzieży. Używanie klocków, metrówek, konstruowanie trójnogu, „studni”, pochylni bądź torów do przemieszczania ciężarów nie wydaje mi się specjalnie trudne, stąd tylko kwestii trójnogu poświęciłem więcej miejsca. Jedno jest pewne: do opisywanych prac nie jest potrzebny dźwig ani żaden ciężki sprzęt.

32

je, to przedmiot umieszczony na grobie, przypisany konkretnemu pochówkowi lub pochówkom. Translokacja nagrobka to odbieranie mu zasadniczej funkcji, a zatem przemieszczanie nagrobków jest NIEDOPUSZCZALNE! Należy przyjąć, że jest to reguła, od której – jak od niemal każdej innej – są jednak wyjątki. Nagrobek można przemieścić tylko wówczas, kiedy nie ma żadnej szansy na zachowanie go w miejscu przeznaczenia, najpierw jednak trzeba wyczerpać wszystkie możliwości zachowania go in situ. Jeśli już dojdzie do takiej sytuacji, należy zadbać, by go przesunąć najwyżej o kilka metrów, albo pozostawić w obrębie cmentarza, z którego pochodzi, umieszczając w miejscu pozbawionym pochówków. Nagrobek trzeba opatrzyć informacją o przesunięciu, umieszczoną tak, by nie ingerować w jego formę. Absolutną ostatecznością jest organizowanie lapidariów cmentarnych, które są już tylko zbiorami przedmiotów wyrwanych z kontekstu, na których słowa „tu spoczywa” brzmią żałośnie. Ogólnie uznajemy tworzenie lapidariów za działalność szkodliwą! Istnienie Magurycza i wielu innych organizacji zajmujących się ratowaniem cmentarzy (np. Towarzystwo dla Natury i Człowieka – Lublin, Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszości Karpackich – Zagórz, Stowarzyszenie Miłośników Dębowca i Okolicy – Dębowiec), dowodzi, że można dbać o sztukę sepulkralną w miejscu jej przeznaczenia, a nie iść po linii najmniejszego oporu! Do wielu przemawia istotny argument, że cmentarz – czyli pochówki i nagrobki – to sfera sacrum, którą należy traktować z należnym szacunkiem. Sztuka sepulkralna służy cmentarzom, nie zaś dowolnie wybranej przestrzeni!

Inskrypcje – mają dla nas szczególną wartość, stąd też należą im się specjalne

względy. Zwracałem już uwagę na konieczność ostrożnego ich czyszczenia; w tym miejscu nawołuję do chronienia ich podczas prac, które mogą im zagrozić. Wielu z nas nie zadowala stan inskrypcji, chcielibyśmy, żeby były dla wszystkich czytelne (po to w końcu są), stąd pokusa ich malowania, na ogół farbami, które z czasem negatywnie wpływają na stan ich zachowania. Malowanie inskrypcji (w tym złocenie, które wymaga doświadczenia) jest dopuszczalne pod warunkiem, że pierwotnie były podkreślone w ten sposób, przy czym należy korzystać z farb, które nie szkodzą kamieniowi, a czynność wykonać nadzwyczaj starannie, bo niechlujne wypełnienie liter tylko je zniekształca. Istnieje też kamieniarska metoda uczytelniania, na której temat od lat toczy się dyskusja w środowisku konserwatorskim. Mowa o przekuwaniu (pogłębianiu) zatartych inskrypcji, kiedy pozwala na to kondycja kamienia: czynność, którą może wykonać tylko biegły kamieniarz-liternik. Kontrowersje budzi naruszanie substancji,

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

Przemieszczanie nagrobk ów – nagrobek, jak sama nazwa wskazu-

33

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

Dokumentacja prac – fotograficzną i opisową dokumentację stanu za-

34

chowania mamy za sobą, teraz należy zarejestrować każdą wykonywaną czynność i postęp prac. Warto wyposażyć jedną osobę w aparat i zobowiązać do czuwania nad rejestracją (ale też uczestnictwa w pracach). Nie musimy rejestrować czyszczenia każdego boku nagrobka, warto jednak wyczyścić połowę powierzchni cokołu albo całego nagrobka z któregoś boku i wykonać fotografię, która pokaże różnicę. Nie potrzeba pięciu zdjęć rozebranego nagrobka, niezbędne są jednak zdjęcia klejenia elementów, wymienionych dybli bądź postępów montażu. Późniejsze zestawienie zdjęcia stanu zachowania ze stanem po wykonanych pracach zadziwia, bywa nawet, że szokuje. Należy pamiętać o tabliczkach z numerami, które winny znaleźć się w kadrze – trwałe numerowanie nagrobków jest niepotrzebne. Możemy przed wykonaniem zdjęcia elementu, czynności bądź detalu sfotografować tabliczkę danego nagrobka. W dobie aparatów cyfrowych nie jest to kłopotliwe – po uporządkowaniu dokumentacji usuniemy zbędne zdjęcia. Informacja o pracach, którą możemy umieścić przed wejściem na cmentarz, powinna być skromna, czytelna, nie przysłaniająca nagrobków, zawierająca dane o realizatorach, wolontariuszach i sponsorach. Równie istotna, ba, istotniejsza, jest informacja o samym cmentarzu! Magurycz na żadnym cmentarzu nie zostawił takiej informacji, co z perspektywy dwudziestu sześciu lat uważam za niezbyt szczęśliwe rozwiązanie.

IV. Narzędzia i u wa g i d ot yc zą c e ic h u ż y t k owa ni a Poniżej wskazuję narzędzia, które znajdują się w podstawowym zestawie Magurycza. Nie wszystkie są niezbędne, zważywszy jednak, że zdarzało nam się pokonać ponad osiemset kilometrów, żeby dotrzeć na cmentarz, warto być niezależnym i nie szukać pomocy – zwłaszcza w obcym terenie. Zbyt często jest to kosztowne, trudne do zaksięgowania i czasochłonne. Nie wozimy ze sobą trójnogu ani drewna potrzebnego do pracy, bo to też kosztuje. Poniższy zestaw opatrzyłem licznymi komentarzami, które – mam nadzieję – okażą się pomocne. Na podstawie 65 obozów remontowych Magurycza zaświadczam, że opisane narzędzia wystarczą na potrzeby dwutygodniowych prac przy 40 nagrobkach w bardzo różnym stanie.

fot. 2 – Młotki ka mieni a rsk ie, od pr awej: p uc ka l i ter nic za – 0,8 k g, p uc ka z w y k ł a – 1 ,2 k g, pucka duża – 2,5 k g, „oska r d ” m a ły

Pucki – dwuobuchowe stalowe młotki kamieniarskie (Fot. 2). Są niezastąpione

do pobijania dłut (gwoździe wbija się nimi niewygodnie, młotkiem zwykłym źle pobija się dłuta), których używa się do usuwania starych zapraw, ale także kucia niezbędnych otworów, odkuwania fleków i rekonstruowanych elementów. Pucki mają różną wagę i od niej zależy ich przeznaczenie. Lekkie, ważące poniżej 1 kg, mają zwykle zastosowanie liternicze, czyli rzadkie w przypadku opisywanych prac. Średnie, ważące do 2 kg, służą do pobijania dłut: zwykle im mniej dokładna praca, tym cięższa pucka. Ciężkie, ważące od 2 do 5 kg, służą do rozbijania kamieni bądź pobijania klinów w przypadku konieczności rozspojenia większego bloku. Liczba pucek zależy od liczby i umiejętności uczestników. Zestaw podstawowy dla dziesięciorga uczestników, dostosowany do zakresu prac, powinien zawierać: pucka 0,8 kg – 1 szt., pucki 1 kg – 2 szt., pucki 1,2/1,5 kg – 2 szt., pucka 2,5 kg – 1 szt., pucka 5 kg – 1 szt. (trzonek min. 70 cm). Warto mieć także ze sobą groszkownik do fakturowania powierzchni (Fot. 3) oraz knypel, czyli drewniany pobijak do dłut (Fot. 4).

Fot. 3 – Obuc h

Fot. 4 –

gr oszk ownika,

Knypel

narzędzia

dr e wni a n y

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

przy czym wątpliwości jest więcej. Wniosek dla społeczników: zostawmy to konserwatorom, sami zaś skupmy się na trwałym zarejestrowaniu treści i kształtu inskrypcji. Niewykluczone, że taka dokumentacja pomoże kiedyś zrekonstruować napis.

do faktur owania p owier zc hni

35

stępującą uwagę: ludzie często wkładają wiele energii w trzymanie dłuta w mocno – żeby nie rzec kurczowo – zaciśniętej dłoni. Po pierwsze: przy dłuższej pracy dłoń zaczyna boleć. Po drugie: ściskając dłuto, utrudniamy sobie pracę. Rzecz bowiem w tym, by siła uzyskana uderzeniem pucki w dłuto została przeniesiona na obrabiany materiał. Ściskając dłuto, tłumimy zatem własną siłę. Owszem, bywają momenty, kiedy dłuto trzeba przytrzymać, zwłaszcza przy wykonywaniu prac wymagających dużej dokładności, dotyczy to jednak najczęściej rzeźbienia lub robót literniczych. Polecam trzymanie dłuta w sposób przedstawiony na zdjęciu (Fot. 05). Można też dłuto obejmować czterema palcami, lecz nie należy go ściskać. Dłuta do kamienia mogą mieć różne kształty, szerokości i długości (Fot. 6). Charakter naszych prac wymaga przede wszystkim: • dłut płaskich dł. od 20 do 35 cm, szer. od 10 do 50 mm – co najmniej 15 szt. o różnych szerokościach, • dłut płaskich zwanych „szulerakami” – dł. min. 20 cm i szer. od 70 do 100 mm – 2 szt., • szpiców – dł. od 20 do 40 cm – 10 szt., • gradzin – dł. od 20 do 30 cm, szer. od 30 do 50 mm – 5 szt. Najlepiej wyposażyć się w dłuta kowalskiej roboty. Niestety, nie jest to w naszych czasach łatwe, niemniej warte zachodu. Dłuta sprzedawane w sklepach budowlanych, nazywane tam często „przecinakami”, „punktakami”, są na ogół kiepskiej jakości, a dłuta dostępne w wyspecjalizowanych firmach – bardzo drogie. Dłuta widiowe niezbędne są tylko do obróbki skał twardych (np. granity, sjenity). Dłuta należy często ostrzyć. Im bardziej zużyte i wyoblone (zwłaszcza dłuta płaskie na rogach), tym więcej trzeba „zebrać” materiału, by przywrócić im właściwy kształt, tymczasem dłuto nie jest hartowane na całej długości, więc zużyje się szybciej. Należy dbać, aby dłutami płaskimi (w tym gradzinami) pracować używając całej ich powierzchni, nie rogów. Do punktowego kucia przeznaczone są szpice.

Fot. 5 – P opr awne trzym anie dłuta ka mieni a rsk iego

Fot. 6 – Dłuta ka mieni a rsk ie. od l e wej: sz ul er a k , dłuta pł a sk ie, gr a d z in y, sz pic e

Noże „szewskie” – 15 szt. – służą do czyszczenia, mieszania i nakładania

kitów, a także mieszania żywicy epoksydowej.

„K ciuki” – 10 szt. – nazwa używana w Maguryczu – narzędzia służące przede

Fot. 7 – Od le wej:

wszystkim do czyszczenia, ale też formowania kitów, często pierwotnie przeznaczone do pracy w glinie; poza tym narzędzia dentystyczne i chirurgiczne – nie są niezbędne, bywają jednak bardzo przydatne.

noż e sz e wsk ie,

Szpachelki sztukatorskie i m al arskie

„k c i uk i ”

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

Dłuta ka mieniarskie – zanim cokolwiek napiszę, pozwolę sobie na na-

szpachelki sz tukatorsk ie, szpachelka m al arska,

– te pierwsze są niezastąpione przy czyszczeniu wszelkich zagłębień, mieszaniu, nakładaniu i formowaniu kitów oraz fugowaniu – polecam zaopatrzenie się

36

37

Szpachelki zw ykłe – min. 10 szt. o szer. 20/100 mm – służą głównie do zdzierania mchów i porostów. Kielnie – sztukatorska, trapezowa, zaokrąglona – klasyczna kielnia murarska

jest raczej mało przydatna; polecam zaopatrzyć się w co najmniej 1 szt. kielni każdego z trzech wymienionych typów. Szczotki – mosiężne są drogie, lecz niezbędne, łatwo je pomylić ze szczot-

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

kami z drutu mosiądzowanego, średnio czterokrotnie tańszymi. Stalowe, ryżowe, inne (w tym szczoteczki do zębów – polecam gromadzenie zużytych) – dobieramy je w zależności od twardości czyszczonego materiału. Zasada jest prosta: kamień nie może nosić śladów szczotki, nie może być nią porysowany! Szczotki ryżowe są idealne do zmywania past czyszczących. Liczba szczotek zależy od liczby wolontariuszy i zakresu prac; warto mieć po kilka sztuk zawsze pod ręką. Co do szczotek stalowych: najlepsze są z lekko wygiętą rączką i plastikowym uchwytem.

38

Ka mienie szlifierskie, pa piery ścierne – przydają się do dopracowywania fug i uzupełnień (kitów), powinny być różnych gradacji, ich liczba zależy od zakresu prac. Pędzle – liczba zależy od zakresu prac. Wszystkie narzędzia myjemy starannie

po użyciu, szczególnie zaś pędzle używane do nanoszenia past czyszczących kamień. Należy mieć zawsze do dyspozycji pędzle suche; mokrych nie użyjemy do czyszczenia powierzchni klejonej żywicą epoksydową.

Wiadra, beczki, pojemniki na wodę – wozimy ze sobą co najmniej

10 szt. wiader (poj. 10/12 l). Ich liczba rośnie wraz z liczbą wolontariuszy, odległością do źródła wody, ilością sprzętu i zakresem prac, bo wiadra na czas transportu są dobrymi pojemnikami na narzędzia. Zabieramy też szczelnie zamykane beczki 30-litrowe (min. 2 szt.) na wodę spożywczą, ale także do transportu wody technicznej, kiedy np. pracujemy przy krzyżu przydrożnym, w którego pobliżu brak wody. Wiadra, w których rozrabialiśmy jakąkolwiek zaprawę, muszą być myte natychmiast po użyciu, bo odkuwanie zaschniętej zaprawy jest czasochłonne. Wiader, które miały styczność z chemikaliami, nie używamy do transportu wody pitnej.

Miski gumowe – kiedy zaczynaliśmy, nie były dostępne w Polsce, kupo-

waliśmy dziecięce gumowe piłki i cięliśmy je na pół, dziś można je dostać w każdym większym sklepie budowlanym, i tu uwaga: łatwo pomylić je z miskami z PCV, w które też warto się zaopatrzyć, ponieważ miski gumowe zwykle wchodzą w reakcję z chemikaliami. Miski z PCV są twarde, tymczasem miski gumowe dają się „wywrócić” na drugą stronę, co ułatwia ich czyszczenie. Miski z PCV (min. 5 szt.) przydają się w pracy z chemią konserwatorską (z wyjątkiem żywicy epoksydowej), miski gumowe (min 5 szt.) – do pracy z zaprawami i wodą. Gruszki (do lewatywy) – 2 szt. – bardzo przydatny przedmiot, służący do wy-

dmuchiwania urobku z otworów i zakamarków lub wyciągania z nich nadmiaru wody.

Spryskiwacze – małe, o poj. 1 l – 3 szt., przydają się przy zakładaniu i sezono-

waniu kitów mineralnych, czyli do namaczania powierzchni, na których pracujemy, i spryskiwania założonych kitów. Duże, o pojemności powyżej 5 l – 2 szt., są bardzo przydatne do nanoszenia środków przeciwko mikroorganizmom i impregnatów metodą natryskową. Przed zakupem trzeba sprawdzić, czy będą odporne na stosowane chemikalia! Tak czy inaczej, po użyciu do nanoszenia chemikaliów należy je myć. Impregnatów nie przechowujemy w spryskiwaczu nawet przez jedną noc: pod wpływem wilgoci mogą unieruchomić urządzenie. Szpadle, saperki – dobry szpadel, zarówno o ostrym, ale też prostym zakoń-

czeniu, to podstawowy sprzęt do odkopywania nagrobków oraz ich części. Wozimy zwykle pięć o ostrym zakończeniu i jeden płaski. Szpadle muszą być ostre, wtedy bez trudu można nimi przeciąć nawet dość grube korzenie. Ostrzenie zmusza jednak do wyjątkowej ostrożności, kiedy kopie się w pobliżu kamiennych elementów – ze względu na możliwość ich uszkodzenia. Uwaga: nawet najlepszy szpadel to jednak nie łom!

Kilof y – klasyczny duży – 1 szt. – przydatny przy odkopywaniu nagrobków,

mały murarski – 2 szt. – przy poszukiwaniu mniejszych części czy elementów.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

w min. 5 szt. Te drugie nie nadają się do czyszczenia, ale mogą być pomocne przy nakładaniu drobnych kitów, przy czym nie są niezbędne (Fot. 7). Uwaga: na wskazanych wyżej narzędziach nie podsuszamy próbek kitu, bo się rozhartowują!

Łom prost y (inaczej: brecha) – niezwykle przydatne, wielofunkcyjne narzędzie, polecam posiadanie 2 szt. o dł. ok. 150 cm. Brecha może być także wykorzystywana jako dźwignia prosta w przypadku lżejszych elementów. Uwagi: kiedy łomem – zwłaszcza karbowanym – podważamy elementy kamienne, jest duże ryzyko uszkodzenia krawędzi kamiennego elementu! Polecam zatem stosowanie drewnianych przekładek między kamieniem a brechą. Nie jest to konieczne, kiedy kąt pracy brechą wyklucza stykanie się z krawędzią kamienia, a jej koniec styka się z powierzchnią

39

rów. Najlepiej wyposażyć się w taką o udźwigu 2 t lub więcej, chyba że nie przewidujemy podnoszenia aż takich ciężarów. Wciągarka musi być atestowana! Nie trzeba chyba nikomu tłumaczyć, że awaria podczas prac może być tragiczna w skutkach. Nie jest to urządzenie niezbędne – kiedyś kamieniarze posługiwali się systemem lin i bloczków – przyznam jednak, że jej używanie bardzo ułatwia pracę i zmniejsza ryzyko wypadku, co jest istotną zaletą. W odróżnieniu od lin i bloczków daje możliwość bezpiecznego zatrzymania procesu podnoszenia/opuszczania na dowolny czas i w dowolnym momencie, co umożliwia spasowanie dużych elementów na sucho (za pomocą lin wymaga to bardzo dużo wysiłku). Do obsługi podnoszenia za pomocą lin (co robił Magurycz przez prawie 20 lat) trzeba kilku, czasami kilkunastu osób. W sprzyjających warunkach nawet jedna osoba może podnieść i zamontować kilkusetkilogramowy element za pomocą wciągarki umieszczonej na trójnogu. Uwagi: do sprawnego podwieszania wciągarki bardzo przydatne są karabinki – lepiej zaopatrzyć się w te budowlane (są większe), a nie wspinaczkowe, min. 2 szt. o udźwigu 2,5 t.

o wytrzymałości do 2 t lub większej – idealne do ściskania dużych klejonych elementów. Uwagi: polecam izolowanie albo usunięcie metalowych klamer, które kaleczą sklejany materiał. Mechanizm zapadkowy należy umieścić tak przy wiązaniu/ściskaniu, by nie kaleczył sklejanych bądź podnoszonych/opuszczanych elementów. Kiedy używamy dwóch pasów do ściśnięcia klejonych części proszę pamiętać, aby ich mechanizmy zapadkowe ściągały pasy w przeciwnych kierunkach, a także że pasy należy naprężać równomiernie. Pas nie może być w żadnym miejscu skręcony, ponieważ grozi to jego zerwaniem. Pasy naderwane nie mogą być wykorzystywane do podnoszenia/opuszczania. Liny poliamidowe lub polipropylenowe są niezbędne do wiązania podnoszonych elementów, powinny mieć wytrzymałość statyczną co najmniej 1500 kg. Warto mieć kilka o różnych długościach. Uwagi: raz jeszcze przypominam, by unikać wiązania w miejscach największych naprężeń – bywa, że uniemożliwia to rozwiązanie supłów. Lin uszkodzonych nie wolno używać do podnoszenia/opuszczania ciężarów. Linki są niezbędne do rozwieszania i mocowania płacht budowlanych, ale również folii zabezpieczającej obiekty. Pleciony sznurek polipropylenowy – idealny do ściskania mniejszych klejonych elementów, wytrzymuje spore naprężenia (ostatnio na południu Polski trudny do kupienia).

Młotki zw ykłe – 2 szt., młot 5-10 kg – 1 szt. – o ile nie znajdziemy pucki

Ściski stol arskie – ich liczba zależy od charakteru prac, możliwości

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

Ręczna wciągarka ł ańcuchowa – idealna do podnoszenia cięża-

o podobnym ciężarze. Duży młot przydatny jest przy ubijaniu gruzu czy kamieni.

Si eki ery – warto mieć przynajmniej 2 szt., klin do drewna – 1 szt. Ręczna pił a do drewna – 1 szt. – nie zawsze jest potrzebna piła spalinowa, czasem

wręcz nie sposób jej użyć. Siekiery muszą być dobrze osadzone i ostre, przy czym polecam podzielić je na służące wyłącznie do pracy w drewnie i te „do ziemi” – np. cięcia korzeni. Doświadczenie podpowiada, że prędzej czy później trafimy na kamień (oby nie nagrobny) lub inny wystarczająco twardy element i uszkodzimy ostrze. Lepiej mieć jedną siekierę na straty niż wszystkie tępe i wyszczerbione. Warto przy upałach wstawiać je na noc do wiadra z wodą: spęczniałe drewno lepiej trzyma ostrze.

Sekatory telesk opowe – idealne do wycinania mniejszych krzaków i ga-

łęzi, czasami także przecinania korzeni w miejscach, gdzie łatwo uszkodzić siekierę.

Ręczna pił a do metalu – dla przycięcia jednego dybla Ø 8 mm nie warto

uruchamiać agregatu. Brzeszczoty – polecam zaopatrzyć się w min. 10 szt. dwustronnych, ale też 3 szt. do cięcia stali nierdzewnej – przydają się do czyszczenia prostych pęknięć, bywają też pomocne przy demontażu.

40

Pasy z mechanizmem zapadk ow ym (transportowe) – min. 4 szt.

transportowych i finansowych. Zastępują sznurek pp przy ściskaniu klejonych części. Mimo wielu zalet mają też wady: są drogie iciężkie.

Pł acht y budowl ane – 2x3 m – 2 szt., 4x6 m – 2 szt., 6x8 m – 2 szt. – służą przede wszystkim do konstruowania prostych, dwuspadowych zadaszeń miejsc pracy, składu narzędzi i materiałów oraz nagrobków – żeby nie przerywać pracy podczas deszczu. Wyobraźmy sobie, że zdobyliśmy fundusze na dwa tygodnie prac, zwołaliśmy wolontariuszy z całej Polski, którym zwróciliśmy koszty podróży, tymczasem przez dziesięć dni pada. Większość dotacji pozyskiwanych przez organizacje pozarządowe wymaga rozliczenia w konkretnych terminach – mamy napisać darczyńcy, że padało, i dlatego nic nie zrobiliśmy? Co z poniesionymi wcześniej kosztami zakupu narzędzi, materiałów, żywności? Magurycz nigdy nie przerwał prac z powodu deszczu, śniegu, mrozu albo... upału. Uwagi: konstruowanie zadaszenia jest proste. Między dwoma punktami (drzewami, kołkami) rozciągamy mocno naprężony sznurek, przerzucamy przez niego płachtę i mocujemy ją do ziemi lub drzew. Narzędzia i materiały przechowywane pod takim zadaszeniem należy układać na rozłożonej płachcie lub folii. Zaprawy zawsze pakujemy w worki foliowe. Pod takim zadaszeniem, o ile jest wystarczająco wysokie, można spokojnie rozpalić ognisko, a przy nim suszyć

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

montażową kamienia. Warto pamiętać, że łom choćby raz zgięty nadmiernie będzie już zawsze giął się w tym miejscu, chyba że zostanie powtórnie zahartowany.

41

kamienne elementy, przy okazji gotując obiad. Folie ochronne – malarskie grube – 4x5m min. 3 szt. (cienkie często się drą w warunkach polowych) – służą do ochrony nagrobków w trakcie prac. Worki foliowe – 40 szt. worków 120 l, 20 szt. worków 200 l – służą do gromadzenia śmieci, które powinniśmy sami wywieźć z cmentarza, ale także do zabezpieczania sprzętu i materiałów oraz nagrobków podczas prowadzonych prac. Z braku płaszczy przeciwdeszczowych po wycięciu otworu w dnie i bokach doskonale zastępują peleryny.

Ry s. 5 – Pr z ek r ój p oz iomy el emen tów nie trzym ając ych kątów, ilustrując y ic h popr awn y

Drabiny aluminiowe – nie wszędzie można wykonać drabiny drewniane;

mon ta ż

drabiny aluminiowe są lekkie, a ich przydatność niewątpliwa.

liniały stalowe – 300 mm – 1 szt., 1000 mm – 1 szt. – bardzo przydatne podczas odróbki kamienia, ale także przy wyznaczaniu środków elementów nawiercanych. Kątownik – niezbędny podczas obróbki fleków bądź przy rekonstrukcji elementów.

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

Poziomica, pion murarski – o dziwo, nie są to narzędzia niezbędne,

42

a uwagi dotyczące ich użytkowania mogą zadziwić. Kamieniarka ludowa często nie trzyma pionów i kątów. Domniemany prostopadłościan w rzeczywistości nim nie jest. Naszym zadaniem nie jest jednak poprawianie, ba, nie wolno nam tego robić! Podczas montowania takich nagrobków okazuje się nieraz, że nie tylko coś jest nie tak z ich pionem, ale że na przykład kwadratowy w przekroju poziomym cokół, który ma stać na większej prostopadłościennej podstawie o takim samym przekroju, nie daje się tak ustawić, by odległość od krawędzi cokołu do krawędzi podstawy była z każdej strony taka sama. Pobieżne oględziny uświadamiają, że ani podstawa, ani cokół nie są kwadratami w przekroju poziomym, tylko na przykład cokół jest trapezem, a podstawa rombem. W takiej sytuacji nie pozostaje nam nic innego, jak przede wszystkim równolegle ustawić krawędzie w licu nagrobka, bo najczęściej jest oglądany z takiej właśnie perspektywy (Rys. 5). Wracając do kwestii pionu: równie dobrze cokół, który miał być prostopadłościanem w przekroju pionowym, w rzeczywistości nim nie jest. Czyli na przykład jego górna powierzchnia, na której będziemy montować krzyż, jest ustawiona poziomo, ale gdy przyłożymy poziomicę do ściany, nie pokazuje wcale pionu. Gdybyśmy ustawili cokół, kierując się wskazaniami poziomicy ze ściany, zamontowany krzyż stałby krzywo, bo górna powierzchnia cokołu nie będzie w poziomie. Opisując tę sytuację, zakładam oczywiście, że grubość zaprawy montażowej między podstawą a cokołem jest identyczna na całej powierzchni. W uzasadnionych przypadkach można regulować pion i poziom za pomocą zaprawy – oczywiście w granicach rozsądku. Dopuszczalna granica takiej „regulacji” nie powinna przekraczać 5 mm różnicy w grubości zaprawy.

Rękawice robocze kl asyczne – osobiście pracuję bez rękawic; mogę tylko doradzić, żeby przylegały dobrze do dłoni i nie ślizgały się – min. 15 szt., gumowe – min. 5 szt., chirurgiczne (lateksowe) – najlepiej całe opakowanie, czyli 100 szt. Uwagi: wolontariusze powinni dostać rękawice i sami o nie dbać (np. suszyć). Rękawice gumowe i chirurgiczne służą do pracy z chemikaliami, więc dziurawe trzeba natychmiast wyrzucać. Okul ary ochronne – 2 szt. – przydatne podczas kucia i pracy myjką wy-

sokociśnieniową,

Taśmy pak owe – gorąco polecam! Przydatne w tylu sytuacjach, że szkoda

miejsca na ich wymienianie.

Gwoździe – warto mieć pod ręką wiaderko gwoździ różnych rozmiarów. Elektronarzędzia i narzędzia spalinowe : nie polecam tanich

narzędzi z supermarketów; przy użytkowaniu ciągłym często zawodzą. Jeśli już musimy je kupować, naprawdę lepiej zainwestować w narzędzia z wyższej półki.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

Narzędzia pomiarowe: miarki – każdy wie, do czego służą, giętkie

Młotowiertarka lub wiertarka z SDS (niskoobrotowa) – 1 szt.

– służy przede wszystkim do wykonywania otworów pod dyble, skuwania zapraw (tylko ta pierwsza), ale też jako mieszadło. Uwagi: wiercenie w mokrym materiale, zwłaszcza o niewielkim przekroju, wymaga natężenia uwagi, mokry urobek nie przemieszcza się bowiem z taką łatwością jak suchy, co powoduje większy nacisk na ścianki otworu. Po pierwsze, może to spowodować pęknięcie materiału, po drugie,

43

Nagrzewnica – nie jest konieczna, ale nieoceniona, kiedy trzeba wysuszyć mały i trudno dostępny otwór lub inne miejsce klejenia na nierozebranym (z braku potrzeby) nagrobku.

