Anna Pawlikowska-Piechotka Za gospoda ro wa nie turystyczne i rekreacyjne
Spis
t reśc i
Wstęp ..... „ .... „„„....„ .... „„„.......... „.„..... „ ..... „ „„...... „ ............„ .......„ ... „ „„.... „ ........ „ ...... „ ... „ „„.... „„.. „ „„....„„ .. 9
1. Turystyka i rekreacja w planowaniu przestrzennym „„„„„ „ „„„„„„„.„ „„„„„„„ „ „„„„„„„ „ .„„„„ 11 1.1 .•Turystyka" i . rekreacja• - znaczenie te rm inów„ „„„ „„„„„„ „„„.„„„„„„ „„„„„„„„„.„.„„ „ „„„ „„„„„„ „„„.„.„ 11 1.2. Pl anowanie przestrzenne i zagospodarowanie turystyczne„ .„ ... „ ....... „„„ ..„ „ „„„ „.„„„„„„.„ ..„ „„„ ..„ .„ . 15 1.3. Funkcje turystyczne .regionów", . rej onów" i .m iejscowości• turystycznych„„„ „„„ „„„„„„„ „ „„„„„. 18 1.4. Formy turystyki i rekreacji a plany zagospodarowania terenu „„„„„ „„„„„„„ „„„„ „„„„„„ „ „„„ „„„ „„„„ 19 1.5. Podstawy prawne za rządzania bazą turystyczną„„ „„„ „„.„„.„.„„„„„„ „„„„„„ „„„.„„„ „„„ „„„ „„„„„„.„.„ .. 23 1.6. Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyj ne a granice odporności środowiska „„„„„„„„ „„„ „„„ „ 24 1.7. Tradycje zagospodarowania turystycznego „ .„ .„ .„ .„ „ ..„.„.„.„.. „ „ ..„ .„ .„ .„ .„ .„ .. „„..„ „ ..„ .„ .„ .„ „ ...„ .„„.„.. „ „ .. 27 1.8. Funkcje turystyczne obi ektów zabytkowych „„„„„„„„„ „„„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„„„„„„„„ „„„.„.„„ „ . 30 1.8.1. Funkcj e turystyczne zabytkowych rezydencji „ „„.„ „„„„„„„„„ „„„ „„„„„„„„„„ „ „„„ „„„ „„.„ „„ „„„„. 31 1.8.2. Funkcje turystyczne zabytków przemysłu „„„„„„„„ „„„„ „„„ „„„ „„„„„„„„„„„ „„„ „„„ „„„„„„„„„„„. 35 1.8.3. Funkcj e turystyczne a ochrona zabytków „„„ „„„ „„„„„„„ „ „„„„„„ „„„„ „„„„ „„„ „„„ „„„ „„„ „„„„„ „„ 37
2. Turystyczna baza noclegowa „„„„„„.„„„„.„„.. „„„.„.„„„„„„„ „ „„„„„„„ „ „„„„„„.„.„„„.„„„„ „ „„„„„43 2.1. Obiekty ho telarskie w Polsce„„„.„ „„„.„.„„ .„ „ „„„„„„.„„ „„.„„ „ „„„ „„„ „„„.„.„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„„ „„.„.„„ „ „„„ .43 2.2. Charakterystyka turystycznej bazy noclegowej w Polsce wg danych GUS .„ „„„ „„„ „„„„„„„ „ „„„ „„.45 2.3. Rodzaje turystyczn ej bazy noclegowej w Polsce „ „ „„„.„„ „„„ „„„„„„„ „„„„„„„ „„„„„„ „ „„„ „„„.„„„„„ „„„ SI 2.3.1. Hote le „„.„..„ „.„ ..„ .„ „ ..„ .„.„.„.„.„ .. „ .„ „.„„„ .„ „„.„„.„„„ .„ .„ .„ .„ .„ .„.„.„.„. „ ..„ .„ .„ .„ .„ .„ „„.„„.„„„ .„ .„ .„ .„ .„ .„ . 51 2.3.2. Motele .„.„. „.„„„ .„„ ..„.„„ „„.„„ „ „„„ „.„„.. „.„„„.„.„„ „ .„ „.„ ..„ .„„„„.„.„.„. „„„ .„„„„„ .„„„.„.„„ „ .„ „.„ ..„ .„„„„. 56 2.3.3. Pensjonaty„„.„ ..„ .„ .„.„ .„.„.„.„„ „ .„ „ ..„ ... „„„.„.„.„.„„ „ „ ..„ .„.„„„„.„.„.„. „.„.„.„„„ „„„.„ .„.„.„„ „ „ ..„ .„.„„„„. 57 2.3.4. Kempingi „ „.„„„ „.„.„„„ ..„„.„. „.„„„ „ ..„ ... „„„ „„„.„.„„„ „ ..„ .„ „„„ .„.„.„.„. „„„ .„ .„ .„ .„.„ „„„.„.„„„ „ ..„ .„ „„„ .„. 58 2.3.5. Domy wycieczkowe „.„„ ..„.„.„.„„„ „„.„ „ .„.„ .„ „„„.„„ „ „„„ .„.„ .„.„ .„.„.„.„ ..„ „.„„„ .„ .„ .„ „„„.„.„. „„„ .„.„ .„. 60 2.3.6. Schroniska „ „.„ ..„ .„ „ ..„ .„.„.„.„.„ .. „ .„ „.„„„ .„ „„.„„.„„„ .„ .„ .„ .„ .„ .„.„.„.„. „ ..„ .„ .„ .„ .„ .„ „„.„„.„„„ .„ .„ .„ .„ .„ .„ . 61 2.3.7. Schroni ska młodzieżowe„.„.„. „.„„„„„„ „„„ „ ..„ „„„.„. „ .. „ .„ „.„ ..„ .„.„.„.„.„. „.„„„ „„„„ ..„ „„„.„.„„ „ .„ „.„ .. 61 2.3.8. Pola biwakowe.„ .„ .„ „ ..„ .„.„.„„ „ .„ „ ..„ ... „„„.„ .„.„.„„ „ „.„ ..„.„„„„.„.„.„.„. „.„.„„„ „„„.„ .„.„.„„ „ „.„ ..„.„„„„. 63 2.3.9. Kwa tery prywatne (pokoje gościnne) „ „„„ „„„ „„„.„.„.„„„ „„„„„„ „„„.„.„.„„„ „„„ „„„.„ „„„.„.„.„„„ „„ 64 2.3.1O. Kwatery agroturystyczne „.„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„„ „ „„„ „„„ „„„.„.„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„„ „„ 65 2.3.11. Ośrodki wypoczynkowe „ „.„.„.„.„„.„ „ „„„ „„.„„.„.„„ „ „„„ „.„„„ „„„.„.„„ „ „.„„„ „„„ „„.„ „.„.„„ „ „„„ „.„„ 68 2.3.12. Ośrodki kolonijne„.„ „„„„ „„„„„„„ „„.„„„„„„ „„.„„ „ „„„ „„„.„„„„.„.„„ „ „„„ „„„„„„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„. 69 2.3.13. Ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe „ „„„.„.„.„.„.„„ „ „ ..„ .„ „.„ ..„.„.„.„. „.„.„ ..„ „„„.„.„ „„„.„„ „ „.„ .. 70 2.3.14. Domy pracy twórczej „„„.„„ „ „„„ „„.„ „.„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„.„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„. 71 2.3.15. Zakłady uzdrowiskowe „ „„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„„ „„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„„„„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„„„„„. 72 2.3.16. Domy rekreacyjne„ „ ..„„.„. „.„„„ „ ..„ ... „„„ „„„.„.„„„ „ ..„ .„ „„„ .„.„.„.„. „„„ .„ .„ .„ .„.„ „„„.„.„„„ „ ..„ .„ „„„ .„ . 72 2.3.17. Apartamenty wakacyjne„„.„„„ „ ..„„„„.„ „ ..„.„.„„ „ „.„„„.„ „„„ .„.„.„.„„ „ .„ .„ .„.„.„ „ ..„.„.„„ „ „.„„„.„ „„„. 76 2.4. Timesharing „ „ ..„ .„ .„.„.„.„.„. „.„„„ „ ..„ .„ „„„.„ .. „„„ „ „.„..„ .„ „„„ .„.„.„.„. „.„..„ .„ „.„„„.„.„.„„ „ „.„..„ .„ „„„ .„.„.„.„. „. 77 2.5. Wymagania formalne stawiane ba zie noclegowej „ „„„„„„„„„ „„„ „„„„„„„„„„ „„„„„„„„„.„ „ „„„„„„„„ „„ 77 2.5.1. Wymagania dla hoteli, moteli i pensjonatów „ „„„„„„ „ „„„ „„„„„„„ „„„„ „„„ „„„„„„.„„„„„„„„ „ „„„. 77 2.5.2. Wymagania dla kempingów i pól biwakowych „„„„„„„ „„„ „„„ „„„ „„„„„„„„ „„„ „„.„ „ „„„„„„„ „ „„ 78
2.5.3. Wymagania dla dornów wycieczkowych.„ ..„ „„„ „„„ „„„ „„„.. „„„ „ .„ „„„ „„„.„.„.„ .. „ „„„ „„„ „„„„„„.„ 78 2.5.4. Wymagania dla schronisk młodzieżowych „.„„„ .„ „.„„„ .„ „„„„„.„ .„ .„ .„ .„ „„„ .„„„„„..„„„ .„ „.„„„ .„ „. 79 2. 5.5. Wymagania dla schronisk .„„„„„ „„ „. „. „„ „ „„„ „„.„ „„„„. „. „„„„.„„„ „„„„„„ „„ „. „„ „ „„„ „„.„ „„„„ „„ „„„„ 79 2.5.6. Wymagania dla innych obiektów ho telarskich ..„ „ ..„ .„ „„„ „„„„„.„ .„ .„ „„„ „„„ „„„„„„„ „ .„ „ ..„ .„ „„„ 79 2.5.7. Wymagania w zakresie dostosowania obiektów hotelarskich do potrzeb osób niePełnosp rawnyc h„ „. „.„„ „ .„ .„„„ „.„ .„ .„. „. „. „. „.„ ..„ .„ .„ .„ .„. „. „. „„ „ .„ .„ .„ ..„ „ „ ..„. „. „. „. „.„„ „. „ „„ „ .„ .„. „. „„ „ .„ „ ..„ .. 8O 2.6. Ekologizacja bazy noclegowej„.„ .„.„.„.„.„..„„..„ .„ .„ .„ .„.„.„.„.„ .. „„..„ .„ „ ..„ .„.„.„ ..„„.„.„ ..„ .„ .„ .„.„.„.„.„ .. „„. „ 81
3. Turystyczna
baza gastronomiczna .„„„ ...„.„„„.„ ...„„„ ...„.„„„„„ ....„.„„„„„ ...„.„„„„ „ ..„„„ .....„ .„„„.85
3.1. Znaczenie bazy gastronomicznej w zagospodarowaniu turystycznym „„„.„ „ ..„ „ ..„ „„„ „„„„„„„ „ „„„ 85 3.2. Tradycj e historyczne bazy gastronomicznej „.„.„..„ „„„ „„„ „„„ „„„.„„ .„ „ „„„ „„„ .„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„ 86 3. 3. Rodzaje bazy gastronomicznej w Polsce (zgodni e z term inol ogią GUS)„„„„„ „„„ „„„ „ ..„„„„„„ „„„ „. 87 3.4. Kawiarnie (kluby) internetowe„„„„ .„ .„ „„.„.„.„ „ ..„ .„ .„ .„ .„ .„ .. „.„„..„ .„ .„ .„ „ ..„ .„.„.„.„.. „ .„ „.„ ..„ .„ „ ..„.„ .. „„. „.„ 92 3.5. Struktura bazy gastronomicznej w Polsce ..„„„ „.„ .„ „„„ „„„ „„„..„„„ .„ „ „„„ „.„„„ „„„.„„ „ „„.„ „ „„„.„ „„„ ..„„ 94
4. Turystyczna
baza transportowa .„„„„.„„.„.„„„„„ ..„„.„.„„„„„„„„„ .. „ ...„„.„.„„„„„„.„.„ .. „ ...„„„..„ .. 97
4.1. Ewolucja środków transportu w historii cywilizacji europejskiej .„.„„„„„ „ „„„ „„„.„.„.„.„„„„„ „ „„„ „„„ 97 4.2. Znaczenie transpor tu w zagospo darowaniu turystycznym „ „ „„„.„„„„„ „ .„ .„ „„„ „„„ .„.„„„„„ „ „.„„„ „„„ 99 4.3. Typy transportu „ ..„„. „„„ „.„„„ „„„ „„„.„.. „ „„„ .„.„ .„.„.„ .„ .. „„.„. „.„„„.„.„ „„„ „„.„„„ „ „.„ .. „ .„„„„ .„ .. „„.„. „.„„„.„ 100 4. 3.1. Transport sarn ochod owy„ „ „„„.„.„. „. „„ „ „„„ .„ .„ „„„.„. „. „. „„ „ .„ „„„.„ „„„.„.„. „„ „ „„„ „„„ „„„.„.„. „. „„ „ 1OO 4. 3.2. Transpor t kolejowy .„ „ „.„„„ „„„ „„„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ .„ „ „„„ „„„.„ „„„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ .„ „ 102 4.3.3. Transport lotniczy„„„„ „.„.„„„.„.„.„„ „ „.„ ..„.„ .„ .„ .„.„.„.„. „.„.„„„ „„„ „ ..„.„..„„. „ .. „ .„„.„ ..„ .„.„.„.„. „.„.„. 106 4.4. Szlaki turystyczne (piesze, narciarskie, konne i rowerowe) w Polsce„„„„„ „ „„„ .„ „„„ „„„„„„„ „ „„„ „„ 108 4.5. Żegluga śródlądowa w Polsce „ „„„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ .„ „ „„„ „„„ .„ „„„.„.„„ „ „.„„„ „„„ „„„.„.„.„„ .„ 11 1 4.6. Żegluga morska w zagospodarowaniu turyst ycznym „ „.„„„ „„„„„„„„ „„„ „„„ „„„ „„„„„„„„ „„„ „.„„„ „„ 112
5. Turystyczna baza
uzupełniająca (wybrane obiekty i urządzenia)„„„„ ...„„„..„ „ „ ..„„„.„„„„. 115
5.1. Znaczenie bazy uzupełniającej w zagospodarowaniu turystycznym „„„„ „„„ „„„ „„„.„ „„„„„„.„„„ „„ 115 5. 2. Urządzenia turystyczne i rekreacyjne.„ „„„.„„ „ „„„ „.„„„.„ „„„.„„„„.„„„ „„.„ „ „.„„„.„„ „ „„„ „.„„„.„ .„ „„„„„ 116 5. 2.1. Kąpieliska. „. „. „„„ .„ „ ..„ .„.„.„.„. „ .. „ „„„ .„ .„ .„ .„.„ .„. „. „. „.„ ..„ „.„„„.„.„.„.„. „„ „ „ ..„ .„ .„.„.„.„.„. „. „.„ ..„ „.„„„ 116 5.2.2. Pływa lnia odkryte„.„ .„„.. „ .„.„.„.„. „„„.„ „.„.„..„ .„ „„.„„„ „ .„ „.„„„ .„ „ ...„„.„ .. „ .„ .„ ..„ „ „ ..„.„ „„.„„.„..„ „.„. 117 5. 2.3. Pływa lni e kryte „ „ „.„„„ „„„ „„„. „. „„ „.„ „„„ „„„.„ .„ .. „ „. „„ „ „„„.„.„ „„„ „„ .„ „„ „ „„„ „„„„„„ „„„. „. „„ „ „„„.„ 118 5. 2.4. Parki wodne „ „.„ „„„ „„„.„.„.„. „. „„ „ „„„ .„ „„„.„ „ ..„. „. „„ „ .„ „„„.„.„.„.„.„. „„ „ „„„ „„„„„„.„.„. „. „„ „ .„ „„„.„ 118 5.2.5. Koleje lin owe i wyciągi narciarskie.„ .. „„„ „ „.„„„ .„ „„„ „„„.„. „„„ „„„ „„„ „„„.„.„.„„ .„ „ „„„ „„„ „„.„„.„. 120 5.2.6. Pola golfowe „. „„„ „.„„„ „„„ „„„.„..„ „„„ .„.„ .„.„.„ .„ .. „.„ „„„ „„„.„.„ „„„ .. „.„„„ „ „.„ ..„ .„„„„ .„ .. „.„ „„„ „„„.„ 121 5. 2.7. Ujeżdżalnie kryte „ „ „„„.„„.„„„ .. „ „. „„„ .„ „„„.„ .„ .„ .„. „. „„ „ .„ .„ „„„ .„.„ .„. „.„. „„ „ „ ..„ .„.„ .„.„ .„. „. „.„ ..„ .„ .„ 12 2 5.2.8. Stadiony i boiska sportowe„.„ „„„.„.„„ .„ „ „„„ „„„ „„„.„.„.„„ „ „„„ „„.„ „ „„„.„.„„ „ „„.„ „ „„„ „„„ „„„.„„ „ 123 5.2.9. Ko rty tenisowe „ „.„„„ „„„.„.„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „. „„„.„„ .„ „ „„„ „„„.„ .„ ..„.„„„ „ „„„ „.„„„ „„„.„.„„ .„ „ „„„ „. 123 5.3. Instytucje i urządzenia paraturystyczne„„„ „ „.„„„ .„ „„„ „„.„.„„„ „ „„„ „„„.„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„ .. „„„ „ 124 5. 3.1. Muzea„ „ .. „ .„„.„ .. „„.„..„.„ „„ .„ „„ „.„ „ ..„ „ ..„.„ .„.„. „ .. „ .„ .„ „.„.„ ..„ .„ „„ „. „.„. „.„„„ „ ..„ .„ .„.„ ..„ „ ..„ „.„.„.„ ..„ .„ 12 5 5. 3. 2. Skanseny. „.„.„.„„„ .„ .„ .„ „„ „. „. „. „.„.„.„.„ ..„ .„ ..„ „ .. „ „. „.„ .. „.„ „„„.„.„. „ ..„ „„„ .„ .„ .„ .„.„.„ „„ .„ „. „.„ .. „.„ „ ..„ 129 5.3.3. Galerie „.„.„.. „ „„.„„ .„ .„ .„ .„ ..„„.„.„.„ ..„ .„.„ .„ .„.„.„.„„ „ „ ..„.„.„ „ ..„.„.„.„.„ ..„ .„.„ „ ..„.„ .„.„.„.„„ „ „.„„„.„ „ ..„ 130 5. 3.4. Teatry, ki na .„ „.„.„.„..„.„ „„ .„ „. „„ „ „.„.„..„ .„ .„.„. „. „ .. „ „.„.„.„ ..„ .„ „„„. „.„. „.„.„.„..„ .„ .„.„ .„. „ .. „ „.„.„.„ ..„ „. 131 5.3.5. Sieć handlowa i usługowa „„ „„„.„.„„„ „„„ „„„ .„ „„„.„.„„.„.„„ „„„ „„„ „„„ .. „„„ .„ .„ „ „„.„ „ .„„ „„.„.„„ „ „. 132
6.
Zagospodarowanie turystyczne na obszarach cennych przyrodniczo„ „.„„.„.„„„„„.„„..„. 135 6.1. Turyst yka i rekreacja na obszarach leśnych „„ „ „„„.„ „„„.„.„„„„„ „.„ „„„ „„„.„.„ „„„„„.„ „„„.„ „„„.„.„„„„„. 135 6.2. Turystyka na obszarach chronionych „„.„ „ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„„ „.„„„.„ „„„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „ 138 6.2.1. Turystyka w rezerwatach„.„.„.„„ „„„ .„ „ „„„ „.„„„.„„„„.„.„„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„„„„.„ .„.„.„„ „ „„.138 6.2.2.Turyst yka w parkach narodowych.„.„.„.„.„ ..„.„ „„„.„.„.„.„. „„„ .„ .„ „ ..„.„.„.„.„.„. „.„ ..„.„ „„„.„.„.„.„. „140 6.2.3. Turystyka i rekreacja na obszarach parków kraj obrazowych „„„„„ „ „„„ „„„ „„„„„„„ „ „„„.„ „„„ 142 6.2.4. Turystyka i rekreacja na obszarach chronionego krajobrazu „„ „ „„„ „„„ „„„ „„„„„„„ „ „„„ „„„„. 144 6.2.5. Tu rystyka i rekreacja na obszarach .Natura 2000"„ „„„.„„„„„ „ „„„„„„ „„„.„„„„„„ „„„ „„„.„ „„„.„ 145 6.2.6. Pomniki przyrody .„ .„ .„ .„ .„.„.„.„.„.„„ .„ „ .„ „ ..„.„.„.„.„. „ ..„ .„ „ ..„ .„ .„.„.„.„„ „ „.„„ „ .„ „ ..„.„.„.„.„. „ ..„ .„ „ ... 147 6.2.7. Stanowiska dokumentacyjne.„.„.„. „.„..„ .„ „„ „.„.„.„.„.„„ „ „ ..„ .„ „.„ ..„.„.„.„. „.„.„ ..„ „„ „.„.„ „„„.„„ „ „.„ 147 6.2.8. Użytki ekologiczn e. „ ..„ .„ .„.„.„„ „ „.„.....„.„ „„„.„.„.„. „.„ ..„ .„ .„ „ ..„.„.„.„. „.„.„.„ ..„.„ „„„.„.„.„. „.„ ..„ .„ .„ .. 148 6.2.9. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe .„ „ ..„ .„ .„ „ ..„.„.„.„. „.„„„.„ „ ..„ .„ .„.„.„„ „ .„ „ ..„ .„ .„ „ ..„.„.„.„. „ ... 148 6.2.10. Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów „ „.„„„„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„„„„„ „ „„„ „„„„„„.„„„„ 148
7. Zagospodarowanie rekreacyjne terenów miejskich ... „ „„.„. „„.„.„„„. „ „.„. „ „„„ „ „„„.„.„„.„.„ ... 151 7.1. Znaczenie te renów zieleni w środowisku miejskim „„„ „„„.„„„„„„„„„ „„„ „„„.„.„„„„„ „ „„„ „„„ „„„.„ „„„ 151 7.2. Rodzaje i program zagospodarowania terenów zieleni w mieście „„ „„„ „„„ „„„.„ „„„„„„„ „ „„„ „„„ „. 152 7.2.1. Parki mi ejskie„ „ „„„ .„.„.„.„.„.„.„„ „„„ „„„„ .„.„ „„„.„„ „ „.„ ..„ .„„„„ .„ .„.„.„. „.„.„„„.„ .„.„ „„„.„.„„ „ „ ..„ .„„.„ 152 7.2.2. Zieleńce„„. „. „ ..„ .„ .„ .„.„ .„.„.„.„„ „ .„ „ ..„ ... „„„.„.„.„„ „ „.„ ..„ .„ .„.„.„.„.„.„. „.„.„.„„„ „„„.„.„.„.„„ „ „ ..„ .„ .„.„„ 154 7.2.3. Ogrody jordanowskie „ .„ „ ..„ .„.„.„.„.„ .„ ..„ .„ .„ .„ .„ „„„.„.„„„ .„ .„ .„ .„ .„ .„.„.„.„. „.„ ..„ .„ .„ .„ .„ „„„.„.„„„ .„ .. 1S4 7.2.4. Zieleń towarzysząca zabudowie osiedlowej„ „„„.„ „„„.„.„.„„ „ „„„ „„„„„„ „„„.„„ „.„ „„„.„.„ „„„ „„„ 1SS 7.2.5. Miejsca wypoczynku osób starszych„ „ „„„ „„„ „„„.„.„.„.„„ „.„ „„„ „„„.„.„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„.„.„.„.„„ .156 7.2.6. Place zabaw dla dzieci i m łodzi eży „„ „„„ „„„ „„„ „„„„„„„„ „„„ „„„ „„„ „„„„„„„ „ „„„ „„„ „„„.„ „„„„„ „ 1S7 7.2.7. Place zabaw dla dzieci niep ełnosprawnych .„.„.„ „„„.„„„„„ „ „„ „ „„„ „„„.„„„„„„ „„„ „„„.„.„ „„„„„„ 1S8 7.2.8. Ogrody dydaktyczne .„ .„ .„.„.„.„.„. „„..„.„.„„„.„.„.„.„.„„ „ „ ..„ .„ .„.„.„.„.„.„. „.„.„.„.„„„.„.„.„.„.„„ „ „ ..„ „ 1S9 7.2.8.1 . Ogrody botaniczne „ „ „„„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„„ „ „„„ „ 160 7.2.8.2. Ogrody zoologiczne„.„.„.„.„. „„„ .„.„.„.„ „„„.„.„.„„ „ „.„ ..„ .„.„.„ .„.„.„. „„„ „„„.„.„ „„„ „„„.„„ „ „.„1 60 7.2.9. Miejskie ośrodki sportowo -rekreacyjne„ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„„ „ „„ „ „„„ „„„ „„„.„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„.„.„ 162 7.2.10. Rodzinne (pracownicze ) ogrody działkowe „ „ „„„ „„„„„„„„„„„ „„„ „„„ „„„„„„„ „ „„„ „„„ „„„ „„„„. 163
8. Zagospodarowanie miejscowości
turystycznych„„.„ .. „„„. „ „.„.. „.„„ „ „„„ .. „„„. „ „.„.. „.„„ „ „.„.. 167
8.1. Kąpiel i ska nadmorski e„ „ „.„ ..„.„ .„.„.„.„. „.„.„ „ „ „ ..„ „.„„„.„.„. „.„„„ „ ..„ .„ .„.„.„.„. „.„.„„ „ „ ..„ „.„„.„„.„. „.„„ „ „„.167 8.2. Ośrodki sportów wodnych„ „ .„ .„ .„ .„.„.„.„.„ .„.„.„.„„„.„.„.„.„„ „ .„ .„ „ ..„ .„.„ „„„.„. „.„.„.„.„.„„„.„ „„„.„„ „ .„ „ ... 168 8.3. Ośrodki turystyki górskiej i sportów zimowych .„.„ „„„„„„ „„„„„„„ „ „„„ „.„„„.„ „„„„„„„ „ „„„ „„ „„„„ „„„ 170 8.4. M i ejscowości uzdrowiskowe .„ „„„.„.„.„.„. „.„.„ ..„ „„ „.„.„.„.„.„„ „ „ ..„ .„ „.„ ..„.„.„.„.„.„.„ ..„ „„ „.„.„ „„„.„„ „ „.„ 182 8.S. Miejscowości pielgrzymkowe „ „ „„„ „„„.„„ .„ „ „„„ „„„.„ „„„.„.„„ „ „„„ „„ „ „„„ „„„.„.„„ „ „„„ „„„.„ „„„.„.„„ „ „„.192
9. Uwarunkowania zrównoważonego zagospodarowan ia turystycznego„.„„.„„„„„„„„„„.„203 Materiał ilustracyjny... „ ...... „„.. „ „ ............. „ „ .............. „ ....„ „ ........„ .. „ „ ............ „ .„........„ .. „ „ ............ „ „„..... 211
Bibliografia ... „„.... „„.. „ „ ....... „„.. „ „„.... „„.. „ „ ............... „ .....„„ .... „.„....„ ....... „ .....„„ .... „ .... „ „ ...... „„.. „ „„...... 227 Summary ......„„.... „ .... „ „„..... „ .... „ „„.... „ .... „ „„...... „ ............„ ......„.„ .. „ „„............„ ......„ .... „ „„.... „„.. „ „„...... 23S
Wstęp Książka
„Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne" została napisana przede wszystkim z myślą o studentach kierunku turystyka i rekreacja, niemniej jednak mam nadzieję, że będzie ona przydatna również słuchaczom innych kursów - obejmujących problematykę organizacji turystyki, hotelarstwa, planowania miast czy gospodarki przestrzennej. Szczególnie rozdziały pośw i ęcone zagadnieniom zagospodarowania terenów dla sportu i rekreacji mogą być - jak sądzę - interesujące dla studentów wychowania fizycznego, a także dla przedstawicieli samorzą dów lokalnych. Książka powstała w oparciu o materiał wykładów, jakie od wielu lat prowadzę na uczelniach w Polsce i za gran i cą. Zazwyczaj treść wykładów jest programem autorskim, w którym wykładowcy wyróżn i ają te wątki, które uważają za najistotniej-
sze. W czasie moich
spotkań
z uczestnikami kursów na temat
zagospodarowania turystycznego i rekreacyjnego szczegó l ną uwagę zawsze zwracam na potrzebę zrównoważonego zagospodarowania turystycznego i rekreacyjnego, czyli „ ekol ogizację przestrzeni turystycznej''. To samo starałam się zaakcentować w tej pracy: chciałam przede wszystkim podkreśl ić konieczność zrównoważonego rozwoju obszarów o funkcji turystycznej i rekreacyjnej, potrzebę przyjęcia takiego kierunku polityki przestrzennej, który będzie kompromisem m i ędzy zaspokojeniem potrzeb turystów a zasadami ochrony środowiska przyrodniczego, społecznego i kulturowego (przy jednoczesnym zagwarantowaniu wzrostu gospodarczego, którego beneficjentem byłaby społeczność lokalna). Mam naturalnie św iadomość, że nie poruszyłam wszystkich problemów zw i ązanych z podejmowanym tematem. Ponieważ zagospodarowanie obszarów i miejscowości z myś l ą o ich funkcji turystycznej i rekreacyjnej jest zagadnieniem obszernym
1o
W S T ĘP
i wielowątkowym, zmuszona byłam wybrać do omówienia tylko niektóre kwestie. Mam jednak nadzieję, że zaproponowany tekst pozwoli Czytelnikom na zdobycie ogólnej orientacji w tej materii. Obszerna bibliografia, w m i arę możności uwzględn ia jąca pozycje wydawnicze nie starsze niż z 1994 r., powinna ułatwić uzupełnien i e i pogłębien i e wątków, które wydadzą się Czytelnikowi szczególnie ważne i interesujące. Część prezentowanej w poszczególnych rozdziałach problematyki była już publikowana w innej formie, przede wszystkim w postaci artykułów ukazujących się w kolejnych zeszytach "Problemów Turystyki'; "Turystyki i Rekreacji'; „Ochrony Zabytków oraz „Problemów Ekologii" (w lata.eh 1994-2008). Po raz pierwszy treści te ukazują się jednak w opracowaniu zbiorczym, jest to pierwsze ich pełne wydanie. 11
Anna Pawlikowska-Piechotka, 2009 r.
1. Turystyka i rekreacja w planowaniu przestrzennym 1.1. „Tur ystyka " i „rek reacja" - znaczen ie termi nów
1
Por. w. Kurek. Turystyka. Warszawa 2007, s. 11- 12; K. Prz ecławski,
Człowiek
i turystyka - zarys socjolo·
gii turystyki. Kraków 1997, s. 29-30. Slow nik j ęzyka po ~ skiego, t. 111, Warszawa 1981 {ha sła: .turystyka" i . rek re·
acja' ).
1
W. Kurek, Turystyka, op. cit.; K. Przecławski,
Człowiek
i turystyka - zarys socjologii
turystyki op. cit. s. 27-33. Por.
też
J. Gospodarek,
Prawo w turystyce i hotelarstwie. Warszawa 2007,
s. 34-35.
W popularnym ujęciu słowo „turystyka" oznacza zorganizowane (zbiorowe) lub indywidualne wyjazdy poza miejsce stałego zamieszkania, mające cele krajoznawcze albo będące formą czynnego wypoczynku. Natomiast termin „rekreacja" w języku codziennym oznacza wypoczynek, wytchnienie i rozrywkę'. W literaturze przedmiotu nie ma jednej, powszechnie obowią zującej definicji terminu „turysta" lub „turystyka'; nie wszystkie też określenia, które stosują autorzy prac naukowych poświę conych zagadnieniom turyzmu, są zbieżne z ich popularnymi, powszechnie przyjętymi znaczeniami. Na przykład w powszechnym rozumieniu turystyki, turystą nie jest osoba udająca się w podróż służbową, ale w myśl wielu przyjętych współcześnie definicji (np. w myśl definicji przyjętej przez United Nations World Tourism Organization (UN WTO), czyli Św iatową Organ izację Turystyki), taką osobę traktuje się w danych statystycznych jako turystę. Jest to konsekwencja modyfikacji tradycyjnego pojęcia podróży turystycznych (rozumianego niegdyś wyłącznie jako „podróże w celach niezarobkowych") i rozszerzenia jego zakresu znaczeniowego o wyjazdy zawodowe (podróże służbowe), jeżeli uwzględniają one korzystanie z usług typowo turystycznych (hotel, restauracja) i zachowania charakterystyczne dla ruchu turystycznego (np. zwiedzanie muzeum). Na brak uściśl onych pojęć w zakresie turystyki zwracają uwagę teoretycy turyzmu (np. Włodzimierz Kurek i Krzysztof Przecławski)2. T.a sytuacja ma zw i ązek ze szczególnym charakterem zjawiska, jakim jest turystyka (obejmuje ono bowiem szeroki wachlarz problemów: społecznych, ekonomicznych,
12
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
1
kulturowych i przestrzennych), a także ze skomplikowanymi, relacjami między podróżuj ącymi, organizatorami turystyki i stałym i m i eszkańcami odwiedzanego obszaru. Definicje turystyki przyjęte dla potrzeb statystycznych są dosyć szerokie i z konieczności ogólnikowe, nieco inne jej uj ę cie jest zaś potrzebne dla celów naukowych i dydaktycznych. Ale także w samej literaturze przedmiotu występują różnorod ne propozycje definiowania tego terminu. Przykładowo Rob Davidson w pracy Turystyka pisze: „Turystyka dotyczy osób przebywających poza domem, które b i orą udział w tymczasowych, krótkotrwałych wyjazdach, w określonych celach „turystycznych"3. Autor ten proponuje też wyróżnien i e trzech typów współczesnej turystyki: turystyki wypoczynkowej (tu zalicza wakacje, sport i rekreację, imprezy kulturalne, odwiedziny u przyjaciół i krewnych); turystyki w celach służbowych (rozumianej jako spotkania handlowe, wystawy i targi, konferencje); • turystyki w innych celach (szkoleniowych, religijnych, zdrowotnych). Hanna Borne i Andrzej Doliński w pracy Organizacja turystyki wym i en iają kilka definicji terminu „turystyka" (cytując publikacje krajowe i zagraniczne), między innymi tak zwartą, jak nastę pująca: „turystyka to aktywność czasu wolnego, zakładająca zm i anę miejsca pobytu"4• Z kolei Krzysztof Przecławski w pracy Człow i ek a turystyka - zarys socjologii turystyki przytacza kilkanaście definicji wybranych z prac autorytetów z dziedziny turystyki, między innymi równ ież podsumowującą problem, choć kontrowersyjną opinię, b rzm i ącą: „definicja pojęcia turystyki jest niemożliwa do skonstruowania"5• We wspomnianej ksi ążce profesor Krzysztof Przecławski podkreśla, że elemen tami wspólnymi większości definicji są stwierdzenia: „turystyka jest zm i aną miejsca pobytu (przestrzeni), podróżą i pobytem wielopłaszczyznowymi
1
Por. R. Davidson, Turystyka, Warsz.awa 1996, s. 2.
4
H. Borne, A. Doli ński, Organizacja turystyki. Warszawa 1998,
s. 7-8.
' Por. K. Przecławsk~ Człowiek a turystyka - zarys socjologii turystyki, op. cit„ s. 27· 30.
. T URYS TY KA" I . REK R EAC J A ' -
0
1
Ibidem, s. 28
Por, W, Gaworecki, Turystyka. Warszawa 1998, s.11; L Lomine, Key Concepts in Tourism. New York 2007, s. 19 1; Terminologia rnry· styczna. Zalecenia WTO. Warszawa 1995.
• Terminologia turystyczna. Zalecenia WTO, op. cit.
~zkoły
powtarzające się
Por. W Gaworecki, Turystyka, op. cit., s. 15. Autor zwraca uwagę, że
taka interpretacja
definicji przyjętej przez ONZ
i WTO wyklucza zarówno
regularne
podró że m iędzy
miejscem zamieszkania a miejscem pracy lub nauki, j ak i
emigrację zarobkową.
131
czasowym poza miejscem stałego zamieszkania pod warunkiem, że jest to dobrowolna zmiana miejsca pobytu'; nadmieniając jednocze·śnie, że przy próbach bardziej szczegółowego opisu zjawiska - pojawiają się istotne różnice6• Pierwsza oficjalna definicja pojęcia „turystyki" na forum mię dzynarodowym pojawiła się w 1937 r. Była to definicja przyjęta przez Radę Ligii Narodów i brzmiała następująco: „(... ) turystyką jest wyjazd poza miejsce stałego zamieszkania trwający ponad 24 godziny"7• Współczesne stanowisko ONZ i zalecenia Światowej Organizacji Turystyki (UN WTO) są zamieszaone w obowiązującym obecnie dokumencie Terminologia turystyczna. Zalecenia WTO, przyjętym w czasie konferencji poświęco nej statystyce turystyki w Ottawie, w 1991 r.8 Zgodnie z zawartą w nim definicją: „turystyka" jest podróżą do miejscowości innej niż stałe miejsce zamieszkania, realizowaną w celach niezarobkowych (rozumianych jako codzienne lub cykliczne dojazdy
do pracy lub 9
ZNACZ E N I E . ..
- natomiast dopuszcza
cele
służbowe
się
sporadycznie
lub szkoleniowe), w czasie 9 krótszym niż 12 miesięcy" • Światowa Organizacja Turystyki proponuje, aby jako cele podróży turystycznych uznawać: wypoczynek, rekreację, wypoczynek wakacyjny, zwiedzanie, zakupy, uczestnictwo w imprezach sportowych i kulturalnych, rozrywki kulturalne, sport amatorski, wędrówki i wspinaczki, rejsy wycieczkowe, odwiedziny u krewnych i znajomych, pielgrzymki, sprawy zawodowe, interesy (uaestnictwo w konferencjach, targach, wystawach, misje rządowe), kursy językowe, cele zdrowotne (pobyty w uzdrowiskach, terapię morską). Z brzmieniem tej definicji zbieżne jest wyjaśnienie terminu „turysta" zawarte w tekście ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (art. 3), gdzie czytamy: „turysta" osoba, która podróżuje do innej miejscowości poza swoim stałym miejscem pobytu na okres nieprzekraczający 12 miesięcy, dla której celem podróży nie jest podjęcie stałej pracy
14
1
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
w odwiedzanej m i ejscowości i która korzysta z noclegu przynajmniej przez jedną noc" 10• W tekście ustawy odróżnia si ę turystów od osób podróżujących do innej miejscowości poza stałym miejscem pobytu, ale niekorzystających z noclegu, nazywając te ostatnie „odwiedzającymi" (art. 3 ust. 1O). Włodzimierz Kurek w opublikowanej w 2007 r. pracy Turystyka podkreśla zalety przyjęcia jak najszerszej definicji tytułowego pojęcia, obejmującej całokształt stosunków i zjawisk związa nych z dobrowolnymi podróżam i i pobytem w jakiejś miejscowości (jeśl i pobyt nie wiąże się z dłuższym osiedleniem lub pracą zarobkową)1 1 • Zgadzając się z tym, że termin ogólnikowy pomoże un i knąć kłopotliwych rozbieżności, autorka niniejszej pracy proponuje przyjęcie terminologii zgodnej ze stanowiskiem Komisji do Spraw Statystyki ONZ (będącym rezultatem zaleceń UN WTO) oraz definicjami występującymi w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. Nr 223 poz. 2268 ze zmianami} 12• Podobnie jak turystyka, zjawiskiem trudnym do jednoznacznego zdefiniowania jest „rekreacja''. Popularnie za „rekreację" uważa s i ę wypoczynek, przyjemne spędzanie wolnego czasu, rozwój osobowości; są to czynności podejmowane dobrowolnie dla regeneracji sił fizycznych i psychicznych. W języku łacińskim czasownik recreo oznacza czynność przywracania, odtwarzania, wzmacniania, odśw i eżania 13• W ustawie z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej 14 określono rekreację ruchową jako formę aktywności fizycznej podejmowaną dla wypoczynku i odnowy sił psychofizycznych. Dla potrzeb badań naukowych termin „rekreacja" doczekał się w literaturze fachowej wielu różn i ących się definicji. Przede wszystkim stosunkowo często spotykamy w literaturze naukowej podział rekreacji na czynną (aktywną, rozum i aną jako rekreacja ruchowa) oraz bierną (wypoczynek spokojny, bez znaczącego wysiłku fi zycznego). Podział powyższy jest naturalnie umowny i granice
•
0
Por. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługac h turystycznych (Oz. U. z 1997
r. Nr 13 3, poz. 884 ze zm„ tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.).
11
W. Kurek. Turystyka, op. cit .
11
Ustawa z dnia 2~ sierpnia 1997 r. o usługach t urystycz· nych, op. cit.
13
Por. K. Komaniecki,
S łowni k
ła cińsko · polski. Warszawa
1967, s. 422.
14
Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kuhurze fizy cznej (Dz. U. z 1996 r. Nr 25, poz. 113).
PLĄNOWAN IE
u Por, H. Borne i in.,
Organizacja turystyki. Warszawa 1998. s. 7.
10
Należy zaznaczyć, że w lite-
raturze naukowej angielskoj ęzycznej u w aża się „rekreację"'
(recreation} za
bardzo szerokie,
pojęcie
obejmujące
wszystkie dobrowolne z aj ę cia czasu wolnego w domu i poza nim (w tym ta kże
sport i turystykę ), natomiast termin
łeisure
{wypoczynek
w czasie wolnym) znaczeniowo wydaje
si ę być b liższy
naszej „rekreacji" - por l. lomine, Key Concepts
in Tourism. New York 2007,
s. 113 oraz 159·160. 17
P R ZES TRZENN E I ZAGOSPODARO WAN I E. „
151
między tymi dwoma formam i wypoczynku bywają zazwyczaj trudne do wyrazistego wyodrębnienia. Tym, co pozwala odróżnić „re kreację" od „turystyki'; jest wpisane w ide·ę turystyki założenie, iż wiąże się ona z podróżowaniem, czyli przemieszczaniem się w przestrzeni. Tego założen i a nie ma w przypadku rekreacji. Cechą wspólną tych dwóch form aktywności jest jednak to, że obie są sposobem spędzania czasu wolnego, wybieranym świadomie i dobrowolnie15. Turystykę wymienia się często „jednym tchem" ze „sportem" lub „ rekre·acją''. Jednak Krzysztof Przecławski w przywołanej wyżej pracy podkreśla, że istnieje istotna różnica m i ędzy tymi pojęciami, mianowicie: „tu rystykę łączy się (.„) z pojęciem czasu wolnego (ang. leisure, inaczej - rekreacja, wypoczynek) 16. Pozostaje jedna.k wątpliwość, czy turystyka musi m ieć zawsze charakter przyjemnościowy, nieobowiązkowy?" Biorąc pod uwagę, że obecnie za turystów uważa się zarówno uczestników wielodniowych rajdów górskich, jak i osoby podróżujące służbowo - należy przyznać rację tej uwadze. Pod pojęciem „rekreacji" rozumiane będą zatem w niniejszym tekści e wszelkie czynności podejmowane dobrowolnie dla regeneracji sił fizycznych i psychicznych, a przejaw i ające si ę w uczestniczeniu w rozrywkach kulturalnych, w grach i zajęciach sportowych, realizowanych w czasie wolnym od zajęć szkolnych, służbowych lub domowych 17•
Por. A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, op. cit„ s. 3 2.
1.2. Planowanie przestrzenne i zagospodarowa nie t urystyczne
Przez „zagospodarowanie turystyczne" rozumie się planowe rozmieszczenie na danym obszarze infrastruktury turystycznej (noclegowej, gastronomicznej, transportowej), niezbędnej dla rozwijania funk·cji turystycznych. Zagospodarowanie turystyczne jest segmentem planowania przestrzennego (występującym
16
1
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
obok problemów mieszkaniowych, infrastruktury społeczn ej i technianej, zagadn i eń zw i ązanych z ochroną środow iska) 18 • Stosowana w polskiej literaturze dotyczącej turystyki terminologia z zakresu planowania przestrzennego ta kże różni się od zagranicznej (np. od terminologii używanej w krajach Unii Europejskiej}. Znamienny jest tu choci ażby przykład terminów . rezerwat'; . park narodowy" czy „park krajobrazowy'; które są rozumiane nieco inaczej w każdym z krajów ałon kowskich . W planowaniu przestrzennym termin „zagospodarowanie turystyczne" rozumie się jako: „ świadomą dz i ałalność, maj ącą na celu przystosowanie środow i ska (przyrodniczego, kulturowego) do potrzeb rozwoju turystyki i rekreacji"19• Przyjmuje się, że w zagospodarowaniu turystyanym wyodrębniamy a tery podstawowe problemy: bazę noclegową turystyki; bazę gastronom ianą turystyki, dz i ęki której zapewnia się turystom niezbędne warunki bytowe; bazę transportową turystyki, dzięki której zapewnia si ę turystom możl i wość dojazdu, ułatw ia dostępność komunikacyjną obszaru recepcyjnego; • bazę towarzyszącą turystyce, do której zalicza si ę wszystkie instytucje i urządzen i a techniczne umożliw iające pełne oraz bezpieczne wykorzystanie walorów przyrodniaych i kulturowych obszaru recepcyjnego. W zakres planowania przestrzennego wchodzą studia i działan i a planistyane, mające na celu harmonijne, z poszanowaniem rozwoju gospodaraego i ochrony środow i ska, kształ towanie kraju, regionu, miast i gmin 20 . Zag1ospodarowanie turystyczne jest elementem planowania przestrzennego, uj mowanym albo jako jeden z wielu elementów tegoż planowan ia (opracowania wielotematyczne), albo jako zagadn ienie wiodące (opracowan ia monotematyane). Zagadn ienia tu rystyczne występują zarówno w planach krajowych, jak
" Por. T. Kachniarz, Z.
Niewiadomski, Nowe pod-
stawy prawne zag ospodarowania p12estrzenn ego. Warsz.awa 1994.
19
Por. O. Rogalewski,
Zagospodarowanie turystyczne. Warszawa 1974.
10
Por. T. Kachniarz,
Z. Niewiadomski, Nowe
podstawy prawne zagospodarowania p12estrzennego, o p. cit.
PLĄNOWAN IE
11
Por, ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen
4
nym (Dz. U. z 2003 r„ Nr 80,
poz. 717 ze zm.).
22
Por. l. lomine, Key Concepts in Tourism, op.
cit „ s. 179-180; World Tou ń sm
Organisation,
Sustainable Oevelopment or Touńsm . Madryt 2001.
u
Por, W. Kurek, Turystyka, op.
cit„ s. 26-27.
P R ZES TR Z ENN E I Z AGOSPODAROWAN IE „.
171
i regionalnych i miejscowych. Zadaniem planistycznym podejmowanym w tych studiach projektowych jest stworzenie wła ściwych warunków dla rozwoju turystyki na danym obszarze. Zasady opracowania takich planów i studiów są regulowane ustaleniami prawnymi21• Obszar przeznaczony dla funkcji turystycznej nazywamy „przestrzenią turystyczną''. Jest to ta część środowiska geograficznego, w której zachodzą (lub mają zachodzić w przyszłości) zjawiska turystyczne. Funkcje turystyczne obszaru (miejscowości) mogą być wiodące (wtedy turystyka jest „lokomotywą gospodarki") lub uzupełniać inne funkcje (np. gospodarkę rolną, leśną na terenach wiejskich lub funkcje administracyjne, handlowe, usługowe, kulturowe, wielkiego miasta). Przez racjonalne zagospodarowanie przestrzeni turystycznej rozumiemy proekologiczne (tzn. uwzględniające zasady ochrony walorów przyrodniczych i kulturowych) przystosowanie danego regionu, rejonu lub miejscowości do obsługi turystów. W literaturze przedmiotu działanie to jest określane jest jako sustainable tourism (tzn. „turystyka zrównoważona") i oznacza utrzymanie równowagi między potrzebami turystów, ochroną środowiska oraz interesami i kulturą społeczności lokalnej2 2• Koncepcja turystyki zrównoważonej ma ścisły związek z kształtowaniem zagospodarowania turystycznego terenu, dzięki wprowadzaniu odpowiednich kierunków polityki przestrzennej można bowiem stymulować na danym obszarze rozwój turystyki, propagując jednak takie jej formy, które nie będą zagrożeniem dla wartości środowi ska przyrodniczego, kulturowego i społecznego tego rejonu. Na konieczność spójnego traktowania zagadnień związanych z zapewnieniem turystom odpowiednich warunków pobytu w wybranej miejscowości, możliwościami dojazdu do obszaru recepcyjnego, z ochroną walorów turystycznych (przyrodniczych, kulturowych) zwracają uwagę autorzy prac poświęconych turyzmowi 23 •
18
T U RYS TY KA I REK R EAC JA W PLA NOWAN I U. „
1
Tradycje planowania przestrzennego dla potrzeb turystyki i rekreacji sięgają czasów antycznych, kiedy wyróżniano w planach miast tereny o funkcji publicznej, przeznaczone na sport i rekreację (miasto Priene, autorstwa Hippodamosa z Miletu, V w. p.n.e.) 24. W Polsce w okresie międzywojennym powstały znaczące plany w skali regionalnej, których jedną z funkcji wiodących była problematyka turystyczna: Plan Rozwoju Ziem Górskich, (autorstwa inż. arch. Oskara Chmielewskiego), którego częścią był plan rozwoju Zakopanego, Krynicy Górskiej i Istebnej oraz Plan Regionalny Wybrzeża Morskiego (autorstwa inż. arch. Bohdana Malisza), w którym przewidziano mi ędzy innymi rozwój nowych nadmorskich miejscowości turystycznych: Juraty i Jastrzębiej Góry 25•
1
"
Por. W. Ostrowski, Wprowadzenie do historii
budowy miast: ludzie i śro· dowisko. Warszawa 200 1,
s. 6 2.
.n Por. W. Ostrowskl1
Urbanistyka wspó łcze sn a . Warszaw a 1975, s. 82· 94
1.3. Funkcje turystyczne „regionów", „rejonów " i „miejscowości" turystycznych
„Regionem turystycznym" nazywamy obszar o jednorodnych cechach środow i ska geograficznego, walorach turystycznych i istniejącej bazie turystycznej, dostępny komunikacyjnie, peł niący istotną funkcję turystyczną (ruch turystyczny wyspecjalizowany lub o wielu formach). „Rejonem turystycznym" nazywamy część regionu, w której skoncentrowane są miejscowości turystyczne, charakteryzują ce się dużym ruchem turystycznym, powiązane ze sobą trasami i szlakami. „Miejscowością turystyczną" nazywamy jednostkę osadniczą, która ze względu na walory turystyczne, infrastrukturę (bazę) turystyczną oraz dostępność komunikacyjną stanowi punkt docelowy (lub etapowy) podróży turystycznych 26. Przez „funkcję turystyczną" rozumiemy zdolność (regionu, rejonu lub miejscowości ) do przyjęcia i zaspokojenia potrzeb określonej liczby turystów. Zdo l ność zaspokojenia potrzeb
20
W Polsce, poza uzdrowiska· mi, prawo nie przewiduj e
specjalnego statusu dla mi ejscowości
(inaczej
niż
tuiystycznych
np. we Francji).
F O RM Y TURY S TY KI I RE KR EA C J I. „
191
(noclegowych, żywieniowych, komun ikacyjnych) turystów z uwzględnieniem potrzeby ochrony środow iska można osią gnąć dz i ęki:
• ochronie i racjonalnemu wykorzystaniu zasobów środowiska (walorów przyrodniczych i kulturowych); • zapewnieniu wygodnej i bezpiecznej dostępności komunikacyjnej (miejscowości, obszaru); • zaspokojeniu potrzeb bytowych turystów (przede wszystkim potrzeby noclegu i wyżyw ien i a). 1 .4. Form y tu rystyki i rek rea cj i a pla ny za gospoda ro wa n ia teren u Określenie form turystyki i rekreacji możliwych do realizowania na danym terenie, może mieć wpływ na jego zagospodarowanie. Formy te powinny być oczywiście dostosowane do typu obszaru, na których planuje się je rozw ijać. Innymi słowy formy turystyki i rekreacji w rejonach sprzyjających na przykład turystyce krajoznawczej będą się różnić od form właściwych na terenach sprzyjających turystyce religijnej czy zdrowotnej. Jeśliby wyel imi nować tereny, na których turystyka nie może si ę rozw ijać ze względu na ich inne fun kcje (np. przemysłowe) lub zły stan środowiska (obszary ekologicznie zdegradowane), okazuje si ę, że na pozostałych samorządy lokalne w Polsce widzą turystykę jako podstawowy kierunek rozwoju. Przekonanie o słuszności rozwijania na swoim obszarze turystyki - jak wynika z przeglądu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego - żywi blisko 80% posiadających tak ą możl iwość gmin w Polsce. Decyzja o rozwijaniu funkcj i turystycznej danego obszaru (określonej miej scowości) jest podejmowana zwykle z nadzieją, że właśnie ten kierunek polityki przestrzennej przyniesie aktywizację gospodarczą rejonu, która zaowocuje wzrostem
T URYSTY K A I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
20
1
zatrudnienia i zwiększeniem dochodów lu dności oraz samorzą dów. Dzieje się tak szczególnie w wypadkach, gdy na danym terenie już istnieje pewne zagospodarowanie turystyane - wtedy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i studiach uwarun kowań widać wyraźne starania o utrzymanie dotychaasowej rangi, funkcj i i skali turystyki 27• Najczęści ej - co jest pra ktyką praw i dłową z punktu widzenia ochrony i kształtowania środowiska oraz zachowania ładu przestrzennego - na obszarach o wysokich wa lorach przyrodniaych i kulturowych dąży się do dominacji funkcji turystyano-wypoczynkowej. Na l eży jednak podkreślić, że wymaga to uwzg l ędn ian i a potencjalnego konfliktu m i ędzy chęcią piel ęgno wania fun kcji turystycznej rejonu z jednej strony a chęcią rozwijania także innych jego funkcji (przemysłowej, rolniczej) oraz zasadami ochrony obszarów przyrodniczo cennych - z drugiej 28 • Kompromisowym rozwiązaniem, umożl iwiającym godzenie rozwoju turystyki z uwzg l ędnianiem zagadn i eń ochrony środow i ska, jest wpisanie do planu zagospodarowania przestrzennego zasad ochrony i użytkowan ia obszarów o wysokich walorach oraz rygorystyane ich przestrzeganie. Zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej obszary recepcji turystyanej dzielimy na następujące segmenty29: • obszary silnie zurbanizowane (metropolie, miasta o znaczeniu historyanym, inne miasta); ośrodki uzdrowiskowe (miasta i wsie) o specyfice leczniczej (k ąpieliska nadmorskie, miejscowości nad jeziorem lub rz eką, miej scowości górskie); • ośrodki turystyane (nadmorskie, położone nad jeziorem lub rzeką, ośrodki sportów zimowych, inne m iejscowości górskie); • obszary niezurbanizowane nadwodne (pas nadmorski, pojezierny, nadrzeczny); • obszary niezurbanizowane górskie (wysokogórskie, wyżynne);
11
Por. G. Gołe mbski, Regionalne aspekty rozwoju turyst yki. Warszawa 1999,
s. 102
u Por. O. Ptaszycka-Jackowska i in„ Przyrodnicze obszary
chronione -
mo ż liwości u ż yt
kowania. Warszawa 1998.
29
Por. Metodologia Unii Europejskiej w dziedzinie statysty ki, oprac. GUS,
Warszawa 1998.
FORMY TURY S TY KI I RE KR EACJ I. „ 21
obszary niezurbanizowane wiejskie; akweny, na których realizowane są rejsy turystyczne (morze, zatoka, rzeka, jezioro). Wśród obszarów recepcyjnych i miejscowości turystycznych wyróżn i a się te, w których funkcje turystyczne są dom i nujące (z uwagi na wysokie walory przyrodnicze i kulturowe) oraz te, w których są rozwijane także inne, pozaturystyczne fun kcje. Do walorów przyrodniczych, istotnych dla rozwoju ruchu turystycznego zaliczymy przede wszystkim: osobliwości flory i fauny, formacje skalne, doliny rzeczne i wąwozy, jaskinie i groty, harmonijny krajobraz, dalekie perspektywy, parki zabytkowe, muzea, skanseny, ogrody botaniczne i zoologiczne, obszary chronione (takie, na których dopuszcza si ę ruch turystyczny - np. rezerwaty, parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu), walory uzdrowiskowe, uwarunkowania do rekreacji nawodnej i przywodnej, uwarunkowania do uprawiania turystyki i sportów górskich. Do mających znaczenie dla potencjalnego rozwoju turystyki walorów kulturowych zaliczamy np.: pojedyncze zabytki (architektury i budownictwa) oraz historyczne układy urbanistyczne, zabytki dokumentujące działa lność gospodarczą oraz osi ągnię cia techniki, obiekty historyczno-wojskowe, muzea i rezerwaty archeologiczne, unikatowe zbiory i kolekcje, skanseny budownictwa ludowego i skanseny przemysłowe, miejsca ruchu pielgrzymkowego oraz współczesne imprezy kulturalne, miejscowy fo lklor (ku l turę, h i storię, język, obyczaj, strój), ośrodki twórczości ludowej, specyfikę regionalnej kuchni, przykłady wybitnych osiągnięć inżyn i erii i architektury współczesnej . Warunkiem harmonijnego rozwoju turystyki (opartego o wymienione potencjały środowiska przyrodniczego i kulturowego) jest odpowiednie zagospodarowanie turystyczne, gwarantujące pożądany poziom usług turystycznych oraz mające na uwadze ochronę wartości środow iska . W procesie planowania
I
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
22
1
(zarówno w odniesieniu do studium uwarun k owań i kierunków przestrzennego zagospodarowan ia gminy, jak i planów miejscowych) uwzg l ędniane być powinny koncepcje rozwojowe obszarów, a ich poznanie powinno być zasadn i czą przesłan k ą decyzyjną dla inwestora zainteresowanego branżą turystyaną.
Zamiary samorządu lokalnego i programy zadań rządowych , które składają si ę na stru kturę planowania przestrzennego 30, mogą być dla inwestorów istotnymi wskazówkami. Potencjalny inwestor w branży turystyanej jest bowiem zainteresowany znalezieniem dla planowanej n i eruchomości turystyanej takiej lokalizacji, która będz ie gwarantowała zbieżność jego działal ności gospodarczej z koncepcją rozwoju obszaru (np. oczekuje wsparcia i współpracy ze strony władz lokalnych oraz szeregu
10
Por T. Kachniarz, Z. Niewiadomski. Nowe pod-
stawy prawne zagospodarowania przestrzennego 1 op. cit .. s. 11.
ułatw i eń).
Dla nieruchomości turystyanej odpowiednia jest lokalizacja na obszarach o wysokiej a trakcyjności turystycznej, o chronionych walorach przyrodniaych i kulturowych, na których nie przewiduje się inwestycji uciążliwych dla środowiska. Stąd potencjalni inwestorzy są teoretyanie31 zainteresowani informacją o tym, ay dla danego obszaru istnieje zatwierdzony miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego oraz o tym, w jakim stopniu funkcja obszarów i strategie rozwoju są zbieżne z planami inwestycyjnymi związanymi z turystyką. W związku ze swoimi potrzebami inwestor szuka w ustaleniach miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego przede wszystkim odpowiedzi na następujące pytania o podstawowym znaczeniu dla efektywności swojego zamierzenia: ay i jak rozwój turystyki i rekreacji jest uwzględniany w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego? czy (zgodnie z propozycjami plan istycznymi) atra kcyjnoś ć turystyana obszaru planowanej inwestycji będz ie wzrastać bądź maleć?
n Zastrzeienie wynika z niepewności
gwarancji konse-
kwentnej realizacji aktual-
nych u st a l e ń i n i e zmi e nności decyzji np. w kolejnym miejscowym planie z·agospoda-
rowania przestrzenne.go lub w jego aneksach.
PO D STAWY P RAWNE
Z AR Z Ą DZ AN I A
B A Z Ą„.
23
1.5. Podstawy praw ne
zarządzania bazą turystyczną
Zarządzanie bazą turystyczną (noclegową, żywien iową)
u Por. J. Gospodarek. Prawo w turystyce i hotelarstwie, op. cit.: M. Nestorowicz, Prawo turystyczne. Warszawa 1999.
jest regulowane zasadami prawnymi Obowiązujące obecnie akty normatywne d ·otyczące zarządzania n i eruchomościami turystycznymi obejmują zagadnienia związane z określaniem zasad podejmowania działalności usługowej w zakresie turystyki i hotelarstwa oraz świadczen i a usług turystycznych (hotelarskich, bazy żyw i eniowej) turystom. Znajomość i przestrzeganie przepisów jest niezbędne dla uniknięcia kolizji z prawem, co się może zdarzyć przy podejmowaniu działa ln ości hotelarskiej czy gastronomicznej bez formalnego zezwolenia, realizowania jej w sposób sprzeczny z normami prawnymi o charakterze 32 •
obowiązującym.
u
Ustawa z dnia 2 1 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieru· cho m ości a mi (Dz. U. z
1997
r. Nr 115, poz. 74 1, t ekst j edn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 26 1, poz. 2603 ze zm.).
-" W art. 1S4 ust. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarowaniu nieru· cho m ości a mi p o d kre ślo no,
i e ,.zakres u p rawnień i obo· w i ązk ów z a rząd ców
wyn ika
z przepisów ustawy, z prze· pisów
o drębnych
ustaw
oraz umowy o zarządzaniu nieruch omoś cia mi".
Podstawowym aktem normatywnym defin i ującym pojęcie usług turystycznych jest wspominana już wyżej ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych. W myśl tej ustawy „usług i turystyczne" to wszystkie usługi świadczone turystom lub odwiedzającym. Z kolei zgodnie z ustawą z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościam i, „zarządzanie nieruchomościami" jest dz i ała l nością zawodową wykonywaną przez licencjonowanych zarządców 33• W myśl przepisów tej ustawy zarządzanie nieruchomościami polega na podejmowaniu wszelkich decyzji i dokonywaniu wszelkich czynności zmierzających do utrzymywania n i eruchomości w stanie niepogorszonym, inwestowania w nią w uzasadnionych wypadkach 34• Jednym z obowiązków zarządzającego jest przygotowanie planu zarzą dzania nieruchomością, który powinien obejmować okres co najmniej 3 lat i zaw ierać identyfikację celów zarządzania daną n i eruchomością oraz propozycję ich rozwiązywania zgodnie z oczekiwaniami właściciela.
I
T URY S TY KA I REK R EAC JA W PLA NOWAN I U. „
24
1
1 .6. Za gospodarowanie turystyczne i rek reacyjne a gra nice odporności środ ow iska
Ruch turystyczny na danym obszarze (w określonej miejscopowoduje wielorakie konsekwencje: ekonomiczne, społeczne i ekologiczne. Negatywne skutki rozwoju funkcji turystycznej w danej miejscowości lub na danym obszarze mogą być widoczne w zburzeniu ładu przestrzennego, niekorzystnych następstwach w środowisku przyrodniczym, kulturowym i społecznym . Są to konsekwencje zarówno zbyt intensywnego, jak i n ieprzemyślanego zagospodarowania przestrzennego. Najpoważn i ejsze zagrożen i a, jakie niesie zagospodarowanie turystyczne i obecność ruchu turystycznego dla środowiska przyrodniczego i kulturowego, a także społecznego na danym obszarze to: zakłócen i a harmonii i dewastacja krajobrazu; szkody, jakie niesie turystyka piesza oraz narciarstwo dla gleby; szkody powstające w wyniku wspinaczki górskiej w formacjach skalnych (np. pozostałości „haków ki"); nadmiernie zaludnienie m i ejscowości turystycznych (sezonowe, często wielokrotnie przekraczające stalą l iczbę
wości)
mieszkańców);
• • •
•
przenoszenie do m1eJscowosci turystycznych patologii społecznych typowych dla życia wielkomiejskiego (pijaństwo, narkomania, rozbój); zagrożen i a życia i zdrowia (zatrucia, choroby zakaźne); zaśmiecan i e plaż, lasów; hałas, wzmożony ruch komunikacyjny; zanieczyszczenia powietrza, gleby, wód; frustracja ludności miejscowej spowodowana zaobserwowaniem znacznych różnic w poziomie i stylu życia ich samych i przybywających turystów; sezonowość dochodów i ich n iestabilność.
