Pertek Jerzy - Bitwy konwojowe na arktycznej trasie

Bitwy konwojowe na arktycznej trasie Jerzy Pertek Ruszają konwoje do ZSRR Latem 1941 roku „bitwa o Atlantyk” rozszerzyła swój zasięg i objęła także wody arktyczne. Doszło do tego w wyniku napaści hitlerowskich Niemiec na Związek Radziec­ ki, co pociągnęło za sobą zawiązanie sojuszu brytyjsko - radzieckiego, a w następstwie powstanie nowych szlaków konwojowych łączących bazy brytyjskie z portami radziecki­ mi. Utworzenie nowego - największego, bo rozciągającego się od Murmańska aż po Mo­ rze Czarne - teatru wojennego, na którym Armia Czerwona musiała stawić czoła najpo­ tężniejszym wtedy siłom zbrojnym na świecie, jakie stanowił hitlerowski Wehrmacht, od razu ogromnie odciążyło Wielką Brytanię, samotnie dotąd walczącą z III Rzeszą. Odtąd bezpowrotnie już znikło zagrożenie Wysp Brytyjskich ewentualną niemiecką inwazją, której realizację Hitler wprawdzie przegapił rok wcześniej, ale która zawsze jeszcze mo­ głaby dojść do skutku, gdyby Anglia nadal pozostawała osamotniona. Skończyły się także ciężkie naloty bombowe na angielskie miasta, gdyż Luftwaffe, która i tak poniosła dotkli­ we straty w toku „bitwy o Anglię”, musiała niemal wszystkie rozporządzalne siły rzucić na wschód. Przyjmując na siebie cały impet z niebywałą siłą materialną, z ogromna furią i bestialstwem prowadzonej ofensywy Wehrmachtu, wspomaganego przez satelickie wojska fińskie, rumuńskie i węgierskie, Związek Radziecki znalazł się w trudnym położeniu. Naturalną koleją rzeczy Stalin zażądał od nowego sojusznika pomocy w postaci dostaw sprzętu wojennego, gdyż tylko takiej Wielka Brytania mogła na razie udzielić, ewentualne bowiem utworzenie drugiego frontu w Europie Churchill obiecywał nie wcześniej, jak w roku 1942. Zresztą właśnie sprzęt wojenny, a głównie ciężkie uzbrojenie w postaci czoł­ gów i artylerii, było Armii Czerwonej najbardziej potrzebne wobec strat poniesionych już w początkowej fazie wojny i wobec konieczności ewakuowania przemysłu zbrojeniowego daleko na wschód, a nawet za Ural, skąd nowe dostawy mogły nadejść dopiero po kilku miesiącach. Jak powstały konwoje PQ i QP We wstępnych rozmowach brytyjsko - radzieckich ustalono, iż dostawy dla Związku Radzieckiego pójdą trzema drogami: trasą morską przez Murmańsk i Archangielsk, wokół Afryki przez Zatokę Perską i Iran, ewentualnie też przez Władywostok. Najkrótsza była pierwsza z nich: szlak konwojowy prowadzący z Wielkiej Brytanii via Islandia na wschód, aż do Morza Barentsa i ewentualnie Morza Białego. Równocześnie jednak była to trasa najbardziej niebezpieczna, gdyż w swym końcowym etapie przebiega­ ła w stosunkowo niedużej odległości od wybrzeży Norwegii, okupowanej od roku przez Niemców. Dlatego na trasie tej alianckim konwojom oprócz U - Bootów groziło równie