Szlifierka kątowa – 1 szt. – służy do czyszczenia, szlifowania, cięcia ka-

Pił a spalinowa – najlepiej tzw. „gałęziówka”, która jest lekka i poręcz-

mienia, metalu i dybli, ale także ostrzenia dłut, łopat, siekier i kilofów. Uwagi: polecam szlifierki o Ø tarczy 125 mm, wąskiej obudowie (lepiej dają się trzymać) i z regulacją obrotów. Wiertarka może zwichnąć rękę, szlifierka kątowa jest niestety jeszcze bardziej niebezpieczna. Proszę też pamiętać, że cięciu metalu towarzyszą iskry, które mogą być źródłem ognia. Osoby o długich włosach muszą je związać przed przystąpieniem do pracy. Tarcze – średnica zależy od szlifierki, liczba zaś od zakresu prac, ale nie mniej niż: • do cięcia kamienia – tradycyjne – 3 szt., diamentowe – 1 szt., • do szlifowania kamienia – 1 szt., • do cięcia metalu – 2 szt. ≠ 1/1,5 mm, • do szlifowania żelaza (ostrzenia dłut, siekier, łopat) – 1 szt., • dyski ścierne na rzep – liczba i gradacja (od 36 do 120) zależy od zakresu prac, • dyski ścierne fibrowe – liczba i gradacja (od 36 do 120) zależy od zakresu prac, • szczotki stalowe i miedziane – dobrze mieć po 1 szt., S z l i f i e r k a s t o ł o w a – 1 szt. – nie jest konieczna, ale do ostrzenia dłut

znacznie wygodniejsza niż szlifierka kątowa. Uwagi: proszę pamiętać, że nie wolno przy niej pracować z rozpuszczonymi włosami! Do ostrzenia widii potrzebna jest specjalna tarcza.

Mieszadło do zapraw – 1 szt. – nie jest niezbędne, choć bardzo przydat-

ne, jeśli potrzeba większej ilości zaprawy.

44

Halogeny 500 V – nieocenione, kiedy zajdzie potrzeba pracowania w nocy. Uwagi: muszą być umieszczone z dala od czegokolwiek, co może się zapalić lub stopić, poza tym przyciągają owady (także szerszenie). Agregat prądot wórczy – nie jest konieczny, jeśli źródło prądu znajduje się w odległości mniejszej niż 150 m – powyżej tej odległości spadki energii mogą uniemożliwiać korzystanie z elektronarzędzi, a lepiej być niezależnym. Agregat powinien mieć moc co najmniej 2,0 kW dla wymienionych wyżej elektronarzędzi; w przypadku użycia myjki wysokociśnieniowej taka moc może okazać się niewystarczająca. Uwaga: należy zaopatrzyć się w osobny, wyraźnie oznaczony kanister na czyste paliwo.

na; krótka prowadnica utrudnia co prawda wycinanie drzew o dużej średnicy, zakładam jednak, że takie czynności – o ile będą konieczne – wykona profesjonalista. „Gałęziówka” jest nieoceniona nie tylko przy wycince krzaków, przycinaniu gałęzi, lecz także przygotowywaniu drewna do różnych prac. Uwagi: ostrzenie łańcucha pilnikiem nie jest czynnością prostą ani szybką; nowicjuszowi może sprawić wiele kłopotu, więc – mimo kosztów – lepiej mieć 2-3 zapasowe łańcuchy, bo na cmentarzu wyjątkowo łatwo je stępić. Należy się zaopatrzyć w osobny, wyraźnie opisany kanister na mieszankę.

K osa spalinowa czy tradycyjna? Umiejętność koszenia zwykłą kosą jest

dziś coraz rzadsza, poza tym kosa służy przede wszystkim do koszenia trawy i zboża. Koszenie za jej pomocą zachwaszczonego cmentarza bywa trudne, nie wspominając o tym, że łatwo trafić na kamień, korzeń bądź inną przeszkodę. Umiejętność klepania kosy jest jeszcze rzadsza, a wytrzymałość samego styliska ograniczona. Innymi słowy, polecam kosę spalinową. Bez większego strachu – o ile jest wyposażona w żyłkę – można nią kosić także w pobliżu nagrobków. Kiedy już natrafimy na nagrobki lub ich części, sprawdźmy, w jakim są stanie, żeby ich nie uszkodzić. Koszenie tarczą jest znacznie niebezpieczniejsze i tym bardziej wymaga uwagi. Nie zapominajmy też o pracujących z nami ludziach. Skoro już kosimy, pamiętajmy o grabiach: ponieważ na ogół mamy do czynienia z chwastami, nie zaś lekką trawą, polecam grabie stalowe. Uwaga: należy się zaopatrzyć w osobny, wyraźnie opisany kanister na mieszankę.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

zakleszczenie wiertła. Elementy o małym przekroju bądź nadwyrężone można na czas wiercenia zabezpieczyć ściskami bądź pasami. Przy wierceniu na wylot trzeba pamiętać, że otwór wylotowy będzie nieregularny, jeśli nie ułożymy elementu tak, by powierzchnia wylotowa wiercenia miała oparcie. Bardzo ważne jest przygotowanie otworów, które muszą się idealnie „spotykać”, być w jednej linii (nie zawsze pionowej). W warunkach warsztatowych, kiedy mamy do dyspozycji wiertarkę stołową, nie jest to szczególnie skomplikowane, w terenie przysparza znacznie więcej trudności. Często mamy do czynienia z elementami nieregularnymi: samo ich ustawienie do wiercenia jest trudne, doradzam więc wziąć do pomocy dwie osoby, z których jedna stanie przed wiercącym, druga zaś z lewej lub prawej strony. Pomocnicy będą pokazywać palcami (nie głosem, bo wiertarki są głośne, poza tym gdy stoimy naprzeciw siebie i słyszymy komendę „w lewo”, zapominamy, że to nasze „prawo”), jak mamy trzymać wiertarkę, by nie odchylać jej od pionu otworu (nie zawsze wiercony element może stać pionowo). Wiertarki w zasadzie nie trzeba dociskać. Osoby o długich włosach przed pracą muszą je związać.

45

ma jeszcze inne walory: będziemy potrzebowali tylko trochę pieniędzy. Poza tym mamy szansę przekazać wolontariuszom umiejętności kamieniarskie, dziś coraz rzadsze. Nie twierdzę, że należy rezygnować z pomocy techniki, czego dowodem ten spis narzędzi, korzystajmy z nich jednak z umiarem i wiarą w siłę społecznych przedsięwzięć. Magurycz wyremontował prawie dwa tysiące nagrobków, a nigdy nie wynajął dźwigu (który wynajmują studenci konserwacji). Wolontariusze Magurycza mówią: „nasze cmentarze” i wiem, że często odwiedzają miejsca, w których pracowali. Inne urządzenia do czyszczenia ka mieni to piaskarki, parownice, a także laser. Działanie pierwszych dwóch ma charakter abrazyjny (podobnie jak mycie wodą pod ciśnieniem albo czyszczenie szczotką), co oznacza, że zawsze w pewnym stopniu naruszamy powierzchnię (co w zasadzie należy ograniczać do minimum). Laser zaś wykorzystuje zjawisko ablacji, czyli odparowania tego, co niepożądane. O tych urządzeniach tylko wspominam, bo koszt ich zakupu i eksploatacji (w tym badań materiału poddawanego czyszczeniu) wykracza daleko poza możliwości organizacji społecznych. Pozostaje tylko wierzyć, że kiedyś narzędzia te staną się bardziej dostępne; w końcu nie wszyscy mogą uczyć się pracy ręcznej, którą jednakowoż zawsze stawiał będę wyżej. W tym miejscu pojawia się ważkie pytanie: skoro nie możemy postępować równie profesjonalnie jak firmy konserwatorskie, czy warto w ogóle wykonywać remonty? Otóż nie znam kraju, który może objąć opieką całe dziedzictwo kulturowe. Nasze działania nie dorównają skutecznością konserwatorskim, ale jeśli będą prowadzone mądrze, z pewnością pozwolą zachować wiele z tego, czym państwo nie zdoła się zająć, a co dla nas, lokalnie, jest bezcenne. Poza tym nie wszystkie nagrobki wymagają aż tak zaawansowanych technologii i umiejętności. Te na Cmentarzu Powązkowskim bądź Rakowickim są narażone na bardzo agresywne działanie zanieczyszczonej atmosfery olbrzymiej aglomeracji, podczas gdy nagrobki we wsi Łówcza na Roztoczu są narażone właściwie tylko na niepamięć, „spokojną” erozję w czystym powietrzu i działanie mikroorganizmów. Ręczę, że porównanie stanu zachowania dwóch nagrobków pozostających w tak skrajnie odmiennych warunkach wypadnie zdecydowanie na niekorzyść miejskiego, opieki wymagają jednak oba. Czyż taki parafialny cmentarz nie jest lokalnym Cmentarzem Powązkowskim? Cmentarzem najważniejszym dla mikrokosmosu Łówczy, Wisłoka Wielkiego albo – jak w przypadku Berehów Górnych – jednym z niewielu śladów po tętniącej życiem kilkadziesiąt lat temu bojkowskiej wsi.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

46

Urządzenie w ysok ociśni eniowe – myjki wysokociśnieniowe mogą być bardzo skutecznym narzędziem do mycia nagrobków, przede wszystkim jednak – niezależnie od tego, czy zmywamy nagrobki, wodą czystą bądź z dodatkiem detergentów, czy też środki nakładane na kamień – powinniśmy ocenić stan mytego materiału i umiejętnie dostosować ciśnienie albo w ogóle zrezygnować z tej metody. Bezpieczne używanie takiego urządzenia wymaga nie tylko znajomości obsługi, ale przede wszystkim umiejętności oceny stanu zachowania nagrobka. Mycie wodą pod ciśnieniem jest działaniem bardzo agresywnym, absolutnie niedopuszczalnym, kiedy spodziewamy się przymrozków, o stale ujemnej temperaturze nie wspominając. Jeśli materiał jest zdezintegrowany, istnieje ryzyko, że wypłuczemy go podczas mycia, do czego nie wolno dopuścić. Powierzchnie bogate w detale wymagają szczegółowych oględzin przed podjęciem tej czynności, są bowiem wyjątkowo podatne na uszkodzenia. Przy tej okazji uwaga natury ogólnej, która może zaskoczyć: sporą część opisywanych prac można wykonać za pomocą różnych współczesnych narzędzi, w tym także prace kamieniarskie. Pojawia się jednak parę problemów. Po pierwsze: na zakup takich narzędzi trzeba mieć naprawdę dużo pieniędzy – profesjonalna myjka to wydatek około 4000 PLN. Można je wydzierżawić – to też kosztuje – albo pożyczyć od znajomych: czy znajdziemy aż tylu chętnych do pożyczania i weźmiemy za to odpowiedzialność? Po drugie: te narzędzia trzeba umieć obsługiwać, a wcale nie jest to takie proste – czy znajdziemy odpowiednich wolontariuszy i weźmiemy za nich odpowiedzialność? Widziałem szpetnie gojące się rany szarpane od łańcucha piły spalinowej, szybujące tarcze od szlifierki kątowej, które mogą być bardzo niebezpieczne dla ludzi. W tym miejscu przypominam o szkoleniu BHP! Po trzecie: serwisowanie i osprzęt do tych narzędzi także kosztuje. Ktoś powie, że dzięki nim można zrobić więcej i szybciej. Przyznam mu rację, ale... Czy chodzi o to, żeby zrobić jak najwięcej i jak najszybciej? W zasadzie tak! Nie zapominajmy jednak o walorach społecznych i edukacyjnych naszych działań. Określenia „szybko, dużo, dobrze” pasują raczej do biznesu, choć ostatnie niekoniecznie. My zaś, pamiętając o tym, że warto „szybko, dużo, dobrze”, pamiętajmy też o kształtowaniu wrażliwości, budowaniu więzi z cmentarzem, o jego wartości dla nas, naszej wsi albo gminy. Ludzie poczują się nieporównanie bardziej odpowiedzialni za cmentarz, kiedy – pisząc wprost – zatopią ręce w ziemi, pyle, namęczą się, utrudzą czasem poza granice – pozorne! – swoich możliwości i będą mogli z dumą powiedzieć: zobaczcie, to nasze dziedzictwo, przez nas samych uratowane! Idę o zakład, że wtedy rośnie też poczucie odpowiedzialności za cmentarz, również dlatego, że staje się on „nasz”, nawet jeśli nie pochowaliśmy na nim żadnego krewnego, nawet jeśli nie rozumiemy inskrypcji na nagrobkach! Wtedy też powiększa się grono strażników cmentarza, bo czy wolontariusz, który zobaczy, że ktoś niszczy jego pracę, przejdzie obok obojętnie? Praca ręczna

47

Drewno – w pracach z kamieniem drewno ma wiele zastosowań, warto więc

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

zadbać, by mieć pod ręką klocki, żerdzie, kantówki, deski i chrust. Klocki (okrąglaki) są potrzebne do podkładania pod czyszczone elementy kamienne, przydają się także jako rolki do przemieszczania tych elementów, do budowania konstrukcji wspomagających demontaż i montaż nagrobków. Do tego celu przydają się także stabilniejsze kantówki – można je wykonać na miejscu za pomocą siekiery lub piły spalinowej, przy czym nie musi być to kantówka na całej długości. Z gałęzi można szybko wykonać drabiny. Chrust jest niezbędny do suszenia elementów kamiennych, które później będziemy kleić.

48

Woda – niezbędna do pracy, zwłaszcza do mycia nagrobków, ale także rozrabiania zapraw, do celów spożywczych i sanitarnych – warto zadbać, żeby mieć do niej stały dostęp. Bywają miejsca, w których jest to bardzo kłopotliwe; w takich przypadkach polecamy współpracę z OSP, a także zaopatrzenie się w strażacki składany brezentowy zbiornik na stelażu na wodę i dużą liczbę wiader. Uwagi: nie wolno rozpoczynać czyszczenia kamienia pastami, które po ściśle określonym czasie należy zmyć wodą, jeśli nie mamy jej w dostatecznej ilości! Nie wolno też używać wiader, z których korzystamy przy zmywaniu chemikaliów albo w których rozrabiamy środki grzybobójcze, do transportowania wody pitnej. Wiadra do wody pitnej trzeba jasno i czytelnie oznaczyć. Gru z kamienny, ceglany, betonowy, ale także całe kamienie – niezbędne do sta-

bilizowania podłoża pod nagrobkami, ponieważ na ogół zastajemy je zapadnięte, odchylone od pionu, często przewrócone albo przemieszczone. Uwagi: należy pamiętać, że nagrobek stanowi całość architektoniczną; nie można dopuścić, by jego podstawa pozostawała poniżej poziomu gruntu. Dolna krawędź podstawy musi znajdować się na poziomie gruntu; jeśli mamy do czynienia z częstym zjawiskiem podniesienia poziomu cmentarza, należy dopilnować, żeby nagrobek nie stał w dołku. Wykonywanie wylewek pod nagrobkami nie jest zabronione, bywa czasem niezbędne, wiąże się jednak z koniecznością przygotowania olbrzymiej ilości zaprawy, wykonania głębokich wykopów (co grozi naruszeniem pochówku), konstruowania szalunków, czasami nawet zbrojenia. Jak już wspomniałem, wylewka bywa konieczna, niemniej większość nagrobków na cmentarzach wiejskich (i nie tylko) można bezpiecznie ustawić na starannie ustabilizowanym podłożu, pozbawionym resztek korzeni czy pni, wypełnionym szczelnie ułożonymi kamieniami bądź gruzem przesypanym żwirem i piaskiem (w razie potrzeby okolonym drenażem) oraz izolowanym papą lub folią (ograniczenie podsiąkania kapilarnego). Wiele zależy od rodzaju gruntu. Pracowaliśmy

na cmentarzach, gdzie nagrobki były zapadnięte przeszło metr poniżej poziomu gruntu, gdzie indziej zaledwie 15 cm. Przygotowując wylewkę, warto pamiętać o właściwościach gruntu – jeśli wylewka ma na przykład 1x1,5 m i 0,75 m głębokości, w grę wchodzi ciężar około 2500 kg (zależnie od rodzaju betonu)! Proszę pomyśleć, ile trzeba zachodu, żeby taką wylewkę wyprostować, jeśli się przekrzywi. I porównać to z sytuacją, kiedy na ustabilizowanym podłożu przekrzywi nam się nagrobek. Co robimy w drugim przypadku? Bierzemy dźwignię prostą, kilka odpowiednich kamieni albo brył gruzu oraz młot, podważamy ostrożnie nagrobek i wbijamy pod niego tyle materiału, ile trzeba, do pełna; wystarczą do tego dwie, trzy osoby. Prostsze? Zapraw y: mineralne – najzdrowsze dla kamienia są zaprawy, w których

sole nie występują lub występują w stopniu znikomym. Używanie słabych zapraw cementowych do poziomego łączenia elementów kamiennych jest dopuszczalne (3 części piasku, 1 część cementu portlandzkiego 32,5R, wymieszane starannie przed rozrobieniem z wodą). Niemniej warto je ograniczać, w miarę możności zastępując zaprawami wapiennymi, np. do wapieni – bruśnieńskich i podobnych – używamy oczywiście zapraw na bazie białego cementu. Należy pamiętać, że zaprawa łączy elementy ze sobą. Co za tym idzie, jej obecność poza powierzchniami styku jest wykluczona; zaprawa nie ma prawa znajdować się nigdzie indziej. Widoczna spoina powinna mieć charakter lekko wklęsłej fugi w przekroju pionowym. W fugach poziomych wklęsłość powinna być minimalna – fuga nie służy do zatuszowania faktu, że nagrobek jest skonstruowany z wielu elementów. Powstające w czasie pracy zacieki bądź zachlapania trzeba natychmiast usuwać, bo po zaschnięciu – zwłaszcza na kamieniach porowatych – bywa to trudne, czasem wręcz niemożliwe. Odradzam używanie środków do usuwania świeżych zabrudzeń cementowych, bo większość z nich zawiera kwasy, które mogą szkodzić strukturze kamienia. Zbyt szybkie wysychanie zapraw powoduje ich osłabienie i pękanie, musimy zatem pamiętać o sezonowaniu, nie dopuszczając do zbyt szybkiego wyschnięcia (samo wyschnięcie zaprawy nie oznacza końca procesu wiązania, który trwa cztery tygodnie).

Modyfik owane zapraw y montażowe – szybkoschnące, odpycha-

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

V. M a t e r i a ł y i u w a g i i c h d o t y c z ą c e

jące wodę zaprawy; mogą służyć do montażu dybli oraz zabezpieczonych antykorozyjnie elementów żeliwnych i żelaznych. Hydrofobowość tych zapraw powoduje, że tworzą dodatkową ochronę dla elementów rdzewiejących. Zapraw y do uzupełnień – można je konstruować na własną rękę, ale wymaga to doświadczenia. Polecam gotowe zaprawy do uzupełnień kamienia, produkowane przez firmy doświadczone i znane na rynku konserwatorskim.

49

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

Żywica epok sydowa + katalizator (dalej: ż. e.) – klejów do kamienia jest

50

wiele, niestety kleje syntetyczne, których można używać do wilgotnego kamienia, są bardzo drogie; choć zwalniają z obowiązku suszenia kamienia (a co za tym idzie, rozpalania ognisk i konstruowania zadaszeń w razie deszczu), Magurycz używa sprawdzonego Epidianu E5, który wymaga suchego kamienia. Ż. e. rozrabiamy wyłącznie w suchych (!) naczyniach jednorazowych lub dających się wypalić po użyciu – np. w puszkach od konserw – ponieważ mycie toluenem jest bardzo kosztowne. Czysty toluen (2 l) jest niezbędny do rozrzedzania ż. e. i mycia narzędzi. Ż. e. z katalizatorem (utwardzaczem Z-1, inaczej „teczą”) i suchym (!) wypełniaczem mieszamy wyłącznie nożem szewskim lub szpachelką sztukatorską w proporcjach wagowych 10:1. Ż. e. nabieramy wyłącznie narzędziem, które nie miało kontaktu z katalizatorem. Przy świeżych przełamach dodawanie wypełniacza może nie być konieczne; przy starszych na ogół jest, przy czym grubość kleju nie może powodować rozsunięcia części, bo ostatecznie zmienimy wymiar całości. Klejone części składamy zawsze na sucho, żeby się przekonać, czy na pewno pasują. Przy jednoczesnym klejeniu wielu części przed klejeniem zawsze sprawdzamy, w jakiej kolejności je skleimy – w przeciwnym razie może się okazać, że któraś z części nie da się umieścić we właściwym miejscu ze względu na kształt pozostałych. Zapobiegamy wypływaniu ż. e. na lico klejonych części oraz przełamy jeszcze nie sklejonych części. Pomaga w tym pozostawianie 1/1,5 cm marginesu od krawędzi zewnętrznej klejenia. Krawędzie wewnętrzne powinny być smarowane do końca. Wcześniejsze pasowanie części na sucho daje też możliwość zorientowania się, gdzie przełam jest szerszy, a gdzie węższy – warto wiedzieć, że kamień też potrafi się spaczyć, zupełnie jak drewno. Tyle, że proces ten trwa latami, podczas gdy świeża deska potrafi się „ześmigłować” po kilku dniach na słońcu. Wyobraźmy sobie element o wysokości pół metra: tkwi w nim żelazny dybel,

który puchnie na skutek przyrostu rdzy. Kamień pęka, ale nie od razu na całej wysokości; na razie jest pęknięty do połowy. Powstała w ten sposób szpara ma u góry, przy dyblu, szerokość 3 mm; im niżej, tym pęknięcie jest węższe, aż w końcu zanika. Jeśli nie można skutecznie wyczyścić pęknięcia, trzeba umiejętnie dokończyć dzieła zniszczenia (o zgrozo!). Kiedy już to zrobimy (najlepiej za pomocą delikatnie pobijanych płaskich dłut), oczyścimy przełamane części i zetkniemy je razem jak poprzednio, szpara zostanie. Jeśli u góry dociśniemy części, to na dole, gdzie szpara była wąziutka, powstanie szpara 3 mm. Jedyną metodą pozbycia się tego mankamentu jest staranna obróbka powierzchni styku. Uwaga: rozczłonkowywanie nie do końca pękniętych elementów jest działaniem dopuszczalnym w ostateczności, kiedy nie jesteśmy pewni, czy uda nam się do końca wyczyścić i wypełnić klejem pęknięcie. Jeśli przerwa między częściami jest większa niż 2 mm – co może być wynikiem erozji dawno rozłamanego elementu – żeby mieć pewność, że klej nie „złapie” tylko punktowo, musimy tak przygotować części, by klej wlewać w szczelinę między nimi. Wymaga to oczywiście zabezpieczenia pozostałych szczelin. Trwałe rozsuwanie części elementu celem wpuszczenia między nie kleju jest niedopuszczalne, bo element zmieni wymiary, co może też spowodować niemożność dopasowania pozostałych elementów. Uwagi: pozostawianie pustek między klejonymi częściami może skutkować ich późniejszym pęknięciem, o ile w taką pustkę dostanie się woda. Ż. e. najdokładniej i najszybciej rozprowadza się szczoteczkami do... zębów (lub podobnymi). Polecam zgromadzenie dużej ilości zużytych szczoteczek, bo używamy ich tylko raz. Piasek kwarcow y – jest idealnym wypełniaczem do ż. e., może być też

stosowany do kitów. Najlepiej zaopatrzyć się w materiał w kilku gradacjach: 0,1, 0,3, 0,5, 1, 1,5 mm. Można go oczywiście zastąpić zwykłym piaskiem, ale koniecznie płukanym, przy czym należy wyposażyć się w sita z odpowiednimi okami. Dobieranie gradacji zależy od stopnia dopasowania poszczególnych części.

Dyble mosiężne, ze stali nierdzewnej i włókna szklanego od Ø 6 do 24 mm – do łączenia elementów i części kamiennych niezbędne są materiały nierdzewne o odpowiedniej wytrzymałości. Ich liczbę można starannie określić w trakcie dokumentowania stanu zachowania, rejestrując liczbę elementów i części do zespolenia. Ponieważ zawsze może wyniknąć jakaś niespodzianka, warto mieć zapas, zwłaszcza że nie są to materiały dostępne równie łatwo jak drut zbrojeniowy. Dyble nie są niezbędne do klejenia części o dużej powierzchni styku ani większości przełamów poziomych. Są nieodzowne przede wszystkim do klejenia przełamów pionowych, ale też poziomych delikatnych elementów, na przykład krzyży (urwane ramię), fragmentów dekoracji albo głów rzeźb. Dyble są też konieczne do montażu elemen-

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

Izol acja kl asyczna – żeby ograniczyć podsiąkanie kapilarne między nagrobkiem a ustabilizowanym podłożem, należy wykonać możliwie trwałą izolację, w taki jednak sposób, żeby nie była widoczna. Można ją wykonać z papy lub folii izolacyjnej. Izolacja powietrzna – stosowana do obiektów o dużym ciężarze, których nie można przesunąć ani niechcący przewrócić. Polega na montażu elementów na podkładkach, kostkach ołowianych lub z materiałów nierdzewnych, które umieszcza się pod ich narożami. Powstałą przerwę fugujemy kitem dobranym kolorystycznie, niekoniecznie identycznym z kolorem elementów. Izolacja taka ogranicza do minimum podsiąkanie kapilarne (które następuje wyłącznie przez fugę). Drenaż – zważywszy na to, że nagrobek nie powinien stać w zagłębieniu, w wyjątkowych przypadkach dla odwodnienia terenu można wykonać drenaż za pomocą powszechnie dostępnych materiałów, choćby rur drenażowych.

51

doraźne naprawienie na pokaz, tylko zadbanie, by nagrobek mógł jak najdłużej trwać w możliwie dobrej kondycji, także kiedy nas już nie będzie. Chemia k onserwatorska –

specjalistyczne preparaty firm, które wytwarzają profesjonalne produkty do konserwacji, są popularne i cieszą się uznaniem wśród konserwatorów. Niektóre produkty można zastąpić powszechnie dostępnymi środkami (konieczne konsultacje z profesjonalistami). Zdecydowanie nie polecam kupowania środków, które – wedle opisu – są dobre na wszystko. Nie wypada mi reklamować konkretnych producentów. Opisywane prace remontowe wymagają Rys. 7 – Montaż dybl a przede wszystkim klejów do kamienia – w usz k od zon ym el emenc ie ok. 5 kg, „past” do czyszczenia kamienia – po jego napr awie: gdyby ok. 20 kg, środków do zwalczania i zabezelement nie był uszk odzony pieczania przed rozwojem mikroorganizdługość d y bl a = A + B , mów – ok 15 kg, impregnatów – ok. 45 l, we wskazanym przypadku zapraw pozbawionych cementu do kitów m usi = A + B + C i rekonstrukcji – ok. 25 kg. Ilość zależy od charakteru prac. Uwaga: chemię konserwatorską lepiej kupować w dużych pojemnikach, bo tak jest taniej – dokładną ilość warto oszacować przy jednorazowym działaniu. W przypadku działań długofalowych nie jest to tak istotne, wyjąwszy zaprawy mineralne, których nie można przechowywać na następny rok. Należy jednak pamiętać – zwłaszcza w przypadku środków, w których nośnikiem jest woda – że przechowywane w zbyt niskiej temperaturze będą nadawały się tylko do utylizacji, co pociąga za sobą poważne konsekwencje finansowe (30 l dobrego impregnatu kosztuje ok. 800 PLN). Wszystkie pojemniki – zwłaszcza używane wtórnie, m.in. butelki po napojach – w których przechowujemy chemikalia, muszą być widocznie i czytelnie oznaczone! Po pierwsze, uchroni nas to przed pomyłką technologiczną (niektóre środki „na oko” niczym się nie różnią), po drugie – przed pomyleniem ich z mlekiem (impregnaty) albo innym napojem (niektóre środki grzybobójcze), co może się okazać nieprzyjemne w skutkach.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

52

tów narażonych na duże naprężenia i możliwość przemieszczenia (krzyże, rzeźby, mniejsze cokoły, stele, w tym macewy, kolumny). Pręty ze stali nierdzewnej lub mosiądzu bywają okrągłe, kwadratowe i sześciokątne w przekroju; kształt przekroju nie ma większego znaczenia, trzeba natomiast pamiętać, że pręty są gładkie. Żeby zwiększyć ich przyczepność, przed cięciem na mniejsze odcinki (dyble z materiałów nierdzewnych są dostępne w 3-metrowych odcinkach) należy wykonać na całej ich długości i obwodzie karby, czyli płytkie milimetrowe nacięcia w odstępach co 2 cm ( Rys. 6). Rury z tych samych materiałów można stosować do klejenia pęknięć poziomych, przy czym należy pamiętać o wypełnieniu ich klejem w środku. Do tych samych pęknięć można też stosować pręt z włókna szklanego min. Ø10. Klamry – w konstrukcjach złożonych z wielu elementów często stosowane do ich łączenia (choć może być to również podstawa złożona z dwóch bloków kamiennych) – należy bez wyjątku wymienić na klamry wykonane z płaskownika ze stali nierdzewnej (mosiądz jest zbyt miękki). Długość i Ø dybla zależy od przekroju i stopnia zniszczenia klejonych elementów bądź części. Przy bardzo małych przekrojach, do 12 cm, stosuje się dyble Ø 6-8 mm i dł. od 14 do 20 cm, przy większych solidniejsze, które kotwimy w klejonych elementach lub częściach na tę samą długość – to ostatnie jest regułą, od której rzecz jasna bywają odstępstwa. Niestety, brak miejsca na opisanie wszystkich, wymienię więc najczęstsze: kiedy mamy do czynienia z klejonym trzonem krzyża, wówczas dybel, na którym zostanie osadzony krzyż, powinien być dłuższy o wysokość klejenia – rzecz w tym, by naprężenia, powstające choćby podczas gwałtownych wiatrów, nie przenosiły się w całości na klejone elementy (Rys. 7). Kiedy mamy cokół pęknięty pionowo na nierówne części, a zachodzi konieczność wzmocnienia klejenia dyblami, wówczas w przyklejanej węższej części osadzamy dyble na tyle, na ile pozwala jej szerokość. Jeśli węższy element ma 30 cm szerokości, wystarczy wpuścić w niego dyble na głębokość 10 cm; w przeciwległym otworze dybel powinien być o połowę dłuższy. Bardziej skomplikowane klejenia należy skonsultować z konserwatorem. Żelazo w żadnym wypadku nie może zastąpić opisywanych dybli, bo z czasem na skutek erozji zwiększa objętość na tyle, że może rozsadzić każdy Rys. 6 – kamień. Krzyż zamontowany na dyblu żeNac ię c i a laznym za pięć, pięćdziesiąt, a może i sto na dyblu pięćdziesiąt lat pęknie u podstawy i spadnie; uderzając o inne elementy nagrobka (bądź ziemię), popęka na wiele kawałków, uszkadzając przy tym to, w co uderzył. Pamiętajmy, że naszym celem nie jest

53

opatrzyć się w kilka rodzajów rozpuszczalników, w tym do farb antykorozyjnych.