ZAGOSPODAROWANI E TU RYST YC Z N E I R E K RE A CYJN E. . .
m1eiscowa może od uczucia euforii (wobec perspektywy ożywienia gospodarczego), poprzez apatię (jeżeli obecność turystów nie ma wpływu na poprawę sytuacji ekonomicznej), irytację (jeżeli ruch turystyczny jest zbyt duży i uniemożliwia normalne funkcjonowanie miejscowości i obszaru), a skończywszy nawet na antagonizmie (jeżeli straty dla ludności miejscowej przeważają korzyści płynące z rozwoju ruchu turystycznego )3 5 • Problemy społeczne pojawiające się wraz z rozwojem ruchu turystycznego są coraz częściej podkreślane w literaturze turyzmu jako istotne i złożone. Przykładowo: trudno jest propagować proekologiczne, zrównoważone zagospodarowanie turystyczne, skoro ludność miejscowa jest na ogół niechętna np. turystyce alternatywnej realizowanej przy pomocy znacznie zredukowanej bazy turystycznej i minimalnej jej obsłudze. Wynika to stąd, że obawia się małych dochodów (ekoturyści są nastawieni mniej konsumpcyjnie od pozostałych uczestników ruchu turystycznego na spędzanie wolnego czasu). Jednocześnie ludność miejscowa rzadko protestuje przeciwko „wielkim" inwestycjom, nie zdając sobie sprawy, że ma niedostateczne kwalifikacje do ich obsługi, co i tak zmusi zarządzających nowymi obiektami do ściągania personelu z zewnątrz. Tymczasem wielkie inwestycje mogą zmienić zupełnie charakter miejscowości, a wiążące się z nimi wyższe ceny - wypłoszyć dotychczasowych gości, wskutek czego miejscowa społeczność może doświadczać jeszcze większego bezrobocia niż wcześniej 36 • Zagrożenie środowiska wywołane nadmiernym ruchem turystycznym jest bardzo często konsekwencją wadliwego, ułom nego planowania przestrzennego, a w szczególności ułomnego bilansu potrzeb rekreacyjnych i pojemności terenów, na których ruch ma się rozwijać, przekroczenia granic chłonności terenu i granic „ekologicznego zagrożenia''. Dla uniknięcia degradacji W sytuacji
narastającego
przyjmować różne
n Por, A. Kowalczyk, Geografia
turyzmu, op. cit.
.ło
Ibidem.
postawy:
ruchu
ludność
251
począwszy
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
26
1
ekologicznej terenów o wysokich walorach przyrodniczych i kulturowych zaleca się przed przystąpieniem do kolejnych inwestycji wykonanie tzw. ocen oddziaływan ia na środowisko. Polegaj ą one na tym, że na poziomie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, przed przeznaczeniem terenów dla funkcji turystycznych i inwestycji towa rzyszących takiemu sposobowi zagospodarowania, wykonuje się prognozy skutków realizacji planu na środowisko. W zakres wyżej wymienionych ocen powinny wchodz i ć studia fizjograficzne, klimatyczne i stanu środow iska (ja kość powietrza, gleby i wód), krajobrazowe, gospodarki leśnej i rolnej, komunikacji, bilansu usług oraz społeczne 3 7 •
17
przy planowaniu zrównoważonego (rozwijającego się z poszanowaniem ochrony środowiska) zagospodarowania turystycznego na danym obszarze są: chłonność turystyczna; pojemność turystyczna; przepustowość turystyczna. „Chłonności ą turystyczną" nazywamy naturalną odporność środow isk a (przyrodniczego, kulturowego, społecznego) na degradację zw i ązaną z ruchem turystycznym. Określ a ją maksymalna liczba turystów, którzy mogą jednocześnie przebywać na danym obszarze, w określonym czasie, nie powodując wszczęcia procesów degradujących środow isko natura lne. „Pojemnością turystyczną" nazywamy maksymalną liczbę turystów, która może j ednocześnie przebywać na danym obszarze (miejscowości ), mieć w pełni zaspokojone potrzeby w zakresie infrastruktury turystycznej (bazy noclegowej, gastronomicznej i towarzyszącej), nie powoduj ąc ani pogorszeni.a zakresu i poziomu podaży tych usług turystycznych, ani nie przyczyniając się do dezorganizacji życia lokalnej społeczności. Z kolei „przepustowość turystyczna" jest zw i ązana z ukła dami liniowymi przestrzeni turystycznej (trasa, szlak). Oznacza Pomocnymi
wskaźn i kami
Obowiązek wykonywania ocen o ddzi aływania na środowisko został formalnie wprowadzony w Polsce po
raz pierwszy w 1990 r. - za· rząd zen iem MOŚZN i l z
dnia
2 3 kw ietnia 19 90 r. w spra·
wie inwestycji szaególnie szkodliwych dla
środow i ska
i zdrowia ludzi oraz warun·
ków, jakim powinna od po· wi a dać sporz ądzona rzecz o z n aw cę
przez
ocena oddzia·
tywania inwes.tycji i obiektów
budowlanych na środow i sko (Dz. U. z 1990 r. Nr 16, poz .
126.).
T RA D YC JE Z AGOS P ODAROWANIA TUR Y ST YC Z N EG O
271
maksymalną liczbę
turystów pokonujących jednocześnie daną (lub jej odcinek) w przyjętej jednostce czasu, mających zagwarantowany komfort i bezpieczeństwo. trasę
1.7. Tradycje zagospodarowania turystycznego
n Por. Z. B łąd ek i in„ Dzieje kraj owego hotelarstwa. Warszawa 2003, s. 1011. oraz W. Kurek i in.,
Turystyka, op. cit„ s. 153·54.
Wyjazdy turystyczne są coraz bardziej powszechne i, nie mogąc ignorować istotnych konsekwencji społeczno-kulturowych i przyrodniczych, większość państw świata prowadzi określo ne działania związane ze strategią zrównoważonej polityki turystycznej, Polegają one przede wszystkim na poszukiwaniu optymalnego zaspokojenia potrzeb turystycznych i rekreacyjnych, przy racjonalnym wykorzystywaniu zasobów naturalnych, antropogenicznych, społecznych i poszanowaniu zasad ochrony środow i ska (zgodnie z zasadą turystki zrównoważonej) . Zagospodarowaniem turystycznym nazywamy planowy sposób przygotowania przestrzeni recepcyjnej dla ruchu turystycznego. Tradycja takich działań ma już kilka tysięcy lat - tyle samo, ile liczy historia turystyki oraz historia urbanistyki na naszym kontynencie.· Za najstarsze podróże turystyczne na kontynencie europejskim uważa się pielgrzymki w okresie starożytnym , W antycznej Grecji dla obsługi podróżnych powstały zajazdy zwane pandoktia 38• Różnorodne formy turystyki rozw inęły się w starożytnym Rzymie (turystyka wiejska, lecznicza, pielgrzymkowa). Powstały wtedy wyspecjalizowane w funkcji turystycznej m i ejscowości: Ostia pod Rzymem, Aqua Calidae (dziś: Vichy we Francji), Aqua Helveticae (dziś: Baden w Szwajcarii), Aqua Solis (dziś: Bath w Wielkiej Brytanii), w których budowano xendochia - tzn. „gospody dla podróżujących''. Z myślą o mniej zamożnych obywatelach Rzymu, poza wypoczynkiem w kurortach nadmorskich i górskich - rozwijano wypoczynek na terenach wiejskich. Właścici ele gospodarstw rolnych (tzw. stabularius) wynajmowali część domu letnikom, forma ta w czasach
T URYSTY K A I REK R E AC J A W
28
PL ANOWAN I U. „
1
współczesnych
nazywana jest agroturystyką. Komun ikację uła dróg w Imperium Rzymskim, już od I w. p.n.e. (za czasów Oktawiana Augusta) wprowadzono bowiem komun ikację państwową, wzdłuż dróg powstały wtedy zajazdy, z których korzystali kurierzy, wojskowi i urzędnicy 39 . W średniowieczu nastąpił w Europie rozwój turystyki pielgrzymkowej. Ważnym i ośrod kam i stały się wówczas Rzym, Santiago di Compostella oraz Jerozolima. Gościny podróżu jącym udzielały klasztory, a od XIV w. hospitia - prawzory dzisiejszych hoteli40. Początki turystyki w Polsce sięgają właśn i e epoki średn i o wiecza i wiążą się z pielgrzymkami, podróżami w celach handlowych, politycznych i krajoznawczych, a także z wyprawami do zdrojowisk (np. do najstarszych polskich uzdrowiskach w Cieplicach i Kołob rzegu). Za pierwszy obiekt o funkcjach hotelarskich na ziemiach Polski uważa się hospicjum zakonu joannitów w Poznaniu (założone ok. 1187 r.). W XIV w. wybudowano bursy dla studentów przy Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, w XV w. w Toruniu powstała słynna gospoda „Pod Modrym Fartuszkiem''. Już w średn iow ieczu wydawano przepisy prawne zw i ększające bezpi eczeństwo podróżnych i osób udzielających gościny (w 1374 r. król Kazimierz Wielki nakazał w wydanych statutach, „aby karczmarzom gwałtu nikt czyn i ć nie śmiał'1 • W renesansie w wielu miastach polskich (tak jak w całej Europie) i stniały gospody, oberże, przy drogach zaś karczmy i zajazdy. W wiekach XVl-XVll rozw inęła się w krajach europejskich turystyka lecznicza (w 1522 r. w Karlowych Warach istniało już 200 obiektów sanatoryjnych), a także krajoznawcza i wypoczynkowa (ośrodki górskie i nadmorskie). Rozwojowi turystyki w XVll w. sprzyjała organizacja transportu publicznego (regularne kursy dyl iżansów pocztowych), budowa stacji pocztowych z pokojami gościn nymi, gospód twiała wspaniała si eć
41
39
Ibidem.
40
Cech w ła ścicieli w łoski ch
gospód i hoteli li czył w XIV w. blisko 600 osób. (Por. A. Kowalczyk. Geografia tury· zmu, op. cit.)
•• Por. W. Kurek. Turystyka, op. cit „ s. 154· I SS.
T RA D YC JE ZAGOSPODAROWANIA TURYS T YCZN EG O
0
Por. A. Miłobędzki, Zarys
dziejów architektury w Polsce. Warszawa 1988, "203.
291
przydrożnych i domów zajezdnych w miastach. Pierwszy hotel w Warszawie - „Marwil" (Marie Ville) - był częścią luksusowego zespołu kompleksu lokali mieszkalnych, handlowych i gastronomicznych, zaprojektowanych na zlecenie królowej Marii Kazimiery Sobieskiej przez znanego architekta Tylmana von Gameren pod koniec XVll w. Wzniesiony w latach 1691-1695, zaprojektowany na planie pięcioboku obiekt nie przetrwał do naszych czasów - na miejscu wyburzonej budowli w zachodniej części dzisiejszego Placu Teatralnego powstał, w począt kach XIX w., Teatr Wielki 42• W końcu XVIII w. zaczęto budować w miastach Europy i Ameryki Północnej obiekty przypominające funkcją i programem współczesne hotele. W 1824 r. Dyrekcja Dróg i Mostów Królestwa Polskiego wydala regulacje prawne, odnoszące się do usług hotelarskich. Jednak dopiero w połowie XIX w. (1853 r.) powstał w Warszawie pierwszy hotel o prawdziwie wielkomiejskim charakterze - „Europejski''. Był to wspaniały gmach zaprojektowany przez Henryka Marconiego. Kolejne hotele (,.Bristol" - 1901 r.; „Polonia" - 1913 r.) zostały zaprojektowane z uwzględnieniem wysokiego komfortu gości (pokoje z łazien kami, telefonami, centralnym ogrzewaniem). W hotelach były windy, rozbudowana gastronomia, dla wygody gości zmotoryzowanych przewidziano garaże. W 1928 r. rozpoczęła działalność Naczelna Organizacja Przemysłu Hotelowego. Wiele wspan iałych hoteli powstało w Polsce w dwudziestoleciu (np. luksusowy hotel „Patria" w Krynicy Górskiej, zaprojektowany przez wybitnego architekta Bohdana Pniewskiego). W czasie drugiej wojny św iatowej (1939-1945) polska baza noclegowa uległa jednak zniszczeniu. W latach 1945-1989 baza hotelarska (poza nielicznymi pensjonatami) została upaństwowiona, po roku 1989 nastąpiły stopniowe zmiany stosunków własnościowych i państwo przestało być monopolistą w dziedzinie usług hotelarskich.
30
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
1
Obecnie na polskim rynku hotelarskim obserwuje się coraz i systemów hotelowych („Accor'; „Etap Hotel'; „Mercure'; „Sofitel'; „Novotel'; „Ibis"). większy udział m iędzynarodowych łańcuchów
1 .8. Fu nkcje t urystyczne obiektów zabytkowych
Szacuje się, że około 200 obiektów spośród i stniejących zasobów bazy turystycznej w Polsce to wybitne dzieła architektoniczne, wpisane do rejestru zabytków 43• Wśród najsłynn iej szych można wym ienić hotele: „Bristol" (na l eżący od 1988 r. do presti żowej sieci „Le Royal Meridien") i „Saski" (obecnie modernizowany i rozbudowywany) w Warszawie; „Francuski" i „Pod Różą" w Krakowie; „Bazar" w Poznaniiu; restauracje: „Jama Michalika" i „Wierzynek" w Krakowie; kawiarnie ,,Wedel" i „Blikle" w Warszawie. Listę tę uzupełn iają setki zabytkowych pensjonatów i sanatoriów. Obecnie inwestorzy w Polsce coraz częściej nadają funkcje turystyczne (usługi hotelarskie i gastronomiczne) odrestaurowanym siedzibom o pierwotnej funkcj i mieszkalnej (takim, jak dwory, kamienice, zamki i pałace), a także budynkom poklasztornym, zabytkom wojskowym i poprzemysłowym . Jest to tendencja zbieżna z kierunkami obserwowanymi w innych krajach europejskich. Zabytkowe obiekty są albo w całości adaptowane do nowych funkcji, albo tylko częściowo. Często w zabytkowym pałacu czy zamku m i eści się - poza częścią hotelową i gastronomiczną - także mieszkanie właścicieli, a w najbardziej reprezentacyjnych salach organizowane są ekspozycje muzealne (tak dzieje się np. w pałacu w Nieborowie, w zamkach w Reszlu, Rynie, Oporowie i w Niedzicy). Funkcje bazy noclegowej i gastronomicznej, jakie pełnią zabytkowe n i eruchomości pozamiejskie uzupełniane są takimi atrakcjami, jak możliwość jazdy konnej, lotów balonem i l otn i ą,
" Por. T. M lącki, Zabyt ki i biznes. [w:J Zabytki, n r 1/2000, s. 40-44,
FUNK CJE TURY STYC Z N E O BIE KTÓW Z A B Y TK OWYCH 31
korzystania z krytych i otwartych basenów, sal ćwiczeń, strzelnic, siłowni, solariów. Starannie utrzymane najbl i ższe otoczenie - w tym rehabiilitowane i restaurowane zabytkowe parki - doskonale służy nie tylko jako ozdoba, ale też jako miejsce spacerów, przejażdżek konnych i rowerowych. W wielu zabytkowych obiektach organizuje się prywatne kliniki i „farmy piękności " nastawione na kilkutygodniowe turnusy sanatoryjno-lecznicze, bądź wypoczynkowo-rekreacyjne. 1.8. 1. Funkcje turystyczne zabytkowych rezydencji Do najstarszych zabytków zaadaptowanych dla celów turystyczno-wypoczynkowych należą np.: „Dom Pracy Twórczej" ASP w Warszawie (dwór w Dłużewie pod Warszawą), „Dom Polonii" w pałacu w Pułtusku, „Dom Pracy Twórczej" SARP (pałac w Tucznie), „Dom Pracy Twórczej" SHS (zamek w Niedzicy nad Dunajcem, zamek w Wojnowicach), „Dom Pracy Twórczej" Muzeum Narodowego (pałac w Nieborowie), „Dom Pracy Twórczej" PAN (pałac w Jabłonnej, klasztor nad Wigrami). W ciągu ostatnich dwóch dekad dla funkcj i turystycznych zaadaptowano kolejne obiekty, sporą popu larnością już się cieszą: pałac w Rzucewie koło Pucka, pałac w Kraskowie pod Świdnicą, pałac w Sieniawie. Poza wymienionymi obiektami, jako baza turystyczna służą obecnie także: pałac w Czerniejewie pod Poznaniem, pałac w Łomnicy pod Jelen i ą Górą, zamek w Sobótce, pałac w Promnicy, zamek joannitów w Łagowie, pałac w Antoninie pod Ostrowem Wielkopolskim, pałace „ Biały" i „Bursztynowy" w Strzekęcinie pod Koszalinem, opactwo cystersów w Sulejowie Podklasztorzu, pałac w Krześlicach pod Poznaniem, zameczek w Łebie, pałac w Św ierklancu pod Piekarami Śląski mi, pałac w Paszkówce pod Krakowem, dwór w Krobielowicach pod Wrocław i em, pałac w Teresinie pod Warszawą, zamek w Mosznej pod Opolem, dwór w Rynkówce
I
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
32
1
dwór w Woszczycach pod Żoram i, dwór w Woli pod Siedlcami, dwór w Woli Zręczyckiej pod Krakowem, zamek w Oporowie. Stowarzyszenie „Wypoczynek w Zabytkach - Leisure and Heritage" obecnie zrzesza kilkaset zabytkowych hoteli44• Staranne programy promocyjne polskich zabytków pełniących fun kcję bazy turystycznej przygotowuje również nowo powstałe Stowarzyszenie „Polskie Zamki Gotyckie''. W krajach Unii Europejskiej właściciel e hoteli urządzonych w zabytkowych obiektach (zamkach, pałacach, dworach, budynkach poklasztornych i poprzemysłowych) zrzeszeni są w dwóch organizacjach: „European Castle Heritage" oraz „European Federation of Traditional Accomodation and Historie Houses" (zrzesza około 1OOO właścicieli hotel i i restauracji). Warunkiem przynależności do tych elitarnych stowarzyszeń jest legitymacja najwyższej klasy historycznej obiektu i wysoki pod
Bydgoszczą,
Suchożeb rskiej
... Stowarzyszenie
.Wypoczynek w Zabytkach - l eisure and Heritage" wydaje katalogi, reprezentuje
hotelarzy na targach, organizuje kampanie reklamowe oraz gwarantuje wspólny system rezerwacji
standard obsługi gości, a także zadbane parkowe otoczenie. Najw i ększa
liczba zarejestrowanych obiektów bazy turystycznej m i eszczących się w zabytkach znajduje si ę we Francji, Belgii, Holandii, Szwajcarii, Niemczech, Austrii 45 • Stowarzyszen ie „European Castle Heritage" zrzesza tylko trzy spośród ponad osiemdziesięciu polskich obiektów (mianowicie hotele w pałacach w Rydzynie, Pszczynie i Krasiczynie). Wśród europejskich stowarzyszeń regionalnych można wymienić „Paradores" w Hiszpanii (zrzesza ok. 80 obiektów hotelarskich), „Romantic Hotels" (zrzesza właścicieli niewielkich kameralnych obiektów, takich jak dworki, młyny, zajazdy, kamieniczki miejskie) i „Gast im Sch loss" w Niemczech, „Chateaux Hotels de France" we Francji (zrzesza ok. 480 hoteli i restauracji), „Pride of Britain" (36 hoteli zlokalizowanych w Anglii, Walii i Szkocji), „Abitare la Storia"we Włoszech„,Sch l osshotel s herrehauser" w Austrii. W Portugalii hotele (pousady) mieszczące się w zabytkowych rezydencjach (zamkach, pałacach i klasztorach) są
.., Stowarzyszenie regionalne „chateau Hotels de France" z Francji zrzesza blisko 500 właści cieli
hoteli i restauracji
mie szcz ących się
wych obiektach.
w zabytko-
FUNK CJE TURY ST YC ZN E OB I EKTÓW ZABYTKO WYCH
331
cenione za położenie w dzielnicach historycznych, luksusowy standard, a zarazem dbałość o stylowy wystrój. Pousady powstały przed ponad pół wiekiem, kiedy rząd portugalski postanowił utworzyć ogól nokrajową sieć państwowych niewielkich hoteli, oferujących gościnę w duchu tradycji kulturowej kraju. Do najbardziej znanych pousad na l eżą hotel w Pałacu Setais w Sintrze, „Pousada da Ria" w Aveiro, „Pousada de Castelo" w Obidos (m ieszczący si ę w XV-wiecznym zamku), „Pousada de Palmela" (m i eszaący się w Xll-wiecznym klasztorze), „Pousada Rainha Santa Isabel" (zorgan izowany w XIIIwiecznym zamku), „Pousada Dos Loios" w Evora (zorganizowany w XV-wieanym klasztorze). Są też liczne specjalistyane międzynarodowe stowarzyszenia nastawione na określ ony typ usług hotelarskich, np. na goszaenie uaestników konferencji, szkoleń i seminariów. Jako jedną z najbardziej znanych organizacji wymien i ć trzeba „Historie Conferrences Centres of Europe': do której na l eżeć mogą właściciel e obiektów spełn i ających podstawowe kryteria walorów historycznych, jakości obsługi i odpowiedniego przystosowania wnętrz. Za minimalne wymagania uważa się: wiek ponad 1OO lat (obiekt mus i ał powstać najpóźn i ej w XIX w.), atero- lub pi ęciogw i azdkowy standard, obiekt powinien m i eć też co najmniej kilka sal konferencyjnych (jedną dużą, przeznaaoną na obrady plenarne i kilka mniejszych, przeznaaonych na spotkania w grupach problemowych), wyposażonych w odpowiednie urządzenia techniane, pozwa l aj ących na zaciemnienie, o odpowiednich parametrach komfortu akustyanego. Nie tylko w Europie, ale i na całym świecie obserwuje si ę obecnie rosnące zainteresowanie bazą hotel a rską urządzaną w zabytkowych rezydencjach. Przykładowo w Indiach szereg luksusowych hoteli mieści się w pałacach maharadżów, zmuszonych po konfiskatach przywilejów wprowadzonych przez l ndi rę Ghandi - poszukiwać dodatkowych źródeł dochodów.
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
34
1
Odrestaurowane i zmodernizowane pałace położone w regionach turystycznych: Radżastanie, Madja Prades, Himcal Prades oferują turystom niepowtarzalną atmosferę, przestronne, stylowo umeblowane apartamenty, znakomitą obsługę, ośrodki odnowy biologicznej, zadbane otoczenie, tereny sportu i rekreacji (często dodatkową atrakcją takich luksusowych hoteli jest obecność arystokratycznej rodziny, która wciąż mieszka w wydzielanej części gmachu). Hotele należące do kategorii najwyższej (Grand) są zrzeszone w Heritage Hotels Association of lndia" (np. Lake Palace Hotel" położony na wyspie jeziora Picola w Udajpurze, ,,Laxami Vilas Palace" pod Bharaptur oraz "Rambagh Palace Hotel'; "Samode Haveli'; "Alsisar Haveli'; "Raj Mahal Palace Hotel" w Jaipur). Niektóre z tych zabytków mogą poszczycić się kilkusetletnią historią (np. hotel Pushkar Pa lace'; wzniesiony w XVI w.). Podobna sytuacja ma miejsce w Maroko, gdzie wiele zabytkowych rezydencji (riad), jest wykorzystywanych jako luksusowe hotele (zrzeszone w organizacji "Riads Au Maroc"). Do najbardziej znanych należą: hotel "Le Palais Andalous" w AlDzadida, "Riad Al Medina" (z XVll w.) w As-Sawira, "Sofitel Palais Jemai Fes" w Fez, ,La Mamounia" w Marakeszu (ponoć był wysoko ceniony przez Winstona Churchilla). Warto nadmienić przy tej okazji, że w latach 1990-1994 opracowano propozycję adaptacji polskich zabytków do celów turystycznych. Towarzyszył jej program sieci wspólnego systemu rezerwacji. Wzorzec dla tego opracowania stanowiły doświad czenia hiszpańskiej sieci "Paradores". Istotnym elementem ekspertyzy było opracowanie programu imprez, mających być pomysłem na „ ożywienie" sposobu wykorzystania i zarządza nia obiektami. Program został rozpowszechniony w postaci przewodnika informującego o znajdujących się w naszym kraju obiektach zabytkowych pełniących funkcje hotelowe (I wydanie w 1998 r., li wydanie w 1999 r.)46 • 11
11
11
„
Wypoczynek w Zabytkach. Leisure and Heritage. Wars:zawa 1999.
FUNKCJE TURYSTYC ZNE OB IE KTÓW ZABYTKOWYCH
1.8.2. Funkcje turystyczne zabytków
41
Por, Architects' Council of Europe: Europe and Arch łt ectu re
Tomorrow,
Bruksela 1996.
41
Por. zalecenia dokumentów końcowych
Konferencji ONZ :
„Szczyt Ziemr w Rio de Janeiro (1 992 r.). • Szczyt Społeczny" w Kopenhadze
(1995 r.) oraz. Szczyt Miast"
w Istambule (1996 r.).
przemysłu
„Znaczna część środowiska zurbanizowanego potrzebnego dla przyszłych pokoleń - już dzisiaj istnieje. Ale środowisko to może i powinno być stale przekształcane, by jak najlepiej speł nić oczekiwania zarówno współczesnego społeczeństwa jak i następnych pokoleń"47 . Zacytowane powyżej słowa są ogólną wykładnią zasady zrównoważonego rozwoju przestrzeni zurbanizowanej, zakładającej konieczność „oszczędzania" obszarów jeszcze wolnych od zabudowy oraz rehabilitacji terenów zdegradowanych (przydawania im nowych wartości). Doskonałą egzemplifikacją tej zasady są wszelkie usiłowania wyszukiwania nowych funkcji (w tym turystyczno-rekreacyjnych) dla historycznych zespołów poprzemysłowych 48• Szu kan ie możliwości udostępnienia zabytków przemysłu dla ruchu turystycznego ma jeszcze jed1110 uzasadnienie - mianowicie doskonale wpisuje się w rosnące zainteresowanie tym segmentem dziedzictwa kulturowego. Fascynacja zabytkami techniki nie jest nowa. Jednym z pierwszych projektów udostępnienia obiektów przemysłowych dla celów turystyki i rekreacji było zagospodarowanie (już w XVIII w.) części kopalni soli w Wieliczce. Z kolei jednym z głośnych projektów zrealizowanych w ostatnim czasie było zlokalizowanie Muzeum Powstania Warszawskiego w zabytkowej elektrowni tramwajowej w Warszawie. Ten przykład rehabilitacji terenów poprzemysłowych i wykorzystania ich dla funkcji turystycznej dowodzi, że umiejętne planowanie w połączeniu z wysiłkiem władz, przynoszą zaskakująco pozytywne, witane z aplauzem przez społeczność lokalną i turystów, doskonałe rezultaty. Świadczy o tym znacząca liczba odwiedzających Muzeum (szacowana na ponad 400 OOO osób w skali roku). Podkreślenia warta jest też nie tylko staranna adaptacja obiektu (z uwzględ nieniem potrzeb osób niepełnosprawnych), ale również wysiłki
36
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
1
osób nim za rządzających, znajduj ące swe urzeczywistnienie w proponowanej przez Muzeum bogatej ofercie imprez o charakterze kulturalnym (koncerty, spektakle teatralne). Trzeba jednak przyznać, że istotnymi ograniczeniami dla poszukiwania funkcj i turystycznych w zabytkowych obiektach poprzemysłowych mogą być wytyczne programu konserwatorskiego, utrudniające lub wykluczaj ące zaplanowane przez inwestora kierunki przeksz tałceń 49 • Poza tym możemy m ieć do czynienia z problemami, które dotyczą wszystkich adaptacji i mogą być czynnikami hamującym i rozwój nieruchomości. Należą do nich na przykład: wady lokalizacyjne obiektów (oddalenie od szlaków komunikacyjnych, brak komunikacji publicznej); zlokalizowanie obiektów w sąsiedztwie wykl uczającym funkcje turystyczne ze względów estetycznych, wzg l ędów bezpi eczeństwa ekologicznego lub publicznego 50; ograniaenia wynikające z utrudn i ającego adaptację szaególnego układu funkcjona lnego budynku lub problemów konstrukcyjnych; decyzje miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego wykluczające pełn i enie przez obiekt funkcj i turystycznej. Niewątpli wie jednak, jeżel i uda si ę pomyśln ie przezwyciężyć te liczne ograniczenia, atrakcyjna adaptacja zabytkowego obiektu poprzemysłowego może okazać się bardzo i nteresującym wydarzeniem ponadlokalnym, przyciągaj ącym jak magnes rzesze turystów. Dowodem na rzecz tego może być też niezwykle udana transformacja zabytkowych, włókienn i czych zakładów przemysłowych w Łodzi - prz eobrażonych w megacentrum handlowo-rozrywkowe: chodzi oczyw i ście o „ Manufakturę''. Zespół ten, wraz z neobarokowym pałacem Poznańskiego, stał si ę jedną z największych atrakcji turystycznych w Łodzi, służąc w ten sposób nie tylko społeczności miejscowej, ale i przybyszom z zewnątrz 5 1 . Innym przykładem udanej adaptacji obiektu poprzemysłowego
49
Vademecum wła ści ciela i użyt kow n i k a zabytku,
Warsz.awa 1997.
'o
Dośw i a d czen i a
ostatnich
lat, które przyniosly udane adaptacje licznych obiektów poprze mysłowych
na Pradze
w Warszawie z przezna· czeniem na funkcje klubów i galerii sztuki (projekty przy ulicy Ząbkowsk i ej) uczą, że
obawy dotyczące bez·
pi eczeństw a
publicznego,
niekorzystnego klimatu spo łecz n e go
w dzielnicach
o „n i e sła wnych" tradycjach braku spokoju - mo gą być nieuzasadnione.
'
1
R. Przybyszewska·Gudefis,
Problemy rewitalizacji
miast przez turystykę (w:J Kulturowe aspekty turystyki i gospodarki turystycznej ( materi a ły
konferencyjne).
Warszawa 1997.
FUNKC JE TURYSTYC ZNE OB IE KTÓW ZABYTKOWYCH
371
do celów turystycznych są udostępniane turystom nieczynne kopalnie Dolnego (Wałbrzych) lub Górnego śląska (Zabrze). W Polsce wciąż istnieje wiele obiektów zabytkowych, czekających na swojego cierpliwego i wrażliwego inwestora, który będzie w stanie docenić niepowtarzalny charakter, wartość i wdzięk ich architektury. Zabytki architektury przemysłowej, po odpowiednich przekształceni ach, mogą stać się znaczącym walorem „przestrzeni turystycznej'; służąc jako muzea i galerie, teatry i kluby, a także jako obiekty komercyjne (hotele, lokale gastronomiczne, centra handlowe). Byłoby ogromną stratą dla dziedzictwa kultury narodowej, gdyby zaniedbane i opuszczone zabytkowe zespoły poprzemysłowe - szczególnie zaś te o wybitnych wartościach historycznych i architektonicznych - obróciły się w ruinę, uległy „śmierci technicznej" i zostały na zawsze wymazane z krajobrazu miasta. Przestałyby tym samym istnieć nie tylko jako dokument naszej historii i element tożsamości przestrzennej, ale również jako potencjał, mogący ekonomicznie, społecznie i kulturowo aktywizować i znacząco wzmacniać atrakcyjność „przestrzeni turystycznej''. Te same uwagi dotyczą udostępniania turystom historycznych obiektów militarnych lub zabytków sztuki inżynierskiej. 1.8.3. Funkcje turystyczne a ochrona zabytków
u Por. ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad za bytkami (Oz. U. z 2003 r. Nr 162,
1568 ze zm.)
poz.
W Polsce najistotniejszym aktem prawnym dotyczącym działań w stosunku do nieruchomości zabytkowych, ich ochrony oraz uwarunkowań użytkowania, jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami 52. Zgodnie z jej brzmieniem, obiekty zabytkowe są bogactwem narodowym i powinny być chronione przez wszystkich obywateli. Za „zabytek nieruchomy" uważa się dzieła człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące św iadectwo minionej epoki lub zdarzenia, których zachowanie leży w interesie
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
38
1
społecznym
ze wzg l ęd u na posiadaną wartość historyczną, lub nau kową (art. 3. ustawy) 53• Za „historyczny zespół budowlany" uważa si ę pow i ązaną przestrzennie grupę budynków, wyodrębnioną ze wzgl ędu na formę arch i tekton i czną i styl, zastosowane materiały, fun kcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi. Natomiast za „krajobraz kulturowy" ustawodawcy przyjmują przestrz eń historycznie ukształtowaną w wyniku działalno ści człow i eka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Organy państwowe i samorządowe są zobow i ązane zapewnić warunki prawne, organizacyjne i finansowe dla ochrony dóbr kultury. Natomiast obow i ązkiem właści ciel i bądź użyt kowników jest utrzymanie obiektu zabytkowego we właściwym stanie. Ustawa postanawia, że ochrona dóbr kultury (w tym nieruchomości zabytkowych) polega na: • zabezpieczaniu ich przed zniszczen iem, uszkodzeniem, artystyczną
H
Ibidem.
dewastacją;
• opracowaniu dokumentacji naukowej, ewidencji i rejestracji, uwzględn ian iu zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym; konserwacji, restauracji lub odbudowie (opartych na zasadach naukowych). Za zabytki nieruchome (trwale związane z gruntem) uważa się dz i eła budownictwa, architektury i urbanistyki, n i eza l eż nie od ich stanu zachowania. Ustawodawcy zaliczają do nich: krajobraz kulturowy, u kłady i historyczne założenia miast, zespołów mieszkaniowych, parki i ogrody dekoracyjne, budowle i ich wnętrza oraz budowle i zespoły budowli o wartości architektonicznej, mającej znaczenie dla historii kultury i cywilizacji - w tym obiekty techniki (kopalnie, huty, elektrownie), a także cmentarze, parki, ogrody oraz miejsca upam i ętn i ające ważne wydarzenia historyczne (art. 6.)54 .
" ibidem .
FUNK CJE TURY STYC Z N E O BIE KTÓW Z A B Y TK OWYCH
391
Ustawa zawiera szereg wskazań co do instrumentów prawnych, które zapewniają ochronę zabytków. Jednym z najważ niejszych jest decyzja o wpisaniu obiektu do rejestru zabytków. Artykuły 8-14 ustawy postanaw iają, że decyzję o wpisaniu nieruchomości zabytkowej do rejestru podejmuje wojewoda na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, zarządu właściwej gminy lub użytkown ik a obiektu. Decyzję o wpisaniu zabytku do rejestru może także podjąć minister kultury i sztuki. Ustawa przewiduje, że zabytek, który utracił swoją wartość zabytkową (wskutek całkowitego zniszczenia lub wskutek nowych usta l eń naukowych) zostaje skreś l ony z listy zabytków. Decyzję w sprawie procedury wykreślania zabytku z rejestru może podjąć wyłącznie minister kultury i sztuki (art. 13. cytowanej waeśniej ustawy). Zasady zagospodarowania zabytków określają artykuły 25-37 ustawy. W myśl ich brzmienia - wszelkie prace przy zabytkach można prowadzić
„
Ibidem.
tylko za zezwoleniem
właściwego
woje-
wódzkiego konserwatora zabytków (rozdział 3)5s. Zasady i tryb udzielania zezwoleń na prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich, budowlanych (w samym zabytku lub jego otoaeniu), warunki ich prowadzenia oraz kwalifikacje osób, które mają prawo prowadzenia tej działa l ności - określają artykuły 38-50 cytowanej ustawy (rozdz i ał 4). Zezwolenia nie wymagają doraźne, n i ezbędne prace zabezpieczające wyk·onywane w nagłych wypadkach oraz bieżące konserwacje polegające na wykonywaniu drobnych napraw (o których podjęciu należy zawiadomić konserwatora). Na prowadzenie prac budowlano-remontowych należy jednak uzyskać formalne zezwolenie od wojewódzkiego konserwatora zabytków or.az właściwych (z uwagi na położenie zabytku) służb nadzoru budowlanego. Artykuł 37 ustawy postanawia, że w drodze rozporządzeń określane są: tryb i sposób wydawania pozwol eń na:
40
1
T URYSTY K A I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U . ..
• prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych oraz badań konserwatorskich i architektonicznych, także badań archeologicznych; • kwalifikacje osób uprawnionych do prowadzenia prac i badań konserwatorskich, restauratorskich, archeologicznych oraz dodatkowe wymagania dla osób wykonujących samodzielne funkcje techniczne w budownictwie (przy zabytkach wpisanych do rejestru). Ustawa narzuca na osobę podejmującą działan ia budowlane przy nieruchomości zabytkowej wpisanej do rejestru zabytków obowiązek pokrywania kosztów badań archeologicznych, jeżel i wystąp i taka konieczność (art. 31 ). Wniosek o udzielenie pozwolenia na prowadzenie prac konserwatorskich lub budowlanych powinien zaw i erać między innymi: dane wnioskodawcy; dane formalnoprawne obiektu (w szczególności wyjaśniające stosunki własności); dane o nieruchomości zabytkowej Oej położenie, opis przewidywanych prac w obiekcie (i/lub jego otoczeniu), zakres i charakter (wraz z projektem), dane dotyczące wykonawcy robót). Ponadto należy mieć świadomość, że wojewódzki konserwator przed podjęciem ostatecznej decyzji może zażądać szeregu dokumentów uzupełn iających, na przykład ekspertyzy konserwatorskiej obiektu czy dokumentacji historycznej oraz inwentaryzacji konserwatorskiej. Jednocześn i e, aby ułatw ić (a niejednokrotnie umożl i wić) inwestorom adaptację obiektów zabytkowych do celów turystycznych, wprowadzono szereg uchyleń do przepisów dotyczących obiektów hotelarskich. Przykładowo, w myś l rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1999 r. dopuszczało się odstępstwa od wymagań i wyposażenia oraz zakresu św iadczeń w obiektach hotelarskich, jeśli obiekt jest
FUNKCJE TURYSTYC ZNE OB IE KTÓW ZABYTKOWYCH 41
>0
Por. rozporządzen i e Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1999 r. w sprawie obiektów hotelarskich i in
4
nych obiektów, w których świ adczone są usługi hotelarskie (Dz. u. z 1999 r. Nr I O, poz. 87).
wpisany do rejestru zabytków, lub pod warunkiem przedstawienia opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków stwierdzającej, że spełnien ie takich wymagań nie jest możliwe bez naruszenia zabytkowego charakteru obiektu 56• Zgodnie z brzmieniem ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (art. 3) przyjmuje się następujące definicje terminów: • prace konserwatorskie - działania mające na celu zabezpieaenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań; prace restauratorskie - działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystyanych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części oraz dokumentowanie tych działań; roboty budowlane - roboty budowlane w rozumieniu przepisów prawa budowlanego, podejmowane w zabytku lub przy zabytku: • badania architektoniczne - działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie, udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego, ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń; • badania archeologiane - działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieaenie zabytku archeologianego; • zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji ałowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych; otoczenie zabytku - teren wokół lub przy zabytku, wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym działaniem aynników zewnętrznych. Zabytki architektury i budownictwa stanowią istotny walor przestrzeni turystyanej. Jednak poza muzeami i innymi
I
T URYSTY KA I REK R EAC J A W PL ANOWAN I U. „
42
1
obiektami,
pełniącymi
funkcje publiczne (hotele, gastronomia), do nich utrudniony dostęp. Nowa ustawa o ochronie zbytków i opiece nad zabytkami (z 2003 r. ze zmianami) nie przyniosła jednoznaanego wyjaśnienia zasad udostępnian i a zabytku dla celów turystycznych, pomimo długo już oczekiwanych regulacji w tym zakresie. W myśl treści art. 5. tej ustawy, właściciel jest zobow i ązany do popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczenia dla historii i kultury, jednak do udostępniania swojej nieruchomości zwiedzającym (poza pracami konserwatorskimi lub celami badań naukowych) - nie jest zobligowany 57• Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. przewiduje karanie osób odpowiedzialnych za niszczen ie lub uszkodzenie zabytku (art. 108.). Kary są przewidziane także dla właści cieli obiektów zabytkowych, którzy nie przestrzegali zasad programów konserwatorskich lub nie zabezpieczyli go w sposób należyty przed zn iszczeniem (art. 110)58 • turyści mogą mieć
'
1
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. op. cit.
'' Ibidem .
43
2. Turystyczna baza noclegowa 2.1. Obiekty !hotelarskie
„ Por. W. Kurek. Turystyka. Warszawa 2007, s. 146· 153.
00
Ustawa z dnia 29 sierpnia
1997 r. o u słu gach turystycznych {Dz. U. z 1997 r. Nr 133, poz. 884, tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.) 01
Por, też Vademecum hote· larza. Warszawa 1994, s.11
oraz Turystyka w 2006 roku. Warszawa 2007. ci
Por. T. lljewski i in., Geografia turystyki Polski. Warszawa 1999, s.178.
w Polsce
Baza noclegowa jest uznawana za podstawowy (niezbędny) element infrastruktury turystycznej, warunkujący możliwości rozwoju turystyki na danym obszarze. Taką funkcję w przestrzeni turystycznej mogą pełn i ć hotele (miejskie, rezydencje, uzdrowiskowe, kongresowe, kasyna, motele), pensjonaty, domy wycieczkowe, schroniska górskie i schroniska młodz i eżowe, ośrodki (wczasowe, kolonijne, szkoleniowo-wypoczynkowe), domy pracy twórczej i domki turystyczne, kempingi i biwaki, kwatery agroturystyczne. W literaturze przedmiotu podkreślana jest duża różnorod ność obiektów, mogących pełnić funkcję bazy hotelarskiej i wielość możliwych ich kategorii 59• Ze wzgl ędu na czas wykorzystania możemy m i eć do czynienia z obiektami sezonowymi (z reguły nieogrzewanymi) oraz świadczącymi usługi przez cały rok. Biorąc pod uwagę inne kryterium, wyróżniamy turystyczne zakłady zakwaterowania zbiorowego oraz miejsca zakwaterowania indywidualnego (kwatery turystyczne i kwatery agroturystyczne). Zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych 60, za obiekt na l eżący do bazy noclegowej uważa się obiekt lub jego część, w którym możliwe jest świadczenie usług hotelarskich 6 1. Funkcją podstawową obiektów hotelarskich są usługi noclegowe, za usługi do nich komplementarne uważa się żywienie, rozrywki, informację, itp. Ten program usługowy - jego jakość i różnorodność, wpływają bezpośrednio na kategorię obiektu62 • Do najważniejszych obiektów noclegowych w obsłudze ruchu turystycznego zaliczamy hotele, domy wycieczkowe i domy turysty, schroniska, motele i campingi, pensjonaty i schroniska
I
44
TURY S TY CZ NA BA Z A NO C L EG OW A
młodzieżowe. Zgodnie z brzmieniem ustawy o usługach turystycznych, definicje dla obiektów należących to turystycznej bazy noclegowej są następujące: • Hotele to obiekty posi adające co najmniej 1O pokoi, w tym w i ększość miejsc w pokojach jedno- i dwuosobowych, świad aące szeroki zakres usług związanych z pobytem klientów. • Motele to hotele położone poza obszarem zurbanizowanym, nastawione na obsługę turystów zmotoryzowanych, wyposażone w parking (aęsto w zespole ze stacją benzynową i warsztatem naprawaym) 63 • Pensjonaty to obiekty posiadające co najmniej 7 pokoi, św i adczące dla swoich klientów całodz i enne wyżywienie. Kempingi to obiekty strzeżone, umożliwiające nocleg w namiotach i przyaepach kempingowych, domkach turystycznych lub innych obiektach stałych, przyrządzanie posiłków oraz parkowanie samochodów. Domy wycieczkowe to obiekty posiadające co najmniej 30 miejsc noclegowych, dostosowane do samoobsługi klientów oraz świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów. • Schroniska młodz i eżowe to obiekty przeznaczone do indywidualnej i grupowej turystyki młodz i eżowej, dostosowane do samoobsługi klientów. Schroniska to obiekty zlokalizowane poza obszarami zbudowanymi, przy szlakach turystyanych, św iadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów. Pola biwakowe to obiekty niestrzeżone, umożliw i ające nocleg w namiotach. Zgodnie z art. 37 ustawy o usługach turystycznych dla hoteli, moteli i pensjonatów ustala się pięć kategorii oznaczanych gwiazdkami, dla kempingów - cztery kategorie oznaczane gwiazdkami, dla domów wycieczkowych - trzy kategorie oznaczane cyframi rzymskimi. Obow i ązujące przepisy zakładają, że
I
Ol
W Polsce szereg moteli
(hoteli
przydrożnych)
nazy·
wanych jest .zajazdami" lub '"'gościńcam i: n aw iązanie
co stanowi
do tradycji hi·
storycznych zwi ązanych z obsługą podróżnych . Poza nazwą sięganie
do tradycji
historycznej przej awia
się też
w stylizowanej formie arch i-
tektonianej tych obiekt6w i charakterze ich wnę t rz .
CHARA K TE RY ST Y K A TURYS T YC ZIHJ BAZY „
45
nie ustala się k.ategorii dla schronisk, schronisk młodzieżowych oraz pól biwakowych. Poza obiektami wymienionymi w ustawie, GUS w swoich opracowaniach statystycznych uwzględnia dodatkowo: ośrodki wczasowe, kolonijne, szkoleniowo-wypoczynkowe, ośrodki wypoczynku świątecznego, domy pracy twórczej, domki turystyczne oraz inne obiekty. 2.2. Charakterystyka turystycznej bazy noclegowej w Polsce wg danych GUS
„
Główny U rząd
Statystyczny (GUS) Turystyka w 2006 roku. Warsz.awa 2007.
Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego za rok 20066 4, opublikowanymi w serii informacji statystycznych, w 2007 r. - baza noclegowa służąca turystyce w Polsce wynosiła 6 694 obiekty (w 1995 r. było to 7 585 obiektów). W polskiej bazie turystycznej zbiorowego zakwaterowania dominującą kategorią hoteli są o hotele standardzie średnim (dwu- i trzygwiazdkowe). W obiektach tych dwóch kategorii zlokalizowanych jest 70% miejsc noclegowych. Jak wynika z danych GUS w 2006 r. przeciętna wielkość obiektu wyrażana w liczbie miejsc noclegowych to 85 łóżek, co plasuje obiekty hotelarskie w przedziale hoteli średniej wielkości. Najliczniejszą grupą obiektów są ośrodki wczasowe (1347 obiektów, 136 200 miejsc noclegowych), grupę najmniej liczną stanowią domy pracy twórczej (DPT) - zarejestrowanych jest ich jedynie 54 (2006 r.), oferują 21 OO miejsc. Drugą co do liczebności grupą okazują się hotele (1295 obiektów, 133 800 miejsc noclegowych). Rozkład przestrzenny hoteli pokrywa się z obszarami o szczególnym nasileniu ruchu turystycznego (najmniejsze nasycenie bazą noclegową występuje w województwie legnickim - największe w powiatach pomorskich, na Podhalu i w dużych miastach «Warszawa, Kraków, Trójmiasto»). Jak wynika z danych
I
46
TURY ST Y CZNA BAZA NOCL EG OWA
Tabela 1. Rodzaje za rok 2000)
I
Rodzaje obiektów
wielkość
bazy noclegowej w Polsce w 2006 r. (w nawiasie dane
Liczba obiektów
Liczba miej sc noclegowych
Pokoje z łazienką (2000 r.)"'
Obiekty razem
6 694 (brak danych)
574 600 (brak danych)
Hotele
1 295 (95)
133 800 (95 095)
90%
4 100 (S 733)
90%
11 100 (20 648)
90%
ooo (12 209)
36%
95 (brak danych)
Motele Pen sjonaty
305 (409)
Domy wycieczkowe
25 4 (179)
Schroniska Schroniska m łodz. Ośrodki wczasowe Ośrodki kolonijne
5
86 (8 3)
2 800 (4 034)
S60 (4S7)
21 300 (23 01 9)
3 124 (2079) brak danych (245)
136 200 (195 242) brak danych (34 516)
57%
8,5% 48,2% 49% 30%
Ośrodki szko l. -
wypocz.
425 (497)
Domy pracy twórczej
49
54 (56)
ooo (48 752)
5S% 23%
Kempingi
206 (171)
24 900 (29 844)
Pola biwakowe
388 (339)
29 600 (46 484)
Kwat er y agroturyst. Żródło : Zestawienie
brak danych (808)
brak danych (8 133) 10 1 800 (83 658)
867 (1 519)
Inne obiekty
autora sp orządzone na podstawie danych GUS opub1ikowanych w latach 2000-2007.
Tabela 2. Zestawienie obiektów hotelarskich w Polsce według ich kategorii (2006 r.) Kateg oria hote lu
Liczba obiektów/m iejsc noclegowych w danej kategorii
) -gwiazdkowe
19/6375
4-gwiazd kowe
72 I 13 363
3-gwiazd kowe
S03 I SS 788
2-gwiazdkowe
434 I 34 290
1-gwiazdkowe
152 /10 989
W trakcie kategoryzacji
115 I 9 222
Razem hotele
64,4%
2 100 (2 S40)
1295 I 133 800
Ż ródlo: Zestawienie autora sporządzone na pod stawie danych GUS (Turystyka w 2006 roku. Warszawa 2007).
29% 42%
CHARA KTERYS T Y KA TURYS T YCZ IHJ BAZY ..
„
Dane za rok 2000 (GUS, 200 1) oraz Turysty ka w 2006
roku, op, cit.
06
Dane na temat bazy indywid ualnej zakwaterowania
w Polsce gromadzi od 2000 r. Instytut Turystyki
w Warszawie (na podstawie własnych badań
ankieto-
wych).
01
Por. Turystyka w 2006 roku, op, cit.
°'
Dane Instytutu Turystyki
w Warszawie na podstawie badan
własnych
{por. A.
Jagusiewicz, Baza turystyczna indywidualnego zakwaterowania w Polsce {w:) „Problemy Turystyki: vol.
xxx. 1·4/2007.
47
GUS (2006 r.) - bazę noclegową zbiorowego zakwaterowania, przekraczającą 1o ooo miejsc noclegowych, ma w Polsce kilka miast (Warszawa, Gdańsk, Kołobrzeg, Łeba, Władysławowo, Kraków i Zakopane) oraz trzy gminy (Mielno, Dziwnów, Rewal). Najw i ęcej turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania przypada na województwa: zachodniopomorskie (850), mało polskie (819), pomorskie (797). W tych też województwach znajduje się największa liczba miejsc noclegowych: w zachodniopomorskim - 108 797, w pomorskim - 83 934, w małopolskim - 62 747. Najmniej turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania jest w województwie św i ętokrzyski m (11 1 obiektów, 7 861 miejsc) i opolskim (114 obiektów, 7 491 miejsc). Bazę tę uzupełn ia indywidualna baza zakwaterowania (nie objęta statystykami GUS)66, składająca się z kwater agroturystycznych i pokoi gościnnych. W 2006 r. (dane GUS) z obiektów zbiorowego zakwaterowania skorzystało w Polsce 17,5 miliona turystów (w tym 4,3 miliona gości z zagranicy, głównie turystów z Niemiec). Według danych GUS za 2006 r. poszczególne obiekty różn ią się znacznie stopniem wykorzystania miejsc noclegowych 67: w zakładach uzdrowiskowych miejsca są wykorzystywane w 73,5%; w ośrodkach kolonijnych - w 48,5%; w ośrodkach wczasowych - w 39,4%; w hotelach - w 37,5%; w domach pracy twórczej - w 29,8%; w ośrodkach szkoleniowo-wypoczynkowych - w 31,5%; w pensjonatach - w 29,5%; w motelach - w 27,8%; w schroniskach - w 25,8%; na kempingach - w 22,0%; na polach biwakowych - w 17,7%. Zgodnie z danymi Instytutu Turystyki (za 2006 r.) indywidualna baza zakwaterowania (23 OOO obiektów) dysponowała 335 OOO miejscami noclegowymi (łącznie z kwaterami agroturystycznymi i pokojami gościnnym i)68• W ostatnich latach obserwowane są coraz wyraźn i ejsze tendencje do uzupełniania podstawowej oferty usług noclegowych bogatym programem towarzyszącym oraz do energicznej
I
48
TURY S TY CZ N A SA Z A NO C L E G OW A
reklamy obiektu i usług. Jest to n iewątp liwie reakcja na wymagania stawiane przez realia gospodarki rynkowej i odpowiedź na coraz ostrzejszą kon kurencję. Goście oczekują od obiektów już nie tylko atrakcji w postaci tradycyjnego wypoczynku biernego (p l ażowania i kąpiel i ), ale i oferty wypoczynku aktywnego, pozwa l ającego na odnowę biologiczną i poprawę ogólnej kondycji. Zaspokojenie tych oczekiwań jest możl iwe dz ięki urzą dzeniom sportowo-rekreacyjnym, takim jak: boiska do gier, korty tenisowe, baseny, siłownie, sauny i solaria, u rządzone stoki zjazdowe. Coraz popularniejsze są ośrodki jazdy konnej, minigolf, a w hotelach o wyższym standardzie - pływa l n ie odkryte i kryte. Zgodnie z kryteriami przyjętymi przez GUS69 wyróżn i amy około 14 rodzajów urządzeń sportowo-rekreacyjnych towarzyszących bazie noclegowej. Są to: siłownie, kryte i otwarte baseny, boiska do siatkówki i koszykówki, korty tenisowe, sauna i solarium, bilard, tenis stołowy, wypożyczaln ie sprzę tu sportowego (np. pływającego: rowerów wodnych, kajaków i łódek), ścieżki zdrowia i pokoje zabaw dla dzieci, możliwość jazdy konnej i gry w golfa. Statystyka GUS uwzględn i a podział na urządzenia pozwa l ające na rekreację letnią (sezonową) i całoroczną. Ponieważ inwentaryzacja obejmuje możliwości korzystania z wymienionych urządzeń również poza ośrodkiem (na podstawie umowy właścicieli obiektu hotelarskiego i wypożycza l n i) informacja zawiera nie tylko możliwości oferowane gościom przez dany obiekt, ale też możl iwości oferowane przez
I
całą daną m iejscowość.
Dane GUS (2000 r.) wyraz iście prezen tują zróżn i cowanie standardu bazy noclegowej. Zgodnie z inwentaryzacją GUS siłownie, korty i sauny znaj dują się w 10% badanych ośrodków, tylko 3,8% z nich jest wyposażonych w solaria, a jedynie 2% - w kryte baseny. Grę w bilard umożliw i a 16% obiektów, zaś rekreację wodną z użyci em sprzętu pływaj ącego - około 17%
09
Od roku 1996 GUS prowadzi rej estrację wyposażeni a
bazy
noclegowej w urządzen i a
sponowo-rekreacyjne; por. także Turystyka w 2006 roku.
op. cit.
CHARAKTERYST Y KA TURYS T YCZIH J BAZ Y„
10
Por. Z.T. Werner, Oferta rekreacyjna p olskiej bazy noclegowej (w :J. Problemy Turystyki'. vol. XXII nr 1/1999, s. 51·57 oraz Turystyka w 2006 roku, op.
cit .
49
obiektów. W co trzecim ośrodku znajdują się boiska do gry w piłkę siatkową lub koszykówkę, w co drugim - stół do ping- , ponga. Najwyższy standard wyposażen ia w wymienione urzą dzenia prezentują hotele, znaanie niższy - popularne ośrodki wypoaynkowe o przestarzałej, aęsto już mocno zdekapitalizowanej bazie sprzętu sportowo-rekreacyjnego. Różn i cą znaaącą na korzyść ośrodków jest natomiast ich obszerny teren zieleni otwartej, na którym są na ogół zlokalizowane, stwarzający potencjalne warunki rozwoju urządzeń rekreacyjnych. Jak wynika z badań GUS (2000 r.) obiekty bazy noclegowej o najwyższej jakości na l eżą do „Orbisu'; MON i MSWiA. Za najsłabiej wyposażone uważa się ośrodki FWP, PTTK i PTSM. Odrębnym, wymagającym szczegółowych badań problemem są natomiast ośrodki kolonijne oraz stopień uwzględnienia w poszczególnych z nich potrzeb rekreacji dz i eci ęcej, których statystyka GUS nie obejmuje70 • Jak wspomn i ałam już wyżej - dla hoteli, moteli i pensjonatów, wspomniana ustawa o usługach turystycznych (art. 37), nakazuje ustalanie kategorii od jednej do pięciu gwiazdek, dla kempingów od jednej do czterech, dla domów wycieczkowych i schronisk młodzieżowych wprowadza trzy kategorie oznaczane cyframi rzymskimi. W myśl art. 38 tej ustawy, obowiązek nadania obiektowi kategorii l eży w gestii marszałka województwa, który w swoich decyzjach opiera się na rekomendacjach stowa rzyszeń branżowych . Zg1odnie z cytowaną ustawą, obow iązek kategoryzacji danego obiektu musi być wypełniony przed rozpoaęci em przez niego dz i ałalności (art. 39). Procedurę rozpoczyna się na wniosek właściciel a lub zarządzającego, do wniosku na leży załąayć informacje dotyczące nazwy obiektu, rodzaju oferowanych w nim usług, jego położenia, opis obiektu i personelu oraz dokumenty potw i erdzające spełnienie określanych ustawą wymagań budowlanych, sanitarnych i przeciwpożarowych. Wniosek powinien zawierać równ ież wskazanie zaszeregowania
SO
TURY S TY CZ NA BA Z A NO C LEG OW A
do określonego rodzaju i kategorii, o który si ę wnioskuje7 1. Normy kategoryzacyjne określają wymagania minimalne 72 • Dla obiektów, które są wpisane do rejestru zabytków rozporządzenie z dnia 30 grudnia 2005 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są św i adaone usługi hotelarskie73, dopuszaa odstępstwa co do wymagań wyposażen i a i zakresu św i adczonych usług. Konieane jest jednak spełnien ie następujących warunków: • obiekt musi być wpisany do rejestru zabytków lub figurować w ewidencji wykazującej zabytki architektury i budownictwa; wymagana jest opinia konserwatora, że spełnianie pewnych wymagań nie jest możl iwe z uwagi na charakter zabytkowy obiektu; określone odstępstwa powinny być zrekomp·ensowane wyż szym spełnian i em innych wymagań .· Na właścicielu (zarządzającym) obiektem leży obow iązek informowania właściwego organu o okol icznościach powodujących zmianę rodzaju lub kategorii, a także o decyzji zakoń czenia świadaenia usług hotelarskich 74• Usługi hotelarskie są ewidencjonowane, a kartoteki są prowadzone przez marszał ków województw 7s. Dla schronisk i pól biwakowych nie prowadzi się kategoryzacji. Ich ewidencje prowadzą wójt, burmistrz lub prezydent (właściwy ze względu na położen i e obiektu). Szczególnie ważnym dla praw i dłowego za rządzania obiektami turystyanymi jest akt wykonaway (rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów) z dnia 29 styania 1999 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadaone usługi hotelarskie. Problematyka ta jest również ujęta w art. 25 ustawy o usługach turystyanych. Ustalono, że usługi hotelarskie mogą być świadaone w obiektach hotelarskich spełniających wymagania odnośnie wielkości obiektu, kwalifikacji personelu, zakresu świadczenia usług oraz wymagania sanitarne, przeciwpożarowe. Zgodnie z treścią ustawy zakłady i punkty
11
Por. Rozporzą dze nie Ministra Gospodarki z dnia 30 grudnia 2005 r. zmieniające
I
rozporządzen i e w sprawie obiektów hotelarskich i innych o biektów, w których św i adcz one s.ą usług i
hote-
larskie (Dz. U. z 2006 r. Nr S, poz. 29). 12 N a leży dodać,
ie kate-
gorie hoteli
są specyfiką
reg i onalną.
a więc normy
i kryteria różni ą si ę
m i ędzy
poszczególnymi krajami. Przykładowo wedłu g
realizowane
standardowego
projektu obiekty z sieci „Novotel" - we Francji mują
otrzy-
tylko trzy gwiazdki,
a w Tunezji - cztery {lub pi ęć)
11
gwiazdek.
Por. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 grudnia 2005 r. zmien iające rozpo rządze ni e w sprawie obiektów hotelarskich i in·
nych o biektów, w których św i a dczone są usług i
larskie, op. cit. 74
Ibidem.
" Ibidem.
hote-
ROD ZĄ J E
10
"
Ibidem, Por, Podjęcie i prowadzenie działalności
w
branży
gospodarczej
hotelarskiej.
Warszawa 2000. "
Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o dz ia ła lności gospo·
darczej (Dz. U. z 1988 r. Nr 4 1, poz. 324 ze zm.)
19
Por. Vademecum hotelarza - poradnik dla ro zpoczynają cego
dzia ł a lność.
Warszawa
1994 oraz Turystyka w 2006
roku, op. cit.
80
Por, J, Gospodarek, Prawo
T URYSTYC ZNEJ
BĄZY
NO C L EGOW EJ. ..
5I
gastronomiczne (oraz wszystkie placówki żywien i a zbiorowego), nieza l eżnie od typu klientów pod legają przepisom sani- , tarno-higienianym ustalonym dla tego rodzaju obiektów (rozdział 5). W myśl ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych, postanowiono, że usługi hotelarskie mogą być św i adaone również w innych obiektach, spełniających określone wymagania co do wyposażen i a. Wymagania te są określ one w załączni ku nr 6 do rozporządzen i a Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 styania 1999 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadaone usługi hotelarskie 76. Podjęcie i prowadzenie dz i ała l ności gospodarczej w dziedzinie hotelarstwa jest możliwe po uzyskaniu koncesji udzielanej w drodze decyzji administracyjnej 77 • Zgodnie z ustawą z dnia 23 grudnia 1988 r. o dz i ałalności gospodarczej78 w dziedzinie hotelarstwa i campingu obow iązuje zasada wolności gospodaraej (każdy może podjąć tego rodzaju działa l ność bez wstępnych warunków, poza ogólnie obowiązującym i ) - na zasadzie ewidencjonowania 79 • Jest to struktura prawna spójna z „Dyrektywą Rady Europy" z dnia 15 października 1968 r„ dotyczącą realizacji swobody prowadzenia działalności gospodaraej w klasie 85 CITI (restauracje, kawiarnie, tawerny) oraz 853 CITI (hotele, pensjonaty, kempingi i inne miejsca noclegowe). Część usług hotelarskich (wśród nich wynajmowanie pokoi letnikom, odpłatne zezwalanie na ustawienia namiotów na terenie działki rolniczej) - nie wymaga zgłoszen ia do ewidencji działal ności gospodarczej Oako uboane zajęcie zarobkowe)80 .
w turystyce i hotelarstwie. Warszawa 2000, s. 11 7.