wielkie - jeśli nawet nie większe - niebezpieczeństwo ze strony Luftwaffe, dysponującej licznymi lotniskami, i to nie tylko na terytorium norweskim, ale nawet w północnej Fin­ landii, a więc niemal w bezpośredniej bliskości Murmańska. Już w lipcu 1941 roku brytyjska Royal Navy przeprowadziła kilka wypraw reko­ nesansowych na wody arktyczne w celu rozpoznania i niejako wstępnego „przetarcia” nowej trasy. Pierwsza z nich miała równocześnie dwa dodatkowe, może nawet ważniejsze, zadania: zaatakowanie nieprzyjacielskich baz i lotnisk w północnej Norwegii i Finlandii, a także dostarczenie pierwszej pomocy radzieckiemu sojusznikowi. W tym celu głównodo­ wodzący brytyjskiej Floty Ojczystej (Home Fleet), admiral John Tovey wysiał silny zespól pod dowództwem kontradmirała Wake - Walkera, w składzie dwóch lotniskowców („Fu­ rious” i „Victorious”), dwóch ciężkich krążowników („Devonshire” i „Suffolk”), krążow­ nika minowego „Adventure” oraz sześciu niszczycieli. Zespól wyszedł ze Scapa Flow 23 lipca 1941 roku, pobrał paliwo w Hvalfjordhur na Islandii i mszył na Morze Barentsa. Niestety, czynnik zaskoczenia, na który Anglicy liczyli, odpadł wobec zauważenia okrę­ tów Wake - Walkera przez nieprzyjacielski samolot rozpoznawczy w dniu 30 lipca. Może dlatego nie udało się napotkać niemieckich konwojów przybrzeżnych, a podczas ataków przeprowadzonych przez samoloty z lotniskowców na porty Kirkenes i Petsamo doszło do silnej kontrakcji niemieckich myśliwców. Ponadto brytyjskim bombowcom dała się we znaki artyleria przeciwlotnicza, zwłaszcza nad Kirkenes. W rezultacie „Victorious” stracił dwanaście samolotów, atak zaś samolotów z „Furiousa” na Petsamo nie dal wielkich efektów. W drodze powrotnej brytyj­ skie samoloty zaatakowały port w Tromsoe, nie odno­ sząc i tam szczególnych sukcesów. Jedynym wy­ raźnym osiągnięciem tej operacji było pomyślne dotarcie krążownika „Ad­ venture”, który na Morzu Barentsa odłączył się od zespołu, do Archangielska i dostarczenie tam całego ładunku (300?) min. Inne wyprawy miały za zadanie zbadanie lokalnych warunków do założenia przez Royal Navy na Dalekiej Północy własnej bazy. W tym też celu kontradmirał Philip Vian1, przewidziany na dowódcę zespołu mającego działać w oparciu o tę nową bazę, udał się samolotem do Murmańska. Wizyta ta nie dala jednak rezultatu, gdyż okazało się, że inten­ sywna działalność niemieckich samolotów operujących z lotnisk położonych w niedalekiej Laponii stanowiła, zdaniem Viana, zbyt poważną przeszkodę dla sprawnego działania 1 Jeden z najwybitniejszych wyższych dowódców Royal Navy, który stał się głośny po uwolnieniu jeńców z „Altmarka”, a potem zasłynął w operacji przeciwko „Bismarckowi”, dowodząc flotyllą niszczycieli, w której skład wchodził ORP „Piorun”.

zespołu. Z kolei więc pomyślano o Szpicbergu i w dniu 27 lipca 1941 roku Vian wyruszył tam z zespołem składającym się z dwóch lekkich krążowników („Nigeria” i „Aurora”) i dwóch niszczycieli. Dokonana lustracja nie wypadła zapewne zadowalająco, gdyż i tym razem Vian zrezygnował z założenia na tej wyspie stałej bazy. W trzy tygodnie później ten sam zespół został wysłany na wody Szpicbergu w innym celu, a mianowicie uniemożli­ wienia założeniu tam ewentualnej bazy przez Niemców. Dlatego też ewakuowano prze­ bywających na wyspie norweskich górników, a istniejące już urządzenia zostały zniszczo­ ne. W drodze powrotnej Vian dokonał wypadu do wybrzeży norweskich i ponownie oka­ zało się, że był urodzony pod szczęśliwą gwiazdą. Brytyjski zespól natrafił bowiem na wschód od Nordkapu na nieduży niemiecki konwój eskortowany przez mały krążownik. Był to dawny okręt artyleryjski Kriegsmarine „Bremse”, który w spotkaniu ze znacznie silniejszym przeciwnikiem nie miał żadnych szans i został zatopiony. W panującej zlej pogodzie i kiepskiej widoczności dwa niemieckie transportowce zdołały ujść pościgowi. Chociaż Royal Navy zrezygnowała z założenia na Dalekiej Północy bazy dla zespołu Viana, to jednak postanowiono skierować do Archangielska - za zgodą radziecką - flotyllę trałowców, które okazały się bardzo pomocne podczas przyjmowania i wypra­ wiania konwojów, jak też kilka okrętów podwodnych. Współdziałały one z flotą radziec­ ką. Niemal równocześnie z ostatnim wypadem zespołu admirała Viana poszedł do Archangielska pierwszy, na razie jeszcze nieduży konwój, złożony z sześciu frachtow­ ców i transportowca „Llanstephan Castle”, który miał spe­ cjale przeznaczenie: pomoc w dostarczeniu do Archangielska bardzo ważnego i pilnego ładunku 48 samolotów myśliwskich typu Hurricane. Dodatkowo miał zawieźć członków polskiej misji wojskowej i przyszłej placówki dyplomatycznej w ZSRR, wśród nich zna­ nych publicystów i literatów Ksawerego Pruszyńskiego i Stanisława Strumph - Wojtkie­ wicza. Byli oni zaokrętowani, podobnie jak brytyjscy reporterzy wojenni, wśród których znalazł się wybitny polski rysownik Feliks Topolski, na adaptowanym do roli transpor­ towca eks - liniowcu pasażerskim, wyżej wspomnianym „Llanstephan Castle”. Wiózł on ponadto zdemontowane samoloty myśliwskie, obok gotowych do akcji Hurricane’ôw znajdujących się na pokładzie starego lotniskowca „Argus”. Konwój chroniło sześć eskortowców, osłanianych przez dwa ciężkie krążowniki i lotniskowiec „Victorious”. Konwój wyruszył w drogę z Liverpoolu dnia 8 sierpnia, a Hvalfjordhur opuścił 21 sierpnia. Stanisław Strumph - Wojtkiewicz opisał później tę podróż w następujących słowach: Drogę do Rosji odbywałem na statku pasażerskim „Llanstephan Castie", który dawniej obsługiwał linię Londyn - Kapsztad, i dlatego był obficie zaopatrzony w tropikalne wentylatory