Farby ant yk orozyjne – są niezbędne do zabezpieczenia żelaznych

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

i żeliwnych elementów nagrobków, przede wszystkim krzyży i ogrodzeń, czasami też całych żeliwnych nagrobków. Ostatnio na rynku pojawiły się farby zawierające cynk, który skutecznie chroni przed korozją. Rzecz jasna, elementy malowane muszą być czyste (pozbawione luźnej rdzy), suche i odtłuszczone, a po malowaniu należy je zabezpieczyć przed wilgocią – czas ochrony zależy od temperatury otoczenia. Nie zapominajmy, że trzeba zabezpieczyć cały element, włącznie (!) z częścią umocowaną w kamieniu – zapobiegnie to na pewien czas „puchnięciu” żelaza bądź żeliwa, a co za tym idzie, pękaniu elementów kamiennych. Jakiekolwiek niedomalowania spowodują w krótkim czasie złuszczanie się powłoki zabezpieczającej, przy czym rdza także przebarwia kamień. Takie zabrudzenia są czasami po prostu niemożliwie do usunięcia, a pęknięcia kamienia – trudne do naprawy. Istnieją inne – znacznie skuteczniejsze – metody zabezpieczania antykorozyjnego żeliwa i żelaza. Jedną z nich jest piaskowanie i zabezpieczanie metodą natrysku, która jest dokładniejsza niż ręczne malowanie. Druga jest jeszcze lepsza, choć bardzo kosztowna: polega na pokrywaniu powierzchni warstwą cynku metodami termicznymi.

54

Drobiazgi : ręczniki papierowe szare – do czyszczenia narzędzi z ż. e., świece,

zapałki.

VI. Bezpieczeństwo i higiena pracy  szkolenie BHP – rzecz oczywista,  ciężary – mimo zastosowania trójnogu, dźwigni i wielu innych metod konieczność

podnoszenia ciężarów jest nieunikniona – ZAWSZE podnosimy je na ugiętych nogach, warto też pamiętać o prostych plecach (nie zawsze jest to możliwe), jeśli jednak ktoś będzie dużo pracował z kamieniami, nie przestrzegając tych dwóch zasad, z czasem bardzo boleśnie odczuje skutki.  apteczka – łatwo sprawdzić, co powinno znaleźć się w apteczce, warto jednak pamiętać o dużej liczbie plastrów z opatrunkiem i bandażach elastycznych.

VII. Zasady Pracy Na cmentarzu chrześcijańskim – ufam, że każdy z żyjących w kraju chrześcijańskim wie, czego nie wypada robić na cmentarzu. Nie w każdej części kraju lista zwyczajowych zakazów jest taka sama, niemniej wielodniowe przebywanie od rana do wieczora w przestrzeni, w której dotychczas tylko się bywało, zmienia stosunek do miejsca. W sposób naturalny oswajamy terytorium, które do tej pory nie kojarzyło nam się najlepiej. Z czasem rozmawiamy nie szeptem, tylko normalnym głosem, ba, zaczynamy nawet żartować i śmiać się, o porozumiewaniu się podczas pracy nie wspominając. Oczywiście, wiele zależy od tego, czy pracujemy na cmentarzu czynnym, czy też pozbawionym opieki i zainteresowania. Na tym pierwszym należy pamiętać, że czasami odwiedzają go ludzie, bliscy zmarłych; więc unikajmy rozkładania narzędzi na nagrobkach, a kiedy w pobliżu naszego miejsca pracy ktoś się modli, starajmy się mu nie przeszkadzać. Na kirkucie – instrukcję Komisji Rabinicznej ds. cmentarzy odnajdziecie

bez trudu w Internecie. Warto przy tym wiedzieć, że nie wszystkie środowiska żydowskie mają taki sam stosunek do tej instrukcji. Nieraz już się przekonałem, że to, co według niej jest zabronione (a co w praktyce wyklucza skuteczne działanie na kirkucie), może okazać się dopuszczalne na mocy porozumienia z gminą żydowską bądź potomkami pochowanych Żydów. Przepisu na porozumienie nie znam, wiem jednak, że dla wyznawców judaizmu kwestią znacznie ważniejszą niż zachowanie nagrobków jest bezpieczeństwo pochówków. Mimo to się upieram, że cmentarz pozbawiony atrybutów wizualnych zniknie ze świadomości społecznej i – choćby nie wiem jak szczelnie ogrodzony – zniknie też w sensie dosłownym. Żydzi mają olbrzymi wkład w kulturę polską: chcemy o tym pamiętać, częścią tej pamięci jest dziedzictwo, do którego należą cmentarze.

Na obozie remontow ym – wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu

przedsięwzięć wolontariackich zaowocowało stworzeniem regulaminu. Jest on dość specyficzny i nie każdemu może przypaść do gustu, o warunkach współpracy z wolontariuszami określonymi ustawą nie wspominając. Niemniej dzięki tym właśnie zasadom jesteśmy skuteczni: niekoniecznie efektowni, na pewno jednak efektywni. Zanim zapoznacie się z tym, co może być wzorem do naśladowania, uświadomcie sobie, że wolontariat jest działaniem grupowym: prace należy rozdzielać tak, żeby każdy czuł się współodpowiedzialny (sympatie i antypatie zostawiamy w domu), a zarazem wiedział, że jest częścią „organizmu”. Prace zlecane poszczególnym osobom dobrze jest różnicować; dopiero kiedy zorientujemy się, że X jest predestynowany do jakiejś

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

Rozpuszczalniki – poza toluenem niezbędnym do pracy z ż. e. warto za-

55

Krótki przewodnik po zwyczajach panujących na obozach wolontariackich Magurycza

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

 Wstajemy wszyscy nie później niż o 7.00.  Nie później niż o 8.00 rozpoczynamy pracę po wspólnie przygotowanym posiłku

56

i pracujemy do 18/19/20 (w zależności od pory roku) lub dłużej, jeśli trzeba.  Nie przerywamy pracy, kiedy pada deszcz (wyjąwszy burze i nawałnice).  Posiłki przygotowują chętni, obiad nie więcej niż 2 osoby, czynność ta trwa nie dłużej niż 90 minut.  Obiad wraz z odpoczynkiem i zmywaniem trwa nie dłużej niż 60 minut, naczynia myją nie ci, którzy przygotowali posiłek.  Narzędzi, materiałów, wody, opału i jedzenia nie wolno marnować!  Wszyscy są zobowiązani do gromadzenia opału i wody, o ogniska techniczne dbają wyznaczone osoby.  Wykonujemy sumiennie polecone nam czynności, a jeśli mamy jakiekolwiek wątpliwości dotyczące prac remontowych, konserwatorskich lub porządkowych, pytamy prowadzącego prace.  Bezwzględnie nie wolno kłaść drobnych narzędzi (noże szewskie, dłuta, pucki, pędzle, szpachelki) w trawie lub innej roślinności, ponieważ giną; kładziemy je na pieńku, kamieniu, folii itp.  O narzędzia dbamy wszyscy starannie je czyszcząc i myjąc codziennie po zakończeniu pracy lub bezpośrednio po użyciu, jeśli wymaga tego technologia. Narzędzia po wykonanej czynności odnosimy na miejsce, w którym są zgromadzone.  Wieczorem zbieramy wszystkie narzędzia z cmentarza.  Łopata to nie łom, zastanów się, zanim ją złamiesz.  Kolacja może trwać do rana.  Do rana nie śpią ci którym brak snu nie przeszkadza w efektywnej pracy (efektywność ocenia prowadzący).  Z cmentarza nie wolno zabierać żadnych przedmiotów, ani ich fragmentów, których przeznaczeniem jest sfera sacrum.  Ci, którym nie chce się pracować, nie są nam potrzebni!  Wszelkie wątpliwości rozstrzyga prowadzący prace.

Każdemu wolontariuszowi przekazujemy też następujący zestaw informacji:  Pracujemy społecznie (choć dla niektórych to nie do wiary), czyli za darmo!  Magurycz zapewnia: zwrot kosztów podróży na podstawie dostarczonych biletów

PKP/PKS/BUS, wyżywienie, mnóstwo pracy oraz możliwość zdobycia wiedzy historycznej, etnograficznej, z zakresu historii sztuki, a przede wszystkim opieki nad zabytkami przeszłości.  Śpimy tuż obok cmentarza, żeby mieć blisko do pracy, przy ognisku, pod dużą rozpiętą płachtą, w namiotach, jeśli ktoś ma taką potrzebę (własnych), w sytuacjach krytycznych (śnieg, mróz itp.) organizujemy „normalny” nocleg. Myjemy się w najbliższym potoku lub innym źródle wody.  Każdy wolontariusz powinien mieć przyzwoity śpiwór, karimatę, talerz, kubek, sztućce, ubranie i buty robocze, płaszcz przeciwdeszczowy, latarkę i co mu potrzebne, nie więcej jednak, niż może unieść.  Pracujemy często w miejscowościach dziś niezamieszkanych.  Przyjeżdżanie „na chwilę” nie jest wskazane, bo trudno zaplanować prace, nie znając liczby uczestników, ale jeśli nie ma innego wyjścia, jest to dopuszczalne.  „Żadnej pracy się nie boimy”, niemniej bierzemy pod uwagę, że niektóre osoby są do pewnych prac predestynowane, a niektóre do innych – z powodu różnych zdolności, płci, cierpliwości, siły i innych cech. Kto nie jest w stanie pracować tyle, ile trzeba, musi opuścić obóz (stało się to czterokrotnie w ciągu 26 lat), nie zwracamy w takich wypadkach kosztów podróży. Współpraca ze społecznością lokalną – przez wiele lat działaliśmy niemal wyłącznie w miejscowościach dziś nieistniejących. W ostatnich latach często pracujemy tam, gdzie mieszkają ludzie; niestety, dopiero od niedawna zmieniła się nasza perspektywa. Wiele cmentarzy, na których pracowaliśmy dwadzieścia i więcej lat temu, pozostaje do dziś bez stałej opieki. Zakładam, że niniejsza publikacja trafi przede wszystkim do stowarzyszeń lokalnych, które poza wykonaniem remontu nagrobków będą w stanie roztoczyć nad nimi regularną opiekę, podobnie jak nad całym cmentarzem. Ma to zasadniczy wpływ na zachowanie naszego terytorium pamięci, ale też efektów naszej pracy. Jeśli nie możemy sprawować stałej opieki nad cmentarzem, trzeba dołożyć wszelkich starań, by nie tylko mieć dobre stosunki ze społecznością lokalną, ale też zaangażować ją w nasze poczynania i przekonać do opieki nad tym, co po sobie zostawimy.

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

czynności, warto mu ją poruczyć na dobre. Z czasem, działając w tej samej grupie, dorobimy się wolontariuszy wyspecjalizowanych. Jeśli jednak działamy w ramach warsztatów – czyli mamy wyposażyć uczestników w zestaw konkretnych umiejętności – warto zadbać, by każdy adept zetknął się ze wszystkimi możliwymi pracami, od prostych po trudne, od mało pociągających po te najbardziej spektakularne.

57

szymon modrzejewski, kamienie są lekkie

Mimo że zajmuję się cmentarzami dwudziesty siódmy rok – nie tylko na nich pracując, lecz także rok w rok szukając i znajdując na ten cel fundusze – w natłoku dzisiejszych możliwości (fundacje, środki publiczne, w tym unijne, prywatni sponsorzy) udzielę wam tylko jednej rady. Trzeba pamiętać, że remont nagrobków to tylko część pewnej całości, a na tę całość składa się wiele wątków edukacyjnych i społecznych, wśród nich kształtowanie społeczeństwa szanującego swoje dziedzictwo kulturowe, do którego należą cmentarze wszystkich religii, i potrafiącego o nie samodzielnie zadbać. Żeby nauczyć dbać, trzeba nieustannie, rok w rok angażować nowych ludzi i wpajać im nowe umiejętności, a tych, którzy połknęli już bakcyla – doskonalić. Jest to działanie permanentne, w istocie niekończące się, a że cmentarz może być doskonałym miejscem warsztatów, których istotą jest ochrona sztuki sepulkralnej, to przecież nic złego. Lepiej w ramach nauki naprawić kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt nagrobków, niż ćwiczyć na styropianowych atrapach lub słuchać wykładu. Wielu potencjalnych darczyńców nie chce dawać pieniędzy na remonty, ale my przede wszystkim uczymy się chronić dziedzictwo: remont to wartość dodana! Pokaż mi cmentarz (cmentarze) w swojej miejscowości, a powiem ci wiele o jej społeczności. Stan cmentarzy świadczy o nas!

P ol e c a n a

l i t er at ur a :

Rzecz o dziedzictwie na wsi. Rady, przykłady, informacje, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2011. Ochrona zaby tków sztuki kościelnej, J. St. Pasierb, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Warszawa 1995, s. 134–140. O silniach. Silnie czyli oszczędzenie zdrowia pracujących około ciężarów, ks. Wacław Sierakowski, Kraków 1799, reprint Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa 1989. Zabytki kamienne i metalowe, ich niszczenie i konserwacja profilaktyczna, red. W. Domasłowski, UMK, Toruń 2011. Piaskowiec w zabytkowej architekturze i rzeźbie, A. Jarmontowicz, R. KrzywobłockaLaurów, J. Lehmann, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Warszawa 1994.

58

N

Za miast epilog u igdy jeszcze nie napisałem tak długiego tekstu, a i tak wiem, że mógłbym napisać dziesięć razy więcej. Wiem jednak, że i to byłoby mało. Rady bądź wiedza nigdy nie zastąpią praktyki. Tym bardziej – mając też świadomość niedostatków powyższego tekstu – zapraszam do pracy z nami, do nauki w realnej przestrzeni cmentarzy! Uprzedzając pytania – które na pewno się pojawią – informuję, że udzielenie rzeczowej odpowiedzi na wiele z nich – na podstawie opisu czy zdjęć – nie jest możliwe. Żaden profesjonalista nie udzieli na takiej podstawie odpowiedzi, świadom ryzyka wystąpienia w nich błędu lub niezrozumienia przez odbiorcę. Najlepszym sposobem na ustalenie co, jak i czym robić, są konsultacje przy obiekcie! To, co starałem się przekazać, a co – mam nadzieję – pomoże wam podjąć prace na cmentarzach wokół, jest wynikiem nieustającej od dwudziestu sześciu lat społecznej pracy Magurycza, a wcześniej Nadsania (do 1998 roku), na wielu cmentarzach różnych wyznań i narodowości w Polsce, na Ukrainie oraz w Bośni i Hercegowinie. Mógłbym wskazać jeszcze inne kraje, w których pracowałem na cmentarzach. Ważniejsze jednak, że doświadczenie zdobyte przy remoncie prawie dwóch tysięcy nagrobków jest sumą działania blisko tysiąca wolontariuszy. Ten skromny (na razie) poradnik nie powstałby ani bez nich, ani bez Stanisława Krycińskiego, twórcy idei społecznych obozów remontowych, a także doktora Janusza Smazy, konserwatora dzieł sztuki, który wyposażył mnie – nie konserwatora, lecz tylko kamieniarzapasjonata – w solidną wiedzę na temat kamieni i postępowania z nimi. Dziękuję im ze szczerego i jednak nie kamiennego serca. Podziękowania należą się także mojemu Synowi, Rodzicom i Bratu, którzy cierpliwie znoszą moją nieobecność wynikającą z permanentnego przebywania na cmentarzach. Wdzięczność należy się także wszystkim fundacjom, instytucjom i osobom prywatnym, dzięki którym działało Nadsanie, a teraz działa Magurycz, oraz redaktor tej publikacji Oldze Solarz.

■

Ochrona sztuki sepulkralnej. porady praktyczne

VIII. Skąd wziąć pieniądze na to wszystko?

Szymon Modrzejewski – kamieniarz z 26-letnią praktyką specjalizujący się w remontach nagrobk ó w, s p o ł e c z n i k , w s p ó ł t w ó r c a " N a d s a n i a " . W 1 9 9 7 r. z a ł o ż y ł N i e f o r m a l n ą Grupę Kamieniarzy "Magurycz", dziesięć lat później przekształconą w Stowarzyszenie Magurycz, którego naczelnym zadaniem pozostaje społeczna ochrona sztuki sepulkralnej.

59

■

Filip Modrzejewski

pracowity a koszlawy napis  O  inskrypcjach  patrzeniu  i  czytaniu 

_______________________________________ *

Słowa te zostały zaczerpnięte z opowiadania Stypa Zygmunta Haupta z jego zbioru Pierścień z papieru.

62

I n sk ry pc ja z n a gr obka I wa n a S ud y ka , K ota ń , gm. k r empn a

Litery są piękne

Stare napisy mają swój specyficzny urok, niedzisiejsza litera to zagadka i czasem wyzwanie dla oka. Swobodny, nietypowy układ słowa, zdania lub wykorzystany znak niestandardowy – wszystko to bywa zaskakujące. Inskrypcja nagrobna, efekt ręcznej roboty i użytego narzędzia, pokazuje jak gdyby naturalne i dawne środowisko litery, która dopiero pojawia się w danej kulturze, dużo starsza od niej przecież. Skądinąd zauważmy jedno, bardzo oczywistą rzecz: najtrwalej wykonane znaki to te wyryte lub wykute w kamieniu. Na upamiętnieniu Izydora Gogola (z cmentarza w Otrokowie) widzimy litery biegnące w równych odstępach, słowa, które nie są dzielone, podobnie jak nie są one wyróżniane odstępem międzywyrazowym. Ciąg znaków jest jednak harmonijny, mimo że tekstu jako żywo nie przypomina. Każda z liter jest niepowtarzalna – mamy więc trzy warianty litery „ja”/я – i zwraca uwagę ich lekkie pochylenie, co wynika z tego, że kopiowany przez rzemieślnika tekst został zapisany ręcznie. Pochyłe „o” odtwarza więc „o” pisane, a jeszcze lepiej to samo jest widoczne w wypadku litery „k”.

O inskrypcjach, patrzeniu i czytaniu

filip modrzejewski, Pracowity a koszlawy napis

O

dwiedzanie wiejskich cmentarzy, cmentarzy szeroko rozumianego pogranicza, najczęściej wyznaniowych, jest znakomitą okazją do oglądania i poznawania inskrypcji oraz innych upamiętnień. To, co możemy przeczytać i zobaczyć na nagrobkach, a także krzyżach i kapliczkach, obrazuje m.in. kulturę dawnej wsi, światopogląd religijny, świadomość społeczną i wreszcie kompetencję językową. W symbolach, literach i inskrypcjach zapisana jest więc historia codzienności i obyczajów. Co doskonale wiedzą wolontariusze, którzy biorą udział w pracach na cmentarzach w całej Polsce oraz poza jej granicami. Takich krótkich tekstów, zwięzłych przekazów nie jest oczywiście wiele – podobnie jak nie ma już zjawiska „pogranicza” w jego dawnym sensie – i dlatego każdy obiekt jest interesujący, godny obejrzenia. Nawet jeśli nie przedstawia sobą wartości jako solidne rzemiosło, nawet jeżeli jest prymitywny i całkiem zwyczajny. Inskrypcje nagrobne – te małe skarby, nieduże znaleziska – są na obiektach najczęściej pozostających bez opieki, „wyłączonych z kultu”, znajdujących się w miejscach, gdzie kiedyś były wsie. Znaczenie takich obiektów polega także i na tym, że dokumentują one początki posługiwania się pismem, proces stopniowej alfabetyzacji, czego dowodem jest zapisywanie języka miejscowego, gwary czy dialektu, pozostającego poza obiegiem kultury wysokiej. Patrząc na cyfry i litery wykute w kamieniu, widzimy oddawanie języka mówionego w słowie pisanym, posługiwanie się symbolami i wyrażanie treści religijnych. Widzimy więc także pogranicze w niedosłownym sensie: przejście od słowa do litery, zjawisko, którego zwieńczeniem jest świadome posługiwanie się językiem pisanym. Dobry przykładem będzie tu krótka inskrypcja z nagrobka Iwana Sudyka na cmentarzu we wsi Kotań. Proste, drukowane litery, lekko rozsypane, niepewnie stawiane, pokazują pracę ze słowem, którego jego wykonawca nie rozumie – czyli nie potrafi przeczytać – a w którym litery zostały ułożone na oko, dość więc swobodnie. Jest więc inskrypcja upamiętniająca Iwana Sudyka „wyrównana” do lewej, jej pierwsza litera – T – została lepiej obrobiona, nieco większa, przypomina więc typowo książkowy inicjał. A im dalej w robocie nad literami, tym kucie jest płytsze, drobniejsze, widać, że robota w twardym materiale wymagała wysiłku, a wykonawca napisu pracował coraz wolniej, leniwiej. Doskonale opisują taki rodzaj upamiętnienia słowa z prozy Zygmunta Haupta: „pracowity a koszlawy napis, wydłubany w piaskowcu”*.

63

O typografii nagrobnej

z na g r obka Izyd or a Hohol a , Otr ok ów,

filip modrzejewski, Pracowity a koszlawy napis

Ukr a in a

64

Inskrypcje jednak znikają, sypią się i zacierają. Słowem: w sposób naturalny niszczeją. Temu czasem trudno je odczytać i bywa, że zamieniają się w rebus, a ich odbiorca w śledczego, niekiedy wręcz wróżącego z fusów. Tym bardziej jeśli słowo bardziej przypomina obraz, litera wykonana jest niezdarnie, tak jak to bywa nie tylko na najstarszych inskrypcjach z wiejskich cmentarzy. Zjawisko to zresztą jest ogólniejsze: gdy wykonywaniem napisów czy inskrypcji zajmowali się ludzie nieznający pisma – nierozumiejący konwencjonalnego sensu litery – kopiujący w kamieniu znaki, okazuje się, że efekty tej roboty są bardzo podobne. Czy to w wypadku steli ze starożytnej Grecji, nagrobka z czasów rzymskich, płyty z „kozackiego” cmentarza, czy wreszcie krzyża przy gospodarstwie w dawnej wsi łemkowskiej. Ktoś mógłby o nich powiedzieć, że są „wielce monotonne, przedstawiające się wcale nieestetycznie”, lecz myliłby się. Właśnie w ręcznej robocie, w jednorazowym charakterze, w prostocie i naturalności, w pograniczu między znakiem a literą tkwi wartość – niepowtarzalna i ogromna.

O inskrypcjach, patrzeniu i czytaniu

Insk ry p c j a

Inskrypcje nagrobne są podstawowym elementem upamiętnień i mogą być badane z różnych perspektyw. Wiernie dokumentują historię kultury i codzienności, treści religijne i świeckie, są żywym i zazwyczaj lapidarnym, prostym przekazem. W użytym liternictwie zapisana jest też historia pisma, wiedza o piśmienności i kompetencji językowej, a także dzieje rzemiosła. Iinskrypcja przynosi dane dotyczące osoby zmarłej oraz rozmaite informacje na temat jej szeroko rozumianego otoczenia. Z tych paleograficznych zagadnień – jeśli wziąć pod uwagę wiejskie nagrobki – najważniejsze w sumie są kwestie liternicze. Dobrym i poruszającym przykładem będzie tu nagrobek Ludwika Hwozdowycza, proboszcza we wsi Cichania (gm. Krempna), który znajduje się w zaimprowizowanym lapidarium we wsi Kotań, w otoczeniu cerkwi. Na licu nagrobka – po prawej

Lico i bok nagr obka pr oboszcza z Cichani Lud wika H woz d ow yc za , l a pida r i um, K ota ń

65

Inskrypcje z Tymkowa to charakterystyczny przykład ręcznej roboty, najpewniej wykonanej przez ludzi niepiśmiennych. Widać bowiem, że twórca inskrypcji z tekstami pisanymi nie miał na co dzień do czynienia (użył np. wielkiego i małego „a”, gubił litery w słowach, nie dzielił wyrazów, etc.). Zapewne tekst przerysowywał, przenosił jak umiał, a umieścił w krzyżu dodatkowo obwiedzionym płytkim obrysem. Dzięki czemu rozsypane litery lepiej „się trzymają”, mają swą ramę, a układ inskrypcji zrobionej na oko jest przyjemnym obrazem. Litery nie są kute głęboko, w zasadzie nie zostały obrobione ani ozdobione. Tekst sunie od lewej, ścieśnia się i ciąży ku prawej, aż kończy się lico krzyża. Trochę jak na kartce pocztowej z wakacji, napisanej przez dziecko. Nazwisko upamiętnionego zmarłego jest lekko uwypuklone, zakończenia liter zostały dodatkowo „podkute” okrągłym, punktowym dłutem. Takie „kropki” – najlepiej widoczne w literach „a”/a, „sz”/Ш, „e”/Е oraz „n”/Н – uwyraźniają nazwisko Fedora.

O inskrypcjach, patrzeniu i czytaniu

filip modrzejewski, Pracowity a koszlawy napis

66

na fotomontażu – widzimy inskrypcję wykutą wypukle, z liternictwem wziętym z cerkiewszczyzny. Robota była trudna, wymagająca staranności, skoro litera wynurza się z kamienia, a nie jest w nim drążona. Prosty komunikat – data urodzin Hwozdowycza – układa się w prosty obraz, harmonijnie mieszczący się w swoim polu. Poszczególne znaki i litery, gdy występują kolejny raz, różnią się od siebie, trochę jak w tekście napisanym ręcznie. Dwa tytła i sygnał przeniesienia słowa – w nazwisku Hwozdo-wycz – są z wyczuciem wkomponowane, cyfry z kolei zastosowano pisane, można by rzec nawet: nautyczne. Tworzą one wyśrodkowany blok, 1830, uwypuklający datę urodzin. Po lewej stronie fotomontażu znajduje się inskrypcja na lewej ścianie nagrobka, mająca już charakter bardziej intymny i wykonana pismem bardziej współczesnym, ręcznym. Tekst biegnie z jednym dzieleniem słowa – Hwoz-dowycz – trzy inne nie zostały zasygnalizowane, ale odstępy międzywyrazowe są czytelne. Zwraca uwagę niestandardowa wyśrodkowana kropka po słowie „wystawiła”, taki sposób wyznaczania granicy słowa w inskrypcji jest naturalny i doskonale znany w dziejach pisma. Kwestia najważniejsza w upamiętnieniu Ludwika Hwozdowycza to użycie różnych form pisma – swobodne oczywiście, lecz z wyczuciem – co dowodzi nie tylko umiejętności literniczych i biegłości w pracy narzędziem, ale i świadomego posługiwania się literami. Które tu są nośnikiem tekstu zapisanego w danym języku i jednocześnie pełnią funkcję estetyczną, nawet ekspresyjną.

S e k r e t y l i t e r nic t wa narzędziowego

Litera wyskrobana współcześnie przez ploter różni się od tej wykutej, tak samo jak fotografia cyfrowa od tradycyjnej czy dźwięk płyty winylowej od odgłosów z mp3. Litera stworzona ręcznie, z detalicznie obrobionymi szeryfami, z mniej lub bardziej starannie odmierzoną głębokością i wysokością, swobodna i każda nieco inna – i jak trzeba, to z ogonkami, akcentami i oznaczeniem miękkości – to żywy i niepowtarzalny efekt czyjejś pracy. Rzut oka wystarczy, by odróżnić literniczego partacza od solidnego majstra, kogoś wprawionego i doświadczonego od imitatora i spontanicznego twórcy. Tak już jest, że w lot dostrzegamy pomyłki i dziwa, wystarczy tylko uważnie spojrzeć, i z perspektywy, i z bliska. Bardzo często najstarsze inskrypcje są literniczo prymitywne, przywodzą na myśl strony w zeszycie pierwszoklasisty, zapisane krzywo i bez ładu, niepewną ręką. Zostały wykonane za pomocą prostych narzędzi i niewielkim nakładem pracy, nadto przez ludzi niewykształconych w rzemiośle i/lub niewprawionych w robocie.