2.3. Rodzaje turystycznej bazy noclegowej w Polsce
2.3.1. Hotele W ujęciu popularnym „hotel" to „budynek mieszkalny przeznaaony do czasowego pobytu osób zatrzymujących się
52
TURY S TY CZNA BAZA NOCLEGOWA
w danej miejscowości''. Definicja pojęcia „hotel" zamieszczona w M i ędzynarodowym Słowni ku Turystycznym81 jest następująca: „hotel jest to zakład, w którym podróżni mogą w zamian za wynagrodzenie skorzystać z noclegu i zazwyczaj także z wyżywien i a. Hotele są sklasyfikowane w różnych kategoriach, odpowiednio do stopn ia luksusu i wygody''. Z kolei Biuro Statystyane Unii Europejskiej za hotel uważa obiekt posiadający minimum 1O pokoi (w myśl dokumentu z 21 paźdz i ern i ka 1992 r.)82 • Podobnie definiuje pojęcie hotelu art. 36 polskiej ustawy o usługach turystyanych8 3• Ustawa podkreś l a, że goście hoteli mają prawo oczeki wać szerokiego zakresu usług . Na takie św i adczenia najczęściej składają s i ę przede wszystkim wspomniane usługi podstawowe (nocleg i wyżyw i en i e) oraz, aęsto znacznie rozbudowane, usługi dodatkowe (uzupełniające, fakulta tywne oraz towarzyszące). Usługi uzupełniające są śc i śle zw i ązane z usługa mi podstawowymi (przechowanie bagażu, bUJdzenie), usług i fakultatywne są związane z rozrywką i wypoczynkiem (wycieczki), a usługi towarzyszące są skierowane zarówno do gości hotelowych, jak i stałych mieszkańców (fryzjer, sklepy). Naturalnie, im wyższa kategoria hotelu, tym bardziej segmenty usług podstawowych i uzupełn i ających powinny być bogate i zróżnicowane. W literaturze przedmiotu84 hotele dzieli się na dwie podstawowe grupy: tranzytowe i pobytowe. Za hotele „tranzytowe" przyjmuje si ę hotele zlokalizowane przy ważnych węzłach komunikacyjnych (dworce kolejowe, porty, porty lotnicze), nastawione na obsługę gości przejezdnych (1-2 noclegi). Występują wśród nich zarówno wielkie (kilkaset miejsc noclegowych), luksusowe hotele sieci „Hayatt" czy „Sheraton'; jak i niewielkie, prawie samoobsługowe, nieomal pozbawione usług komplementarnych hotele (i motele) zlokalizowane przy ruchliwych drogach na peryferiach miast. W Polsce takim typem hotelu są
•• Cyt. za: M. Turkowski, Marketing
1
usług
hotelarskich.
Warszawa 1997,s. 13.
u Por. Vademecum hotelarza, op. cit., s. 10 oraz Turystyka w 2006 roku, op. cit.
0
Przy czym chociaż zgodnie z tą d efin icją„hote l - to obiekt
posiadający
co naj-
mniej 1Opokoi, w tym więk szość miejsc w pokojach jedno- i dwuosobowych~ nie wyklucza się możliwości tzw.
.dostawek'.
'" Por A. Geografia turyzmu, op. cit. oraz dane GUS za 2000· 2006 r. (Por. Turystyka
w 2006 roku, op. citJ
R ODZĄ J E
T URYS TY CZN E J
BĄZ Y
N OC L EG OW EJ „.
53
liane hotele „dworcowe" położone przy dworcach PKP i PKS we wszystkich prawie wojewódzkich i miastach powiatowych. Zupełn ie inny typ stanow ią hotele pobytowe (rezydencjonalne), które są nastawione na dłuższe pobyty gości . Do takich na l eżą luksusowe hotele o historycznej tradycji, położone w wielkich miastach (Paryż, Nowy Jork, Rzym), w miejscowościach atrakcyjnych turystyanie (Wenecja, Cannes, Nicea, Ostenda, Davos). Do takich należą przykładowo hotel „Bristol'; hotel „Imperial" i hotel „Sacher" w Wiedniu, hotel „Raphael ~ hotel „Eden'; hotele „St Regis" i „Hassler" w Rzymie. W Polsce przykładam i hoteli pobytowych są „Amber" w M i ędzyzdrojach, „Grand Hotel" w Sopocie, „Bryza" w Juracie, „Mrongovia" w Mrągowie, „Gołębiews ki " w Mi kołajkach , „Bristol" i „Europejski" w Warszawie, „Kasprowy" w Zakopanem, „Irena Eris" w Krynicy Górskiej. W zw i ązku z coraz większą wagą przywiązywaną do zdrowego trybu życia - wiele hoteli rozbudowuje znacznie segment usług odnowy biologicznej i wysoki poziom tych usług używa skutecznie do promocji. Do najbardziej znanych hoteli o takim profilu w Europie należy „Rogner-Bad Blumau Hotel & Spa" w Austrii (zaprojektowany przez znakomitego architekta - Fryderyka Hundertwassera), „Blue Lagoon" w Islandii oraz „Bulgari Hotel Milano" i „Capri Palace Hotel & Spa" we Włoszech. n Por. M . Turkowski, Marketing u sług hotelarskich, op. cit.,
s. 33.
Jak wynika z badań prowadzonych przez GUS85 w Polsce wśród osób korzystających z noclegów w hotelach przeważają osoby podróżuj'ące służbowo (na konferencje, narady, szkolenia, negocjacje handlowe, promocje). Znacznie mniejsze liaebnie grupy stanowią przyjeżdżający w związku z dokształcan iem (w celu uaestniczenia w wykładach, konsultacjach, egzaminach), w zw i ązku ze sprawami osobistymi (w celu uaestniaenia w wydarzeniach towarzyskich i rodzinnych, przyjeżdżający na zakupy), w związku z wypoczynkiem (podróże dla celów
I
54
TURY S TY CZ N A BA Z A NO C L EG OW A
krajoznawczych, zmiana klimatu ze względów zdrowotnych), udz iałem biernym lub czynnym w wydarzeniach sportowych (zawody, mecze), kulturalnych (spektakle, widowiska, wystawy, koncerty) czy handlowych (targi, wystawy) lub religijnych (pielgrzymki). Wyposażenie, specyfika hotelu i oferowanych przez niego usług komplementarnych (niezależn ie od kategorii) jest na ogól w danym obiekcie ukierunkowana na najbardziej liczebną grupę gości . Mogą być nimi np. grupy turystyczne, klien ci konferencji pobytowych, gwiazdy show biznesu, miejscowi klienci usług gastronomicznych, imprez i bankietów. Dla wielu hoteli idealnym rozwiązaniem jest unikanie sztywnej specjalizacji i mieszanie „segmentów" usług w zależności od pory roku i spodziewanej koniunktury (sezon letni: turyści; poza sezonem: obsługa konferencji i miejscowych klientów zainteresowanych usługami gastronomii). Obecność segmentu umożliwiającego organizację konferencji jest coraz istotniejszym czynnikiem potencjalnego rozwoju bazy turystycznej. Szczególnie ostatnia dekada przyniosła dynamiczny rozwój „turystyki konferencyjnej''. Wielkie, luksusowe hotele, zrealizowane lub zasadniczo zmodernizowane po 1990 r. (np. warszawskie: „Mariett''. „Victoria'; „Sheraton'; „Bristol'; „Holiday Inn'; „Forum"86, „Sobieski") przyznają, że znaczna część dochodów wpływa z wynajmowania sal konferencyjnych i obsługi cateringowej konferencji, seminariów i sympozjów. Oferta kompleksowej obsługi obejmuje wynajnnowanie jednej lub kilku sal (wraz z wyposażeniem technicznym), usług i gastronomiczne i hotelarskie. Wi ększość i stn i ejących obecnie przy polskich hotelach sal konferencyjnych ma niewielką pojemność: około 100-1 SO miejsc. W konsekwencji dążenia do jak najlepszego „markowego" produktu, jakim jest baza noclegowa - coraz więcej hoteli powstaje w ramach „sieci" (,,Novotel'; „Ibis'; „Mariett'; „Holiday
I
•0
Modernizacja i przebudowa kondygnacji parteru hotelu ..,Forum" dla uzyskania sali konferencyjnej o I OOO osób.
RO DZ A JE T URYS T YC Z N E J B A Z Y NO CLE GOW EJ. ..
" Por. A. Kowalczyk. Geografia turyzmu, op. cit.
55
Inn'; „Sheraton"). Dzięki specjalizacji w określonym typie usług i specyfice hotelu oraz dz i ęki jednakowemu na całym św i ecie logo (z dopuszczeniem niewielkich regionalizacji) - hotele te są w stanie zaspokoić określone potrzeby i oaekiwania klientów. Takie „łańcuchy " hoteli mogą m i eć zasięg lokalny (miejscowość, obszar), regionalny, krajowy, kontynentalny lub globalny. Są sieci hotelowe specja lizujące się w jakiejś szaególnej lokalizacji (w uzdrowiskach, przy lotniskach) lub w szczególnych usługach (hotele-„farmy p i ękności'; hotele-SPA, hotelekasyna). Taki „łańcuch hotelowy" jest kierowany przez centralny zarząd, utrzymujący jednolity standard i zakres usług. Hotele w ramach sieci prowadzą wspólną pol i tykę ekonomiczną, mają własny system rezerwacji. Ich cechami wspólnymi są87 : • jednolitość warunków lokalizacyjnych; ujednolicona struktura organizacyjna; ujednolicona dokumentacja eksploatacyjna; ujednolicony standard wyposażen i a części noclegowej i gastronomicznej; • ujednolicony zakres usług i system obsługi gości; • własny system rezerwacji; • jednolity system komputerowy we wszystkich podległych obiektach; • zunifikowane logo. Pierwsze hotele wielkich sieci powstały w Polsce w latach 70. („Novotel" w Warszawie, Sosnowcu, Olsztynie, Wrocławiu, Poznan iu i Częstochow i e; „Forum" w Warszawie; „Holiday Inn" i „Mariott" w Warszawie). Niektóre wielkie sieci (np. „Accor") zaczęły przejmować już istn i ejące w Polsce sieci hoteli (łańcuch „Novoteli"), równocześnie budując nowe („Ibis" w Krakowie i w Warszawie, „Mercure" w Warszawie). Na l eży podkreślić, że w Polsce i stn i eją jeszcze krajowe sieci hoteli o tradycjach historycznych („Orbis'; „Gromada'; „PTTK"). W ramach wielkich sieci powstają również tzw.
I
TURY S TY CZ N A BA Z A NO C L EG OW A
56
„wioski wakacyjne" (np. „Club Mediterranne"), lub campingi (np. „EuroCamp"). Warto też wspomnieć, że najsłynniejsze na św i ecie hotele ~. Ritz " w Paryżu, Waldorff-Astoria" w Nowym Jorku, „Savoy" w Londynie, a na terenie Polski - „Bazar" w Poznaniu, „Bristol" w Warszaw ie, „Bryza'' w Juracie, , Amber" w Międzyzdrojach , . Gołęb i ewsk i " w Mi kołajkach) są odpowiednio międzynarodo wą lub reg i ona lną )egendą" i często stanowią ważną atrakcję turystyczną nie tylko jako n iezwykły obiekt, ale też jako miejsce przebywania znanych osób. W 2006 r. było w Polsce zarejestrowanych 1295 hoteli (mających 133 888 miejsc noclegowych). W za leżności od wyposażenia i zakresu św iadaonych usług wyróżn i a się pięć kategorii hoteli (najwyższa - 5 gwiazdek, najniższa - 1 gwiazdka). Najwięcej jest obiektów średniej kategorii (3 -gwiazdkowych i 2-gwiazdkowych hoteli jest razem 575), najmniej jest hoteli 5-gwiazdkowych (jedynie 19 obiektów)88.
I
11
" Por. Gus. Turystyka w 2006 roku. Warszawa 2007.
2.3.2. Motele Motelem, w myśl ustawy o usługach turystycznych, nazywamy obiekt hotelowy położony przy drodze, posiadający co najmn iej 1O pokoi jedno- i dwuosobowych, św i adczący usługi hotelarskie, zapewniający jednocześn i e możliwość korzystania z usług motoryzacyjnych (stacja paliw, warsztat), dysponujący strzeżonym garażem lub parkingiem. Motele powinny zapewniać każdemu pokojowi wła sne stanowisko postojowe (w garażu lub na parkingu). Są wznoszone przede wszystkim z myślą o turystach zmotoryzowanych, stąd też nazwa: „MOTor+hotEL''. Motele są kontynuacją historycznych zajazdów i stacji pocztowych. Pierwsze powstały w USA. Motele europejskie (poza lokalizacją) programem przypom i nają hotele, ponieważ mają na
R ODZĄ J E
'
9
Por. Z.T. Werner, op. cit„ oraz: Turystyka w 2006 roku,
op. cit.
T URYS T Y CZ N EJ
BĄZ Y
NO CLE G O W EJ „.
S7
ogół rozbudowany sektor usług. Lokalizacja motelu może być dwojaka: przy głównych arteriach wylotowych z miasta; • na terenach o dużych walorach turystycznych - zachęcając wtedy do dłuższego pobytu. W tym drugim wypadku, zagospodarowanie terenu wokół motelu powinno obejmować tereny rekreacyjne i wypoczynkowe (placyki zabaw dla dzieci, kąpieliska, place do gier). Wi e l kość przec i ętnego motelu wynosi ok. 1OO pokoi (dwuosobowych) z własnymi węzłam i sanitarnymi. W 2000 r. było w Polsce zarejestrowanych 116 moteli (oferowano w nich ok. 5 OOO miejsc noclegowych). W 2006 r. liczba ta zmniejszyła się do 96 obiektów (oferujących 4 1OO miejsc). Motele reprezentują stosunkowo wysoki standard usług {99% moteli to obiekty całoroczne, 90% pokoi ma własny węzeł sanitarny). Najw i ęcej znajduje się ich w Wielkopolsce, najmniej na Dolnym śl ąsku . Pod względem udziału w bazie noclegowej stanowią zaledwie 3% zasobów bazy noclegowej w Polsce89 • Każdy motel, w myśl obowiązujących przepisów, musi św i ad czyć usługi gastronomiczne. W za leżności od wyposażen i a i św i adczonych usług wyróżniamy pięć kategorii moteli (tak jak w przypadku hoteli: najwyższa - 5 gwiazdek, najn iższa 1 gwiazdka).
2.3.3. Pensjonaty
90
Także w myśl usta łeń
Biura
Statystycznego UE p ensj o·
naty powinny po si ada ć co najmniej 7 pokoi.
Pensjonatami są obiekty hotelarskie posiadające, w myśl ustawy o u sługach turystycznych, co najmniej 7 pokoi, świadczące dla swoich klientów całodz i enne wyżywienie 90 • Mają na ogół kameralny charakter, oferują „ domową" atmosferę, są przeważ nie nastawione na w i elom iesięczny (lub nawet wieloletni) pobyt gości. Do pensjonatów najbardziej znanych, o ustalonej reputacji (szczególnie wśród gości zagranicznych) zaliczano przez
I
TURY S TY CZ N A S A Z A NO C LEG OW A
58
kilkadz i esiąt powojennych lat np. pensjonat „Zgoda" przy ul. Szpitalnej w Warszawie. Pod wzg l ędem miejsc noclegowych pensjonaty stanowią zaledwie 5% zasobów w Polsce. Z danych GUS wynika, że w 2000 r. było w Polsce zarejestrowanych 400 pensjonatów (20 OOO miejsc noclegowych), 90% z nich to obiekty całorocz ne, 80% pokoi jest wyposażonych w łazienkę . W roku 2006 były zarejestrowane 242 pensjonaty (11 OOO miejsc noclegowych). Wykorzystanie miejsc noclegowych w pensjonatach plasuje się średnio na poziomie 35% w skali roku (hoteli: 40%). Największe „ obłożenie" łóżek w pensjonatach obserwuje się w lipcu i sierpniu (ok. 45%), najmniejsze - w listopadzie (ok. 25%). Najw i ęcej pensjonatów zarejestrowano w Małopolsce (111 obiektów)9 1. W zależności od wyposażenia obiektu i zakresu świadczonych usług wyróżnia się p i ęć kategorii pensjonatów: najwyższa - 5 gwiazdek, najniższa - 1 gwiazdka (podobnie jak w przypadku hoteli i moteli).
I
2.3.4. Kempingi ustawy o usługach turystycznych, to obiekty strzeżone, umożliwiające nocleg w namiotach (lub przyczepach samochodowych, domkach turystycznych i innych obiektach stałych). Powinny być urządzone pod kątem potrzeb obozujących, zlokalizowane w miejscowościach turystycznych lub w ich pob liżu. Podstawowy program kempingu obejmuje bazę gastronom i czną i handlową oraz zapewnia możliwość przygotowania posiłku i zaspokojenie potrzeb sanitarnych. Najbardziej rozbudowany program luksusowego kempingu to: teren mieszkalny (zadrzewiony teren z miejscami dla namiotów i przyczep, pawilonami i domkami oraz urządzeniami sanitarnymi); Kempingi, w
myśl
91
Por. Z.T. Werner, Zasoby
bazy noclegowej w Polsce i jej wykorzystanie w 2000
roku, op. cit„ oraz; Turystyka
w 2006 roku, op, cit.
R ODZĄ J E
T URYS T Y CZNEJ
BĄZ Y
NO CLE G O W EJ. „
59
teren ogólny (baza gastronomiczna i handlowo -usługowa: kuchnia, restauracje, bary, kawiarnie, sklepy, punkty usług, tereny sportowo rekreacyjne); • administracja ośrodka. Powstanie i rozwój kempingów (tak jak i moteli) było zwią zane z rozwojem motoryzacji. Ich tradycje historyczne sięgają początków XX w. (jednym z pierwszych w Polsce był prywatny kemping założony przez hr. Drohojowskiego w jego dobrach czorsztyńskich, na terenie tzw. „Nadzamcza" - w 1920 r.). Ze wzgl ędu na lokalizację rozróżniamy: kempingi miejskie, zlokalizowane na terenach zieleni otwartej, pod miastami, blisko terenów sportowo-rekreacyjnych, przeznaczone na krótkie, kilkudniowe pobyty poświęcone zwiedzaniu miasta - z tego powodu powinny mieć dogodną komunikację transportem publicznym z centrum; kempingi pobytowe, zlokalizowane w miejscach o wysokich walorach turystycznych (góry, jeziora, wybrzeża morskie) powinny być wtedy dogodnie skomunikowane z najbliższym ośrodki em miejskim (centrum handlowo -usługowym). Teren, na którym jest lokalizowany kemping, powinien być w miarę równy, niepofałdowany, zadrzewiony, nasłoneczn i o ny, osłon ięty od wiatru. Najlepiej, by znajdował się w pobliżu obszarów leśnych, rolnych, zabudowy o charakterze ekstensywnym, niskiej {jednorodzinnej, na obszernych działkach) . Teren kempingu powinien być strzeżony i mieć stałą obsługę recepcyjną.
„
Ibidem.
W 2000 r. było w Polsce 171 kempingów, mogących przyjąć 30 OOO osób. W 2006 r. liczba ta spadła do 128 kempingów (24 900 miejsc). Tylko 5% kempingów dysponuje domkami turystycznymi, w których można przyjmować turystów cały rok. Zdol ność recepcyjna kempingów jest wykorzystywana w 23% (w lipcu i w sierpniu w 35%, w listopadzie - w 4%)92 • W zależności od wyposażenia i świadczeń wyróżnia się cztery
I
TURY S TY CZ NA BA Z A NO C L EG OW A
60
kategorie kempingów - najniższa).
(4
gwiazdki -
najwyższa, 1
gwiazdka
I
2.3.5. Domy wycieczkowe
Domy wycieczkowe, w myśl ustawy o usługach turystyanych, powinny znajdować się na obszarze zabudowanym, posiadać co najmniej 30 miejsc noclegowych, być dostosowane do samoobsługi gości, mogą mieć silnie zredukowany zakres usług związanych z pobytem turystów 93• Domy wycieakowe bywają aynne przez cały rok lub tylko w sezonie nasilonego ruchu turystyanego. Ich przeciętna pojemność noclegowa wynosi ok. 100 łóżek, przeważnie w pokojach wieloosobowych (nie większych jednak niż 20 łóżek). Domy wycieczkowe są budowane z założeniem obsługi krótkotrwałych (kilkudniowych) pobytów. Lokalizowane są zwykle w miejscowościach o nasilonym ruchu turystyanym (Płock, Zakopane, Kazimierz nad Wisłą). W ich programie uwzględnia się informację turystyczną, kluby i czytelnie, usługi handlu i gastronomii. Specyfikę domów wycieakowych, (których gestorem jest przede wszystkim PTIK i PTSM) stanowią rozbudowane usługi przewodnickie, informacja turystyana, wypożyczalnie sprzętu turystyanego i sportowego. W 2000 r. było w Polsce zarejestrowanych 179 domów wycieakowych (oferujących 12 OOO miejsc). W 2006 r. liaba ta niestety spadała do 70 obiektów (5 OOO miejsc noclegowych). 90% z nich to obiekty całoroczne, ale jedynie 35% pokoi ma własną łazienkę z WC. Wykorzystanie zdolności recepcyjnej domów wycieczkowych kształtuje się na poziomie 30% (w skali roku). Najwięcej domów wycieakowych jest w Małopolsce, najmniej na Opolszayźnie (1 obiekt, 36 miejsc). Miejsca noclegowe domów wycieakowych stanowią około 1,1% ogółu bazy noclegowej 9 4• W zależności od wyposażenia i zakresu
1 "'
Takie same są rekomendacje UE i
w my śl proj ektu
Biura Statystycznego Unii Europejskiej z dnia 21 paź dziernika 1992 r. domy wy·
cieczkowe powinny posiadać
co najmniej 30 miejsc noclegowych I z akła d ać duży sto pień sa m o o bsłu g i g ości.
9'
Por. Z.T. Werner, Zasoby
bazy noclegowej w Polsce i j ej wykor.zystani e w 2000
roku. op. cit„ oraz Turystyka
w 2006 roku, op. cit .
R ODZĄ J E
T URYS T Y CZNEJ
BĄZ Y
NO CLE G O W EJ. „
6 1
świadczonych usług wyróżnia się
trzy kategorie domów wycieczkowych (oznaczanych cyframi rzymskimi): najwyższa _ kat. I, najniższa - kat. Ili. 2.3.6. Schroniska
" Ibidem.
Schroniskami, w myśl ustawy o usługach turystycznych, są obiekty położone poza obszarem zurbanizowanym, wznoszone przy atrakcyjnych szlakach pieszych wędrówek, mające skromne wyposażen i e i ograniczony wachlarz usług. Do najstarszych schronisk polskich nal eżą schroniska tatrzański e, wci ąż pełnią ce funkcje turystyczne: schronisko „Roztoka" w Dolinie Białki, wzniesione staraniem Towarzystwa Tatrzańskiego w 1876 r.; schronisko w Dolinie Rybiego Potoku, wzniesione w 1907 r. oraz schronisko nad Morskim Okiem (z 1908 r.). Nazwa schronisk odzwierciedla ich funkcję: oferują one możl iwość bezpiecznego schronienia dla turystów znajdujących si ę z dala od osiedli ludzkich (przed nocą, w razie załaman i a pogody, wypadku). W 2000 r. były w Polsce zarejestrowane 83 schroniska, oferujące ok. 4000 miejsc noclegowych, w 2006 r. zaś - 56 schronisk (2 800 miejsc). 90%, schronisk to obiekty całoroczne, ale jedynie 8% pokoi ma własną łazienkę z WC. Wykorzystanie zdolności recepcyjnej kształtuje si ę na poziomie ok. 20% (w lipcu i w sierpniu ok. 33%; w listopadzie ok. 6%). Najwięcej schronisk jest w Małopolsce, najmniej w Lubelskiem (1 obiekt, 1O miejsc). Pozbawione schronisk są województwa: lubuskie, łódzkie, mazowieckie, św i ętokrzyskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie95. Schroniska nie są kategoryzowane. 2.3.7. Schroniska
młodzieżowe
Szczególną odm i anę żowe.
schronisk stanowią schroniska młodzie Ustawa o usługach turystycznych nazywa tak obiekty
1
62
TURY S TY CZ N A BA Z A NO C L EG OW A
przeznaczone dla turystyki indywidualnej bądź grupowej, dostosowane do samoobsługi gości. W odróżn i eniu od zwykłych schronisk - schroniska młodzieżowe (podobnie jak domy wycieczkowe) lokalizowane są w atrakcyjnych turystycznie miejscowościach oraz w dużych miastach. W Polsce schroniska młodzieżowe koncentrują się przede wszystkim na obsłudze zorganizowanych wycie·czek szkolnych. W Europie schroniska młodz i eżowe („youth hostels'; „auberge de la jeneuse") stanow i ą również formę bazy noclegowej bardzo popularną wśród młodych , niezamożnych turystów. Dla obn iżen i a kosztów noclegu proponują np. używanie wła snej pościeli (śpiwora). Część z nich ma znaczenie „kultowe" i przyci ąga wielkich turystów-ekscentryków. Wszystkie - pełn i ą też funkcję swoistej giełdy informacji o aktualnych sposobach taniego podróżowania, lokalnych atrakcjach towarzyskich, wiadomości o znanych postaciach ze świata podróżn ików. Schroniska różn i ą s i ę w ielkości ą . Jednym z najbardziej kameralnych jest dziewięcioosobowe, prywatne schronisko „Hanedan Youth Hostel" m i eszczące się w zabytkowej willi w pob l iżu meczetu Aya Sofya w Stambule, jednym z największych zaś - schronisko „Langholmen" w Sztokholmie (oferuje 300 miejsc noclegowych, urządzono je w byłym w ięz ien i u). Jednym z najbardziej n i ezwykłych schronisk jest na pewno „Af Chapman" - urządzone na zabytkowym żaglowcu, zacumowanym u wybrzeży wyspy Skeppsholmen (w centrum Sztokholmu). Standard schronisk młodzieżowych bywa na ogół średni lub niski. Nocleg można otrzymać w salach wieloosobowych (łóż ka piętrowe), węzły sanitarne są na ogół skromne i wspólne, usług i komplementarne - ograniczone. Pomimo siermiężnych warunków schroniska młodzieżowe cieszą si ę jednak zainteresowaniem młodych turystów ze względu na atra kcyjną loka lizację, umiarkowane ceny, toczące si ę w nich bogate życie towarzyskie (w schroniskach spotyka si ę przecież niezwykłe
I
R ODZĄ J E
T URYS T Y CZNEJ
BĄZ Y
NO CLE G O W EJ. „
63
postaci - ze wszystkich stron świata). Schroniska przyciągają klientów, oferując noclegi w niekonwencjonalnych pomieszczeniach, zlokalizowanych w zaadaptowanych do funkcji turystycznych żaglowcach, w i ęzieniach, klasztorach koszarach. W 2000 r. było w Polsce zarejestrowanych 457 schronisk młodz i eżowych, oferujących 23 OOO miejsc, zaś w 2006 r. 395 (21 300 miejsc). Tylko 42% z nich to obiekty całoroczne i jedynie 5% pokoi ma własną łazienkę z WC. Wykorzystanie zdolności recepcyjnej schronisk w Polsce kształtuje się na poziomie 30% w skali roku (w maju - ok. 45%, w grudniu 20%). Najwięcej schronisk młodz i eżowych jest w Małopolsce (56 obiektów, 3000 miejsc), najmniej na Opolszczyźnie (8 obiektów, 300 miejsc)96. Schroniska młodz ieżowe są w Polsce kategoryzowane. W zależności od wyposażen ia i zakresu świadczonych usług wyróżnia się trzy ich kategorie (oznaczone cyframi rzymskimi): najwyższa - kat. I, najniższa - kat. Ili. też
90
Ibidem.
2.3.8. Pola biwakowe Najbardziej prymitywną formą campingu są pola biwakowe. Ustawa o usługach turystycznych nazywa tak obiekty niestrzeżone, pozbawione urządzeń specjalnych, umożliw i ające nocleg w namiotach (np. biwaki harcerskie). Pola biwakowe nie podlegają kategoryzacji. Na terenach gór wysokich są wyposażone w platformy do rozbijania namiotów. Szczególną ich odmianą są położone nad szlakami wodnymi „stanice wodne" (np. wzdłuż Czarnej Hańczy czy Krutyni). Zgodnie z prawem polskim, minimalne wymagania dla zorganizowanego obozowiska turystycznego to: teren ogrodzony (nie musi być strzeżony), punkt poboru wody pitnej, suchy ustęp i umywalnia (osobno dla mężczyzn i kobiet) oraz urządzone miejsce do składowan i a odpadów. Pożądane jest wyposażenie
1
64
TURY S TY CZ NA BA Z A NO C L EG OW A
pola biwakowego w najbardziej nawet proste urządzen ia rekreacyjne (placyk zabaw dla dzieci, teren do gry w piłkę, zagospodarowanie terenu wokół kuchni). W roku 2000 było zarejestrowanych w Pols·ce 339 pól biwakowych (mogły przyjąć 46 OOO osób), w roku 2006 - 247 (29 600 miejsc noclegowych). Wszystkie pola biwakowe są obiektami sezonowymi. Najwięcej zarejestrowano ich w województwach zachodniopomorskim i pomorskim, najmniej w mazowieckim (S pól biwakowych). Pól biwakowych nie zgłoszono na Opolszczyźn i e97 •
1
*** Do wymienionych wyżej obiektów na leży dol iczyć jeszcze te, które nie są uwzględn i one w ustawie o usługach turystycznych. Na l eżą do nich: kwatery prywatne, kwatery agroturystyczne, ośrodki wypoczynkowe, ośrodki kolonijne, ośr·odki szkoleniowo-wypoczynkowe, domy pracy twórczej, zakłady uzdrowiskowe (nie są co prawda ujęte w ustawie, ale są ujmowane w statystykach GUS lub w statystkach innych instytucji) oraz domy rekreacyjne i apartamenty wakacyjne (nie są uwzględn i ane ani przez ustawę, ani w żadnych statystkach). 2.3.9, Kwatery prywatne (pokoje
gośc i nne)
Za pokoje gościnne uważa się umeblowane pomieszczenia w mieszkaniach, domach mieszkalnych (za wyjątkiem kwater agroturystycznych), domkach turystycznych i pawilonach, nietypowych obiektach gospodarczych (np, w adaptowanych wiatrakach), wynajmowane odpłatnie turystom indywidualnym. Profil usług w kwaterach turystycznych jest zróżn icowany. Zalicza si ę nich pokoje w znanych miejscowościach nad morzem i w górach, a także obiekty nie mieszczące się w przedziałach
„
Ibidem .
R ODZA JE T URYSTY CZ N EJ B A Z Y NO C L EG O W EJ. „
65
innych kategorii (zajazdy, domy weselne, pokoje gościnne instytucji i firm). Od pensjonatów odróżn i a je najczęściej sezonowa oferta, liczba pokoi (nie więcej niż 7) oraz n i eob li gatoryjność usług wyżyw i enia.
91
Obecnie obserwuje si ę zjawisko otwierania dla turystów indywidualnych wielu ośrodków, dotychczas dla nich zamknię tych. Przykładem takiego dz i ałan i a jest akcja Dyrekcji Lasów Państwowych , mająca na celu promocję pokoi gościnnych w l eśniczówkach, nadleśnictwach i ośrodkach szkoleniowych, położonych na terenie całej Polski. Wymagania stawiane pokojom gościnnym to: powierzchnia minimum 6m 2, odpowiednie umeblowanie, energia elektryczna, dostęp do urządzeń sanitarnych. W 2006 r. było zarejestrowanych 13 846 kwater turystycznych dysponujących 240 436 miejscami noclegowymi. Mniej więcej połowa z nich prowadzi działa lno ść całoroczną. N ajwięcej obiektów z pokojami gościnnymi znajduje się w województwie pomorskim, w 2006 r. było tam 86 911 miejsc noclegowych (w tym 15 416 całorocznych), najmniej w opolskim - 1 113 miejsc noclegowych. Najwięcej kwater turystycznych jest we Władysławowie (2 234 obiekty, 36 879 miejsc noclegowych) oraz w Zakopanem (1 085 obiekty, 19 139 miejsc noclegowych)98 •
Dane Instytutu Turystyki w Warszawie na podstawie badań własnych. por. A. Jagusiewicz, Baza turystycz na indywidualnego zakwate rowania w Polsce, op. cit. 4
2.3.1 O. Kwatery agroturystyczne
4
Zgodnie z kryteriami Unii Europejskiej agroturystyka jest działalności ą turystyczną real izowaną w rodzinnych gospodarstwach rolnych. Tradycje agroturystyki sięgają czasów antycznych. W starożytnym Rzymie istniał zawód stabularius, który polegał na prowadzeniu gospody przy gospodarstwie rolnym. Oferowano tam gości om nocleg oraz wyżywienie. Odwiedzający mieli do dyspozycji pomieszczen ia mieszkalne,
1
66
TURY S TY CZ N A BA Z A NO C L EG OW A
łaźn i e
i pralnie. Obowiązkiem właściciel a gospodarstwa było dostaraanie codziennie letnikom św ieżych jarzyn. Oferowano im też liczne usługi dodatkowe, np. masaże, czyszczenie ubrań i obuwia. Popularyzacja turystyki wiejskiej w Europie w okresie nowożytnym nastąpiła w XVIII w. N ajwaeśniej odkryto" malowniczo położone osady alpejskie. Dla m i eszkańców gwałtown ie rozwijających się miast (rewolucja przemysłowa), atrakcję stanowiły tam: malowniae krajobrazy, możliwość spacerów, jazdy konnej, jazdy na nartach, świeże produkty rolne, odm i enność środowiska społeanego i kulturowego. W Polsce tradycje agroturystyki sięgaj ą XIX w. Wówaas celem wyjazdów stały się przede wszystkim wsie regionów górskich i podgórskich. Nim powstały w Zakopanem pierwsze hotele i pensjonaty - goście mieszkali w chatach góralskich i korzystali z produktów sprzedawanych przez gospodarzy (nabiał, chleb). Poaątk i zorgan izowanej turystyki wiejskiej s i ęgają 1937 r., wtedy powstała Spółdz i eln i a TurystycznoWypoczynkowa "Gromada'; która propagowała "wczasy pod gruszą" wś ród niezamożnych rodzin robotn iczym z Łodzi i Warszawy. Współcześn i e przez bazę agrotu rystyaną rozumiemy świad czenie usług turystycznych (noclegowych i żyw i en i owych) dla gości przebywających w rodzinnym gospodarstwie rolnym. Prawnie agroturystyka jest formą działa l ności gospodarczej, przy aym zwolnienie jej od podatku może nastąpić, jeśli: pokoje (nie więcej n iż S) są wynajmowane letnikom, znajdują się w budynkach na terenach wiejskich, właściciel posiada i prowadzi gospodarstwo rolne (min. 1 ha). Wśród planistów przestrzennych panuje przekonanie, że agroturystyka powinna rozwijać si ę na obszarach (w gminach) spełn i ających kryteria tzw. „wiejskiej przestrzeni turystycznej'; przez które rozumie się przede wszystkim:
I
11
RODZĄ J E
T URYS TY CZNEJ
gęstość zaludnienia
BĄZY
NOC LE GOWEJ. „
67
obszaru do 80 osób/km 2; przewaga (co najmniej 60%} gospodarstw rolnych; udział (co najmniej 30%) łąk i pastwisk w ogólnym areale gruntów rolnych; • przewaga (co najmniej 60%) lasów w ogólnym areale gruntów; • występowan ie wód powierzchniowych (co najmniej 5% w powierzchni gminy); • estetykę krajobrazu, ład przestrzenny zabudowy osady; • odpowiednie warunki sanitarne i uzbrojenie techniane. Kwatery agroturystyane podlegają kategoryzacji - zajmuje się n i ą między innymi Polska Federacja Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne''. Wyróżniamy trzy ich kategorie: najwyższy standard, średni standard oraz podstawowy standard. Przyznawana kwaterze kategoria za l eży od szeregu czynników, między innymi: bezpieczeństwa domu i gospodarstwa (ubezpieaenie, warunki techniczne budynku, zabezpieczenie przeciwpożarowe}; • ogólne wrażenie o gospodarstwie (stan dróg dojazdowych do obiektu, porządek i czystość w domu i zagrodzie}; • stan środow i ska, w którym zlokalizowany jest obiekt; • elementy zagospodarowania i urządzenia otoczenia (ośw i e tlen ie, drogi dojazdowe, meble ogrodowe, informacja o usługach). Kategoria kwatery za leży także od przygotowania gospodarzy do pełn i enia usług agroturystyanych, w tym m.in. od tego, czy znają języki obce, potrafią gotować, organizują dla gości atrakcje, przygotowali informacje o regionie. Przyznając obiektowi kategorię, komisja zwraca równ ież uwagę na: • wyposażen i e, schludność, czystość pokoi dla gości; ogólne w rażenie, jakie wywiera tzw. „segment hotelowy"; czystość, wielkość, wyposażen ie, położen i e oraz stosunek liczby zespołów sanitarnych do liaby pokoi gościnnych;
I
TURY S TY CZ NA S A Z A NO C LEG OW A
68
pokoju dziennego, jego wielkość i wyposażenie; przygotowane materiały informacyjne o regionie, imprezach kulturalnych, usługach. W kwaterach agroturystycznych goście korzystają z usług żywienia (pełnych lub częściowych), albo przyirządzają posiłki samodzielnie. W związku z tym na kategorię kwatery ma rów-
•
dostęp do
I
nież wpływ:
• możliwość dostępu gości do kuchni, jadalni; • ich stan i wyposażenie; • możliwość zakupu świeżych produktów od gospodarzy lub jakość oferowanych posiłków, ich urozmaicenie, dostosowanie do szczególnych wymagań gości (dieta, kuchnia regionalna). W 2006 r. było w Polsce zarejestrowanych 7 445 kwater agroturystycznych, oferujących 72 242 miejsc. Najwięcej kwater agroturystycznych można znaleźć w Małopolsce (ogółem 14 152 miejsca noclegowe, najwięcej w gminach Bukowina Tatrzańska i Czorsztyn). Najmniejszą liczbą kwater agroturystycznych dysponuje Opolszczyzna (956 miejsc noclegowych)99. 2.3.11. Ośrodki
Ośrodki
wypoczynkowe
wypoczynkowe są obiektami, które trudno jednoznacznie zdefiniować. W wielu regionach świata cieszą się dużą popularnością jako wielofunkcyjna turystyczna baza usłu gowa (np. „wioski wakacyjne" w basenie Morza Śródziemnego, Adriatyku, Wysp Kanaryjskich). Kłopot z zaszeregowaniem tego typu bazy noclegowej do konkretnej kategorii w Polsce wynika z różnorodnego standardu obiektów nazywanych tu ośrodkami wypoczynkowymi, należących zarówno do osób prywatnych, jak i resortów administracji państwowej, zakładów produkcyjnych, instytucji społecznych oraz związków sportowych. W minionym
„
1b1dem.
R ODZĄ J E
T URYS T Y CZN E J
BĄZ Y
NO C L E G O W EJ. „
69
półwieczu na ośrodki wypoczynkowe składały się na ogół rozmieszczone na rozległym, ogrodzonym i strzeżonym terenie budynki hotelowe, niewielkie domki turystyczne, zaplecza gastronomiczne i urządzen i a sportowe. W PRL-u ośrodki wypoczynkowe stanow i ły zespoły „zam kn ięte" (dostępne jedynie dla osób l egitymujących się specjalnymi „skierowaniami" na określ one „turnusy"). Obecnie w iększość z nich jest „otwarta" dla wszystkich chętnych, a zarządzający starają się uatrakcyjn ić ich „zgrzebną" ofertę poprzez rozbudowę i remonty oraz podnoszenie standardu obsługi - wszystko w celu przyciągn i ęcia nowych gości. Doskonały przykład ośrodka, który p rzeszedł taką całkowitą metamorfozę, stanowi „Bryza" w Juracie (z ośrodka wczasowego śląski ej kopalni obiekt został przekształcony w luksusowy i oryginalny hotel, o interesującej i wielostronnej ofercie usług). Obecnie za ośrodek wczasowy uważa się obiekt (lub ze-
spół
obiektów} przeznaczony i przystosowany do
świadczenia
głównie usług związanych
•
00
Por. z.T. Werner, Zasoby bazy noclegowej w Polsce i jej wyko 12y stanie w 2000
z wczasami. Jak wynika z danych GUS, w 2000 r. w Polsce było zarejestrowanych 2 079 ośrod ków wczasowych (200 OOO miejsc noclegowych), w roku 2006 zostało już tylko 1 347 obiektów (13 200 miejsc noclegowych). Całorocznych obiektów jest ok. 30%, połowa zlokalizowanych w nich pokoi ma własny węzeł sanitarny. Zdol ność recepcyjna ośrodków jest wykorzystywana w 40% (w lipcu i w sierpniu w 60%; w listopadzie - w 18%). Najw i ęcej ośrodków wczasowych znajduje się w województwie zachodniopomorskim oraz pomorskim, najmniej - na Opolszczyźnie 1 00 • Nie podlegają kategoryzacji.
roku, op. cit.,. oraz Turystyka
w 2006 roku, op. cit .
2.3.12. Ośrodki kolonijne Ośrodki
z
myślą
kolonijne są bazą noclegową przygotowaną specjalnie wypoczynku dzieci i młodzieży. Mają ponad stu letnią
I
70
TURY S TY CZ NA BA Z A NO C L EG OW A
tradycję, pierwsze powstawały na poaątku XX w. (m.in. dz i ęki inicjatywie prof. Henryka Jordana oraz Janusza Koraaka). Po 1945 r. bazę kolonijną wzbogacono o znacjonalizowane pensjonaty i zespoły dworsko-parkowe. Ich gestorami były resorty (np. oświaty) oraz wielkie zakłady pracy (kopalnie, huty), które dążyły do organizacji własnej bazy turystyanej przeznaczonej wyłąanie dla pracowników i ich rodzin. Specyfiką ośrodków kolonijnych jest lokalizacja (tereny poza ośrodkam i silnie zurbanizowanymi) na obszernych działk ach, umożliwiających realizację bogatego programu rekreacyjnosportowego. W 2000 r. było 245 ośrodków kolonijnych (oferowały 35 OOO miejsc noclegowych). Wśród nich jedynie 15% stanowiło obiekty całoroczne, a pokoje z własnym węzłem sanitarnym posiadało 30%. Wykorzystanie zdo l ności recepcyjnej ośrodków kolonijnych kształtuje się na poziomi·e 50% (najwyż sze „obłożenie" notuje się w lipcu i w sierpniu - 70%; najniż sze w listopadzie - 11%). Najw i ęcej ośrodków kolonijnych jest w województwie zachodniopomorskim, najmniej w opolskim, podkarpackim, podlaskim (po 3 obiekty w województwie)10 1• Nie podlegają kategoryzacji.
1
2.3.13. Ośrodki szkolen iowo-wypoczynkowe Specyfiką ośrodków
szkoleniowo-wypoaynkowych jest łąae nie funkcj i hotelowej i gastronomianej z możliwością korzystania z sal wykładowych i seminaryjnych. Za ośrodek szkoleniowo-wypoaynkowy uważa się obiekt noclegowy (zespół obiektów) przeznaaony i przystosowany do przeprowadzania kursów, konferencji, szkoleń i zjazdów. Mogą być w nim realizowane oferty waasów. W 2000 r. było w Polsce zarejestrowanych 497 takich ośrod ków (razem 50 OOO miejsc noclegowych), a w 2006 r. - 479 (49 OOO miejsc). 70% z nich to obiekty całoroczne, 65% pokoi
1 1 •
1b1dem .
RODZĄ J E
T URYS TY CZNEJ
ma w nich
łazi enkę
BĄZY
7I
NOC LE GOWEJ. „
i WC. Wykorzystanie
zdol ności
recepcyj-
nej wynosi średnio w ciągu roku 32% (największe jest w lip- , cu i w sierpniu - 55%; najmniejsze w listopadzie i w grudniu ośrodków szkoleniowo-wypoczynkowych w województwie pomorskim, dolnośląskim oraz w Małopo l sce; najmniej - w świętokrzyskim) 102 • Nie są to obiekty kategoryzowane.
- 20%).
Najw i ęcej
powstało
ttv Ibidem,
2.3. 14. Domy pracy twórczej Jako domy pracy twórczej
określ a się
obiekty, w których za-
pewniono właściwe warunki do wykonywania pracy twórczej i wypoczynku, bywają również wykorzystywane jako ośrodki wczasowe lub ośrodki konferencyjno-szkoleniowe. Domy pracy twórczej (DPT) mają swoją długą tradycję. Pierwsze powstały w okresie międzywojennym (na początku XX w.) z inicjatywy osób prywatnych (np. Stawisko powstałe dz i ęki
staraniom Jarosława Iwaszkiewicza; dwór Morstinów pod Krakowem) lub stowarzyszeń (np. Kasa Mianowskiego Mądralin k/Otwocka). Po 1945 r. domy pracy twórczej organizowano w wielu znacjonalizowanych obiektach zabytkowych (zamkach, pałacach, dworach). Ich gestorami są obecnie instytucje (PAN), stowarzyszenia twórcze (ZAIKS), resorty (MKiS) lub osoby prywatne (np. DPT „Alicja" w Sandomierzu). W 2000 r. było w Polsce 56 DPT (oferujących
2 500 miejsc noclegowych), w 2006 r. - 45 (2 100 miejsc). Wykorzystanie zdo l ności recepcyjnej DPT kształtuje się na poziomie 35% (największa w lipcu - 50%, najmniejsza w listopadzie - 16%). Największą liczbą domów pracy twórczej dysponuje Małopolska (20 obiektów, 750 miejsc), najmniej województwo lubuskie, łódzkie i podlaskie (po 1 obiekcie). Nie ma DPT w województwach: kujawsko-pomorskim, opolskim, tOJ
Ibidem,
podkarpackim, opolskim 103• Nie podlegają kategoryzacji.
72
TURY S TY CZ N A BA Z A NO C L EG OW A
2.3. l 5. Zakłady uzdrowiskowe
Zakłady
uzdrowiskowe to zespoły bazy noclegowej, w których prowadzi się lecznictwo. Zgodnie z danymi GUS w roku 2000 było zarejestrowanych 140 zakładów uzdrowiskowych w 62 uzdrowiskach, oferujących 25 OOO miejsc dla kuracjuszy, w 2006 r. ich liczba wzrosła do 145 obiektów (26 518 miejsc noclegowych). Większość z nich to obiekty całoroczne (95%), trzy czwarte pokoi jest wyposażonych we własną łazien kę z WC. Wykorzystanie zdolności recepcyjnej zakładów uzdrowiskowych kształtuje się na poziomie 70% (w lipcu oraz w sierpniu 80%, w styczniu - 60%). Najwięcej zakładów uzdrowiskowych jest w województwie zachodniopomorskim i w Małopolsce, najmniej w województwie lubuskim i podlaskim (po 1 obiekcie). Zakładów uzdrowiskowych nie mają województwa: łódz kie, opolskie, wielkopolskie 104• Nie podlegają kategoryzacji. ·-
I
2.3.16. Domy rekreacyjne Domy rekreacyjne przez prawo i badania statystyczne są wprawdzie obecnie traktowane jak domy mieszkalne, ale wydaje si ę, że - z uwagi na ich szczególną funkcję turystyczną - należy je wymien i ć również jako element bazy turystycznej. N azwą tą określa się szczególne obiekty bazy noclegowej, w ostatnich latach coraz częściej adaptowane do potrzeb użytkowan i a całorocznego. Z tego powodu ich nazwa („dom letniskowy") jest coraz mniej uzasadniona (coraz większą popularność zyskuj ą zaś terminy: „dom rekreacyjny'; „drugi dom'; „dacza'; „dom weekendowy"). Domy takie maj ą w Polsce już ponad stu l etnią tradycję. Zjawisko posiadania „drugiego domu" na terenach podmiejskich lub w atrakcyjnych rejonach turystycznych upowszech niło się wraz z postępującą urban izacją, pogarszaniem jakości
tbidem.
R ODZĄ J E
T URYS T Y CZNEJ
miejskiego
BĄZ Y
NO CLE G O W EJ. „
73
środow i ska,
krótszym czasem pracy i wzrostem klasy średniej . Motywacją posiadania domu rekreacyjnego jest najczęściej potrzeba pretekstu do częstych wyjazdów z miasta, tęsknota za wiejskim krajobrazem, potrzeba ciszy i spokoju, potrzeba wygodnych i tanich wakacji dla licznej, wielopokoleniowej rodziny, potrzeba wzmocnienia kontaktów towarzyskich (możl iwości zapraszania przyjaciół, krewnych), możliwość pracy we własnym ogródku, chęć izolacji i „odreagowania" mieszkania w wielkomiejskim, wielorodzinnym bloku. Jak wspomniałam wyżej - coraz w i ęcej domów rekreacyjnych jest wykorzystywanych przez cały rok, traktuje si ę je wtedy dosłownie jako „drugi dom" (nawet z założen iem okresowych dojazdów do pracy). Istotną motywacją do nabywania nieruchomości rekreacyjnej jest również chęć bezpiecznej lokaty kapitału. Ze względu na wysoką wartość rynkową domów rekreacyjnych, nie jest obojętna ich lokalizacja. Preferowane położenie takich obiektów to do 120 km od stałego miejsca zamieszkania (2 - 3 godziny dojazdu, li cząc „korki"), tereny turystyczne, wiejskie, leśne, tereny nad wodami otwartymi, tereny pasa nadmorskiego, tereny podgórskie i górski·e. W wielu krajach UE inwestorzy kupują domy rekreacyjne na obszarach atrakcyjnych turystycznie, ale biedniejszych (dz i ęki temu płacą za nie n i ższe podatki, obniżając w ten sposób koszty ich utrzymania): Francuzi - w Hiszpanii, Szwedzi - w Finlandii. Niegdyś istotnym walorem nieruchomości rekreacyjnej było jej odosobnienie, lokalizacja na terenach słabo zaludnionych. Posiadłość na obszernej, wielohektarowej działce, znajdująca się w znacznym oddaleniu od domów sąsiadów stwarzała waż ną dla osób zmęczonych wielkomiejskim zgiełkiem możliwość odpoczynku w samotności . Obecnie, z uwagi na coraz większe zagrożenia bezp ieczeństwa publicznego, wielu inwestorów rezygnuje z odosobnienia i raczej szuka dz i ałek w pobliżu grup zamożności
i
74
TURY S TY CZ NA BA Z A NO C L EG OW A
innych domów letniskowych lub gospodarstw rolnych. Powstają też obecnie pierwsze zespoły domów rekreacyjnych ogrodzonych i strzeżonych, np. nad jeziorem Miedwie pod Szczecinem. Bliscy sąsiedzi są coraz częściej uważan i za jeden z istotnych warunków bezpieczeństwa. Ważną p rzesłanką decyzyjną dla wyboru lokalizacji domu rekreacyjnego są także: • zagospodarowanie turystyczne najbl i ższej okolicy (przystanie, kąpi eliska, wyciągi narciarskie, szlaki rowerowe); • uzbrojenie techniczne dz i ałki (woda, kanalizacja, elektryczność, gaz, telefon); • zasady gromadzenia i wywożenia odpadów; możliwości dojazdu komun ikacją publiczną do najbliższego ośrodka handlowo-usługowego (PKP, PKS); możliwości dojazdu komunikacją publ iczną do miejsca stałe go zamieszkania (PKP, PKS). Wielkość dz i ałki pod budowę domu rekreacyjnego nie jest
1
obecnie w Polsce znormalizowana,
zależy
jedynie od decy-
zji miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Przeciętn i e działki pod zabudowę rekreacyjną l i czą ok. 1OOO m2 (najmniejsze - 300 m2, największe - osiągają kilkanaście hektarów). Nie istnieje też ujednolicony standard powierzchniowy budynku. Jako domy rekreacyjne służą zarówno luksusowe, położne na wielohektarowych działkach, wielopokojowe, pi ętro we rezydencje o powierzchni kilkuset metrów, jak i niewielkie, skromne, parterowe, nawet jednoizbowe domki o powierzchni 20 - 30 m2, postawione na niewielkich, oszczędnie urządzo nych działkach . Na domy rekreacyjne adaptowane są również niektóre obiekty poprzemysłowe (np. zabytkowe wiatraki, mły ny) czy zagrody (tzw. „siedliska"). Szczególną formą adaptacji do funkcji rekreacyjnej jest przenoszenie zabytkowych, drewnianych domów na nowe, atrakcyjniejsze dla inwestora miejsce. Zamożniejsi inwestorzy adaptują zabytkowe dwory i podmiejskie wille.
ROD ZĄ J E
Por. ustawa z dnia 8 lipca 2008 r. o rodzinnych o gro· dach działkowych.
too Szerzej ten segment będzi e omówiony w kolejnym roz· dziale.
BĄZY
NO C L EGOW EJ „.
75
Program funkcjona lny domu rekreacyjnego różn i się w zależod potrzeb inwestora i możli wości realizacji. W wariancie najprostszym dom rekreacyjny przybiera postać jednego, wie-1 lofunkcyjnego pomieszczenia, pełn iącego równocześnie funkcję sypialni, kuchni i miejsca wypoczynku. W wariancie najbardziej rozbudowanym mamy do czynienia z luksusowym domem jednorodzinnym, na który składają się: pokój dzienny, gabinet, kuchnia z jada l n ią, sypialnie, łaz i en ki, przedsionki, ogród zimowy, siłownia i basen, pomieszczenia techniczne, garaż, hangar dla łodzi. Niestety pojęcia „dom rekreacyjny" nie ma już w najnowszych danych statystycznych GUS, nie wiadomo więc, jak liczna jest to baza, jak rozmieszczona i jak wykorzystywana jest jej zdol ność recepcyjna. Warto jeszcze dodać, że szczególnym rodzajem wypoczynku wakacyjnego i weekendowego we własnym domu jest wypoczynek w tzw. „altankach" zlokalizowanych w pracowniczych ogrodach działkowych 105• Pracownicze ogrody działkowe, zakładane z myślą o aktywnym wypoczynku pracowników i ich rodzin, są wobec prawa uznawane za urządzenia użyteczności publicznej. Jeśli ich lokalizacja pokrywa si ę z atra kcyjnością turystyczną obszaru - stają się bazą pobytową w czasie krótszych i dłuż szych wyjazdów rodzinnych. W zależności od lokalizacji i decyzji dzierżawcy gruntów (którym jest Polski Zw i ązek Działkowców), powierzchnia działki wynosi od 300 m2 do 500 m2 (w wyjątko wych wypadkach - 1500 m2). W myśl przepisów podstawowymi urządzeniam i pracowniczego ogrodu dz i ałkowego są: ogrodzenia, drogi, urządzen ia nawadniające, sieć elektryczna, sanitariaty, pomieszczenia administracyjne, socjalne i gospodarcze, przeznaczone do zaspakajania potrzeb wspólnych działkowiczów 106• Obecnie w Polsce jest zarejestrowanych o koło 1 OOO OOO ogrodów rodzinnych (dane PZD, wrzesień 2008), a więc można przyjąć, że z tej formy wypoczynku korzysta obecnie aż milion ności
I Q)
T URYS T YC ZN E J
TURY S TY CZ N A BA Z A NO C L EG OW A
76
polskich rodzin, czyli około 4 OOO OOO osób (co stanowi blisko 10% naszego społeczeństwa).
około
I
2.3.17. Apartamenty wakacyjne
Tak sarno jak dorny rekreacyjne - apartamenty nie są uwzględnione ani w ustawie o usługach turystycznych, ani jako kategoria bazy noclegowej w statystykach GUS, są bowiem traktowane jako lokale w dornach mieszkalnych. Apartamentami wakacyjnymi nazywamy mieszkania różnej wielkości (także niewielkie kawalerki), mieszczące się w dornach mieszkalnych położonych w atrakcyjnych pod wzgl ędem turystycznym miejscowościach . Polskie prawo nie wyróżnia szczególnych funkcj i turystycznych takich lokali (są traktowane jak zwykłe mieszkania). Są one jednak poważną kon kurencją dla tradycyjnych dornów letniskowych: górują nad nimi bezp i eczeństwem, bogatym programem funkcjonalnym, kompleksowymi usługami administracji. Powierzchnia takich lokali waha się od powierzchni skromnej kawalerki (ok. 30 ml) do powierzchni luksusowych apartamentów (dochodzącej nawet do 200 ml). Ceny m i eszkań budowanych w atrakcyjnych turystycznie regionach: nadmorskim (Świnoujście, Międzyzdroje, Kołobrzeg, Jurata, Sopot, Krynica Morska), mazurskim (np. Mi kołajki), górskim (Zakopane, Krynica Górska) - dochodzą nawet do 1OOO EUR/ml (dorównując wolnorynkowym cenom takich nieruch omości w Hiszpanii czy na Majorce). Mieszkania w apartarnentowcach" wyposażone są w balkony i tarasy widokowe, siłownie, sauny, baseny, korty tenisowe, tereny zabaw dla dzieci, garaże i wewnętrzne parkingi. Dla w i ększego bezpieczeństwa dorny (lub zespoły dornów tworzące condorniniurn") są ogrodzone i całodobowo strzeżone. Ponieważ - jak wspomniałam - nie występuj ą jako kategoria bazy noclegowej w żadnych statystykach, nie wiadomo dokładn i e, jaka jest liczba apartamentów wakacyjnych w Polsce, 11
11
WYM AGAN IA FO R MALN E S TAW IANE BA ZIE ..
77
ich rozmieszczenie przestrzenne i jak jest wykorzystywana ich zdolność recepcyjna. Właściciele obszernych i atrakcyjnie loka- , lizowanych domów rekreacyjnych i apartamentów wakacyjnych ponoszą znaane koszty ich nabycia i utrzymania - dlatego często usiłują rekompensować sobie przynajmniej aęść poniesionych kosztów, wynajmując swoje nieruchomości. Jest to zjawisko na tyle już powszechne, że pośrednictwem wynajmu domów rekreacyjnych zajmują się wyspecjalizowane firmy (np. "Inter Home Polska'; sp. z o.o.). 2.4. Timesharing
101
Por. M. Nestorowicz,
Timesharing to coraz bardziej popularna forma nabywania aasowych praw do wyznaczonej części nieruchomości rekreacyjnych (najaęściej apartamentu wakacyjnego), za zryaałtowa ną opłatą, na określonych w umowie warunkach. Zwyaajowo "timesharing" odnosi się do wieloletnich umów (na 1O, 20, 30 lat). Kwestie prawne związane z tą formą własności reguluje dyrektywa UE 94/47-EEC z 1997 r.107
Timesharing [w:JPrawo w tu-
rystyce. Bydgoszcz 1999.
2.5 . Wymagania formalne stawiane bazie noclegowej
2.5.1. Wymagania dla hoteli, moteli i pensjonatów Wzależności od kategorii wymagania te dotyaą m.in.: zewnętrznych elementów zagospodarowania i urządzenia (np. zieleni ozdobnej, miejsc do parkowania); instalacji i urządzeń technianych (np. klimatyzacji, wentylacji, ogrzewania); podstawowych elementów dotyczących funkcji, programu obiektu (np. wyposażenia holu); parametrów części mieszkalnej (np. wielkości i wyposażenia pokoi, łazienek);
TURY S TY CZ NA S A Z A NO C LE G OW A
78
• oferty usług podstawowych i uzupełn i ających (np. z espołu gastronomicznego, usług handlu, pralniczych, zmian pościeli, informacji);
I·
kwalifikacji zawodowych personelu (np. obcych).
znaj omości języków
2.5.2. Wymagan ia dl a kempingów i pól biwakowych
W
za l eżności
tyaą
do kategorii i rodzaj u obiektu wymagania do-
m.in.:
• zabezpieaenia terenu (np. ogrodzenia, ośw i etlenia, ochrony przeciwpożarowej);
• zagospodarowania terenu (np. dojazdu, dróg wewnętrznych i ścieżek, terenów stanowisk, zadrzewienia); tzw. „małej architektury" (np. pojemników na śmieci, ławe aek, kwietników); urządzenia aeń,
recepcji i
św i etlicy
(np. umeblowania pomiesz-
kwalifikacji personelu, programu
usług);
• stanowisk do obozowania (np. minimalnej powierzchni, zieleni, odległości od sanitariatów); • urządzeń higieniczno-sanitarnych (liczby umywalek, pryszniców i ustępów; wyposażenia); • usług gastronomianych (stołówka, bufet, kuchnia, zmywalnia i jadalnia); • zaopatrzenia w wodę (punkty poboru ciepłej i zimnej wody). 2.5.3. Wymagan ia dla domów wycieczkowych W
za leżności
od kategorii obiektu (I, li lub Ili) wymagania te
dotyaą m.in.: • zagospodarowania terenu (wejścia głównego, parkingu); • instalacji w budynku (ogrzewania, wodociągu);
• recepcji (urządzen i a holu, dostępu do telefonu, depozytu);
WY MA GAN IA FO RM ALN E S TAW IANE BA ZIE „
innych usług (np. budzenia, wodników i map);
79
sprzedaży
kosmetyków, prze-
części
mieszkalnej (minimalnej powierzchni i wyposażenia pokoi, kabin sanitarnych); usług gastronomianych (sprzedaży gorących napojów, posiłków; dostępu do kuchni, jadalni, zmywalni).
2.5.4. Wymagania dla schronisk W
zależności
młodz i eżowych
od kategorii obiektu (I, li lub Ili) wymagania te
dotyaą m.in.:
warunków ogólnych (np. wyposażen ia technianego budynku, programu funkcjonalnego); części mieszkalnej (np. minimalnej powierzchni sypialni dla 1 osoby, wyposażenia pokoi, minimalnego programu urządzeń sanitarnych); części
gastronomicznej (np.
dostępu
do kuchni, zmywalni,
jadalni). 2.5.5. Wymagania dla schronisk Wymagania dotyaą m.in.: • instalacji w budynku (np. b i eżącej wody, ogrzewania); • recepcji (np. przechowywania bagażu, informacji}; innych usług (np. sprzedaży kosmetyków, prania i suszenia odzieży);
części
mieszkalnej (np. wielkości i wyposażenia pokoi); usług gastronomicznych (np. bufetu, stanowisk ogólnodostępnych w kuchni i w jadalni); 2.5.6. Wymagania dla innych obiektów hotelarskich Wymagania dotyczą m.in.:
I
TURY S TY CZNA BA Z A NOCL EG OWA
80
. I
• ogrzewania; instalacji sanitarnych; powierzchni i wyposażenia pokoi mieszkalnych; • wielkości i wyposażenia urządzeń sanitarnych. 2.5.7. Wymagania w zakresie dostosowania obiektów hotelarskich do potrzeb osób niepełnosprawnych
w Polsce przepisami za osobę która posiadla odpowiednie orzeczenie wydane przez uprawniony do tego organ. Za osobę niepełnosprawną tylko biologicznie uważa się osobę, która takiego orzeczenia nie posiada, ale odczuwa ograniczenia sprawności, ma trudności z wykonywaniem podstawowych czynności i pełnieniem ról społecznych. W Polsce mieszka ponad 3 milionów osób starszych i niepełnosprawnych (co stanowi blisko 10% popu'lacji} i - zgodnie z prognozami demografów - ta liczba będzie stale rosła w kolejnych dekadach, wraz z wydłużającym się wiekiem 108 • Ze względu na wciąż występujące w naszym środowisku zamieszkania istotne bariery urbanistyczne i architektoniczne, ta grupa społeczna nadal w niewielkim stopniu uczestniczy w życiu społecznym. Niestety ma to miejsce także w segmencie turystycznym, ze względu na niedostosowanie do potrzeb osób starszych i niepełnosprawnych ulic miejskich, środków komunikacji, hoteli, lokali gastronomicznych czy placówek muzealnych. Wymagania w zakresie dostosowania obiektów hotelarskich do potrzeb osób niepełnosprawnych określa załącz nik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 30 grudnia 2005 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są św iadczone usług i hotelarskie 109• Zgodnie z tre śc ią rozporządzenia wszystkie obiekty Zgodnie z
obowiązującymi
niepełnosprawną uważa się taką,
108
Prognozy demograficzne GUS przew i duj ą na rok 2020 ponad 7 OOO OOO Polaków w wieku ponad 6 S lat (por. Glówny Urząd Statystyczny,
Dane Statystyczne GUS 2007.Warszaw a 2008).
109
Por. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30
grudnia 2005 r. zmieni ające rozporządzeni e
w sprawie
obiektów hotelarskich i in· nych obiektów, w których św ia dczone są usługi
hote-
larskie {Dz. U. z 2006 r. Nr 5, poz. 29).
EK O LO GI Z A CJA B A Z Y N OCL E GO W EJ
8 1
hotelarskie muszą spełniać te wymagan ia. Nie są zobowiązane do ich przestrzegania jedynie schron iska górskie pozbawione dojazdu drogą pub li czną (a w i ęc dla osób o ograniczen iach motorycznych - n i edostępne), schron iska mł odzieżowe i domy wycieczkowe poniżej 150 miejsc noclegowych. Pozostałe obiekty hotelarskie powyżej 50 jednostek mieszkalnych muszą mieć co najmniej jeden pokój i węzeł sanitarny wyposażony w specjalne urządzen i a oraz umeblowan ie, .gwarantujące odpow i edn ią pow i erzchnię manewrową dla wózka inwalidzkiego. Muszą też dysponować odpowiedniej szerokości pasami komunikacyjnymi. Przepisy nakazują także dostosowanie powierzchni ogólnej (recepcja, lokal gastronomiczny, miejsce postojowe) do potrzeb osób niepełnosprawnych .