oraz w alkohole południowoafrykańskie. Płynąłem w grupie członków przyszłej polskiej amba­ sady w Moskwie. Droga prowadziła z Liverpoolu przez Scapa Flow, Islandię, koło Wysp Niedź­ wiedzich, niedaleko Spitzbergenu, a później na północ aż na wysokość Nowej Ziemi. Stamtąd wzięliśmy kurs na potudnie i wśród osłaniającej nas mgty wpłynęliśmy na Morze Białe. Dotar­ łem więc tak daleko na północ, jak jeszcze nigdy w życiu. Nie szliśmy sami, lecz w konwoju, złożonym z kilku statków ochranianych przez 2 krą­ żowniki, lotniskowiec i 4 kontrtorpedowce. Był to drugi z kolei konwój brytyjski do Rosji2. Wieźliśmy spory oddział brytyj­ skiego lotnictwa myśliwskiego z samolotami i obsługą, a przede wszystkim - z radarem. Oddział ten miał objąć lotniczą osłonę Murmańska. Poza tym na statki załadowano zaopa­ trzenie bojowe dla Armii Czer­ wonej. W ramach naszej ope­ T,ir. LTNION-Caitl.«: Linę S S " U * r ( iT iw » N '. I 1 3M Tom racji dokonany byt desant na Spitsbergenie i stoczona była mała bitwa morska, słyszana przez nas przy którejś, widnej jak dzień, sierpniowej nocy podbiegunowej. ZginąI wówczas mały krążownik niemiecki„Bremse"3. Na pokładzie byłoby nudno, gdyby nie zawsze wesoły Feliks Topolski, który jednocze­ śnie rysował i uczył się języka rosyjskiego. Rysunkami cieszył, wymową rosyjską nas śmieszył. Ksawery Pruszyński namawiany do nauki rosyjskiego, żartobliwie odrzekł mi: „Mam na to pięćdziesiąt lat czasu".

1

Podczas samego rejsu Strumph - Wojtkiewicz napisał podróżny poemat zatytu­ łowany „Powrót”, utwór unikalny w polskiej literaturze, gdyż zawierający wrażenia autora z operacji konwojowej, w której przypadło mu wziąć udział. Uzupełniając relację Strumph - Wojtkiewicza dodajmy, że po minięciu wyspy Jan Mayen, a potem oplynięciu dużym lukiem wokół Nordkapu, konwój się rozdzielił: „Argus” pod osłoną dużych okrętów i części eskorty zbliżył się do Murmańska na odle­ głość umożliwiającą wiezionym przez niego myśliwcom dolecenie do radzieckiej bazy, gdzie już pozostały. „Llanstephan Castle" zaś z resztą eskorty opłynął półwysep Kola i dotarł na Morze Białe. Strumph - Wojtkiewicz tak pisze o tym końcowym odcinku podró­ ży: Nasza wyprawa wypłynęła przez cieśninę na Morze Białe dnia 1 września, czyli w drugą rocznicę wybuchu wojny. Na półwyspie Kola już leżał kożuszek mokrego śniegu. Nisko nawisa­ jąca szczelna pierzyna mgty i chmur odgradzała nasz konwój od jakichś samolotów, złowrogo, ale bezradnie krążących gdzieś bardzo wysoko. Była to kolejna wyprawa niemiecka, usiłująca 2 Nic jest to słuszna informacja, gdyż był to pierwszy konwój. 3 ( »pisany desant i bitwa odbyły się. jak uprzednio wspomniano, w tym samym czasie, ale w ramach od­ dzielnej operacji.