Inskrypcja z nagr obka Fedor a Bił a szejka, Otr ok ów, Uk r a in a

67

Lico i pr awa s t r on a n a g r obka I wa n a K on s ta nk ie w ic za , Św i ąt k owa Wie l ka

68

Pomyłki i r obota na oko

W inskrypcjach nagrobnych pojawia się wiele błędów i pomyłek, czasem napisy są wykonane łamanym językiem, nieporadnym pismem. To wszystko łatwo można wyjaśnić. Wykonawca inskrypcji bywał analfabetą lub półanalfabetą i zamówiony tekst kopiował, przenosił jak potrafił, przerysowywał, imitował. Znakomitym przykładem, ilustrującym to zjawisko i pokazującym jego nieoczekiwane skutki, jest upamiętnienie pochówku Iwana Konstankiewicza, ufundowane przez jego synów, a znajdujące się na cmentarzu w Świątkowej Wielkiej (gmina Krempna). Na pierwszym zdjęciu (s. 68) widzimy po lewej lico nagrobka, na którym ciąg znaków – czytany od lewej do prawej – jest chaotyczną masą słów, liter, cyfr i znaków, z której nic nie wynika. Na drugim zdjęciu prezentuję lico oraz prawą stronę cokołu nagrobka, gdzie inskrypcja daje się odczytać, jest tylko nieco skrócona. Mamy tu więc tekst „pierwotny”, z lewej, oraz poprawiony, z prawej. Trzecie z kolei zdjęcie, fotomontaż (s. 70), pokazuje rozciętą inskrypcję z lica i z grubsza prawidłowo ułożoną. Jest to możliwe, jeśli przyjmiemy, że zamówiony tekst został zapisany rzemieślnikowi na kartce papieru, która musiała się rozerwać wzdłuż linii złożenia. Następnie została złożona na odwrót i to, co miało być z lewej, znalazło się z prawej. Anonimowy rzemieślnik odwzorował się więc litery w mylnym porządku, i dlatego jego inskrypcja – patrz pierwsza ilustracja – zaczyna się od liter „o” „d” „a” oraz asterysku lub rozety, a litera „g” pasująca do „oda” znajduje się w następnym wierszu po prawej stronie. Podobnie jak w wierszu ósmym od góry końcowe litery „f ” i „u” pasują do liter zaczynających wiersz wyżej, siódmy, czyli liter „n” „d” „u” „sz”, i wówczas otrzymujemy słowo „fundusz”, i tak dalej. Jeśli zatem wyznaczymy linię cięcia, „rozłożymy nagrobek” i zamienimy stronami jego lico, wtedy powstaje obraz jak ten na fotomontażu. Czyli inskrypcja zamówiona przez trzech „wdzięcznych synów”. Czytelnikowi pozostawiam przeanalizowanie i samodzielne odczytanie tej inskrypcji słowo po słowie, znak po znaku, podobnie jak w wypadku wszystkich innych w tym szkicu wspomnianych i pokazanych. Niech to będzie ćwiczenie dla oka, lekcja uważności i żmudnego literowania inskrypcji. Praca nieszczęsnego analfabety musiała zostać oceniona krytycznie i naprawiona, co widać na drugiej wersji inskrypcji, wykutej sumiennie i w miarę starannie na prawej stronie cokołu (s. 68). Układ tekstu jest już poprawny, słowa stoją samodzielnie, odstępy są funkcjonalne, a co bardzo istotne: obrobienie i wykonanie liter jest dużo lepsze, dojrzalsze, z użyciem tytła, z cyframi przyjemnymi dla oka. Z kolei znaki na licu sprawiają wrażenie stawianych niepewnie, a zarazem tworzą konsekwentnie stworzony labirynt, niektóre elegancko pochylone. Te z prawej strony zostały wykonane porządnie – nie poprawiajmy w nich litościwie błędu pisowni w ważnym miejscu, co piszę z uśmiechem – i chciałbym wierzyć, że przez tego samego człowieka. Który po tym jak popełnił błąd, został zmobilizowany do pracy i zdołał się czegoś nauczyć. Uznajmy,

O inskrypcjach, patrzeniu i czytaniu

filip modrzejewski, Pracowity a koszlawy napis

Tak wykonane elementy można śmiało nazwać zalążkowymi szeryfami, pierwsze trzy słowa inskrypcji zostały podobnie wyróżnione, ozdobione. Kształt tych „szeryfów” to kształt profilu narzędzia, którym zostały „wydziurkowane”. Taki sposób pracy z literą przywodzi oczywiście na myśl starożytne wykonania wielkich liter – antykwy – które przyozdabiane szeryfami, wyglądały i czytelniej, mocniej, i wreszcie przyciągały uwagę. Podobnie jak zwracają uwagę zakończenia liter w tekście pisanym piórem, redisówką, tak samo szeryfy w wykutym napisie i dynamizują samą literę, słowo, sprzyjają lepszej percepcji.

69

" Z re k on st ru owa n a " In sk ry p c j a z n a g r obka Iwa n a K on s ta nk ie w ic za , Świ ąt k owa Wie l ka (Fotomontaż: Magdalena Adamczewska,

Detal inskrypcji z nagr obka Fedor a Bił a szejka, Otr ok ów, Uk r a in a

70

że bardzo słusznie nie do końca mu ufano, i dlatego drugi tekst taktownie upamiętnia tylko zmarłego i nie zawiera informacji o niczym innym. Załatwia więc sprawę upamiętnienia krótko, węzłowato.

Detal w dział aniu

Oglądanie liter i cyfr to także okazja do śledzenia inwencji rzemieślniczej oraz pracy z typograficznym detalem. Spójrzmy na przykład na zdjęcie przedstawiające rewers krzyża z Otrokowa, prawdopodobnie z drugiej połowy XVII wieku. Trzy kropki jedna nad drugą, widoczne w dwu pierwszych i przedostatnim wierszu inskrypcji, oznaczają początek i koniec słowa. Taki znak niestandardowy – nienależący do alfabetu – bardzo ułatwiał czytanie inskrypcji i uwypuklał odstęp międzywyrazowy. W tekście, w którym dzielenie słowa nie jest zaznaczane dywizem, a litery płyną nader swobodnie do następnego wiersza, a czasem bezładnie na siebie wpadają, trzy kropki są jak najbardziej funkcjonalne. To był zacny pomysł, trzeba to przyznać. Skrót w przedostatnim wierszu – ro [ρö] – pokazuje także inną funkcję znaku niestandardowego,

bowiem obcięcie słowa zostało zasygnalizowane dwiema kropkami; tradycyjnie w tekstach cyrylickich taki skrót były sygnalizowany na ogół za pomocą tytła. Innym ciekawym przykładem użycia detalu typograficznego jest cokół stojący przy cerkwi we wsi Przysłup (gm. Uście Gorlickie). Pięknie obrobiona i umieszczona rozeta znajduje się na cokole, na którym nie ma żadnej inskrypcji, innych znaków, i tylko ci, którzy go wystawili, wiedzieli, co upamiętnia. Nam pozostaje cudowny asterysk, element ozdobny i symboliczny, gwiazda szczęścia, którą spotykamy w całym łuku Karpat, a która do dziś pełni swoją funkcję w tzw. kulturze ludowej, w ornamentach, na belkach stropowych w starych domach. Tu jest interesujące, że świetnie wykonany symbol pozostaje jedyny i samotny, i trudno wykluczyć, że był jedynym znakiem, jakiego anonimowy twórca potrafił użyć. To byłby wówczas – przyjmijmy na próbę – znakomity przykład procesu alfabetyzacji, która bierze początek od formy najprostszej, abstrakcyjnej i ...konkretnej. I jakże bogatej w sens. Na początku więc była rozeta. Przy tej okazji zauważmy: dużo prościej jest prawidłowo wykuć rozetę, regularną formę geometryczną, w sam raz pasującą do użytego narzędzia, niż wydłubać nieskomplikowaną literę, nad którą trzeba pracować intuicyjnie. W pierwszym wypadku jest prosty wzór, oswojony i znany, w drugim: nieoczywisty i trudny do powtórzenia rysunek, całkowicie niezrozumiały detal.

O inskrypcjach, patrzeniu i czytaniu

filip modrzejewski, Pracowity a koszlawy napis

timemachine.pl)

R ozeta (gwi a z da szc z ęśc i a ) na cok ole n a gr obka , Pr z y słup

71

72

Nie raz, nie dwa mówiono już i pisano o nekropolii jako księdze. Jest to oczywiste skojarzenie, skoro na cmentarzu chodzisz alejkami, pośród grobów, patrzysz i czytasz, możesz powtarzać sobie „ile miał lat”, „jak młodo zmarła”, obcujesz więc z tekstami, słowami, znakami. Skądinąd w literaturze istnieją takie gatunki jak nagrobek, elegia, epitafium, wyspecjalizowane w upamiętnianiu, z czego ostateczny wniosek wyciągnął Edgar Lee Masters, komponując liryczną księgę umarłych, zbiór wierszy Spoon River Anthology. Stare cmentarze wiejskie, z niedużą ilością nagrobków i upamiętnień – niekiedy od dawna nieczynne – są miejscami, w których zachowały się elementy kultury wiejskiej, nietrwałej przecież i szybko się zmieniającej. Przez lata grzebano na tych cmentarzach zmarłych, lecz do dziś przetrwały tylko te upamiętnienia, które zostały wykonane w kamieniu: płyty, krzyże, cokoły; do rzadkości należą zachowane groby drewniane. O czym należy pamiętać, gdy patrzy się na taki cmentarz, na pierwszy rzut oka wydający się ...pustym. Grobów jest bowiem dużo więcej niż pól grobowych, oznaczonych i wyraźnych dla przybysza dzięki nagrobkom. I o ile pochówków mogło być kilkaset, o tyle nagrobków może być kilka, kilkanaście. Następujące sprawy tu jeszcze odgrywały rolę: obyczaj, świadomość religijna i także zamożność, albowiem nieliczne nagrobki, które oglądamy na cmentarzu, świadczą o tym, że po pierwsze: przez lata nie było tradycji trwałego oznaczania grobu, po drugie: zwyczaj ten zapanował stosunkowo późno, po trzecie: nagrobek, przecież kosztowny, nie każdy mógł sfinansować. Kluczowa jednak kwestia to ta, że nie było potrzeby tworzenia upamiętnienia – wszyscy byli przecież razem, w jednym miejscu – a poza tym: pochówek wcale nie musiał następować na cmentarzu. Przypuszczam zresztą, że piśmienność i kurczenie się kultury oralnej – począwszy od XIX wieku – sprzyjały w jakimś sensie obyczajowi wystawianiu nagrobków, słowem: urządzaniu trwałych upamiętnień, gdy pamięć rodzinna, pokoleniowa stawała się ważniejsza, rozleglejsza, mając oparcie w piśmie: dokumentach, oświadczeniach, może nawet zapiskach. Człowiek piśmienny pamięta już nie tylko poprzez słowo, które usłyszał, gdyż zapisuje rzeczy ważne dla siebie. I dlatego od schyłku XIX wieku wzrasta liczba inskrypcji, które możemy badać. Rośnie lawinowo, a ich wykonania są coraz doskonalsze. Wiejskie cmentarze, szczególnie te, które pozostają bez opieki i lub zostały wyłączone z kultu, świetnie dokumentują to zjawisko. Taki cmentarz – gdzie nie było reorganizacji przestrzeni, dochowań, zastępowania starszych nagrobków nowszymi, likwidowania mogił, i tak dalej – doskonale ukazuje ewolucję pisma!

Koda

Jeśli chcemy systematycznie zajmować się inskrypcjami nagrobnymi, pamiętajmy, by je starannie dokumentować, opisywać i badać ich stan. Nasza pamięć jest zawodna, więc nie polegajmy na niej nigdy. Przecież miejsca, które odwiedzamy, zwykle są odległe od naszych domów, nie jest łatwe szybkie potwierdzenie lokalizacji, otoczenia, nazwy miejscowej nawet. Warto więc robić bardzo dobre zdjęcia, przy możliwie najlepszym świetle, poprawnie wykadrowane i nieodkształcające fotografowanego obiektu. I tu uwaga: nie wszystkie nagrobki są orientowane, co należy uwzględnić. Wszystkie zdjęcia trzeba dokładnie opisywać i archiwizować, koniecznie jak najszybciej, zaraz po ich wykonaniu. Na ogół najlepszą porą na dokumentację fotograficzną jest okres od późnej jesieni do wiosny, kiedy dostęp do nagrobków jest najlepszy. Gdy litery są słabo widoczne, zatarte, a zrobienie dobrego zdjęcia niemożliwe, można wziąć kartkę papieru i miękki, gruby ołówek – co najmniej 2B lub miększy – i zrobić frotaż, na którym potem wszystko detalicznie zobaczymy; w zimie można płytę nagrobną lub cokół natrzeć śniegiem, by napis uczytelnić, z kolei latem miejsce z literami można polać wodą – efekt będzie równie dobry. Lepszy niż ten, który przyniesie obróbka w programie komputerowym, która może nam pomóc tylko wtedy, gdy jesteśmy pewni, jak dany znak wyglądał. Wiele bowiem inskrypcji, i tych najstarszych, i tych wykorzystujących pismo ręczne, jest trudnych w lekturze. Znacznie piękniej i bardziej zagadkowo one wyglądają, niż jasno coś komunikują. W ich lekturze pomaga więc wprawa w czytaniu pisanki, rozmaitych charakterów pisma, doświadczenie w oglądaniu inskrypcji, wiedza z zakresu typografii narzędziowej, wreszcie podstawowa znajomość historii języka i symboliki religijnej. Dodajmy: byłoby prawdziwym cudem, gdybyśmy trafili na kogoś, kto wie, jako bliski, krewny, co jest napisane na nagrobku sprzed kilkudziesięciu lat, a czego my nie umiemy ustalić. I dlatego dokumentujmy wszystko, sumiennie i detalicznie, układając także przykłady inskrypcji na mapie. Wtedy stanie nam przed oczami punktowa historia kultury wiejskiej: pochód liter coraz doskonalszych, z mozołem wybijających się na nowoczesność.

O inskrypcjach, patrzeniu i czytaniu

filip modrzejewski, Pracowity a koszlawy napis

Cmentarz jako księga

■

Filip Modrzejewski p r a c u j e j a k o r e d a k t o r, z a j m u j e s i ę kryminałami oraz eseistyką; wykład a n a A k a d e m i c k i m K u r s i e Ty p o g r a f i i w Wa r s z a w i e , n i e k i e d y p r o w a d z i warsztaty literackie. Założyciel Stowarzyszenia Magurycz, był członkiem jego zarządu.

73

■

Da mian nowak

Terytorium strachu Cmentarze epidemiczne w Polsce południowej

Damian Nowak. Terytorium strachu

lęski elementarne towarzyszyły człowiekowi od zarania dziejów. Ich skutki formowały kultury, wyznaczały kierunki rozwoju cywilizacji, ale często też bezpowrotnie je niszczyły. Wspólnym mianownikiem dla przemijających pokoleń był strach przed „powietrzem”, powodzią, pożarem i wojną – czyli klęskami, które w dawnych czasach (ale nie tylko) w sposób realny określały ówczesną rzeczywistość, najczęściej niosąc za sobą śmierć i spustoszenie. Dla różnych społeczności klęski były elementem determinującym, tłumaczone często jako kary i przestrogi zsyłane przez nadprzyrodzone siły, stawały się podstawą wielu ludowych podań, pieśni czy porzekadeł. Stanowiły również punkt odniesienia w czasie, w lokalnym continuum dziejowym, gdzie przez wieki określano, że dane wydarzenie miało miejsce przed wojną, w czasie wojny lub po niej, po zarazie, powodzi itp. Strach przed tymi zdarzeniami znalazł wyraz w suplikacji „Święty Boże” śpiewanej w czasie klęsk żywiołowych, epidemii, pogrzebów, a także w czasie narodowych tragedii. Następujące po inwokacji pierwsze słowa: Od powietrza, głodu, ognia i wojny, Wybaw nas Panie! wyznaczają cztery kategorie najcięższych dla człowieka klęsk. Często występowały one równocześnie, lecz pomimo iż dla ludności najgroźniejsza była wojna, gdyż często niosła ze sobą pozostałe, największą trwogę budziło „powietrze”, czyli epidemia.

Kalendarium zarazy

Pierwsze wzmianki o epidemiach chorób zakaźnych w Polsce południowej pochodzą z okresu późnego średniowiecza. W latach 1348–1352 panująca na terenie całej Europy „czarna śmierć”, jak nazywano wówczas epidemię dżumy, zdziesiątkowała ludność Małopolski i Rusi, co odnotował Jan Długosz: Od wschodu ku zachodowi szerząc się ta plaga, wszystek świat prawie zapowietrzyła, tak iż ledwo czwarta część ludzi została przy życiu1. Kolejne epidemie miały miejsce w 1375 i 1385 roku, dotknęły one szczególnie obszar historycznej Małopolski (ziemię krakowską, lubelską _______________________________________ J. Długosz, Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, t. 3, ks. 9, 10, Kraków 1868, s. 222. 1

76

_______________________________________ 2 F. Giedroyć, Mór w Polsce w wiekach ubiegłych. Zarys historyczny, Warszawa 1899, s. 34–38; M. Gajewska, Epidemia dżumy w Rzeczpospolitej w świetle XVI – XVII wiecznych traktatów medycznych i zielników, źródło: www.historycy.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=118%3Aepidemia-dumy-w-rzeczpospolitej-w-wietle-xvi-xvii-wiecznych-traktatow-medycznych-i-zielnikow&catid=40%3Adzieje-nowoytne&Itemid=53 (pobrano 21 grudnia 2012). 3 A. Walawender, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i krajach sąsiednich w latach 1450–1586, Lwów 1932, s. 170. 4 R. Kaleta, Ponury dokument upadku miasta Biecza [w:] Biecz. Studia historyczne, Ossolineum 1963, s. 479. 5 Ibidem; A. Walawender, op. cit., s. 170. 6 A. Grabowski, Starożytności historyczne polskie czyli Pisma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski, listy królów i znakomitych mężów, przypowieści, przysłowia i. t.p., t. II, Kraków 1840, s. 478. 7 W. Sołtys, Klęski elementarne w ziemi sanockiej XVII w i ich wpływ na życie mieszkańców, „Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 28, Sanok 1984, s. 59. 8 R. Kaleta, op. cit., s. 484; W. Sołtys, op. cit., s. 60.

Cmentarze epidemiczne w Polsce południowej

K

od powietrza...

i sandomierską). Dżuma po wieku przerwy zaatakowała ponownie Małopolskę w 1482 roku. W wyniku epidemii określanej w źródłach jako pestis furiosa [łac. szalona zaraza] w Krakowie dziennie umierało około 50 osób, w Krośnie natomiast - do 802. Następny nawrót zarazy na Podkarpaciu miał miejsce w latach 1489–1493, przyczyniając się do kolejnej demograficzno – ekonomicznej katastrofy3. W epoce nowożytnej epidemie nawiedzały region wręcz regularnie. W latach 1505–1509 dżuma spustoszyła większość miejscowości w Małopolsce. Jej kolejny wybuch w 1542 roku w ciągu roku ogarnął wszystkie regiony Polski docierając w sierpniu 1543 roku na Podkarpacie. W samym Bieczu od 25 sierpnia do końca roku zmarło przeszło 1000 zarażonych osób4. W 1572 roku tereny przygraniczne z Królestwem Węgierskim ponownie dotknięte zostały epidemią dżumy, przywleczonej przez kupców i wojsko z południa. W krótkim czasie ogarnęła ona całą Rzeczpospolitą5. O skali skutków epidemii świadczy list księdza Tomasza Płazy do biskupa koadiutora warmińskiego Marcina Kromera z 1573 roku: ale przeszłego roku […], dla okrutnego powietrza zmarło ludzi osiemnaście set [1800] i jest w Bieczu domów pustych kilkanaście6. Wiek XVII zapisał się w dziejach nie tylko Podkarpacia, ale całej Polski jako czas „morowego powietrza”. Pierwsza fala epidemii dżumy miała miejsce na przełomie XVI i XVII wieku. Jej ognisko wybuchło w okolicach Krosna około 1600 roku, sukcesywnie przesuwając się w kierunku wschodnim i docierając w roku 1603 do Łodziny i Mrzygłodu7. W ciągu następnych trzech lat zaraza objęła cały kraj. Kolejna epidemia, tym razem niesprecyzowanej choroby zakaźnej, wybuchła w 1622 roku, obejmując swym zasięgiem początkowo ziemię sanocką i biecką, a następnie większość regionów Rzeczpospolitej. Winą za jej wybuch obarczono kupców tureckich8.

77

_______________________________________ A. Fastnacht, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław 1962, s. 104. S. Namaczyńska, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1648–1696, t. I, Zjawiska meteorologiczne i pomory, Lwów 1937, s. 80. 11 J. Pasiecznik, Kościół i klasztor Franciszkanów-Reformatów w Bieczu (1624-1982), Kraków 1984, s. 41. 12 S. Namaczyńska, op. cit., s. 82–83. 13 W ujęciu etymologicznym ludowe określenia epidemii jako „grasujące powietrze”, czy „grasująca zaraza” pochodzą od łacińskiego czasownika grassor, znaczącego tyle co „wałęsać się”, „chadzać”. Jeszcze w XIX wieku na Podhalu księża w księgach metrykalnych określali epidemię jako grassans lub grassante. Od tego samego czasownika pochodzi słowo grasant, czyli archaiczne określenie łupieżcy, rabusia (łac. grassator), vide: K. Kowalczyk, Gdzie samiuteńkie cholerniki lezom zasypane, źródło: www.historiarabki.blogspot.com/2012/02/gdzie-samiutenkie-cholerniki-lezom.html (pobrano 21 grudnia 2012). 9

10

miała miejsce w 1709 roku, druga zaś, o dużo większym nasileniu, w 1720 roku (w samym Bieczu od sierpnia do grudnia zmarło na dżumę ok. 400 osób)14. W pozostałych latach XVIII wieku nie odnotowano w Polsce południowej większych epidemii chorób zakaźnych.

Cholerny wiek XIX

Sytuacja ta zmieniła się w wieku następnym, kiedy w Europie zaczęła panować cholera, nazwana później „zarazą morową XIX wieku”. Jako choroba zakaźna układu pokarmowego, trafiła na niezwykle „podatny” grunt, gdyż Europa zmagała się wówczas z głodem. Nie inaczej było w omawianym regionie, gdzie głód szczególnie był odczuwany na terenach najmniej urodzajnych, czyli w Karpatach. Stanisław Staszic w swej relacji z podróży, którą odbył w 1800 roku ze Lwowa przez Dynów, Domaradz, Duklę, Grab do Bardiowa, w dzienniku podróży wspominał: W roku 1800, w miesiącu lipcu, kiedy ja te góry objeżdżałem, zastałem w tym kraju wielki niedostatek. Jedli tu więc ludzie chleb z owsa, pół na pół z otrębami mieszanego. Komornicy najwięcej zielskiem utrzymywali się. Zwyczaj tu między ludem ten wcale różny od ludzi z równin zastałem, że w największej potrzebie żywności nigdy nie zabiją swojego bydła albo je sprzedają tak, jak w równinach włościanin zwykł robić, że zaraz na potrzebę każdą sprzedają krowę, gdyby ostatnią; tu wolą wszystkie przykrości głodu przetrwać do nowego, jak z bydła przedać15. Pierwsza w tym okresie epidemia miała miejsce jesienią 1812 roku. Jej źródła doszukiwano się w powracającej, pobitej armii napoleońskiej. Wśród żołnierzy szalała czerwonka, cholera, tyfus i szkorbut. Bardzo szybko rozprzestrzeniła się, głównie na obszarach górskich i podgórskich. Jak wspomina jedna z mieszkanek Boguszy na Łemkowszczyźnie: Głodne lata zakończyły się na początku XIX wieku, za pamięci pradziada Jana. Po nich zapanowała cholera. Ludzie umierali masowo, a pogrzeby odbywały się bez żadnych zgromadzeń. Duchowny nie odprowadzał ciała na cmentarz tylko modlił się za dusze w cerkwi. Ciała nie grzebała nawet rodzina, tylko czterej wyznaczeni we wsi mężczyźni. Zbijali oni prowizoryczne trumny i grzebali ciała16. Prawdopodobnie wygasła ona w tym samym roku, gdyż w kolejnych latach nie jest wspominana w źródłach.

Cmentarze epidemiczne w Polsce południowej

Damian Nowak. Terytorium strachu

78

Zdecydowana większość wzmianek historycznych dotyczących spustoszeń, jakie niosły epidemie, wskazuje znaczące wówczas ośrodki miejskie. Informacje odnoszące się do wsi w źródłach pojawiają się niezmiernie rzadko, dlatego warto przytoczyć tu fragment dokumentu z 11 lipca 1643 roku wydanego przez kancelarię królewską Władysława IV, który wspomina o konsekwencjach epidemii, a także bezpośrednio następującego po niej najazdu tatarskiego (1624) w Odrzechowej w ziemi sanockiej: najpierw przez morowe powietrze, a potem przez zniszczenie ogniem zabiegami tatarskiemi9. W 1645 roku ziemię sanocką zaatakowała epidemia dżumy, mająca jednak charakter punktowy. Po kilku latach względnego spokoju, od 1652 do 1663 roku, obszar całej Rzeczpospolitej objęty został pandemią dżumy, tyfusu plamistego i czarnej ospy. Pierwsze jej ogniska stwierdzono na Rusi Czerwonej, w okolicach Przemyśla, Jarosławia i Stryja, a następnie zaatakowała kolejne miasta – Krosno, Duklę, Jasło, Biecz, Gorlice i Nowy Sącz10. W czasie zarazy panującej w Bieczu w 1652 roku część mieszkańców miasta ratowała się ucieczką do okolicznych lasów lub wiosek, dlatego też, jak oceniał świadek tamtych wydarzeń, gwardian klasztoru o. Ambroży Stalicki, zaraza miała w Bieczu mniejsze nasilenie, a w jej wyniku zmarło tylko 300 osób (według klasztornego kronikarza natomiast zmarło przeszło 600 mieszkańców)11. Kolejny nawrót epidemii w regionie miał miejsce w 1662 roku – ogarnęła ona wyżej wymienione miasta, a także wsie znajdujące się w ich bezpośrednim sąsiedztwie12. Ostatnia epidemia w XVII wieku grasowała13 w Polsce południowej w latach 1677– 1680 nie niosąc jednak takiego spustoszenia jak poprzednie. W pierwszych dekadach XVIII wieku, w związku z prowadzonymi na terenie Rzeczpospolitej działaniami wojennymi (III wojna północna) region ponownie został ogarnięty przez epidemię dżumy. Jej pierwsza fala na ziemi sanockiej i bieckiej

_______________________________________ R. Kaleta, op. cit., s. 489. Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789–1805, Kraków 1931, s. 362. 16 A. Rydzanicz, Dawniej w Boguszy, „Przegląd Prawosławny”, nr 11 (245) 2005, s. 39. 14 15

79

Trudno wskazać okres, kiedy zaczęto zakładać cmentarze epidemiczne. W średniowieczu i w czasach nowożytnych inhumacje osób zmarłych na choroby zakaźne w znakomitej większości odbywały się na cmentarzach przykościelnych i przycerkiewnych. Osobne cmentarze zaczęto prawdopodobnie tworzyć w okresach epidemii, kiedy niewielkie cmentarze przy świątyniach szybko się zapełniały i nie było miejsca na kolejne pochówki. Można wnioskować, iż praktyka ta nie miała podłoża sanitarnego i wynikała jedynie z braku miejsca na i tak już przepełnionych cmentarzach. W okresie tym składano również zwłoki zmarłych w czasie zarazy w kryptach kościołów czy kaplic (jeżeli status społeczny zmarłego na to pozwalał). Przykładowo w podziemiach kościoła w Dukli pochowano Franciszka Bernarda Wandalina Mniszcha, zmarłego podczas epidemii dżumy w 1661 roku, w tym samym czasie w krypcie św. Anny pod kościołem klasztornym w Bieczu złożono ciała franciszkanów, którzy zarazili się, udzielając posługi zadżumionym mieszkańcom miasta23. Najstarszym cmentarzem epidemicznym, który udało się ustalić na obecnym etapie badań, jest cmentarz w Bieczu położony pomiędzy wzgórzem miejskim a klasztornym. Zbiorową mogiłę odkryli w połowie XIX wieku franciszkanie, przekopując kanał w pobliżu istniejącej do dziś kapliczki. Wydarzenie to odnotował Michał Smarzowski informując, że „nieprzebrane warstwy kości”, które wówczas przewieziono

_______________________________________

_______________________________________

M.P. Czapliński, Epidemie cholery w rejencji opolskiej w latach 1831-1894, Rybnik 2012, s. 12. І. Майчик, М. Цуприк, Одрехова в минулому 1419–1999. Видана до 580-річчя першої письмової згадки про село Одрехову, Львів 1999, s. 84. 19 Archiwum parafii rzymskokatolickiej w Binarowej, Kronika parafii ks. Jana Malnera. 20 C. Dutka, Z dziejów Sitnicy [w:] Sitnica, wczoraj, dziś, jutro…, Sitnica 2011, s. 13; Idem, Gmina Rzepiennik Strzyżewski zaprasza, Rzepiennik Strzyżewski 2002, s. 39–40. 17 18

80

W 1873 roku miał miejsce kolejny nawrót cholery i była to ostatnia na taką skalę epidemia na obszarze Galicji. Trwała pół roku – od wiosny do jesieni, przy czym jej największe nasilenie miało miejsce w miesiącach letnich (sierpień). W jej wyniku na obszarze Galicji zmarło kilkadziesiąt tysięcy osób (liczby chorych nigdy nie ustalono)21. Przykładowo w Krempnej na cholerę zmarły 33 osoby, w Kotani – 23, w Mszanie – 16, w Polanach – 63 i w Wyszowatce – 19 osób22. Epidemia całkowicie wygasła w styczniu 1874 roku.