2.6. Ekolog izacja bazy noclegowej
no
Zrzeszające tysiące ca łym świe cie
hoteli na
Green Hotels
Assoclation obchodziło w ubieglym roku 15-lecie swojej dzi a ł a l ności załoion e w
r.).
(zosta ł o
Huston w 1993
Ekologizacji ba,zy noclegowej służy przede wszystkim program upowszechniany na całym św i ecie przez międzynarodo we stowarzyszenie „zielone hotele"110 . Jego celem jest redukowanie negatywnego oddziaływania na środowisko poprzez propagowanie następujących działań : • pranie, zmywanie i sprzątanie z użyciem odpowiednich, ulegających biodegradacji środków; promocja wśród gości tzw. „programu ręczników "; racjona l ną gospodarkę odpadami; oszczędzanie ciepłej i zimnej wody, oczyszczanie ścieków ; oszczędzan i e energii i korzystanie z alternatywnych jej źródeł;
zatrudnianie nia stałe lokalnych pracowników; preferowanie lokalnych firm dostawczych i rzemieślników; kupowanie od rolników lokalnych produktów, propagowanie regionalnej kuchni;
I
82
TURY S TY CZ N A BA Z A NO C L EG OW A
• promowanie wśród gości regionalnej tożsamości kulturowej, specyfiki walorów przyrodniczych, zasad ich ochrony. Wiele kontrowersji wśród planistów przestrzennych wzbudza idea budowy osiedli domów letniskowych, zabudowy rekreacyjnej. Urban i śc i i arch itekci wy różniają wś ród skutków zabudowy letniskowej (szczególnie na terenach o dużych walorach środow i ska) zjawiska pozytywne i negatywne dla harmonii i ładu przestrzennego. Do zjawisk pozytywnych zaliczano do niedawna przede wszystkim stwa rzaną przez zabudowę letn i skową szansę na aktyw izację społeaności lokalnej (przejawiającą się w powstaniu dla nich szans na zatrudnienie i sezonowy zbyt produktów rolnych). Obecn ie - wobec coraz większej „samowystarcza l ności" właścicie l i domów rekreacyjnych, poza samą fazą budowy i sporadycznymi remontami - „zaleta" ta staje s i ę coraz bardziej problematyczna. Drugim argumentem na rzecz tworzen ia zabudowy letniskowej było „ratown ictwo" zabytkowych zagród wiejskich i całych siedlisk (domu mieszkalnego, budynków gospodarczych) przez adaptowanie ich na nowe potrzeby. I trzeba przyznać, iż nadal jest to waż ny argument p rzemawiający za rozwojem tej formy bazy turystyanej. Z kolei do najpoważniejszych zastrzeżeń wysuwanych pod adresem indywidualnego budownictwa rekreacyjnego zalicza s i ę przede wszystkim niszaenie krajobrazu przez chaotyaną, bezplanową i często o niskim standardzie zabudowę. Ekolodzy oskarżaj ą twórców kolon ii domów rekreacyjnych o dewastację środowiska przyrodniczego, niszaenie zasobów leśnych, strefy brzegowej rzek i jezior, zanieczyszczanie wód powierzchniowych i podziemnych wskutek braku kanalizacji i oczyszaalni ścieków. Te zjawiska należy kon iecznie uwzg l ędnić w gospodarce przestrzennej. Procesy wyprzedaży gruntów rolnych
I
EKOLOGI Z ACJA BAZY NOC L EGOW EJ
83
i wycinki lasów powinny być umiejętnie sterowane, tak, aby w jak najmniejszym stopniu powodowały negatywne konsekwen cje. Wzorując się chociażby na doświadcze-1 niach szwedzkich, można ograniczyć zabudowę letniskową w bezpośrednim sąsiedztwie strefy brzegowej rzek i jezior, narzucić minimalną wie lkość działki i powierzchnię zabudowy, kontrolować rygorystycznie stan sanitarny skupisk domów wakacyjnych oraz dbać o harmonię proponowanych form architektonicznych z otaczającym krajobrazem. Narzucenie przez władze lokalne decyzjami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego określonych standardów minimalnych (wielkość działki, sposób zagospodarowania, grodzenia, konstrukcja i rodzaje materiałów konstrukcyjnyclh i wykończeniowych, styl architektoniczny budynków) może być instrumentem skutecznie „hamują cym" nadmierny rozrost budownictwa rekreacyjnego o ni-
skim standardzie. Zgodnie z postulatami zawartymi w lite-
m Por. O. Ptaszycka-Jackowska
i in ... Przyrod nicze obszary
chronione -
m ożli woś ci użyt
kowania, Warszawa 1998,
raturze przedmiotu dla budownictwa rekreacyjnego wolno przeznaczać nawet obszary chronionego krajobrazu 11 1, pod warunkiem jednak, że powstające tam obiekty i urządzenia zostaną z tym krajobrazem zharmonizowane oraz że będą nawiązywać do miejscowych tradycji budowlanych i stylów architektonicznych. Ekologizacja budownictwa letniskowego powinna zakła dać wyznaaanie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego: obszarów pod funkcje zabudowy rekreacyjnej; wielkości minimalnych dla działek; kubatury i formy architektonicznej dla zabudowy; maksymalnej powierzchni pod zabudowę (zachowanie odpowiedniej części powierzchni działki biologicznie czynnej). Powinna zakładać jednocześnie:
84
TURY S TY CZ NA BA Z A NO C L EG OW A
niedopuszczanie do nadmiernego rozpraszania zabudowy, dążenie do koncentracji „wiosek" (może na wzór ukladu urban istycznego tradycyjnych wsi);
1:~;::~~;:~:~,~:~~;::,::::"::re:1~n::~:ej ::,:'.~:: wych zabudowy rolniczych).
istniejącej
(np. zabytkowych siedlisk
85
3. Turystyczna baza gastronomiczna 3.1 . Znaczenie bazy gastronomicznej w zagospodarowaniu turystycznym
„Gastronomia" (gr. gaster - „żołądek" i nómos - „prawo'; „ustawa") jest działalnością o charakterze produkcyjno-usłu gowym, obejmującą prowadzenie otwartych zakładów zbiorowego żywienia, na przykład : restauracji; barów; bufetów. Większość obiektów bazy gastronomicznej służy nie tylko turystom, ale i ludności miejscowej. Wyjątk i em są stołów ki w zamkniętych ośrodkach wypoczynkowych, zakładach uzdrowiskowych, które przeznaczono wyłącznie dla osób upoważn i onycn . Z punktu widzenia zagospodarowania turystycznego zadaniem obiektów wchodzących w skład usług gastronomicznych (nazywanych również bazą żywie niową, bazą gastronom iczną) jest zapewnienie turystom wyżywien ia w miejscowościach turystycznych i na szlakach turystycznych. Turystyczną bazę gastronomiczną możemy podzielić na trzy zasadnicze grupy: • obiekty otwarte, ogólnodostępne; zakłady gastronomiczne w obiektach noclegowych (ogólnodostępnych);
obiekty gastronomii uprawnionych).
zamkniętej (dostępnej
tylko dla osób
I
i
86
TURY S TYC Z NA BA Z A G A STR ONOM I CZ NA
3 .2. Tradycj e historyczne bazy gastronomicznej
We współczesnej kulturze usług i gastronomiczne mają znaczenie daleko większe n i ż tylko zaspakajanie potrzeb żywien ie wych. Różnorodne lokale gastronomiczne są miejscem spotkań towarzyskich i rozrywki. Tradycje dz i ałalności gastronomicznej sięgają czasów an tycznych, jednak jej ówczesny charakter odbiegał od współcze snej praktyki. Usługi gastronomiczne były wówczas nastawione przede wszystkim na obsługę podróżnych i osób niezamożnych. Z barów i restauracji korzystali ci mieszkańcy miast greckich i rzymskich, którzy nie mieli własnej kuchni i którzy spożywali w nich posiłek na miejscu lub kupowali go „na wynos''. Zamożne rodziny m i eszkały w domach lub mieszkaniach wyposażonych w kuchnie, w i ęc w zwyczaju tej warstwy społecznej nie było korzystania z lokali publicznych. Wyjątek stanowiło uczestnictwo we wspaniałych przyjęciach organizowanych w termach {zespołach kąpiel owe-rozrywkowych) . Większość lokali w starożytnym Rzymie składała się z czterech części: głównej sali; • kuchni i magazynu; lady od strony ulicy; • ogródka na dziedzińcu {dla bardziej wytwornej klienteli, która wymagała wydzielonej sali, spokoju). Wraz z rozwojem transportu publicznego, podróży i usług hotelarskich - pojaw iły się w Imperium Rzymskim także usługi gastronomiczne poza miastami. Obiekty te nazywano tawerna, n ieza l eżnie od położenia {miasto lub poza nim) łączyły najczę ściej ofertę usług noclegowych i gastronomicznych. W Polsce, we wczesnym średn i owieczu gościny i noclegu udz ielały podróżnym klasztory. Dopiero z czasem pojawiły się wyspecjalizowane gospody, zajazdy i karczmy. Karczmy były obiektami pełn i ącym i przede wszystkim funkcje gastronomiczne
ROD ZĄ J E
"' Por. Z. Błądek, T. Tulibacki, Dziej e krajowego hotelar-
stwa. Warszawa 2003.
BAZ Y
GĄSTROl'IOM I CZNE J
W PO LS CE .• .
87
(zarówno te w miastach, jak i przydrożne). Służyły zarówno podróżnym, jak i ludności miejscowej. Wnioskując z faktu, że w XVI w. jedna karczma przypadała na 21 rodzin 112, można stwierdzić, iż musiały to być bardzo popularne obiekty. Od XVll w. [pojawiało się coraz więcej zajazdów, gospód i karam przy uaęszczanych traktach handlowych. Także one służyły i podróżnym, i ludności miejscowej. W XVIII w. miasta miały już tak wyspecjalizowane obiekty gastronomiczne, jak: cukiernie, piwiarnie, winiarnie, restauracje, traktiernie. Do dziś jednak w idać w Polsce sentyment do historycznych karczm, zajazdów i gospód, co przejawia się w stylizowanych nazwach i architekturze wznoszonych współcześnie, acz odwołujących się do tradycji, lokali gastronomianych (,.Karczma Beskidzka'; „Karczma Bartek" itd.). Szczególnym typem lokalu gastronomicznego są kawiarnie, do których przychodzi się „wytwornie spędz ić aas''. Tradycja kawiarni w Europie sięga XVIII w. Za pierwszą kawiarnię otwartą w Polsce uważa się „ Honoratkę" przy ul. Miodowej w Warszawie (1724 r.). Popularność kawiarni rosła wraz z rozwojem europejskich miast w XIX i w XX w„ powiększaniem się klasy średniej, modą na spotkania towarzyskie w lokalach, a wreszcie - w związku z ciasnotą mieszkań po Il wojnie świa towej i koniecznością spotkań poza domem. 3.3. Rodzaje bazy gastronomicznej
w Polsce (zgodnie z
tu Co raz
częściej zresztą
po-
dawane jako tzw.„szwedzki stól': przy którym gości e
sami si ę
obsługu·
terminologią
GUS)
Usługi gastronomiane tradycyjnie były powiązane ze świadcze niem usług noclegowych. Obecnie jest to tak sprawa tak oaywista, że większość współczesnych hoteli śniadanie (,.BB") lub dwa posiłki („HB") wlicza w cenę pobytu 113• W obiektach, w których mają miejsce spotkania naukowe, konferencje i narady - rozwijane są usługi „cateringowe" towarzyszące takim spotkaniom.
I
l
TURY S TYC ZNA BA ZA GAS T RONOM I CZNA
88
W ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych nie wspomniano o kryteriach podziału bazy gastronomicznej 114• Dlatego rodzaje placówek gastronomicznych wymienione w tej pracy zostały wyłonione na podstawie kryteriów GUS 1•s. Zgodnie z nimi zaś, za placówki gastronomiczne uważa się obiekty stale, zakłady i punkty gastronomiczne, w których przygotowuje się i sprzedaje posiłki, napoje, spożywane na miejscu lub kupowane „na wynos''. W swoich informacjach statystycznych GUS wyróżnia cztery rodzaje lokali gastronomicznych: • restauracje; bary; stołów ki; stałe
punkty gastronomiczne. Należy zaznaczyć, że GUS nie uwzględnia w swoich statystykach tzw. „ruchomych punktów gastronomicznych'; które są istotnym elementem turystycznej bazy gastronomicznej. Zgodnie z terminologią i kryteriami przyjętymi przez GUS poszczególne placówki gastronomiczne możemy zdefiniować następująco:
Restauracje to zakłady gastronomiczne dostępne dla ogółu konsumentów, z pełną obsługą kelnerską, oferujące codzienne wyżywienie o szerokim asortymencie potraw i napojów. • Bary to placówki prowadzące działalność zbliżoną do restauracji, z tym że asortyment jest tam ograniczony do potraw popularnych (są to często lokale samoobsłu gowe, takie jak: jadłodajnie, bary mleczne, kawiarnie, herbaciarnie, winiarnie, piwiarnie). • Stołówki to placówki zbiorowego żywienia, które zapewniają wszystkie, bądź wybrane posiłki, serwowane w określonych zestawach (np. dietetyczne, jarskie) wyznaczonym grupom konsumentów (np. gościom domu wczasowego); najczęściej otwarte są wyłącznie w ściśle określonych porach wydawania posiłków.
iu Por. ustawa z dnia 29 sierp· nia 1997 r. o usługach tury·
stycznych (tekst jed n.: Dz. U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 zezm.>. m Por. K. Klementowski, Baza
gastronomiczna w Polsce i jej struktura
w 2000 roku.
Warszawa 2001.
R ODZĄ J E
BAZ Y
GĄ S T R O l'IO M I CZ NE J
Punkty gastronomiczne
W PO LS CE .• .
(stałe)
to placówki
89
prowadzące
ograniczoną działalność gastronomiczną (smażalnie,
pijalnie
wód mineralnych, lodziarnie, bufety w obiektach użyteczno ści publicznej, w kinach lub przy pływalniach). Jak wspomniano, GUS nie uwzględnia w swojej statystyce tzw. „gastronomicznych punktów ruchomych" (terminem tym określa się sprzedaż obwoźną napojów i posiłków), o których jednak wspomnieć należy, jako o popularnej usłudze wśród turystów. Zaletą tej formy gastronomii jest elastyczność, szybkie dostosowanie się do aktualnych potrzeb (miejscem, asortymentem). Produkty w nich oferowane nie są drogie, co również ma znaczenie dla wzmacniania powszechności tych punktów gastronomicznych. Ich wadą jest niski poziom sanitarny oraz niewielkie możliwości kontroli personelu i towarów przez służby sanitarne. Szczególne znaczenie dla rekreacji ma baza gastronomiczna służąca bardziej rozrywce i spotkaniom towarzyskim niż zaspokojeniu potrzeb żywieniowych . Są to: kawiarnie, herbaciarnie, puby, cukiernie, winiarnie, cocktail-bary. Niektóre kawiarnie, winiarnie czy puby stają si ę dużą atrakcją turystyczną i wymienia się je nawet w popularnych przewodnikach jako rekomendowany „punkt programu''. Ma na to wpływ: ciągłość historyczna ich działalności (restauracja „Wierzynek" w Krakowie, „Winiarnia Fukiera" w Warszawie), wyjątkowość i magia modnego miejsca (kawiarnie „Modulor': „Szpilka'; „Szpulka" i „Radio Cafe'; restauracja ,,lzumi Sushi" w Warszawie, Restauracja „Cristal" w Trójmieście). Wśród najsłynniejszych takich lokali należy jeszcze wyróżnić na przykład historyczną „Pijalnię Czekolady E. Wedel" przy ul. Szpitalnej w Warszawie, która jest niezwykle popularna wśród zagranicznych turystów (w angielskich wersjach popularnego przewodnika wydawnictwa „Pascal" wymienia się ją jako „punkt obowiązkowy" podczas zwiedzania miasta) i ceniona z uwagi na zabytkowe wyposażenie wnętrz oraz stuletnią tradycję
I
90
TURY S TYC ZNA BA ZA GAS T RONOM I CZNA
Podobne znaczenie ma kawiarnia „Jama Michalika" przy ul. w Krakowie, której sława wiąże si ę ze starannie zachowanym zabytkowym wnętrzem i z tradycjami literackimi okresu Młodej Polski. Z kolei popularność piwiarni „U Kalicha" w Pradze została zbudowana na skojarzeniach z popularnymi bohaterami literackimi i fi lmowymi - zwłaszaa zaś z bohaterem pow i eści Jaroslava Haska - „dobrym wojakiem" Szwejkiem. Natomiast ważne imprezy artystyczne i uznawane za nietuzinkowe wydarzenia kulturalne (np. koncerty jazzowe Tomasza Stańko, Michała Urbaniaka) przyczyniały się do niezwykłej popularności (w latach 1960-2000) klubów-kawiarni „Akwarium" i „Hybrydy" w Warszawie, „Piwnicy pod Baranami w Krakowie''. Jak widać - motywy skłan iające gości do odwiedzania danego lokalu mogą być bardzo różne. Na pewno należy za liczyć do nich: cenę i jakość posiłku, różnorodność oferty, estetykę wnętrza (dekorację, umeblowanie), atmosferę, poziom obsługi, dostępność lokalu (godziny otwarcia), a także: • modę i snobizm, możliwość spotkania w danym lokalu sławnych osób (takim miejscem jest kawiarn ia „Artibus'; restauracja „lzumi Sushi" w Warszawie, restauracja „Cristal" w Gdańsku); • n i ezwykłe, atrakcyjne dla turystów położenie lokalu (wieża widokowa, park przy muzeum-pałacu, platforma tarasu nad strefą brzegową jeziora, rzeki, morza); • swoisty „luksus" miejsca, blichtr „wielkiego św i ata'; przekonanie o n i edostępności lokalu dla zwykłych śmiertelników, kiedy rezerwacja stolika jest konieczna na wiele miesięcy przed wizytą (tak jest np. w przypadku restauracji „Mayfair Regent" przy Park Avenue w Nowym Yorku). Magnesem przyciągającym gości do placówki gastronomia nej mogą być również takie przesłanki, jak: • i nteresujące imprezy; F l oriańskiej
I
RO DZĄ J E
BAZ Y
GĄSTROl'IOM I CZ NE J
W PO LSCE .• .
91
n i ezwykła, zaskakująca aranżacja wnętrz;
no Por. A. Brillat·Savarin, Fi:zj ologia smaku. Warsz.awa
1973.
egzotyka miejsca i potraw (przykładem jest restauracja „Anna Sacher" przy „Hotelu Sacher" w Wiedniu, gdzie można degustować słynny deser czekoladowy - „Sachertorte"); • sława kulinarna szefa kuchni (w myśl zasady Anthelme BrillatSavarin, słynnego francu skiego filozofa-smakosza: „Odkrycie nowego dania w i ększym jest szczęściem dla l udzkości n iż odkrycie nowej gwiazdy")' 16 • Zaprzeczeniem tego ostatniego motywu jest wybór lokalu typu "fast food" G,Kentucky Fried Chicken': „McDonald's'; „Burger King': „Pizza Hut"). Placówki gastronomiczne tych sieci są raczej znane ze stabilności oferty niż z kulinarnego wyrafinowania. Peł nią jednak w zagospodarowaniu turystycznym znaczącą rolę jako tanie i popularne, a także bezpieczne (bo przestrzegające surowych norm sanitarnych). Zakłady gastronomiczne typu „fast food" są lokalizowane
przede wszystkim w wielkich miastach i w znanych miejscowościach
turystycznych. Otwiera się je przy ru chliwych drogach, przy ważnych węzłach komunikacyjnych, towarzyszą stacjom benzynowym, centrom handlowym, dworcom kolejowym, popularnym przystaniom promowym. Można je także spotkać w miejscach natężenia ruchu turystycznego (przy muzeach i innych obiektach kulturalno-rozrywkowych). Zakłady szybkiego żywien i a są - pomimo wąskiego asortymentu dań i typowego, standardowego wyposażen ia wnętrz - popularne wśród turystów, a to z powodu: • niskich cen; • długi ego czasu otwarcia; zunifikowanych zasad obsług i klienta (bez niespodzianek cenowych i kulinarnych, organizacji obsługi); sprzedaży dań „na wynos" w specjalnych pojemnikach (co w podróży istotne); • surowych norm sanitarnych.
I
92
TURY S TYC Z NA BA Z A G A STR ONOM I CZ NA
Lokale typu „fast food" mają również znaczenie dla ludności miejscowej. Do ich charakterystycznych cech możemy zal i czyć na przykład 1 1 7 : • oferty specjalne dla dzieci (zestawy z zabawkami, specjalnie wydzielone sale, meble dostosowane do wzrostu dziecka, możl iwość zwiedzan ia zaplecza, organizacja przyj ęć dziecięcych, częste rozdawanie bezpłatnych, małych zabawek wśród dzieci obecnych na sali konsumpcyjnej); sprzedaż „na wynos" zestawów dań i napojów odpowiednio zapakowanych na potrzeby transportu, z której korzystają chętn ie pracownicy pobliskich biur. Szczególnym segmentem usług lokali gastronomicznych są usługi cateringowe, polegające na produkcji i dostarczeniu na wskazane miejsce gotowych dań i napojów. Od wielu lat organizowany jest w Polsce konkurs „Złota Patelnia'; ocen iający dz i ała l ność gastronomiczną p rzedsi ę biorstw hotelarskich, będący jednocześn ie formą nagradzania najlepszych i ich promocji. Rekomendacje najlepszych restauracji i hoteli europejskich można znaleźć też w przewodniku Czerwony Michelin, w Polsce doczekal i śmy się już respektowanych recenzji kulinarnych i rankingu lokali gastronomicznych, zamieszczanych w prasie codziennej i popularnych tygodnikach. Zgodnie z danymi GUS za 2006 r. (opublikowanymi w 2007 r.) liczba placówek gastronomicznych w Polsce wynosi 92 423 lokale (w tym jedynie 2 31O placówek na l eży do sektora publicznego, pozostałe są prywatne). Przeważają bary i punkty gastronomiczne, najmniej jest stołówek.
1.
3 .4. Kaw iarn ie (kluby) inte rn etowe
Szczególnymi obiektami, ważnymi dla współczesnej turystyki i rekreacji, są kawiarnie (kluby internetowe), które stanowią
11 7
Por. A. Kowalczyk. Geografia turyzmu. Warszawa 2000.
KAW I ARN I E ( K L UBY ) I N TE RN E TOW E
93
Tabela 3. Zestawienie placówek gastronomianych w Polsce (dane GUS za 2006 r.) Liczba placówek gastronomicznych
Restauracje
Bary
Stołówki
Punkty gastronomiczne
9 840
4 1 073
6 781
34 729
ogółem
92 423
Żródlo: Zestawienie na podstawie danych GUS. Turystyka w 2006 roku. Warszawa 2007.
atrakcyjną
i ważną ofertę dla tych, którzy nie mają innego sposobu kontaktu z siecią i nternetową. Są ważne przede wszystkim dla turystów wobec coraz większej popularności Internetu dostępnego powszechnie w domach prywatnych. W znaanie mniejszym stopniu można więc uznać je za usługę skierowaną do społeaności lokalnej. Dla wygody podróżujących turystów kawiarenki (kąciki) internetowe powstają na całym świecie przy ważnych węzłach komun ikacyjnych: na terminalach lotniczych, przy dworcach kolejowych, autobusowych. Pojaw i ają s i ę w centrach dużych miast i ich „turystycznych" dzielnicach, w miejscowościach o znaanym ruchu turystyanym, stają si ę powszechnie dostępnym segmentem usług bazy noclegowej. Tutaj należy też dodać, że w wielu hotelach, restauracjach i kawiarniach właściciele zapewn i ają klientom płatny lub bezpłatny (coraz częściej ma to miejsce) dostęp do sieci. Władze wielu miast polskich lub icłi poszaególnych dzielnic (Warszawa, Poznań, Kraków, Sopot, Zakopane) p l anują wprowadzanie kolejnych stref specjalnych, dających możliwości bezpłatnego dostępu do Internetu w miejscach publicznych (miejskie place, dworce, centra handlowo-rozrywkowe, dzielnice mieszkan iowe, uaelnie i sz koły). W Warszawie istnieje obecnie kilkadziesiąt klubów internetowych, zlokalizowanych w Centrum (przede wszystkim w okolicach Dworca Centralnego). Koszty korzystania z sieci różnią się między klubami. Najczęściej powtarzające się ceny (2007
I
94
TURY S TYC ZNA BA ZA GAS T RONOM I CZNA
r.) to: ok. 5 zł za 60 minut, lekcja z instruktorem - 20 zł za godzinę, asysta techniczna - 1Ozł za godz i nę. Zaletą kawiarenek internetowych jest swoisty nastrój i życi e towarzyskie, w jakim można uczestn i czyć (stąd niesłabnące powodzenie najbardziej znanych klubów). W klubach najczę ściej podawane są piwo i drinki, rzadziej coś do jedzenia. Najczęściej sprzedaje się paluszki, chipsy, batony, ciastka, rzadziej kanapki, w żadnej istniejącej obecnie w Warszawie kawiarni internetowej nie są oferowane dania gorące.
I
3.5. Struktu ra bazy ga stron omicznej w Polsce
Dane GUS za lata 2000-2006 dokumentują wręcz żyw i oło wy rozwój tego sektora zagospodarowania turystycznego. Cytowane badan ia GUS z 2006 r. wykazały przeważający udział lokali prywatnych, co oznacza, że baza gastronomiczna
jest prawie
całkow i cie
sprywatyzowanym sektorem gospodar-
ki turystycznej. Większość tych placówek to zakłady „rodzinne'; zatrudn iające do 5 pracowników (a w i ęc odpowiadające prospołecznej polityce wyzwalan ia przedsięb i orczości, promowania rozwoju małych i średn i ch zakładów) . Na podstawie zeszytów statystycznych GUS (lata 2000 -2006) 118 możemy stwierdz i ć, że w ostatn im dz i es i ę cioleciu w polskiej gastronom ii zaszło wiele korzystnych zmian: • ilościowych i strukturalnych - przejaw i ających się w przyroście liczby lokali, przede wszystkim prywatnych restauracj i „tematycznych'; oferujących egzotyczną lub regionalną kuchnię;
•
ja kościowych
- przejaw iaj ących się w poprawie jakości potraw i zwiększeniu ich asortymentu, w i ększej kulturze obsłu gi, ciekawszym wystroju lokali, wyższym standardzie wyposażenia, zwiększeniu higieny i bezpieczeństwa sanitarnego.
1u:
Turystyka w 2006 roku, op. cit.
S TR UK TURA B A Z Y GA STR ONOM I CZ N EJ W PO L S CE
95
Struktura przestrzenna placówek gastronomicznych pokrywa się z występowaniem bazy noclegowej. Obiekty całoroczne przeważają w regionach górskich, natomiast sezonowe - w pasie nadmorskim. Turyści niekorzystający z usług gastronomii nabywają produkty w sklepach spożywczych i samodzielnie przyrządzają posiłki. Odpowiednio urządzone kuchnie turystyczne obejmujące miejsce do gotowania, zmywania naczyń, przechowywania produktów pow inny znajdować się: na kempingach i biwakach, w schroniskach, w apartamentach wakacyjnych.
I
97
4. Turystyczna baza transportowa 4. 1 . Ewolucja
ś rod kó w
transportu
w histori i cy w i l izacj i e uropejskiej Ponieważ istotą
09
J. Za chwatowicz, Architektura Polska. Warszawa 1956, s. 6.
turystyki jest podróż, możliwości rozwoju turystyki są ściśle zw iązane z podażą usług transportowych i - co za tym idzie - z dostępnością wybranego obszaru. Ewolucja środków transportu była związana z postępem cywilizacyjnym i rozwojem techniki. Już starożytni Grecy i Rzymianie podróżowa li po Europie, w czasach antycznych powstały drogi o zasięgu transkontynentalnym („szlak bursztynowy") a nawet międzykontynental nym t.szlak jedwabny" z Europy do Chin). Z solidnych dróg i mostów budowanych przez rzymskie legiony korzystała nie tylko armia, ale i kupcy, urzędnicy, pielgrzymi. Z tych dróg i przepraw korzystamy również współcześn ie, wiele z nich ma wciąż znaczenie zwłaszcza przy połączen iach lokalnych. Do połowy XIX w., nim Europa została objęta sieci ą dróg żel aznych, turyści podróżowali przede wszystkim pieszo, konno oraz śro·dkam i transportu wodnego. Świadectwem pod róży, jakie odbywano po ziemiach polskich w czasach kształ towania się państwowości, jest zachowany do dzisiejszych czasów nasz najstarszy „znak drogowy•; stojący w połowie drogi między Kaliszem a Kruszwicą (dzisiaj jest to centrum Konina), zbudowanyzpiaskowcaw ll Sl r.119 W XV w. nowe przyrządy nawigacyjne i konstrukcja pełno rejowego żaglowca (karaweli) umożliwiły rozwój regularnego transportu morskiego. Powstało wówczas wiele wyspecjalizowanych przedsięb i orstw transportowych, które przewoziły towary i podróżnych . W XVI w. uruchomiono w Europie pierwsze publiczne, ogólnie dostępne ,.linie pocztowe'; którymi odbywał
I
98
TURYSTYC Z NA BA Z A TR A N SPOR T OWA
się regularny przewóz przesyłek pocztowych i pasażerów. Aż do wieku XIX (ayli aż do momentu rozwoju kolei) był to popu larny środek transportu l ądowego. Funkcjonowanie tych połą cz eń zaowocowało powstaniem przy traktach „stacji'; w których woźnice zmieniali konie, a podróżn i mogli odpocząć, zjeść oraz przenocować. Pierwsze linie kolejowe powstały w Europie w I połowie XIXw. (linia pasażerska Manchester-Liverpool istnieje od 1830 r.). Na terenach Polski pierwsze linie kolejowe zostały uruchomione na trasie Wrocław-Oława (1845 r.) oraz Warszawa-Wiedeń (również 1845 r.). Samochody i autobusy wyjechały na polskie drogi na początku XX w., w tym samym czasie pojawił się też nowy śro dek transportu: pasażerski transport lotniay. Pierwsze regularne połąaenia lotnicze powstały w Polsce po I wojnie św ia towej (od 1923 r. działała niemiecka firma „Aerolloyd'; potem: „Aerolot'; a po 1929 r. - polskie przedsiębi orstwo „LOT"). Rozwój środków transportu w XX w. umożliw ił upowszechnienie zjawiska turystyki. Pojawienie się w li połowie XX w. pojemnych, szybkich, niedrogich i wygodnych środków transportu, do których na l eżały: samochód (autokar), kolej i samolot, sprawiło, że turystyka stała się dostępna nie tylko dla osób bardzo zamożnych, ale i dla szeroko rozumianej klasy średniej. Chociaż w drugiej połow ie XX w. wydawało si ę, że transport pasażerski zdominują samochód i samolot, prognozy te zmieniło pojawienie si ę w Japonii tzw. „szybkiej kolei" (osiągającej prędkość ok. 400 km/h). Obecnie regularne połączen i a kolejowe typu TGV ~,Train a Grande Vitesse") istn ieją we Francji, Anglii, Hiszpanii, Niemczech, Belgii i Holandii. Atutem TGV są bezp i eaeństwo, komfort oraz szybkość połą czeń (centrum miasta-centrum miasta).
I
Z NA CZE N IE TR AN S PO RT U W Z AGOS P ODAR O WA NI U ..
99
4.2. Znaczenie transportu w zagospodarowan iu turystycznym
Rozwój turystyki na danym obszarze jest uzależniony od stopnia jego dostępności komunikacyjnej. Kryteriami stopnia dostępności komunikacyjnej są: • szybkość podróży i wygoda; • bezpieczeń stwo turystów. Na dokonywany przez turystę wybór środka transportu i po-
no Por. A. Panasiuk i inni,
Gospodarka turystyczna. Warszawa 2008, s. 7C>-74.
łączeń wpływ mają także: cel podróży (wyjazd służbowy, pielgrzymka); odległość, jaką turysta musi pokonać (niewielka odległość, podróż na inny kontynent); czas i środki, które turysta może przeznaczyć na podróż; • jego samopoczucie. Dostępność komunikacyjną obszaru należy więc traktować w kategoriach subiektywnych, ponieważ oceny tejże dostęp ności mogą różnić się w za l eżności od indywidualnych cech turystów, ich celów, zainteresowań, możliwości finansowych i czasu, jakim dysponują, a nawet - ich wieku i sprawności fizycznej 120 • W szczególności stopi eń dostępności przestrzeni turystycznej zależy jednak od istniejącego systemu komunikacji: • sieci i stanu technicznego linii kolejowych, dróg, lotnisk, portów; • stanu taboru: autobusów, pociągów, samolotów, statków; organizacji: rozkładu jazdy, częstotl i wości połączeń, czasu podróży;
zaplecza techniczno-usługowego: informacji, zasad rezerwacji i sprzedaży biletów, stacji obsługi, benzynowych; kosztów podróży; bezpieczeń stwa podróżujących.
W zależności od pokonywanego dystansu, warunków geograficznych, wy.boru sposobu podróżowania, mogą być brane
I
1 00
TURY STYC ZN A BAZ A TR A N SPO RT OW A
pod uwagę w podróżach turystycznych: transport lądowy (drogowy, kolejowy), transport lotniczy oraz transport wodny (statki, promy, jachty). 4 .3. Typy tra nsportu
4.3.1. Transport samochodowy Transport samochodowy jest obecnie w Polsce uznany za typ transportu mający najw iększe znaczenie w zagospodarowaniu turystycznym tzw. „wewnątrzkrajowym''. Jego n i ezwykła popularność wynika z możliwości elastycznego pod względem czasu i trasy planowania pod róży. Niestety rozwojowi tego środka transportu turystycznego nie sprzyja sieć naszych dróg. Co prawda w ciągu ostatnich 20 lat dwudziestokrotnie wzrosła w Polsce liczba samochodów i obecnie samochód ma co dru-
I
ga rodzina, ale temu wzrostowi nie
towarzyszyła
budowa dróg
i poprawa ich jakości (jak wynika z danych GUS za 2006 r. w Polsce zarejestrowanych jest obecnie 13 384 OOO samochodów osobowych, stacji paliw mamy na terenie kraju 1O086). Obecnie w Polsce mamy ok. 254 OOO km dróg o twardej nawierzchni 121• Jest to jednak za mało w stosunku do potrzeb (nastąp i ł wzrost ruchu osobowego, wzrost ruchu ciężk i ego transportu towarowego). Drogi są w złym stanie technicznym, nie zawsze dobrze oznakowane, zdarzaj ą się na nich często niebezpieczne skrzyżowania i przejazdy kolejowe. Brakuje dróg ekspresowych i autostrad. Według danych GUS, w 2006 r. miało miejsce 46 900 wypadków (5 243 ofiar śm i ertelnych, w tym 151 dzieci, 59 123 osoby zostały ranne) 122• Od kilkunastu lat kolejne ekipy rządzące przedstawiają ambitne plany poprawy jakości polskiej sieci drogowej. Planowana jest np. (w I etapie) budowa 2 600 km autostrad: A1 (Gdańsk Katowice), A2 (Świecko -Poznań-Terespol), A4 (Zgorzelec-
12 1
GUS, Rocznik Statystyczny 2006.Warszawa 2007.
"' ibidem .
T Y PY TR ANS P OR TU
IOI
Wrocław-Przemyśl),
A3 (Szczecin-Legnica), A8 (Wrocław-Łódź) oraz budowa 6 OOO km dróg ekspresowych. Tym inwestycjom drogowym ma towarzyszyć budowa nowych i modernizacja istniejących przejść granicznych. Kolejnym mankamentem sieci drogowej w Polsce jest niewielka liczba dróg typowo „turystycznych'; zbudowanych (lub przystosowanych) dla potrzeb turystów, uwzg l ędniających informację turystyczną o mijanych atrakcjach, m i ejscowościach, usługach handlu, hotelarskich i gastronomicznych, stacjach benzynowych i warsztatach naprawczych, k ąp i el i skach , wyci ągach narciarskich, zabytkach. Drogi dla potrzeb ruchu turystycznego powinny być wytyczane przez obszary o szczególnej malowniczości krajobrazów, przechodzić przez regiony i miejscowości typowo turystyczne, o dużym nasyceniu walorami przyrodniczymi i kulturowymi, umożl iwiać zwiedzanie historycznych miast i zabytków. Drogi takie powinny mieć przewidziane miejsca postojowe (widokowe, piknikowe), ponadto urządzenia podnoszące bezpieczeństwo użytkowan ia: punkty łączności telefonicznej, punkty łączności z pomocą drogową. Należy podkreślić, że korzystnymi zmianami na rzecz tej formy transportu i znacznymi ułatw i eniam i dla ruchu turystycznego, które pojawiły się w ostatnim dz iesi ęcioleciu są: budowa gęstej sieci stacji benzynowych, sprawny system pomocy drogowej, liczne warsztaty naprawcze, wydawnictwa ułatwiające pod róże turystyczne (mapy drogowe, przewodniki), si eć wypożyczalni samochodów (,,rent-a-car"). W Polsce dz i ałają już przedstawiciele wszystkich wielkich firm („Avis'; „Hertz'; „Budget"), wypożyczających auta, wypożycz a l nie zlokalizowane są w pobliżu lotnisk, w w i ększych miastach. Oferta obejmuje samochody różnych typów, marek. Ze względu na stosunkowo wysokie ceny wynajmu, trzeba jednak przyznać, że wypożyczal n ie są nastawione raczej na obsługę turystów zagranicznych n iż krajowych.
I
1 02
TURY STYC ZN A BAZ A TR A N SPO RT OW A
Biorąc pod uwagę kryterium zbiorowych przewozów pasażer skich wyróżnia się autobusowy transport miejski, międzymia stowy oraz turystyczny. Przewozy turystyczne (o indywidualnie założonej trasie) realizuje się autobusami popularnie określ a nymi jako „autokary~ Różnią si ę one od zwykłych autobusów specjalnym wyposażen i em (panoramicznymi oknami, wygodnymi siedzeniami, barkiem, l odówką, toa l etą, specjalnym fotelem dla pilota i przewodnika, systemem audio-video-DVD). W Polsce s i eć połączeń autobusowych „roz kładowych" obejmuje 130 OOO km dróg, w wielu regionach można zaobse rwować większą częstotli wość kursów autobusowych niż kolejowych. Sieć państwowego p rzewoźn ik a (PKS) jest uzupeł n i ona usługami firm prywatnych, takich jak np. „Polski Express" czy „Arka Trans''. Autokarowe połączenia międzyna rodowe są powszechnie uznane za najtańszy sposób podróżowania (szczególnie wobec wci ąż mało rozwiniętej w Polsce sieci tanich połączeń lotniczych). Ich atutem są też niewielkie limity przewożonego bagażu . Regularne kursy autokarami zapewniają firmy: „Eurolines''. „Tourbaltic'; „Ch robot-Reisen''. Umożl i w iają podróż do wszystkich większych miast Europy za n i ewygórowaną cenę: Paryż (300 zł), Londyn, Bruksela (400 zł), Neapol (600 zł) oraz Oslo (700 zł) 123 . Wciąż mało znana jest w Polsce forma „rotelu" („hotel-bus"), autokaru z miejscami do leżenia.
I
4.3.2. Transport kolejowy Transport kolejowy do niedawna był uznawany za jeden z głów nych środków transportu w zagospodarowaniu turystycznym. Od żyw iołowego rozwoju linii kolejowych w XIX w. aż po połowę XX w. pełn i ł szczególną, mocno wspomagającą rozwój turystyki rolę. Poprowadzenie linii kolejowej przez obszar o walorach turystycznych gwarantowało na takim terenie gwałtowny rozwój
1 "
Ceny wg informacji uzyska·
nej od prz e-wożni ków (bilet normalny, powrotny) w lutym 2007 r.
I O3
T Y PY TR ANS P OR TU
m i ejscowości
nastawionych na usługi turystyczne (Podhale, Hel). Obecnie tę sytuację zmien ił raptowny wzrost wskaźnika motoryzacji w polskich rodzinach. Co prawda kolej, jako sieć transportu w zagospodarowaniu turystycznym ma nadal znaczenie, ale przede wszystkim jako środek transportu w przypadku dalekich wyjazdów w ruchu wewnątrzkrajowym (szczególnie, jeśli chodzi o podróże m iędzy dużymi miastami - odbywając je, można korzystać z połączonych kursów pociągów ekspresowych i "InterCity"). Na taką sytuację ma także wpływ systematyczne ogranicz·enie deficytowych połączeń kolejowych (przede wszystkim regionalnych), co zaczyna p rzesądzać o drugorzęd nym miejscu kolei dla transportu turystycznego. Niestety, transport kolejowy uznawany powszechnie jako tani (dz i ęki dotacjom rządowym), bezpieczny, o dużej zdolności przewozu oraz - co należy podkreślić - przychylny środow i sku, wymaga skomplikowanej i kosztownej infrastruktury. Składają się nań drogi kolejowe, bocznice, stacje, urządzenia do sterowania ruchem. Z punktu widzenia turystyki wyróżn i amy pasażerskie przewozy m iędzynarodowe m i ędzy stolicami lub wielkimi aglomeracjami (obsługują je linie EuroCity'; )nterCity"), przewozy m iędzyaglomeracyjne (między wielkimi aglomeracjami w danym kraju - )nterCity'; „Express") oraz przewozy m i ę dzyregionalne (między większymi miastami w danym kraju). Obecnie mamy w Polsce ponad 20 OOO km linii szerokotorowych, z tego wykorzystanych jest 19 OOO kilometrów 124 • Przewóz pasażerów (dane PKP za 2006 r. cytowane za GUS 125) wynosił aż 264 047 OOO osób (średn i o na odległość 69 km). Natomiast z ponad 1OOO km linii wąskotorowych, wykorzystywanych jest jedynie 500 km (ostatnio linie wąskotorowe służą do specjalnych przejazdów wycieczkowych dla turystów np. w Hajnówce pod Białymstokiem, Wolsztynie pod Poznaniem, Sochaczewie pod Warszawą). Półwysep
11
124
Rocznik Statystyczny 2006,
op. cit.
•n Ibidem.
1
1 04
TURY STYC ZN A BAZ A TR A N SPO RT OW A
Wskutek tendencji do likwidacji nierentownych połączeń kolejowych, w ostatnich latach szereg typowo turystycznych m iejscowości zostało pozbawionych dojazdu !kolejowego (są wśród nich: Darłowo, Mielno, Połczyn -Zdrój, Karpacz, Kowary). Ponieważ kolej jest uznawana za najbardziej proekologiczny środek transportu, należy żałować, że systematycznie maleje jej znaczenie w zagospodarowaniu turystycznym. Być może korzystnych zmian należy się spodziewać ze strony PKP 11 Eur0City" i „InterCity''. Ta spółka transportowa działa od 2001 r., oferując wyższy standard podróży, krótszy czas przejazdu. Przyjęte przez „EuroCity" standardy m i ędzynarodowe przew i dują ofertę średn iej prędkości min. 90 km/h, nie w i ęcej n iż określoną li czbę postojów, wagon z klimatyzacją, pokłado wy serwis gastronomiczny, miejsca siedzące w komfortowych przedz i ałach, przedziały i toalety dla osób niepełnosprawnych, bardzo dobry stan techniczny i sanitarny, określone usługi
1
dodatkowe (rezerwacja i zakup biletów). Na tzw. tabor kwalifikowany PKP składa się ok. 1OO s kładów pociągów, w tym: „EuroCity" (12 pociągów), „InterCity" (28 pociągów}, ekspresowe (76 pociągów), hotelowe (12 pociągów). W 2001 r. PKP przewiozły 300 milionów pasażerów, a PKP „InterCity" - 9,5 milionów osób. Sieć połąaeń ,,InterCity" obejmuje obecnie: duże miasta w kraju (Warszawa, Poznań, Kraków, Katowice), duże miasta za granicą (Berlin, Hanower, Kolonia, Wiedeń, Praga), popu larne ośrodki turystyczne (Św i noujście, Kołobrzeg, Hel, Wi sła, Zakopane). Najdłuższą trasą jest połączen ie Warszawa-Moskwa (1 354 km). Należy podkreśl ić, że spółka PKP „InterCity" nie otrzymuje z budżetu państwa żadnych dotacji. W niedalekiej przyszłości planowany jest rozwój połączeń międzynarodowych, (np. od 1 maja 2004 r. już funkcjonuje takie połączenie z Brukselą). PKP SA i niemiecki DB AG p l anują stworzenie nowej oferty przewozu na trasie Warszawa-Berlin (produkt o nazwie „BWE"), mającej
1 05
T Y PY TRAN SPORTU
uc Por. Materia ły informacyjne PKP InterCity SA, Warsz.awa
2004.
przyciągać podróżnych konkurencyjną ceną za przejazd (bilet normalny li klasy będzie kosztował ok. 30 EUR ), krótkim czasem przejazdu trasy (5 godzin), częstotliwością połączeń (co 2 godziny) 126• Można z pewnym prawdopodobieństwem założyć, że znaczenie kolei dla podróży turystycznych w Polsce będzie w przyszłości rosło, i to nie tylko wskutek poprawy jakości i liczebności taboru kolejowego oraz zmianami organizacyjnymi PKP, ale też wskutek wzrastającego zatłoczen i a dróg (wówczas przejazdy koleją typu „centrum miasta-centrum miasta" prawdopodobnie będą coraz bardziej konkurencyjne pod wzglę dem czasu ich trwania) i rosnącej liczby wypadków drogowych (znacznie w i ęcej wypadków śmiertelnych następuje w czasie podróży samochodem niż w czasie jazdy koleją). Wymienione przesłanki mogą również mieć niebagatelny wpływ na wybór środka podróży przez turystów w przyszłości.
Znaczenie
będzie też
prawdopodobnie
ści
11
n7
Połączenie
kolejowe
„Darjeeling Himalayan" wpisano na listę Swiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.
mieć
wzrost
świadomo
proekologicznej społeczeństwa, wyrażający się potrzebą poszukiwania przede wszystkim proekologicznych środków transportu - a kolej (trakcja elektryczna) jest powszechnie uznana za najbardziej przyjazny dla środowiska środek transportu. W wielu krajach (Indie, Niemcy, Norwegia, Peru) uruchamia si ę turystyczne pociągi specjalne o określonej trasie i rozkładzie (przyjazd do miejsca atrakcji rano, powrót wieczorem), w cenie biletu jest wstęp do zwiedzanego obiektu, transport lokalny, ewentualnie posiłek w południe i usługi przewodnickie (np. oferta turystyczna Cusco-Maccu Piecu-Cuzco, linią kolejową w Dolinie Urubamba). Do "kultowych" pociągów turystycznych należy słynny „Pałac na kółkach" (Palace on Wheels), Królewski Orient" (Royal Orient), kursują cy między zabytkowymi miastami Północnych Indii. Staroświeckie połączenia (niektóre linie zbudowano przed 150 laty) 127 mają malownicze trasy, gwarantują podróż w luksusowych warunkach, znakomitą obsługę i rozkosze kulinarne.
I
1 06
TURY STYC ZN A BAZ A TR A N SPO RT OW A
Nie jest to jednak podróżowanie tanie, w styczniu 2009 r. tygodniowa podróż "Pałacem na kółkach" po Radżastan i e na trasie Del h i-Dżajpur-Udajpur-Agra-Delhi kosztowała ponad 2 OOO USD od osoby (miejsce w przedziale 2-osobowym) 128.
iu
Mate ria ły informacyjne
Bulletin: Palace on Wheels. Bikaner House. D elhi 2009.
4.3.3. Transport lotniczy Transport lotniczy w XXI w. staje się coraz bardziej istotny dla rozwoju ruchu turystycznego. Popularność podróży samolotowych rosła gwałtownie od drugiej połowy XX w., po upowszechnieniu silników odrzutowych, dzięki którym pojawiała się możl iwość podróżowan i a na dłuższy dystans a zarazem w krótszym czasie. N i emałe znaczenie m i ało też wprowadzenie do eksploatacji konstrukcji szerokokadłubowych, energooszczędnych, umożl iwiających przewóz wielu pasażerów i obniżających jego koszt. Upowszechnienie transportu lotniczego ląay się ponadto ze stopn i ową liberalizacją i deregulacją przepisów, dzięki którym pojaw i ały si ę prawne możliwości kolejnych obniżek. Dynamicznie rozwijającym si ę sektorem są przewoź nicy niskokosztowi (LLC), oferujący tanie bilety w zamian za redukcję usług dodatkowych (brak posi łku pokładowego, limity dla przewozu bagażu). W Polsce transport lotniczy ma przede wszystkim znaczenie w ruchu m i ędzynarodowym, z powodu: wysokich - jak na przeciętne dochody - cen biletów, ubogiej oferty połączeń wewnątrzkraj owych oraz stosunkowo bliskich połączeń drogowych m iędzy dużymi miastami. Obecnie mamy dz iewięć krajowych" portów lotniczych: Warszawę, Poznań, Kraków, Gdańsk, Szczecin, Kołobrzeg, Wrocław, Katowice i Rzeszów. Od kilkunastu lat na terenach o dużym ruchu turystycznym wykorzystywane są okresowo małe lotniska sportowe lub wojskowe (np. koło Szczytna). Stale też rośnie liczba prywatnych właściciel i turystyczno-sportowych awionetek.
1
11
T Y PY TR A N SP OR TU
129
Rocznik Statystyczny 2006, op. cit.
no Por. A. Panasiuk i inni. Go spodarka turystyczna, op.
cit„ s. 9 2.
Obecnie (dane IATA za 2006 r., cytowane za GUS 129 ) mamy 207 OOO km tras lotniczych (przewozi się na nich 5 329 OOO pasażerów). Średnia odległość przewozu wynosi - 2 194 km). Przy połączeniach m iędzynarodowych (Europa i inne kontynenty) w Polsce można korzystać z usług PLL „LOT" oraz innych przewoźników. Dla klientów linii lotniczych istotne znaczenie przy wyborze konkretnego przewoźn ika mają : cena biletu, czas podróży, rodzaj połączeń (bezpośrednie, z przesiadkami), komfort, obsługa pokładowa, punktualność i niezawodność, bez1 30 pieczeństwo • Do ruchu międzynarodowego są w Polsce wykorzystywane następujące porty lotnicze: Warszawa, Gdańsk, Poznań, Kraków. Z wielu tanich połączeń można korzystać via Berlin, skąd są możliwe połączen i a na przykład do: Londynu, Rzymu, Madrytu, oraz Nowego Jorku. Od kilku lat tacy przewoźnicy pojawiają się i na naszym rynku (np. „WizzAir'; „EasyJet"), obsługując na razie przede wszystkim tzw. „loty
czarterowe" (przewóz
m Rocznik Statystyczny 2006,
op. cit.
1 07
pasażerów dzierżaw i onym
samolotem}.
Flota PLL „LOT" liczy 61 samolotów (5 863 miejsca pasażer skie), z polskich portów lotniczych obsługiwanych jest 138 tras (zagranicznych - 128). Regularne połączenia lotnicze są utrzymywane z 35 państwami (89 miastami, w tym 79 za granicą) • Do najdłuższych połączeń lotniczych obsługiwanych z polskich terminali należą (dane GUS za 2006 r.): Kraków-Chicago (7 606 km), Warszawa-Chicago (7 518 km), Warszawa-Toronto (6 934 km), Warszawa- Nowy Jork (6 849 km). Dla obsługi ruchu turystycznego ogromne znaczenie mają także loty widokowe. Od dawna organizowane są takie imprezy na przykład nad miastami (Warszawa, Kraków), nad Półwyspem Helskim (w oparciu o polowe lotnisko w Jastarni-Juracie). Do najbardziej znanych na świecie na leżą loty widokowe nad Nasca w Peru (inaczej nie sposób dostrzec tajemniczych linii), loty nad masywem Himalajów, wokół Mount Everest (realizowane z lotniska w Katmandu w Nepalu). Dodatkową atrakcję tej imprezy 131
I
1 08
TURY STYC ZN A BAZ A TR A N SPO RT OW A
turystycznej stanow i ą specjalnie przygotowane materiały informacyjne (panorama sylwety Himalajów z opisem najwyższych szczytów) oraz pamiątkowe certyfikaty które otirzymują uaestnicy lotu, z aśw iadczaj ące w raaej sentymentalnym tonie, że taka to a taka osoba odbyła lot oraz: „Nie wspinała się na Mount Everest, ale dotknęła szaytu swoim sercem" 132 •
0 2
Loty w idokowe Mountain
Flight wokó ł Mount Everest
4.4 . Szlak i tu rystyczne (pie sze, narciarskie,
są tak popularne, ie pomi· mo stosunkowo wysokiej
ceny (w styczniu 2009 -
ko nne i rowerowe ) w Polsce
ok.
200 USD od osoby za 6().
I
wytyaoną
Szlakiem turystyki pieszej ogólnie nazywamy dla potrzeb zwiedzających (lea nie zawsze ozna kowaną) trasę w przestrzeni turystyanej. Zgodnie z danymi GUS w 2006 r. w Polsce było wytyaonych i oznakowanych 59 844 km szlaków turystycznych 133• W wycieakach organizowanych tylko przez: PTTK wz i ęło udział w 2006 r. 641 123 osób (w tym na szlakach nizinnych - 287 346 osób). Wycieczki odbywają się pod opieką posiadających odpowiednie kwalifikacje przewodników turystycznych (w 2006 r. zarejestrowanych było ich 1o027) 134. Szlaki pow inny prowadzić przez najbardziej atrakcyjne pod wzg l ędem turystycznym rejony kraju. Sposób wytyczania szlaków musi jednak uwzględniać też bezpieczeństwo turystów i przepisy ochrony ś rodow iska . Wyznaczaniem, znakowaniem i utrzymywan iem szlaków turystyki pieszej zajmuje się PTTK. Piesze szlaki turystyczne są tak wytyczone, oznakowane i zagospodarowane, aby spełn iały określone wymagania, tzn.: były atrakcyjne krajoznawao i estetyanie (widokowo); • miały jednoznaczny przebieg , były jednolicie oznakowane; były wygodne i bezpieczne dla turystów w różnych warunkach atmosferycznych; • uwzględn iały wymagania ochrony środow i ska;
minutowy lot) s ą oferowane przez kilka nepalskich linii równocześn ie:„Buddh a Air:
..,Nepal Air~ „Yeti Air" oraz
„Himalaya Air".
i n Ibidem .
n• Ibidem.
S ZLĄ K I
TU R Y ST YC Zl'H W PO L S CE
1 09
rozpoczynały się i kończyły w pobliżu stacji kolejowych, przystanków komunikacji publicznej, parkingów lub schronisk turystycznych. Szlaki turystyki pieszej, w zależnośc i od przestrzeni, przez jaką są poprowadzone, dzielą się na górskie i nizinne. Atrakcyjność widokowa górskich szlaków, ze względu na rozległe panoramy, jest znacznie wyższa od nizinnych. Stąd tak ważne przy szlakach nizinnych są wszelkie inne czynniki wzmacn i ające ich atrakcyjność: walory przyrodnicze terenu (osobliwości przyrody, pomniki przyrody ożywionej i n ieoży-1 wionej), walory ku lturowe (obiekty zabytkowe) oraz zagospodarowanie szlaku (informacja, szałasy-schrony, miejsca pikników). Z tego też względu na terenach nizinnych szlaki turystyki pieszej są wytyczane przede wszystkim na terenach o szczególnych wartościach przyrodn iczych: w parkach narodowych, parkach krajobrazowych, obszarach chronionego krajobrazu (często w postaci tzw. „ścieżek przyrodniczych" o charakterze edukacyjnym). Szlaków turystycznych pieszych na terenach nizinnych jest najw i ęcej, ogółem 30 569 km. Na terenach górskich jest ich jedynie 1O 294 km, najbardziej gęsta si eć szlaków została wytyczona w Tatrach i Sudetach. Stosunkowo dużo popularnych szlaków znajduje si ę na obszarze Jury KrakowskoCzęstochowskiej oraz Gór Świętokrzyskich. Warto dodać jeszcze, że szczególnym rodzajem szlaku turystycznego są tzw. „szlaki tematyczne': poświęcane kulturom ludowym, biografiom wybitnych osób, zabytkom architektury. Coraz bardziej popularne jako element zagospodarowania turystycznego są też szlaki rowerowe. W 2006 r. (dane GUS) ich łączna długość wynosiła w Polsce ok. 13 500 km, ale wiele organizacji społecznych (cyklistów, ekologów) wykazuje aktywność w urządzan iu nowych szlaków - co wróży szybki rozwój tej formie tras turystycznych.
1IO
TURY STYC ZN A BAZ A TR ANSPOR T OWA
Wśród szlaków turystycznych wyróżnia się w zagospodarowaniu turystycznym jeszcze szlaki narciarskie (nizinne i górskie), które stają si ę coraz bardziej potrzebne wraz z rosnącą popularnością ski-tour'ingu. Obecnie jest ich razem ok. 500 km w całej Polsce.
Tabela 4. Zestawienie szlaków turystycznych w Polsce (w km) Szlaki
I" " " " " "' turystyczne
Górskie
Konne
10 295
3 028
ogółem
59 844
„ •..•••„ •• '"' "'"""
Kajakow e
Rowerowe
.„.,.,..~ .„.„. 557
WO<
13 500
Narciarskie
Nizinne
486
30 569
>OO•
Tabela 5. Uczestnicy wycieaek (dane GUS za 2006 r.) Uczestnicy wycieczek
641123
Piesze nizinne
Piesze górskie
287346 130175
Narciarskie
Kolarsk ie
Motorowe
Żegla rskie
Kajakowe
Konne
11471
61143
10237
14555
191 05
1515
Żródlo: Zestawien ie na podstawie danych GUS, Rocznik Statystyczny 2006, Warszawa 2007.
Aż do roku 2005 brakowało danych statystycznych na temat szlaków jazdy konnej. Jak wynika z danych GUS, w 2006 r., szlaków konnych było w Polsce 3 028 km. Turystyczne wędrów ki konno w Bieszaadach i na Mazurach stają się coraz bardziej popularne, więc na l eży sądz ić, że pojaw ią się wytyczone i oznakowane trasy dla tego typu szlaku. Obecnie specjalne szlaki dla jazdy konnej (oznaaone sylwetką jeźdźca) są poprowadzone np. na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Turystówjeźdźców toleruje się też w Bieszczadzkim Parku Narodowym, w Kampinoskim Parku Narodowym, w Mazowieckim Parku Krajobrazowym, w Chojnowskim Parku Krajobrazowym. Zgodnie z treścią ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (art. 29 pkt. 1a): „jazda konna w lesie dopuszczana jest tylko drogami leśnymi wyznaaonymi przez nadleśniaego" 135•
m Ustawa z dnia 28 wrze śni a 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 56, p oz.
679 z zm.).
Z E GLUGA SR ÓDL ĄDOWA W PO L S CE
1 11
4.5. żegluga śród lądowa w Polsce Żegluga pasażerska śródlądowa
06
Rocznik Statystyczny 2006, op. cit.
01
Ibidem.
ma
bogatą historię,
ale w czasach współczesnych odgrywa niewielką rolę. Od kilkunastu lat żegluga śródlądowa ma w Polsce z roku na rok coraz mniejsze znaczenie, chociaż jest to wyjątkowo atrakcyjna da turystyki forma transportu, gdyż już sama podróż może tu być wielką przyjemnością. Poza krótkimi przewozami żegluga umożliwia bowiem organizowanie rejsów wycieczkowych: jednio- lub wielodniowych (a nawet kilkutygodniowych) rejsów, połączonych ze zwiedzaniem odwiedzanych po drodze m i ejscowości. Dróg wodnych przystosowanych do żeglugi mamy 3 660 km (dane GUS za 2006 r.) 136, ale wykorzystywana jest jedynie część: jeziora mazurskie, jeziora augustowskie, jezioro Wigry, Zalew Wiślany, Zatoka Gdańska i Zatoka Pomorska. Coraz częściej rozważa się wznowienie żeglugi na Odrze. Do niezwykle popularnych rejsów (konieczna rezerwacja z wyprzedzeniem) należą dwa prowadzone szlakami zabytkowymi: Kanałem Elbląsko Ostródzkim i Kanałem Augustowskim. Śródlądowy transport wodny przewiózł 1 550 OOO pasażerów (średnio na odległość 17 km) 137• Ponadto w Polsce zarejestrowanych było 118 statków pasażerskich (o 12 126 miejscach pasażerskich). Jak podaje GUS, w 2006 r. mieliśmy 557 km szlaków kajakowych. Przyczyną stopniowego upadku żeglugi śródlądowej i rezygnacji z rejsów wycieczkowych jako atrakcji turystycznej są przykładowo: zaniedbanie dróg wodnych, brak nowych statków, niska dochodowość sezonowo działającej żeglugi. Regularne niegdyś rejsy (na przykład: Warszawa-Puławy; WarszawaGdańsk) są już tylko wspomnieniem zapisanym na klatkach słynnego filmu w reżyserii Marka Piwowskiego. Obecnie wiele polskich biur podróży (,,Triada'; „Exim-Tours'; „Nil-Pol'; „Oasis") oferuje wycieczki do Egiptu połączone z kilkudniowym rejsem po Nilu. Rekl amując swój produkt, często
I
1I2
TURYSTYC ZN A BAZ A TR ANSPOR T OWA
zapewniają „a tmosferę z książek Agaty Christi': nawiązując w ten sposób do słynnej powieści kryminalnej tej autorki, kusząc wygodą kabin i salonów pokładowych, wspaniałą, wyszukaną kuchnią, ciekawym programem wycieczek. Luksusowe statki-hotele, pływające po Nilu, zawijają po drodze do wszystkich interesujących turystycznie miejscowości, zabierają na pokład ok. 1OO pasażerów (kabiny dwuosobowe i apartamenty)138. Ostatnio rejs po rzece Jangcy, jako znaczącą atrakcję turystyczną, wprowadziło do swojej oferty programu wycieczki do Chin biuro turystyczne „Logos Tours''.
I
4.6. żegluga morska w zagospodarowaniu
turystycznym
Pomimo rozwoju transportu lotniczego, dla turystyki wc1ąz jest ważny transport morski. Luksusowe statki wycieczkowe pływające po Morzu Karaibskim, Zatoce Meksykańskiej, Morzu Śródziemnym oraz promy na Morzu Bałtyckim, Morzu Północnym, Morzu Śródziemnym pełnią istotną rolę w zagospodarowaniu turystycznym tych regionów. W czasie dłuższych rejsów turyści mogą korzystać na nich ze sprzętu rekreacyjno-sportowego (basenów kąpielowych, ścianek wspinaczkowych, minigolfa), bibliotek i lokali gastronomicznych, brać udział w dziesiątkach rozrywek i imprez (konkursach, koncertach, spektaklach, balach), pobierać naukę tań ca, języków obcych, gry w tenisa, korzystać z zabiegów „SPA''. Armatorzy starają się o wysoki standard urządzeń hotelarskich, gwarantujących wysoki komfort podróży. W Polsce od 1964 r. utrzymywane są stałe połączenia promowe ze Skandynawią: Gdynia-Karlskrona, Gdyni a-Sztokholm, Świnoujście-Ystad oraz Świnoujście-Kopenhaga. Ponadto organizowane są bałtyckie rejsy wycieczkowe do Helsinek, Petersburga i na Bornholm. Wg danych GUS za rok 2006 - z transportu drogami morskimi
us Z i mą 2007 r. cena taki ej
kilkudniowej wycieczki w kabinie dwuosobowej na statku-hotelu {wraz z prze-
lotem z Polski) kształtowa ł a si ę na poziomie ok. 1500 zł
od osoby (bez z niżek i bez uwzg lędn i ania
wycieczek
fakultatywnych).
Z E G L UGA MOR S KA W Z AGO SP OD A R OWAN I U . . .