naprawić niepowodzenie operacji morskiej. Niemcom bardzo chodziło o to, aby przychwycić nasze statki i okręty w miejscu dogodnym, gdzie można by je kolejno zatopić i - być może zakorkować ten farwater, wgskie okno rosyjskie na świat Po wyjściu na zbałwanione wody białomorskie rozeszliśmy się w szeroki wachlarz i jakoś nieznacznie poznikały nam z oczu okręty naszej eskorty. W ujście Dźwiny wchodziły już tylko statki handlowe. Niezbyt szeroka, lecz wartko płyngca i najwidoczniej głęboka rzeka nie wymagała specjalnych zabiegów pilota. Cztery brytyjskie statki4 ostro pruły naprzód. Nie odczuwało się tak zwanych „słodkich" powiewów lądu, ale krajobraz ożywił się - widać już było domki, baraki i niezliczone składy drewna, bali, pni i desek po obu brzegach. Tysigce ludzi mrowiły się wokół tego drewnianego bogactwa. Statki nasze powoli cumowały przy niezmiernie długich, zbudowanych z bali nabrze­ żach wyłożonych podłogą z desek.

W tym czasie, gdy „Llanstephan Castle” dobijał do przystani w Archangielsku, grupa okrętów z „Argusem” atakowała niemiecką żeglugę koło Tromsoe. Potem poszły w kierunku Szpicbergu i pobrały paliwo ze znajdującego się tam zbiornikowca, by raz jesz­ cze powrócić ku wybrzeżom Norwegii i zatopić niemiecki statek na południe od Tromsoe. Oddzielnie popłynął arktyczną trasą ciężki krążownik „London”, wykonujący również zadanie specjalne. Przewoził on bowiem członków brytyjskiej i amerykańskiej misji zaopatrzeniowej, lorda Beaverbrooka i ambasadora Averella Harrimana. Stany Zjed­ noczone nie były jeszcze w wojnie z Niemcami, co miało nastąpić dopiero kilka miesięcy później, jednakże nie przeszkadzało im to w udzielaniu pomocy państwom antyfaszystow­ skiej koalicji na podstawie umowy o tzw. pożyczce i dzierżawie (Lend and Lease) i w tej sprawie udawał się do Moskwy ambasador Harriman5. W powrotną drogę do Wielkiej Brytanii HMS „London” wyruszył 28 września, włączony do ochrony wspomnianego konwoju, składającego się z 14 statków: siedmiu przybyłych przed miesiącem w ramach operacji „Dervish” oraz siedmiu radzieckich (na statku „Llanstephan Castle” płynęło około 200 polskich lotników, którzy w wyniku polsko - radzieckiego porozumienia udawali się do Anglii). I ten właśnie konwój otrzymał ofi­ cjalną nazwę pierwszego konwoju powracającego „do domu” {homeward), QP - 1. Dzień później wyruszył z Hvalfjordhur pierwszy numerowany konwój do Archangielska, PQ l 6.

Decyzja rozpoczęcia numeracji konwojów idących z Wielkiej Brytanii {outward) dopiero od wyprawionego pod koniec września, z pominięciem rzeczywiście pierwszego, który - jak pamiętamy - wyszedł do Archangielska pod koniec lipca, wynikała z decyzji 4 Omyłka: brytyjskich statków było siedem włącznie z „Llanstephan Castle”, który również wchodził w skład konwoju. 5 Umowa ta, bazująca na ustawie Kongresu Stanów Zjednoczonych Lend andLease Act z 11.III.1041 r„ a dotycząca sprzedaży, wynajmu lub pożyczki amerykańskiego sprzętu wojennego i wszelkiego zaopatrzenia państwom sprzymierzonym, została podpisana między rządami USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR w dniu 1.X.1941 r. 6 Idące do Murmańska - Archangielska konwoje oznaczano literami PQ, od inicjałów komandora P. Q. Edwardsa, zajmującego się planowaniem tych konwojów w dziale operacyjnym Brytyjskiej Admiralicji. Konwoje powracające z radzieckich portów oznaczano odwrotnie, QP.