Cmentarze epidemiczne

Cmentarze epidemiczne w Polsce południowej

Damian Nowak. Terytorium strachu

W 1831 roku w Europie wybuchła pandemia cholery, której źródło pochodziło z Indii (głównie z epidemicznych rejonów dorzecza Gangesu). Na stary kontynent trafiła przez Turcję, która w latach 1828–1829 prowadziła wojnę z Rosją. Po jej zakończeniu część wojsk carskich (które były skutecznym nosicielem wirusa), pod dowództwem gen. Iwana Dybicza, została ściągnięta do Królestwa Polskiego na początku 1831 roku, gdzie rozpoczęła się regularna wojna polsko-rosyjska, wywołana wybuchem powstania listopadowego. Zaraza szybko rozprzestrzeniła się w Królestwie Polskim, a następnie przedostała się do Prus i Galicji17. Na omawiany obszar epidemia ta dotarła jeszcze zimą tego roku, od razu niosąc za sobą śmiertelne żniwo, a swym zasięgiem objęła niemal wszystkie galicyjskie miejscowości. Z tego okresu zachowała się niezmiernie obrazowa relacja jednej z mieszkanek Odrzechowy: zmarłych wywozili drabiniastymi wozami pod las. A było to w zimie, to nikt ich nie zakopywał. Wyrzucano ich na kupę. Wilki rozciągały trupy po lesie. Pamiętam taki wypadek, kiedy w gorączce nieprzytomnego chorego z Buchówki wywieźli tym wozem i tam go zostawili, bo myśleli, że jest martwy. Po jakimiś czasie chory oprzytomniał, doczołgał się do najbliższego potoczka i zaspokoił palące pragnienie. A potem wrócił do wsi. Było wiele chyż, gdzie wymarli wszyscy ludzie. Tylko wiatr drzewami skrzypiał i głodne koty miauczały, bo jeść chciały18. Kolejna epidemia cholery, poprzedzona epidemią tyfusu (w latach 1847-1848), wybuchła w 1849 roku. Na środkowej Łemkowszczyźnie miejscowa ludność jej źródła upatrywała w stacjonującym w okolicach Dukli rosyjskim garnizonie. Na pogórzach natomiast była karą boską za „rzeź galicyjską” 1846 roku, w której czynny udział brała część wiejskiej ludności, szczególnie z okolic Biecza, Jasła, Tuchowa i Krosna. Według kroniki parafii w Binarowej, 340 zmarłych na cholerę mieszkańców brało udział we wspomnianej rabacji19. Analogicznej genezy panującej zarazy doszukiwali się nie tylko mieszkańcy okolicznych polskich miejscowości jak Rozembark, Racławice, Sitnica, Rzepiennik Suchy, Rzepiennik Strzyżewski, gdzie zmarło w sumie ponad 3500 osób20. Do podobnych wniosków z zaistniałej sytuacji doszli Rusini z okolic Sanoka, którzy sami w rabacji udziału nie brali, ale kara boska, za grzechy popełnione na szlachcie przez Mazurów, również ich dotknęła. Wzbudzało to w nich dodatkowe poczucie niesprawiedliwości.

W. Berner, Stan sanitarny, ochrona zdrowia i sytuacja epidemiologiczna chorób zakaźnych w Krakowie w okresie autonomii galicyjskiej (lata 60./70. XIX w. – do 1914 r.), „Przegląd Epidemiologiczny”, nr 62, 2008, s. 188. 22 USC Dukla, Mszana, parafia greckokatolicka, księga urodzeń, zaślubin i zgonów 1872–1912; USC Krempna, Wyszowatka, parafia greckokatolicka (Grab), księga urodzeń, zaślubin i zgonów 1872–1942. 23 J. Pasiecznik, op. cit., s. 41. 21

81

P o sa da G órn a , Ka m ie nn a ka pl ic z ka słu p owa z pł a sk or z e ź bą ś w. M ic h a ł a A r c h a nioł a n a dom nie m a n ym c e m n tar z u c hol e ryc z n ym

_______________________________________

w dzień zaduszny oraz paleniem świec25. Zwyczaj ten zanikł w połowie XX wieku, a obiekt przestał być utożsamiany z cmentarzem. Sytuacja cmentarzy tak parafialnych, jak i epidemicznych zmieniła się po zajęciu omawianego obszaru przez Cesarstwo Austriackie. Reformatorskie działania cesarza Józefa II bardzo szybko objęły również nieuregulowaną dotychczas kwestię cmentarzy na terenach zamieszkanych. Seria ustaw sanitarnych i budowlanych zabroniła pochówków na obszarach gęsto zaludnionych, przykościelnych oraz w kryptach. Nakazywały one zamykanie dotychczas istniejących cmentarzy przykościelnych, oczyszczanie krypt oraz zakładanie nowych cmentarzy w bezpiecznej odległości od siedlisk ludzkich. Prawdopodobnie właśnie wtedy weszły przepisy (niestety nie udało się ich odnaleźć) zabraniające pochówków na nowopowstałych cmentarzach parafialnych i komunalnych osób zmarłych w wyniku epidemii chorób zakaźnych, zmuszając tym samym do zakładania osobnych cmentarzy w odległości niestwarzającej zagrożenia epidemiologicznego dla obszarów zamieszkanych. W kronice wsi Odrzechowa zachował się wpis dotyczący założenia wiejskiego cmentarza cholerycznego w 1812 roku, w którym Ignacy Urbański, właściciel wsi, zobowiązany został austriackimi przepisami sanitarnymi, do wydzielenia terenu położonego poza obszarem wsi pod cmentarz epidemiczny. Na ten cel wybrał łąkę w okolicach skrzyżowania traktu z Bukowska do Rymanowa z drogą wiodącą do Puław. Niegdyś teren ten zwano Zalewami, obecnie zaś Gajem, ponieważ granice cmentarza porasta pierścień drzew, przypominający z daleka gęstą kępę. W czasie trwania epidemii, aby zminimalizować kontakt z zarażonymi i ciałami zmarłych na cholerę, spośród mieszkańców Odrzechowej wybrano specjalną brygadę. Zajmowała się ona wynoszeniem ciał z domów, a następnie ich pochówkiem w zbiorowych mogiłach na cmentarzu cholerycznym. Jak głosi miejscowe podanie, zmarłych, jak i tych w stanie agonalnym, wyciągano z domów i ładowano na wóz przy pomocy żelaznych haków zamocowanych na długich tyczkach. W ten sam sposób ściągano ciała też na cmentarzu. Po kilku tygodniach epidemii cały cmentarz był już zapełniony26. Prawdopodobnie był on używany również w czasie epidemii w 1831 i 1849 roku. W czasie zarazy w 1873 roku założono nowy cmentarz choleryczny na polach pomiędzy Odrzechową a Wygnanką, pod który grunt przeznaczył Ksawery Urbański. Do czasów II wojny światowej miejsce to upamiętniał drewniany krzyż. Obecnie cmentarz jest zaorany. Zachował się również przekaz o zakładaniu cmentarza cholerycznego w Racławicach koło Biecza, co ciekawe, zanim wybuchła _______________________________________ 25

24

82

R. Kaleta, op. cit., s. 487.

Cmentarze epidemiczne w Polsce południowej

Damian Nowak. Terytorium strachu

na cmentarz, zajęły „kilkadziesiąt wozów”24. Jego lokalizacja w bezpośredniej bliskości miasta jest możliwa, gdyż w tym czasie obszar ten był opuszczony i wypalony w ramach przygotowań do obrony miasta przed wojskami Jerzego Rakoczego. Na miejscu cmentarza prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII wieku postawiono murowaną, trójkondygnacyjną kapliczkę, z latarnią – co nawiązywać może do popularnej w symbolice sepulkralnej „latarni umarłych”. Drugim umieszczonym w kapliczce symbolicznym elementem jest rzeźba św. Michała Archanioła, który między innymi jest patronem konających i przewodnikiem zmarłych (ilustracja w kolorowej wkładce – przyp. red.). Motyw Michała Archanioła występuje również w kapliczce na domniemanym cmentarzu epidemicznym w Posadzie koło Rymanowa. Powracając do cmentarza w Bieczu – po ekshumacji franciszkanie przywrócili miejsce do kultu, przejawiającego się wieczornymi zbiorowymi modlitwami pod kapliczką

26

G. Ślawska, Krajobraz z kapliczką. Biecz i okolice, Biecz 2007, s. 22. І. Майчик, М. Цуприк, op. cit., s. 82.

83

w nich epidemia: Legenda głosi, że przy zakładaniu cmentarza dla ofiar zarazy pracowali ochotnicy. Zgłosiły się dwie siostry do pracy, to jest do kopania i grodzenia, bo wówczas teren cmentarza był ogrodzony drewnianymi palikami. Wieść niosła, że w okolicy panuje zaraza. A w Binarowej pochłonęła już 33 osoby. Było więc ostrzeżenie zakazujące odwiedzin i kontaktów sąsiedzkich, ale mimo to zagrożenie wciąż rosło. Trzeba było przygotować się na najgorsze. Ustalono, gdzie będzie cmentarz i ochotnicy udali się do pracy. Dwie siostry przyszły, żywo dyskutując o wydarzeniach i zastanawiały się, kto też pierwszy z Racławic będzie na tym cmentarzu chowany. Pracowały cały dzień, a w następnym dniu gorączka zwaliła je z nóg i ciężko się rozchorowały. I obie siostry pierwsze spoczęły w mogile przez siebie wykopanej27. _______________________________________ 27

84

C. Juruś, Rożnowicko-Racławickie legendy i fakty, Racławice 2009, s. 62–63.

Cmentarze epidemiczne w Polsce południowej

Damian Nowak. Terytorium strachu

Odrzechowa , c m e n ta rz c hol e ryc z n y

Wybór miejsca pod cmentarz epidemiczny uzależniony był od kilku czynników. Pierwszym z nich była wspomniana bezpieczna odległość od miejsca zamieszkania i ujęć wody. Drugim – rzeźba terenu, trzecim natomiast – sytuacja własnościowa w danej miejscowości. Często czynniki te były ze sobą ściśle powiązane, co mogło stwarzać pewne trudności w doborze odpowiedniego miejsca pod cmentarz. W przypadku miejscowości położonej na płaskim terenie cmentarz lokowano w znacznej odległości (nawet do 2 km) od wsi, na łąkach lub pastwiskach (np. Odrzechowa, Pielgrzymka, Libusza, Kobylanka, Dominikowice, Sitnica). Jeżeli miejscowość leżała w terenie górzystym, zakładano go na grzbietach i co jest zauważalne – jeżeli była taka możliwość – na stokach nieopadających bezpośrednio w stronę wsi (np. Wisłoczek, Grabówka, Sękowa – Puste Pola, Gładyszów cmentarz „pod Hutą”, Jasiel – Baba, Racławice, Rożnowice, Wisłok Dolny). Znane są również przypadki, gdzie cmentarze zakładano niemal w centrum miejscowości (np. Bartne, Gładyszów). Trzecim czynnikiem, jak wspomniano, były stosunki własnościowe w danej miejscowości. Prawdopodobnie w okresie przed zniesieniem pańszczyzny zapewnienie miejsca pod cmentarz leżało w gestii właściciela danej miejscowości. W drugiej połowie XIX wieku był to już raczej akt dobrej woli, a nie obowiązek. Cmentarze w tym czasie zakładano często również na gruntach gromadzkich lub parafialnych. Wszystkie wiejskie cmentarze choleryczne mają charakter mogił zbiorowych i za wyjątkiem cmentarza w Pielgrzymce, gdzie znajduje się płyta nagrobna miejscowego proboszcza ks. Lwa Paryłowicza zmarłego w 1831 roku, na żadnym cmentarzu nie stwierdzono oznaczania indywidualnych pochówków. Cmentarze te najczęściej upamiętnione były prostym, drewnianym krzyżem, tylko w niektórych wypadkach stawiano kamienny krzyż lub kapliczkę (np. Bartne, Wisłoczek, Iwonicz, Posada k. Rymanowa, Grabówka). Rzadko posiadały również solidne ogrodzenie (kamienny murek), a granice cmentarza Pielgrzymka, cmentarz najczęściej obsadzano drzewami lub zacholeryczny, nagr obek gradzano żerdziami, aby nie pasło się na k s. Lwa Pa ry łowic za nim bydło.

85

Terytorium lęku

Cmentarze epidemiczne, często zwane również morowymi lub cholerycznymi (od XIX wieku cholera często stawała się synonimem zarazy czy moru, dlatego mianem „choleryczny” lub „morowy” określano wszystkie cmentarze epidemiczne, niezależnie od nazwy choroby, na którą zmarli tam pochowani), znajdują się niemal w każdej miejscowości omawianego regionu. Często jednak nie ma po nich już śladu, tak w ujęciu dosłownym – w sakralnej przestrzeni danej miejscowości – jak i w pamięci jej mieszkańców. Obecnie sytuację tę można tłumaczyć postępującą sekularyzacją społeczeństwa, jednak geneza separacji kulturowej cmentarzy epidemicznych sięga okresu ich zakładania, a wynikała ze strachu przed zarazą. Położone na uboczu, w odludnych miejscach, budziły grozę już samą lokalizacją. Strach potęgowały ludowe wierzenia o błąkających się duszach zmarłych, którzy nie otrzymali

Cmentarze epidemiczne w Polsce południowej

Damian Nowak. Terytorium strachu

86

Pielgrzymka , c m e n ta rz c hol e ryc z n y

sakramentów pozwalających na zaznanie wiecznego spokoju. Dodatkowo zmarli obłożeni zostali piętnem kary, co szczególnie widoczne było na obszarze środkowej Galicji, gdzie miała miejsce „rzeź galicyjska”. Historie o zabłąkanych duszach, przybierających formę widocznych w nocy światełek czy ogników, oraz o dochodzących z cmentarzy jękach spotykane były w wielu wsiach. W Jastrzębiej na Pogórzu Ciężkowickim, gdzie w wyniku epidemii tyfusu i cholery (1847–1849) zmarło prawie 600 osób, jeszcze pod koniec XIX wieku powszechnie wierzono, że na cmentarzu cholerycznym w przysiółku Rybowki straszy: Tam grzebano umierających na cholerę po rabunku [rabacji galicyjskiej]. Od dawna widywali ludzie wychodzące dusze z tego cmentarza w postaci małych, błąkających się światełek, które gdzieś w krzakach znikały. Mają to być dusze tych, którzy podczas rabunku najwięcej złego popełnili. Dawniej nikt w wieczór przez Rybowkę nie przeszedł, gdyż tam coś ciągle stękało i za przechodzącymi rzucało kamieniami i gruzłami ziemi. Obecnie tam już nie straszy, ale światełka ciągle się pokazują28. Cmentarze morowe służyły także pochówkom samobójców, topielców, innowierców (w wypadku gdy np. podróżny innego wyznania zmarł w danej wsi), co świadczyć może o ich wykluczaniu ze sfery sacrum, gdyż osoby te nie mogły być pochowane w „poświęconej ziemi”, czyli na cmentarzu parafialnym. Potęgowało to dodatkowo strach przed duchami, wampirami czy upiorami, z którymi często łączono właśnie zmarłych w wyniku samobójczej śmierci czy utonięcia. W istotach demonicznych doszukiwano się również powodów wybuchu epidemii, dlatego często, jak podkreślił Kazimierz Moszyński, epidemie zarazy szły w parze z epidemiami wampiryzmu29. Według informacji zebranych w XVIII wieku przez ks. Benedykta Chmielowskiego, upiorami miały być czarownice, które za pomocą diabła tknęły złego ducha w zmarłych, będących nieraz już w rozkładzie, co powodowało roznoszenie chorób i zarazy30. W efekcie tych wierzeń w czasie epidemii często ludność ulegała zbiorowej psychozie, toteż nie dziwił fakt, że duchowni w niektórych parafiach nakazywali rozkopywać groby posądzonych o to, że stali się upiorami, i stosować przewidziane na taką okoliczność specjalne środki magiczne. Na Łemkowszczyźnie „likwidacją” upiorów zajmowali się przeważnie baczowie (słowo _______________________________________ S. Udziela, Ziemia Biecka. Lud polski w powiatach gorlickim i grybowskim. Praca zbiorowa pod redakcją Seweryna Udzieli napisana w latach 1889 –1895, wydana z rękopisu, Nowy Sącz 1994, s. 421. 29 K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, cz. II, z. 1, Kraków 1934, s. 662. 30 B. Chmielowski, Nowe Ateny Albo Akademiia Wszelkiej Sciencyi Pełna, Na Różne Tytuły Jak Na Classes Podzielona, Mądrym Dla Memoryjału, Idiotom Dla Nauki, Politykom Dla Praktyki, Melankolikom Dla Rozrywki Erygowana…, Kraków 1968, s. 137. 28

87

„bacza” w tym regionie nie oznaczało pasterza, kierującego na hali wypasem owiec i produkcją sera, tylko znachora). Bacza, posługując się swoimi magicznymi sposobami, wyszukiwał na cmentarzu grób, z którego miał wychodzić upiór, następnie odkopywał trumnę, wydobywał zwłoki, odwracał je plecami do góry i przybijał do ziemi osikowymi kołkami lub żelaznymi zębami od bron. Często odcinano również nieboszczykowi głowę (np. w Jaworniku k. Komańczy), władając ją następnie między nogi, i przykrywano kolczastymi gałęziami. Po zasypaniu ziemią grób dodatkowo przywalano kamieniami31. W XIX wieku tego rodzaju pogrzeby były bardzo często wykonywane, ponieważ w czasie powtarzających się nawrotów cholery sprowadzanie zarazy Łemkowie przypisywali właśnie włóczącym się po nocach nieboszczykom32. Ostatnie wypadki podobnych praktyk miały miejsce przed II wojną światową, jednak nie miały już związku z „zagrożeniem epidemiologicznym”33. _______________________________________ R. Reinfuss, Śladami Łemków, Warszawa 1990, s. 88. Ibidem. 33 H. Ossadnik, Zwyczaje pogrzebowe doliny Osławy, Osławicy i Kalniczki, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, nr 35, Sanok 2001, s. 134. 31

■

da mian nowak – kulturoznawca, od 1998 roku związany ze Stowarzyszeniem Magurycz. Zajmuje się architekturą cerkiewną oraz demografią historyczną i stosunkami wyznaniowymi w Galic ji i na Po dolu. Autor kilkunastu artykułów z zakresu badań nad architekturą sakralną i zarysów monograficznych miejscowości Galicji i Podola.

Cmentarze epidemiczne w Polsce południowej

Damian Nowak. Terytorium strachu

Fa l e jów ka , k rzyż n a c m e n tar z u c hol e ryc z n ym

Jeszcze pod koniec XIX wieku powszechnie wierzono, że zaraza nie umiera wraz ze zmarłymi, tylko czai się w ich grobach, aby przy sposobnej okazji ponownie uderzyć w mieszkańców danej miejscowości. Według przekazów w Bieczu, na górze zamkowej podczas którejś z epidemii chowano zmarłych w dziurze głębokiej (prawdopodobnie w leju po potężnej, zamkowej studni). Gdy w połowie XIX wieku w celu poszukiwania skarbów chciano rozkopywać miejsce po zamku, protestował ówczesny właściciel wzgórza zamkowego z obawy, by zaraza się na nowo nie rozwlekła34. Sytuacja ta powtórzyła się pięćdziesiąt lat później, kiedy na początku XX wieku na miejscu zamku rozpoczęto wydobywanie ropy naftowej. Bieczanie mieli z przerażeniem spoglądać w stronę górującej nad miastem „kanadyjki” (wieży wiertniczej) w obawie, że zaraza zostanie „wyssana” wraz z ropą i rozprzestrzeni się po okolicy. Kulturowe wykluczenie cmentarzy epidemicznych wynikało ze strachu przed zarazą, której nośnikiem, wedle ludowych wierzeń, miały być istoty demoniczne. Morowe cmentarze zaś w powszechnej opinii stawały się miejscem, gdzie czekała uśpiona epidemia, która w odpowiednim momencie miała się uaktywnić. Wierzenia te w XX wieku sukcesywnie zanikały, a pozbawione elementów i oznaczeń kultowych, cmentarze zostały zwyczajnie zapomniane. W czasach obecnych, kiedy popularne są rekonstrukcje dawnych przestrzeni kulturowych miast i wsi, pamięć o cmentarzach jest ponownie przywracana. W miarę możliwości odnawia się ich granice, zmarłych upamiętnia krzyżem, do cmentarzy prowadzą szlaki turystyczne czy ścieżki edukacyjne. I jest to prawdopodobnie jeden z ostatnich momentów, kiedy można jeszcze zapytać najstarszych mieszkańców o lokalizację takich cmentarzy.

_______________________________________

32

88

34 W. Fusek, Biecz i dawna ziemia biecka na tle swych legend, bajek, przesądów i zwyczajów, Kraków 1939, s. 99.

89

■

olga solarz

pochowana

prawda

Ogrom problemów, ślady, jakimi rozporządzamy, tak kruche i wątłe, przeszłość na olbrzymich połaciach, tak nieodwracalnie unicestwiona, podstawy naszych teorii, tak nietrwałe, że każde rozpoznanie na miejscu stawia badacza w sytuacji chwiejnej, w której najbardziej pokorna rezygnacja wiedzie spór z szaleńczymi ambicjami: badacz wie, że to, co najistotniejsze, jest już stracone, że wszystkie jego wysiłki sprowadzają się do grzebania na powierzchni; a nuż jednak natrafi się na cudownie zachowaną wskazówkę, z której wytryśnie światło? Nic nie jest możliwe, a zatem wszystko jest możliwe. Noc, wśród której poruszamy się po omacku, jest dla nas zbyt ciemna, abyśmy mogli cokolwiek twierdzić na jej temat, nawet to, że jej przeznaczeniem jest trwać.1

Olga Solarz, Pochowana prawda

O

kamiennym nagrobku „dziewczynki-wróżki” usłyszałam jeszcze przed wyjazdem na Podole. Wiedziałam, że wedle miejscowej tradycji w czasie suszy młode wdowy przychodzą na cmentarz i obracają go, by wywołać deszcz, niemniej trudno mi było sobie wyobrazić, jak wygląda i w jaki sposób wprowadzają go w ruch. Do głowy przychodził obraz piaskowcowego wilka z Kryłowa (dziś pomalowanego farbą olejną i wkomponowanego w kaplicę z figurą świętego Mikołaja), który w obiegowej opinii związany był z kultem Welesa – bóstwem magii i świata umarłych. Zgodnie z lokalną legendą przed wschodem słońca przychodziły do niego kobiety niemogące zajść w ciążę, siadały okrakiem, głaskały po brzuchu i szeptały zaklęcia do ucha2. To skojarzenie z „dziewczynką-wróżką” wywoływały wspólne dla obydwu przypadków mianowniki: kobieta o zachwianej kobiecości (młoda wdowa i młoda bezdzietna), magia oraz zaświaty. Ten łatwy do odszyfrowania rząd semantyczny kobieta – praktyki magiczne – świat umarłych nie zaspokajał mojej ciekawości, odwrotnie – w przypadku otrokowskiej figury rodził wiele pytań, ale przede wszystkim intrygowało, co sami mieszkańcy sądzą na jego temat. Otroków to wieś leżąca na płaskowyżu malowniczej krainy dawnego Państwa Mińkowieckiego. Strome zbocza, wapienne wychodnie, głębokie jary, wartkie rzeki i jednocześnie rozległe pola były idealnym miejscem dla osadnictwa, stąd nieprzerwanie od neolitu tereny te zasiedlał człowiek. Rzecz jasna pozostawiał po sobie ślady kultury, które jako reminiscencje dotrwały do współczesności. I tak, jak remontowane przez nas pochówki w kamiennych obstawach na cmentarzu prawosławnym czy na kirkucie można hipotetycznie uznać za echo pochówków w skrzyniach z okresu kultury amfor kulistych, tak raczej wątpliwości nie wzbudza powiązanie nazwy Furia, którą miejscowa ludność określa wiedźmę z postacią Ignacego Ścibór Marchockiego. Ów szlachcic, właściciel ziemski znany nie tylko z licznych reform, ale i z fascynacji antykiem wprowadzał w swoich włościach zwyczaje wzorowane na kulturze dawnej Grecji i Rzymu, dlatego spotykane w inskrypcjach nagrobnych imię Agrypina, czy wspomniana wyżej Furia przemawiają za taką, a nie inną interpretacją. Jednak działalność Reduxa,

to raptem historia o 200-letniej tradycji, stąd nie tak trudno dekodować znaki tamtych czasów, inaczej rzecz się ma z pogańską wizją świata Słowian, której artefakty stapiając się z chrześcijaństwem, nie są już tak czytelne. A jednak pozostałości te, choć transformowane i okraszone wątkami chrześcijańskimi, ciągle pozostają żywe, świadectwem czego jest choćby „dziewczynka-wróżka”. Cmentarz położony w najwyższym punkcie miejscowości przestał pełnić funkcję grzebalną na początku XX wieku. Podzielony na dwie części: starą z pochówkami z pierwszej połowy wieku XIX oraz nową, na której chowano od lat 60. XIX wieku do początku XX. Wszystkie otrokowskie nagrobki wykonane są z miejscowego wapienia, różnią się jedynie stylistycznie, przy czym łatwo odróżnić te najstarsze o charakterystycznych maltańskich krzyżach wstawianych bezpośrednio do ziemi, bez kamiennych podstaw, od najnowszych, składających się zazwyczaj z trzech części – podstawy, cokołu i krzyża. Cmentarz okalają dwumetrowe, niedające większego cienia drobnolistne krzaki, przez co latem, w panujących tam upałach przyjmuje on kolor sawanny. Sucha trawa i setki pokrytych porostami wapiennych krzyży podkreśla obcość tej przestrzeni, uwypuklając żywe na zewnątrz. „Dziewczynka-wróżka” znajduje się w jego starszej części, w samym rogu, na lewo od wejścia. Wokół niej nie ma innych nagrobków, przez co już przy pierwszym wrażeniu wygląda na pochówek odmienny – eksterytorialny, usunięty z przestrzeni umarłych.

_______________________________________ 1 2

92

C. Lévi-Strauss, Smutek tropików, Warszawa 1964, s. 240. Źródło: www.krylow.info/sanktuarium/historia.xhtml (pobrano 09.11.2012).

Jeden z n a gr obk ów z k r z y ż em m a lta ń sk i m n a sta r ej c z ęśc i c men ta r za w Otr ok owie

93

Olga Solarz, Pochowana prawda

Wiadomo, iż w kątach cmentarza, czy przy granicach grzebano samobójców (najczęściej wisielców i topielców), tragicznie zmarłych, nieochrzczone dzieci oraz innowierców. Ten zwyczaj do dziś przestrzegany jest w Otrokowie na czynnym cmentarzu, który położony jest 200 metrów dalej. Usłyszałam o tym pod sklepem, czyli miejscem spotkań towarzyskich, a przez to najlepszym punktem informacyjnym. Mój rozmówca, mężczyzna w wieku 37 lat, gadatliwy kawaler spędzający tam wiele czasu, a co za tym idzie kontynuator tradycji mówionej, nie skąpił mi informacji. Chowanie wisielców i topielców z dala od zwykłych umarłych wyjaśniał, posługując się chrześcijańską kategorią grzechu, jednocześnie tłumaczył ich decyzje komplikacjami w życiu osobistym, odwołując się do terminologii psychologicznej. Ta ambiwalencja w stosunku do samobójców jest ciekawą transformacją, wynikającą najpewniej z oglądania coraz popularniejszych na Ukrainie programów telewizyjnych poświęconych zagadnieniom społecznym, albowiem nawet w czasach wojującego z religią komunizmu samobójcy byli skazani na społeczną śmierć. Separacja wisielców, topielców, tragicznie umarłych, nieochrzczonych dzieci oraz innowierców od tych, którzy odeszli w sposób ludzki, wynika z ich nieuregulowanego stosunku do wiary. Samobójcy swoim czynem sprzeniewierzyli się prawom ustanowionym przez Boga, tragicznie umarli odeszli w grzechu, bo bez spowiedzi i ostatniego namaszczenia, dzieci nieochrzczone – rzecz jasna bez chrztu, zaś innowiercy już za życia znajdowali się w kategorii obcych – bezbożnych. Łączy ich nieuczestniczenie w którymś z najważniejszych rytuałów przejścia chrześcijanina, a więc w rytuale włączenia w ludzką ekumenę, jakim jest chrzest lub wyłączenia poprzez akt skruchy i prawdziwy pogrzeb3. Podobnie jak wiedźmy, upiory, zmory, płanetników i inne istoty ludzkie czyniące zło za życia czeka ich pośmiertna ekskomunika uniemożliwiająca dostąpienia zbawienia. W ten sposób nie trafiają ani do piekła, ani do raju. Błąkając się w przestrzeni ludzkiej, stają się istotami przejściowymi, mediacyjnymi – demonami, które reprezentują Zaświaty4.

To oddzielenie istot o demogennych właściwościach potwierdza historia badanego nagrobka, który wedle miejscowych przekazów stoi na mogile dziewczynki, mającej umiejętności leczenia i przepowiadania przyszłości. Wszystkie zagadywane przeze mnie osoby identyfikowały nagrobek i miejsce oraz opowiadały związaną z nim historię. Według nich owa diwczynka-worożka umarła od ukąszenia żmii, dlatego w celu upamiętnienia miejscowy kamieniarz wykuł podstawę nagrobka w kształcie zwiniętej gadziny. To jedynie początek legendy, która sądząc z przeprowadzonych przeze mnie rozmów z mieszkańcami5 w bardzo trwały i istotny sposób przełożyła się na miejscowe zwyczaje.