I I3
skorzystało 741 OOO osób (w tym promami - 720 OOO pasaże rów), średnio podróżując na odległość 253 km. Niestety nie ma już polskich statków pasażerskich , tzw. „liniowców': przystosowanych do żeglugi dalekomorskiej w warunkach luksusowych. Ostatni transatlantyk, słynny . Stefan Batory" zakońaył służbę w 1988 r. Obecnie w Polskiej Morskiej Flocie Transportowej zarejestrowanych jest 8 promów oraz 2 statki pasażerskie (dane GUS za 2006 r.). A szkoda, ponieważ podróże dalekomorskie stają si ę obecnie modnym stylem życia. Wielomiesi ęczne rejsy na luksusowych statkach i jachtach mają coraz w i ęcej entuzjastów. Szaególną popularnością cieszą się podróże po Morzu Karaibskim i Zatoce Meksykańskiej (roanie odbywa je ok. 1O mln turystów). Organizują je wyspecjalizowane w takich usługach turystycznych kompanie: „Royal Cruise Line'; „Royal Viking Line': „Cunard''. Głównymi portami, z których wypływają statki wycieczkowe, są : Miami, Nowy Jork, Genua i Neapol, Marsylia i Nicea, Odessa i Pireus, Bergen. Miejmy nadz ieję, że na tej l i ście znajdą się kiedyś ponownie: Gdynia, Gdańsk, Świ noujście lub Kołobrzeg. Upodobanie turystów do w ielomiesi ęcznych rejsów w luksusowych warunkach podsunęło armatorom pomysł tworzenia „pływających apartamentów" lub „ pływających osiedli''. Swego aasu w tygodrniku „Time" reklamowano ofertę sprzedaży apartamentów na luksusowym liniowcu „The World" (11O m1 już za „jedyne" 1,6 mln funtów). Apartamenty można nabywać na własność lub w systemie „timeshare". Armator zakłada, że statek-apartamentowiec będz i e w nieu stającym rejsie dookoła świata. Projekt tzw. „wodnego świata'; (którego konstrukcję wyceniono na 2,5 mld USD), jest realizowany z inicjatywy koncernu Disney'a. W jego ramach zaprojektowano statek-wyspę o powierzchni 1OO OOO m1, z 7 pokładam i (400 na 300 m), z centrum handlowym, rozrywkowym, rekreacyjno-sportowym, kasynami oraz rozbudowanymi usługami gastronomii. Będzie
I
1 14
TURY STYC ZN A BAZ A TR A N SPO RT OW A
w stanie jednorazowo zabrać 1O OOO pasażerów. Z uwagi na kształt, ciężar - dla zachowania bezpieczeństwa podróży bę dzie rozwijać maksyma l ną prędkość do 1Owęzłów.
*** Poza wymienionymi środkam i transportu warto ta kże wspomn i eć o mniej konwencjonalnych, ale niezwykle istotnych - zarówno z uwagi na ich praktyczność w konkretnych warunkach, jak i na ich atra kcyjność dla turystów. Do takich n iezwykłych sposobów podróżowan i a na l eżą popularne w wielu krajach azjatyckich (Indie, Nepal, Wietnam) riksze o napędzie nożnym, motocykle - taksówki, minibusy tempo - są bardzo praktyczne w zatłoczonych, starych dzielnicach o wąskich i pełnych wybojów ulicach. Do bardzo romantycznych pojazdów na l eżą dorożki konne, wypróbowane i cenione tam, gdzie wprowadzono zakazy dla pojazdów spalinowych (Stare Miasto w Warszawie, Krakowie, Wiedniu, centrum Zakopanego, Luksoru, wyspy Prince Island). Zimą w warunkach górskich ogromną przyjemnością są przejażdżki saniami (Krynica Górska, Zakopane). Swoją tradycję turystyczną już ma przejazd na grzbiecie osiołk a z portu do górnej części miasta na wyspie Santorini. W Afryce i Azji w warunkach pozamiejskich wielką atrakcją dla turystów są przejażdżki na wiel błądach (wjazd do Klasztoru św. Katarzyny na Synaju), słoniach (wjazd do Fort Amber w Jampur, przejażdżki po parkach narodowych i rezerwatach w czasie „fotosafari"). Należałoby także wspomnieć o szczególnym wykorzystaniu kolejek linowych do transportu miejskiego, które stanowią szczególną atrakcję dla turystów (kolejka w Parku Kultury w Chorzowie, „Teleferie" i „Funicular de Montjuic" w Barcelonie, „Taksim Park" w lstambule„,Ueno Hill Park'' w Tokyo).
I
I I5
5. Turystyczna baza uzupełniająca (wybrane obiekty i urządzenia) 5.1 . Znaczenie bazy uzup ełn i a j ącej w zagospodarowaniu t uryst ycznym
Omówione w poprzednich rozdz i ałach segmenty infrastruktury turystycznej (baza noclegowa, gastronomiczna oraz transportowa) mają podstawowe znaczenie dla zagospodarowania turystycznego danego obszaru. Bez tych elementów nie byłby możliwy rozwój ruchu turystycznego. U rządzenia bazy towarzyszącej mają znaczenie uzupełniające, są niezbędne dla podnoszenia atrakcyjności turystyanej obszaru i pełniejszego wykorzystywania jego walorów. Do obiektów i urządzeń turystycznej bazy towarzyszącej należą: obiekty handlowe, usłu gowe, rozrywkowe, ku lturalne, sportowe. Korzystają z nich zarówno mieszkańcy danego obszaru, jak i turyści . Ze względu na tę właśn i e „ dua l ność" fun kcji bazy towarzyszącej, w literaturze przedmiotu wyróżnia się: • urządzenia turystyczne, które utworzono w celu obsług i przede wszystkim turystów, ale korzystają z nich także stali mieszkańcy danego rejonu w czasie rekreacji i wypoczynku (kąpieliska, przystanie, kolejki linowe, wyc i ągi narciarskie, boiska i urządzenia sportowo-rekreacyjne); urządzenia paraturystyczne, zaspo k ajające potrzeby codzienne stałych mieszkańców, z których także korzystają turyści (usługi handlu, rzemiosła, zdrowia; infrastruktura techniczna; instytucje kulturalne; instytucje bezpieczeństwa publicznego).
I
TURYST Y CZ N A BA Z A
1 16
5 .2.
Urządzenia
U Z UPEŁN I A JĄ C A
turystyczne i rekreacyjne
Z inwentaryzacji przeprowadzonej na początku lat 90. przez Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe wynika, że w Polsce znajduje się około 300 pływaln i krytych, ponad 500 pływaln i odkrytych, ponad 1OOO kąpi elisk urządzonych (w tym około 1OO tzw. pneumatycznych'; okresowo zanurzanych w wodach naturalnych) oraz blisko 2000 kąpielisk naturalnych, n ieu rządzonych.· Rozmieszczenie przestrzenne urządzeń kąpieliskowych w Polsce nie jest równomierne (najwięcej kąpielisk występuje w województwach nadmorskich, rejonach górskich oraz dużych miastach). 11
5.2.1. Kąp i e li ska
Kąpieliska służą turystom przede wszystkim w okresie letnim.
I
W strefie klimatycznej, w jakiej znajduje s i ę Polska, sezon, podczas którego kąpieliska mogą być czynne, to średnio 1oo dni w roku (60 dni o dużej frekwencji). Zalecana lokalizacja dla kąpieliska to miejsce o dobrym nasłonecznieniu, położone na terenach zadrzewionych, o wysokich walorach krajobrazowych. Szczególnie atrakcyjne są k ąpieliska urządzane nad wodami otwartymi (rzekami, jeziorami, nad morzem). Przydatność wymienionych wód powierzchn iowych dla turystyki i rekreacji (nawodnej i przywodnej) za l eży od kilku cech: wielkości akwenu, jego stanu sanitarnego, temperatury wody, rodzaju brzegu i jego tzw. „rekreacyjnej" dostępności, rodzaju dna oraz wystarczającej ilości miejsca na organizację p la ży. Kąp i eliska powinny m i eć odpowiedn i ą infrastrukturę sanitarno-techniczną: przebieralnie i urządzenia sanitarne (osobno dla kobiet, osobno dla mężczyzn), szatnie, punkt pomocy sanitarnej, magazyn, pomieszczenia techniczne, zadaszenie do leżakowania, usługi handlu i gastronomii, odpowiedniej wielkości parking, dostęp do komunikacji publicznej.
U RZ Ą DZE N I A
T U RYSTYCZ NE I RE KR EACY J NE
I I7
Rozporządzenie
RM z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określa osób przebywających w górach, kąpiących się i uprawiających sporty wodne w następujący sposób definiuje- te urządzenia (rozdział 3): • Kąpieliskiem zorganizowanym jest teren położony nad obszarem wodnym, z plażą, na stale przystosowany do kąpieli, z wyznaczonymi i trwale oznakowanymi strefami kąpieli, wyposażony w urządzenia sanitarne oraz inne urządzenia jak: pomosty, natryski, szatnie. • Kąpieliskiem prowizorycznym jest teren położony nad obszarem wodrnym, z plażą, przystosowany do sezonowego wykorzystania, z miejscem do kąpieli prowizoryanie oznakowanym oraz wyposażony w urządzenia sanitarne. Pływalnią jest obiekt wyposażony w sztuczny zbiornik wodny (basen) przeznaczony do kąpieli, mający trwałe brzegi i dno, zaopatrywany w wodę przepływową oraz mający urządzenia sanitarne, szatnie i natryski. Pływalnie mogą być odkryte i zamknięte. Kąpielisko musi być zlokalizowane dogodnie (ukształtowanie brzegu, mikro-niwelacja dna, nasłonecznienie). Wody bieżące nie mogą mieć w strefie kąpieliska prądu silniejszego niż 1misek. Kąpieliska mogą być urządzone nad obszarami wodnymi, których zanieayszczenie nie przekraaa obecnie norm ustalonych (obecnie jest to rygor co najmniej li klasy aystości wody) 139 • nia warunków
u9
Ro zpo rządze n ie
RMz dnia
bezpieaeństwa
maja 1997 r. w sprawie o kre ś1 a nla warunków bez·
6
p i ecze ń stwa j ących si ę
osób przebywa· w górach, k ąp i ącyc h
i u prawi aj ącyc h sporty
w odn e (Dz. U. z 1997 r. Nr 57, p oz. 358 ze zm.).
5.2.2.
Pływalnia
odkryte
Zalecana lokalizacja dla pływalni odkrytych to miejsce o dobrym nasłonecznieniu, położone na terenach zadrzewionych, o wysokich walorach krajobrazowych. Są to przeważnie baseny (lub zespoły basenów) o wielu funkcjach (pływanie sportowe, rekreacyjne, nauka pływania, skoki) o wymiarach podobnych do basenu sportowego (chociaż dopuszcza się także fantazyjne
I
1 18
TURYST Y CZNA BAZA
UZUPEŁNIAJĄCA
kształty).
Wskazane jest, by znajdował si ę przy nim oddzielny brodzik dla dzieci (o głębokości do 40 cm). Kąpielisko powinno m i eć w programie recepcję, pomieszczenia techniczne i administracyjne, szatnie i zespoły sanitariatów, natryski przy basenie, bufet. Ważny jest segment techniczny, zw i ązany z uzdatnianiem wody i kontrolą sanitarną. Przed wejściem na leży przewidz i eć obszerne parkingi. Z uwagi na wielogodzinne przebywanie turystów na terenie pływa l n i, warto zap l anować też wokół basenu obszerne tereny do plażowania (także zacienione). Pływa l n ie odkryte - z uwagi na stosunkowo krótki sezon ich użytkowania w naszej strefie klimatycznej (40 - 60 dobrej fre kwencji; 1O - 15 dni bardzo dobrej frekwencji) - nie są popularne z uwagi na wysokie koszty realizacji i utrzymania obiektu.
I
5.2.3. Pływa l nie kryte Małe pływa l n ie
kryte mają najczęści ej wymiary basenu sportowego, tzn. 12,5 m na 25 m (zakłada się dla szerokości: wielokrotność 2,5 m; dla długości: 16 m, 20 m, 25 m, 33 m, lub 50 m). Basen sportowy powinien mieć głębokość 1,8 - 2,2 m (pod skocznią, w zależności od parametrów i potrzeby - do 4,5 m) Większe ośrod ki składają się naj częściej z zespołu basenów róż nej w ielkości. Pływalniom powinny towarzyszyć szatnie (damskie i męskie) i natryski. W programie pływalni są także niewielkie bufety i sklepy z odz i eżą sportową. Przy samym basenie należy przew idzieć pomieszczenia dla trenerów i magazyny sprzętu 140•
"" Por. E. Neutm.
Architecr's Data, New York
5.2.4. Parki wodne Od kilku lat funkcjonują też już w Polsce tzw. „parki wodne''. Są to rekreacyjne zespoły basenów, uzupełnione b·ogatym programem towarzyszącym: zjeżdża lniami, basenami wyposażonymi
2002. s. 329·338
UR Z ĄD ZE N I A
u1 Często
ze wzg lędu na
specyfikę
obiektów i bezpie· nimi
czeństwo z arządzaj ący
nie dopuszczaj ą na ich tere· nie do sprzed aży alkoholu.
141
Najpopularniejszy park wod· ny w Japonii to „Toshimaen Waterpark'"w Tokio, wybudo· wany kosztem ponad 80 mln USD.
10
Oo wyjątk ów ze spó ł
można zaliczyć
basenów otwartych
i krytych w Budapeszcie na
wyspie św.
w.
Małgorzaty
z XIX
T U RYSTYCZ NE I RE K R EACYJNE
1 19
w szczególne urządzenia np. do wywoływania efektu fal morskich, ze specj.alistycznym zapleczem kosmetyczno-rehabilitacyjnym. Dla dzieci, oprócz zjeżdżalni ze stymulowanymi komputerowo efektami specjalnymi (groty, potwory), budowane są zamki wodne, zatoczki ze sztuczną, „wodną" rośl i nności ą. Przy parkach wodnych powstają kluby fitness, salony fryzjerskie, zespoły odnowy biologicznej, sklepy sportowe oraz kawiarnie, bary i restauracje 141 • W obiektach tych gwarantuje się użytkown ikom „poczucie luksusu''. Poczucie to ma wynikać ze starannego wykończen ia całej infrastruktury. Zarządzający parkami mają obowiązek dbania o klimatyzację, czystość wody i wygodne zaplecze (gastronomia, szatnie, usługi dodatkowe). Zamiast chlorem, wodę uzdatnia s i ę tam bardziej kosztownym, ale zdrowszym dla użytkowników ozonowaniem. Nad bezpie-1 czeństwem pływających czuwają ratownicy, a specjalne czujniki i sygnalizacja św i etlna regulują ruch na zjeżdżalniach (gdzie pręd kość ślizgu osiągana przez użytkowników dochodzi do 60 km/h). Pomysłodawców parków wodnych zainspi rowały do ich stworzenia rzymskie termy. Pierwsze, współczesne parki wodne powstały przed ponad półwieczem w USA, Japonii 142 i Europie Zachodniej 143• Do największych gestorów w tej dziedzinie nal eży firma „Center Pares': posiadająca parki wodne w wielu krajach Europy Zachodniej (m.in. w Wielkiej Brytanii, Holandii, Belgii, Francji, Niemczech). Zasadą przyśw i ecającą konstruktorom programów parków wodnych jest łączenie atrakcji w postaci przykrytego dachem zespołu basenów i urządzeń towarzyszących z atrakcyjnie zagospodarowanym otoczeniem, o dużych walorach środowiska przyrodniczego Uezioro, rzeka, las). W programie takiego zespołu mieści się część hotelowa dla gości (np. bungalowy z prywatnymi saunami). Część zespołu, nazwana „Park Plaza': to sklepiki, restauracje, bary i supermarkety. Część zwana „Aqua Mundo" ~.wod ny „świat"), to zespół basenów z określonymi
12o
TURYSTYCZNA BA Z A
U Z UPEŁN I A JĄ CA
atrakcjami (zjeżdżaln i e, tropikalna plaża, sztuczny świat podwodny, gigantyczne fa le udające fa le morskie, głębokie baseny do nurkowania z zatopionym wrakiem starego okrętu). Wśród atrakcji sportowych dostępnych na terenach „przybasenowych" są: jazda konna, golf, tenis, squash, kręgielnia, ścieżki rowerowe. Parki wodne w Hiszpanii, poza typowym programem rekreacyjno-sportowym mają do zaoferowania tzw. „morskie zoo" (występy fok i delfinów), baseny do gry w piłkę, zjazdy po linie zawieszonej nad basenami. W sąsi edztw i e parków wodnych buduje się aęsto hotele i obiekty rozrywkowe, np. multikino lub dyskoteki. Z myślą o młodz i eży otwierane są kawiarenki internetowe. Idealnym otoaeniem dla parku wodnego są tereny leśne z możl iwością dalekich spacerów i wytyaonym systemem ścieżek rowerowych oraz do jazdy konnej. Parki wodne uznane zostały przez polskich inwestorów za znakomite ź ródło dochodów (bilet wstępu od 1O zł do 20 zł
I
plus
opłaty
dodatkowe)l 44 • W Polsce
powstały już
'"
towany z myśl ą o obsłudze 900 osób dziennie {tylko w części basenów, zaś ogółem 1
o0
-
o k oło
12 OOO osób).
Najstarszy w Polsce, wybudowany w 1992 r.jako inwe· stycja gminy kosztem ponad
50 mln złotych. Oferuje gościom
cztery zjeżdża l n ie
(naj dluższ a
liczy ponad 160
m), basen z efektami typowymi dla wartkiego, górskiego strumienia, baseny ze sztucznymi falami, gejzerami i wodotryskami. 140
Park wodny w Lesznie uważany jest za jeden znaj-
bardziej atrakcyjnych (wybudowany w 1993 r.), wyposażony jest w dwie zjeżdża ln ie o d lu gości 136 m I S4
parki wod-
ne w: Polkowicach 145, Lesznie („Aquavit")146, Nowinach pod Kielcami, w Warszawie („Wodnik" na Targówku, odwiedzany dziennie przez ok. 1200 osób)147• Planowane jest powstanie kolejnych obiektów w Warszawie, Trójmieście, kurortach górskich. Największy w Polsce (tak twierdzi inwestor, „Super Krak" SA) park wodny został otwarty w Krakowie w 2000 r. „Krakowski Park Wodny" zlokalizowany jest na terenie liczącym około 3 ha, w tzw. Centrum Rekreacyjnym Obszaru Strategicznego w Olszy, a koszt planowanej inwestycji opiewał na kwotę około 1OO mln złotych 146•
N ajwiększy park wodny w Polsce, który powstał w Krakowie. z osta ł zaprojek·
m oraz w tzw. zj eżdżal nię .., multi m e d i a l ną"
o długości
ponad 100 m i średnicy
ponad Im {towarzyszą jej urządze ni a
elektroniczne,
sterowane komputerami, dzię ki
którym
doznają
użytkownicy
efektów
specj a ł
nych), basen sportowy i rekreacyjny oraz Centrum Leczenia i Rehabilitacji. 147
Właśc icie l zespołu „Wodnik"
na Targówku w Warszawie twie1dzi, ie inwestycja - przy obecnej frekwencji - powin·
5.2.5. Koleje linowe i wyciągi narciarskie
na
si ę
mu
latach (a
zw rócić
więc
po 5 - 6
przy stopie
zwrotu kapitalu ok 12% -
Ruch turystyczny związany z uprawianiem narciarstwa miał w Polsce tendencję wzrostową w ciągu całego minionego stulecia i prognozy wskazują na utrzymanie w następnych
15%).
U RZ Ą DZE N I A
141
W Krakowie maj ą być zainstalowane zjeżd ża ln i e o d łu go ści
ponad 200 m, wzbo-
gacone multimedialnymi
efektami specjalnymi (będzi e tam np. tzw.,..rollercoaster"' z wyprofilowaną powierzchn ią ślizgu
oraz tzw.„crazy
river": pierwszy w Europie basen imi t uj ący nurt górskiej rzeki, po którym mo żna się przepłyn ąć
149
pontonem).
Por A. Kowalczyk, Geografia turyzmu. Warszawa 2000.
T U RY S TYCZ NE I RE KR EACY J NE
I2I
dekadach popularności tego masowego sportu 149 . W Polsce najwazn1e1szymi ośrodkam i narciarskimi są: Zakopane, Karpacz, Szklarska Poręba, Korbielów, Wisła, Szczyrk, Zieleniec i Krynica Górska. Rozwój narciarstwa jest ściśle związany z turystyczną infrastrukturą towarzyszącą (wyciągam i narciarskimi). Wśród typów kolejek linowych (mogą być budowane zarówno w górach, jak i na terenie nizinnym, jak to ma miejsce np. w Chorzowie) wyróżn i amy kabinowe, gondolowe lub krzesełkowe. Tradycja ich budowy w Polsce si ęga lat międzywojennych (kolejka na Kasprowy Wierch powstała w 1936 r.), ostatnio wzniesiono kolej na Jaworzynę Krynicką (1997 r.). Stacje kolejek są powiązane ze szlakami pieszych wędrówek, projektuje się je z myślą 0 walorach krajoznawczych przejażdżki i całorocznym wykorzystaniu. W odróżnien i u od całorocznej komunikacji kolejek linowych - terenowe wyciągi narciarskie mają charakter sezonowy. 5.2.6. Pola golfowe na szczególną uwagę, ponieważ - chociaż pojawiły się dopiero przed kilkoma laty - już zdobyły (przynajmniej w pewnym środow i sku) dużą popularność. Obecnie działa w Polsce kilka klubów golfowych (m.in. w Rajszewie pod Warszawą, pod Gdański em, w okolicach Międzyzdrojów, na Wyspie Wolin). Klub golfowy w Rajszewie (okolice Jabłonny pod Warszawą) zajmuje obszar około 65 ha (liczy 18 dołków), bardziej rozległe pole golfowe znajduje się w Kołczew i e pod M iędzyzdrojami (24 dołki). Władze wielu gmin zdają sobie sprawę z atrakcyjności turystycznej pól golfowych w pobl i żu wielkich aglomeracji. Są one też szansą na ożywienie terenów mniej atrakcyjnych pod wzgl ędem środowiska naturalnego (nizinnych). Stąd kolejne Pola golfowe
zasługują
I
TURYST Y CZ N A BA Z A
1 22
U Z UPEŁN I A JĄ C A
pola golfowe powstały w ostatnich latach pod Szczecinem, w Tychach, pod Koszalinem, w Mikołaj kach, Poznaniu, Wrocławiu, Mielcu, Łeb i e, Zakopanem, Toruniu, Krakowie, Olsztynie, a w planach są dwa kolejne pod Warszawą 150 • Za najkorzystniejsze położen ie dla pól golfowych uważa się teren zróżn icowany, zlokalizowany między lasami, porośnię ty drzewami lub grupami drzew, z naturalnymi przeszkodami (strumień , staw), z parowami i wzgórzami. Wi elkość pola golfowego zależy od liczby odcinków uderzeniowyclh (dołków) i ich długości: pole golfowe o 18 dołków wymaga 50 - 75 ha, a pole golfowe o 9 dołkach wymaga 20 - 30 ha. Pola golfowe składają się z równej długości torów gry (fairway), wielokrotnie zmieniających kierunek, o długości od 5000 m (pole 18-dolkowe) do 6000 m (pole turniejowe). Do charakterystycznych elementów pola golfowego na l eżą także bunkry (przeszkody z piaskiem), powierzchnie wybicia (40 - 60 m2), parking i dom klubowy (a w nim: sanitariaty, szatnie, sklep, gastronomia, magazyny, pomieszczenia techniczne i pokoje instruktorów). W domu klubowym mogą także znajdować się pokoje gościnne, a na terenie klubu - domki weekendowe jego członków •
no Por.,..Golf Magazine·: nr 5/1999, s. 13· 17.
1
15 1
m E. Neufert, Architect's Data.
New York 2002, s. 34 2-344.
5.2.7.
Ujeżdżaln i e
kryte
O popularności jeźdz i ectwa w Polsce św i adczy około 2000 zarejestrowanych stajni. Przeważn i e zlokalizowane są one na obrzeżach miast, w bezpośredn i m sąsiedztw i e terenów leśnych, łąk lub pól. Obiekty te składają się najczęściej z budynków stajni z boksami dla koni, pom i eszczeń do czyszczenia, składu paszy, siodlarni i magazynu. Duże kluby mają ujeżdżalnie kryte (o wymiarach: 40 m na 20 m), paddock oraz budynek z pomieszczeniami klubowymi (szatnie, sanitariaty, pomieszczenia administracyjne, pokoje dla instruktorów, lokal gastronomiczny) 152•
"' Ibidem, s. 344-346.
U RZ ĄD ZE N I A
T U R YS T YC Z NE I RE KR EACY J NE
1 23
5.2.8. Stadiony i boiska sportowe Stadiony antyane imponowały swoimi rozmiarami (Cyrk Wielki w antyanym Rzymie miał wymiary pozwalające na pomieszaenie blisko 300 OOO osób). Współczesne stadiony są wznoszone na ogół z myślą o potrzebach rozgrywania meaów piłki nożnej (ich wymiary to 1OO m na 70 m). Wokól boiska stadionu budowana jest zwykle elipsowata bieżnia, co pozwala wykorzystywać obiekt również dla potrzeb zawodów lekkoatletycznych. Boisko powinny otacza ć trybuny dla widzów, aęściowo zadaszone. Stadiony i boiska sportowe, z uwagi na znaaną pojemność i tłumy widzów w aasie imprez, powinny być dogodnie skomunikowane z centrum miasta, najlepiej, by znajdowały się w pobliżu arterii wylotowych z miasta i miały w pobliżu zespoły parkingów. Ze względów estetycznych powinny być lokalizowane w otoczeniu harmonijnym, w pięknym krajobrazie zalesionych dzielnic podmiejskich. Aby spełniały swe szczególne funkcje i były bezpieczne, nie może w nich zabraknąć zespołów sanitarnych, szatni pomieszczeń dla służb sanitarnych oraz n.J E. Neufert. op. cit., s. 3 1S-
porządkowych 153 •
326.
5.2.9. Korty tenisowe
"' Ibidem, s. 339-340.
Korty tenisowe do gry podwójnej powinny mieć wymiary 10,97 m na 23,77 m (do gry pojedynczej: 8,23 m na 23,77 m). Nawierzchnia kortów musi mieć dużą gładkość i twardość oraz przepuszczalność (dla unikania kałuż po opadach deszczu), a także nie powodować wznoszenia pyłu w aasie gry 154•
*** Do bazy turystyanej towarzyszącej (otwartej i zamkniętej) zaliaymy również: kluby fitness, kręgielnie, strzelnice, tory do
I
TURYST Y CZ N A BA Z A
1 24
jazdy na wrotkach, tory i w i oślarski e. 5 .3. Instyt ucje i
jeźdz i eckie,
urząd ze nia
lodowiska, kluby jachtowe
paraturystyc zne
na paraturystyczną „ bazę towaw zagospodarowaniu turystycznemu zaliczamy również instytucje kulturalne, służące zarówno ludności miejscowej, jak i przyjezdnym: muzea, sale koncertowe, teatry, galerie i sale kinowe. Wśród wymienionych na szczególną uwagę zasługują muzea i galerie, mające w swoich zbiorach znane i wartościowe kolekcje (np. „Muzeum Narodowe" w Warszawie, „Muzeum Narodowe" Krakowie, „Muzeum Narodowe" Poznaniu), muizea regionalne o specyficznym profilu (np. „Muzeum Nikifora Krynickiego" w Krynicy- Zdroju, „Muzeum Pomorza środkowego" w Słupsku, posiadające bogate zbiory prac Witkacego} lub organizowane przez te placówki czasowe wystawy. Wśród turystów zorientowanych na turystykę ku lturową zain teresowanie wzbudzają też teatry i opery o ustalonej renomie (np. „Teatr Wielki - Scena Narodowa" w Warszawie, „Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej" w Krakowie). Powodzeniem cieszą się również pojedyncze spektakle lub koncerty, które przycią gają specjalnie organizowane grupy przyjezdne (np. spektakle w reżyserii Janusza Józefowicza w teatrach muzycznych na terenie całego kraju; w marcu 2004 r. roku występy „Chóru Aleksandrowa" i „Teatru Bolszoj" zaplanowane w kilku miastach Polski). Szczególne zainteresowanie wzbudzają wielofunkcyjne „multipleksy": zespoły kinowo-gastronomiczno-handlowe o zróżni cowanym programie (a nawet oferujące kilkanaście różnych programów jednocześn i e). W Polsce takie obiekty znajdują się obecnie już we wszystkich wi ększych miastach. Do obiektów, które
składają się
U Z UPEŁN I A JĄ C A
rzyszącą" uwzg l ędn i aną
I
I N S TYTU CJ E I
U RZ Ą DZ EN I A
PA RATU RYSTY C Z N E
I 25
5.3.1. Muzea Do
znaaących
walorów kulturowych obszaru bazy turystyanej zaliczyć trzeba też obecność muzeów i galerii. Są to obiekty zw i ązane z historią kultury materialnej (muzea i rezerwaty archeologiane), z kulturą ludową (muzea skansenowskie i etnografiane), ze sztuką i dziełam i artystycznymi (muzea, zbiory artystyane i galerie). Zgodnie z przyjętą przez Międzynarodową Radę Muzeów (ICOM) definicją, muzeum „jest i nstytucją non profit, otwartą dla publianości; mającą za zadanie: gromadz i ć, konserwować, badać i wystawiać materialne świadectwa działa l ności ałowie ka i jego otoczenia''. Celem tych placówek jest działalność naukowo-edukacyjna oraz rekreacja. Samo słowo „muzeum" oznaaa „ świątynię muz" (gr. mouseion). Poaątki muzealnictwa sięgają czasów antycznych (Pinakoteka na Akropolu w aasach Peryklesa w V w. p.n.e.). Za wzorzec placówek współaesnych uważa się założone w I w. p.n.e. przez Ptolemeusza Muzeum w Aleksandrii. Była to bowiem instytucja o wielorakim programie, działająca jako ośro dek naukowy, biblioteka, obserwatorium astronomiane, ogród zoologiczny i botaniczny. Pracowali tam słynni matematycy i fizycy (Euklides, Archimedes). W średniowieau istniały zbiory i kolekcje w skarbcach kościelnych i klasztornych oraz w rezydencjach rodów panujących i magnackich. W renesansie, wraz z rozwojem podróży, popularne stało się kolekcjonerstwo (Medyceusze we Florencji). Za początki muzealnictwa w Polsce uznaje się słynną kol ekcję arrasów królów Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. W wiekach XVI-XIX popu larne były zarówno zbiory dzieł sztuki, jak i zbiory osob liwości (przykładem tego ostatniego jest niezwykle chaotyana i przypadkowa zawartość kolekcji w Muzeum Czartoryskich w Krakowie). Idea muzeum jako
I
1 26
TURYST Y CZ N A BA Z A
U Z UPEŁN I A JĄ C A
placówki publianej i otwartej, zrodziła się w czasach oświece nia. Powstały wtedy słynne do dzisiaj muzea: „British Museum" w Londynie, „Luwr" w Paryżu, „Muzeum Sztuki" w Wiedniu, „Prado" w Madrycie, „Galeria Drezdeńska '; „ Ermitaż" w Leningradzie. Pierwsze muzea w Polsce powstały w XVIII w., dzięki inicjatywie osób prywatnych i na terenie ich rezydencji. Były to: muzeum w rezydencji Potockich w Puławach („Św iątynia Sybilli") i muzeum przy rezydencji Potockich w Wilanowie (nieistniejący już dziś pawilon). W XIX w. powstały kolejne placówki: „Muzeum Narodowe" w Krakowie, gmach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych „ Zachęta" w Warszawie, a na początku XX w.: „Muzeum Tatrzańskie" w Zakopanem, „Muzeum Narodowe" w Warszawie, muzeum na Wawelu. Przed wybuchem li wojny światowej działało w Polsce 170 placówek muzealnych (obecnie istnieje ich już ponad 700). W za l eżności od charakteru zbioru i położen i a placówki muzealnej rozróżn i amy muzea centralne i lokalne. Ze względu na charakter samych zbiorów, muzea dzielimy na: historyane, artystyczne, archeologiczne, etnografiane, techniano-naukowe, przyrodniae. Współczesne muzeum to instytucja naukowa, oparta na zasadach wypracowanych przez antyczne muzeum w Aleksandrii, gromadząca i konserwująca, i nwentaryzująca i przechowująca zbiory dóbr kultury, okazy przyrody i techniki. Do zadań współ czesnego muzeum należy także działa l ność naukowa (badania naukowe, opracowywanie zbiorów) oraz upowszechnianie dzieł sztuki. Działalność ta jest realizowana poprzez: wystawy, wydawnictwa naukowe i popularnonaukowe, naukowe konferencje i seminaria, odczyty, warsztaty i lekcje dla młodzieży. Wystawy w muzeach są organizowane w oparciu o zbiory wła sne (stała ekspozycja) lub wypożyczone (aasami jest to cała wystawa, aasami jedno wybitne dzieło np. słynna „Mona Lisa" Leonarda da Vinci). Muzea organizują również wystawy poza
I
I N S TYTU CJ E I
U RZ Ą DZ EN I A
PA RATU RYSTY C Z N E
I 27
własną siedzibą
(np. „Muzeum Narodowe" w Krakowie orgawystawy „objazdowe'; jak np. „Polaków portret własny"). Zasięg takich wystaw może być międzynarodowy (np. organizowana przez muzeum „Prado" wystawa „Goya i jego czasy'; obejmując trasą Hiszpanię, Francję, Austrię i Polskę). Takie wystawy, którym towarzyszy odpowiednia promocja stają się znaczącymi atrakcjami turystycznymi, o zasięgu nawet regionalnym. Muzea mieszczą się albo w budynkach specjalnie dla takiej funkcji wznoszonych, albo do tego celu adaptowanych (np. w zamkach, pałacach , dworach, chałupach lub kamienicach). Jeżeli obiekt, w którym znajduje się muzeum, ma dodatkowo niezwykłą architekturę, wzmacnia to atrakcyjność placówki: atrakcyjne są bowiem nie tylko interesujące zbiory czy imprezy organizowane w muzeum, ale też sam budynek. Współcześnie wznoszone muzea bywają też często lokalizowane poza mianizuje
słynne
stami, na obszernych terenach części
umożliwiających ekspozycję
zbiorów na otwartym powietrzu. Ich niebanalna architektura również może stanowić o atrakcyjności placówki (tak się stało z kolekcjami Guggenheima w Nowym Jorku, proj. Franka Wrighta oraz w Bilbao, proj. Frank Ghery). Obecnie w Polsce szczególnym zainteresowaniem turystów cieszą się: „Muzeum Narodowe" w Warszawie, „Muzeum Narodowe" w Krakowie i „Muzeum Narodowe" w Poznaniu, zbiory (skarbiec) klasztoru na Jasnej Górze, „Państwowe Zbiory Sztuki" na Wawelu, kolekcja dzieł Witkacego w Słupsku. Niezmiennym powodzeniem cieszą się również muzea biograficzne słynnych Polaków (,,Muzeum Fryderyka Chopina" w Żelazowej Woli, „Muzeum Henryka Sienkiewicza" w Oblęgorku, „Muzeum Mikołaja Kopernika" - dział „Muzeum Okręgowego" w Toruniu). Szczególną atrakcją turystyczną Wrocławia jest ekspozycja „Panorama Racławicka'; wystawiana w specjalnie wzniesionym pawilonie-rotundzie. Coraz
I
128
wi ększym
TU RYST YC Z N A BA Z A
U Z UPEŁN I A J ĄCA
zainteresowaniem turystów cieszy si ę „Muzeum Socrealizmu" w Kozłówce pod Lublinem. Często stosunkowo duże zainteresowanie p l aców ką mu zealną łączy si ę z lokal izacją na obszarze o wybitnych walorach tu rystycznych (Zamek w Pieskowej Skale zwiedzany przy okazji turystycznej wędrówki Dol i ną Prądni ka) . Coraz w i ę ksze zainteresowanie turystów wzbudzają muzea mieszczące się w oryginalnych historycznych obiektach wojskowych lub poprzemysłowych (np. „Muzeum Fabryki Norblina" w Warszawie, „Muzeum Papiern ictwa" w Konstancinie, „Muzeum Papiern ictwa" w Dusznikach, „Muzeum Żup Krakowskich" w Wieliczce, „Muzeum Twierdzy Osowiec'; „Muzeum Twierdzy Przemyś l "). Interesuj ącym i dla turystów są równ i eż muzea upam i ę tniające ważne wydarzenia historyczne (Grunwald, Westerplatte). Od kilku lat obserwuje się tendencję rozwoju sieci muzeów w Polsce. W latach 2004-2008 przybyły 22 muzea i oddz i ały muzealne, zwiększyła si ę także ich a ktywność wystawiennicza „, Por. GUS, Rocznik Statystyczny 2006. (w 2005 r. było zarejestrowanych 690 placówek muzealnych, Warsz.awa 2007. w 2006 r. - 703). W 2005 r. (zgodnie z danymi GUS) 1ss muzea i wystawy muzealne w Polsce zw i edziło 18 487 600 osób. Najtłumniej odwiedzane są muzea o profilu artystycznym i historycznym (49% odwiedzających). W ramach dz i ała l no ści edukacyjnej w muzeach zorganizowano 7 800 odczytów i prelekcji (brało w nich udział 381 OOO osób), 59 300 lekcji muzealnych (brało w nich udz iał 1 572 OOO uczniów). Do instytucji paramuzealnych zaliczamy placówki zbl i żone do muzeów (ogrody zoologiczne, akwaria, terraria, wiwaria, ogrody botaniczne, rezerwaty przyrody, wystawy tematyczne, pomniki historii, planetaria). W 2005 r. zarejestrowano działalność 56 takich jednostek (w tym 11 prywatnych). Jak wynika z danych GUS - odwiedziło je 5 885 OOO osób (120 wystaw czasowych, 50 wystaw objazdowych). Największym powodzeniem „. ibidem.
I
I N S TYTU CJ E I
U RZ Ą DZ EN I A
PA RATU RYSTY C Z N E
cieszyły się ogrody zoologiczne (prawie 3 miliony cych w 2005 r.)156 •
129
odwiedzają
5.3.2. Skanseny Szczególną odm i anę muzeów stanowią skanseny (inaaej „muzea skansenowskie"). Znaczącym walorem kulturowym obszaru turystycznego są przejawy kultury ludowej i zabytki budownictwa wiejskiego. Najciekawsze dla turystów jest zwiedzanie ,,żywych'; zabytkowych osad, wciąż zamieszkanych, w których toay si ę normalne, codzienne życie. Do takich niezwykłych osad zaliczamy Chochołów i Witów pod Zakopanem oraz Rzepiska na Spiszu. Dla wzmocnienia atrakcyjności turystycznej są w nich organizowane z myśl ą o turystach imprezy folklorystyane. Niestety jest takich historyanych zespołów wiejskich coraz mniej, dlatego coraz ważniejszą rolę zaczynają odgrywać muzea skansenowskie (nazywane także skansenami, parkami etnograficznymi), do których przenosi się zabytkowe obiekty. Pierwszy skansen powstał w Sztokholmie (1891 r.), jako wystawa budownictwa ludowego na otwartym terenie. W Polsce pierwsze skanseny założono we Wydzydzach Kiszewskich (1901 r.), Nowogrodzie Łomżyńskim (1927 r.) oraz w Olsztynku (1927 r.). Skanseny są pośw i ęcane na ogół kulturze ludowej, gromadzi się w nich (przenoszone z innych miejsc) pojedyncze budynki mieszkalne i całe zespoły zagród. Zarządzający skansenem starają się odtworzyć tu nastrój „prawdziwej" wsi, stąd w skansenie znajdują się zagrody rolników, kowali, obiekty sakralne. Domy mieszkalne otaaa się ogródkami kwiatowymi, warzywnymi, sadami - wiernie odtwarzaj ącymi zapomniany, tradycyjny u kład przestrzenny wiejskiego siedliska. Dla wzmocnienia wrażen i a często w budynkach inwentarskich znajdują si ę prawdziwe zw ierzęta (krowy, kozy, owce), a po podwórzu
I
1l
o
TURYST Y CZ N A BA Z A
U Z UPEŁN I A JĄ C A
chodzą
kury, indyki i kaaki. Takie „małe zoo" stanowi dużą dla dzieci i dodaje skansenowi malowniaości Do wyjątkowo rzadkich na l eżą wciąż skanseny przemysłowe (takie jak np. skansen przemysłu naftowego w Bóbrce pod Jasłem), w których gromadzone są obiekty zw iązane z konkretną gałęz i ą atrakcję
przemysłu.
Warto dodać, że obecnie tendencje obowiązujące w muzealnictwie raczej zmierzają ku zasadzie pozostawiania obiektu historyanego w miejscu, w którym powstał (in situ), skanseny są traktowane jako kon i eaność w sytuacji, gdy nie ma innej możl iwości opieki nad budynkiem (szaególnie, kiedy ma konstrukcję drewnianą). Parki etnograficzne zakłada się na rozległych działkach o wybitnych walorach krajobrazowych, bogatym zadrzewieniu. Obecnie jest w Polsce około 40 skansenów, położonych w różnych regionach kraju. Najbardziej znanymi są te w Zubrzycy Górnej, Sanoku, Olsztynku, Ciechanowcu, Tokarni oraz Bóbrce. Skanseny są placówkami muzealnymi i mają takie same, jak muzea, funkcje: naukowe, edukacyjne oraz rekreacyjne.
I
5.3.3. Galerie Galerią
nazywamy ko l ekcję dzieł sztuki (malarstwo, rzeźba) istniejącą jako samodzielna placówka, dz i ał w muzeum lub kolekcja prywatna. W potocznym języku galerią nazywamy salon wystawowy połąaony ze sprzedażą dzieł sztuki: obrazów, grafik, rzeźb lub bi żuterii artystyanej. Z uwagi na n iezwykłość miejsca i sprzedawanych przedmiotów - galerie (szaególnie z dziełami wybitnych artystów) są znaaącą atrakcją turystyaną, a adresy takich galerii są zamieszczane w przewodnikach turystycznych (np. galerie w CSW w Warszawie, „Centrum Manggha" w Krakowie). Jak wynika z danych GUS, w 2005 r. było zarejestrowanych 164
I N S TYTU CJ E I
U RZ Ą DZ EN I A
PA RATU RYSTY C Z N E
13 I
galerii państwowych lub samorządowych oraz 128 prywatnych galerii i salonów sztuki (292 placówki). Galerie państwowe i samorządowe w 2005 r. przygotowały 2 650 wystaw, odwiedzi/o je 2 470 OOO osób. W 2006 r. zarejestrowano 293 galerie (3 237 OOO odwiedzin). 5.3.4. Teatry, kina Według danych GUS w 2006 r. było w Polsce 187 teatrów i instytucji muzycznych, dysponujących 69 765 miejscami na widowni. Statystycznie na 1 miejsce na widowni przypada 555 osób. Wykorzystanie miejsc na widowni kształtuje się na poziomie 90%. Pomimo coraz w iększej popularności „kin domowych" sta-1 le utrzymuje się zainteresowanie kinami wielosalowymi, zlokalizowanymi w centrach handlowych. W 2005 r. powstało 5 kolejnych multipleksów. Nowo powstające zespoły kinowe posi adają średn i o 1O sal projekcyjnych (daje to możliwość wyśw ietlan i a kilkunastu a nawet ki lkudziesięciu tytułów dziennie). Takie wzbogacenie oferty jest konkurencyjne wobec kin posiadających jedną salę projekcyjną: zlokalizowane najczęściej w małych ośrodkach miejskich, na obszarach słabo zurbanizowanych - stopniowo są likwidowane. Według danych GUS w 2005 r. 74% widzów stanowili odw i edzający kina wieloekranowe. W 2005 r. było zarejestrowanych 558 kin o 235 OOO miejscach (w 2006 r. - 513 kin, mają cych prawie 1OOO sal projekcyjnych o 232 500 miejscach dla widzów). Kolejnym segmentem działalności kulturalnej są programy realizowane przez ośrodki kultury, kluby i św i etl ice. Do podstawowych zadań tych placówek należy edukacja kulturalna i wychowanie przez sztukę, rozbudzanie i zaspakajanie potrzeb i za i nteresowań kulturalnych. Zgodnie z danymi GUS za 2006
l
TURYST Y CZ N A BA Z A
1 32
U Z UPEŁN I A JĄ C A
r. w Polsce funkcjonowało 830 domów kultury, 1488 ośrodków kultury, 394 kluby oraz 1225 świetl i ce. Łącznie zorganizowano 208 900 imprez, w których uczestniczyło 32 283 400 osób. 5.3.5.
S i eć
handlowa i usługowa
Oprócz obiektów wymienionych wyżej do urządzeń paraturystycznych zaliczamy też sieć handlową (sklepy spożywcze, przemysłowe, z odzieżą i sprzętem tu rys tycznym oraz tzw. „ pamiątkami") i sieć usługową (usługi pocztowe, fryzjerskie, ochrony zdrowia). Nal eży podkreślić, że usługi nandlu nie tylko zaspakajają podstawowe potrzeby bytowe turystów, ale zakupy mogą też stanow i ć istotną atrakcję turystyczną (czynione zarówno w luksusowym domu handlowym „Harrods" w Londynie, butikach wzdłuż Avenue Buenos Aires w Mediolanie - jak i na malowniczym targu w Kazimierzu Dolnym czy Grand Baazar w Istambule).
*** W ciągu kilku ostatnich dekad (według danych GUS) obserwowaliśmy systematyczne poszerzanie się oferty kulturalnej polskich miast. Takie same spostrzeżenia można zanotować "' w odniesieniu do wzrostu uczestnictwa l udności w różnych formach dz iała l ności kulturalnej. W 2005 r. wydatki z budże tu państwa na ku lturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2005 r. wyn iosły w Polsce 4 281,4 mln z/1 57, co daje około 27,5 zł na jednego m ieszkańca . Wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w budżetach samorządów terytorialnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyn iosły w 2004 r. 90,5 zł. Jak wynika z danych GUS, przeciętne roczne wydatki na zaspokojenie potrzeb kultury w 2005 r. wyniosły 272,88 zł na osobę (najwyższe - 434,88 zł w gospodarstwach osób
1b1dem.
I N S TYTU CJ E I
U RZ Ą DZ EN I A
PARATU RYSTY CZN E
13 3
pracujących na własny rachunek; najn i ższe - 120 zł w gospodarstwach rolników). Według danych GUS za 2005 r. około 63,4% instytucji widowiskowych (muzeów, kin, galerii) miało obiekty przystosowane do potrzeb osób n i epełnosprawnych (poruszających si ę na wózku inwalidzkim). W teatrach dramatycznych - 59,1%, teatrach lalkowych - 60,%, operach - 93,1%, operetkach - 53,8%, filharmoniach - 63%. Dla potrzeb osób n iepełnosprawnych przystosowano 53,5'% kin, 30% muzeów, 35,3 o/o galerii i salonów sztuki. Niestety tylko 27,2% domów kultury, 26,4% ośrodków kultury, 18% klubów i 11% świetlic jest przystosowanych dla potrzeb osób poruszających się na wózkach. Obserwuje się też nadal istotne różn ice w dostępie do instytucji kultury między wsią i miastem (liczba obiektów, uczestnictwo l udności w /alności placówek}1 58 •
dzia-1
"' Ibidem
Tabela 6. Muzea w Polsce (dane GUS za 2006 r.) Muzea ogółem
Ekspona ty
W staw
703
12 974
4 188
Zwi edzając
18 191 ooo
Żródł o: Zestawienie autora na podstawie danych GUS Rocznik statystyczny. Wars:zawa 2007.
Tabela 7. Galerie sztuki (dane GUS za 2006 r.) Galerie ogółem
Wystawy
Ekspozycje
293
3 661
4 019
Zwi edzający
3 287
ooo
Żródł o: Zestawienie autora na podstawie danych GUS Rocznik statystyczny. Warszawa 2007.
Tabela 8. Teatry i instytucje muzyczne (dane GUS za 2006 r.) ogółem
Teatry
Teatry drama tyczne
Teatry lalkowe
Teatry muzyczne
Opery
Operetki
Filharm onie
187
97
25
23
10
13
39
Żródło: Zestawienie autora na podstawie danych GUS Rocznik statystyczny. Warszawa 2007.
T URYS T YKA I RE K RE A C JA NA O B S Z A RACH L E ŚNY C H
13 5
6. Zagospodarowanie turystyczne na obszarach cennych przyrodniczo 6.1. Turystyka i rekreacja na obszarach
leśnych
Środow isko l eśne
" 9
Po r. S. Kasp rzyk,
Turystyczne zagospodarowanie lasu. Warszawa 1977.
100
Ustawa z dnia 28 września 199 1 r. o lasach (Dz. U. z 199 1 r. Nr 101 , poz.444 ).
101
Ustawa z dnia 29 lipca 2005
r. o zmianie ustawy o lasach
oraz ustawy o swobodzie d zi a ła l ności
gospodarczej
(Dz. U. z 200 5 r. Nr 175,
poz. 1460.).
162
Ustawa z dnia 10 lipca 2008
r. o zmianie ustawy o lasach (Dz. U. z 2008 r. Nr 163,
poz. 101 1). t Oł
Por. GUS Ochrona
śro d ow i
ska 2007. Warszawa 2007,
s. 3 21.
jest powszechnie uznane za zdrowe i atrakcyjne miejsce wypoczynku. Korzystny wpływ lasu przejawia si ę w łagodzeniu promieniowania słonecznego, tłumien i u hałasu, zapobieganiu erozji wietrznej i wodnej. Z uwagi na urodę oraz szczególnie komfortowy dla człowieka mikroklimat (wpływający korzystnie na regenerację sił fizycznych i psychicznych), obszary l eśne są chętnie odwiedzane w celach wypoczynkowych. Zdrowotne znaczenie lasu (tzw. „zielonej apteki") jest podkreślane w literaturze przedmiotu jako wynikające ze zdolności lasu do modyfikacji warunków bioklimatycznych. Przejawia się ono w: pozbawionym zan i eczyszczeń powietrzu, leczniczym działaniu olejków eterycznych wydzielanych szczególnie silnie przez drzewa iglaste, dobroczynnej dla współczesnych urbanus ciszy i spokoju 159• Lasem nazywamy określony typ ekosystemu (układu ekologicznego), swoistego dla danego regionu biogeograficznego, wyróżn i ającego si ę dużym udziałem i lościowym zwarto rosną cych drzew. Las naturalny może być utworzony z jednego bądź wielu gatunków drzew i krzewów (w układzie warstwowym: drzewa wysokie, drzewa niskie, krzewy, runo, mchy). W rozumieniu aktualnych przepisów prawa (ustawa z dnia 28 wrześn i a 1991 r. o lasach 160 ) minimalna powierzchnia lasu wynosi co najmniej 1OOO m2• Zmiany ustawy z 2005 r.161 i 2008 r. 162 dopuszczają możliwość uznania za pow i erzchnię lasu także powierzchnię szkółek leśnych . W 2006 r. w Polsce lesisto ść wynosiła 28%, powierzchnia lasów ogółem wynosiła 9026 tys. ha (w tym lasów prywatnych - 1606,8 tys. ha) 163 •
I
1 36
ZAGO S P OD A RO WAN I E T U RYST YCZ N E NA OB SZ ARA CH „
W polskim prawie od dawna utrwalona jest zasada powszechnej dostępności do lasu i korzystania z jego zasobów, która oznacza, że „ każdemu z mocy prawa przysługuje prawo wstępu do lasu stanowiącego własność Skarbu Państwa" 1 64 • Właściciele prywatnych lasów mają jednak prawo zakazać wstępu na należący do nich obszar leśny (i go ogrodz ić lub odpowiedniego oznakować) 165 . Warunki korzystania z lasów określa artykuł 2'6 w rozdziale 5 ustawy. Ze względów ochronnych zakazuje się m i ędzy innymi: przebywania w lasach młodych (do 4 m wysokości), w pobliżu ostoi zwierzyny, obszarów zagrożonych erozją. Gospodarka leśna i ochrona lasów wymagaj ą też ograniczeń ze wzgl ędu na występowan i e zagrożen i a pożarowego (O - brak, 1 - małe, 2 - średn i e, 3 - duże). Stopień trzeci oznacza zakaz wstępu do lasu. Ustawa (art. 29) nakazuje, by w lesie poruszać się jedynie drogami publicznymi lub specjalnie oznakowanymi drogami leśnymi. Jazda konna jest dopuszaalna jedynie drogami leśnymi wyznaaonymi przez nadleśniczego. Ustawa o lasach zakazuje: zaśmiecan i a lasów, rozkopywania gruntu, niszaenia grzybów i grzybni, niszczenia drzew i krzewów, biwakowania poza wyznaaonymi miejscami, pło szen ia, ścigania, chwytania i zabijania dziko żyjących zwierząt, spacerowania z psem bez smyay, hałasowan i a, rozniecania ognia. W literaturze przedmiotu podkreśla się jednak, że nawet na terenach leśnych o wysokim rygorze ochronnym możliwa jest organizacja turystyki, przy zachowaniu okreś l o nych zasad 166. Aby przygotować las (lub jego aęść) dla ruchu turystycznego, należy taki obszar wyposażyć w odpowiednie urządzenia, które umożliwią np.: bezpieczne poruszanie się po nim, dotarcie do obiektów atrakcyjnych dla turystów, parkowanie samochodów, ochronę przed zmianami pogody, aynny i bierny wypoczynek.
HM
Podobne ustalenia odnoszą si ę do turystycznego i rekre· acyjnego wykorzystania wód otwartych (por. R. Paczuski, Prawo ochrony
środ ow i ska.
Warszawa 2000.).
°'
1
Por. art. 28 ustawy z dnia 28 w rześni a 199 1 r. o lasach (Dz. U. z 1991 r. Nr101, poz.
444).
I
100
Por. O. Ptaszycka· Jackowska, Przyrodnicze
obszary chronione - moi· l iwoŚ
Warszawa, 1998 oraz w. Radecki, Ochrona prawna
walorów turystycznych, cz.
l·V [w:J..Problemy Ekologii" 2007/2008.
T U RY S TY KA I RE K REAC JA NA O B S Z A RAC H L EŚNYCH
13 7
Do podstawowych inwestycji zagospodarowania turystycznego lasu zaliczymy: Miejsca postojowe i parkingi samochodów, umożliwiające turystom zmotoryzowanym pozostawienie samochodu i kontynuowanie wyprawy pieszo (na rowerze, konno) - mogą być zlokalizowane przy drodze publicznej, na obrzeżach lasu lub wewnątrz lasu; powinny być odpowiednio oznakowane i wyposażone w wiaty, stoły i ławy „piknikowe'; ew. także miejsce do „grillowania" lub rozniecania ogniska. • Drogi, ścieżki spacerowe, szlaki turystyczne - powinny rozpoczynać się i kończyć przy parkingach lub przystankach komunikacji publicznej (PKP, PKS); zalecane jest wytyczanie ich w taki sposób, aby oferowały malowniczy przebieg podróży, aby trasa obejmowała atrakcje turystyczne (osobliwości przyrodnicze, zabytki, kąpieliska nad wodami otwartymi); leśny szlak turystyczny (w szczególności tzw. „ścieżka edukacyjna"), powinien być wyposażony w spójny system znaków informacyjnych. • Obiekty kubaturowe - powinny być elementem zagospodarowania lasu jako zadaszenia, wiaty oraz punkty wypoczynkowe (stół, ławy), kioski informacyjne oraz specjalnie urządzone kuchnie turystyczne; tzw. „paleniska turystyczne" z cegły lub kamieni Ueśli b ezpieczeństwo ppoż. na to pozwala). • W części lasu udostępn i onej dla zagospodarowania turystycznego powinny być zorganizowane place zabaw dla dzieci, boiska do gier, pomosty przy kąpieliskach. Wzdłuż szlaków turystycznych i na „polankach piknikowych" zaleca się um i eszczać tablice i słupy ogłoszeniowe z odpowiednimi informacjami. Szlaki turystyczne i wyznaczone miejsca wypoczynku w lesie powinny być wyposażone w kosze i pojemniki na odpady (ideałem byłby system pozwalający na wstępną selekcję). • Urządzen i a sanitarne (przenośne, suche ustępy).
I
1 38
ZAGO S P OD A R O WAN I E T U RYST YCZ N E NA OB SZ ARA CH „
Warto podkreślić, że staranny projekt takich urządzeń, uży cie naturalnych materiałów (przede wszystkim drewna), estetyka i trwałość wykonania, przemyśl ana lokalizacja oraz kultura użytkowan ia, mogą przyaynić się do wzmocnienia walorów turystyczno-wypoczynkowych lasu. Natomiast lekceważenie tych aynników - do drastyanego obniżenia estetyki leśnego środowiska, a więc i walorów wypoaynkowych obszaru. 6 .2. Turystyka na obszarach chronionych
Zgodnie z polskim prawem formam i ochrony przyrody są 167: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary „Natura 2000'; pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz ochrona gatunkowa roślin , zw i erząt i grzybów. Na obszarach chronionych, w za leż ności od treści postanowień planów ochrony, można rozwijać funkcje turystyczne, ograniaać je lub nawet wykluczać (podporządkowywać całkow i cie ich rozwój zadaniom ochronnym).
•G'I Por. ustawa z dnia 16 kwiet·
nia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92 poz. 880 ze zm.)
I
6.2.1. Turystyka w rezerwatach
Zgodnie z brzmieniem ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody 168 rezerwatem jest obszar o istotnej wartości naukowej ze względu na walory naukowe, przyrodnicze, kulturowe i krajobrazowe, powoływany rozporządzeniem wojewody. W 2006 r. było w Polsce 1407 rezerwatów, zajmowały powierzchnię 166 901 ha (w tym leśnych - 706; florystycznych - 163; torfowiskowych - 148; faunistyanych - 138; krajobrazowych - 111; przyrody nieożywionej - 71; stepowych - 35; wodnych - 31 oraz słonoroślowych - 4)169• Priorytetowe funkcje rezerwatu to funkcje naukowe i ochronne, ale także i edukacyjne, a w ięc formalnie rezerwat może być
iai
Ibidem.
109
Por. GUS Ochrona środowi ska 2007, op. cit.
s. 297.
T U RY S T YKA NA O B S ZAR ACH CH RON I ON YC H
110
Szczególnie istotna jest ochrona przed n i epożąda nymi zw iedzającymi tych rezerwatów, które s ą p o łożo ne w po b l iżu uczęszcz anyc h szlaków turystycznych (por.
O. Ptaszycka· Jackowska i in„ Przyrodnicze obszary
chronione - m o żli woś ci kowania, op. cit.)
użyt
13 9
w pewnych zakresach użytkowany dla celów turystyczno-krajoznawczych. Z uwagi na szczególny charakter tego obszaru konieczne jest przed udostępn ieniem go dla ruchu turystycznego przygotowanie: • podziału stref rezerwatu na strefy udostępn iane turystom i strefy zamknięte dla szlaków turystycznych (czyli rezerwaty naukowe, z wykluczeniem masowej, a np. dopuszczeniem indywidualnej turystyki krajoznawczej); • ocena rezerwatów pod kątem za i nteresowań potencjalnych turystów (walory krajoznawczo-edukacyjne). Powyższe oceny prawdopodobnie pozwolą na wyeliminowanie rezerwatów, w których zadania ochronne, bądź ich znaczenie dla badań naukowych od razu wykluczają w nich ruch turystyczny. Mała atrakcyj ność turystyczna rezerwatu dla potencjalnych turystów (np. niedostrzegalne dla przeciętnego zwiedzającego walory flory czy fauny) przy n i ebezpi eczeństwie zniszczenia wybitnych wartości (płoszenie zw ierząt, uszkodzenie rośl i n) - jest przesłanką dla zamknięcia tego typu terenu dla turystyki. W takiej sytuacji istotne jest z jednej strony zabezpieczenie rezerwatów naukowych i tych, w których założono rygorystyczny program ochronny 170, a z drugiej - przystosowanie dla funkcj i edukacyjnych tych obszarów, które postanowiono udostępnić turystom. Prawidłowe udostępn i en i e turystom obszaru chronionego polega na ułatw i en iu im dotarcia do najciekawszych fragmentów obszarów chronionych bez ich niszczenia i udzieleniu im odpowiedniej informacj i przy wejściach na szlak turystyczny. Dozwolone urządzenia służące wypełn i aniu tych zadań to przede wszystkim dokładnie oznakowana trasa zwiedzania, punkty widokowe (platformy, wieże), urządzenia do odpoczynku, urządzen i a sanitarne, tablice i gabloty informacyjno-edukacyjne, ścieżki przyrodnicze na fragmentach trasy. W literaturze przedmiotu podk reśl ane jest preferowanie turystyki krajoznawczej i kon i eczność wykluczenia na terenach rezerwatów i ich
I
1 40
ZAGO SPOD A R O WAN I E T U RYST YCZ N E N A OB SZ ARA CH „
otulin możliwości budowania bazy turystycznej (noclegowej, ży wieniowej), a nawet biwakowania. Autorzy są zgodni, że ewentualny ruch turystyczny powinien mieć jako j edyną dopuszczalną formę poruszanie się pieszo, wytyczonym szlakiem (lub z przewodnikiem), indywidualnie bądź w małych grupach 171•
111
turystycznych, op. cit.
6.2.2.Turystyka w parkach narodowych Zgodnie z brzmieniem ustawy z dn ia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody parki narodowe powinny być udostęp niane dla celów naukowych, edukacyjnych i zwiedzania (z uwzg l ędnieniem różnych form ruchu turystycznego, ale ze szczególnym preferowaniem ł agodnej dla środowiska ekoturystyki)172• Parki narodowe powoływane są przez Radę Ministrów na obszarach wyróżn i ających się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznym i, kulturowymi i edukacyjnymi (na powierzchni nie mniejszej n iż 1OOO ha). Wszystkie polskie parki narodowe odpowiadają wymogom ICUN (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources) i znalazły s i ę na jej liście. Na liście rezerwatów biosfery UNESCO znalazło si ę 6 polskich parków: • Babiogórski Park Narodowy, Białow i eski Park Narodowy, • Bieszczadzki Park Narodowy, • Karkonoski Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy, • Tatrzański Park Narodowy. Ponadto Bi ałowieski Park Narodowy został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Konwencją RAMSAR (ochrona obszarów wodno-błotnych) jest objętych 6 parków: • Biebrzański Park Narodowy, • Słowiński Park Narodowy,
I
Ibidem. Por. 1eż:w. Radecki, Ochrona prawna walorów
112
Por. ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92 poz.
880ze zm.)
T U RY S TY KA NA O B S ZAR ACH CH RON I ONY C H
1 41
Narwiański Park Narodowy, Poleski Park Narodowy, Karkonoski Park Narodowy (aęść), • Wigierski Park Narodowy. Parki narodowe zajmują ogółem powierzchnię 317 233 ha (23 parki). Ochronie na obszarze ustanowionego parku narodowego podlegają: różnorodność biologiana, walory krajobrazowe, zasoby i twory przyrody nieożywionej, siedliska roślin, grzybów lub zwierząt. Profesor Danuta Ptaszycka-Jackowska podkreśla w pracy Przyrodnicze obszary chronione trudność wypracowania zunifikowanego modelu przystosowania parków narodowych dla ruchu turystycznego. Jej zdaniem istotne jest oszacowanie granic chłonności obszaru i zagospodarowanie wyznaczonych części parku dla ruchu turystycznego. Z uwagi na cele ochronne i naukowe, wyklucza się wznoszenie na terenach parków narodowych urządzeń związanych z bazą noclegową i żywie niową (wyjątkiem są schroniska i obiekty już istniejące o takich funkcjach). Schronisk jest ogółem 30, położonych w: • Babiogórskim Parku Narodowym (1 ), • Białowieskim Parku Narodowym (1), • Bieszaadzkim Parku Narodowym (4), • Parku Narodowym Gór Stołowych (2), • Kampinoskim Parku Narodowym (1 ), Karkonoskim Parku Narodowym (1 O), Świętokrzyskim Parku Narodowym (2), • Tatrzańskim Parku Narodowym (8), Wigierskim Parku Narodowym (1 ). Domów waasowych jest 20, zlokalizowane są w: Tatrzańskim Parku Narodowym (14), • Wigierskim Parku Narodowym (3), • Bieszaadzkim Parku Narodowym (3).