równomiernego kursowania konwojów, ruchem wahadłowym. Oznaczało to, że równocze­ śnie wychodziły konwoje z Islandii, z bazy Hvalfjórdhur koło Reykjaviku, którą wybrano na port wyjściowy (i docelowy) dla uformowania konwojów idących na wschód, oraz z Archangielska, a w okresie zimowym, kiedy ten port zamarza, z Murmańska - w drogę powrotną. Konwój zdążający outward szedł pod osłoną ciężkich sił aż do ustalonej pozy­ cji, mniej więcej na wysokości Wyspy Niedźwiedziej, gdzie Mijał się z konwojem idącym homeward, nad którym pieczę przejmowały teraz ciężkie siły. Okręty lżejsze, stanowiące bezpośrednią ochronę i eskortę każdego konwoju, towarzyszyły od portu wyjściowego do docelowego. Z uwagi na ogromny dystans do przebycia (od 1 500 do 2 000 mil morskich, w zależności od warunków przejścia: ewentualne akcje nieprzyjaciela, warunki lodowe na arktycznej trasie) konwojom towarzyszyły tankowce, zaopatrujące w paliwo eskortowce, mające najmniejszy zakres pływania. Po pomyślnym przejściu konwojów PQ - 1 i QP - 1, wyruszyły w kilkutygo­ dniowych odstępach kolejne formacje. Konwój PQ - 2 wyszedł w drogę 18 października, PQ - 3 - 9 listopada, a PQ - 4 w nieco wcześniejszym terminie, gdyż 17 listopada 1941 roku (równocześnie wyruszały oczywiście konwoje QP). Przyspieszenie terminu wyjścia czwartego konwoju zostało spowodowane wiadomością o zamarzaniu Archangielska. Wprawdzie radzieckie lodołamacze usiłowały utrzymać krańcowy odcinek trasy w stanie umożliwiającym dojście do Archangielska, ale z obawy, aby statki z cennym ładunkiem nie doznały uszkodzeń w pływającym paku lodowym, postanowiono kolejne konwoje kierować do Murmańska. Konwój PQ - 4 napotkał bowiem trudności nawigacyjne w zamarzającym Morzu Białym. Na kontrakcje nieprzyjacielskie pierwsze konwoje na ogół nie natrafiały, co w dużej mierze wypływało z bardzo niekorzystnych dla działalności lotnictwa jesiennych warunków atmosferycznych. U - Bootów zaś Niemcy nie rzucili jeszcze na arktyczną trasę. Dość powiedzieć, że nie utracono ani jednego statku. Inna rzecz, że pierwsze kon­ woje były nieduże i obejmowały na ogół mniej niż dziesięć statków transportowych. Ostatnie w tym roku konwoje PQ - 5 i PQ - 6 poszły już do Murmańska, przy czym od Wyspy Niedźwiedziej statki szły bez eskorty i rozproszone. Kiepska widoczność i krótki dzień ułatwiły im bezpieczne dotarcie do celu podróży. Na arktycznej trasie pojawia się „Tirpitz” Pierwszy konwój roku 1942, PQ - 7, opuścił Islandię w dwóch partiach: 31 grud­ nia 1941 roku wyszły z Hvalfjórdhur dwa statki, a 8 stycznia - dziewięć statków. Konwój ten utracił pierwszy statek, zatopiony na arktycznej trasie. Konwój PQ - 8, złożony również z ośmiu statków, został także zaatakowany. Wprawdzie storpedowany już niedaleko zatoki Kola frachtowiec udało się doprowadzić do Murmańska, ale jeden z dwóch niszczycieli eskorty, „Matabele” został trafiony torpedą „U - 454” i zatopiony, przy tym zdołało się uratować zaledwie dwóch z liczącej ponad 200 ludzi załogi. Była to zapowiedź coraz większych strat i poważniejszych ofiar w ludziach, jakie miały być udziałem późniejszych przepraw konwojowych na tej niezmiernie trudnej i niebezpiecznej trasie.