_______________________________________ S. Sikora, Cmentarz. Antropologia pamięci, „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty” 1986, t. 40, z. 1–2, s. 60. W Otrokowie wierzą, iż zwykli umarli odchodzą po roku, przy czym przez pierwszych 40 dni ich dusze krążą wokół gospodarstwa, by po tym czasie opuścić dom i odbyć podróż do wszystkich miejsc, w których niegdyś były. Jeden z moich rozmówców opowiadał o tym z radością, twierdząc, że dzięki temu po raz kolejny zobaczy Władywostok i Niemcy. Po roku dusza odchodzi do Boha, na nebo, jednak nadal może widzieć żywych, o ile ci przyjdą na cmentarz do południa. Jak pisze J.S. Bystroń: Chrystianizm przenosi te dusze (zmarłych) w zaświaty, do nieba czy do piekła… ale i tak niektóre dusze mogą się jeszcze pokazywać na tym świecie i wchodzić w kontakt z żywymi (J.S. Bystroń, Etnografia Polski, Warszawa 1947, s. 143). 3 4

94

Na gr obek "d z ie wc z y nk i -wr óż k i "

_______________________________________ Istotny jest tu również wiek informatorów. By sprawdzić jak silny rezonans w miejscowej tradycji ma historia „dziewczynki” przeprowadziłam rozmowy z osobami w różnych grupach 5

95

Olga Solarz, Pochowana prawda

96

Otóż, do tradycji mieszkańców Otrokowa należą magiczne praktyki przywoływania deszczu wykonywane właśnie przy tej mogile. Zapisałam wiele wariantów, niemniej wszystkie sposoby opierają się na okręcaniu krzyża wokół jego osi. Sam krzyż, który – warto dodać – jest zdekompletowany (brakuje połowy trzonu) i nosi wyraźne ślady naprawiania, tkwi bezpośrednio w okrągłej podstawie, przez co nagrobek wydaje się nie tylko odmienny, ale również dziwaczny. I tak, w czasie długotrwałej suszy do mogiły przychodzą kobiety, nalewają wody do widocznych w krzyżu zagłębień (które wyglądają jak próby naprawiania), a następnie go okręcają. Żadna z pytanych osób nie potrafiła powiedzieć, czy istotny jest kierunek obracania oraz o jakiej porze warto ten rytuał wykonywać. Podobnie z wodą, niektórzy z moich rozmówców twierdzili, iż powinna to być woda święcona, inni, że zwykła, bo swiaczenu wodu ne skriz’ można (święconą wodę nie wszędzie można). Kilku, spośród moich rozmówców twierdziło, iż na cmentarz powinny przychodzić młode wdowy, pozostali, iż jest to bez znaczenia, a nawet, że mogą to być mężczyźni. Tak czy inaczej wszyscy, prócz jednej osoby, nie wyrażali najmniejszej wątpliwości, co do skuteczności tej metody, wierząc, iż chmary sia powernut’ i obowiazkowo bodaj maleńkyj doszcz pide (chmury się rozejdą i obowiązkowo bodaj niewielki deszcz spadnie)6. Istotne jest, iż jest to zwyczaj wciąż praktykowany, zaś osoby, które to wykonują, czują się w specjalny sposób odpowiedzialne za los całej wsi7. Taka magiczna odpowiedzialność stanowi niezwykły kontrast do jej braku w przypadku dbania o materialną spuściznę kulturową czy ekologię. Jednakże jest to zrozumiałe, ponieważ brak deszczu w przypadku społeczności opierających swój byt na rolnictwie jest sprawą _______________________________________ wiekowych, i tak: najmłodsza rozmówczyni miała 11 lat, zaś najstarszy wiekiem mężczyzna urodził się w roku 1924. Łącznie rozmawiałam z 14 osobami, w tym z jedną osobą pochodzącą z sąsiedniej miejscowości – Tymkowa, pozostali byli z Otrokowa. Osoby te różnił nie tylko wiek, ale też wykształcenie oraz status społeczny: oprócz największej grupy, czyli miejscowych gospodarzy, rozmawiałam z nauczycielem historii, sołtysem, sklepową oraz urodzoną w Otrokowie kobietą biznesu, która prowadzi dobrze prosperującą firmę w niedalekiej Nowej Uszycy. 6 W broszurze wydanej przez miejscowego nauczyciela pod opisem tego zwyczaju czytamy: W naszych czasach, jest to już fakt sprawdzony. Mimo wszystko istnieją siły wyższe, którymi można kierować za pomocą ludzkich czarów. С. Гандзюк, Отроків. До кращого життя, Дрогобич 2008, s. 20. 7 Długo nie było deszczu, byłyśmy na polu, kopałyśmy. Deszczu nie ma, upał. W ogrodzie wszystko więdnie. To zaczęłyśmy rozmawiać: przecież mówią, że tam, na starym cmentarzu jest jakiś taki krzyż, że jakby nim pokręcić, to deszcz spadnie. Te kobiety posłuchały i dwie, dobrze pamiętam, że Żeńka chodziła, ale z kim ona chodziła, czy z Niną, czy z kim? I poszły tam na cmentarz, pokręciły krzyżem i był deszcz. I mówią: widzicie, dziękujcie nam, że deszcz spadł, bo to myśmy na cmentarz chodziły (mieszkanka Otrokowa, urodzona w 1936 r.).

Dziury w krzyżu, do których zgoDnie z wier z eniem n a l eż y wl a ć wodę

życia, natomiast dziedzictwo i ekologia, to wartości dodane, które w tym przypadku są obcym wtrętem – naszym (w rozumieniu wartości kultury miejskiej) desantem, mogącym, ale niemuszącym się tam przyjąć. Stąd rzeczony nagrobek w żaden sposób nie był i nie jest postrzegany jako część dziedzictwa kulturowego regionu, ale jako łącznik z zaświatami, dzięki którym można uzyskać potrzebne dobra. Na postrzeganie przez mieszkańców Otrokowa tego pochówku jako medium wpływa kilka czynników, które spotęgowały się, czy to przez jego usytuowanie na przecięciu dwóch granic, czyli w rogu, czy poprzez charakterystyczną dla myślenia magicznego potrzebę wpływania na losy świata. Nie wiadomo, co w tym przypadku jest pierwotne, a co wtórne, tak czy inaczej mediacyjność tego miejsca nie tylko nie podlega dyskusji, ale przede wszystkim nie jest tematem ani refleksji, ani rozważań. Jest to zadanie antropologa. Wiadomo, iż wedle tradycji pochowana jest tam dziewczynka (jeszcze nie kobieta) – innymi słowy dziecko. Ten fakt podkreślali moi rozmówcy, co zresztą ma istotne znaczenie, ponieważ dzieckiem w tradycyjnej wizji świata przestaje się być, gdy ujawniają się prokreacyjne funkcje (pierwsza menstruacja), a przez to następuje rozpad

97

Olga Solarz, Pochowana prawda

pierwotnej pełni na świat płciowy i dualistyczny, charakterystyczny dla przestrzeni śmiertelników. Dzieci, jako istoty bezpłciowe, nierozdzielne i w pewnym sensie wciąż scalone, mogą bezpośrednio uczestniczyć w sferze sacrum, odnajdywać wspólny język z innymi światami czy zwierzętami, stąd przypisywane są im umiejętności magiczne. Ich położenie wynikające z klasyfikacji taksonomicznej pozwala czerpać wiedzę z zaświatów, a przez to posiadać moce wróżebne i uzdrowicielskie8. W zwyczajach mantycznych wielu kultur traktowano dzieci, jako wyrocznie, zaś kontakt z nimi mógł przybrać cechy kontaktu z sacrum, albowiem same, partycypując w tej sferze nabierały jej cech i właściwości, jednocześnie mogąc w ten sposób stać się istotami demonicznymi9. Tak więc wiara, iż spoczywa tam dziecko o umiejętnościach wróżebnych, to kolejny (obok lokalizacji, czyli umiejscowienia na przecięciu dwóch granic oraz potrzeby wpływania na rzeczywistość) bardzo istotny czynnik, który zrodził zwyczaj obracania krzyża w celu sprowadzania deszczu, jednak nie ostatni. Nagrobek, jak wspominałam, składa się z dwóch części: ułamanego krzyża oraz podstawy o średnicy ok. 70 cm z przedstawieniem zwiniętej – oplecionej wokół koła – gadziny. Miejscowa legenda mówi, że taką formę zaleciła wykuć kamieniarzowi kobieta, która sama parała się magią. Wizerunek żmii połączony z przekonaniem o wróżebnych zdolnościach dziewczynki stworzył mieszkańcom Otrokowa przestrzeń dla magicznych wyobrażeń mających swój fundament w ludowej wizji świata. I tak, w planie kosmogonicznym wąż czy żmija umiejscawiane są na biegunie przeciwległym do domeny Gromowładcy. Reprezentują noc, są wrogami dnia, światła, ognia i słońca, więc wyzwalają żywioły destrukcji i zabijania. W wierzeniach ludowych przetrwało przekonanie, iż żmije grzejąc się na słońcu piją słoneczną energię10 – są wysłannikami śmierci. Jednocześnie gady i płazy poprzez bezpośredni kontakt z ziemią mają naturę chtoniczną, a przez swoją władzę nad zjawiskami atmosferycznymi – cechy akwatyczne. Dodatkowo wszystkie wersje mitu kosmogonicznego, pomimo różnych wariacji w obrębie fabuły, zawsze zawierają informację o tym, że Ziemia powstała jako rezultat współpracy dwóch sił antagonistycznych: Boga i Szatana, którego łączono z morzem. W konsekwencji tych działań zrodziła się

opozycja „ogień – woda”. Tę symbolikę mitu można odnaleźć w powiedzeniu ludowym, że świat powstał z cara – ognia i carycy – wody, przy czym każdemu z żywiołów przypisana jest płeć, co oznacza, że w pierwotnej sytuacji mitycznej pierwiastek żeński został przypisany sferze chtoniczno-akwatycznej, reprezentowanej przez Szatana11. Stąd zbudowanie logicznego łańcucha: dziewczynka wróżka – żmija – woda – władza nad zjawiskami atmosferycznymi wydaje się być naturalną konsekwencją ludowych wyobrażeń kosmogonicznych. Co więcej, dziwne by było, gdyby tak odmienny nagrobek, nie tylko stojący w najbardziej skrajnej części cmentarza, ale i z wizerunkiem gadziny nie doczekał się własnej opowieści. W Otrokowie wykorzystanie przestrzeni cmentarnej do magicznych praktyk spotyka się również w innych formach. I tak, by wywołać deszcz i zaradzić potencjalnemu nieurodzajowi, w mogiłę utopionego wbijało się kołek

_______________________________________ Podstawa nagr obka "dzie wczynki-wr óżki";

Ten specjalny status dzieci ma również swoje odzwierciedlenie w przestrzeni cmentarza, albowiem do dziś na wielu nekropoliach mają one swoje odrębne kwatery, często usytuowane właśnie nieopodal granicy (S. Sikora, op. cit., s. 61). 9 P. Kowalski, Dziecko. Rajska niewinność, wróżby, magia. Wstęp do lektury postaci, „Literatura ludowa” 1996, 4/5, s. 27–28. 10 A. Gieysztor, Mitologia słowiańska, Warszawa 1982, s. 133. 8

98

w k sz ta łc ie z winiętej h a d z i uk i

_______________________________________ 11

J. R. Tomiccy, Drzewo życia, Białystok 1975, s. 29.

99

Olga Solarz, Pochowana prawda

i nalewało wody w powstałą w ten sposób dziurę12. O takim sposobie pamiętał jedynie najstarszy spośród moich rozmówców, jednak, podobnie jak w przypadku nagrobka z wizerunkiem żmii, zapewniał, że był to sposób bardzo skuteczny. Ten zwyczaj ma rzecz jasna strukturę analogiczną do działań nad nagrobkiem dziewczynki-wróżki”, z tą różnicą, iż istotą demogenną władającą zjawiskami atmosferycznymi w tym przypadku nie jest dziecko ukąszone przez żmiję, ale topielec. W wielu przekazach ludowych pojawia się on jako postać ambiwalentna, z jednej strony szkodząca ludziom, ale również mogąca ostrzec przed niebezpieczeństwem czy złą pogodą13. Cmentarz, jako przestrzeń obca, choć znajdująca się w sferze życia i funkcjonowania ludzi, ma wszelkie cechy zaświatów. Oczywiście, tak jak i w przypadku przestrzeni pozacmentarnej, są na nim miejsca bardziej i mniej niebezpieczne – bardziej i mniej sakralne. Wiadomo, iż w wierzeniach ludowych każda ziemia z cmentarza jest ziemią martwą, jednak bardziej szkodliwa dla żywych będzie wzięta z konkretnego miejsca i konkretnej mogiły, niż jakakolwiek. Ziemia z mogiły osoby zmarłej śmiercią tragiczną, zgodnie z zasadą analogii może ściągnąć tragiczną śmierć na osobę, której się ją podrzuci. Opowieści o podsypywaniu martwej ziemi czy podlewaniu martwej wody14 są bardzo powszechne na całej Ukrainie. Otroków w tym przypadku, wprawdzie dziwnie to zabrzmi, nie odbiega od normy. Niemal wszyscy moi rozmówcy potwierdzali istnienie takiego faktu, choć zazwyczaj opatrywali to wyrazami dezaprobaty, a jako wykonawców wskazywali wiedźmy, które z cmentarza prócz ziemi mogą wynosić też ludzkie łzy, by podlewać je innym i w ten sposób zsyłać chorobę, smutek, czy śmierć.

Dylemat: wyremontować czy pozostawić w stanie nienaruszonym wciąż pozostawał nierozstrzygnięty. A przecież fragment ułamanego krzyża mógł leżeć w ziemi – wystarczyłoby wyczyścić, wysuszyć, wstawić dybel i skleić żywicą. Ale czy w ten sposób nie naruszylibyśmy miejscowej legendy? A gdyby po tym działaniu okręcanie krzyża wokół osi w przekonaniu mieszkańców przestało być skuteczne? – to z rekonstruktorów stalibyśmy się barbarzyńcami. Zniszczylibyśmy zwyczaj pielęgnowany przez kolejne pokolenia, pozostalibyśmy w pamięci, jako ignoranci. Nasza misja polegająca na przekazywaniu wartości dbania o dziedzictwo skończyłaby się fiaskiem. Bo czy dziedzictwo materialne istotniejsze jest od spuścizny duchowej? Słońce chyliło się ku zachodowi. Kończąc ostatni dzień pracy na starej części cmentarza, podeszłam do oświetlonego bocznym światłem pomnika. Długie promienie padały na krzyż, uwypuklając niewidoczną w innym świetle inskrypcję. Łaciński

* * *

Minął pierwszy tydzień pracy w ramach projektu „Wspólne zapomniane dziedzictwo”, w czasie którego wyremontowaliśmy niemal całą starszą część cmentarza w Otrokowie. Pozostały jedynie szlify i nietknięty nagrobek diwczynky-worożky. _______________________________________ С. Гандзюк, op. cit., s. 20. A. Mianecki, Postać demona wodnego w ludowych przekazach wierzeniowych, „Literatura ludowa” 2002, 2, s. 11. Taka dwuznaczność jest cechą wszystkich demonów, stąd wykorzystanie ich siły, wiedzy i mocy w praktykach magicznych jest nie tyle pomocne, co nieodzowne. Medycyna ludowa to w istocie ciągłe pertraktacje z zaświatami. 14 Jest to woda po umyciu nieboszczyka, którą wylewa się na próg, pod dom, na granicę gospodarstwa lub w inne miejsce, tak by zaszkodzić osobie, która przez nią przestąpi. 12 13

100

W tr a k c ie "odk op y wa ni a pr awd y "

101

Olga Solarz, Pochowana prawda

Fr ag m e n t in skryp c j i w j e zyku p ol sk im n a płyc ie

102

alfabet ułożył się w napis Jan, widziany do góry nogami. Zdziwienie i poczucie obcowania z tajemnicą sprawiły, że nikomu tego nie zdradziłam. A może bałam się symbolicznego morderstwa dziewczynki-wróżki, anihilacji jej bytu, który stał się dla otrokowian realny? Kiedy zapadł zmierzch i wolontariusze wyszli z cmentarza, powiedziałam o tym Szymonowi. Wyciągnęliśmy krzyż i oświetlając go latarką żmudnie, litera po literze odszyfrowaliśmy: „Z pokorą głos swoy wznoszę / chrześci(…) nie pokornie proszę / zmów pacierz za duszę mo(…) / Jan”. Ułamany krzyż przecinał inskrypcję. Ani nazwiska, ani daty. Choć i ta ogólna informacja powiedziała wiele. Pochowany był Polak, Jan. Katolik na cmentarzu prawosławnym – obcy. W nocy, raptem z zupełnej ciszy wyrwało się wycie wiatru. Potężny podmuch zerwał tropik z namiotu i łomotał nim o drzewa. W bezdźwięcznych wyładowaniach atmosferycznych, walcząc z wiatrem naciągaliśmy sznurki. Kilkanaście minut grozy w oświetlonym przez błyskawice cmentarzu i skowycie przyrody przywodziło na myśl karę. Zemstę za złamanie tabu. Nad ranem zaczął padać deszcz. Mierząc się w duchu

z własnym sceptycyzmem, żartowaliśmy, że to za naszą sprawą. Jednak pobudzona wcześniejszego wieczora ciekawość nie dała za wygraną – postanowiliśmy sprawdzić, czy i ten nagrobek, podobnie jak reszta posiada płytę. Wzięliśmy się do roboty i już przy pierwszym wbiciu szpadla słychać było charakterystyczny szczęk kamienia. Płyta leżała na głębokości 20-30 centymetrów. Łopata za łopatą odgarnialiśmy ziemię i wydobywaliśmy na światło prawdę. Na popękanej płaszczyźnie, w wyraźnie wydzielonym polu inskrypcyjnym widniał napis: „DOM / zwłok Jana / Myśl(…)kiego / um. 27 kwietnia 1831 / (…)”, reszta była nieczytelna. Do południa deszcz przerodził się w ulewę. Potężny wiatr przez kolejne trzy dni zrywał płachty w obozowisku. Wolontariusze, którzy tego dna przenieśli się na cmentarz, spali we wspólnym namiocie, bo każdy inny trudno było rozbić w tych warunkach. Nie wiem, czy to wiatr rwał na strzępy nasz racjonalizm, ale do śmiechu nie byliśmy już skorzy. Po kilku dniach odwiedziło nas na cmentarzu trzech miejscowych gospodarzy – patrzyli na nas z wyrzutem, mówiąc, że takiej wichury dawno u nich nie było. I… że nasza to wina. Płyta została zasypana ostatniego dnia, ułamany krzyż wstawiony do podstawy w kształcie żmii. Otroków opuszczaliśmy z pytaniami. Kim był Jan Myśl(…)ki? Czy żmija, to wąż eskulapa, a Jan był lekarzem pracującym w dobrach Ignacego Ścibora Marchockiego? Jeżeli tak, to czemu nie został pochowany na katolickim cmentarzu w Mińkowcach? Czy dobrze zrobiliśmy zagrzebując prawdę, na rzecz zmyślonej opowieści? Na jak długo przedłużyliśmy żywot „dziewczynce-wróżce”? Czy barbarzyńcą jest ten, co skrywa prawdę, czy ten, co wydobywając ją niszczy świat pięknie skonstruowanej opowieści? Wyjechaliśmy nieco inni.

■

olga Solarz – dr etnologii, pracuje w PWSW w Przemyślu, zajmuje się ukraińską magią ludową, autorka książki Język magii – magia języka oraz szeregu artykułów poświęconych wierzeniom magicznym w obrzędowości rodzinnej i kalendarzowej; od 1997 roku prowadzi badania terenowe na Ukrainie, zaś od lat pięciu na Bojkowszczyźnie. Członkini zarządu Stowarzyszenia Magur ycz. Koordynator projektu „W s p ó l n e z a p o m n i a n e d z i e d z i c t w o ”.

103

■

Wołodymyr Zachariew

Kamień w kulturze pogrzebu dawnych mieszkańców Środkowego Podola

Wołodymyr Zachariew, Kamień w kulturze pogrzebu dawnych mieszkańców Środkowego Podola

odole, a szczególnie jego część leżąca w dorzeczu Dniestru oraz Grzbiet Towtrowy1 obfituje w wapienie, które człowiek od wieków wykorzystywał dla własnych potrzeb. Jego pokłady zarejestrowane zarówno w monolitach, jak i w wychodniach na zboczach głębokich i stromych dolin lewych dopływów Dniestru, dawały przy minimalnych nakładach możliwość pozyskiwania surowca do realizacji różnych przedsięwzięć. Dotyczyło to również kultury pogrzebu. Dzięki niemal stupięćdziesięcioletnim badaniom archeologicznym, prowadzonym w wielu częściach Środkowego Podola, udało się zebrać dane dotyczące obecności oraz znaczenia tego elementu w kulturze różnych wspólnot archeologicznych, zamieszkujących konkretne miejscowości. Tymi zagadnieniami w bezpośredni bądź pośredni sposób zajmowali się archeolodzy oraz historycy F. Puławski, W. Herynowicz, J. Siciński, I. Wynokur, J. Maliejew, M. Bandriwski, A. i W. Hucał, W. Mehej, O. Mohyłow, Ł. Kuczuhura oraz autor niniejszego tekstu. Najstarsze pochówki w tym regionie, które przyciągnęły uwagę badaczy, pozostawili po sobie przedstawiciele późnoneolitycznej kultury amfor kulistych (dalej KAK). W wydanym w 1984 r. Archeologicznym Informatorze Ukrainy: obwód chmielnicki, czerniowiecki i zakarpacki znajdujemy informację, iż w podolskiej części chmielnicczyzny zarejestrowano 11 pochówków tej kultury, zaś w przypadku 10 wspomina się o grobach w formie skrzyń z kamieni2. Pierwsza informacja o kamiennym grobowcu KAK z okolic miejscowości Zawadnycia w rejonie horodeckim pochodzi z 1888 r., zaś z końca XIX w. pochodzą wzmianki o pochówkach w kamiennych skrzyniach na polach w pobliżu wsi Syrowatnycia tego samego rejonu. W 1900 r. w czasie orki na wysokim wzniesieniu niedaleko dzisiejszych wsi Hołoskiw i Keptyszcze rejonu kamienieckiego znaleziono w kamiennej skrzyni dwa szkielety, gliniane garnki oraz krzemienne polerowane siekiery3.

W 1903 r. pochówek w kamiennym grobowcu odkryto koło Czornywody w rejonie horodeckim, przy którym znaleziono czarną amforę kulistą, ozdobioną plecionymi liniami i trójkątami wypełnionymi rombami oraz dwie krzemienne siekiery4. W 1926 r. w strefie budowy kolei żelaznej niedaleko wsi Wełyka Słobidka, leżącej na południe od Kamieńca Podolskiego, rektor miejscowego uniwersytetu W. Herynowicz zbadał odsłonięty i zniszczony przez robotników pochówek w skrzyni również należący do KAK. Z kolei w 1938 r. 2 km na południe od Ripnyci, w uroczysku Krynyczky miejscowa ludność też natrafiła na pochówek megalityczny. W okresie powojennym, dokładnie w 1958 r., pochówek w skrzyni kamiennej KAK znaleziono w czasie orki na brzegu Jeziora Łetyczowskiego na północny zachód od miejscowości Zawowk. W mogile znajdował się szkielet, przy którym leżały siekiery i gliniane naczynia z końca III i początku II wieku p.n.e.5. W 1964 r. pochówki KAK odnaleziono na polu na zachód od wsi Kuhajiwci rejonu czemerowieckiego: W jamie obłożonej kamiennymi bryłami i przykrytej płytą kamienną znajdował się skurczony szkielet, naczynia o kulistym kształcie, krzemienne siekiery i dłuto6. W roku 1970 W. Szweć, nauczyciel szkoły z Zajczykowa w rejonie wołoczyskim, podobny pochówek odkopał 700 metrów na południowy-wschód od swojej wsi. W kamiennej skrzyni – opisują redaktorzy informatora – znajdowały się pozostałości kilku skurczonych szkieletów, jak również fragmenty naczyń kulistych z ornamentem7. Dwa lata później J. Maliejew i W. Jakubowski zbadali pochówek kamienny KAK znajdujący się 4 km na południowy zachód od wsi Horbasy w rejonie łetyczowskim. W środku odnaleziono trzy szkielety osób dorosłych i dwa szkielety należące do dzieci, przy których leżały trzy amfory kuliste oraz fragment płaskiej sprzączki z wyciętym ornamentem8. Autorzy informatora wspominają również znalezisko koło Krutych Brodów w rejonie jarmołynieckim, gdzie w kierunku wsi Baraniwka odnaleziono pochówek w kamiennej skrzyni z naczyniami i dwiema kamiennymi siekierami9. Za źródło informacji w tej kwestii służyło im sprawozdanie z 1948 r. badaczki osad kultury trypolskiej T. Passek, które to jednak nie zawierało dokładnych danych, kto i kiedy po raz pierwszy badał ów obiekt.

_______________________________________

_______________________________________

P

Lokalna nazwa łukowatego pasma górskiego, pozostałość po przybrzeżnych rafach z epoki miocenu. (przyp. tłum.) 2 Довідник з археології України: Хмельницька, Чернівецька, Закарпатська області, pod. red. І.С. Винокур, А.Ф. Гуцал, С.І. Пеняк, Б.О. Тимощук i В.І. Якубовський, Київ 1984, s. 22–108.. 3 Ibidem, s. 46. 1

106

Ibidem, s. 33. Ibidem, s. 64. 6 Ibidem, s. 95. 7 Ibidem, s. 27. 8 Ibidem, s. 63. 9 Ibidem, s. 101. 4 5

107

Wołodymyr Zachariew, Kamień w kulturze pogrzebu dawnych mieszkańców Środkowego Podola

Znany archeolog I. Swiesznikow w monografii Kultura amfor kulistych, która zestawia obiekty KAK na Ukrainie i w Mołdawii, w materiałach z obwodu chmielnickiego, obok pochówków niedaleko Czornowód, W. Słobody, Keptyniec, Zawowka, Horbasowa i Zawadyniec (błędnie ulokowanych w rejonie iziasławskim), wspomina również pochówki w Kadyjowcach i Kołubajowcach w rejonie kamienieckim10. Tę pierwszą miejscowość można identyfikować ze wspomnianymi w informatorze Ripynciami, gdyż widnieje ta sama data znaleziska, jak również poprzez fakt, iż od nich do Kadyjowiec jest bliżej niż do Ripyniec, do których to uroczysko należy. Co do Kołubajowiec zaznaczano, iż według informacji przekazanej przez

T. Sulimirskiego w 1934 r., w uroczysku Kozawszczna odkopano kamienny grobowiec z krzemienną siekierą i trzema amforami kulistymi. Również w tym rozdziale I. Swiesznikow, powołując się na H. Ossowskiego, informuje o odkryciu na wzniesieniu niedaleko Nowej Syniawki kilku całych i kilku rozbitych naczyń z prochami. Podkreślił, iż wszystkie odnalezione urny były obłożone kamieniami. Badacz z ostrożności wstrzymał się od datowania znaleziska, stąd dziś jedynie poprzez opisy dwóch naczyń możemy się domyślać, iż należały one do KAK. Jesienią 2011 r. przeprowadziłem badania pochówku pod kamienną płytą, datowanego na okres kultury amfor kulistych w uroczysku Dołyna Kochaniw, oddalonym kilometr na północny zachód od wsi Iliatka w rejonie starosyniawskim11 oraz podjąłem dodatkowe wykopaliska wspomnianego wyżej pochówku w kamiennej skrzyni niedaleko Zajczyków w rejonie wołoczyńskim.

Pły t y pochówk ów KAK k oło wsi Iliatka w rejonie star osyni aw sk i m obwodu chm ielnic k ie go

P oc hówek w obstawie ka miennej k oło wsi Za jc z y k y w r ejonie wołoc z y sk i m obwod u c h miel nic k iego

_______________________________________ 10 І.К. Свєшніков, Культура шаровидных амфор. Археология СССР. Свод археологических источников. Вып.В1-27, Москва 1983, s. 50–53

108

_______________________________________ 11 В.А. Захар’єв, Мегалітичне поховання культури кулястих амфор з околиць с. Ілятка на Хмельниччині, Хмельницький 2012, s. 32.