I
1 42
ZAGO S P OD A R O WAN I E T U RYST YCZ N E N A OB SZ ARA CH „
Kempingów i biwaków jest ogółem 49 (najw i ęcej w Wigierskim Parku Narodowym - 18). W parkach narodowych dopuszcza szlaki dla turystyki pieszej, narciarskiej, rowerowej, sportów wodnych i przejażdżek konnych. Takich szlaków turystycznych jest ogółem 3016 km, natężen ie ruchu turystycznego jest szacowane na 11 473 tys. osób w skali roku (w tym 853 41 1 tys. turystów odwiedza muzea przy dyrekcjach parków). Najtłumniej odwiedzany jest Tatrzański Park Narodowy (2 675 tys. osób w skali roku) 173• Parki narodowe prowadzą szeroką działalność edukacyjną (muzea, imprezy dydaktyczne, ścieżki dydaktyczne, wydawnictwa). W 2006 r. zorganizowano w polskich parkach narodowych 2 798 imprez dydaktycznych, i stniało 119 ścieżek dydaktycznych.
111
Por. GUS Och rona środowi·
ska
2007.
op. cit„ s.
292.
6.2.3. Turystyka i rekreacja na obszarach parków krajobrazowych
I
Zgodnie z brzmieniem ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody jednym z zadań powoływania parku krajobrazowego jest zachowanie i udostępnianie terenów przyrodniczo i kulturowo cennych dla różnych form turystyki i rekreacji, lecznictwa uzdrowiskowego, edukacji ekologicznej i kulturowej 174 • Parki krajobrazowe są tworzone rozporządzen iem wojewody, w 2006 r. było 120 parków o łącznej powierzchni 2 602 094 ha. Parki krajobrazowe obejmują obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe. Z prac teoretycznych i planistycznych prowadzonych przez zespół prof. Danuty Ptaszyckiej-Jackowskiej w IGPiK Kraków 175 płynie przeświadczen ie, że w parkach krajobrazowych moż na rea lizować różnorodne formy turystyki (wypoczynek codzienny, doroczny, weekendowy, krajoznawstwo, turystykę
114
Por. ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 9 2 poz. 880 ze zm.).
1
1:1
Por. Danuta PtaszyckaJackowska i in„
Przyrodnicze obszary chronione -
mo ż liwości
użytkow a nia,
op. cit. oraz W.
Radecki, Ochrona prawna
walorów turystycznych, op. cit.
T U RY S T YKA NA O B S Z A RACH CH RON I ONY C H
110
Por. A. Jagusiewicz, System parków krajobrazowych w Polsce. Warszawa 1979.
'" Por. S. Kozłowski,
Ekologiczny system obszarów chron ionych [w:J,,.Aura"' nr 8/1979.
14 3
kwalifikowaną, lecznictwo uzdrowiskowe oraz sporty zimowe i wodne) pod warunkiem jednakże: nieprzekraczania granic chłonności obszaru; • ograniczania budowy urządzeń trwałych, kubaturowych, uciążliwych dla środowiska, a związanych z zagospodarowaniem turystycznym (baza noclegowa i gastronomiczna); • przemyślanego prowadzenia tras drogowych i lokalizacji parkingów dla uniknięcia n i epożądanej, szkodliwej dla ekosystemu fragmentacji obszaru l eśnego. Część planistów przestrzennych i ekologów 176 jest zdania, że w parkach krajobrazowych najbardziej właściwą formą turystyki jest turystyka krajoznawcza i kwalifikowana, strefy winny być dostępne jedynie dla penetracji pieszej, rowerowej lub kajakowej (wykluczone narciarstwo, żeglarstwo, sporty motorowodne, polowanie, paintball). W literaturze przedmiotu 177 zawarte są również zalecenia „strefowania" obszaru parków krajobrazowych dla różnych form turystyki oraz: • wykluczenie funkcji turystycznych na terenach o wybitnych walorach; • dopuszczenie niektórych form turystyki (pieszej, krajoznawczej w małych grupach) na terenach wrażliwych na degradację, o wybitnych walorach przyrodniczych; • dopuszczenie turystyki pieszej, narciarstwa, żeglarstwa, jazdy konnej, rowerowej, pływania, rybołówstwa, polowania w pozostałych strefach - zgodnie ze wskaźnikami „chłonno ści turystycznej''. W parkach o dużych obszarach (typu rolnego, rolno-leśne go i rolno-wodno-leśnego) może być dopuszczalne osadnictwo wypoczynkowe, zagospodarowane według określonego programu. Najkorzystniejsze byłoby wówczas wykluczenie zabudowy na terenach dotychczas niezurbanizowanych a lokalizowanie elementów zagospodarowania turystycznego w istniejących budynkach mieszkalnych i gospodarczych, promowanie
I
1 44
ZAGO SPOD A R O WAN I E T URYST YCZ N E N A OB SZ ARA CH „
agroturystyki oraz ponownego wykorzystania porzuconych w ostatniej dekadzie zespołów ośrodków wczasowych, kolonijnych, pól biwakowych i campingów, a ta kże n i ezami eszkałych siedlisk rolniczych 178 •
111
Por. O. Ptaszycka·Jackowska i in„ Przyrodnicze obszary
chronione -
6.2.4. Turystyka i rekreacja na obszarach chronionego krajobrazu
moż liwości
użytkow a n i a,
op. cit. oraz W.
Radecki, Ochrona prawna walorów turystycznych, op. cit.
Zgodnie z brzmieniem ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody turystyka i funkcje rekreacyjne są (obok ochronnych) jednym z podstawowych celów powoływania obszarów chronionego krajobrazu 179 • Obszary chronionego krajobrazu (OCHK) są obszarami o zróż nicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możli wość rozwinięci a s i ę na nich turystyki i rekreacji (lub pełnienia przez nie funkcj i korytarzy ekologicznych). Powoływane są w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwałą rady gminy. W 2006 r. istniało 411 OCHK, zajmowały pow ierzchn ię 6 906 642 ha. W p i śm ienn i ctwie 180 dotyczącym możl iwości użytkowan i a obszarów chronionych podkreślana jest konieczność wydzielenia trzech typów „turystyczno-rekreacyjnych" obszarów chronionego krajobrazu: strefy wypoczynku weekendowego, strefy uzdrowisk oraz strefy rezerwowanej dla budownictwa letniskowego. Na obszarach chronionego krajobrazu mogą się zatem pojawić potencjalne konflikty przestrzenne, wynikające ze ścieran i a się tam różnych form turystyki. Dlatego tak ja k w przypadku parków krajobrazowych, zalecaną formą zagospodarowania przestrzennego obszarów chronionego krajobrazu byłoby ich strefowanie (np. wykluczanie w m iejscowości uzdrowiskowej tych form turystyki i rekreacji, z którymi wiąże się znaczna uciążliwość dla środowiska). Z uwagi na szczególne zadania ochronne na obszarach chronionego krajobrazu na leży un ikać intensywnej urbanizacji (rozbudowy wielkokubaturowej bazy
I
179
Por. Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz.
880 ze zm.)
uo Por. O. Ptaszycka·Jackowska i in„ Przyrodnicze obszary
chronione -
mo ż liwości
użytkow a n ia,
op. cit . oraz W.
Radecki, Ochrona prawna walorów turystycznych, op. cit.
TURY S TYKA NA OBSZARACH CHRON I O NYCH
1 45
Tabela 9. Turystyka w parkach narodowych w 2006 r. Powierzchnia (ha)
Park narodowy Babiogórski Park Narodowy
59 223 38 548
Kam pinoski Park Narodowy Bieszczadzki Park Narodowy
29 201
Słowiński Park Narodowy Tatrzański
21 572 21 164 19 438
Park Narodowy
Magurski Park Narodowy Wigierski Park Narodowy Drawieński
14 999
Park Narodowy
11 342 10 937
Woliń ski Park Narodowy Białowieski
Park Narodowy
Szlaki turystyczne (km) 53
liczba turystów Liczba turystów (na 1 ha) w tys. 24 81
360 271
1000 273
26 9,3
144 275
365 98
17,6 126,5
85 228
50 120
88 47 38,S
15 1500
25 8 1,5 137
240 16,5
43 1,7
100 18
11 2,2
Roztoczański Park Narodowy
10 517 9 762 8 482
Ujście Warty Park Narodowy
8 037
35 60,3 12,6
Świętokrzyski Park Narodowy Wielkopolski Park Narodowy
7 626 7 583
41 215
204 1200
26,8 158,2
Narwiański
45 105,1
5.0
0,1
Gorczański Park Narodowy
7 350 7 030
SO
7,1
Gór Stołowych Park Narodowy Karkonoski Park Narodowy
6 339 5 580
168 117,6
302 40
47,6
Bory Tucholskie Park Narodowy Babiogórski Park Narodowy
4 613 2 346
108 53
13 24
Oj cowski Park Narodowy
2 145
23
60 81 400
Poleski Park Narodowy
Park Narodowy
358
186
Żródło: Zestawienie autora na podstawie danych GUS Ochrona środ owi ska 2007. Warszawa 2007.
turystycznej) oraz dążyć do harmonizowania nowych budowli i urządzeń z charakterem i skalą istniejącej zabudowy. 6.2.5. Turystyka i rekreacja na obszarach „Natura 2000" Sieć
m Por. Ustawa z 16 kw ietnia
2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004
880 ze zm.).
r. Nr 92 poz.
Natura 2000 to spójna funkcjonalnie europejska sie ć ekologiczna, tworzona w celu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków ważnych dla kontynentu 18 1• Podstawą prawną tworzenia sieci „Natura 2000" są dokumenty unijne: tzw. „Dyrektywa Ptasia" z 2 kwietnia 1979 r. (Dyrektywa EWG
I
i
146
ZAGOSPODAROWAN I E T U RYST YCZNE N A OB SZARACH „
79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków) oraz tzw. „Dyrektywa Siedliskowa" z 1992 r. (Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory). S i eć „Natura 2000" obejmuje: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Cytowane dokumenty przewidują tworzenie systemu obszarów połączonych korytarzami ekologicznymi, umożliw i ającym i migrację i wym i anę puli genetycznej gatunków. Zadaniem sieci jest utrzymanie różnorodności biologicznej przez ochronę najcenn iejszych elementów przyrody oraz charakterystycznych u kładów przyrodniczych (np. alpejskiego). Tworzenie sieci jest obowiąz ki em każdego kraju członkowskiego EU. Wyznaczanie obszarów „Natura 2000" w Polsce na l eży do zadań Ministra Ochrony środowiska (w porozumieniu z ministrami właściwymi do spraw rolnictwa, rozwoju wsi i gospodarki wodnej). Według danych GUS dotychaas w Polsce wyznaczono w ramach sieci „Natura 2000" decyzją Ministra Środowiska: 72 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz 234 specjalne obszary ochrony siedlisk (S00) 182 • Łącznie zajmują pow i erzchnię 3 109 778 ha (OSO) oraz 1 408 405 ha (SOO). Obszary „Natura 2000" mogą obejmować swoim zasięgiem także obszary lub obiekty objęte innymi formam i przyrody. Tak Jest w przypadku obszaru ptasiego „Puszcza Augustowska': obejmującego: Wigierski Park Narodowy, 1O rezerwatów przyrody, 4 obszary chronionego krajobrazu. Plan ochrony przygotowuje się na okres 20 lat, uwzg l ędniając w nim ekologiczne właściwości obszaru. Na obszarach „Natura 2000" zabronione są wszelkie dz iała nia mogące w sposób istotny pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych i wpłynąć negatywnie na ochronę tyc:h wartości, dla których został ustanowiony. Każde planowane przedsięwzięcie (w tym inwestycje w dziedzinie turystyki) muszą być oceniane
182
Por. GUS Ochrona środowi
ska 2007, op. cit.
T U RY S T YKA NA O B S Z A RACH CH RON I ONY C H
'*1
Por. E. Symonides, Ochrona
14 7
pod kątem ewentualnych skutków dla środowiska. Wobec negatywnej opinii dopuszcza się, gdy inwestycja ma istotne znaczenie społeczne, ubiegać się o akceptację, gwarantując „kompensację przyrodniczą" (zastąpienie wyłączonego terenu innym, o podobnych walorach przyrodniczych). Konieczna jest jednak zgoda Komisji Europejskiej. Na obszarach „Natura 2000" dopuszcza się różne proekologiczne formy turystyki, jeżeli nie zagrożą zachowaniu chronionych siedlisk183•
przyrody. Warszawa 2008.
6.2.6. Pomniki przyrody
'*4
Por. ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004
r. Nr 92 poz.
880 ze zm.)
1u
Por. GUS Ochrona śro d ow i·
Pomnikami przyrody są pojedyncze elementy przyrody żywej lub nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami (wyróżn i ającymi spośród innych): okazale, sędziwe drzewa, źródła, wodospady, głazy narzutowe. Ustanowienie pomnika przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy 134• Jak wynika z danych GUS, w 2006 r. w Polsce było zarejestrowanych 34 549 obiektów, w tym: pojedynczych drzew (26 972), grup ·drzew (4 804), aleje (824), głazów narzutowych (1 201 ), grot, jaskiń (260) oraz innych form (488) 185•
ska 2007„ op. cit.
6.2.7. Stanowiska dokumentacyjne
no Por. ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
op. cit.
'" Por. GUS Ochrona środow i· ska 2007, op. cit.
Miejsca występowania formacji geologicznych, jaskiń , tworów mineralnych, nieczynnych wyrobisk - niemożliwe lub trudne do wyodrębnienia. Otacza się je ochroną ze względu na ich wartość naukową i dydaktyczną 186• Ustanowienie stanowiska dokumentacyjnego następuje w drodze rozporządzen i a wojewody lub rady gminy. Według danych GUS w 2006 r. były zarejestrowane 142 stanowiska dokumentacyjne (powierzchnia ogólna - 764,4 na) 187•
,
1 48
6.2.8.
ZAGO S P OD A R O WAN I E T U RYST YCZ N E N A OB SZ ARA CH „
Użytk i
ekologiczne
Użytkam i
ekologicznymi są zasługujące na och ronę pozostałości ekosystemów, mające znaczenie dla zachowania różno rodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpol ne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, starorzecza, skarpy, siedliska i stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zw ierząt i grzybów, ich ostoje, miejsca rozmnażan ia lub sezonowego przebywania 188 • Ustanowienie użytku ekologicznego następuje w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy. Zgodnie z danymi GUS w 2006 r. było zarejestrowanych w Polsce jako użytki ekologiczne 6 645 obiektów o łącznej powierzchni 45 180,5 ha 189•
188
Por. ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, op. cit.
119
Por. GUS Ochrona środowi ska 2007, op. cit.
6.2.9.
Zespoły
przyrodniczo-krajobrazowe
Zespołam i
przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmen ty krajobrazu naturalnego i kulturowego, zasługuj ące na ochronę ze względu na walory widokowe lub estetyczne. Ustanowienie zespołu przyrodn iczo-krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy 190 • Zgodnie z danymi GUS w 2006 r. było zarejestrowanych jako zespoły przyrodniczo-krajobrazowe 200 obiektów o łącznej powierzchni 90 616,2 ha191•
I
190
Por. ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, o p. cit.
19 1
Por. GUS Ochrona środowi
ska 2007, op. cit.
6.2.1O. Ochrona gatun kowa
roś l in, zwierząt
i grzybów
Ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej 192•
iw Por. ustawa z 16 kwietnia
2-004 r. o ochronie przyrody. op. cit.
T URYS TY KA NA OBSZARACH CH RON I ONY C H
Ochronę gatunkową roślin
i zwierząt wprowadza się w drodze ministra środowiska lub rozporządzenia wojewody (lista gatunków objętych ochroną). Ochrona obszarów i obiektów opiera się między innymi o specjalny reżim prawny (ujawniany we właściwych dla danego obiektu chronionego - operatach ochrony). Ochrona ścisła oznacza całkow ite zaniechanie ingerencji ałowieka (turystyka dopuszaalna wyłąanie przy uzyskaniu specjalnej zgody, najaęściej w przypadku realizacji form edukacyjnych, nieliczne grupy). Naruszanie przez turystów zakazów tworzących reżim ochronny obszarów (parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów „Natura 2000") lub chronionych obiektów (pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniao-krajobrazowych) jest co najmniej wykroaeniem, a w przypadkach poważniejszych uchybień - przestępstwem 193 • Udostępnianie i zagospodarowanie terenów przyrodniczo cennych dla potrzeb turystyki powinno zawsze mieć na wzglę-1 dzie granice dopuszczalnych dla środowiska działań. Wojciech Radecki w pracy Ochrona prawna walorów turystycznych podkreśla, że już w XIX w., organizacje społeczne i instytucje zajmujące się propagowaniem turystyki łączyły tę aktywność z misją ochrony przyrody (Towarzystwo Tatrzańskie w 1874 r., Polskie Towarzystwo Krajoznawae w 1906 r.). Taka postawa nie chron iła jednak przed sytuacjami konfliktowymi (takimi były inwestycje realizowane w rejonie Kasprowego Wierchu w latach 1934-1937, które podzieliły środow isko) 194 • Obecnie także jesteśmy św iadkami wybuchających regularnie, dramatycznych konfliktów (między innymi z powodu planowanych inwestycji turystycznych i sportowych na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, Puszczy Białowieskiej, terenów nadmorskich, jezior Mazurskich), dzielących nie tylko środowisko specjalistów, ale i opinię społeczną. rozporządzenia
191
Por. W. Radecki, Ochrona prawna walorów turystycznych, op. cit.
194
Ibidem.
14 9
I5I
7. Zagospodarowanie rekreacyjne terenów miejskich 7.1. Znaczenie terenów zieleni w
środowisku
miejskim
Zagospodarowanie terenów miejskich dla celów rekreacj i powinno obejmować rezerwację i urządzenie terenów odpow i adających
,„
Por. J.M. Chmielewski, Teoria urbanistyki. Warszawa 200 1.
potrzebie codziennego aktywnego wypoczynku Odpowiednia i dostępna dla aktywnej rekreacji infrastruktura jest elementem programu „Sport dla wszystl udności 195•
kich': upowszechnianego w wielu krajach unijnych w ramach kampanii Vital City (Zdrowe Miasto), a mającego na celu propagowanie zdrowego stylu życia. Za najbardziej pożądane tereny miejskie dla wypoczynku (biernego i aktywnego) uważa się tereny zieleni. Odpowiednio urządzone
tereny zieleni miejskiej (place do gier sportowych,
alejki spacerowe, place gier dla dzieci, miejsca wypoczynku) powinny być zawsze przewidziane przy realizacji większego zespołu mieszkaniowego. W myśl obowiązujących przepisów, obow i ązek tworzenia i utrzymywania terenów rekreacyjno-sportowych należy do zadań własnych samorządów gminnych. Terenami zieleni miejskiej nazywamy tereny wraz z infrastrukturą techn i czną
i budynkami funkcjonalnie z nimi związa-
nymi, znajdujące się w granicach miast, pokryte roślinnością. Zieleń we współczesnym mieście ma wielorakie znaczenie. Do najważniejszych jej funkcji należą: funkcje zdrowotne i biologiczne (ziel eń chroni mieszkańców miast przed kurzem, sadzami, wyziewami przemysłowymi, zanieczyszaeniami komunikacyjnymi, hałasem, jest źródłem tlenu, reguluje parametry w ilgotności gleby i powietrza, wpły wa na poprawę mikroklimatu);
I
1 52
ZAGOSP O DAR OWAN I E REK REA CYJN E TE R ENÓW M I EJ SKI CH
• funkcje rekreacyjno-wypoaynkowe (tereny zielone służą jako miejsce wypoczynku, rozrywki, rekreacji, aktywności ruchowej, uprawiania sportu); • funkcje edukacyjne, wychowawae (tereny ogrodów dydaktyanych: zoologianych, botanianych); • funkcje estetyane (wprowadzona do zabudowy miejskiej paleta barw pełni rolę „oprawy" dla monumentalnych budynków i pomników). Tereny zieleni w m i eście dzielimy (z uwagi na ich funkcję) na następujące
rodzaje: tereny otwarte (powszechnie
dostępne
dla wypoczynku i re-
kreacji; specjalnie zaprojektowane i urządzone); są to parki, skwery, zieleńce, tereny zieleni osiedlowej, ogrody jordanowskie, promenady i bulwary nadrzeane; tereny specjalnego przeznaczenia: ogrody dydaktyane, cmentarze, ogrody zabytkowe (mogą mieć regu lowaną dostępność,
np. przez
konieczność
wykupienia biletu, dni i go-
dziny otwarcia); • tereny zieleni rekreacyjno-wypoczynkowej (zagospodarowane dla funkcji turystyano-rekreacyjnej lasy komunalne,
I
rozlegle tereny sportowe z z ielen i ą towarzyszącą; ośrodki rekreacyjno-wypoaynkowe).
7.2. Rodzaje i progra m zagospodarowania
teren ów zielen i w mi eście
7.2.1. Parki miejskie Parkami spacerowo-wypoaynkowymi nazywamy tereny o powierzchni powyżej 2 ha, pokryte zi elenią z rośl in nością wysoką i niską, urządzone i konserwowane z przeznaczeniem na cele wypoaynkowe l udności, wyposażone w alejki spacerowe, ław ki i place zabaw. Do powierzchni parków wliczane są równ i eż
R OOZ Ą JE I PR OGRĄM ZĄG O SPO DAROW A N I Ą TE R E N ÓW „.
153
wody powierzchniowe (stawy, jeziora) oraz tereny sportów wodnych (przystanie, kąpiel i ska). Pierwsze parki miejskie (publiczne) pojaw iły si ę na przeło mie XVIII i XIX w. Najstarszymi, parkami miejskimi w Polsce są Ogród Saski w Warszawie (1727 r.), park w Kaliszu (1798 r.) oraz w Łęaycy (1798 r.). Następnie powstały w XIX w. miejskie ogrody w Kielcach (181 S r.), Radomiu (1824 r.), Częstochowie (1826 r.), Suwałkach (1832 r.), Lublinie (1837 r.), Tarnowie (1846 r.), Park Ujazdowski w Warszawie (1896 r.). Z kolei pierwszym założeniem roz l egłego zespołu parkowego - są krakowskie Planty (1817 r.). Szaególny charakter mają historyczne parki zdrojowe, które pojaw iały się w ciągu całego XIX w., w okresie dynamicznego rozwoju uzdrowisk, jako niezbędny element „kuracyjnej rutyny'; miejsce spacerów, wypoczynku, życia towarzyskiego. Do zachowanych uzdrowiskowych założeń parkowych należą: parki„deptaki" w Krynicy (181O r.), Nałęczowie
(1822 r.), Ciechocinku (1825 r.), Busku (1836 r.). Parki miejskie to jeden z istotniejszych współczesnych elementów zieleni miejskiej. W zależności od w i elkości, programu i lokalizacji dzielimy je na centralne i dzielnicowe. Parki centralne zakłada się w dużych miastach (powyżej
mi-1
250 ooo mieszkańców), powinny zajmować powierzchnię nimum 20 ha i mają z założen i a służyć wszystkim - stąd nazwa odzwierciedla zarówno zasadę lokalizacji, jak i funkcję. Parki centralne (np. w Chorzowie ay w Moskwie) mają rozbudowany
program sportowy (boiska, pływa l n i e), rekreacyjny (ścieżki spacerowe, placyki zabaw dla dzieci) i gastronomiczny (kawiarnie, bufety, bary). Parki dzielnicowe są za kładane w poszczególnych dzielnicach (korzystają z nich m ieszkańcy danej dzielnicy, ok. SO OOO osób). Zakłada się je na powierzchni ok. 2 - 8 ha, powinny być wyposażone
w urządzenia terenowe, rekreacyjno-sportowe (boiska do gier, korty, placyki zabaw dla dzieci). Nie są
1 S4
ZAGOSP O DAR OW A N I E REK REA CYJN E TE R ENÓW M I EJ SKI CH
w nich konieczne usługi gastronomii, nie oczekuje się także tak rozbudowanego programu, jak w parkach centralnych. Tak jak w parkach centralnych konieczne są jednak elementy małej architektury (trwałe i estetyane, racjonalnie rozmieszczone): ławeaki, kosze na śmieci, oświ etlen i e. Szaególnym rodzajem parku podmiejskiego są „rodzinne parki rozrywki" („Tivoli" w Kopenhadze; „Lunapark" w Wiedniu), których tradycje sięgają wieku XIX. Współaesną ich wersją są parki „Disnayland" (Paryż, Tokyo, Los Angeles) lub „Legoland" w Danii. Ich cechą wspólną jest położenie na rroz l egłych terenach pozamiejskich, wielorakie atrakcje: „wesołe miasteczko'; bogata gastronomia, kina, teatry, imprezy organizowane przez administrujących parkiem. 7.2.2.
Z i eleńce
Zi eleńcami nazywamy tereny zieleni o powierzchni poniżej 2 ha, których funkcją dominującą jest stwarzanie miejsca wypoaynku (alejki, ławecz ki, place zabaw). Do tej kategorii zaliczamy także zieleń przy budynkach użyteczności publicznej, pomnikach, bulwary i promenady, tereny sportów wodnych, kąpielisk otwartych, placów gier. W 2006 r. było w Polsce 2 396 parków i zieleńców o powierzchni ogólnej 21 664 ha 196•
I
7.2.3. Ogrody jordanowskie Interesuj ącą postać
zieleni miejskiej o tradycjaclh historyanych stanowią ogrody dz i ecięce Uordanowskie). Ich twórcą był żyją cy w XIX w. krakowski lekarz, dr Henryk Jordan (1842-1907), od jego nazwiska utworzono nazwę tych ogrodów. Ogrody te przeznaczone są wszystkim dla dzieci i młodz i eży, zaprojektowane zostały jako miejsce zorganizowanych zabaw, gier, zawodów sportowych oraz wypoczynku na wolnym powietrzu.
190
Por. GUS Ochrona środowi ska 2007. Warszaw a 2007,
s. 31 8· 320.
R OOZ Ą JE I PR OGRĄM ZĄG O SPO DAROW A N I Ą TE R EN ÓW „.
15 5
Cechą odróżniającą
je od typowych parków miejskich jest ich w specjalne urządzenia do zabawy i ćwiczeń ruchowych (piaskownice, huśtawki, przeplotnie) oraz brak „sztywno wytyczonych" grządek kwiatowych - dzięki temu dzieci mogą wszędz i e swobodnie biegać i bawić się. Program urządzeń ogrodów jordanowskich zakłada użytkowanie ich przez dzieci powyżej 6 lat (wiek szkolny). Część ogrodu powinna być przeznaczona na plac „przygodowy" (robinsonada), ułatwiając realizację wyimaginowanych, dz i ecięcych przygód. Ogrody jordanowskie są przygotowane do zabaw zarówno zimą, jak i latem. Pożądane są w nich też „górki" saneczkowe, a także miejsce na terenie płaskim, na którym można by zorganizować lodowisko. Wartościowym elementem programu jest „plac ruchu drogowego'; służący do nauki zasad ruchu drogowego i bezpiecznego zachowania w miejscach publicznych (na ulicy) oraz zdobycia karty rowerowej. wyposażenie
7.2.4.
Zieleń towarzysząca
zabudowie osiedlowej
Zieleń towarzysząca
zabudowie osiedlowej pełni funkcję wypozatrzymuje zanieczyszczenia), a także estetyczną (ozdabia zabudowę mieszkaniową). , Zaleca się, żeby na z i eleń osiedlową przeznaczać co najmniej 50% terenu. Niestety, obecnie w warunkach wolnorynkowych zasad taniego budownictwa mieszkaniowego, kiedy tereny zielone są uznawane za „zbędny luksus" (co wynika z surowej kalkulacji ekonomicznej i oszczędzania na wszystkim, co nie jest niezbędne), zasada ta nie jest przestrzegana. Zakłada się, że osiedle optymalnej wielkości zamieszkuje grupa około 3000 - 5000 mieszkańców . Ogród osiedlowy powinien znajdować się w części centralnej zespołu, a odległość dzieląca go od najdalej położonych mieszkań nie powinna przekraczać 300 m (izochron dojścia - 5 minut). czynkową, izolacyjną (tłumi hałas,
1 S6
ZAGOSP O DAR OW A N I E REK REA CYJN E TE R ENÓW M I EJ SKI CH
Program ogrodu osiedlowego zazwyczaj przewiduje miejsca cichego wypoczynku dla osób starszych, placyk zabaw dla dzieci, boisko do gier, korty tenisowe, ścieżki spacerowe i rowerowe. Poszczególne urządzenia powinny być praw i dłowo usytuowane względem stron św i ata. Towarzyszyć im powinna mała architektura: ławeczki, kosze na śmieci, oświetl enie. Przy urządzan i u terenu należy uwzględn i ć strefy cichego (osoby starsze) i głośnego użytkowania (dzieci, młodzież).
Jest ogromnie ważne, aby zespoły rekreacyjne przy zespołach mieszkaniowych nie stały się „ziemią n i czyją'; by nie straszyły zaniedbaniem i zdewastowanymi urządzenia mi, uspraw i edl i wiającym i kolejne n i espołeczne zachowania. Ważne jest także, aby tereny i ich urządzenia służyły jak największej liczbie m i eszkańców. Istotny jest więc stały monitoring funkcjonowania zespołu mieszkaniowego, obserwacja, jakie urządzen i a są najbardziej popularne i oczekiwane, wymiana mniej pożądanych (lub zn iszaonych) na takie, które najprawdopodobniej spotkają się z zainteresowaniem. 7.2.5. Miejsca wypoczyn ku osób starszych
Ścieżki i kąciki wypoaynkowe dla osób starszych powinny być
I
odizolowane akustycznie od placu zabaw dla dzieci i - w m i arę możliwości - niedostępne dla jeżdżących na wrotkach i rowerach. Wymiary kącików wypoczynkowych (ławeaek, stolików piknikowych, stolików do gry w szachy) powinny z jednej strony umożliwiać kontakty towarzyskie i zachęcać do wspólnych gier (karty, szachy), z drugiej - zapewniać prywatność i warunki do spokojnej kontemplacji. Z uwagi na wysoki odsetek osób niepełnosprawnych w tej grupie społeanej (osoby na wózku, osoby z balkonikami rehabilitacyjnymi, osoby chodzące z l aską lub kulami), należy zapewn i ć alejkom spacerowym odpowiedn i ą
RO OZ Ą JE I PR OGRĄM ZĄG O SPO OAROW A N I Ą TE R EN ÓW „
157
szerokość,
ich powierzchnia powinna być gładka, nie powinno na niej przeszkód terenowych utrudniających poruszanie się (schody terenowe). Bardzo ważnym elementem kompozycji terenu wypoczynku osób starszych jest zieleń (funkcja estetyana, izolacyjna). być
7.2.6. Place zabaw dla dzieci i młodzieży
191
Powinien być zapewniony przez minimum 5 godzin dziennie (mię dzy 8.00 16.00) wio sn ą i latem.
Place zabaw dla dzieci i młodzieży powinny być zlokalizowane w miejscach dobrze nasłoneczn i onych 197, na powierzchni ok. 1 ha i powinien zaw ierać: piaskown i cę, trawiasty placyk, przeplotnie, huśtawki, górkę saneczkową, zespół boisk o powierzchni ok. 300 m2 (zimą mogą one służyć jako powierzchnia lodowiska). Urządzenia umieszczone na placach zabaw z jednej strony muszą gwarantować bezp i eczeństwo, z drugiej zaś - mają inspirować i zachęcać do aktywnej rekreacji, wysiłku fizycznego. Tereny zabaw dzieci młodszych powinny być ogrodzone oraz mieć wprowadzony specjalny regulamin użytkowania (młodsze dzieci tylko po·d opieką dorosłych, zakaz wstępu dla psów). Dobrze dzieje się, gdy placyki dla dzieci najmłodszych (do 3 lat) nie są zbyt duże (ułatwia to nadzór opiekunów). Część nu z ławeakami i stołami powinna być zacieniona. Nowością, wprowadzaną już na niektórych placach, są altanki dla matek
tere-1
karmiących.
Na placach zabaw przeznaaonych dla dzieci starszych (do 12 lat) wskazany jest bogaty program urządzeń zabawowych: duża piaskownica, ześlizgi, przeplotnie, karuzele, „ sprężynki'; tunele, ścianki wspinaczkowe, „domki'; huśtawki, „małpie mosty'; linowe stmktury do wspinania, plac do gier zespołowych . Dla dzieci obdarzonych niezwykłą imaginacją i kreatywnością doskonałymi urządzeniami mogą być bardzo proste kloce drewna lub liny.
1 SS
ZAGOSP O DAR OW A N I E REK REA CYJN E TE R ENÓW M I EJ SKI CH
Przy wyborze materiałów i formy urządzeń priorytet powinno stanowić zawsze bezpieczeństwo małych użytkown ików. Idealnym podłożem dla placu zabaw jest piasek, trawa lub specjalne wykładz i ny PCV. Państwowa Inspekcja Sanitarna jest zobow i ązana do kontroli placów zabaw dziecięcych . 7.2.7. Place zabaw dla dz ieci
niepełnosprawnych
Na l eży podkreślić zdecydowany sprzeciw specjalistów wobec tworzenia „gett" dla dzieci n iepełnosprawnych i proponowanie im oddzielnych placów zabaw. Współczesna wiedza w zakresie rehabi litacji podkreś l a ogromne znaczen ie „rehabilitacji społecznej" i akcentuje potrzebę jak najszerszego włączan i a osób niepełnospraw nych w rozmaite aktywności społeczne w rannach tej samej przestrzeni. Wielu zaangażowanych w to zagadnien ie specjalistów jest zdan ia, że dzieci mające problemy zdrowotne, muszą mieć zapewnione właściwe warunki zabawy, a ich potrzeby nie odbiegają znacząco od preferencji ich grupy rów i eśniczej . Innymi słowy - mogą bawić s i ę na tym samym placu, co dzieci zdrowe, wystarczy tylko wyposażyć ów plac także w specjalistyczne urządzen i a - zaprojektowane dla dzieci o ograniczeniach motorycznych (np. poruszających się na wózku) lub n i edow i dzących. (najprawdopodobniej dzieci zdrowe - jeżel i tylko będą m i eć taką fantazję - też chętn i e z takich urządzeń skorzystają). Wskazane jest na przykład przewidzenie „podwyższonych" piaskownic, brodzików, dostępnych dla dziecka na wózku grządek z kwiatami; wyposażen i e tradycyjnych zjeżdżalni i huśtawek w dodatkowe uchwyty i zabezpieczenia. Przyznać trzeba, że wymaga to zaangażowania szeregu specjalistów (absolwentów akademii plastycznych, akademii wychowania fizycznego, akademii medycznych), ponieważ
I
R OOZ Ą JE I PR OGRĄM ZĄG O SPO DAROW A N I Ą TE R E N ÓW „.
159
trzeba rozwiązać problem szczególny: stworzyć urządzen i e o walorach estetycznych, zgodne z wymogami bezp i eczeń stwa, umożl i wiające rehabi li tację, rozwój sprawnościowy, zachęcające do samodzielności. Dodatkową trudnością jest zharmonizowan ie takiego urządzen ia z tymi, które już istnieją na placu zabaw, tak aby dzieci m i ały możl iwość zabawy na przestrzen i wspólnej (bez oznaczania „strefy specjalnej" czy „urządzeń specjalnych" w jakikolwiek sposób). Wśród zasad dotyczących sporządzan i a samego projektu urządzeń dla dzieci n i epełnosprawnych , wyboru materiałów, sposobu realizacji - naczel ną zasadą (tak, jak w przypadku „zwykłych " placów zabaw) powinno być bezpieczeństwo. Oznacza to kon ieczność wyboru solidnych i trwałych materiałów, pieczołowitą budowę placu zabaw oraz stałą, systematyczną konserwację urządzeń, dbałość o porządek i standardy sanitarne. Z tego też względu uzasadnione jest grodzenie placów zabaw
i przestrzeganie takich zasad, jak: zakaz wprowadzania psów, zakaz jazdy na rowerach czy zakaz wchodzenia na delikatne powłoki będące „podłogą" placu zabaw w butach-szpilkach. Można by też pomyśleć o rozszerzeniu programu urządzeń placów zabaw o specjalne zestawy umożliw i ające ćw i czenia rehabilitacyjne (a także zadbać o wykwalifikowany w tym kierun-1 ku personel, dyżurujący w określonych terminach). Ogromnie ważny dla podniesienia bezpieczeństwa takich placów zabaw byłby specjalnie dobierany personel porządkowy parku (straż miejska lub pracownicy ochrony), mający przeszkolenie w zakresie ratownictwa medycznego, potrafiący udzielić pierwszej pomocy. 7.2.8. Ogrody dydaktyczne
Ogrody dydaktyczne (botaniczne, pomologiczne, dendrologiczne, arboreta oraz zoologiczne) lokalizowane są na rozległych
160
ZAGOSP O DAR OWAN I E REK REA CYJN E TE R ENÓW M I EJ SKI CH
obszarach i pełnią także - poza funkcjam i naukowymi i dydaktycznymi - funkcje terenów wypoczynkowych. 7.2.8. 1. Ogrody botaniczne Ogrodami botanicznymi, w myśl ustawy o ochronie przyrody nazywa się: „wydzielony, odpowiednio wyposażony, zagospodarowany i urządzony teren, będący miejscem upraw roślin z róż nych stref klimatycznych i środowisk życia lub roślin określonego rodzaju oraz zw iązanej z tym działalności naukowo-badawczej, dydaktyczno-wychowawczej, popularyzatorskiej i rekreacyjnej''. Najstarszym ogrodem botanicznym w Europie jest „Jardin des Plantes'; założony z inicjatywy Ludwika XIII w Paryżu, jako ogród zielarski. Jednym z najstarszych w Pol:sce jest Ogród Botaniczny w Warszawie założony w XVIII w. Będący wciąż w trakcie realizacji Ogród Botaniczny w Powsinie ma powierzchnię ok. 230 ha, co wielkością wyróżn ia go w skali europejskiej (jednym z najw iększych jest moskiewski - 360 ha). Program ogrodu botanicznego, poza sektorami zespołów zieleni, obejmuje muzeum botaniczne, sale wykładowe, pracownie naukowe, bib li otekę, palm i arn i ę, herbarium, poletka doświadczalne i zaplecze techniczno-administracyjne. Rozległy teren, o urozmaiconej rzeźbie powinien być poprzecinany roz l egłym i alejami i ścieżkam i spacerowymi.
I
7.2.8.2. Ogrody zoologiczne
W myśl ustawy o ochronie przyrody, ogrodem zoologicznym jest „odpowiednio urządzony i zagospodarowany teren wraz z budynkami trwale zw i ązanym i z gruntem, gdzie zw ierzę ta (urodzone i wychowane w niewoli) należące do gatunków dziko żyjących przetrzymywane są w celach naukowych, dydaktyczno-wychowawczych''.
ROO Z ĄJE I PR OGRĄM ZĄG O SPO DAROWAN I Ą TER E NÓW „.
16 1
Obecnie na świecie jest ok. 1OOO ogrodów zoologicznych, najstarsze wywodzą się od 11 zwierzyńców" zakładanych w renesansie przy rezydencjach królewskich i magnackich. W Polsce mamy 1O ogrodów, najstarszy znajduje się we Wrocławiu (1865 r.), inne - w Zamościu (1918 r.), Warszawie (1928 r.), Krakowie (1929 r.), Łodzi (1938 r.), Płocku (1951 r.), Opolu (1953 r.), Oliwie (1954 r.), Chorzowie (1957 r.). Współczesne
ogrody zoologiczne powstają poza terenami zurbanizowanymi, na obszernych działkach. Ze względu na zainteresowanie, jakim się cieszą, powinny być dobrze skomunikowane z centrum miasta i dzielnicami mieszkaniowymi. Zaleca się, aby miały powierzchnię przynajmniej 30 - 50 ha (dla zapewnienia zwierzętom odpowiedniej izolacji i warunków egzystencji), aby sąsiadowały z terenami leśnymi lub mieszkaniowymi o zabudowie jednorodzinnej. Z względu na rozległe tereny, jakie zoo zajmuje, placówka
ta ma również znaczenie rekreacyjne. Ponieważ w ogrodach zoologicznych żyją przedstawiciele wielu gatunków zwierząt pochodzących z różnych kontynentów i stref klimatycznych, powinny one być wyposażone w urządzenia odpowiednie dla ich różnorodnych potrzeb (klatki, woliery, wybiegi, baseny) oraz budynki dostosowane do warunków bytowania określonych gatunków (.,słoniarnie'; 11 akwaria'; ,,terraria" - gdzie w sposób sztuczny można utrzymywać pożądany mikroklimat). Na terenach ogrodów znajdują się też pracownie naukowe i dydaktyczne oraz ambulatoria. Niestety, obecnie ani jeden ogród zoologiczny w Polsce nie spełnia postulatów UE (zastrzeżenia są związane przede wszystkim ze złymi warunkami egzystowania zwierząt), dlatego polskie ogrody zoologiczne są obecnie modernizowane. Trudno 198
Por, GUS Rocznik statystycz·
ny 2007, op. cit.
sobie nawet wyobraz ić ich likwidację, cieszą się niesłabnącą popularnością. Jak wynika z danych GUS w 2006 r. ogrody zoologiczne odwiedziło w Polsce 3 OOO OOO osób 198•
I
162
Z AGO SP O DA ROWAN I E REK REA CYJN E TE R ENÓW M I EJ SKI CH
Tabela 10. Formy rekreacji i rodzaje urządzeń dla osiedlowego terenu (grupy wiekowe) Grupa wieku Dzieci małe (do 6 lat)
Dzieci starsze (6- 12 lat)
Młodzi ei i dorośli
Osoby starsze
Forma rekreacji
Rodzaj urządzeń
zabawy ruchowe pod op ieką osób sta rszyc h, bieganie na niewielkie odległości, zabawy w piaskownicy zab awy zespołowe, zręczności owe, ws p ółzawod nic two, gry ze sp ołowe, jazda na rowerze, wrotka ch, łyżwach, sankach, nartach
piaskownica (ok. 20 m' ), stołeczki i ławki dl a opiekunów, niskie huśtawki
piaskown ica (1 00 m'), prze plotn ie, karuzele, przyrządy gimnastyczne, ści anka wspinaczkowa, p ł ac do gier, ścieżka rowerowa, górki saneczkowe, kąpielisko gry sportowe, siatkówka, koszykówka, boisko sportowe, urządzenia gim natenis, tenis stołowy, jazd a na rowerze, styczne, ści eżki rowerowe i szlaki narjazda na nartach ciarskie, miejsca do wypoczyn ku spacery, jazda na rowerze, jazd a na alejki spacerowe, miejsca do wypoczynku, ścieżki rowerowe, trasy do nartach nart biegowyc h
Ż ródło: Ze stawienie na podstawie publikacji:
h uśtawki , zjeżdżalnie,
J. Pokorski, A. Siwiec, Kszta łtowanie terenów zieleni, Warszawa 2002 oraz E.
Neufert, Architen 's Data. New York 2002.
7.2.9. Miejskie
ośrodki
sportowo-rekreacyjne
Tereny o takiej funkcji powstają na ogół w dzielnicy podmiejskiej, na terenach w pobliżu obszarów l eśnych, plaż, nad rzeką lub jeziorem. Ich wiel kość za l eży od programu, od zakładanej pojemności (liaby użytkowników), wreszcie od możliwości realizacji takiej inwestycji przez budżet miasta. Teoretycznie bilans powierzchni takiego obszaru powinien odpowiadać przelianikowi: 2 m2/l mieszkańca. Przy miastach d UJżych (o liczbie m ieszkańców przekraczającej 250 OOO osób), ta kwota powierzchniowa może być rozdzielona na kilka ośrodków, położo nych (przykładowo) na północnych, wschodnich, połudn i owych oraz zachodnich krańcach miasta. Program ośrodka powinien zakładać zespół boisk (siatkówka, koszykówka, piłka ręczna, nożna, korty tenisowe), urządze nia lekkoatletyczne (bieżnie, skoanie). Zespół taki powinien być wyposażony w trybuny, szatnie dla zawodników z węzłami
I
ROO ZĄJE I PR OGRĄM ZĄGOSPODARO WAN IĄ TERENÓW ...
163
sanitarnymi, pomieszczen iami administracji, magazynkami sprzętu. W wersji rozbudowanej pożądane jest uwzględnienie w programie: pływalni otwartych i zamkniętych, hali sportowej, toru łuczniaego, strzelnicy sportowej. Tak jak w przypadku zi eleńców osiedlowych i placów zabaw dla dzieci, również na terenach miejskich (lub dzielnicowych) ośrodków sportowych powinno się starannie projektować ziel eń, pełni ona bowiem nie tylko funkcję estetyczną, ale też izolacyjną oraz poprawia warunki biofizyczne terenu. Dobrym uzupełn ieniem programu są lokale gastronomiczne oraz specjalistyczna oferta handlowa ze sprzętem i odzieżą sportową. 7.2.1 O. Rodz inne (pracownicze) ogrody
Zgodnie z
199
Por. Dz. U. z 2005 r. Nr 169, poz. 14 19zezm.
ustawą
dz i ałkowe
z dnia 8 lipca 2005 r. o rodzinnych ogrodach działkowych, ogrody działkowe są przeznaczone do wypoczynku i rekreacji, są urządzeniami użyteczności publianej 199• Rodzinnym ogrodem działkowym (ROD) nazywamy wydzielony obszar gruntu, będący we władaniu Polskiego Zw i ązku Działkowców (PZD), podzielony na działki indywidualne oraz zachowujący teren ogólny dla wspólnego użytkowania. ROD powinny być ogrodzone, strzeżone i wyposażone w infrastruk-1 turę niezbędną dla ich funkcjonowan ia. Artykuł 1 ustawy podkreśl a, że uistnienie i rozwój rodzinnych ogrodów działkowych jest przejawem św iadomej polityki państwa w zaspokajaniu potrzeb społeczeń stwa''. Rodzinne ogrody działkowe lokalizowane są na obrzeżach dzielnic mieszkaniowych lub na peryferiach miasta. Artykuł 2 cytowanej ustawy podkreśla, że "jako stały n i ezbędny i ważny element infrastruktury miast i gmin, winny być uwzględn iane w procesie ich rozwoju''. Zalecana powierzchnia działki powinna liczyć 300 - 500 m2 (do 1500 m2). Zespół pracowniczych ogrodów działkowych może mieć od SO do 500 ogródków indywidualnych (w zależności od
164
ZAGOSP O DAR OW A N I E REK REA CYJN E TE R ENÓW M I EJ SKI CH
liczby działek i ich wielkości - zajmują obszar od 2 do 15 ha). Teren ogrodów powinien być ogrodzony i mieć główne drogi utwardzone. Około 10% powierzchni przeznacza się na tereny wspólne: zagospodarowywane zielenią dekoracyjną, placami zabaw dla dzieci, terenami rekreacyjnymi, świetlicą, zespołem sanitariatów. Każdy indywidualny ogródek powinien mieć doprowadzoną wodę, dopuszcza się wznoszenie niewielkich, parterowych (niepodpiwniczonych) altanek o funkcji mieszkalno-gospodarczej (o powierzchni do 30 m2). Miejskie zespoły ogrodów działkowych dzielimy na stale (można w nich wtedy lokalizować budynki i urządzenia trwałe) oraz tymczasowe (wskazane tylko do okresowego użytkowa nia). Wielokrotnie zarządzający zespołem ogrodów organizuje w okresie letnim, ferii szkolnych - półkolonie lub półwczasy dla pozostających w mieście (np. „Park Dolny" w Warszawie). Pracownicze ogrody działkowe, pomimo zarzutów odnośnie niskiej estetyki zespołu, pełnią istotną funkcję społeczną jako cenne tereny aktywnej rekreacji (szczególnie dla osób starszych). Umożliwiają bowiem długie przebywanie na świeżym powietrzu oraz łączenie wypoczynku z pracą w ogródku. Dla rodzin są ponadto źródłem samodzielnie wyhodowanych owoców i warzyw. Jako tereny zielone ogrody działkowe podlegają ochronie przewidzianej w przepisach o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz w przepisach dotyczących ochrony przyrody i ochrony środowiska. Szczególnym rodzajem ogrodów działko wych są zespoły zakładane w strefie podmiejskiej, na terenach atrakcyjnych pod względem turystyczno-wypoczynkowym. Jeśli dopuszczona jest realizacja obszerniejszych domków turystycznych (kempingowych), służą one jako miejsce rekreacji w dni świąteczne i w okresie urlopów. W 2006 r. było w Polsce zarejestrowanych 4 972 ogrodów działkowych (967 508 indywidualnych działek), zajmując
1
R OOZ Ą JE I PR OGRĄM ZĄG O SPO DAROW A N I Ą TE R E N ÓW „
165
pow i erzchnię 43 662 ha. Najwięcej ogrodów dz iałkowych zarejestrowano w województwie śląskim (682), najmniej w święto krzyskim (80). Przyjmując, że z dz i ałki indywidualnej korzysta
rodzina 3 - 4 osobowa, w naszym kraju w tej formie rekreacji bierze udz i ał blisko 10% populacji.
I
16 7
8. Zagospodarowanie miejscowości turystycznych 8.1.
100
Thalassa (gr.) oznacza mo· rze.
Kąpieliska
nadmorskie
Tradycje wyjazdów do kurortów nadmorskich sięgają okresu antycznego. Przykładem takiej funkcjonującej nieprzerwanie od ponad dwóch tysięcy lat miejscowości turystyanej jest Ostia pod Rzymem. Od dawna był bowiem znany zbawienny wpływ powietrza morskiego i kąpiel i morskich (talassoterapia)200 dla wypoczynku, zdrowia i regeneracji sił. Klasyany walor trzech „s" (sea-sun-sand) pasa nadmorskiego, na który składają się klimat i wody morskie, szerokie, piaszczyste plaże, wały wydmowe i pasy lasów, sprawia, że zainteresowanie społeczeństwa wypoaynkiem w ośrodkach nadmorskich jest bardzo wysokie. W konsekwencji tego w i ększość europejskich wybrzeży morskich, w tym Bałtyku, są regionami turystyanymi o intensywnym zagospodarowaniu dla celów turystyki i wypoaynku. W samym powiecie puckim, w 2006 r. było zarejestrowanych 47 207 miejsc noclegowych w kwaterach turystycznych. Ogółem w 32 gminach nadmorskich w 2006 r. istnieje 6 609 obiektów dysponujących 120 OOO miejscami noclegowymi w kwaterach turystycznych (oraz 30 OOO miejscami w innych obiektach). Zagospodarowanie turystyczne polskiego wybrzeża jest jednak nierównomierne. Obiekty wypoaynkowe znajdują się przede wszystkim na wybrzeżu wschodnim i zachodnim, znaanie mniejszy ruch turystyany notuje się na wybrzeżu środkowym. Należy podkreślić, że ruch turystyany w pasie nadmorskim jest uzależniony od warunków klimatycznych. W deszczowe, zimne tygodnie lata miejscowości nadmorskie pustoszeją. Wypoaywający opuszczają campingi i kwatery prywatne
I
1 68
Z AGOS PODARO WAN I E M I E J SC O WOS C I T U RYS T YCZ NY C H
- pozostają jedynie waasowicze, którzy mieli z góry wykupione turnusy. W ostatnich latach, dz ię ki konsekwentnie realizowanym programom ochrony środowiska, około 1OO kąpiel i sk morskich wybrzeża ma ayste wody i plaże. W 2006 r. Inspekcja Sanitarna dopuściła użytkowanie prawie wszystkich kąpie l isk morskich z wykluczeniem jedynie nielicznych: były to pojedyncze ośrodki nad Zatoką Pucką, Zatoką Gdań.ską i Zalewem Wiślanym.2() 1 •
°'
2
Zgodnie z obow iązującymi przepisami
kąpieli sko
pu-
bliczne zamykane jest wów·
8.2 .
Ośrod k i
sport ów wod nych
czas, kiedy w wodzie
i l ość
bakterii typu colVI OO ml
Regiony Polski północnej maj ą szczególnie dobrze rozw iniętą sieć wód powierzchniowych, co stanowi podstawę dla rozwoju turystyki i rekreacji nawodnej i przywodnej (kajakarstwa, że glarstwa, kąpielisk). Sieć wód nadających się do turystyanych wędrówek obejmuje: rzeki, kanały, jeziora naturalne i sztuczne. W Polsce mamy blisko 1O OOO jezior o powierzchni większej n i ż 1 ha, a rzeki, na których można by rozwijać turystykę, mają blisko długość 20 OOO kilometrów. Z kolei sztuane jeziora są usytuowane na południu i w Polsce centralnej, co rekompensuje tam brak akwenów naturalnych. Turystyczna funkcja jeziora zaporowego (Jeziora Zegrzyńskiego, Jeziora Czorsztyńskiego, Jeziora Rożnowskiego) była zawsze jednym z silnych argumentów przemawiających za celowości ą inwestycji. Niestety, większość z polskich wód powierzchniowych nie posiada wymaganej co najmniej li klasy aystości, która warunkuje możliwość rozwijania turystyki i rekreacji. Zgodnie z trzystopniową kl asyfi kacją wód otwartych (powierzchniowych) wprowadzoną rozporządzeniem MOŚZNiL z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpow iadać ścieki wprowadzone do wód lub do ziemi 202, klasę drugą wód uznaje się za kategorię
I
jest powyżej dopuszczalnej normy (woda zaliczana do n i ższej n iż
ia:i
li klasa czystości ).
Rozporządzenie MOSZNil
z dnia 5 list opada 199 1 r.
w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim po·
winny odpow i a dać ś cieki wprowadzone do wód lub do ziemi (Dz. U. z 199 1 r. Nr 116, poz. 503).
OŚRODK I SPO RT ÓW WO D NY C H
101
Ro zporządzenie
RMz dnia maja 1997 r. w sprawie określenia warunków bezpie-
6
czeństwa osób prz ebywaj ą cych w górach, pływaj ącyc h. kąpi ących się
i uprawi aj ą
cych sporty wodne (Dz. U. z 1997 r. Nr 57, poz. 358 ze
zm.J.
169
spełniającą minimum wymagań dla celów rekreacyjnych, uprawiania sportów wodnych oraz urządzan i a kąpielisk. Poza czystością wody warunkiem dla rozwijania turystyki i rekreacji wodnej są: aystość powietrza atmosferycznego, komfort ciszy, harmonia niezurbanizowanego krajobrazu, lesistość terenów n abrzeżnych oraz tzw. „turystyana dostępność brzegu~ Kąp i eli ska mają swoje wymagania odnośn i e lokalizacji, kryteriów sanitarnych, profili przekroju. Rozporządzenie RM z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określ en i a warunków bezpieaeństwa osób przebywających w górach, pływaj ących, kąpią cych się i uprawiających sporty wodne 203 (rozdz iał 3: „Warunki bezpieczeństwa osób pływających, kąpiących się i uprawiają cych sporty wodne") zaleca loka l izację kąp i eliska nad dogodnie ukształtowanym brzegiem, z uwzględnieniem właściwego profilu dna, w miejscu nasłonecznionym, gdzie szybkość prądu wody w obrębie kąpieliska dla wód płynących nie przekracza
1 misek. Dla szlaków wodnych konieczne jest, poza walorami estetycznymi, zachowan ie odpowiednich parametrów głębo kości i szerokości, umożliw i ających poruszanie się kajaków, żag l ówek lub łodz i. W Polsce wytyczono 118 szlaków wodnych, w tym 30 żeg l ar skich. Część z nich to szlaki o wyjątkowym, m iędzynarodowym znaczeniu (na Dunajcu, Krutyni, Czarnej Hańay, Brdzie, Wdzie, Drawie, Wielkich Jeziorach Mazurskich, Kanale Augustowskim, Kanale Elbląska-Ostródzkim). Ze wzgl ędu na potrzebę ochrony środowiska przyrodniczego ogranicza się obecnie użytkowa- , nie jezior i rzek dla potrzeb turystyki motorowodnej, wykluczając dla tej formy obszary o szczególnie wysokich wartościach przyrodniaych, krajobrazowych i kulturowych (np. aęść jezior mazurskich). Ważnym elementem zagospodarowania ośrodków sportów wodnych są mariny, z hangarami na łodzie i budynkami klubowymi. Lokalizuje się je na brzegach zatok, jezior, rzek,
1 70
Z A G O SPODARO W ANI E M I E J SC O WOS C I T U RYS T YCZ N YC H
zapewniając możliwość
spokojnego cumowania (nie zakłócając ruchu przelotowego). Port i miejsca do cumowania (nabrzeża, keje) powinny uwzg l ędniać potrzebę manewrowania dla róż nych jednostek, uwzględniać kierunki prądów, zawirowania wiatru, wahania powierzchni lustra wody. Hangar na łodz i e musi m i eć bramy wychodzące na stronę przystani, być wyposażony w slip oraz ewentualnie dźw i gi do przenoszenia cięższych łodzi. Budynek klubowy - poza pomieszczeniami bosmanatu i magazynowymi (boksy indywidualne dla właściciel i ) - powinien m i eścić szatnie damskie i męskie z natryskami, toaletami, lokal gastronomiczny oraz pokoje gościnne dla żeg l arzy. Na ścianie zewnętrznej budynku, przy wejściu, w miejscu dobrze widocznym powinna być umieszczona tablica informacyjna z b i eżącymi komunikatami, między innymi na temat prognozy pogody 204 •
204
E. Neufert, Archit ect's Data. New York 2002,
8. 3.
O środ k i
turystyk i gó rsk iej i sportów zi mowych
Specyfiką
obszaru górskiego, z punktu widzenia zagospodarowania turystyanego, jest w ielosezonowość. W odróżn i eniu od pasma nadmorskiego, turystyanie aktywnego jedynie przez kilka tygodni lata, na Podhalu miejsca noclegowe wykorzystywane są z i mą, latem i waesną jesien ią. Szacuje- się, iż obecnie tereny górskich i podgórskie w Polsce odwiedza kilka milionów osób w skali roku (najtłumniej odwiedzany jest Kasprowy Wierch, Morskie Oko, Gubałówka i Dolina Kościeliska w Tatrach oraz Trzy Korony, Niedzica i Czorsztyn w Pieninach). W okresie zimowym przez narciarzy najbardziej cenione są szlaki narciarskie w rejonie Kasprowego Wierchu, Gubałówki i Bukowiny
I
Tatrzańskiej.
Tradycje turystyki górskiej mają już w Polsce ponad dwieście lat. Środowisko górskie penetrowane było od XIX w„ dotyayło to przede wszystkim Tatr i Pienin. Popularne były miejscowości wypoaynkowe, takie jak: Zakopane, Bukowina Tatrzańska,
s. 346-348.
OŚRODK I T URYS T Y KI GÓRS KIE J I SP ORTÓW Z I MOWYCH
I7 I
Kościelisko,
Szczawnica i Krynica Górska. Już ponad sto lat tradycje sportów zimowych (przede wszystkim narciarstwo zjazdowe) 205• Warunki bezpieczeństwa osób przebywających w górach regulują przepisy prawne, np. rozporządzen i e RM z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określania warunków bezpieczeń stwa osób przebywaj ących w górach, pływających, kąpiących się i upraw i ających sporty wodne 206 , W rozdziale 2 cytowanego rozporządzenia („Warunki bezpieczeństwa osób przebywają cych w górach") zostało podkreślone, że zagospodarowanie turystyczne terenów górskich musi uwzględniać szczególne warunki topograficzne i klimatyczne. Rozporządzenie wymienia zasady organizacji wycieczek górskich, wytyczania i znakowania tras turystycznych, bezpieczeństwa kolei linowych i wycią gów narciarskich, Obecnie piesze wędrówki i wspinaczka w sezonie letnim oraz narciarstwo (a ostatnio także snowboard) w sezonie zimowym, stają się w Polsce jednymi z najczęściej uprawianych form rekreacji czynnej 207• Możliwości uprawiania turystyki górskiej w sezonie letnim i zimowym występują przede wszystkim na południu kraju: w Sudetach, Beskidzie Śląskim, Beskidzie Żyw i eckim, na obszarze Tatr i Podtatrza, w Pieninach, Gorcach, Beskidzie Średnim i Wyspowym, Beskidzie Sądeckim, Beskidzie Niskim, Bieszczadach i Pogórzu Karpackim. Ogółem powierzchnię obszarów górskich, na których występują odpowiednie warunki dla rozwoju turystyki i wypoczynku, oszacowano na około OOO km 2 208, W obliczu coraz większej popu l arności narciarstwa zjazdowego ważnym walorem obszarów górskich stają się warunki terenowo-klimatyczne (długi okres zalegania pokrywy śnież nej, odpowiednia różnica wzniesień i odpowiednie profile stoków zjazdowych), które umożliwiają jego uprawianie. Ogółem w Polsce znajduje się około 3 500 km 2 terenów nadających mają
im
w roku 1873 na terenie Galicji
pow st a ło
Towarzystwo
Tatrz ańskie.
100 Ro zpo rz ąd ze n i e
renów kości
dotyczy te-
po ło żonych
na wyso-
600 m n.p.m., których
rzeźba
stwarza
zag rożenie
dla zdrowia i życia turystów (Dz. U. z 1997 r. Nr 57, poz. 358).
11 ir
z danych opublikowanych przez tygodnik.W prost" (nr 40/2000) wynika, że oko ło 2 mln Polaków d eklaruje upra· wianie narciarstwa.
171
°'
1
Por. Z. Kruczek i in„ Geografia atrakcji turystycz-
nych Polski. Kraków 1999, s. 28, tab. 111.
1 72
Z A G O SPODARO W ANI E M I E J S C O WOS C I T U RYS T YCZ N YC H
się do rozwoju sportów zimowych (co stanowi 20% terenów górskich). Pomimo rosnącej popu larności ośrodków alpejskich (Austrii, Włoch i Francji) - niezmiennie wysoką frekwencję notują ośrodki uznane za „zimowe stolice': położone w regionach górskich w Polsce: Zakopane, Krynica Górska, Szczyrk, Karpacz i Szklarska Poręba. Wymienione ośrodki mają ambicje przyciągania nie tylko turystów krajowych, ale i zainteresowania swoją ofertą gości zagranicznych (w 1999 r. w rejonach górskich udzielono turystom ogółem 1S mln noclegów - w tym ponad 2 mln noclegów gościom zagranicznym).· Najpopularniejsze wśród turystów krajowych i zagranicznych są przede wszystkim te miejscowości, w których obok warunków naturalnych istnieje odpowiednie zagospodarowanie turystyczne i w których znajduje si ę poza tradycyjną bazą noclegową i gastronomiczną - odpowiednia infrastruktura turystyczna. Należą do niej przede wszystkim wyci ągi narciarskie2()9, koleje linowe 210 oraz odpowiednio zagospodarowane stoki zjazdowe 21 1, po których prowadzone są nartostrady o różnej skali trudności. Dla narciarzy i snowboardzistów szczególnie ważne są sprawy bezpieczeństwa i komfortu uprawiania tych dyscyplin. Narciarze zwracają uwagę zarówno na jakość przygotowanych stoków zjazdowych (szerokość, wyprofilowanie, wyrównanie nawierzchni), jak i wygodę (szczególnie na przepustowość wyciągów i kolejek mierzoną długością oczekiwania na wjazd), a także ośw i etlenie i dośnieżan i e tras. Istotne jest także, czy w danej miejscowości proponowana jest oferta tras o różnicowanej skali trudności, czy są tam obecne szkółki narciarskie, specjalistyczne sklepy sportowe, wypoży czalnie i warsztaty naprawcze sprzętu. Dla turystów ważna jest ponadto oferta usług towarzyszą cych (służba zdrowia, usługi bankowe i informacyjne). Jako konsekwencja wzrostu wymagań konsumenckich istotne są rów n i eż możliwości rozrywki „po nartach": np. obecność
I
209 Dzi ałaj ące
dzie lą się
w Polsce wyciągi
na orczykowe
i talerzowe. W sezonie zimo-
wych jest czynnych kilkaset wyci ą gów,
z czego 90%
w rejonie górskim Karpat i Sudetów. 210
w Polsce dz iała kilkanaście kolejek linowych napowietrz-
nych
słu żących
narciarzom
(Zakopane, Krynica Górska, Szczyrk, Karpacz1 Szklarska Poręb a , U stroń, Poręb a
Wielka) oraz j edna terenowa
(Zakopane-Gubalówka). 2 11
Bardzo istotnym elementem zagospodarowania stoków zjazdowych jest ośw ie tl en i e elektryczne oraz sztuczne dośn i e ża ni e (umoż liwi ające prze d ł uż en i e u żytkowani a wyci ą gów
i terenów zjazdo-
wych i zwiększające bezpieczeństwo narciarzy).