Trzy kolejne konwoje: PQ - 9 i PQ - 10, które wyszły w drogę tego samego dnia, 1 lutego, licząc łącznie dziesięć statków, i PQ —11, obejmujący trzynaście statków - prze­ szły zupełnie niepostrzeżenie dla nieprzyjaciela, i w komplecie dotarły do Murmańska. Może padnie tu pytanie, dlaczego w dniu 1 lutego wysłano jednocześnie dwa konwoje, a skoro już je połączono, to dlaczego nie dano im jednego oznaczenia, ale traktowa­ no je, przynajmniej formalnie, jako dwie formacje z odrębnymi numera­ cjami. Otóż stało się to w następstwie wydarzenia, które w niedalekiej przy­ szłości miało wywrzeć bardzo po­ ważny wpływ na przebieg operacji konwojowych na arktycznej trasie. W dniu 17 stycznia 1942 roku, właśnie w czasie przej­ ścia drugiej części konwoju PQ - 7 i PQ - 8, Brytyjska Admiralicja otrzymała i przekazała znajdującym się na trasie zespołom informację, iż olbrzymi pancernik niemiecki „Tirpitz”, bliźniaczy okręt osławionego ,Bismarcka”, znajduje się w jednej z północnonorweskich baz, i kto wie nawet, czy nie przebywa w tym czasie na morzu. Intensywne patrole i po­ szukiwania, przeprowadzone przez brytyjskie samoloty rozpoznawcze, pozwoliły wpraw­ dzie ustalić w tydzień później, że „Tirpitz” stoi na kotwicy w Aasfjordzie blisko Trondheim, ale w niczym nie zmieniało to nowej sytuacji i nie zmniejszało potencjalnego zagroże­ nia alianckiej żeglugi na Oceanie Lodowatym. Trzeba bowiem pamiętać, że niemiecki gigant był znacznie potężniejszy od najsilniejszych pancerników brytyjskich, i nad każ­ dym z nich górował pod wszelkimi względami. Dlatego też Brytyjska Admiralicja posta­ nowiła zwiększyć siły dalekiego wsparcia, osłaniające operacje kon­ wojowe na trasie północnej, a chwi­ lowo nawet odwołała odejście na­ stępnego konwoju do ZSRR, PQ - 9, i połączyła go z konwojem PQ - 10, aby zapewnić im silniejszą osłonę. Szczęśliwie jednak konwoje te prze­ szły do Murmańska, jak już wspo­ mniano, bez kontaktu z nieprzyjacie­ lem. W tym czasie w drodze powrotnej do Anglii znajdował się krążownik brytyjski „Trinidad”, i jego podróży chcielibyśmy teraz nieco miejsca poświę­ cić. Mamy bowiem bezpośrednią polską relację z tej podróży, gdyż okręt przewoził kolej­ ny transport polskich lotników i marynarzy. Jeden z tych ostatnich, Stanisław H. Mayak, opisał podróż w swych drukiem wydanych wspomnieniach. Niemal przez cały czas panowała silna mgła, dzięki czemu „Trynidad” przeszedł niebezpieczny odcinek trasy nie wykryty ani przez U - Booty, ani przez samoloty nieprzy­

jacielskie. Chociaż pogoda sprzyjała bezpieczeństwu podróży, to jednak ograniczyła za­ kres obserwacji i sprawiła, że Polacy, choć po raz pierwszy podróżowali tak dużym okrę­ tem wojennym („Dopiero po dojściu do kabiny przekonałem się, że chodzenie po krążow­ niku nie jest taką prostą rzeczą” - zanotował pierwsze wrażenia Mayak) uznali rejs za mało ciekawy. Mayak stwierdził bowiem, co następuje: Dzień w morzu przechodził bardzo monotonnie. Podczas posiłków spotykaliśmy Angli­ ków na chwilę, lecz szybko zjadłszy, każdy spiesznie wychodził. Szóstego dnia podróży gwałtownie ozwały się dzwonki alarmowe, a krótko po nich nastgpiła strzelanina. To przyleciał na zwiady Junkers. Spodziewano się większego nalotu, lecz jakoś do końca podróży obeszło się bez szwabskiej wizyty. Dziesiątego dnia podróży zarysowały się w porannej mgle kontury Wysp Brytyjskich. W załogę okrętu wstąpiło inne życie. Marynarze i oficerowie okazywali wyraźne podniecenie.

Powróćmy jednak do następnych wypraw konwojowych na Daleką Północ. Z uwagi na obecność „Tirpitza” i mniejszych okrętów pancernych Kriegsmarine w norweskich fiordach Brytyjska Admiralicja postanowiła zapewnić konwojom osłonę ciężkich sił Floty Ojczystej. Ponadto zapadła decyzja, aby konwoje do i z Murmańska wychodziły dokładnie w tym samym czasie, czego uprzednio niezbyt przestrzegano, a co miało umożliwić temu samemu zespołowi Floty Ojczystej osłonę najpierw idącego do ZSRR, a potem, po minięciu się konwojów, przejęciu pod swą opiekę konwoju prowadzą­ cego do Anglii. Zwiększono także siły bezpośredniej eskorty konwojów, zwielokrotniono częstotliwość patrolowania samolotów dalekiego zasięgu, działających z baz w Islandii i północno - wschodniej Szkocji. Ponadto skierowano na wody norweskie okręty podwodne z zadaniem atakowania „Tirpitza” lub innych dużych okrętów Kriegsmarine, które chcia­ łyby zagrozić konwojom. W dniu 1 marca 1942 roku wyszły równocześnie konwoje: PQ - 12 z Hvalijördrdhur i QP - 8 z Murmańska7. Sześć dni później przebywający na patrolu w rejonie Trondheim brytyjski okręt podwodny „Seawolf5 zameldował wypłynięcie z fiordu na morze dużego okrętu pancernego, którym mógł być „Tirpitz”. Dokładnej identyfikacji nie udało się dowódcy „Seawolfa” przeprowadzić, gdyż wielkie okręty Kriegsmarine miały ujednolicone jedno kominową sylwet­ ki, a innych szczegółów wobec dużej odległości i nie najlepszej widoczno­ ści nie zaobserwował. Osłaniający przejście obu konwojów zespół Floty Ojczystej 7 Fakt, że odpowiednikiem konwoju wyprawianego outward pod numerem 12, był nr 8 konwoju idącego homeward, wynikał stąd, że w okresie zimy statki przebywające w Murmańsku rzadziej wyprawiano w drogę powrotną, tworząc jeden konwój powracający z dwóch uprzednio przybyłych.