109

Wołodymyr Zachariew, Kamień w kulturze pogrzebu dawnych mieszkańców Środkowego Podola

110

Późną jesienią 1986 r. 2,5 km na północ od Dunajowiec w czasie orki robotnicy odnaleźli płytę kamienną o grubości 0,1-0,15 m. Znalezisko prócz mnie oglądał A.F. Hucał oraz W.P. Mehej. Bezpośrednio pod płytą nie odnaleziono grobu, zaś badań zakrojonych na szerszą skalę nie udało się przeprowadzić ze względu na niesprzyjającą porę roku. Jak wspominał mój dziadek A. Żowtonoha (1902-1989), na wschód od naszej rodzinnej wsi Zalisci w okresie jego młodości mieszkańcy natrafili na kamienną płytę, którą później wykorzystano w jednym z gospodarstw przysiółka Korczyn. Informację o pochówku pod kamienną płytą podał również B. Pażymski, dyrektor Państwowego Rezerwatu „Samczyky”. Według rodzinnych przekazów została ona odnaleziona na początku XX w. niedaleko wsi Samczyky w rejonie starokostiantynowskim. Na miejsce wezwano specjalistów, którzy rozkopali mogiłę i znalezione przedmioty wywieźli do Moskwy lub Petersburga. Na podstawie powyższych materiałów oraz informacji zebranych przeze mnie w czasie wykopalisk można wysnuć wniosek, iż przedstawiciele KAK wykorzystywali, o ile było to możliwe, przede wszystkim masywne płyty o rozmiarach 2,4х1,3х0,2 w celu obkładania ścian, wyścielenia dna oraz na pokrywy pochówków skrzyniowych (Zawowk, Zawadynci). Jeżeli nie udawało im się uzyskać płyt o takich parametrach, używali nieco mniejszych. Stąd ściany, dno lub przykrywy mogły składać się z kilku mniejszych, jednak dokładnie dopasowanych płyt (Keptyci, W. Słoboda, Horbasiw, Zajczyky). Trzeci wariant przewidywał połączenie płyt z kamieniami, którymi zamurowywano otwór między płytami (Horbasiw, Zajczyky). W kolejnym – czwartym – zamiast wielkich płyt dno wyścielano średnimi (W. Słoboda) lub niedużymi cienkimi płytkami (Zajczyky). W ostatnim, piątym wariancie, płytę wykorzystywano jedynie jako przykrywę (Iliatka). Jednocześnie niewielkie kamienie służyły jako podpory płyt ścian (Zajczyky) bądź drewnianych zrębów, czego przykładem jest grobowiec we wsi Iliatka. Co ciekawe, w tejże Iliatce fragmenty wapienia wykorzystywano jako „poduszki” pod czaszkami umarłych (ilustracja w kolorowej wkładce – przyp. red.). Nasza wiedza dotycząca znaczenia kamienia w kulturze pogrzebów mieszkańców Środkowego Podola w okresie następnym, czyli w epoce brązu, niestety jest znikoma. Do dziś nikt nie przeprowadził takich badań, zresztą odkryto jedynie pojedyncze osady z tego okresu. Jednocześnie na podstawie badań przeprowadzonych na sąsiadujących terenach wiadomo, iż kamień stanowił rzadkość w mogiłach z tego okresu. Dopiero we wczesnej epoce żelaza mieszkańcy dorzecza Dniestru znowu przywrócili kamieniom znaczenie. Zgodnie z informacjami podanymi przez I. Wynokura i D. Telehina, którzy opisywali kulturę czarnoleską, w nasypie kurhanu niedaleko wsi Merwynci obwodu winnickiego zbadano złożoną z wapiennych płyt kamienną skrzynię12. Miejscowość ta położona jest na granicy lasostepu i stepu. Znany badacz

tego okresu M. Bandrowski stwierdza, iż w obszarze środkowego Dniestru do późnego okresu kultury czarnoleskiej, czyli do połowy VIII-VII w. p.n.e., zalicza się przebadany przeze mnie w 1990 r. pod kierownictwem J. Malejewa kurhan w uroczysku Lisnyctwo niedaleko miejscowości Mińkowce w rejonie dunajewieckim13. Wspomniany obiekt miał średnicę 22 m oraz wysokość około 1 m. Pomimo tego, iż wychodnie wapienia znajdują się w odległości mniejszej niż pół kilometra od tego miejsca, główny pochówek był w płytkiej (0,4–0,45 m) jamie. Warstwa niewielkich kamieni przypominająca nieduży plac zauważalna była jedynie pod darnią. Jednak 6 m na wschód od centralnego pochówku zarejestrowano ulokowaną według osi południe– północ powierzchnię wyłożoną kamieniami o rozmiarach 1,2х0,8 m, która leżała na podłożu czarnoziemu o grubości 0,3 m nietypowym dla tego gliniastego terytorium14. Niektórzy badacze są zdania, iż tradycja stepowa rozprzestrzeniła się dalej na zachód wraz z przybyciem w dorzecze Dniestru Kimmerów, których kurhany ulokowane na zboczach i w dolinach rzek w większości nasypów posiadają kamienie. Później, gdy w VII w p.n.e. to terytorium znalazło się w kręgu wpływów Scytów, wykorzystywanie kamieni do budowy grobowców oraz nasypów stało się charakterystyczne właśnie dla zachodniopodolskiej lokalnej grupy scytyjskiej. Pierwszym, który to zauważył, był F. Puławski, znany archeolog-amator, dość fachowo badający na przełomie XIX–XX w. kurhany czasów wczesnoscytyjskich w pobliżu wsi Syrowatynci w rejonie horodeckim, gdzie był właścicielem ziemskim15. Szczególnie kurhan nr 1 o średnicy 53 m i wysokości 2,5 m był całkowicie usypany z kawałków miejscowego wapienia. Kamienie znajdowały się 0,5 m poniżej obecnego poziomu gruntu i właśnie pod tą warstwą badacz odnalazł pochówek dwóch osób, naczynia oraz inne przedmioty. Północna cześć mogiły była wyłożona płytami, zaś jedyne naczynie garncarskie znajdujące się w niej było umieszczone w nogach jednego z nieboszczyków na niewielkiej kamiennej płycie. _______________________________________ І.С. Винокур, Д.Я. Телєгін, Археологія України: Підручник для студентів історичних спеціальностей вищих навчальних закладів, Тернопіль 2008. 13 М.С. Бандрівський, Пам’ятки середньодністровської (західноподільської) групи ранньозалізного віку в центральноєвропейській хронологічній шкалі та проблеми періодизації [w:] Матеріали і дослідження з археології Прикапаття і Волині, Вип. 14, Львів 2010, s. 76–113. 14 В.А. Захар’єв, Ю.М. Малєєв, Розкопки кургану ранньоскіфського часу біля с. Миньківці на Дунаєвеччині [w:] Археологія Дунаєвечччини, Хмельницький 1992, s. 26–28. 15 Ф.К. Пулавский, Археологические находки в Подольской губернии [w:] Тр. XI АС, т. 2, Москва 1902, s. 147–150. 12

111

Pl an ku rhanu nr 1 Wołodymyr Zachariew, Kamień w kulturze pogrzebu dawnych mieszkańców Środkowego Podola

z wczesne j

112

epoki żel a za niedalek o m iejs cow o śc i Syr owat y nc i w rejonie hor odec ki m obwodu chm ielnic kie go

W kurhanie nr 2 o średnicy 40 m i wysokości 2 m, sytuacja była nieco inna. W górnych warstwach nasypu archeolog odnalazł dużo przepalonych kamieni. Niżej grunt oraz kamienie okazały się wypalone prawie do stanu cegły. Następnie – na poziomie 1,6 m od górnego punktu w jego części zachodniej znajdowały się kamienie bez śladów ognia, fragmenty wyrobów ceramicznych i blaszek z brązu, które badacz określił jako fragmenty miski lub wiadra, zaś 0,4 m poniżej znajdował się zbiór garnków i misek. Kurhan o numerze 3 (średnica 12 m, wysokość 1,5 m) był obłożony masywnymi kamieniami, a w środku zasypany kamieniami drobnymi. Na zdecydowanie większą skalę badaniami tej kultury w obwodzie chmielnickim zajmował się i do dziś zajmuje wraz z synem Witalijem wykładowca Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Ohijenki w Kamieńcu Podolskim Anatolij Hucał. Na swoim koncie mają badania grup kurhanów niedaleko miejscowości Szutniwci, Kołodyjiwka, Tekliwka i Czabaniwka w rejonie kamienieckim oraz kurhanu w pobliżu wsi Iwankiwci w rejonie horodeckim. Wzorcowa, ba, starannie przemyślana w kwestii wykorzystania kamieni jest mogiła szutniwećka16. Oto jak opisują ją archeolodzy: Kurhan nr 1 znajduje się w południowej części cmentarzyska […] Centralna część nasypu była pokryta jednolitą warstwą drobnych kamieni przemieszanych z ziemią.

Kamienie z czasem rozkruszyły się, przez co sprawiało to wrażenie, iż nasyp pokryty jest żwirem. Na wierzchołku o średnicy 3-3,5 m na kamieniach były widoczne ślady działania ognia. Pojedyncze kamienie przepaliły się do koloru czerwonego. W procesie czyszczenia i sukcesywnego wybierania drobnych kamieni pojawiły się kontury podstawowej kamiennej budowli, otaczającej miejsce pochowania, która ma kształt zbliżony do kwadratu zorientowanego kątami na strony świata. Znacznie lepiej zachowała się strona południowo-wschodnia, u podstaw której położono kamienie o regularnych kształtach, z równymi bokami o wielkości 60x40x25 cm. Najczęściej stały one jeden na drugim (po dwa, trzy). Wysokość utworzonej w ten sposób ściany dochodziła do 0,60 m. Wyraziście rysował się kąt wschodni i południowy, dwa pozostałe dużo gorzej. Najniższa warstwa kamieni leżała na poziomie dawnego poziomu gruntu. Wypełnienie komory pogrzebowej i jej otoczenie składało się z drobnych kamieni. Wewnętrzne rozmiary budowli – 3,6х2,5 m, zewnętrzne – 5,2х4,9 m. Dno komory wyłożone było kamiennymi płytkami, z których większe miały rozmiar 40х20 сm, a mniejsze 25х15 cm i grubość od 4 do 7 cm. Sama podłoga nie została uszkodzona przez ogień, ale kamienno-ziemna warstwa, która na niej leżała była mocno przepalona, przemieszana z popiołem, pojedynczymi węgielkami, a kamienie zostały wypalone do stanu wapna. Poza obrysem budowli (grobowca) koło jej wschodniego kąta przy północno-wschodniej ścianie wystawało kilka kamieni ponad dawny poziom gruntu. Jak się później okazało był to cenotaf przykryty od góry dużym płaskim kamieniem i kilkoma mniejszymi. Ściany wyłożone płytkami ustawionymi na sztorc i tymi samymi płytkami pokryte dno. Komora miała kształt owalny o rozmiarach 1,6х0,85 m i głębokości 0,4 m.17. Nasyp kurhanu nr 2 położonego 75 m dalej na wschód również okazał się wypełniony kamieniami. Dalsze prace – relacjonują badacze – odkryły duże kamienie, które pierścieniem otaczały plac o średnicy 7,5 m. Były to pozostałości ogrodzenia, które otaczało drewniany grobowiec ulokowany w okrągłym wgłębieniu o rozmiarach 5,3х5 m i głębokości 1,1-1,2 m licząc od dawnej linii gruntu […] Podłoga w całości była wyłożona płytami.18.

_______________________________________ А.Ф. Гуцал, В.А. Гуцал, Кургана группа раннньоскіфського часу у пониззі Смотрича, „Вісник Кам’янець-Подільського національного університету ім. І. Огієнка”, Історичні науки, Вип. 2, Кам’янець-Подільський 2009, s. 5–15. 17 Ibidem, s. 5–8. 18 Ibidem, s. 8. 16

113

Wołodymyr Zachariew, Kamień w kulturze pogrzebu dawnych mieszkańców Środkowego Podola

W kurhanie nr 3 o łącznej średnicy 8 m po usunięciu wierzchniej, zniszczonej przez orkę warstwy nasypu, uwidoczniły się kontury prawie prostokątnego założenia, które osłaniało komorę grobową19. Kamienie w większości były drobne, nie większeod pięści, choć na obrzeżach trafiały się ułamki nieco większych rozmiarów. One faktycznie określały granice mogiły – piszą autorzy – która miała długość 3,05 m i szerokość 2,1 m. Głębokość komory od dawnego poziomu gruntu 0,35 m. […] Kamienie wypełniały mogiłę niemal do samego dna20. Choć zarejestrowano kilka kamieni stojących na sztorc koło południowo-wschodniej ściany, jak również płytkę ustawioną bokiem po środku ściany południowo-zachodniej, badacze nie uznali tego za obstawę mogiły. Pod owalnym nasypem kurhanu nr 4 (7,5 m х 11,5 m) badacze odkryli trzy pochówki, zaś nad każdym z nich stos kamieni. Wzdłuż ścian mogiły nr 1, która jak stwierdzili, była zagłębiona na 0,3 m, postawiono kamienie nieco większych rozmiarów, niż te, którymi kurhan był przykryty21. Elementem szczególnym mogiły nr 2 było obłożenie ścian kamiennymi płytami ustawionymi bokiem. Podobnymi płytkami wyłożono podłogę, jak również nieco drobniejszymi dna w trzech zagłębieniach na słupy odkrytych w kątach mogiły.

Pl an kurhanu nr 3 z wczesne j epoki żel aza niedalek o m iejs cow o śc i Szutniwc i w rejonie ka m ienie c k i m obwodu chm ielnic kie go

Autorzy podkreślają, iż mogiła nr 3 miała solidną konstrukcję kamienną, zwłaszcza komora o rozmiarach 3,6х2,55 m była zakryta wielkimi płytami, które częściowo opierały się o ściany i chyliły ku wnętrzu. Kamienie były rozgarnięte w trzech miejscach, gdzie widniały ślady działań rabunkowych22. Nasyp kurhanu nr 5 (średnica 8 m, wysokość 0,5–0,6 m) był bardzo zniszczony przez szabrowników, jednak udało się ustalić, iż komora grobowa o głębokości 0,95– 1,0 m i rozmiarach 2,3х3,35 m była wyłożona czy nawet wymurowana kamieniami o wadze 150–200 kg, które sadząc na podstawie dobrze zachowanej północno-zachodniej ściany, leżały w trzech równoległych rzędach jeden obok drugiego23. Podłoga grobowca również była wyłożona kamiennymi płytami. W kurhanie nr 6 odkryto wyłożoną kamieniami prawie kwadratową komorę pogrzebową o rozmiarach 2,95х3,0 m i głęboką na 0,55 m licząc od ówczesnego poziomu gruntu, której dno odmiennie od reszty nie posiadało podstawy z płyt. Poza granicą grobowca, koło wschodniego kąta odsłonięto okrągły zbiór kamieni wielkości 1,45х1,2 m. Badacze stwierdzają, iż jest to przykrycie komory kultowej. Od góry na głębokości 0,4 m jej ściany zwężały się na kształt stożka w kierunku dna, a następnie przyjęły formę wertykalną. Dno płaskie o średnicy 0,55 m, zaś ogólna jej głębokość 0,9 m. Komorę wypełniono drobnymi kamieniami i ziemią24. Pod resztkami nasypu kurhanu nr 7 odkryto dwie połączone mogiły. Pierwsza miała długość 3,3 m, druga – 2,4 m, szerokość dla obydwu wynosiła 1,3 m, zaś głębokość 0,55 m. Ściany były wyłożone kamieniami, dno – płytami. Ciekawe, iż pochówki rozdzielał wielki kamień i płyta. W końcowej części artykułu o efektach prac wykopaliskowych autorzy piszą, iż kurhany szutniwećkie niczym szczególnie nie odróżniają się od nekropolii badanych w dorzeczu środkowego Dniestru w latach poprzednich25 i odwołują się do wykopalisk przeprowadzonych przez H. Smirnową niedaleko miejscowości Dołyniany i Perebykiwci w sąsiednim obwodzie czerniowieckim oraz badań J. Maliejewa w pobliżu wsi Zozułynci w obwodzie tarnopolskim. Inaczej sprawa wygląda w przypadku pochówków wczesnoscytyjskich w pobliżu wsi Czabaniwka, które są znacznie większe i mają średnicę od 16 do 25 m, wysokość – 1,15 m. _______________________________________

_______________________________________ Ibidem. 20 Ibidem, s. 9. 21 Ibidem. 19

114

Ibidem, s. 10. Ibidem. 24 Ibidem, s. 11. 25 Ibidem, s. 14. 22 23

115

Pl an k u rha n u nr 4 z w c z e sne j Wołodymyr Zachariew, Kamień w kulturze pogrzebu dawnych mieszkańców Środkowego Podola

epok i ż e l a za nieda l e k o m iej scow o śc i Cza ba ni w ka w r e jonie ka m ie nie c ki m obw od u chm ie l nic kie go

Jednocześnie archeolodzy zauważyli, iż kamieni jest tam znacznie mniej, a z tego materiału usypany jest jedynie sektor południowo-zachodni. Jednakże miejsca bezpośrednich pochówków są już skonstruowane w identyczny sposób jak w Szutniwciach26. Natomiast do budowy konstrukcji kurhanu nr 9 we wsi Iwankiwci w rejonie horodeckim o średnicy 60 m wykorzystano setki ton kamieni. Pod nasypem odkryto wał, który otaczał pozostałości drewnianego grobowca (ilustracja w kolorowym dodatku – przyp. red.). Wysokość wału, który zresztą był w pełni kamienny sięgała 2 m, szerokość u podstawy 10 m, zaś średnica obrysu zewnętrznego konstrukcji wynosiła _______________________________________ А. Гуцал, Археологічні дослідження села Чабанівки у 2000-2001 рр. [w:] Археологія&Фортифікація Cереднього Подністров’я. Збірник матеріалів Всеукраїнської науково-практичної конференції на честь 10-річчя створенння відділу старожитностей Кам’янець-Подільського державного історичного музею-заповідника, Кам’янець-Подільський 2011, s. 20–23.

26

116

26 m. Od strony południowej wał przecinał korytarz z kamiennymi ścianami wznoszonymi na sucho. Na wale znajdowały się cztery ogniska. Podłoga w grobowcu wyłożona była płytami i starannie wymoszczona gliną27. Pod względem przeznaczenia ciekawy obiekt przebadałem wraz z Mykołą Bandriwskim w 1999 r. w uroczysku Hrabowa niedaleko miejscowości Sokiłeć w rejonie dunajewieckim. Jego niezbyt wysoki nasyp, zrobiony z drobnych i średnich wapiennych kamieni przykrywał oryginalną konstrukcję, podstawę której stanowił plac o rozmiarach 2,2х1,5 m wyłożony płaskimi kamieniami. Na rogach placu znajdowały się zasypane w górnej części kamieniami doły o głębokości i średnicy około metra każdy. Pod posadzką stwierdzono istnienie dołu o głębokości 0,15 m, którego ściany miejscami były wyłożone płytkami. W dole odnaleziono węgielki, grudki realgaru, fragmenty zwapniałych kości, drobne kawałki wygładzonych naczyń o barwie czarnej. W dołach zarejestrowano 7 warstw popiołu, popiołu z kremacji, grudek wapna niegaszonego, darów ofiarnych, które były oddzielone niemal zupełnie czystą warstwą ziemi. Według mnie był to obiekt sakralny o funkcjach związanych z cyklem lunarnym28. Anatolij i Witalij Hucało przedstawili wyniki wykopalisk potwierdzające, iż pod niektórymi kurhanami znajdowały się miejsca kultu. Za takie uznano kurhany nr 2 i nr 3 na cmentarzysku niedaleko wsi Czabaniwka. Pod nasypami badacze odnaleźli koła zbudowane z wielkich kamieni, w których centrum leżały płyty. Ponieważ znajdowały się w skrajnych punktach cmentarzyska uznali je za swoiste sakralne wrota nekropolii. Przez nie przechodziły procesje pogrzebowe wykonując odpowiednie kultowe działania, [tu] zatrzymywały się kondukty, realizowali swoją misję kapłani, oczyszczały się dusze umarłych, itp. – uściślają autorzy wykopalisk29. W IV w. p.n.e. wraz z kulturą Scytów, charakteryzującą się bogatą obrzędowością, z dorzecza Dniestru znika zainteresowanie kamieniem. Pierwszy przypadek wykorzystania kamieni w czasie poscytyjskim zarejestrowano w pochówku na cmentarzysku kultury czernichowskiej w pobliżu miejscowości Ustia rejonu kamienieckiego. _______________________________________ 27 А. Гуцал, До питання музеєфікації пам’яток археології Хмельничччини [w:] Археологія&Фортифікація Cереднього Подністров’я. Збірник матеріалів Всеукраїнської науково-практичної конференції на честь 10-річчя створенння відділу старожитностей Кам’янець-Подільського державного історичного музею-заповідника, Кам’янець-Подільський 2011, s. 26–30. 28 В.А. Захар’єв, Поховально-ритуальна споруда ранньозалізного віку з околиць с. Сокілець на Хмельничччині [w:] Хмельниччина в контексті історії України. Матеріали Всеукраїнської науково-краєзнавчої конференції, Хмельницький 2012, s. 158–163. 29 А. Гуцал, Археологічні дослідження села Чабанівки, op. cit.

117

Wołodymyr Zachariew, Kamień w kulturze pogrzebu dawnych mieszkańców Środkowego Podola

Bardziej na zachód – niedaleko wsi Czernełew rejonu tarnopolskiego, w tymże obwodzie – na dnie mogiły zamiast nieboszczyka położono nieobrobione wapienie. Podsumowując słowami znawcy tego regionu Bohdana Strocenia: Szerokie wykorzystanie kamieni w mogiłach charakterystyczne jest dla południowej Ukrainy. Kładziono je tam przeważnie nad umarłym30. Kamień nie był wykorzystywany ani w kurhanach, ani w pochówkach ziemnych w VI-VIII w., czyli w okresie wczesnych Słowian. W tym jednak czasie był materiałem do tworzenia idoli, charakterystycznych dla Słowian w dorzeczu Dniestru31. Dzięki nim kamienie w X-XI w. nabrały znaczenia dla miejscowych Rusinów, co można stwierdzić na podstawie rezultatów przeprowadzonych badań cmentarzysk okresu staroruskiego, które prowadziłem w mikrorejonie sokiłećkim (rejon dunajewiecki i nowouszycki) oraz badań na kurhanach cmentarzysk środkowego biegu Smotrycza. Dla tych, którzy mieszkali na tym nieodległym od zbruczańskich świątyń terytorium, stały się one ni mniej, ni więcej wyrazem kultywowania pogaństwa32. Spośród sześciu przebadanych kurhanów z końca XI w. niedaleko Sokiłcia aż pięć miało w nasypie kamienne kromlechy o zewnętrznej średnicy do 6 m. Składały się głównie z dużych kawałków wapienia, zarówno naturalnego, jak i wydobytego z kamieniołomu znajdującego się na zboczu stromej doliny rzeki Uszycy, na których leżały mniejsze kamienie. Na obwodzie kromlechu zawsze znajdowało się wejście do wnętrza nasypu. Wierzchołki kurhanów w Sokiłciu nie były nakryte kamieniami, w odróżnieniu od kurhanów w Karaczkiwciach, które posiadały zasłonięty wierzchołek. W miejscowości Sokiłeć i nieco później we wsi Karaczkiwci na wierzchołkach niektórych kurhanów odnaleziono obrzędowe „chleby”, czyli okrągłe kamienie o średnicy do 30 cm. W jednym z nasypów odkryto również warstwę węgielków oraz łupanego krzemienia. Kamienie stanowiły też element rytualnych ognisk. Jeżeli w kurhanie pochowano więcej niż jedną osobę, to ich mogiły mogły być oddzielone rzędem kamieni. Po zaprzestaniu tworzenia kurhanów ludność dorzecza Dniestru, o ile pozwalały na to okoliczności, zaczęła wykorzystywać pokrywy wykonane z płyt. Kiedy wschodnie ortodoksyjne chrześcijaństwo ostatecznie wygrało, to w myśl biblijnego postulatu całkowicie zabroniło stosowania tej praktyki. Widać to wyraźnie w Sokiłciu

Fr a gmen t c men ta r z y ska z XI w. w ur oc z y sk u M oh y ł k y niedalek o wsi Sokiłeć w rejonie dunaje wieckim obwod u c h miel nic k iego

_______________________________________ Б. Строцень, Черняхівська культура Західного Поділля, Тернопіль 2008, s. 51. І.C. Винокур, Р.В. Забашта, Монументальна скульптура слав’ян, „Археологія”, №1, 1989, s. 65–77. 32 В.А. Захар’єв, Давньоруські язичницькі та християнські святині Сокільця [w:] Дунаєвеччина очима дослідників, учасників і свідків історичних подій: Збірник наукових праць, Кам’янецьПодільський 2003, s. 75–77. 30 31

118

Chleb obrzędow y z cmentarzyska z XIII w. w ur oczysku Mohyłky niedalek o wsi Sokiłeć w r ejonie d un a je wiec k i m obwod u c h miel nic k iego

119

Wołodymyr Zachariew, Kamień w kulturze pogrzebu dawnych mieszkańców Środkowego Podola

na cmentarzysku z drugiej połowy XII w. oraz pierwszej XIII w., na którym w centralnej części znajdowały się groby podpłytowe ulokowane wokół stylizowanego idola o fallicznym kształcie. Na przełomie wieków idola zniszczono wyrzucając jego górną część poza cmentarzysko. Prócz tego na zachód od niego ściągnięto część płyt i wybudowano na uzyskanym w ten sposób placu drewnianą cerkiew o rozmiarach 4,6х4,6 m z częścią ołtarzową o wielkości 2,8х2,3 m. Jednak nie zaprzestano chować ludzi na obwodzie. Szkielety tych, którzy byli pochowani pod płytami o rozmiarach 2,4х1,2х0,25 m, nie zważając na bliskość powierzchni zachowały się dużo lepiej, od tych pochowanych na obrzeżach, które zgniły niemal całkowicie. W okresie ponad 250-letniego panowania tatarsko-mongolskich baskaków oraz książąt litewskich na Podolu w obrzędowości pogrzebowej nie nastąpiły żadne zmiany. Dopiero w XVI w., gdy region ten dostał się pod wpływy Polski,

k ształcie z c men ta r z y ska XII-XIII w. w ur oc z y sk u Bata r eja k oło wsi Sokiłeć w r ejonie d un a je wiec k i m obwod u c h miel nic k iego

a wraz z tym tradycji katolickich, Podolanie zmienili swoje tradycje i zaczęli stawiać na mogiłach krzyże kamienne, a później nawet przykrywać je płytami. Kapitalny przykład takiej praktyki zachował się na starych cmentarzach we wsiach Otroków i Tymków w rejonie nowouszyckim w obwodzie chmielnickim, które zostały zbadane i częściowo odremontowane w 2012 r. w ramach wspólnych działań Stowarzyszenia Magurycz, Ośrodka Naukowo-Badawczego „Centrum Marchockoznawstwa”, Centrum Badania Historii Podola i Południowo-Wschodniego Wołynia Instytutu Historii NAN Ukrainy przy Narodowym Uniwersytecie Kamienieckim im. I. Ohijenki oraz Muzeum Miasta Chmielnickie. Tłum. Olga Sol arz

■

Fr agment c m e n ta r z y ska z x ii - x iii w. w u r o c z y sk u Bata r e j a k oło wsi S ok ił e ć w re jonie du n a j e wie c k im obwod u c h m ie l nic k ie g o

120

I d ol o fa l l ic z n ym

Wołodymyr Zachariew – archeolog, kierownik Ośrodka N a u k o w o - B a d a w c z e g o „C e n t r u m M a r c h o c k o z n a w s t w a ”, inicjator stworzenia oraz dyrektor Muzeum Pamięci Ignacego Ścibora Marchockiego w Mińkowcach w obwodzie chmielnickim, autor szeregu artykułów i książek z zakresu archeologii. Koordynator ze strony u k r a i ń s k i e j p r o j e k t u „W s p ó l n e z a p o m n i a n e d z i e d z i c t w o ”.

121

■

Andrzej Żygadło

Percepcja atrybutów cmentarza Bo mimo, że treścią cmentarza są zwłoki, to nośnikami znaczeń są jego elementy naziemne. Cmentarz jest tekstem kultury, zespołem znaków, mających przypominać żyjącym o minionym istnieniu ludzkim. Treści przez ów tekst przenoszone zapisane są na różnych poziomach jego struktury. Jedne, aż nadto oczywiste z tego właśnie powodu, nie zaprzątają naszej uwagi, innych po prostu nie zauważamy.1

Tekst ten jest subiektywnym spojrzeniem autora na postrzeganie wizualnych atrybutów cmentarza, oczekiwania odbiorców, oraz odzwierciedlenie tego problemu w sztukach plastycznych.

Andrzej Żygadło, Percepcja atrybutów cmentarza

Wstęp

Zadanie cmentarza to fizyczna inhumacja zwłok. Jednak to sformułowanie absolutnie nie wyczerpuje zagadnienia. Każda kultura wypracowała sobie własną tradycję sepulkralną, związaną bezpośrednio z wierzeniami danej społeczności. Od momentu przyjęcia chrześcijaństwa na ziemiach polskich rozpoczął się proces wcielania nowej tradycji pogrzebowej. Wiara w zmartwychwstanie ciała nakazywała pochówek niespalonych zwłok, co dla ówczesnych Słowian było szokiem. Zmarłych grzebano jak najbliżej miejsca świętego. Miejscem najświętszym było sanktuarium, mury kościoła odgradzały przestrzeń sacrum od profanum, a portal wejściowy był jednocześnie przejściem między dwoma światami. Jednak ostateczną granicą miejsca świętego było ogrodzenie wokół kościoła i brama, zamykająca przestrzeń świętą, przestrzeń jednoczącą żywych i umarłych. Konsekwencją tego była hierarchizacja miejsc pochówku. Największe osobistości grzebano w świątyni, te najważniejsze – najbliżej ołtarza. Poza murami kościoła, ale w obrębie ogrodzenia kościelnego grzebano pozostałych członków społeczności. Osoby w jakiś sposób wykluczone ze społeczeństwa, tj. złoczyńcy i samobójcy, chowani byli poza ogrodzeniem cmentarza. W tak ukształtowanej przestrzeni cmentarnej na wszelkiego rodzaju upamiętnienia umieszczane wówczas wewnątrz świątyni (pomniki, płyty, epitafia) mogli pozwolić sobie jedynie najbogatsi. Poza murami kościoła rzadko można było spotkać kamienne nagrobki, a stosunkowo często na mogiłach nietrwałe drewniane krzyże. Wiązało się to również z bardzo ograniczoną przestrzenią grzebalną. Mogiły utrzymywane były przez dwa, trzy pokolenia, a z czasem na ich miejscu powstawały nowe2. Taki stan rzeczy utrzymywał się do drugiej połowy XVIII wieku, kiedy wprowadzono obowiązek grzebania zmarłych z dala od ludzkich osiedli, co związane było z obostrzeniem przepisów sanitarnych. _______________________________________ M. Hlebionek, Czytanie cmentarzy, źródło: www.ioh.pl/artykuly/pokaz/czytanie-cmentarzy,1051/ (pobrane 01-01-2013). 2 Ibidem. 1

124

Nowa forma cmentarza dawała większe możliwości w zakresie trwałego upamiętnienia konkretnych zmarłych. W związku z tym zaczyna się intensywny rozwój sztuki sepulkralnej, a co za tym idzie, rozwój wielu ośrodków kamieniarskich, w tym również ludowych np. w Bartnem w Beskidzie Niskim, czy w Bruśnie na Roztoczu. Wtedy również wykształca się szeroki wachlarz form upamiętnienia zmarłych – od wolnostojących kaplic grobowych, poprzez grobowce, mniej lub bardziej okazałe pomniki nagrobne o rozmaitych, nieraz bardzo złożonych formach, po krzyże kamienne, metalowe czy też drewniane3.