O ŚROD KI T U RY ST Y KI G ÓRS KIE J I SPOR T Ó W ZIMO WYCH
ni
Zaznaczono je w tabeli nr 11 pog rubi on ą czci onk ą.
2u
Por, s. Kozłowski, Ekorozwój. Warszawa 2000.
173
w miejscowości dobrych i bezpiecznych dyskotek, pubów bilardowych, sal do gry w kręgle, krytych basenów oraz ośrod ków odnowy biologicznej). Niemałe znaczenie mają również wyważone ceny usług (noclegowych, gastronomicznych i towarzyszących np. ceny karnetów na wyciągi), które - aby przyciągnąć narciarzy - muszą być w Polsce konkurencyjnie n i ższe wobec ofert zagranicznych (np. w popularnych wśród turystów polskich miejscowości w Alpach austriackich - Tyrolu lub we włoskich Dolomitach). Dobry wypoczynek w i ąże się także z przychylną dla gości atmosferą w danej miejscowości, pozytywnym nastawieniem ze strony społeczności lokalnej dla występującego ruchu turystycznego, rzetelnością i uczciwości ą, wysokimi kwalifikacjami i dobrymi tradycjami obsługi ruchu turystycznego. Do najbardziej popularnych miejscowości, w których istnieją możliwości uprawiania turystyki górskiej na l eżą w Polsce: Zakopane, Szczyrk, Krynica Górska, Wisła i Ustroń w Karpatach oraz Szklarska Poręba, Karpacz i Zieleniec w Sudetach. W 2006 r. w 26 powiatach sudecko-karpackich zarejestrowanych było 3 848 samych kwater turystycznych (65 126 miejsc noclegowych). Niestety, pomimo poprawiającej się oferty usług, wciąż stan zagospodarowania turystycznego tych ośrodków (np. infrastruktura narciarska) poza kilkoma wyjątkam i nie dorównuje przyjętym standardom w m i ejscowościach alpejskich 2 12• W czasie konferencji ONZ „środowisko i Rozwój" w 1992 r. przyjęto globalny program działań - „Agenda 21 ''. Dokument ten dotyczy konieczności ochrony obszarów górskich, jako szczególnie wrażliwych i podatnych na działanie antropopresji. Uznano, że jednym ze sposobów przeciwdz i ałania degradacji ekosystemów górskich może być ograniczanie turystyki masowej (w tym narciarstwa), a rozwój przede wszystkim ekoturystyki (np. wprowadzanie zamiast narciarstwa zjazdowego - spacerów na nartach) 213 • Działania te powinny ograniczyć
I
ZAGOSPODAROWANIE M IE J SCOWOSC I TURYSTYCZNYCH
174
Tabela 11. Rozmieszaenie przestrzenne wybranych ośrodków górskich 214
I
M iejscowość
Świeradów-Zdrój
Szklarska Poręba Przesieka Borowice
Oferta (infrastruktura narciarska) kilka wyci ągów orczykowych, czę ść oświ e tlonych; nartostrada staroizerska o długości 3500 m (dośnieżana i oświe tlana) ki lkanaści e wyciągów orczykowych i talerzykowych (część tras oświetlana), kolej linowa, krzesełkowa na Szrenicę, kil ka nartostrad i dwa stoki slalomowe (trasy zjazdowe oświetlane i dośnieżane) wyciąg orczykowy i wyci ąg talerzykowy (trasa zjazdowa oświe tlana) wyciąg
orczykowy
kilkanaście wyciągów
orczykowych i talerzykowych (c zęść tras zjazdowych oświetl ana), kolej linowa k rzesełkowa na Kopę (trasa zjazdowa oświetlan a i dośnieżana) Kowary wyciąg orczykowy kilka wyciągów orczykowych i talerzykowych (część tras zjazd oŁysa Góra wych oświe tlana) kilka wyciągów orczykowych i talerzowych (część tras zjazdoRybnica Leśna ~ wych oświe tl ana) -g Rzeczka ki lka wyciągów orczykowych i talerzykowych, podwój ny wyci ąg ~ i--~~~~~~~~......o_rcz ....... yk_o_w_y_._B_a_ r t_ek_"_(_tr_a_ sa_o_s_·w_i_ e t_lo_n_a_)~~~~~~~~~~~-1 ~ ~ Zieleniec kilkanaście wyciągów orczykowo -talerzykowych (czę ść tras zjaz~ {5 r'-~~~~~~~~-+-d_o_ w.v_1ch~oś~ wie_tl_o_n. al.....~~~~~~~~~~~~~~~~-1 o .~ S:: Spalona wyciąg talerzykowy Karpacz
QJ
„ ~
~
i--~~~~~~~~.....----~~--~--~~~~~~~~~~~~~~~~--4
~
Nowa Bystrzyca
C::
Międzygórze
Sienna Ustroń
Wi sła
wyciąg orczykowy dwa wyciągi talerzykowe kilka wyci ągów talerzykowych i krzesełkowa kolej linowa kil ka wyciągów ta lerzykowych i orczykowych (część tras oświetlana)
kilkanaście wyciągów
zjazdowych
ta lerzykowych i orczykowych (część tras i dośnieżana) talerzykowych i orczykowych (część oświetl ona)
oświetlona
Brenna
kilkanaście wyciągów
Istebna Koniaków Jaworzyna
kilka wyci ągów talerzykowych i orczykowych kilka wyci ągów talerzykowych i orczykowych wyciąg talerzykowy ki l kanaście wyciągów talerzykowych i orczykowych, ko leje linowe krzesełkowe na Skrzyczne, (czę ść tras zjazdowych dośni eżanych i oświetlonych)"' kilka wyci ągów orczykowych i talerzykowych wyciągi orczykowe
Szczyrk Bystra Śląska Kamesznica i Mi lówka
OŚRODKI TUR Y STYK I GÓRSK IE J I SPORTÓW Z I MOWYCH
·QJ
-~
>N
"~ QJ
co
kilkanaście wyci ągów
talerzykowych i orczykowych (część tras i dośnieżona) wyciąg orczykowy Sól Ryce rka kilka wyciągów tale rzykowych i orczykowych Hala Rysianka i Lipowska wyciąg talerzykowy i orczykowy (trasy zjazdowe oświetlone) Ujsoły wyciągi orczykowe żabnica wyciągi orczykowe i talerzykowe (część zjazdów oświetl ona) Świnna-Przyłęków wyciąg orczykowy Żywi ec wyciągi talerzykowe Sopotnia Wie lka wyciąg orczykowy kilkanaście wyci ągów orczykowych i talerzykowych (część tras Korbielów Zwardoń
-"' u
I 75
oświetlona
oświetlona)
Zawoja Sucha Beskidzka Zakopane
" QJ
!::'
~
o o..
·-
~
"'
I-
Ząb
Poronin Murzazichle Małe Ciche Bukowina Tatrzańska Bi ałka Tatrzańska
Czorsztyn - Nadzamcze >c
Krościenko
QJ
Szczawnica
·c:
o:
Jaworki Rabka Obidowa
~
o
l:J
Poręba
Wielka
Lubomierz Szczawa Nowy Targ !Turbacz
kilka wyciągów talerzykowych i orczykowych (część tras zjazdowych oświetlona) wyciąg tale rzykowy kilkadziesiąt wyci ągów talerzykowych i orczykowych; koleje linowe: krzesełkowe (Nosal, Butorowy Wierch, Szymoszkowa Polana, Hala Go ryczkowa) linowa terenowa (Gubałówka), linowa wahadłowa ka binowa (Kasprowy Wie rch), część tras dośnieżanych i oświetlonych wyciągi orczykowe i talerzykowe (część tras oświe tlana) wyciągi orczykowe, trasy zjazdowe oświe tlane wyciąg talerzykowy i orczykowy (trasy zjazdowe oświ etlone) wyciągi talerzykowe i orczykowe (trasy zjazd owe oświetlone ) wyciągi orczykowe i talerzykowe (trasy zjazd owe oświetlone ) wyciągi talerzykowe i orczykowe (trasy zjazd owe oświetlone ) wyciąg orczykowy, oświe tlona trasa zjazd owa wyciąg talerzykowy wyciągi orczykowe, kolej linowa krze sełkowa (Palenica), część tras zjazdowych dośnieżana i oświe tl ana wyciągi talerzykowe wyciągi orczykowe i talerzykowe, część tras oświetlona wyciąg tale rzykowy wyciągi ta lerzykowe, ko lej linowa krzesełkowa (trasa zjazdowa dośnieżana i oświetlona) wyciąg orczykowy wyciąg orczvkowy wyci ągi orczykowe (część tras zjazdowych dośnieżana i oświetlona) wyciąg talerzykowy
I
176
ZAGOSPODAROWANIE M IE J SCOWOSC I TURYSTYCZNYCH
·c:
-u ~
'Vl
-u
~
QJ
co
Skom ielna Czarna
wyciąg orczykowy
~ o
Myśl enice Zarabie
kolej linowa krzesełkowa na Chełm
>.
Kasina Wielka
kilka wyci ągów orczykowych, wyciąg zaczepowy
Limanowa
wyciąg
Piwniczna Sucha Dolina
ki lka wyciągów talerzykowych i orczykowych, część tras oświetlona
a.
s:: ·-
Wierchom la Mała ~ QJ -u
Żegiestów
V>
Muszyna i Powroźnik
""
:!::!
~
wyciąg
orczykowy i zaczepowy
krzesełkowy (trasa zjazdowa dośnie żan a i oświetl ona),
wyciąg talerzykowy i orczykowy wyciąg orczykowy wyci ąg orczykowy i talerzykowe (trasy zjazd owe na Powrożniku oświetlone)
Krynica
kolej li nowa gondo lowa na Jaworzynę, wyciągi talerzykowe i orczykowe (część tras z;jazd owych oświetlona i dośnieżana )
Kamiana
wyciąg
Wylicz
wyciągi talerzykowe i orczykowe
Malastów
wyciągi
z -u
Krem pina
wyciąg orczykowy
~
Karlików
wyciąg orczykowy
Komancza
wyciąg orczykowy
QJ
co
~
QJ
t alerzykowy
orczykowe i l in owe
CD
Ustrzyki Dolne
>.
wyci ągi orczykowe i talerzykowe (część tras zjazdowych naśnie żana
i oświetlon a)
Arłam ów
wyciąg orczykowy, trasa zjazdowa oświe tlona i dośnieżan a
Pol ańczyk
wyciąg orczykowy
Polana
wyciąg orczykowy
Zatwarnica
wyciąg orczykowy
Dwerniczek
wyciąg
Bystre k. Baligrodu
wyciąg orczykowy
Cisna
wyciąg orczykowy
Kalnica
wyciąg orczykowy
Ustrzyki Górne
wyciąg orczykowy
-u
I
"'t:: Ci QJ
CD
t alerzykowy
Ż ródło: Opracowanie na podstawie informatorów : Po lska Bi el sko · Biała 200 1.
gdzie na narty, Bielsko Biala 1999. Polska - gdzie na snowboard. 4
OŚROD KI T U RYS T Y KI GÓRS KIE J I SP ORTÓW ZI MOWYCH
2
"
Na postawie informatorów wydawnictwa „PascalPo l ska~
Polska - gdzie na
narty. Biel sko-B i a ła 1999, oraz Polska - gdzie na snowboard. B i ełsko- Bia l a
200 1. 11
>
w Szczyrku znajduje
się j edyny
w Polsce
stok narciarski (na Klimczoku) zatwierdzony przez
M ię dzyn arodową
O rg a n izacj ę N arcia rską jako
spe łni aj ący
przez
wszelkie uznan e
t ą o rganizację
standar·
dy i parametry bezpi ecze ń stwa. no Por. treść dokumentu
„Agenda 21· {dorobek teo· retyczny konferencji „Szczyt Ziemi" w Rio de Janeiro z 1992 r.}.
roz dz i a ł pośw ięco 4
ny polityce ekologicznej na ziemiach górskich. 111
Por. E. Pyłka 4 Gut owska , Ekologia z ochroną środowi4
ska Warszawa 1999, s. 227·
229.
1 77
ujemne skutki rozwoju masowej turystyki (w tym narciarstwa zjazdowego, uznanego za czynnik szczególnie silnie stresujący środowisko). Ponieważ
wyniki prowadzonych przez ekologów badań dogórskie jest szczególne wrażliwe i trudne 2 1 6 do rehabilitacji , dążenie do spełnienia wymogów bezp i eczeń stwa ekologicznego na tych obszarach stanowi ważne zadanie dla władz terytorialnych i powinno być traktowane priorytetowo w planach zagospodarowania przestrzennego217 • Zarówno intensywny rucłi turystyczny, jak i masowe narciarstwo przyczyniają się do zmian krajobrazu (zanikają tradycyjne układy polan i obszarów zalesionych). Nowo ukształtowany krajobraz powoduje wzrost podatności drzewostanów na w i atrołomy, choroby i szkodniki, pow iększa się wrażl iwość środow iska na zanieczyszczenie atmosfery i gleby, następują trwałe zmiany klimatyczne. Jednocześnie, ponieważ wzrasta ilość obszarów trwale zabudowanych (powstających dla zapewnienia turystom odpowiedniej bazy turystycznej noclegowej, gastronomicznej, transportowej), zmniejsza się areał dotychczas biologicznie czynnych terenów. Ponadto nowe budynki i urządzenia wymagają zwiększonych dostaw energii, budowy dróg komunikacyjnych i parkingów, składowisk odpadów. Towarzyszą im też inne inwestycje liniowe, takie jak linie energetyczne, gazowe, wodociągowe, a także kanalizacyjne, (którym nie zawsze towarzyszy realizacja efektywnie działających oczyszczalni ścieków). z punktu widzenia ochrony środowiska najbardziej narażone na trwałą degradację są górskie stoki (intensywnie eksploatowane przez narciarzy, saneczkarzy i snowboardzistów) oraz tereny, przez które wiodą szlaki pieszych wędrówek w okresie letnim. Z obserwacji zachowań turystów w środowisku górskim w okresie letnim wynika, że szerokie korytarze nartostrad są uczęszczane przez nich chętniej niż wąskie ścieżki oznakowanych szlaków, w rezultacie zniszczona w okresie zimowym wodzą, że środow isko
I
178
Z AGOS PODARO WAN IE M IE J SCOWOSC I T URYSTY CZ NYCH
gleba nie regeneruje się w okresie letnim, a wydeptane latem na nartostradzie ścieżki pogłębiają procesy erozyjne. W wielu znanych ośrodkach alpejskich już obecnie widoczne są skutki pogłębiającej si ę tam od wielu lat erozji gleby - w postaci lokalnych katastrof ekologicznych (np. występujących coraz częściej lawin błotnych, które owocują wieloma ofiarami i ogromnymi zniszczeniami). Ponadto budowa na stokach górskich sieci stałych urządzeń wyciągów oraz trasowanie korytarrzy zjazdowych, powoduje „wędrujący" rozwój rośl i nności synantropijnej, pojawianie si ę nowych (obcych dla danego ekosystemu) gatunków zwierząt, które wypierają rodzime 218. Wskutek eksploatacji tras zjazdowych następują trwałe mechaniczne uszkodzenia pni i gałęzi drzew (niszczonych przez ratraki, sprzęt dośnieżający lub samych narciarzy), ma także miejsce św i adoma wycinka drzew i krzewów - wszystko to prowadzi do poważnego ubożenia szaty rośl i nnej.
Do
pośrednich
218
Por. Wptyw narciarstwa i tu-
rystyki pieszej na przyrodę Masywu Pilska {praca zbiorowa). Kraków
1996, s. 251>-
252.
negatywnych skutków eksploatacji stoków
górskich w okresie zimowym jako tras zjazdowych lub ścieżek turystycznych należy równ i eż zmiana struktury pokrywy śn i eż nej, stanowiącej ważny czynnik ekologiczny (w normalnych warunkach powinna - jako zaspa śnieżna - chronić drzewa i krzewy przed oddz iaływaniem silnych wiatrów i niskich temperatur)219. Inną konsekwencją rozwoju narciarstwa są pojawia- ,,. 1b1dem. s. 191-196. jące się na stokach, trwale szpecące krajobraz górski wyciągi i urządzenia im towa rzyszące, znaczne ubytki szaty roślinnej (powstające wskutek wycinki lasu pod korytarze zjazdowe) pojawianie się obiektów kubaturowych (stacj i, gastronomii), linii energetycznych oraz składowisk odpadów. Harmonia krajobrazu jest szczególnie zagrożona w partiach szczytowych (powyżej górnej granicy lasu), gdzie budynków i urządzeń nie osłaniają wysokie drzewa. Postępująca degradacja obszarów górskich pod wpływem intensywnego turystycznego zagospodarowania wymaga
I
OŚROD KI T U RY ST Y K I GÓRS K I E J I SPO RT Ó W Z I MOWYCH
no
Dzi ałani a
takie
są już
znane
i stosowane w śro d ow i sku
alpejskim, po l egają na wzbogaceniu zerodowanej g leby torfem, Implantacji gleby darn i ą, sadzeniu drzew i krzewów w obszarach
ubytków poza legalnymi trasami zjazdów {również blokowaniu skrótów i „dzikich' zjazdów st a ły m i ogrodzeniami), zw i ększan i u grubości
pokrywy śn ieżnej (do ponad SO cm), ustawia·
niu zapór wy muszaj ących tworzenie si ę zasp śn i eż nych i jedno cze śni e porządku · j ą cych orga n i za cję
ruchu
narciarskiego. 22 1 Przykładowo
w odniesieniu
do Masywu Skr.?ycznego postulowane jest wprowa· dzanie programu rekt1 łtywacj i zdegradowanych i z agro żo · nych de gradacj ą stoków na koszt w łaś
1 79
podjęcia działań mających na celu minimalizowanie negatywnego oddziaływania narciarstwa i turystyki górskiej i przywrócenie stanu równowagi środowiska 220 . Do radykalnych rozw i ązań należy decyzja likwidacji na danym obszarze części urządzeń i obiektów o najsilniejszej negatywnej presji na środowisko przyrodnicze, do „łagodniejszych" - skracanie tras zjazdowych i ograniczanie przepustowości wyciągów • W Polsce kontrola stanu środowiska na obszarach górskich prowadzona je·st przez wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środow i ska i ich delegatury w wybranych miejscowościach (są to najczęściej ośrodki o randze uzdrowiska). Wyniki badań pu blikowane są systematycznie w kolejnych rocznikach „Ochrony Środowiska" wydawanych przez GUS. Są to istotne dane dla planistów, ponieważ należy liczyć się z tym, że w najbliższej przyszłości rosn ące potrzeby rekreacyjno-turystyczne społe czeństwa i rosn ąca popularność turystyki górskiej (szczególnie narciarstwa) spowodują rozwój istn i ejących górskich ośrodków turystycznych i wymuszą powstanie nowych. Wydaje się, że na rozwój mają szanse przede wszystkim te miejscowości, w których j uż istnieje odpowiednie zagospodarowanie turystyczne (np. jednakowo popularne w sezonach zimowym i letnim Zakopane, które w ubi egłym roku odw iedziło prawie 4 mln turystów - a także Szczyrk, Krynica Górska, Wisła i U stroń w Karpatach oraz Szklarska Poręba, Karpacz i Zieleniec w Sudetach). Ośrodki, w których istnieją jeszcze nieodkryte, potencjalne możliwości dla uprawiania turystyki górskiej, mogą dopiero zaistn ieć jako atrakcyjne m i ejscowości recepcyjne w przyszłości - być może skutecznie konkurując z uznanymi ośrodkami alpejskimi (kameralną atmosferą, niższą ofertą cenową, l epszą dostępnością komunikacyjną i walorami dobrego stanu środowiska). Należy sądz ić, że potencjalne szanse mogą pojawić się przede wszystkim w tych miejscowościach górskich, w których uwarunkowania klimatyczne i terenowe pozwa lają 22 1
I
i
1 80
Z A G O SPODARO WANI E M IE J S C O WOS C I T U RYS TYCZ N YC H
na uprawianie nie tylko turystyki górskiej w sez,onie letnim, ale i popularnych sportów zimowych (w szczególności narciarstwa i snowboardu). Przykładowo cieszące się coraz większą popu larnością
narciarstwo zjazdowe wymaga terenu o różnicy co najmniej 150 m i średnim nachyl en iu stoków co najmniej 7 - 26 stopni2 22 • Uwarunkowania powstania i rozwoju ośrodka narciarskiego obejmują także konkretne wymagania klimatyczne, zalicza się do nich przede wszystkim warunek utrzymywania się na danym obszarze naturalnej pokrywy śnieżnej przynajmniej przez 1OO dni w roku, (co jest przyjmowane jako
wzniesień,
granica opłacalności kosztownej infrastruktury narciarskiej oraz noclegowej bazy turystycznej). Odpowiedniej grubości pokrywa śn ieżna zalegająca
przez kilka m iesi ęcy w roku, niskie (poniżej zera stopni Celsjusza) temperatury pozwalające na dośn ieżanie tras narciarskich - to niezbędne gwarancje dla utrzymania stoku zjazdowego na właściwym poziomie bezpieczeństwa dla jazdy. Na podstawie waloryzacji terenów położonych powyżej 600 m n.p.m„ wyróżniono trzy kategorie obszarów potencjalnie nadających się do
narciarstwa zjazdowego: kategoria „I" obejmuje tereny charakteryzujące
się
zalega-
niem pokrywy śnieżnej ponad 140 dni w roku, różnicami wzniesi eń ponad 400 m i korzystnymi profilami stoków (do kategorii „I" zaliczono około 500 km 2, przede wszystkim zboczy północnych i wschodnich w Sudetach, Tatrach, Gorcach, Pasmo Radziejowej i Jaworzyny Krynickiej oraz wybrane stoki Bieszczadzkie); • kategoria „li" obejmuje tereny charakteryzujące się zaleganiem pokrywy śnieżnej do 120 dni w roku, o różn i cach wzniesi eń do 400 m (do kategorii „li" zaliczono około 1OOO km 2; np.: Góry Izerskie, Góry Sowie, Góry Orle, Góry Bialskie, Spisz, Gorce, Jaworzynę Krynicką, stoki Połoniny Wetli ńskiej); • kategoria „Ili"" obejmuje tereny charakteryzujące się speł nianiem minimalnych wymagań (do kategorii „Ili" zaliczono
211
Por. M. Nesterowicz, Prawo
turystyczne. Bydgoszcz 1 999, s. 226-227.
O ŚROD KI T U RY ST Y KI G ÓRS KIE J I SPOR T Ó W ZIMO WYCH
18 1
około
111
Por. T. Lijewski i in., Geog rafia turystyki Polski. Warszawa 1998. s. 44.
11 •
Por. Z. Kruczek i in., Geog rafia atrakcji turystycz·
nych Polski. op. cit., s. 36· 39.
2000 km 2; np.: Góry Bystrzyckie, Góry Bardzkie, Beskid Mały, Beskid Makowski, Beskid Wyspowy, Beskid Niski)2 23• Ogółem w południowym rejonie Polski tereny nadające się do rozwoju narciarstwa zjazdowego obejmują około 3 500 km 2 224. Prawdopodobnie w przyszłości, tak, jak obecnie, szczególnie atrakcyjne będą dla potencjalnych inwestorów te ośrodki, które przyciągają turystów zarówno w sezonie zimowym, jak i letnim, (co pozwala zredukować przynoszące straty „martwe sezony") różnorodnymi atrakcjami uzupełniającymi walory naturalne (takimi, jak np.: wytyczone i zagospodarowane szlaki turystyki pieszej i rowerowej, pływalnie kryte i otwarte, kąpieliska i plaże nad wodami otwartymi, korty tenisowe, możliwości uprawiania paralotniarstwa i jazdy konnej). Magnesem przyciągającym turystów na obszary górskie są - poza walorami przyrodniczymi (klimatem, malowniczym położeniem) - walory kulturowe, takie, jak: zabytki, muzea, galerie, festiwale artystyczne, miejscowy folklor góralszczyzny i tradycje kulturowe regionu. Dodatkowymi atutami może być wygodna i bezpieczna dostępność komunikacyjna terenu (sieć drogowa, połączenia PKS i PKP. w miarę możliwości - połą czenia lotnicze). Należy także podkreślić istotną rol ę kreacji atmosfery przychylnej dla turystów i potencjalnych inwestorów oraz życzliwego nastawienia: zarówno ze strony władz terytorialnych, jak i społeczności lokalnej. Wobec realnych perspektyw stałego rozwoju górskich stacji narciarskich, istnieje niebezpieczeństwo (przy niedostatecznym poziomie świadomości ekologicznej władz terytorialnych) planów zbyt intensywnego zagospodarowania stosunkowo niewielkich obszarów nadają cych się dla sportów zimowych (stanowiących zaledwie ok. 1/5 terenów górskich), których realizacja stałaby się zagrożeniem cennych i wrażl iwych na inwestycje górskich ekosystemów ze strony masowej, nieuregulowanej turystyki i towarzyszących jej inwestycji. 'Szczególnie ważne wydają się więc działania
I
182
ZAGOSPODAROWANIE M I E J SCOWOSC I TURYSTYCZNYCH
mające na celu podnoszenie edukacji i kultury ekologicznej zarówno wśród lokalnej ludności i władz administracyjnych, jak i turystów. Poważnym i przekonywującym argumentem (również dla inwestorów) powinno być stwierdzenie, że przecież na najpomyślniejszy, długookresowy rozwój, mogą liczyć tylko te górskie ośrodki turystyczne, w których będą realizowane kierunki polityki przestrzennej, mające na celu przeciwdz iałan ie degradacji środowiska, pozbawione nieprzemyślanych inwestycji, w których gospodarka przestrzenią będz i e prowadzona w sposób racjonalny i zrównoważony, dążący do zachowania równowagi środow iska przyrodniczego, kulturowego i społecznego. Należy wspomnieć, że z uwagi na realne zagrożenie w wyniku intensywnego zagospodarowania turystycznego - od lat planiści proponują „turystyczną deglomerację" Tatr i Podhala i „przesun i ęcie" ruchu turystycznego w rejon Spiszu i Orawy. Obecnie widoane są coraz wyraźniejsze rezultaty wysiłków zagospodarowania dla celów turystyki i rekreacji strefy brzegowej Jeziora Czorsztyński ego i okolic Spiszu (np. budowa wyciągów krzeseł kowych i budowa tras narciarskich na zboczach Pienin Spiskich).
8 .4.
Miejscowości
uzdrowiskowe
Uzdrowiskiem nazywamy obszar lub m i ejscowość mającą zło ża uzdrowiskowe surowców leczniczych, położenie w pasie nadmorskim lub klimat o właściwościach terapeutycznych oraz zakłady i urządzen i a zw iązane z lecznictwem uzdrowiskowym. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych w ten sposób definiuje uzdrowisko: „obszar, na terenie którego prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, wydzielony w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych surowców leczniczych" 225 • Zakłada
I
22 '
Ustawa z dnia 28 lipca 2005
r. o lecznictwie uzdrowisko·
wym, uzdrowiskach i obsza·
rach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowisko· wych (Dz. U. z 2005 r. Nr
167, poz. 1399)
M IE JS COWOSC I U Z D ROW IS KOW E
210
Por.
rozporządzen ie
Rady
Ministrów z dnia 16 stycznia 1994 r. w sprawie okreś l en ia złói
wód zaliczonych do solanek, wód leczniczych
i termalnych oraz innych
kopalin leczniczych; a także w sprawie zaliczenia kopalin pospolitych z określonych złóż
do kopalin podstawo-
wych (Dz. U. z 1994 r. Nr 89, poz. 4 17)
iu
Por. A. Jagusiewicz. Turystyka i lecznictwo w uzdrowiskach polskich, op. cit„ s. 6 1-66.
u a Por. A. Pawlikowska· Piechotka, Aktywizacj a rynku nieruch omoś ci
w pasie na d·
morskim (w:J„Rzeczoznawca Maj ątkowy"
4 (15)/1 997.
18 3
się, że uzdrowiskiem jest miejscowość, w której występują warunki środowiskowe sprzyjające nie tylko lecznictwu uzdrowiskowemu, ale także turystyce i wypoczynkowi. Ze względu na położenie wyróżniamy w Polsce uzdrowiska nadmorskie (położone nie dalej n i ż 3 km od brzegu morza), nizinne {położone na obszarach do 300 m n.p.m.), podgórskie (na wysokości od 300 m n.p.m. do 600 m n.p.m.) oraz górskie (powyżej 600 m n.p.m.). Za warunek założenia uzdrowiska uważa się nie tylko właściwości klimatyczne, występowanie surowców leczniczych (wody mineralne i termalne, torfy lecznicze, gazy) ale i walory krajobrazowe obszaru 226 • Miejscowości o wysokich walorach czynników klimatycznych, czystych wodach, wysokiej jakości powietrza atmosferycznego, bogatej lesistości, pięknym krajobrazie - które mogą być wykorzystywane leczniczo i profilaktyczn ie, maj ą charakter uzdrowisk klimatycznych. Istotnym kryterium identyfikacji miejscowości uzdrowiskowej jest równ i eż tzw. „kryterium infrastruktury leczniczej'; rozumianej jako istniejące zagospodarowanie227 • Uzdrowiska w Polsce powstają od dziewięciu wieków. Miejscowości uzdrowiskowe mają bogatą, sięgającą niekiedy nawet początków naszej państwowości historię. Pierwsze doniesienie na temat Cieplic i innych zdrojów sudeckich (Lądka, Szczawna) znajdujemy we wzmiankach kronikarskich już z 1137 r. Tradycja wykorzystania niektórych walorów leczniczych pasa nadmorskiego Bałtyku si ęga XIII w. (ujęci e solanki w Kołobrzegu)m Prawdziwym „złotym wiekiem" dla uzdrowisk był wiek XIX. Do uzdrowisk polskich, tak jak i innych zdrojowisk europejskich, napływały wtedy tłumy kuracjuszy, przybywają cych nie tylko w celach leczniczych i regeneracji sił, ale i także dla odpoczynku oraz w poszukiwaniu modnego towarzystwa i eleganckiej rozrywki. Świadectwem dawnej świetności uzdrowisk i ich dynamicznego wówczas rozwoju są zachowane liczne zabytki architektury i budownictwa (obiekty i zespoły
I
1 84
Z A G O SPODARO WANI E M IE J S C O WOS C I T U RYS TYCZ N YC H
urbanistyczne), z których wiele zostało wpisanych do rejestru zabytków. Zachowane zabytkowe obiekty uzdrowiskowe to przede wszystkim budowle kuracyjne (łaz i en ki, zakłady przyrodolecznicze, pijalnie wód, hale spacerowe, inhalatoria) oraz towarzyszą ce im: domy zdrojowe, teatry, oranżerie, biblioteki i czytelnie, muszle koncertowe i tzw. kioski meteorologiczne. Historyczna, XIX-wieczna polska architektura uzdrowiskowa (nie tylko w rejonach górskich) była wzorowana na budownictwie alpejskim (murowana lub drewniana), z dekoracjami i sta ranną snycerką. Sięgano wówczas również chętnie do form regionalnych (konstrukcje szkieletowe - tzw. mur pruski lub szachulec). Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się przykłady form secesyjnych, a późn iej, w okresie lat trzydziestych XX w., zaznaczyły się w budownictwie uzdrowiskowym wpływy funkcjonalnego modernizmu (np. hotel „Patria" w Krynicy Górskiej). Wiele zachowanych obiektów bazy uzdrowiskowej to wybitne dzieła architektury, dokumentujące ich historyczną św i etność, przykładowo: tężnie solankowe w Ciechocinku, „Dom Kuracjusza" w Cieplicach-Zdroju, Park Zdrojowy w Busku-Zdroju, sanatorium „ Biały Orzeł" w Iwoniczu-Zdroju, zakłady przyrodolecznicze „Stary Jerzy" i „Wojciech" w Lądku -Zdroju, „Stare Łazienki " i „Dom Zdrojowy" w Nałęczowie, pensjonat jezuicki w PolanicyZdroju, willa „Pałac" w Szczawnicy, „Dom Zdr·ojowy" i „Stary Zdrój" w Świeradowie, sanatoria w Otwocku (np. sanatorium wojskowe przy ul Borowej projektu inż. Edgara Norwerth'a) 229 • Charakterystyczny dla uzdrowisk układ przestrzenny wykształcił się w XIX w., w oparciu o typowy dla ówczesnych kurortów europejskich kanon urbanistyczny - z nieodzownym „deptakiem" i wypiel ęgnowanym parkiem zdrojowym. Były to elementy świadomej kompozycji zdrojowiska, składające się, wraz z otaczającą miejscowość bogatą z i el enią leśną, na swoisty krajobraz m i ejscowości kuracyjnej. Szczególna, kameralna
I
ll
Twórcy np. zespołu CIWF
(AWF) na Bielanach
w Warszawie i wspó ł· autora projektu gmachu Ministerstwa Transportu
przy al. N i e p od l eg ło ści w Warszawie.
M IE JS COWOSC I U Z D ROW IS KOW E
185
atmosfera miejscowości uzdrowiskowych, czytelny obraz kompozycji przestrzennej (którą porządkują rygorystyczne zasady podziału zespołu na strefy funkcjonalne: park, dzielnica pensjonatowa, leśna zieleń izo l ująca), zabytki otoczone bogatą zielen i ą - to wszystko składa się na niepowtarzalny klimat tych miej scowości.
Niezwykłość
uo
Przykładowo
dla
upam i ęt·
nienia pobytu Fl)'deryka Chopina w Dusznikach· Zdroju w 1826 r„ od 1946 r. organizowany jest
w tej mi ej s
Moniuszkowski.
uzdrowisk tkwi zarówno w ich walorach przyrodniczych, materialnych, jak i nieuchwytnym klimacie wywodzącym s i ę ze spuścizny dziedzictwa kulturowego i wartości tradycji danej miejscowości 230 • Obecnie uznane oficjalnie przez resort zdrowia zasoby lecznicze w postaci: solanek, wód leczniczych, wód termalnych, innych kopalin leczniczych - wystę pują w 70 miejscowościach i SO gminach, nie we wszystkich jednak są eksploatowane (tylko w 24 miejscowościach). Rozmieszczen ie przestrzenne uzdrowisk jest nierównomierne. Większość kurortów znajduje się na południu Polski (30) i w pasie nadmorskim (16). Stosunkowo niewiele jest uzdrowisk nizinnych (wśród najbardziej znanych należy wymienić Nałęczów i Ciechocinek). We wszystkich nowo powstałych województwach (16) występują gminy uzdrowiskowe. Najwięcej uzdrowisk posiadają województwa: dolnośląskie (18), małopol skie (13), zachodniopomorskie (1O) i śląskie (9). Pozostałe województwa mają po jednym uzdrowisku. W ostatnich latach odkryto w Polsce około kilkudziesięciu potencjalnych złóż borowinowych i źródeł wód mineralnych oraz termalnych. Potencjalnie 60 miejscowości spełnia podsta-1 wowe warunki dla założen i a uzdrowiska (za tereny potencjalnie uzdrowiskowe uznano miejscowości na Wyżynie Lubelskiej, oraz w województwach zachodnio-pomorskim, wielkopolskim i warm i ńsko-mazurskim). W latach 90. status uzdrowiska otrzymały np. Ustka, Gołdap, Augustów. Starania o przywrócenie utraconych praw czynią Otwock i Sopot, a o nadanie praw starają się np. Wieliczka, Złockie, Polańczyk i Supraśl.
1 86
Z A G O SPODARO WANI E M IE J S C O WOS C I T U RYS TYCZ N YC H
Współczesne
uzdrowiska, tak jak XIX-wieczne kurorty, nie tylko kuracjuszy, ale również tłumy turystów. Odgrywają dużą rolę nie tylko jako ośrodki lecznicze i profilaktyczne, ale też jako ośrodki recepcyjne dla turystyki sportowej, kongresowej i kulturalnej. Przykładem może być Krynica Górska, w równym stopniu znana jako uzdrowisko i ośrodek sportów zimowych, jak i miejsce znanych festiwali m i ędzynarodowych . Do uzdrowisk o bardzo znacznym nasileniu fUJnkcji turystycznych (mierzonym istniejącą bazą noclegową i stopniem jej wykorzystania) na leżą: Kołobrzeg, Międzyzdroj e, Św i noujście, Ustka, Krynica Morska i Krynica Górska, Augustów, Rabka, Szczawnica, Ustroń. Do m i ejscowości o stosunkowo słabo rozwin i ętych funkcjach turystycznych należą np. Długopole, Horyniec, Wapienne, Wysowa. W 2006 r. turystyczna baza recepcyjna polskich uzdrowisk wynosiła ok. 1200 obiektów, w których znajdowało się 79 tys. miejsc noclegowych. Największą zdolność recepcyjną miały ośrodki wczasowe (33 tys.), nieco mniejszą tzw. „zakłady uzdrowiskowe" (sanatoria). Bazę noclegową w uzdrowiskach uzupełn i ają hotele, pensjonaty oraz pokoje gościnne. Frekwencja w skali roku do 1980 r. utrzymywała się na poziomie około 650 OOO osób, w latach 1995-2001 spadła do 350 OOO, obecnie obserwujemy tendencję wzrostową i ponowne zainteresowanie wyjazdami do uzdrowisk (w 2006 r. odw i edziło je 550 OOO osób). Obecność ruchu turystycznego w uzdrowisku (równorzęd ność funkcji leczniczej i turystyczno-wypoczynkowej), uważa się za czynnik pozytywny dla zrównoważonego rozwoju miejscowości, nie tylko z powodów ekonomicznych, ale i społecznych, bowiem dzięki obecności wielu grup społecznych i wiekowych, kurort nie staje się środowiskowym gettem (np. ludzi starych i chorych), co mogłoby negatywnie wpływać na powodzenie i skuteczność kuracji. Stąd pożądany model przestrzennoprogramowy uzdrowiska uwzgl ędn i ającego różnorodną bazę przyciągają
I
M IE JS COWOSC I U ZDR OW IS KOW E
ln G rażyn a Ba li ńska
wspomina
w swojej pracy Uzdrowiska do lnośl ąski e
o umowach
m iędzyn arodowych
zawie-
ranych w XVIII w„ w celu ochrony uzdrowisk przed skutkami wojen:„Traktowane
[uzdrowiskaJjako tereny neutrafne,
były
omijane przez
fronty bitewne.. w najgorszym razie u rz ąd za no w nich przejści owo
kurowali -
się
żo łn i erze
mii'(.„).
lazarety, gdzie - obok siebie
przeciwnych ar-
1 87
noclegową, bogatą gastronom i ę, tereny i urządzenia sportowo-rekreacyjne. Uzdrowiska są m i ejscowości ami skupiają cymi w równym stopniu ruch kuracyjny i turystyczny. Turyści przybywają tam chętn i e na wypoczynek, słusznie zakładając (w każdym razie w w i ększości wypadków), że będą mieszkać w m i ejscowościach o stosunkowo dobrym stanie środowiska, korzystnym dla zdrowia klimacie, harmon ijnym krajobrazie, (ponieważ p i el ęgnacja i utrzymanie tych walorów są ustawowo zapewnione). Gwarancja ta jest związana z potrz ebą ścisłej ochrony samych podstaw istnienia i rozwoju uzdrowisk, jakimi są nienaruszone walory naturalne. Docen i ając wagę tego zagadnienia, tradycyjnie otaczano w przeszłości zdrojowiska szczególną opieką prawną 2 3 1 • Obecnie obowiązujące w Polsce akty prawne otaczaj ą tereny o udokumentowanych walorach leczniczych szczególną ochroną prawną. W myśl obowiązujących przepisów uzdrowiska pod l egają ochronie na równi z parkami narodowymi i krajobrazowymi oraz rezerwatami. Zrównoważony i harmonijny rozwój przestrzenny uzdrowisk powinny zapewn iać również statuty ustanowione w celu utrzymania walorów naturalnych i kulturowych oraz praw idłowego zagospodarowania przestrzennego miejscowości. Załączn iki em do statutów są wytyczone granice stref ochrony uzdrowiskowej (A, B i C) oraz wyznaczone obszary ochrony górniczej. Jednak pomimo forma lnej ochrony, uzdrowiska są obecnie często narażone na liczne zagrożenia środowiska naturalnego i kulturowego, na dz iałania czynników powodujących negatywne przeobrażen i a, prowadzących do utraty, bądź obniżenia walorów środow i ska. Należy podkreśl ić, że obecnie najpoważn iej szym zagrożen i em dla historycznych założeń i szczególnego klimatu uzdrowisk są (oprócz występujących w innych zespołach zabytkowych) te czynniki, które, paradoksalnie, wynikają ze szczególnych funkcj i miejscowości. Wiążą si ę np. z potrzebą
I
1 88
Z A G O SPODARO WANI E M IE J S C O WOS C I T U RYS TYCZ N YC H
ciągłego postępu
w naukach medyanych, który narzuca komodernizacji urządzeń sanatoryjnych i leczniczych. Na obn i żenie walorów środowiska w danej miejscowości mają wpływ w szaegól ności następujące aynniki: • zły stan środowiska danego obszaru i transgraniane przemieszaanie się zanieayszczeń; • chaotyana i niekontrolowana urbanizacja m iejscowości (spowodowana np. rozwojem funkcj i kolidujących z wymaganiami leanictwa uzdrowiskowego); • n i ewłaściwa lokalizacja zakładów przemysłowych w uzdrowiskach i ich najb liższym sąsiedztwie; n i euporządkowana gospodarka wodno -ściekowa (brak kanalizacji miejskiej, brak oczyszaalni ścieków), a ta kże brak racjonalnej gospodarki odpadami; nieprawidłowy i uci ążl iwy dla uzdrowiska u kład komunikacyjny (hałas, zanieczyszaenie powietrza, drgania); nieaność stałej
nieprzestrzeganie zasad formalnoprawnych ochrony obszaru (w szaególności decyzji wyn i kających z planów zagospodarowania przestrzennego - np. lokalizacja w strefie „A" uzdrowiska uciążliwych inwestycji, parkingów i garaży); • brak należytego stopnia bezpieczeństwa publicznego; • zła informacja i brak promocji ekologii; • nieskuteczność działań restrykcyjnych. Na proces degradacji środow iska przyrodniaego i kulturowego w okresie ostatniego półw i ecza złożyły się niekorzystne przekształcenia w trzech następujących etapach: • zniszaenia z okresu li wojny światowej, przy aym zniszczenia w wyniku dz iałań wojennych nastąpiły w warstwie zarówno materialnej, jak i niematerialnej; po przerwanej ciągłości rozwoju i tradycji, przywrócenie i odbudowanie wszystkich tych wartości (szczególnie zw i ązanych ze strefą ku lturową i klimatem społeanym) jest bardzo trudne i nie zawsze
I
możl iwe;
M IE JS COWOSC I U ZDR OW IS KOW E
m GUS. Stan
środow isk a -
2000. Warszaw a 200 1.
1 89
nie zawsze właściwa gospodarka przestrzenna w latach 1945-1989, cechująca się w pewnych okresach przerostem bazy hotelowo-sanatoryjnej nad i nfrastru kturą towarzyszącą (komunalną), prowadząca do tzw. „urbanizacji ułomnej" ze wszystkimi konsekwencjami dla przestrzeni i środowiska; • łamanie w ostatnim dziesięcioleciu obowiązujących przepisów, statutów uzdrowisk, podejmowanie działań gospodarczych i inwestycji niedozwolonych, także w strefach ochronnych; spekulacja ziemią (legalna i nielegalna), brak respektowania obowiązujących planów zagospodarowania przestrzennego, decyzje wymuszające zmiany w uchwalonych planach; presja inwestorów nastawionych przede wszystkim na osiągnięcie natychmiastowych zysków ekonomicznych, ale nie b i orących pod uwagę dalekosiężnych skutków realizowanych inwestycji. Wymienione przyczyny doprowadziły do obecnego, często nieefektywnego i niekonsekwentnego kształtu zagospodarowania turystyanego uzdrowisk. Zgodnie z informacją Gus232 aż 23 (czyli blisko połowa) uzdrowisk było zagrożonych u tratą walorów leczniczych. Zanieczyszczenia złóż mineralnych notuje si ę we wszystkich najbardziej znanych uzdrowiskach (Nałęczów, Szczawno-Zdrój, Romanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Busko-Zdrój i Krynica). Poza Jastarnią i Ju ratą na Półwyspie Hel wszystkie uzdrowiska pol.skie mają przekroczone dopuszczalne normy zapylenia i zasiarczenia powietrza atmosferycznego. Na degradację walorów uzdrowiskowych składają si ę również zły stan sanitarno-higieniczny (brak zorganizowanej spodarki odpadami, skażenie gleby i wód powierzchniowych) oraz przekraczanie granic pojemności i chłonności wskutek zbyt silnego ruchu turystycznego. Należy zwrócić uwagę na szczególną wrażliwość walorów m iejscowości uzdrowiskowych (przyrodniczych i kulturowych), na nieprzemyślane inwestycje i gwałtowne zmiany oraz podkreślić, że zarówno władze lokalne, jak i potencjalni inwestorzy powinni mieć świadomość, że
go-1
ZAGOSPODAROWANIE M IE J SCOWOSC I TURYSTYCZNYCH
190
Tabela 12. Profil lecznictwa w uzdrowiskach polskich (wybrane miejscowości)
I
Lp.
Uzdrowisko 1 Augustów
2 Busko-Zdrój 3 Ciechocine k
4 Cieplice-Zdrój
5 Czerniawa -Zd rój 6
Długopole -Zd rój
7 Duszniki-Zdrój 8
Goczałkowice -Zdrój
9
Gołdap
10 Horyniec-Zdrój 11 I nowrocław 12 Iwonicz-Zdrój 13 Jedlina-Zdrój
14
Kam ień
15
Kołob rzeg
Pomo rski
16 Konstancin 17 Krynica-Zdrój
Profil leczenia choroby ortopedyczno-u razowe, naczyń obwodowych choroby ortopedyczno -u razowe, dermatologiczne, kardiologiczne, osteoporoza, choroby dziecięce ortopedyczno -urazowe choroby ortopedyczn o-urazowe, neurologiczne, reumatyczne, kobiece, kardiologiczne, naczyń obwodowych, górnych dróg oddechowych, cukrzyca, otyłość, osteoporoza, choroby dziecięce schorzenia narządów ruchu, ortopedyczno-urazowe, neurologiczne, reuma tyczne, układu moczowego oraz Uako jedyne w Polsce) oczu; uwaga: poza walorami klimatycznymi uzdrowisko ma źródła ciepłych wód mineralnych choroby dziecięce, górne i dolne drog i oddechowe; uwaga: poza waloram i kli matycznym i uzdrowisko ma źródła wód mineralnych choroby układu trawienia, naczyń obwodowych, choroby dziecięce n arządów trawienia choroby kardiologiczne, n aczyń obwodowych, choroby układ u trawienia, choroby dolnych dróg oddechowych, choroby kobiece, osteoporoza choroby ortopedyczno-urazowe, neurologiczne, re umatyc zne, górnych oraz dolnych dróg oddechowych, choroby dzieci ęce choroby ortopedyczno-urazowe, dolnych dróg oddechowych, kobiece choroby reu matyczne, ruchu, dermatologiczne, kobiece choroby ortopedyczno-urazowe, reu matyczne, układu krążenia i nadciśnienie, układu trawienia choroby ortopedyczno-urazowe, neurologiczne, reumatyczne, układu trawienia, górnych dróg oddechowych, kobiece, otyłość, osteoporoza choroby nerek i dróg moczowych, górnych i dolnych dróg oddechowych, układu trawienia, choroby reumatyczne, ortopedyczno-urazowe choroby ortopedyczno-u razowe, choroby neurologiczne, reumatyczne, kardiologiczne, nadciśnienie, schorzenia dolnych dróg oddechowych, choroby dziecięce górnych oraz dolnych dróg oddechowych choroby ortopedyczno-urazowe, neurologiczne, reumatyczne, kardiologiczne, nadciśnienie, choroby skórne, cukrzyca, choroby dziecięce dolnych dróg oddechowych, endokrynologiczne oraz otylość choroby kardiologiczne i nadciśni e n ie, schorzenia u kładu nerwowego, choroby górnych dróg oddechowych choroby układu trawienia, cukrzyca, schorzenia nerek, kobiece, cho roby reu matyczne, górnych dróg oddechowych
M I E J SCOWOSC I UZDROW ISKOW E
18 Kudowa -Zd rój 19
Lądek-Zdrój
20 Muszyna 21 Nałęczów 22 Polanica-Zdrój 23
Pol ańczyk
24
Połczyn -Zdrój
25 Przerzeczyn-Zdrój 26 Piwniczna-Zdrój 27 Solec-Zdrój 28 Sopot 29
Supraśl
30 Swoszowice 31 Szczawnica 32 Szczawnica-Zdrój 33 Świeradów-Zdrój 34 Świnoujście 35 Ustka 36
Ustroń
37 Wieliczka 38 Wysowa
19 1
choroby kardiologiczne, nadciśnienie, naczyń obwodowych, nadczynność tarczycy, choroby reumatyczne, choroby dziecięce, układu trawienia choroby reumatyczno -urazowe, skóry, kobiece, osteoporoza, choroby układu trawieni a, reumatyczne, endokryno logiczne, choroby dzieci ęce u kład u oddechowego choroby kardiologiczne i nadciśni enie, rehabilitacja kardiologiczna choroby ka rdiologiczne i nadciśnienie, schorzenia układu trawienia, choroby narządów ruchu choroby górnyc h dróg oddec howyc h, reumatyczne, endokrynologiczne choroby ortoped yczno -urazowe, układu nerwowego, choroby dzieci ęce (neurologiczne) choroby ortopedyczno-urazowe, neurologiczne i reu ma tyczne choroby górnych dróg odde chowych, ukła d u trawienia, reum atyczne choroby górnych i dolnych dróg odd echowych, kardiologiczne, choroby dzieci ęce u kład u moczowego, ortopedyczno-u razowe choroby reum atyczne, choro by dolnych dróg oddec howych, kardiologiczne, nad ciśnieni e choroby or topedyczne, reumatyczne choroby ort opedyczno-urazowe, reumatyczne, układu trawienia, derma tologiczne choroby górnych i dolnych dróg oddechowych, reumatyczn e, choroby dzie ci ęce dróg oddechowych Choroby układu moczowego, choroby dróg oddechowych, ukladu trawienia, reumatyczne choroby narządów ruchu, ortopedyczno-urazowe, reumatyc zne, ukła d u nerwowego, naczyń obwodowych, u kładu krąże nia, choroby dziecię ce dróg oddechowych (astma) choroby reumatyczne, ortopedyczno-urazowe, układ u nerwo wego, tarczycy, skórne, kardiologiczne, otyłość choroby reuma tyczne, ortopedyczno -urazowe, układ u nerwowe go, tarczyca, kardiologiczne, nadci śnienie, dróg oddechowych choroby dzieci ęce : dróg oddechowych choroby ortopedyczno -urazowe, układu nerwowego, re umatyczne, dróg oddechowych, kard iologiczne, otyłość choroby dróg odd echowych, skórne, alergie choroby układ u trawienia, dróg odde chowych, cukrzyca, choroby dróg moczowych, ortopedyczno-urazowe
Żródl o: zestawienie autora na podstawie danych GUS {za 2006 r.).
I
l
192
Z A G O SPODARO W ANI E M I E J SC O WOS C I T U RYS T YCZ N YC H
tylko rygorystyczne przestrzeganie zasad ochrony tych wartości może zagwarantować zrównoważony i harmonijny rozwój ekonomiczny uzdrowisk. Wszak m i ejscowości uzdrowiskowe powstają w oparciu o szczególne „dary natury'; jakimi są przede wszystkim wartości terapeutyczne klimatu oraz surowce lecznicze (wody mineralne, gazy, peloidy). Wraz z rosnącym poziomem św i adomości ekologicznej społeczeństwa na l eży się spodziewać wzrostu wymagań co do jakości stanu środow i ska i ochrony dziedzictwa kulturowego. Atrakcyjność uzdrowisk wynika z wysokich walorów środowi ska tych obszarów: zasobów bogactw naturalnych oraz licznych zabytków i zespołów zabytków harmonijnie skomponowanych z otoczeniem, ma równ ież związek ze wzg l ędnie dobrym zagospodarowaniem przestrzennym obszaru, będącym konsekwencją wieloletniej tradycji szczególnych zasad ochrony miejscowości uzdrowiskowo-turystycznych. Ten znaczny potencjał, jaki mają miejscowości uzdrowiskowe, może zostać wykorzystany w większym stopniu, intensywniej niż obecnie, pod warunkiem konsekwentnej ochrony obszarów uzdrowiskowych (stref, które mają szczególne właściwości, ale i są szczególnie wrażliwe) oraz nieprzekraczania „wytrzymałości ekologicznej" danego obszaru. Oczekuje się, że znowelizowana ustawa o uzdrowiskach, w której wyartykułowane są zagadnienia związane z wymaganiami ekologicznymi uzdrowisk, przyczyni się w przyszłości do harmonijnego i zrównoważonego ich rozwoju (art. 38-39 ustawy). Mają temu służyć, poza wyznaczaniem stref ochronnych (A, B i C) także zapisy operatów uzdrowiskowych, do których sporządzania są obligowane gminy uzdrowiskowe (art. 59 ustawy}2 33 .
iu
Por. ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdro·
8.5.
Miejscowości
pielgrzymkowe
wiskowym, uzd rowiskach i obszarach ochrony uzdro· wiskowej oraz o gminach
Odwiedzan ie miejsc uważanych za świę te jest praktykowane we wszystkich prawie religiach (islam, chrześcijaństwo,
uzdrowiskowych {Dz. U. z 2005 r. Nr 167, poz. 13 99).
M IE JSCOWOSC I PIE LGR Z YM K OWE
"• w Polsce za najstarszy ośro· dek kuhu, uwaźa
się Slęźę,
centrum religijne p1emion pogańsk i ch
in
ai do XI w. n.e.
Por. M. Orgelbrand, Słownik
polskiego. Wilno 1861.
j ęzyka
no Por. T. Lij ewski i in.,
Geografia turystyki Polski, op.
u7
cłt 'ł
Część
s. 148.
autorów publikacji
na temat turyzmu (np, A. Jackowski, Pielgrzymki i tu·
rystyka religijna - problemy terminologiczne {w:) Swi ęta przestrzeń świata,
Kraków
2003 lub W. Gaworecki, Turystyka religijno-piel·
grzymkowa lw:J Turystyka Warszawa 1998) rozróinia te dwa
pojęcia ,
ale w niniej·
szym tekści e, dla uprosz· czenia, autorka uiywa
pojęć
„pielgrzymka' I.. turystyka religijna" wymiennie. ua Por. Terminologia tury·
styczna WTO (World
Tou ń st
Organization}, Instytut Turystyki, Warszawa 1997. .u9 Tu nal eży pod kreślić, że
trudno precyzyjnie zmierzyć ska lę
ruchu pielgrzymkowego
- p on ieważ umyka oficj alnym statystykom i można j edynie
w pewnym przybliże n iu sza· cować
jego
wielk ość
w skali
roku na podstawie rejestro· wanych grup zorganizowa·
nych lub ilości udzielonych formalnie zarejestrowanych noclegów wdanej miejsco· wości
pielgrzymkowej.
uo Por, dane Instytutu Turystyki
w Warszawie (aktualizacj a maj 2003): www.intur.pl.
19 3
judaizm), a pielgrzymki jako forma praktyki religijnej były znane już w okresie antyku (np. w Grecji - do Delf} 234 • Podróże pielgrzymów są nie tylko szczególnymi, ale także najstarszymi formami turystyki. W języku staropolskim termin „ pielgrzymować" był rozumiany jako „wędrować, podróżować z natchnienia uczuć religijnych" 235 • Ten dualny charakter pielgrzymek (motywy religijne, a jednocześnie chęć podróży i ciekawość świata) występuje również w czasach współczesnych.
W nauce turyzmu pielgrzymowanie, czyli wędrówka pątników do miejsc kultu, uważana jest za jeden z rodzajów podróży turystycznej, z uwagi na występowanie wielu charakterystycznych cech (podróż poza stałe miejsce zamieszkania, odbywająca się po określonym szlaku, wymagająca zaspokojenia potrzeb recepcyjnych)236. Co więcej, uczestnicy pielgrzymek korzystają z tych samych, powszechnie dostępnych elementów infrastruktury turystycznej (transport, baza noclegowa i gastronomiczna), co zwykli turyści. Turystyka religijna 237, tak jak i inne formy turystyki, przybiera na sile w okresie letnim, w okresie świąt i tzw. „długich weekendów''. Zgodnie z terminologią przyjętą przez WTO (World Tourist Organization) możemy zaliczyć do turystyki pielgrzymkowej" zarówno uczestników pielgrzymki, jak i uczestników wydarzeń religijnych - pod warunkiem jednak podróży odbytej poza stałe miejsce zamieszkania 238 • Zgodnie z badaniami Instytutu Turystyki udział w pielgrzymce jest obecnie w Polsce najpopularniejszą formą turystyki, dla wielu osób wręcz jedyną, jaką kiedykolwiek uprawiali2 39. Szacuje się, że w pielgrzymkach bierze udział rokrocznie ok. 6 OOO OOO osób (stanowiąc 15% globalnego ruchu pielgrzymkowego). Większość z nich to niezamożni mieszkańcy wsi i małych miasteczek, dla których pielgrzymka to nie tylko szansa przeżyć religijnych ale i podróży o charakterze krajoznawczym 240• Co istotne zwiększa się stale udział młodzieży, która chętnie bierze udział 11
I
1 94
Z A G O SPODARO W ANI E M I E J SC O WOS C I T U RYS T YCZ N YC H
w pielgrzymkach wymagających aktywności ruchowej: pieszych i rowerowych 241 • W Polsce, kraju o silnej tradycji katolickiej, szczególne znaczenie mają pielgrzymki do ośrodków kultu maryjnego, których obecn ie jest ponad 450. Są to sanktuaria, w których znajdują się wizerunki Matki Boskiej o szczególnym znaczeniu dla wiernych, słynące z n i ezwykłych łask i cudownych objawień. Sanktuaria maj ą znaczen ie jako miejsca pielgrzymek o zas i ęgu lokalnym, regionalnym, krajowym lub m i ędzynarodowym 242 • W tej ostatn iej grupie znajdu je s i ę Częstochowa (Jasną Górę ze słynnym wizerunkiem Czarnej Madonny odwiedza co roku ok. 3 500 OOO wiernych - z tego 1OO OOO stanowią goście z zagranicy) 243, Kalwaria Zebrzydowska (1 OOO OOO osób rocznie), Piekary Ś l ąsk i e (700 tys. osób roczn ie) oraz Niepokalanów (600 tys. osób rocznie)2 44 • Prawdopodobnie wkrótce do sanktuariów o ran dze międzynarodowej dołączy Stary Licheń koło Konina, w którym powstaje Bazylika Matki Bożej Li cheńsk i ej - bę dąca dla odw i edzających pielgrzymów poza przeżyci em religijnym - równ i eż atrakcją turystyczną z uwagi na swe gigantyczne rozmiary. Rośnie też z roku na rok popu l arność sanktuariów położonych w rejonach o uznanych walorach turystycznych (np. Św i ęta Lipka na Mazurach, zaliczana do najstarszych sanktuariów maryjnych, odwiedzana przez 200 tys. osób rocznie)245 • Dla wyznawców prawosław i a, najważniejszym sanktuarium w Polsce jest Grabarka 246 • Ruch pielgrzymkowy, tak jak i inne fo rmy ruc:hu turystycznego, wymaga odpowiedniego przygotowania obszaru recepcyjnego. Do podstawowej infrastruktury turystycznej, którą należy zapewn i ć pielgrzymom, zaliczamy bazę noclegową, gastronom i czną, usługi komunikacji, handlu oraz tzw. „uzupelniające" 247 • W okresie wczesnego średn i ow i ecza pątnicy znajdowali gościnę w klasztorach i hospicjach, później w gospodach i zajazdach,
1
1•1
Np. wśród
m łodzieży
francuskiej coraz bardziej
popularne są pielgrzymki piesze i rowerowe szlakiem św .
Jakuba (z Owernii do
Santiago dl Compostella).
i-0
Cho ciaż trudno przeżyć
jest wobec
religijnych
poj ęcie „ra ngi" -
wartości uje się
stosować
umownie
sanktuaria,
uwzględniając takie kryteria,
jak np. tradycja i historia, i l ość i liczebność pielgrzymek. 241
Por. A. Jackowski,
Pielgrzymki I t urystyka religijna w Polsce, op. cit.
2
«
Ola porównania najsłynniej· sze sanktuaria Europy
notuj ą
w skali roku odpowiednio: Lourdes 6 OOO OOO pielgrzy·
mów, Rzym 8 ooo ooo piel· grzymów (por. A. Jackowski, Przestrzeń i sacrum, Kraków
1996). 243
N ależy zaz na czyć, ie
w
1936
r. Stolica Aposto lska
wyd ała
Dekret Kongregacji
Soboru
maj ący
na celu
wzmocnienie religijnego charakteru pielgrzymek oraz od różn i en i a
pielgrzymki od
turystyki krajoznawczej.
Dekret wylącz yl z grupy sanktua ńów te obiekty
sakralne, które byly popu· larnym celem podróży tury
4
stycznej, 240
Kult maryjny jest jednakowo silny w
Ko ści ele
katolickim
jak i prawosł awnym, co j est kons e kw e ncj ą
dziedzictwa
wspólnego
si ę gaj ącego
pierwszego tysi ąclecia chrześcij aństwa .
M IE JS COWO S CI PIE LGRZ YM K OWE
ur Do tej grupy zaliczamy np, usłu g i przewodnickie, informacyjne, bankowe, zdrowia {por. W. Gaworecki.
Turyst yka, op. cit.).
19 5
od XVIII w. - w hotelach. Należy podkreślić, że w historycznym procesie osadnictwa, miejscowości, w których znajdowały się sanktuaria maryjne, rozwijały się na ogół z uwzględnieniem konieczności obsługi ruchu pielgrzymkowego (Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska, Święta Lipka). Rozwój gospodarczy tych ośrodków był związany z usługami noclegowymi i ży wieniowymi świadczonymi pielgrzymom, a także z wyrobem i sprzedażą dewocjonaliów oraz z wymianą towarową. Ruch pielgrzymkowy i miejscowości związane z kultem religijnym były wręcz jednym z istotnych czynników kształtujących sieć osadniczą:
iu
Por. M. Kleczkowska· Zaleska. Geografia osadnic· twa. Warszawa 1978.
osiedla powstawały przy miejscach kultu (np. Kalwaria Zebrzydowska); powstanie kultu przyczyniało się do rozwoju już istniejącej jednostki osadniczej (np. Częstochowa); • powstawały nowe lub rozwijały się istniejące osady, obsługu jące pielgrzymów wzdłuż szlaków pątniczych (np. Przyrów na szlaku Warszawa - Częstochowa)248• Aż do li wojny światowej osady nastawione na obsługę pielgrzymów miały bogatą infrastrukturę (noclegi, wyżywienie). Tradycja ta znowu jest obecnie odbudowywana. Współczesna baza noclegowa służąca pielgrzymom obejmuje różnorodne obiekty (np.: hotele, motele, pensjonaty, schroniska, kwatery prywatne, kempingi i biwaki). Baza gastronomiczna składa się najczęściej z restauracji, kawiarni, barów, stołówek, jadłodajni. Rejestrowana baza noclegowa występuje w wszystkich pularnych ośrodkach pielgrzymkowych, liczy łącznie 11 O tys. miejsc (60% to obiekty ogólnodostępne; 35% kwatery prywatne; 5% to baza kościelna). "Domy pielgrzyma" znajdują się w 50 miejscowościach (służąc także funkcjom szczególnym np. również jako domy rekolekcyjne)249 • Już na początku XX w. stwierdzono, że powiększający się ruch pielgrzymkowy, szczególnie w większych ośrodkach, mających
po-1
149
Por. A. Jackowski, i sacrum, op. cit.