admirała Johna Toveya, tego samego, który odniósł wiosną poprzedniego roku zwycię­ stwo nad „Bismarckiem”, mógłby teraz dopaść i zniszczyć jego bliźniaka, gdyż to właśnie „Tirpitz” został wysłany przeciwko konwojom. Siły Toveya były na to zupełnie wystar­ czające: pancerniki „King George V” i „Duke of York”, krążownik liniowy „Renown”, lotniskowiec „Victorious”, ciężki krążownik „Berwick” i dwanaście niszczycieli. W dniach od 7 do 9 marca obaj przeciwnicy bezskutecznie usiłowali wykonać swe zadanie: „Tirpitz” z towarzyszącymi mu trzema niszczycielami, które zresztą z braku paliwa już w nocy z 7 na 8 marca musiały być odesłane do Tromsoe, bezowocnie szukał któregoś z dwóch konwojów, a i zespól admirała Toveya nie miał więcej szczęścia w zlokalizowaniu niemieckiego pancernika. Obu stronom po prostu nie dopisało szczęście, gdyż okręty Toveya w pewnych chwilach były tylko o ok. 89 - 90 mil od „Tirpitza”, a ten przeszedł niewiele mil za konwojem PQ - 12 i przed frontem konwoju QP - 8. Jeden z towarzyszących „Tirpitzowi” niszczycieli natknął się wprawdzie po południu 7 marca na samotnie płynący radziecki statek „Ijtora”, i zatopił go, ale byl to maruder płynący dość daleko za konwojem idącym do Anglii. Bezowocne okazały się też ataki lotnicze: niemiecki - trzech „Ju - 88” przeciwko wracającemu do Scapa Flow brytyj­ skiemu zespołowi pancernemu, a brytyjski - tor­ pedo - bombowców „Albacore” z lotniskowca „Victorious”, które próbowały trafić „Tirpitza” wycofującego się do Narviku. Później pancernik powrócił z Narviku przybrzeżnymi wo­ dami do Trondheim, unikając natknięcia się w zlej widoczności na patrolujące tam brytyj­ skie okręty podwodne. Tak więc Flocie Ojczystej nie udało się zlokalizować w porę, zmusić do walki i zatopić „Tirpitza”, ten zaś nie zdołał wytropić, zaatakować i rozgromić ani jednego z obu konwojów. Przygody „Tobruka” w konwoju PQ - 13 W dniu 20 marca 1942 roku wyruszył z Hvalfjórdhur konwój PQ - 13, a następ­ nego dnia - konwój QP - 9 z Murmańska. Wydarzenia związane z przejściem tej pary konwojów zasługują na szczególną uwagę z dwóch względów. Po pierwsze dlatego, że tym razem doszło do szczególnie zaciekłych ataków nieprzyjacielskich, i to zarówno na­ wodnych, jak podwodnych oraz powietrznych, po drugie zaś, że jednym ze statków kon­ woju PQ - 13 był polski frachtowiec „Tobruk” (kpt. ż. w. Bronisław 1lurko), który zresztą stoczył ciężką, ale zwycięską walkę z atakującymi go bombowcami. Początkowo przebieg rejsu byl pomyślny i połowę trasy przebyto nie spotykając nieprzyjaciela. Pogoda, nie dopisująca od samego wyjścia z Reykjaviku, pogarszała się stale, a 25 marca rozpętała się burza śnieżna o wyjątkowym natężeniu. Wzburzone morze utrudniało bardzo poważnie sprawne posuwanie się szyku konwojowego. Wystąpiła gęsta, nieprzenikniona mgła. Kika statków straciło łączność z konwojem i ochraniającymi go silami eskorty. Wśród statków tych znalazł się „Tobruk”, który - przejęty ze stoczni zale­ dwie kilkanaście dni przed wyruszeniem konwoju - odbywał swój pierwszy, „dziewiczy