Projekcja to nieświadomy proces rzutowania treści umysłu na spotkaną rzecz, czemu towarzyszy złudzenie, a mianowicie treści te odczuwane – wręcz postrzegane – są jak gdyby były cechami samej, tej oto spotkanej rzeczy; w ten sposób treści umysłu budują dzieło sztuki.4

Projekcja

Odbiór atrybutów, związanych z naszą tradycją sepulkralną, może być trojaki: poprzez pryzmat przemian zachodzących w przyrodzie, czyli cyklu dobowego i rocznego, symboli i ich zmian w (naszej) kulturze oraz stopni degradacji przedmiotów, związanej z upływem czasu. Większość znaczeń przedmiotów odbieramy intuicyjnie i automatycznie, tworząc coś, co zwykle nazywamy nastrojem zadumy. Ów nastrój wywołuje refleksję nad własnym życiem doczesnym i czekającą nas śmiercią. Można powiedzieć, że nastraja nam duszę do refleksji. Poniżej postaram się rozbić na czynniki pierwsze elementy, które go budują. 1. C ykl dobow y i r oczny

Człowiek intuicyjnie zestawia pewne fakty z życia przyrody z własnym życiem. Najpowszechniejszym zjawiskiem jest codziennie doświadczana noc, kojarzona ze śmiercią poprzez występujące w niej zjawiska, takie jak: dosłownie wszechogarniający mrok _______________________________________ 3 Wcześniejsze kaplice grobowe rodów szlacheckich przybudowywane były do ścian świątyni, np. Kaplica Zygmuntowska. 4 J. Krupiński, Interpretacje dzieł sztuki, tekst nie publikowany, s. 1.

125

Andrzej Żygadło, Percepcja atrybutów cmentarza

czy sen. Mrok/ciemność (naturalnie wiązany również z czernią, o której więcej będzie przy porach roku) – sprawia, że świat staje się nieprzenikliwy, niepoznany, tajemniczy – niepewny5. Są to cechy, którymi również określano życie pozagrobowe. Sen natomiast był przyrównywany do śmierci z powodu podobieństwa istot pogrążonych we śnie do istot martwych. Do dzisiaj funkcjonuje sformułowanie „sen – brat śmierci” 6. Kolejnymi naturalnymi podobieństwami są: zamknięte oczy pogrążające człowieka w ciemności oraz zjawisko śnienia, jako przeniknięcie do innych światów. Przykłady można mnożyć. Oprócz tego należy wymienić inne zjawiska związane z nocą, tj. ciała niebieskie, w szczególności księżyc oraz nocne zwierzęta (ćmy, sowy i nietoperze), które uległy z czasem demonizacji. Jeszcze nie tak dawno na wsiach tępiono sowy pójdźki, bo uważano, że sprowadzają śmierć wołaniem „pódź, pódź – dopowiadano – w dołek pod kościołek”. Innym zjawiskiem, mogącym występować równocześnie i równie mocno oddziałującym na naszą wyobraźnię oraz odczucia jest pogoda, a raczej niepogoda. Należy wymienić takie zjawiska jak: zachmurzenie, opady deszczu i śniegu, burze, czy wiatr. Kolejnym zjawiskiem, na które rzutujemy treści umysłu, są pory roku. Widzimy w nich metaforę ziemskiego życia: wiosna – młodość, lato – wiek dojrzały, jesień – starość (używamy nawet w języku potocznym „jesień życia”), zima – jest bezpośrednio łączona ze stanem przedśmiertnym lub samą śmiercią. W kontekście wanitatywnym najmocniej oczywiście oddziałuje jesień – związana z dosłownym obumieraniem przyrody i zima – jako personifikacja śmierci. Nie bez przyczyny wydaje się ulokowanie świąt związanych z pamięcią o zmarłych właśnie jesienią. Bardzo mocnym elementem pejzażu są drzewa pozbawione liści, które swoimi kształtami tworzą linearne rysunki czarną kreską na białawoszarym, jesienno-zimowym niebie. Pozorna śmierć drzew jest jednym z bodźców silnie działających na widza odbierającego symbole sepulkralne. Ważnym elementem jest kolorystyka jesienna i zimowa. Kolory jesieni (szczególnie późnej) przechodzące we wszystkie odcienie brązów i zgniłych zieleni, są rzeczywistym kolorytem rozkładu biologicznego. Kolory zimy sprowadzone do bieli i czerni, są największym kontrastem walorowym, a tym samym największym kontrastem _______________________________________ Szczególnie w dawnych czasach przed powszechnym stosowaniem światła elektrycznego noce nieoświetlone światłem ciał niebieskich, były niemal „idealnie” czarne. Do dzisiaj stosowanie są takie sformułowania jak „czarny/ciemny jak bezgwiezdna noc”. 6 W mitologii greckiej występuje dwóch braci bliźniaków: Tanatos – uosobienie śmierci i Hypnos – uosobienie snu.

Eugeniusz Steinsber g, El egi a , 1 8 9 8

w ogóle! Również wiążą się ze śmiercią biologiczną. Czystą czerń (sprowadzoną do postaci węgla) zwykle obserwujemy w końcowym etapie rozkładu substancji organicznych7. Otrzymywana w ten sposób, odczytana zostaje przez człowieka jako bezpośredni efekt śmierci. Podobnie jest z bielą, która nasuwa skojarzenia takie jak: bielejące kości, trupia bladość, biel ciał niebieskich, świecących w nocnym mroku, mgła

5

126

_______________________________________ Pigmenty służące do wyrobu farby są głównie otrzymywane z martwej substancji organicznej, np. czerń: kostna, pestkowa, korkowa, z winorośli, czy z węgla drzewnego. 7

127

zacierająca granice rzeczywistości i w końcu zimny, biały, świat pogrążony w śniegu, po którym podróż, dla człowieka nierozważnego może skończyć się tragicznie. Nic dziwnego, że w różnych kulturach biel i czerń to naturalne symbole śmierci (np. w europejskiej, chińskiej czy japońskiej). Dodać też trzeba, że kolory te (w szczególności biały) w zależności od kontekstu mogą być odczytywane pozytywnie. Ostatnimi naturalnie wanitatywnymi kolorami są szarości i błękity kojarzone z zachmurzonym niebem. Podsumowując: wszystkie wymienione elementy zebrane w jednym miejscu (noc, wicher, burza z piorunami, śnieg z deszczem, zima, nocne zwierzęta i in.) wręcz narzucają odbiorcy treści związane z przemijaniem. Co więcej. projekcja może być tak intensywna, że wywołuje strach, szczególnie jeżeli połączymy te przedmioty z wytworami kultury materialnej, tj. z cmentarzem. Oczywiście tak mocne doznania miałyby miejsce wyłącznie w bezpośrednim, empirycznym doświadczeniu. W innym przypadku, tj. w sztukach plastycznych takie nagromadzenie środków, może nieraz spowodować efekt przeciwny.

Andrzej Żygadło, Percepcja atrybutów cmentarza

2. Symbole i ich zmiany w na szej kulturze

128

Dawny cmentarz był wielkim zbiorem przedmiotów o treści symbolicznej. Poczynając od całej przestrzeni identyfikowanej jako miejsce święte, którego zasięg wyznacza ogrodzenie z bramą, będącą portalem między dwoma światami. Ważnym elementem był również sam plan nekropolii, szczególnie akcentowany w miastach. Racjonalnemu rozplanowaniu sprzyjała konieczność oddzielenia mogilników od świątyń w drugiej połowie XVIII wieku. W centralnym miejscu cmentarza, zwykle na przecięciu alei, stawiano kaplicę lub górujący nad wszystkimi nagrobkami krzyż. Miejsce pochówku również nie było przypadkowe. Układ kwater często odzwierciedlał hierarchię społeczną. Dobrym przykładem jest plan cmentarza Centralnego w Sanoku, autorstwa Władysława Beksińskiego z 1896 r. Na przecięciu dwóch głównych alei, tworzących krzyż, znajduje się kaplica, przy której miejsca pochówku zarezerwowane są dla zasłużonych. Wzdłuż alei miejsca przeznaczone są na „groby wieczyste murowane”, przy pozostałych alejach znajdują się „groby wieczyste zwyczajne”. Kwatery wypełniają „groby czasowe zwyczajne”. Natomiast wzdłuż murów nekropolii znajdują się najmniej atrakcyjne miejsca na „groby dla ubogich”. Kolejnym nośnikiem warstwy symbolicznej jest pomnik. Jego wielkość i materiał, z którego został wykonany, świadczyły o zamożności i statusie społecznym zmarłego. Istotny jest również sam kształt pomnika. Dobrym przykładem są krzyże na cmentarzach wojskowych. Poza tym istnieje szeroka gama symboli umieszczanych na nagrobkach. Karolina Grodziska-Ożóg w swojej pracy na temat Cmentarza Rakowickiego w Krakowie sklasyfikowała te symbole w pięciu następujących punktach:

Ka pl ic a c men ta r n a w Ostr owie, p owi at pr z e worsk i (f ot. a utor a )

•

Atrybuty i uosobienia śmierci; czaszka z piszczelami, szkielet ludzki, urna, klepsydra, nożyce, grecki bóg śmierci Tanatos, przedstawiony jako uskrzydlony młodzieniec trzymający zgaszoną pochodnię. Oczekiwanie na zmartwychwstanie; krzyż – będący najpopularniejszym symbolem, zegar wybijający ostatnią godzinę życia ziemskiego, a jednocześnie pierwszą życia wiecznego, waga, brama, zwierzęta takie jak: motyl, ryba, delfin, paw, orzeł. Nietrwałość życia doczesnego; uschnięte drzewa, zniszczone kolumny i obeliski, złamane kwiaty. Personifikacje żałoby; zasmucone aniołki, płaczące kobiety. Atrybuty związane z osobą zmarłego; wieńce lub gałązki, panoplia, herby8.

•

• • •

_______________________________________ 8

K. Grodziska-Ożóg, Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Kraków 1987, s. 62.

129

Ostatnią grupą przedmiotów o znaczeniu symbolicznym jest szata roślinna. Roślinami związanymi ze śmiercią, a tym samym często rosnącymi na cmentarzach były: czarny bez oraz cis. Bardzo często można również spotkać lipy, brzozy, jodły, dęby, a także bukszpan i bluszcz9.

Andrzej Żygadło, Percepcja atrybutów cmentarza

3. Stopniowa degr adacja przedmiotów i jej odbiór

Wszelkie rzeczy materialne (przyroda ożywiona jak i nieożywiona) ulegają przeobrażeniom fizycznym i chemicznym. Proces ten dotyczy wytworów kultury, które im mocniej są zniszczone, tym bardziej odbieramy je jako wiekowe. Intuicyjnie umieszczamy taki przedmiot na osi czasu, daleko poza naszą rzeczywistością, tym bardziej jeżeli takie skojarzenia nasuwa nam archaiczna forma. Wszystkie te naturalne procesy tworzą pejzaż atrakcyjny wizualnie. Efekt ten jest znacznie mocniejszy w przypadku sztuki sepulkralnej. Symbole wanitatywne poddane procesom destrukcji, niejako same umierają. Wszelkie składowe tych procesów, tj. działanie bakterii, grzybów, mchów, porostów, owadów, a także mechaniczne odpryski, spękania, wietrzenie, zasolenia i in. tak jak zjawiska związane z cyklami: dobowym i rocznym, są efektem starzenia się i przemijania. Poprzez zderzenie elementów przyrody i kultury tworzy się nowa jakość plastyczna. W ten sposób odbiór dzieła sztuki zostaje spotęgowany, a samo dzieło zyskuje nowe znaczenie. Zjawisko to nazywamy wtórną wartością dzieła sztuki. Dobrym przykładem ilustrującym ten fenomen są rzeźby przedstawiające zasmucone aniołki czy modlące się dzieci. Występuje tu pewien zgrzyt w odbiorze pejzażu śmierci, bo pozornie zaburza naturalny porządek rzeczy. Odczytywany przez nas jako wpuszczenie śmierci tam, gdzie się jej nie spodziewamy i nie chcemy. Dotyka ona młodego życia, z którym wiążemy przyszłość i nadzieje. Istoty, która jest personifikacją niewinności i w naszym odczuciu nie zasługuje na śmierć. Dlatego też takie rzeźby w połączeniu z ich częściowym zniszczeniem należą do najmocniejszych bodźców oddziałujących na widza. Niestety we współczesnym świecie odchodzi się od naturalnej symboliki wanitatywnej. Rezygnuje się z tradycyjnej roślinności, a często stosowane symbole tak naprawdę niczego nie wyrażają, są puste. Można powiedzieć, że na dzisiejszych cmentarzach jest coraz więcej rzeczy, ale coraz mniej one znaczą i coraz gorzej wyglądają. To co ludzie mają w głowach, widać w salonie, w kuchni, na ścianie, w architekturze oraz na cmentarzu. Jedną z przyczyn wydaje się naturalna dążność do jak najtrwalszego upamiętnienia i stąd klasyfikacja estetyczna materiałów; trwałe = ładne, nietrwałe = _______________________________________ 9

130

M. Hlebionek, op. cit.

Zniszczona rzeźba nagr obna na cmentarzu w Ostr owie, powi at pr z e worsk i – pr z y k ł a d wtór nej wa rtośc i d z ieł a sz tuk i (f ot. a utor a )

brzydkie. Już z początkiem XX wieku. na to przekonanie zaczęło się nakładać zjawisko powszechnego dostępu do trwałych materiałów. Pierwszymi symptomami zmian były betonowe nagrobki i opaski otaczające mogiły, aby te się nie rozsypywały. Z czasem na takiej opasce kładziono betonową płytę. Następnie zmieniono formę nagrobka ze stosowanego najczęściej krzyża na cokole, na płaską płytę epitafijną. Kolejnym krokiem było pojawienie się lastriko. Potem zaczęto niemal na wyścigi wprowadzać kamień w jego najrozmaitszych odmianach i kolorach – od różów i czerwieni po zielenie i błękity. Wprawdzie i dawniej rywalizacja towarzyszyła upamiętnianiu zmarłych, jednak rywalizowały jedynie elity, które nie chciały tandety. Dawniej pomniki nagrobne stawiali zamożni, którzy mieli wykształcony zmysł estetyczny przynajmniej w stopniu podstawowym, poza tym zatrudniali rzeźbiarzy i kamieniarzy decydujących o formie pomnika. Dzisiaj zdecydowana większość społeczeństwa może pozwolić sobie na wystawienie nagrobka, jednak o jego formach zwykle decydują ludzie niemający żadnego wykształcenia estetycznego. Wprawdzie i dawniej ogół społeczeństwa o estetyce nie miał pojęcia, ale i nie miał dzisiejszych możliwości. Kolej-

131

Andrzej Żygadło, Percepcja atrybutów cmentarza

132

Cmentar z w L a s z ka c h , p ow. j a r o sł aw sk i , t z w. „ d z ik ie l a pida r i um "

Cmentarz w Wietlinie, pow. jar osł awski, (jeszcze) tr adyc yjny,

( fot. au tor a )

m a lownic z y uk ł a d n a gr obk ów, (f ot. a utor a )

nym ważnym czynnikiem, mającym wpływ na wygląd cmentarzy, jest właśnie owa prymitywna estetyka oraz zwykła wygoda. Powszechnym tego skutkiem jest: używanie kostki betonowej, posypywanie wszystkiego co się da żwirkiem, stawianie płotów betonowych wymalowanych farbą olejną, murowanie ogrodzeń z cegły klinkierowej bądź licowanie ich tzw. kamienną dzikówką, sadzenie wszechobecnej tui w miejsce drzew liściastych, gdyż te ostatnie zrzucają liście, które trzeba sprzątać, a ponadto istnieje zagrożenie uszkodzenia nagrobków w przypadku oberwania gałęzi. Całkowicie różna od postawy wyżej opisanej jest postawa purystyczna. Na tych odbiorców sztuki sepulkralnej wszystkie opisane warstwy symboliczne działają całościowo, powodując silną projekcję. Oczywiście jest to zjawisko bardzo pozytywne i prawidłowe, choć i ono bywa czasem szkodliwe. Szkodliwość ta wiąże się z chęcią multiplikowania zewnętrznych symboli cmentarnych, celem uzyskania mocniejszej projekcji. Takie działanie jest dowodem na powierzchowność odbioru i uzewnętrz-

nia się na dwa sposoby. Pierwszy przejawia się jako kicz w pracach plastycznych. Drugi, bardziej szkodliwy, odbija się bezpośrednio na samych – często zabytkowych – obiektach, poprzez niewłaściwe zarządzanie nimi. Jednym z przykładów jest tworzenie lapidariów i „dzikich” lapidariów10. Taka projekcja wydaje się uzasadniona wyłącznie wtedy, gdy mamy do czynienia z autentycznymi miejscami pochówków. W przeciwnym razie wystąpi zjawisko podobne do tworzonych w XVIII wieku parków sentymentalnych. Nagrobek przeniesiony w inne miejsce przestaje być pomnikiem nagrobnym, a staje się wyłącznie pomnikiem i to czasem groteskowym, np. gdy czytamy w muzeum napis „Tu spoczywa…”. Trochę innym zjawiskiem jest _______________________________________ 10

Pomijam przypadki, w których przeniesienie obiektów służyło ich zachowaniu.

133

Andrzej Żygadło, Percepcja atrybutów cmentarza

tzw. dzikie lapidarium, polegające na zebraniu w jednym miejscu wszystkich starych nagrobków celem rzekomego uporządkowania przestrzeni cmentarza (np. cmentarz greckokatolicki w Laszkach). Oddzielnym zjawiskiem jest odbiór przedmiotów zabytkowych w duchu romantycznym. Aby określić czy dany przedmiot jest stary widz stosuje dwa kryteria. Pierwszym z nich jest określenie „starodawna” samej formy. W tym wypadku musimy mieć punkt odniesienia w postaci przedmiotów wytwarzanych współcześnie, posiadających jednak inną formę. Ważniejszym kryterium (na pierwszy rzut oka) jest opisany wyżej stan zachowania. Jest to najbardziej naturalny wyznacznik w ocenie, czy coś jest stare, czy nie. Dlatego wszelkie działania mające na celu przywrócenie obiektom pierwotnego wyglądu, uniemożliwiają tę zdroworozsądkową percepcję i są odczytywane przez odbiorców jako niszczenie klimatu miejsca. Pojawia się tu problem dobra obiektu i jego odbioru. Często po zakończeniu prac konserwatorskich podnoszą się głosy, że konserwatorzy zniszczyli obiekt11. I oczywiście zniszczyli, lecz nie obiekt, ale romantyczne nawarstwienia. Nasuwa się pytanie, czy istnieje złoty środek między suchą konserwacją a zachowaniem tzw. dawności miejsca. Myślę, że pewnym wyjściem jest kategoryczne niedopuszczanie rozwiązań opisanych wyżej, które sprawiają, że obiekty zabytkowe (nie tylko cmentarze) stają się „strasznie ładne”, czyli po prostu straszne. Jednym z dobrych przykładów jest zespół cerkiewny w Równi, gdzie spora przestrzeń przed jak i wokół ciekawej pod względem architektonicznym bieszczadzkiej cerkwi, będąca jednocześnie cmentarzem, została wyrównana betonową wylewką. Dodatkowo od południowo-wschodniej strony świątyni znajduje się wielki parking, a od północy nowy cmentarz, niepasujący do tego zabytkowego obiektu. Takich przykładów jest niestety bardzo dużo. Dla równowagi podam również przykład pozytywny, a jest nim zespół cerkiewny w Radrużu. Oprócz cerkwi, dzwonnicy, kostnicy i kamiennego ogrodzenia znajdują się tam aż trzy zabytkowe cmentarze. Poza bardzo nielicznymi zaburzającymi elementami jak kontenery na śmieci w pobliżu cerkwi, te wszystkie składniki tworzą harmonijną całość. Wydaje mi się, że gdyby nawet wszystkie nagrobki ponownie poddać kompleksowej konserwacji, to zarówno sam cmentarz, jak i całość zespołu nie straciłyby zbyt wiele. Natomiast wystarczyłoby drogę do cerkwi i na cmentarze wyłożyć kostką brukową czy ogrodzić cmentarze metalowym lub betonowym płotem, aby odbiór całości został mocno zaburzony.

_______________________________________ 11

134

Pomijam tu sytuacje, w których obiekt rzeczywiście został zniszczony.

Całość musi stać się wielkim, poważnym, ponurym i uroczystym malowidłem, w którym nie ma nic przerażającego, nic siejącego strach, które jednak porusza wyobraźnię i zarazem wzrusza serce uczuciami współczującymi, delikatnymi i cicho melancholijnymi.12

Za m i a s t p od s um owa ni a

Artyści od wieków inspirowali się cmentarzami, wykorzystując wszystkie przedmioty, na które nasz umysł mógłby rzutować treści, dokonując projekcji. W sztuce, a ściślej w malarstwie, grafice i fotografii, znajdujemy wszystkie warstwy znaczeniowe cmentarza, od zjawisk czysto przyrodniczych po złożone symbole stworzone przez człowieka13. Sztuka czerpie z tych „zjawisk” wtórnie, więc my – widzowie odczytujemy ją jako projekcję projekcji. Ma to jednak tę zaletę, że artyści tworzyli pewną syntezę pejzażu cmentarnego, pomijając przedmioty zbędne, i tak spreparowany obraz przenosili na płótno. Bo mimo tego, że „cmentaria” pojawiają się w różnych dziedzinach sztuki, to jednak najznakomitsze przykłady prezentuje właśnie malarstwo. W kontekście naszego tematu najistotniejszym okresem był wiek XIX. Wprawdzie już w połowie XVIII wieku tematyka cmentarna była obecna w malarstwie, ale ograniczała się niemal wyłącznie do samotnych grobowców heroicznych bohaterów14. Około 1800 r. zainteresowania artystów zaczęły kierować się na cmentarz, jako oddzielony od żywych kosmos śmierci, otoczony topolami, zanurzony w naturze15. Malarzem, który w pierwszej połowie XIX wieku najmocniej akcentował tematykę cmentarną, był Caspar David Friedrich. W jego twórczości można znaleźć symbole z wszystkich warstw znaczeniowych cmentarza, od tych naturalnych jak: zmierzch, mgła, zima, padający śnieg, drzewa pozbawione liści, sowy, motyle, po symbole wytworzone przez człowieka tj.: ruiny, stare krzyże, porośnięte darnią bądź rozkopane mogiły, bramy cmentarne, trumny. Trudno o innego artystę który by tak wyraziście operował tą symboliką (ilustracja w kolorowej wkładce – przyp. red.). _______________________________________ C.C.L. Hirschfeld, Theorie der Gartenkunst, Leipzig 1779 – 1785; cyt. za: Białostocki J., Od heroicznych grobowców do pogrzebu chłopa [w:] Ikonografia Romantyczna, red. Alicja Dyczek, Warszawa 1977, s. 124. 13 Pomijam rzeźbę, która jest bezpośrednią i najbardziej wyrazistą warstwą „świata” cmentarnego. 14 Liczne ryciny przedstawiające antykizujący grobowiec Jean – Jacques Rousseau na topolowej wyspie w Ermenonville. 15 J. Białostocki, Od heroicznych grobowców do pogrzebu chłopa [w:] Ikonografia Romantyczna, red. A. Dyczek, Warszawa 1977, s. 123. 12

135

Andrzej Żygadło, Percepcja atrybutów cmentarza

W drugiej połowie XIX wieku w sztuce już prawie nie pojawia się motyw samotnego grobowca w pejzażu, natomiast coraz częściej występują takie tematy jak pogrzeb i cmentarz. Przedstawia się je w ujęciu realistycznym, nie akcentując dodatkowych warstw symbolicznych, a opierając się głównie na tych zawartych w samym temacie. Grzechem by było nie wspomnieć o Pogrzebie w Ornans Courbeta, ale i w polskiej sztuce pojawiło się wiele interesujących prac o tej tematyce. Te najistotniejsze to: Józefa Szermentowskiego Pogrzeb chłopski z 1862 r. oraz Biednemu zawsze wiatr w oczy z 1875 r., Henryka Piątkowskiego Pogrzeb dziecka na Ukrainie z 1873 r., Stanisława Witkiewicza Pogrzeb na wsi z 1878 r., Eugeniusza Steinsberga Elegia z 1898 r., Teodora Axentowicza Pogrzeb huculski z 1882 r.16. Widoków samego cmentarza jest dużo mniej i powstają później, bo na przełomie XIX i XX w. Z tych warto wymienić: Adama Chmielowskiego Cmentarz włoski o zmierzchu i Szara godzina z 1880 r., Edmunda Perle’a Dzień zaduszny z 1882 r., Feliksa Brzozowskiego Cmentarz wiejski w Osówku i Cmentarz wiejski z 1883 r., Juliana Fałata Cmentarz Montmartre w Paryżu z 1893 r., Wojciecha Gersona Cmentarz w górach z 1894 r., Andrzeja Grabowskiego Cmentarz wiejski z 1885 r., Wojciecha Weissa Cmentarz żydowski w Strzyżowie ok. 1901 r.17. Można powiedzieć, że im bliżej XX wieku tym częściej na obrazach widzimy pogodne niebo, a artyści zdają się rezygnować z ukazywania treści wanitatywnych wynikających ze zjawisk przyrodniczych. Pomijając ewolucję tematu w XX wieku, warto przyglądnąć się pewnym zjawiskom nawrotu odbioru intuicyjnego (powszechnego w XIX wieku) w dniu dzisiejszym. Szeroki dostęp do cyfrowego sprzętu fotograficznego, komputera i programów graficznych, rozmnożył artystów fotografów, których jednym z ulubionych tematów są mroki cmentarza. Nie byłoby w tym niczego złego, gdyby nie to, że nie czerpią oni z całego bogactwa znaczeń, w które obfitują stare cmentarze, ale warstwę ekspresyjną nadaje się w komputerze za pomocą odpowiednich filtrów. I w tym nie byłoby tak wiele złego, gdyby autorzy za pomocą nowoczesnych technik podkreślali urodę uchwyconej rzeczywistości, a nie próbowali makijażem wykreować piękno. Na koniec warto jeszcze zadać sobie jedno podstawowe, niby oczywiste pytanie. Mianowicie komu potrzebne są cmentarze, zmarłym czy żywym? Wyznawcy większości religii mają obowiązek zmarłych grzebać, jednak nie ma żadnego obowiązku zmarłych upamiętniać18. W katolicyzmie często przy okazji Wszystkich _______________________________________ Obraz śmierci w sztuce polskiej XIX i XX wieku, katalog wystawy MNK, red. E. Ryżewska, Kraków 2000. Ibidem. 18 Przykładem jest Antygona Sofoklesa, w której jednym z głównych motywów jest zakaz pochówku, jako kara za zdradę. W religii katolickiej: Uczynki miłosierdzia względem ciała, punkt 7 – Zmarłych grzebać. 16

17

136

Ca spa r David Fr idr ic h , Opa ct wo w dębow ym l esie, 1 8 0 9 -1 0 (f ot. a utor a )

Świętych zaznacza się, że zmarłemu potrzebna jest nasza modlitwa i nic więcej. Skąd więc te wszystkie przedmioty cmentarne, które wyżej opisałem i te, których nie opisałem? Stąd, że wybudowali je żywi dla siebie i dla innych żywych! To one nam przypominają o zmarłych, a nie zmarłym o nas. Dlatego starajmy się, aby mówiąc nam o śmierci, przypominały o wartości życia. Przecież warto wiedzieć jakie czynniki nastrajają nas do refleksji, a jakie tę refleksję uniemożliwiają. Mam nadzieję, że powyższy tekst pomoże w jakimś stopniu te zależności zrozumieć.

■

andrzej Żygadło – student Wy d z i a ł ó w M a l a r s t w a o r a z K o n serwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie. Zajmuje się malarstwem, rysunkiem, grafiką, fotografią, jak również dokum e n t a c j ą i k o n s e r w a c j ą z a b y t k ó w, historią sztuki oraz ikonograf ią. Autor i wsp ółautor ar ty kułów o zabytkach Podkarpacia. Członek Stowarzyszenia Magurycz.

137