Prze strze ń
1 96
Z A G O SPODARO WANI E M IE J S C O WOS C I T U RYS TYCZ N YC H
inne (poza obsługą pielgrzymów) funkcje, może powodować konflikty przestrzenne. W okresie li RP podjęto kon kretną inicjatywę uregulowania polityki przestrzennej w (zęstochow i e tak, aby z jednej strony poprawić warunki pobytu ogromnych rzesz pielgrzymów, a z drugiej poprawić wa run ki życi a stałych miesz kańców . Prace nad planem regulacyjnym (prowadzone pod kierunkiem Edwarda Usakiewicza) przerwała li wojna światowa 250 .
no Por. A. Jackowski1 Sw ięta
Niestety, tzw. urbanistyka ułomna'; którą obecnie dostrzegamy w wielu miejscowościach (np. w Częstochowie: brak odpowiedniej bazy noclegowej, celowe zniekształcen i e i oszpecenie historycznej "osi jasnogórskiej'; wprowadzenie do miasta przemysłu) - to rezultaty św i adomej, antykościelnej polityki pań stwa po li wojnie św i atowej. Dążąc do ateizacji społeczeństwa, władze konsekwentnie b l okowały w ośrodkach kultu nowe inwestycje, zmuszały do likwidowania istniejącej prywatnej bazy hotelarskiej i gastronomicznej (np. w Kalwarii Zebrzydowskiej). W ten sposób w latach 1945-1990 celowo usiłowano utrudnić rozwój ruchu pielgrzymkowego i 11 zamykać przed wiernymi miejsca kultu religijnego 251• W konsekwencji niewystarczają cej pojemności bazy noclegowej, wielu pielgrzymów przybywa obecnie do sanktuarium tylko na kilka godzin. Prawdopodobnie ta sytuacja rychło si ę zmieni się, bowiem w interesie mieszkań ców gmin, w których znajdują si ę sanktuaria, l eży rozwijanie, z myślą o pielgrzymach, sektora usług hotelarskich i gastronomicznych. Wszak w warunkach nieprzerwanego funkcjo nowania wolnego rynku, ośrodki kultu religijnego w Europie Zachodniej (Lourdes, Santiago di Compostella) mają rozwinięty cały znaczący tzw. 11 przemysł turystyczny'; związany z produkcją i sprzedażą dewocjonaliów i pamiątek oraz świadczeniem usług, przede wszystkim transportowych, hotelarskich, żyw ie niowych i przewodnickich. Jednak, na co zwrócono uwagę już w li RP, potrzeba rozwoju różnorodnych usług turystycznych
1
przest 12eń świata ,
op. cit.
11
11
2 1 '
Por. A. Jackowski1 Przestrzeń i sacrum, op. cit .
M IE J SCOWOSC I PIE LG RZY M KO WE
1 97
w popularnych miejscowościach pielgrzymkowych i dążenie do jak najpełn i ejszego zaspokojenia rosnącego tam popytu - często wymyka się spod kontroli i przyczynia do istotnych konfliktów przestrzennych: zakłócenia spokoju sanktuarium, walorom środowiska przyrodniczego i kulturowego, utrudnienia życia codziennego stałych mieszkańców. Zaniedbania polityki przestrzennej odnośn i e zagospodarowania turystyczne.go w miejscowościach pielgrzymkowych mają wielorakie przyczyny. Jedną z nich jest brak konsekwentnie wyznaczonych stref funkcjonalnych (mieszkaniowej, sacrum i obzagrożen i a
sługi
ruchu pielgrzymkowego). W konsekwencji - szczególnie trudnym okresem są w tych miejscowościach dni uroczystości religijnych, odpustów, ponieważ występuje wtedy konieczność przyjęcia tysięcy pielgrzymów na obszarze najczęściej do ta"
1
,.Napisane jest: Mój dom ma być domem modlitwy, a wy czynicie z niego jaski nię
zbójców" (Ewangelia
wed ł ug św.
Mateusza);
por. Pismo Swięte Starego i Nowego Testamentu [„Biblia Tysi ąclecia"],
Warszawa
1990, s. 1147.
2 -u
Por. w. Alejziak, Turystyka
w obliczu wyzwań XXI wieku. Kraków 2000; K. Przecławski1 Człowiek
a tury-
styka. Kraków 1997. n • Popu larność powi eści Paula
Coelho i obecną modę na turystykę religijną wykorzy· stał rząd
Hiszpanii,
promując
w 2003 r. swój kraj j ako . kraj pielgrzymów" (n a plakacie zaznaczając trasę w ę d rówki o pi s aną
w ksi ążce - histo-
ryczny . Szlak św. Jakuba" do Santiago di Compostella).
kiej funkcji nieprzygotowanym. Z konieczności powstają wtedy w przypadkowych miejscach (często pozbawionych infrastruk-
tury technicznej, sanitarnej) osiedla namiotów, uruchamia specjalne, dodatkowe
połączenia
si ę
komunikacji publicznej, mobi-
lizuje służby miejskie (punkty sanitarne, patrole policji). Zdarza si ę, że pomimo najlepszych chęci i wysiłku organizatorów, towarzyszy tym dz i ałaniom nielad i hałas, nie do uniknięcia są dysfunkcje przestrzenne. Zagrożony jest wówczas również spokój i majestat samego sanktuarium 252 • Przełom XX i XXI w. - to okres rozwoju ruchu pielgrzymkowego w Polsce. Prognozy kierunków rozwojUI turystyki pielgrzymkowej w XXI w. wskazują na prawdopodobne utrzymanie zainteresowania turystyką religijną również w przyszłości. Ma to zw i ązek np. ze skłonnością do refleksji, potrzebą uczestniczenia w życiu religijnym - związa nymi z przełomem stuleci, nastrojami społecznym i 253• Na silną potrzebę mistycyzmu i skupienia odczuwaną przez współcze snych, zwraca uwagę Paulo Coelho w swojej popularnej pow i eści Pielgrzym 254 . Niewątpl iwie w Polsce na rozmiary ruchu pielgrzymkowego miała istotny wpływ postawa Jana Pawła li,
I
1 98
Z A G O SPODARO WANI E M IE J S C O WOS C I T U RYS TYCZ N YC H
„ Papieża -Pie l grzyma';
którego nieprzerwane pielgrzymki do dla wiernych 255 • Masowa turystyka religijna, co należy podkreślić, ma szczególne znaaenie dla społeaeństw n iezamożnych (a takim jesteśmy obecnie), jako jedna z najtańszych form aktywności turystyanej. Ma też niebagatelne znaczenie dla rozwoju przedsiębior czości lokalnej i wielu m ieszkańców miejscowości, w których zlokalizowane są sanktuaria, wiąże swoją przyszłość z obsługą ruchu pielgrzymkowego. Przykład Niepokalanowa dowodzi, że dobre efekty może aasem przynieść pozostawienie obecnej struktury - tzn. wielu drobnych, rodzinnych przedsiębiorstw obsługujących turystów, a zaniechanie budowy ogromnych hoteli, z których dochody aerpaliby jedynie nieliani (a których kubatura mogłaby ponadto stanow ić dysonans przestrzenny dla dominanty sanktuarium). Takie rozwiązan ie pozwala zachować na danym obszarze harmonię przestrzenną i społecz ną, a jednocześnie zrównoważyć jego rozwój gospodarczy. Prawdopodobnie jednak, pon ieważ rozwojowi ruchu pielgrzymkowego (masowego i indywidualnego) będą towarzyszyć (tak jak to ma miejsce z innymi formami turystyki) coraz większe oczekiwania konsumenckie, żądania wyższej i bardziej urozmaiconej jakości usług świadaonych w hotelarstwie, gastronomii, komunikacji - trzeba się l i czyć z konieanością zreformowania obecnej (wciąż 11 siermiężnej") oferty. Wydaje si ę w ięc, że dla tych szczególnych miejscowości recepcyjnych, jakimi są miejscowości, w których zlokalizowano sanktuaria maryjne, utrzymanie skali drobnej przedsięb iorczości, a jednocześnie zaspokojenie rosnących oczekiwań pielgrzymów (jakościowych i i lościowych) w stosunku do zagospodarowania turystycznego, będzie szansą kompromisu: czynnikiem rozwoju gospodarczego i warunkiem ładu urbanistycznego, spokoju społecznego (dz ię ki utrzymaniu ducha wspólnoty i więzi rodzinnych)2 56. Rozwój usług turystycznych nie powinien spowodować dysfunkcji różnych zakątków świata były i są i nspiracją
I
2
"
Na fenomen odrodzenia w spo łeczeństwie polskim potrzeby uczestniczenia
w życiu religijnym i powszechną „oczyw i stość
przyna leżno ści do Kościoła~
wskazuje Konrad Kucza Kuczyński:
Por. K, Kucza
Kuczyński,
Nowe Kościoły
w Polsce.Warszawa 1991.
2 0 '
Por. A. Pawlikowska-
Piechotka, Etyka a zagospodarowanie turystyczne (w:J . Problemy Ekologii" vol. VI, nr6 (36)/2002.
M IE JS COWOSC I PIE LGRZY M K OWE
nr Wydaje się, ie w wielu miej· scowościach
pielgrzymko-
wych wci ąż niewykorzystaną szansą taniej oferty noclegów dla niezamożnych pielgrzymów są gospoda rstwa
agroturystyczne. Byłaby to j e dnocze śn ie mo ż liwość
ekonomicznej aktywizacji terenów sąsi edzkich, traktowanych jako dodatkowa, o z up ełni ająca,
strefa obsługi ruchu turystycznego.
1 99
przestrzennej w miejscowościach pielgrzymkowych. Ponieważ sanktuaria będą w przyszłości prawdopodobnie narażone na nasilenie ruchu pielgrzymkowego, wydaje się konieanym wyznaczenie stref o· charakterystyanej funkcji i programie: • „przestrzeni sacrum": sanktuarium i jego otulina; „przestrzeni obsługi turystyanej": w której powinny znajdować s i ę wszystkie elementy podstawowego zagospodarowania turystycznego, takie jak: baza noclegowa i baza gastronomiczna (o różnym standardzie) oraz parkingi W programie „strefy obsługi pielgrzymów"; warto też przewidz i eć usługi zaspakajające różnorakie potrzeby gości (np. sklepy wielobranżowe, usługi foto, punkty apteczne i pomoc l ekarską) 257; „ze społu mieszkaniowego" (ludności n i ezaangażowanej w obsługę pielgrzymów). Wymienione strefy funkcjonalne, chociaż różniące się programem, powinny być komun ikacyjnie powiązane i harmonijnie współdziałać. Ważnym problemem z zakresu działań planistycznych jest na przykład organizacja ruchu drogowego (dojazd do miejscowości oraz bezpieczny ruch wewnętrzny). W wielu miejscowościach natężony ruch drogowy, szczególnie w dni świąt odpustowych, jubileuszy, procesji, św i ąt religijnych - powoduje „zapaść komunikacyjną'; czyli niemożliwe do rozładowania korki, które przyczyniają się do obniżenia wartości estetycznych danego miejsca i są czynnikiem pogorszającym jakość środowiska (hałas, zanieczysz-1 czenie powietrza i gleby), a także utrudniającym harmonijny rozwój przestrzenny. Specyfianego zagospodarowania przestrzennego potrzebują nie tylko miejscowości, ale także dzielnice wielu miast polskich, w których znajdują się miejsca kultu (np. Katedra Wawelska z Grrobem św. Stan i sława; Katedra Gnieźnieńska z Grobem św. Wojciecha; kościół św. Stanisława Kostki na
200
Z A GOSPODARO WANIE M IE J S C O W O S C I T U RYS TYCZNYC H
Żoliborzu
w Warszawie z grobem i pomnikiem księdza Jerzego Refleksji planistycznej wymagają również miejsca wzdłuż szlaków pątniczych (tylko do Częstochowy wytyczono 50 szlaków, korzystają z nich setki tys ięcy pielgrzymów rocznie). Drogi pątnicze mają bogatą tradycję historyczną, do której chyba warto sięgnąć. Wiele szlaków było oznaczanych krzyżam i i kapliczkami przydrożnymi - są to nadal wzruszające i cenne symbole tożsamości polskiego krajobrazu kulturowego. Odrębnym zagadnieniem, wymagającym osobnych stu diów, jest trudne i drażliwe zagadnienie wyznaczan ia granic pojemności turystycznej miejscowości pielgrzymkowej i określanie (przy konsultacjach ze strony przedstawicieli diecezji) granic rozwoju infrastruktury turystycznej (przede wszystkim bazy noclegowej). Przestrzegan ie takich granic może zapewnić utrzyman ie szczególnego uroczystego i miPopiełuszki).
stycznego nastroju
„ świętej
przestrzeni''.
ochronę wartości
kulturowych i przyrodniczych, bezpieczeństwo i komfort pielgrzymom, a ta kże pozwo l ić na harmon ijne funkcjonowan ie miejscowości i godziwe warunki życia stałych jej mieszkań ców, utrzymanie cennych więzi społecznych i rodzinnych 258 • Wymienione problemy powinny być uwzględniane w planach zagospodarowania przestrzennego m i ejscowości lub dzielnic miast, do których podążają pątnicy, oraz ośrodków położonych wzdłuż szlaków pielgrzymek - jako wymagające szczególnych rozwiązań. Ponieważ sanktuaria różn ią się między sobą historią, specyfiką jako miejsca kultu oraz strukturą przestrzenną (są to organizmy zwarte, jak np. Niepokalanów - skoncentrowany wewnątrz murów klasztornych, ale także rozproszone, jak np. Kalwaria Zebrzydowska zajmująca stosunkowo rozległy obszar) - nie sposób mechanicznie stosować uogóln ionych, jednakowych dla wszystkich rozwiązań plan istycznych.
I
2
"
Por. A. Pawlikowska-
Piechotka, Etyka a zagospo· darowanie turystyczne, op. cit.
M IE JS CO WOSC I PIE LG RZY M KO WE
201
Zrównoważony rozwój wielorakich funkcji, w tym uwzg l ęd niania zagospodarowania turystycznego w miejscowościach pielgrzymkowych - wymaga indywidualnych, szczegółowych studiów i analiz, ponieważ powinien być dostosowany zarówno do charakteru przestrzennego sanktuariu m, tożsa mości jego krajobrazu kulturowego, jak i wielkości ruchu pielgrzymkowego.
I
UWA RUNK O WA N I A Z R Ó WN O WA Ż ON E GO .. .
2 03
9. Uwarunkowania zrównoważonego zagospodarowania turystycznego
"
9
Por, L. Lomine, J. Edmunds.
Key Concepts in Tourism. New York 2007, s. 179- 180.
2oo
Por. W. Kurek i in'Y Turystyka.
Warszawa 2007, s. 473-474.
1o1
Por. l. lomine, J. Edmunds. Key Concepts In Tou rism, op, cit.
Turystyka zrównoważona jest obecnie jednym z najistotniejszych zagadnień związanych z perspektywami rozwoju turystyki. Autorzy prac pośw i ęconych teorii turyzmu zwracają uwagę na trudność definicji tego terminu 259 . Pojęcie „turystyki zrównoważonej" nie ma jednolitej, powszechnie przyjętej definicji, mimo że problem był podejmowany między innymi przez treść dokumentu ,,Agenda 21 " (1992 r.), Radę Europy (1995 r.)260. Najczęściej „turystyka zrównoważona" jest rozumiana jako respektowanie wartości kulturowych, społecznych i przyrodniczych obszaru, w którym turyści przebywają, respektowanie i ochrona zasobów naturalnych i kulturowych, szacunek dla tożsamości, tradycji i stylu życi a społeczności lokalnych przy jednoczesnym wykorzystywaniu (przede wszystkim przez społeczność lokalną, w mniejszym stopniu przez inwestorów zewnętrznych) ekonomicznej szansy, jaką niesie turystyka dla rozwoju gospodarczego regionu. Wielu autorów wymienia pożądane formy turystyki, spełniają ce takie uwarunkowania (ekoturystyka), przeciw stawiając je tym formom, które mogą być zagrożeniem dla zachowania walorów przestrzeni turystycznej (turystyka masowa) 26 1. Wśród przykładów turystyki zrównoważonej wymienia się trzy podstawowe modele (rozróżniane według kryterium siły oddz i aływania na środowisko): turystyka dominująca jako funkcja obszaru (polecany jako szansa rozwoju ekonomicznego obszarów ubogich); turystyka średnio lub słabo dz i ałająca na środow i sko (umożliw i ający harmonijny rozwoju turystyki, w zgodzie ze
środowiskiem);
turystyka o zredukowanym rozwoju (ekocentryczny, zakładający całkowite podporządkowanie funkcji turystycznych zadaniom ochronnym).
I
UWA R Ul>IKOWAN I A Z RÓWNOWA Ż ON E GO .„
20 4
W 2004 r. WTO przyjęła definicję zrównoważonego rozwoju turystyki jako takiego, który obowiązuje wszystkie formy turystyki (od kwalifikowanej po masową), polega na zachowaniu równowagi między przyrodniczym, kulturowym i spoleanym środow i skiem, uwzg l ędn i a potrzeby ekonomianego rozwoju danego regionu. W jakim stopniu dotyczą nas praktyane zastosowania zasad zrównoważonego rozwoju turystyki i jaki model rozwoju dla gospodarki przestrzennej wydaje się dla obszaru Polski najbardziej pożądany? Obecn ie na 1O OOO m i esz kańców Polski przypadają 44 miejsca w bazie hotelowej, jest to najniższy wskaźn i k wśród krajów Unii Europejskiej (dla porównania w Austrii jest powyżej 400 miejsc) 262 • Najprawdopodobniej konieczny będz i e dalszy rozwój bazy hotelarskiej oraz inwestycje poaynione w sektorze usług towarzyszących, aby zaspokoić potrzeby rosnącego ruchu turystycznego w naszym kraju. Zwiększona podaż usług
specjalistycznych
już
ma miejsce, bo - jak wyn i-
ka z danych GUS za lata 2000-2006 - liczba obiektów hotelarskich w Polsce stale si ę powiększa . Trudno j ednak obecnie przesądzać j ak dynamiczne będą to procesy. Z jednej strony bowiem planowany udz i ał Polski w imprezie EURO 2012 najprawdopodobn iej te zmiany przyśpieszy, z drugiej kryzys ekonomiczny odczuwany w skali globalnej - będz i e je spowalniał. Z kolei z uwagi na istotne zróżn i cowanie regionów turystyanych i nierównomierny przestrzennie rozwój ruchu tury-
styanego -
przyjęcie
najkorzystniejszych kierunków polityki
zagospodarowania turystycznego będzie wymagać indywidualnych studiów nie tylko regionów, ale i miejscowości, a nawet dzielnic miast. Mamy bowiem już do czynienia w wielu ośrod kach z nasyceniem usług turystyanych (Zakopane, Półwysep Helski), a jednoaeśn ie są regiony kraju o niewykorzystanych potencjalnych możl i wościach rozwoju turystyki (Podlasie)
1
i wciąż o zbyt skromnej ofercie usług turystycznych. Rozwój
"" Por. GUS, Turystyka
w 2006
roku. Warszawa 2007.
UW AR UNK O W AN I A ZRÓ WN O WA Ż ON EG O .. .
2 05
turystyki na obszarach mniej wśród turystów popularnych ma nie tylko znaczenie ekonomiczne, edukacyjne, wpływa korzystnie na poprawę infrastruktury technicznej i społecznej - ma też istotną wartość, jaką jest wzmacnianie patriotyzmu lokalnego, uaenie tolerancji, przyjaźni. Rozważając proekologiane sposoby realizacji tych programów, przyszłe zrównoważone kierunki rozwoju turystyki w Polsce, należy uwzględnić następujące uwarunkowania: • dostępność komunikacyjną obszaru turystycznego (liabę prywatnych samochodów; drogi - ich jakość oraz przepustowość; transport publiczny - jakość usług oraz rozkład stacji kolejowych, przystanków kolejowych, rozmieszczenie portów i lotnisk); • jakość środowiska (stan wód, powietrza i gleb; harmonia i piękno krajobrazu; stan i dostępność obiektów historyanych); aktywność samorządów terenowych (organizacja ruchu turystycznego, obsługa recepcyjna turystów, dostrzeganie istoty funkcji turystycznych obszaru w planach zagospodarowania przestrzennego); oraz niezależne od obszaru: • przesłanki społeane (ilość czasu wolnego, prawa do urlopu, wzrost dochodów ludności, rozwój turystyki biznesowej, kongresowej i motywacyjnej); • przesłanki polityane (polityka socjalna państwa, polityka turystyana i ekologiczna państwa, bezpieczeństwo publiane i spokój wewnętrzny; dostrzeganie w turystyce atrakcyjnych korzyści gospodarczych); rozwój dróg informacji, reklama i marketing. z kolei wymieniając zagrożenia harmonijnego, proekolo-1 gicznego zagospodarowania przestrzeni turystyanej, należy przede wszystkim pamiętać o takich negatywnych zjawiskach towarzyszących inwestycjom turystycznym, jak:
206
UWA R Ul>IKOWAN I A Z RÓWNOWA Ż ON E GO .„
• dewastacja krajobrazu (zakłócen i e harmonii przestrzennej wskutek niekontrolowanej, bezplanowej zabudowy, inwestycji niezgodnych z decyzjami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, zbyt intensywnego zabudowywania obszaru, przekraczania skali m i ejscowości inwestycjami wielkokubaturowymi, niskiej estetyki architektury); • zagrożenia środowiska (uciążl iwy przemysł, brak odpowiedniej infrastruktury technicznej towarzyszącej rozwojowi urbanistycznemu m i ejscowości, np. oczyszczalni :ścieków, zorganizowanych wysypisk i spalarni odpadów); przekroczenie granic pojemności turystycznej (nadmierne zaludnienie miejscowości turystyczno-wypoczynkowych, sezonowo występujące „przeludnienie" - brak możliwości gwarancji odpowiednich usług i jakości środowiska); zagrożenia zdrowia i życi a (towarzyszące nadmiernemu zagęszczen i u miejscowości patologie społeczne, alienacja społeczna, kradz i eże,
napady rabunkowe, napady na drogach,
i włamania do samochodów, alkoholizm, narkomania; choroby epidemiologiczne i pospolite); zaśm i ecan i e plaż, ulic i parkingów, zanieczyszczanie zbiorników wodnych, hałas. Zagospodarowanie turystyczne, tak jak inwestycje w innych dziedzinach gospodarki, może mieć negatywne oddz iaływanie na środowisko. A w ięc tak jak w przypadku gospodarki przestrzennej wobec innych sektorów, zamierzone działan i a w segmencie turystyki wymagają w fazie przygotowań opracowywania wielobranżowych raportów, ocen oddz i aływan ia na środow i sko (OOŚ), od których wyników powinny za l eżeć uwarunkowania (kierunki i intensywność) zagospodarowania turystycznego danego obszaru ~, decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach"}263. Zgodnie z prawem EU wykonywanie raportów OOŚ powinno dotyczyć każdego procesu inwestycyjnego, mogącego stanow i ć potencjalne zagrożenie dla wartości środowiska
I
kradz i eże
i&
Por. ustawa z dnia 18 maja 2-005 r. o zmianie ustawy -
Prawo ochrony
śro d ow i ska
oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2005 r. Nr 113, poz.
954, (art.46)).
UW AR UNK O W AN I A ZRÓ WN O WA Ż ON EG O . „
2 07
przyrodniczego i kulturowego. Pon ieważ takie walory ma „przeze szczególną uwagą dążyć do wyeliminowania ewentualnych niepożądanych inwestycji, mogą cych obniżyć jakość środowiska. Z dyrektywami Rady Europy w tej materii 264 są spójne ustalenia polskich aktów prawnych: • ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony strzeń turystyczna~ należy
,„
Por. Dyrektywy Rady Europy :
a) z dnia 27 czerwca 1985 r. nr 85/ 337/ EWG, b) z dnia 21 maj a 1992 r. nr 92/43/EWG,
c) z dnia 2 kwietnia 1979 r. nr 79/409/EWG.
środow iska;
• ustawa z dnia 10 maja 2005 r. o zmianie ustawy - Prawo ochrony środowiska w zakresie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych ze sporządzaniem raportu oddziaływania na środow isko (OOŚ); ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody; ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane. Przepisy przewidują udz i ał organizacji ekologicznych w postępowan i u (w ramach konsultacji społecznych oraz na prawach strony). Dla utrzymania zrównoważonego rozwoju ruchu turystycznego organy administracji rządowej oraz samorządy terytorialne powinny być zainteresowane walką z wymienionymi negatywnymi zjawiskami. Opierając się o powyższe wnioski, można sformułować następujące zasady polityki przestrzennej w odniesieniu do zrównoważonego zagospodarowania turystycznego: Poprawa (modernizacja, ulepszanie) istniejącego już zagospodarowania turystycznego (nowa infrastruktura turystyczna, modernizacja istniejącej, dbałość o zachowanie harmonii zagospodarowania przestrzennego i tożsamości, przestrzeganie granic chłonności obszarów i pojemności ośrodków, poprawa infrastruktury technicznej i społecznej danej miejscowości, korzystanie z istniejącej infrastruktury turystycznej przez ludność miejscową - tym samym przeciwdziałanie frustracji i zjawisku
I
208
UWA R Ul>IKOWAN I A Z RÓWNOWA Ż ON E GO .„
„getta turystycznego" 265; większe wykorzystanie transportu publianego - np. i stniejących linii kolejowych); Pobudzenie miejscowej gospodarki (inicjowanie możliwości inwestycji dla kapitału krajowego i zagranianego, wspomaganie lokalnych aktywności, zwłaszaa skali • przedsiębiorstw rodzinnych"); Promocja form turystyanych na terenach wiejskich (agroturystyka), przychylnych środowisku i opartych na naturalnych zasobach, również surowcach leaniczych, bogactwie dziedzictwa kulturowego (turystyka przyrodnicza, krajoznawcza, kulturowa, turystyka wodna, wędrowna, wiejska, kulturowa, pobyty kuracyjne w uzdrowiskach, krajoznawstwo i poznawanie elementów kultury ludowej i folkloru polskiej wsi, turystykę aktywną), możliwą do rozwijania szczególnie na terenach o małym ruchu turystycznym i niskim zagospodarowaniu - np. Podlasiu); Rozwój wielu form turystyki przygranicznej i tranzytowej (podróże przygraniane, tranzytowe, zakupy, uczestnictwo w lokalnych imprezach sportowych i kulturalnych); Rozwój turystyki w miastach (pobyty w dużych ośrodkach, turystyka kulturowa, zwiedzanie zabytków galerii i muzeów, turystyka połąaona z wycieakami na terenie regionu, uaestnictwo w wydarzeniach kulturalnych, sportowych i handlowych - np. targi); Rozwój turystyki biznesowej (podróże służbowe, uczestnicy konferencji, wystaw i targów - łączonych z innymi formami turystyki: np. ku l turową, promocją regionu); Adaptacja obiektów zabytkowych dla różnych funkcji związanych z bazą turystyczną (hotelarskich, gastronomicznych, usług towarzyszących - np. bankowych, handlowych), wykorzystywanie zabytkowych rezydencji, obiektów poprzemysłowych i historycznych obiektów militarnych, zabytków budownictwa ludowego.
I
2a:i
Por. W. Gaworecki, Turystyka,
op. cit., s. 348-349.
UWA RUNKOWAN I A ZRÓ WNOWAŻON E GO .. .
100
WTO, World Tourism Barometer. „Vo1ume
s:
nrl/2007. " " Por. Turystyka w roku op. cit.
2006,
20 9
Ruch turystyany rośnie systematycznie od wielu lat. Dane WTO z 2006 r. mówią o 842 milionach podróży na całym świe cie, odbywanych pomimo zagrożenia terroryzmem, konfliktów zbrojnych, kryzysu ekonomicznego (rosnących cen paliw) 266. Zgodnie z danymi GUS w 2006 r. przyjechało do Polski aż 65 115 OOO osób (najwięcej z Niemiec - 37 192 OOO turystów)267. Uaestnictwo Polaków w wyjazdach krajowych szacowana jest na poziomie 47% populacji (wyjazdy przynajmniej 2 dni). Jest oczywiste, że ta skala ruchu turystycznego (o rozmaitych jej formach) wymaga obecnie i wymagać będz i e w przyszłości (nawet, jeżeli ruch turystyany z powodów ekonomianych nie będzie nadal rósł tak dynamianie) uzupełniania i doskonalenia istn iejącego zagospodarowania turystyanego w zakresie infrastruktury noclegowej, gastronomicznej, usług transportu i uzupełniających . Istotne jest więc przyjęcie takich kierunków polityki przestrzennej (programów inwestycji na obszarach odwiedzanych przez turystów), które pozwolą zrównoważyć zaspokojenie podstawowych potrzeb na usługi turystyczne z koniecznością ochrony walorów przyrodniczych, kulturowych i społeanych środowiska - co jest zadaniem złożonym i wiel owątkowym, wymagać będzie szukania kompromisów, stałego monitoringu i przyjmowania różnych modeli rozwoju turystyki (także zmiennych w aasie).
I
211
Mate ri ał
ilustracyjny
Fot I Tur)'sti w Z1kop•nem (Slłnlsł1w
Szym•nski, dziad•k
1u1ori
(1935)
Fot 2 l1zienk1 Krołtwsklt w
Fot~
Wusuwie. zn1aą
9m1ch wzniesiony w roku 1901
3. Hotel.Bństorw W.trszawłe,
(według
projektu Wl1dysl1w1
uwu1ne n podsuwy rozwoju
Muconiego), pełni nltzmltnnlt od
turystyki n• danym ob5l11u
juz ponad stu 111 ukle um• funkclt
MATER I A Ł
2 12
I LUS TR ACYJNY
fot. 4. Hotel„Patria"' w Krynicy Górskiej; postawiony w roku 1934 {wed ług projekt u Bohdana Pniewskiego na zlecenie słynn ego tenora - Ja na Kiepury), wybitny przykład
stylu modernistyczno-monumentalnego, ten niegdyś luksusowy hotel - po t 945 znacznie
podupadł,
znacjonalizowany i prze-
w sanatorium (obecnie wymaga gruntownego remontu I modernizacji}.
kształcony
Fot. 5. Pensjonat,...Raj" w Krynicy Górskiej; postawiony około roku 1932 sąsie dztwie hotelu ,,Patria: z załoien i em mieszanej funkcji: na parterze zaprojektowano lokale usługowe, pi ętra dla fun kcji pensjonatu.
w bezpośredn i m
Fot. 6. Pensjonat w Szklarskiej
Porębi e
Górnej; urządzony
w zabytkowej willi z przeł omu XIX i XX wieku, otoczony rozległym ogrodem jest atrakcyjny dla rodzin z dzi ećmi, dla gości cen i ących spokój i kameralną atmosferę.
Fot. 7. Hotel „Wi to łdówka" w Krynicy Górskiej; postawiony
ok. roku 1888 {według projektu 8ronisława 8abla) jest jednym z najstarszych drewnianych, wielokondygnacyjnych hoteli w Europie. Obecnie po gruntownym remoncie i modernizacji cieszy się wi el ką po p ularnośóą. szczegól· nie gości z Niemiec. Francji i USA.
MA TERIAŁ
Fot. 8. Hotel „Bryza• w Juracie na
Półwyspi e
I LUSTRACY JNY
Helskim.
jest przykładem korzystnej metamorfozy, którą obiekt hotelarski moż e doznać, j eżeli inwestor obdarzony jest i ntu i cją I wyob raźnią .
2 I3
fot. 9. Hotel„Bryza"w Juracie; starann ie do
leża kowania,
urządzony
taras
altanka.
Po wykupieniu nieruchomości z rąk
bankrutuj ąc eg o zakładu przemysłowego, właści ciele
przeksz tałcili były ośrodek wczasowy w luksusowy hotel o ciekawym programie (sale konferencyjn e, kryty basen. zespół
lokali gastronomicznych, tarasy do
l eżakowan i a,
korty tenisowe, zadbany ogród).
Fot. 11. Dzielnica M ikołajek na Mazurach (..Wioska Żeg larska"), zrealizowana w latach 2000-2004, jest przykladem ciekawego zespołu o wielorakich funkcjach istotnych w ośrodku turystycznym: w stylizowanych na stare kamie· niczki domach (skala osady rybackiej) m ieszczą się pen· sjonaty. apartamenty wakacyjne, partery przeznaczono na lokale usługowe (handel gastronomia, usłu gi bankowe).
Fot. IO. Hotel wzniesiony w dzielnica Olcza w Zakopanem. na fotografii przyklad typowej dla rejonu gór architektury pensjonatów i hoteli. o kolejnych kondygnacjach mieszkalnych zaprojektowanych w brylewysokiego, stromego dachu
I
214
MATERIAL ILUSTRACYJNY
fot 12 Dom Prłcy Twórczej Ministetstwi1 Kułłury w R•dzltjowluch pomieszczenia techniczne, ule St· minaryjne 2n11lazły pomieszczenie w odremontowanych
Fot 13. Dom Pr•cyTworaej (DPT) w R•d?łtjowluch pod Wuutw41 pokoje gościnne mlesza4 Sił w ubytkowym
mo drtewlowym dworku (XVIII wiek).
budynkach gospodarczych folwarku
fot IS Sztokholm - nbytkowy J1cł11.AI Ch•pm•n: Jtst t•cumow•ny n• su1łe pay nl.brttzu wylfJY
Slfl>P'holmen. sluzy od wielu IH Jłko "'łłypowt t.dlro„
5Jco młod:nuow e..
„
Fot 14. Dom Pracy Twórczej w Mlądzu pod
Otwockiem, zosuł wzniesiony w roku 1936 llłrł· niem Kuy Ml•now~kle90 (wedlug projektu Slłn•sl•w• Koszayc-W~k-la• ) dt. !unkqi DPT jaką polni ftlłl>'lt rw•rn• (obttn1e winnoś< Polskiej Ahdema N•uk)
...
MA TERIAŁ
I LUSTRACY JNY
2I5
Fot. 1 7. leśn i czówka pod
Uktą
na
Mazurach. Dzięki decyzji Dyrekcji l asów
PaOstwowych„otwarcia/11 swojej bazy hotelarskiej i pokojów gościnnych dla wszystkich
Fot. 16. Jurata na Półwyspi e Helskim; dzięki parcelacji lasów w 1932 i wyty·
ch ętnych, służy
obecnie tury-
stom indywidualnym.
czeniu dzi a łek pod zabudowę letniskową, powstała tam przed 1939 rokiem osada licząca kil ka dziesiąt domów, za l ążek jednej z najbardziej popularnych miejscowości nadmorskich. Niewiele juz pozostało
fragmentów historyczneobecnie wt órnej parcelacji, zabudowywane intensywnie. wielokondygnacyjnymi pensjonatami go
układu
urbanistycznego, obszerne le śn e
działki u l egaj ą
i budynkami z mieszkaniami wakacyjnymi.
Fot. 19. Zagroda w rejonie Ukty na Mazurach. Na terenach wiejskich znajduje
si ę wiełe
opuszczonych siedlisk,
z nich to zespo ły o cechach zabytkowych, przykła · dy historycznego budownictwa ludowego; ich adaptacja dla funkcji domu rekreacyjnego jest szansą uratowania część
Fot.18. Zabytkowa zagroda
w Mazurskiej wsi Krzyże
nad Jeziorem Nidzkim; została zaadaptowana dla funkcji domu letniskowego - tym samym uratowana przed śmierci ą techniczną.
nie tylko samych budynków - ale i krajobrazu charaktery· stycznego d la historycznych układów przestrzennych wsi.
MATER I AŁ
2 16
ILUSTRACYJNY
Fot. 20. Pensjonat w Zakopanem {dziel· nica Olcza). Mieszkańcy Podhala już od ponad stu lat rozw ij ają usług i w sektorze turystyki; obszerne domostwa budowane są z myślą pomieszczenia nie tylko miesz· kania właściciela ale także pokojów dla gości; ze wzg lędów fiskalnych popularne
Fot. 21. Krajobraz w okoliuch Ukty na Mazurach. Urokliwy krajobraz, prze· waga tere-nów rolnych i le śnych, wody jeziora, pozwa l ają na rozwijanie usług agroturystycznych.
jest prowadzenie takiej dzi ałalności jako gospodarstwa agroturystycznego (w roku 2006 w powiecie tatrzallskim było zarejestrowanych 3 656 miejsc noclegowych
w kwaterach agroturystycznych oraz 34 112 miejsc w pokojach gościnnych) .
Fot. 22. Zakopane, bar. Pod Smrekami". W latach 1960· 1980 budowano w popularnych m iej scowościach turystycznych lokale gastronomiczne w wo lnostojących pawilonach. Wiele z takich lokali (szczególnie położonych w miejscowościach nadmorskich, pojeziernych) Jest czynnych jedynie sezonowo, w okresie nasilenia ruchu turystycznego.
Fot. 23. Restauracja w Warszawie, Stare Miasto. Tradycyjnie na Starówkach lokale gastronomiczne mieszczą się w kondygnacji parteru budynku maj ącego funkcje mieszkalne. Taka współczesna funkcja jest często zgodna z pi erwotną, wiele lokali gastronomicz· nych ma kilkusetletnie tradycje (Restauracja Wierzynka w Krakowie.. Winiarnia Fukiera w Warszawie).
MATERIAŁ
I LUSTRACYJNY
2 I7
Fot. 25. Zamek w Łańcucie Zamki
naldlł
do tych obiektów zabytkowych, którt prawie zawsze stanowią silną atrakcję turystyczną, Zamek w tańcu cle, którego Muzeum Wnęt12 Palacowych Jest Jtdnym
z najciekawszych w Europl~ a kolekcja zabytkowych powozów - Jedną z najwlęk· Fot. 24. Zakopan~ Kuźnice; popularne wśród turystów schronisko i restauracja. Częstt J•st l ąatnlt funkcji uslug hot•larsldch z 9 astronomicznymi (w
hottl.ch I ptnsjonatach wy!szych kategorii- jest obow i ązkowe).
szych na świecie, cieszy si( niesłabn~· cym zainteresowaniem wśród turystów krajowych zagranicznych W nmku są oferowane także usługi hotelarskie i gastronomiczne, a działalność kulturalna
- np, Łańcucki Festiwa l Muzyany,
cłen4
się zasłużoną renomą
Fot. 27. Pawilony gastronomiczne przy pultlngu Fot. 26. Rt1uurocl• w l(Jynlcy Górslutj. Lokłl 9a1trono· miany uJZądzono w parterze zabytkowtgo, drewnianego domu mieszkalnego.
w ZefazowejWoli pod Warszawą
Są czynne wył~nle
w sezonie wiosna·lato. w okresach nasilonego ruchu turystycznego.
MATERIAl llUSTRACYJNY
218
Fot. 28 Zamek Królewski w Wmuwle Atfłkcfą turystyczną są w11ętrn Z•mku
(dwie trasy turystyczne), wystowy m it • auawe... Ola mieszbńcow WłrRłwy
Z•m•k Jt!I pon•dto wun4 pi.cówk4 kultl>„tno-ołw„tową O
Fot. 29. Palac la>lenkl Królewskie w Warszawle łXVllVXIX wiek) Klasycystyczny zeSjlół budowli I ouaa)4cy I• park krajobr1· zowy · są nie tylko zn•a4C'(m paykł1dem nbytkow090 nloun1„ m•ontRm dl• Uanych turystow. •le tłłilt ulubionym miejscen wypoczynku W łlSZłW1łkow
Fot. 30. Zamek Kslątąt Mozowlecklch w Czersku (XIV wiek). Cho
umek J..Z •trakqą turyStyan4 (mtlltum w ..-iezy, UłSł twystyanłl Ot9•n1tow1nt Oni Ozitclzicnu Euro~.ii.too (koncerty, turnieje z udzi1lem bfłctW rycersl
MA TERIAŁ
I LUSTRACY JNY
219
Fot. 31. Łazienki Królewskie
Fot. 32. Dworek w Żelazowej Woli, Muzeum
Fot. 33.
w Warszawie. Poza odwiedzinami kilku muzeów. jakie znajdują się na terenie zespołu. w parku moż na po pływać gondolą lub łódką po stawie, odbyć przejażdżkę konną. odwiedzić jeden z kilkunastu lokali gastronomicznych.
Fryderyka Chopi na. Muzeum biograficzne
W okresie letnim w parku przed
w Zelazowe; Woli, jest jednym z najbardziej znanych muzeów w Europie, odwiedzany przez dziesi ątki tysi ęcy turystów w skali roku. W ro ku 201 O (20~1ecie uro-
dworkiem odbywają się koncerty z udzi ałem wybitnych wirtuozów, co podnosi atrakcyjność turystyczną tego szczególnego
dzin Fryderyka Chopina)
miejsca.
Fot. 34. Roz legły park wokół dworku został zaprojektowany w roku 1932 (architekt Franciszek Krzywda-Polkowski), projekt zaloienia ogrodowego jest,,opraw( zabytkowego, XlX-wiecznego dworku.
na leży liczyć się
ze zwiększeniem ruchu turystycznego.
Żelazowa Wola.
220
MATERIAL ILUSTRACYJNY
Fot. 36
Brow•r MOI w W•rsz.w~ ()(CC
wiek). Ten Zil>ftkowy obl•kt P•ztmy11owy Jtst udostępniony dla pubiano!cl,
Fot. 35. Historyczne obiekty militarne na Pólwyspl• H• lsklm. Stosunkowo niedawno udostępnione, ciesz~ sle corn wl('kszym z1l1\· 1eresow1nlem turystów.
!lui4C nit tyl-
ko funkcjom biurowym- •I• Ukit turyS1om i mieszkańcom Warszowy (mlt!cl sle 11m muzeum. galerta sztuki, 1estn11acj1). Som budynek był śwl•dkltm kiwłwydi wilk I bo· haterstwa ucz.t5ln1kOw Powstania w Grecie (1 ~3)1 PowsunlłW1rszowdUt90 (19"~ stąd jego ucłlow..,„ jtll nottwylltwunt.
Fot 37. Muzeum Powstania Warsnwsłc.ltQO, Wuszawa
Muzeum otw1ne w roku 2006, :r:organłzowant w ubyc.ko· wym ztspolt XIX-wiecznej •l•ktrownl, zysk•lo ogromn4 Populomośc. Jest odwiedz•n• pt?tZ bllsl
Fot 38 K1cwin pod Nowym T1r9lem N1 fotog11fll z roku 2002 'ftkow~ 90 d1ewn1•n-e;o tamku z XIX *•tku
MATERIAŁ
2 21
ILUSTllACYJNY
FoL 40 st.anse" w K1mpmolile pod Wusz:1w4 Muzea sJt1nseno\llf'sk1e są sz•nS4 uchow1nl1 pnykl1dow h1storycz·
n•J z1budowy wl•J•kl•J
Fot l9 Kocwln pod Nowym Targiem. Na fotogr•fil z roku 2002 są widoczne, juz nie i51niejące, budynki ubytkowych spłch lorzy z XIX wi•ku.
fot 41 Niedzica Zamek nad Jeziorem Czonztyń1klm O!rodkl r•kr„cyjne nad wodami otwartymi wym•gaję odpowiedniego zagospodarowania strefy brzegowej Pomon w Nl•dzlcy J•st wykorzynywany dl• Slat•czków wycl•cz· kowych oru dla kawiarni. Niestety kam•enlsty brzeg
fot 42. Przystań żogl usk• w M1kol1jk1ch {Muury),
I un1eayszaone wody jeziou1 uporovv~o nie 'łlrzyj•J4
m• być w przyszlości 1•dną z n1jnowoaeśnl•J..ych
k4Pl• lom I pj•tow1nou
w Polsce.
MATER I AŁ
222
ILUSTRACYJNY
Fot. 43. W i eś Topi ło w Puszczy Białowieskiej . N i egdyś w i eś puszczaOska, ma obecnie jako funkcje wiodące usługi tury-
fot. 44. P l aża w Krynicy Morskiej. Bałtyckie p laże są coraz lepiej przygotowane. Wśród ponad 60 miejscowości
styczne {hotelarskie, gastronomiczne). Osada leiy na trasie po pula mych wycieczek kolejki wąskotorowej z Hajnówki.
„Błękitnej Wstęgi';
Wybudowany pomost służy do cumowania łódek i kajaków, korzystają z niego wędkarze i plażow i cze.
fot. 45. Zakopane- Kuinice. Zabytkowa stacja dolna kolejki linowej na Kasprowy Wierch {wzniesiona w roku 1936, zaprojektowana przez architektów Annę i Aleksandra Kodelskich). Pomimo remontu kolejki I zwiększen i a jej przepustowości (2008 rok) tłumy chętnych
do jazdy ko lejką nie stopniały. Nie sposób jednak mechanicznie zwiększać podaży usług w m i arę rosnącego popytu na nie. Na przeszkodzie zwiększan i a inwestycji na terenach górskich stoj ą względy ochrony środow i ska .
Fot. 46. Zakopane - Kużn i ce. Przystanek autobusowy. W większo· ści miejscowości turystycznych trudnym do rozwiązania problemem jest komunikacja. W Zakopanem - centrum jest od kilku lat z ruchu samochodów. Transport ludności ma rozwiązać
wyłączone
uansport publiczny {miot-busy).
polskiego Wybrzeża, coraz więcej staje si ę laureatami przyznawanej plażom spełniaj ącym wy-
sokie wymagania sanitarne, oferującym rozrywki kulturalne imprezy sportowe.
i
MA TERIAŁ
I LUSTRACY JNY
Fot. 47. Plac Zamkowy w Warszawie. Ryksze jako proekolog iczny transport dla turystów ma ł ączyć zabawę; radość z tak niezwykłej prz ejażdżki z zadaniami ochrony środowiska.
2 23
Fot. 48. lazienki Królewskie w Warszawie. Ni ezwykły pojazd („wielo·rowe r''') jest. razem z przejażdżkam i kon-
nymi, jedynym dopuszczalnym środki em transportu w zabytkowym parku.
a lt ernatywą
dla pieszych spacerów.
Dla osób starszych lub zmęczonych zwiedzaniem - znakom itą okazją do poznania nawet odległych zakątków rozleg ł ego
zaloienia.
Fot. SO. Zakopane - Koziniec. Oo cych Fot. 49. Stacja paliw pod Szk l arską Porębą. Dla t urystów zmotoryzowanych s.tacje pałłw, warsztaty są ważnymi segmentami zagospodarowania turystycznego odwiedzanych regionów.
usług towa rz yszą
(uzu pe łnia j ących podstawową bazę tu rys tyczną)
na łeią usługi
handlu, usług i ochrony zdrowia, usług i
bankowe. Biura podróiy, obiekty handlowe, banki są j ednocześn i e ważnym u zupeł n i eniem infrastruktury społe cz n ej , słuiącej także lud ności miejscowej.
224
MATER I A Ł
Fot. 51 . Niepokalanów pod Warszawą. ulica Mak~miliana
Kolbego. Sklep spożywczy. sklep z odzieżą oraz zakład fryzjroki -
w adaptowanych lokalach na parte12e domu mieszkalnego, są
urządzone
Fot. 52. Krynica Górska, . Sta re
sanatorium
Łazienki"
(projekt arch. Feliks Księża rskl, wzniesiony w latach 1863-65}. Do s-zczególnych miejscowości tury-
stycznych obiektów
naleią
uzdrowiska . Większość przed ponad stu
p owstałych
nastawione na usługi świadczone nie
laty - nadal
tylko stałym mieszkańcom, ale i licz· nym pielgrzymom przybywającym do Sanktuarium. Dom stoi przy w bezpośredn i m sąsiedztwi e Bazyliki i Domu
wzmacn i ając
Pielgrzyma.
I LUS TR ACYJNY
słuiy
pierwotnym fu nkcjom.
szczeg-ó l ną
atmosfe rę
krajobrazu kulturowego historycznych „zdrojowisk'". Polskie uzdrowiska (obecnie 43
mi ej scowości)
są
Fot. 53. Krynica Górska.Zakład Przyrodoleczniczy" Ltazienki Borowinowe•). Zabytkowy obiekt, wzniesiony w latach 188(} 1884 według projektu Feliksa od prawie dwustu
Księżarski ego,
lat p ełniący takie same funkcje jako istotny segment usług uzdro· wiskowych.
odwiedzane
przez setki tysięcy ku racjuszy i turystów w skali roku (w roku 2006 - około
550 OOO osób).
Fot. 54. Kadyny pod El blągiem. Tablica informacyjna i miejsce wypoczynku przy wejściu do rezerwatu .Kadyński
Las". Użytkowanie obsza-
rów leśnych dla fu nkcji turystycznych i rekreacyjnych wymaga odpowied-
Fot. 56. Leśniczówka pod Uktą,
niego zagospodarowania (z9odnf90
z operatem ochronnym): wyznaczenia miejsc piknikowych, szlaków, parkingów, altanek. schronów przed deszczem, miejsc zabaw dła dzieci.
przy której znajduje się ekspery· mentalna hodowla bizonów. Takie Fot. 55. Rezerwat „Las B i el ańsk i" w War· szawie. Zadaszone miejsce wypoczynku.
hodowle udostępniane turystom stanowi ą loka l ną atrakcję.
MA TERIAŁ
I LUSTRACY JNY
225
Fot. 58. Zakopane - Rondo. Tablice z i nformacją turystyczną (reklamą usług noclegowych, gastronomicznych, hand lu lub rzemiosła )
są
istotnym
uzupełnien i em
infrastruktury turystycznej.
Fot. 57. Kadzi dłowo. pod Uktą. Prywatny Park Dzikich Zwierząt, zorganizowany na obszarze był ego PGR, jest odwiedzany przez licznych turystów. Sluży jako przykład
udanego projektu akernatywnego w stosunku do tra·
dycyjnych ogrodów zoologicznych: zwierzęta mają wielohe-ktarowe wybie g~ hodowane są wyłącznie gatunki typowe dla warunków siedliskowych parku.
fot. 60. Ogród Jordanowski przy ul. Bagatela w Wmzawie {ok. 1930 roku). Na zdjęciu rodzinnym od lewej: Felicja Szymańska (babcia autorki) z córkami: starszą Ha liną (trzyma parasolkę) i młodszą Danutą (mamą autorki). Na zjeżdżalni siedzi Jan Dąbrowski
Fot. 59. Tereny zielone w m ie ście (parki, zieleńce osie-
dlowe, ogrody dzi ałkowe) pełni ą istotną rolę jako tereny
wypoczynku codziennego mie szkańców, dodająwartoś
(zgin'iJjako żołnierz Powstania Warszawskiego
w 1944 roku), obok stoją Maria Cygańska i Maria Dąbrowsi
młodzieży akademickiej.
226
MATER I AŁ
Fot. 61 . Park Żeromski ego w Warszawie. Plac zabaw dla dzieci, bezpieczny i pełen atrakcyjnych urządzeń zapewnia maluchom znakomit ą zabawę, rozwija ich sprawność fizycZll~ ułatwia kontakty społeczne.
ILUSTRACYJNY
fot. 62. Przystań w Parku Skaryszewskim w Warszawie. Moiliwoś
do wysiłku fizycznego, zbawiennie wpływając na psychicznych i fizycznych, pomagając sl
regenerację sił
tecznie walczyć ze stresem.
Fot. 63. Park Łazien ki Królewskie w Warszawie. Parki miejskie to takie znakomite miejsce do o rganizowania imprez kulturalnych (koncertów1 przedstawień teatralnych, konkursów). Na zdjęciu wystawa na terenie parku, ekspozycja na otwartym powietrzu, przy ruchliwym ciąg u spacerowym, przyciąga uwag ę wielu spacerują cych .
Fot. 64. Zrówn oważon e zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne to potrzeba poszukiwań kompromisu między zaspokojeniem potrzeb turystów a zasadami ochrony środowiska przyrodniczego, spo łecznego i kulturowego.
22 7
Bibliografia literatura Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku. Kraków 2000. Baranowska-Janota M., Polityka przestrzenna w parkach krajobrazowych. Warszawa 1993. Błądek Z. i in., Dzieje krajowego hotelarstwa. Warszawa 2003. Borne H. i in., Organizacja turystyki. Warszawa 1998. Chmielewski J.M., Teoria urbanistyki. Warszawa 2001 . Cooper Ch., Fletcher J., Fyall A., Gilbert D., Wanhill S., Tourism. Harlow 2005. Davidson R., Turystyka. Warszawa 1996. Dubel K., Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym. Białystok 2000. Gaworecki W., Turystyka. Warszawa 2000. Gospodarek J., Prawo w turystyce i hotelarstwie. Warszawa 2000. Gospodarek J., Prawo w turystyce i rekreacji. Warszawa 2007. Główny Urząd Statystyczny (GUS), Ochrona Środow i ska 2007. Warszawa 2007. Główny Urząd Statystyczny (GUS), Rocznik Statystyczny 2007. Warszawa 2008. Główny Urząd Statystyczny (GUS), Turystyka w 2006 roku. Warszawa 2007. Hall C.M., Tourism Planning. Harlow 2000. Jagusiewicz A., Baza turystyczna indywidualnego zakwaterowania w Polsce [w:] „Problemy Turystyki'; Vol. XXX, nr 1-4/2007, Warszawa 2007. Klementowski K., Baza gastronomiczna w Polsce i jej struktura w 2000 roku. Warszawa 2001.
2 28
BIBL IO GR A F IA
Kompendium wiedzy o ekologii (praca zbiorowa]. Warszawa 1999. Kompendium wiedzy o turystyce [praca zbiorowa]. Warszawa 2002. Kondracki J., Geografia regionalna Polski. Warszawa 1998. Kowalczyk A., Geografia turyzmu. Warszawa 2000. Kozłowski S., Ekorozwój. Warszawa 2000. Kruczek Z. i in., Geografia atrakcji turystycznych Polski. Kraków 1999. Kucza Kuczyńsk i K., Nowe Kościoły w Polsce. Warszawa 1991 . Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego. Warszawa 1999. Kurek W., Turystyka. Warszawa 2007. Lijewski T. i in., Geografia turystyki Polski. Warszawa 2000. Łazarkow i e M. i R„ Gospodarka turystyczna. Warszawa 2002. Łobożew i cz T., i in., Podstawy turystyki. Warszawa 2001. Lomine L., Edmunds J„ Key Concepts in Tourism. New York 2007. Małachow i cz E„ Konserwacja i rewaloryzacja architektury w środow isku kulturowym. Wrocław 2007. Miłobędzki A„ Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1988. Nestorowicz M„ Prawo turystyczne. Warszawa 1999. Neufert E., Architect's Data. New York 2002. Ostrowski W„ Urbanistyka współczesna, Warszawa 1975. Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast: Ludzie i środowisko, Warszawa 2001. Paczuski R„ Prawo ochrony środowiska. Bydgoszcz 2000. Panasiuk A. (red], Gospodarka turystyczna. Warszawa 2008. Pawlikowska-Piechotka A., Uzdrowiska bałtyckie (w:] „Problemy Turystyki'; vol. XVIII, nr 3-4/1995.
B IB LIOG RAF IA
22 9
Pawlikowska-Piechotka A., Uzdrowiska dol nośląskie - problemy i szanse rozwoju [w:] „Problemy Turystyki'; vol. XXI; nr 1-2/1998. Pawlikowska-Piechotka A., Proekologiane zagospodarowanie strefy brzegowej Jeziora Czorsztyński ego dla turystyki i rekreacji [w:] ,,Teka UiAPAN'; vol. XXI /1999. Pawlikowska-Piechotka A., Wykorzystanie obiektów zabytkowych jako bazy turystycznej [w:] „Problemy Turystyki"; vol. XXlll nr 3-4/2000. Pawlikowska-Piechotka A., Gospodarka przestrzenna w ośrod kach sportów zimowych [w:] „Problemy Turystyki'; vol. XXV, nr 1-2/2002. Pawlikowska-Piechotka A., Etyka a zagospodarowanie turystyczne [w:J,,Problemy Ekologii" vol. VI nr 6 (36)/2002. Pawlikowska-Piechotka A., Motywacje inwestorów w sektorze turystyki [w:],. Problemy Ekologii'; vol. VI; nr 4/2002. Pawlikowska-Piechotka A„ Ekologizacja budownictwa letniskowego [w:] ,,Problemy Ekologii'; vol. VI, nr 5 (35)/2002. Pawlikowska-Piechotka A„ Funkcje turystyczne zamków Mazowsza[w:J „Problemy Turystyki'; vol. XXVI, nr 1-4/2003 (zeszyt u kazał się w 2004 r.). Pawlikowska-Piechotka A„ Funkcje turystyczne dworów [w:] „Problemy Turystyki'; vol. XXVll, nr 1-2/2004 (zeszyt ukazał się w 2005 r.). Pawlikowska-Piechotka A„ Powstanie i rozwój uzdrowiska w Otwocku [w:] „Problemy Turystyki'; vol. XXVll nr 3-4/ 2004 (tom ukazał się w 2005 r.) Pawlikowska-Piechotka A„ Pałace Mazowsza o fun kcji turystycznej [w:] ,,Problemy Turystyki'; vol. XXIX, nr 1-4/2006 (tom u kazał się we wrześniu 2007 r.). Pawlikowska-Piechotka A„ Funkcje turystyczne zabytkowych kamienic i willi miejskich [w:] „Problemy Turystyki'; vol. XXX, nr 1-4/2007 (tom u kazał się w 2008 r.).
23
o
BIBL IO GRA F IA
Pokorski J. i in., Kształtowan i e terenów zieleni. Warszawa 2000. Przecławski K., Człow iek i turystyka - zarys socjologii turystyki. Kraków 1997. Przecławski K., Etyczne podstawy turystyki. Kraków 1997. Ptaszycka-Jackowska D. i in., Przyrodnicze obszary chronione - możliwości użytkowania. Warszawa 1998. Radecki W., Ochrona prawna walorów turystycznych, cz. I-V, [w:] ,,Problemy Ekologii'; Katowice 2007-2008. Radziszewski E., Prawo ochrony środow iska. Warszawa 2003. Rakoczy B., Prawo ochrony środow i ska - wybór przepisów. Toruń 2003. Regionalne aspekty rozwoju turystyki (praca zbiorowa). Warszawa 1999. Sikora J., Organizacja ruchu turystycznego na wsi. Warszawa 1999. Skrzydło-N i żn i k I. i in., Prawne problemy procesu inwestycyjnego-budowlanego i konserwatorskiego. Kraków 2002. Symonides E., Ochrona przyrody. Warszawa 2008. Torkildsen G., Leisure and Recreation Management. London 2005. Zaręba D., Ekoturystyka. Warszawa 2000. Tourist and City (materiały konferencyjne WTO/UN). Madryt 1999. Turkowski M., Marketing usług hotelarskich. Warszawa 1997. Werner Z.T., Zasoby bazy noclegowej i jej wykorzystanie w 2000 roku. Warszawa 2001. Williams S„ Tourism and Recreation. Harlow 2003. World Tourism Organisation UN (WTO), World Tourism Barometer, nr 1/2007. WTO, Terminologia turystyczna. Zalecenia WTO. Warszawa 1995. Zachwatowicz J., Architektura Polska. Warszawa 1956.
B IB LIO GR A FI A
23 I
Wybrane akty prawne odnoszące się do zagospodarowania turystycznego i rekreacyjnego Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywają cych w górach, pływających, kąp i ących si ę i uprawiających sporty wodne. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o bezpieczeństwie imprez masowych. Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o Polskiej Organizacji Turystycznej. Ustawa z dnia 18 stycznia 1999 r. o kulturze fizycznej. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska. Rozporządzenie
śnia 2001
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 wrze-
r. w sprawie
szczegółowych
zasad i warunków pro-
wadzenia działalności w zakresie rekreacji ruchowej. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 czerwca 2001
r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie oraz Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 grudnia 2005 r. zmieniające rozporządzen ie w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których św i adczone są usługi hotelarskie Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. - Prawo budowlane. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Ustawa z dnia 1O maja 2005 r. o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska w zakresie przedsięwzięć mogących znacząco
BIBL IO GRAF IA
23 2
oddziaływać
środowisko
na
wań związanych
ze
oraz
sporządzan i em
szczegółowych
raportu
uwarunkona
oddziaływania
środowisko (OOŚ).
Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych. Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o rodzinnych ogrodach działkowych . Wybrane Dyrektywy Un ii Europejskiej (Rady Europy i Pa rla men t u Europejskiego)
dotyczące
turystyki
Dyrektywa Rady Europy z dnia 13 czerwca 1990 r. o podróżach turystycznych za cenę zryczałtowaną (90/314/EEC). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 paź dziernika 1994 r. o ochronie nabywców, w odniesieniu do niektórych aspektów umów o nabyciu prawa do korzystania z nieruchomości na podstawie czasowego udziału (time-share) - (90/47 /EEC). Dyrektywa Rady Europy z dnia 15 paźdz i ernika 1968 r. dotyczą ca realizacji swobody prowadzenia działalności gospodarczej oraz swobody św i adczenia usług dla podlegających sektorowi usług dla ludności: - grupa 853 CITI: restauracje, kawiarnie, tawerny i inne punkty gastronomiczne - grupa 853 CITI: hotele, pensjonaty, kempingi i inne miejsca noclegowe (68/367/EE C). Dyrektywa Rady Europy z dnia 15 października 1968 r. dotycząca szczegółowych postanowień co do środków tymczasowych w odniesieniu do działalności na własny rachunek w sektorze usług dla l udności: - grupa 853 CITI: restauracje, kawiarnie, tawerny i inne punkty gastronomiczne
B I BLIO GR A FIA
23 3
- grupa 853 CITI: hotele, pensjonaty, kempingi i inne miejsca noclegowe (68/368/EEC). Dyrektywa Rady Europy "Ptasia" z 2 kwietnia 1979 r. (w sprawie ochrony dzikich ptaków) - (79/409/EWG). Dyrektywa Rady Europy "Siedliskowa" z 21 maja 1992 r. (w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory) - (92/43/EWG).
23 5
Sum mary This book seeks to develop student-oriented texts focused on thinking in tourism and based on current approach towards sustainable planning for tourism. By adopting a multidiscipli nary perspective (architecture, urban and spatial planning) is aimed to provide a wide range of issues for readers. The purpose of each chapter (sustainable planning, hotel and catering services, transport and tourism, museums and art galleries, legislation) is to introduce and systematically discuss a range of concepts and ideas related to a tourism infrastructure theme, which are integrated to the field of tourism studies. Detailed bibliography is intended to assist with further reading and acts as a basis for more advanced research for graduate, postgraduate and doctorate students. This book is illustrated with a range of examples, reflecting the nature of sustainable planning for tourism. I based this book on my research experience and knowledge of tourism, derived through as well theoretical knowledge as long-term field works, experience as researcher working for the public and private sectors, academic teacher and professional architect and urban planner practice. In Poland tourism is now a major area of academic, government and public concern as the world's largest industry. Tourism is significant not just because of its size in terms of the number of Poles travelling, people employed in this sector, but also because of the significant impact it has on our life these days. Tourism development is connected with a need of accommodation and catering, transport and other different services - which are a basie condition enabling people to be tourists and enjoy travelling. Naturally to meet these needs it is necessary to provide investments (as hotels, motels, hostels); infrastructure for tourism, which might cause some negative consequences for environment (natura!, cultural and social), especially when there
236
S U MMA RY
is a rapid pace of tourism growth. Although planning is not a miracle remedy, it could minimise potentia! n.egative impacts and maximize potentia! profits. The key is sustainability and new ways of thinking about the nature, cultural heritage, and the role of individuals, government, local authorities and private sector in the tourism industry. Sustainability is not easily to be understood and maintaining environment capital is difficult, but it is the most important planning issue of our time. Moreover it is the major imperative of tourism planning to contribute to more sustainable forms of the built environment space further development. As a general field of research, planning for tourism is connected with architecture, urban and regional planning. This wide, multidisciplinary approach is necessary as tourism planning must be a process which seeks to optimize the potentia! contribution of tourism to human welfare and environment quality.
![JAPONIA [informacje turystyczne i krajoznawcze]](https://docer.tips/img/300x300/japonia-informacje-turystyczne-i-krajoznawcze_5a4fa320d64ab2645ca195a3.jpg)