rejs”, wioząc m. in. 30 ciężkich i 40 lekkich czołgów, 12 samolotów typu „Hurricane”, 60 motorów lotniczych, urządzenia radarowe, bomby, miny, części czołgów, samochody ciężarowe itd. Dodajmy, że statek został wybudowany w West I lartlepool w Wielkiej Brytanii i został przejęty przez Polską Marynarkę I landlową jako re­ kompensata za straty poniesione w dotychczasowej służbie u boku floty brytyj­ skiej. Charakterystyką i wyglądem „To­ bruk” przypominał inne jednostki typu „Empire”. Jego pojemność brutto wyno­ siła 7 048 ton, netto zaś - 4 977 ton rejestrowych. Nośność 10 430 DWT, szyb­ kość - 10,5 węzła. Poprzednia, brytyjska nazwa statku brzmiała „Empire Builder”. Dla obrony przed samolotami „Tobruk” otrzymał stosunkowo silne uzbrojenie przeciwlotnicze w postaci lekkich działek ( terlikona i Boforsa oraz najcięższych karabinów maszynowych, które - jak się niebawem miało okazać - właśnie w jego pierwszym rejsie okazały się szczególnie przydatne i uchroniły go przed zniszczeniem. Nie uprzedzajmy jednak wy­ padków. Konwój PQ - 13 został odkryty przez niemiecki samolot dalekiego rozpoznania, co spowodowało rzucenie przez Niemców przeciwko statkom licznych eskadr lotniczych, wielu okrętów podwodnych oraz dywizjonu niszczycieli bazujących w Kirkenes. W rezul­ tacie od 28 do 31 marca zarówno większa część konwoju, jak i poszczególne, znajdujące się w rozsypce statki, wystawione były na powietrzne, nawodne i podwodne ataki nieprzy­ jacielskie, począwszy od pozycji 85 mil na północ od Nordkapu aż po Murmańsk. Dnia 27 marca zatopione zostały dwa statki konwoju (brytyjski i amerykański), następnego dnia dalsze dwa (panamskie). 29 marca nad ranem, podczas burzy i przy bardzo malej widoczno­ ści, niemieckie niszczyciele zaata­ kowały konwój torpedami, nie po­ wodując wszakże strat. Jedynie okręty eskorty wdały się w pojedy­ nek artyleryjski i torpedowy z nie­ mieckim dywizjonem, w wyniku czego został zatopiony jeden nie­ miecki niszczyciel, ..Z - 26”. Dla Brytyjczyków bitwa ta miała rów­ nież niezbyt pomyślny przebieg, gdyż storpedowany został znany nam już krążownik „Trynidad”. Mimo poważnego uszkodzenia krążownik zdołał dojść o własnych silach, eskortowany przez dwa niszczy­ ciele. do Murmańska. Tam okazało się na podstawie badania rozbitego uderzeniem torpe­ dy pomieszczenia maszynowego, iż okręt został trafiony własną torpedą (!). której szczątki mechanizmu znaleziono w kotłowni. Jak orzekli specjaliści, w wystrzelonej przez „Tryni-

dad” do atakujących niemieckich niszczycieli torpedzie mechanizmy sterujące przestały normalnie działać, prawdopodobnie wskutek wyjątkowego zimna, i śmiercionośny pocisk dokonał cyrkulacji, obracając się w kierunku okrętu, z którego został wystrzelony. Tak więc „Trynidad” miał przejść do historii jako krążownik, który sam się storpedował... Tymczasem „Tobruk”, który w burzy śnieżnej stracił łączność z konwojem i z powodu panującej następnie mgły nie mógł jej odzyskać, znalazł się osamotniony w odle­ głości co najmniej trzech dni drogi do Murmańska. Dwa dni przeszły spokojnie. Pogoda nieco się polepszyła, na trasie, którą płynął „Tobruk”, nie pojawiły się ani samoloty nie­ przyjacielskie, ani okręty. Osamotnienie statku było w ciągu tych dwóch dni jego najlep­ szym sprzymierzeńcem, gdyż nieprzyjaciel „uczepił” się konwoju i stale go niepokoił. Samotnie i z dala od konwoju płynący statek uszedł uwagi Niemców i z cennym swym ładunkiem zdążał do Murmańska. Trzeciego dnia sytuacja uległa radykalnej zmianie. Był to dzień 29 marca 1942 roku. Około południa „Tobruk” napotkał jeden z okrętów eskorty, uzbrojony trawler „Blackbird”, który również, jak się niebawem okazało, zgubił konwój. Między obu jed­ nostkami nastąpiła wymiana sygnałów poniższej treści: „Tobruk”: - GOOD MORNING. WHERE IS THE MAIN BODY OF THE CONVOY? ,31ackbird”: - SAME TO YOU, ONLY GOD KNOWS. SUGGEST WE CARRY ON. GET INFORMATION LATER. FOLLOW ME. Nieco zaś później „Blackbird” uzupełnił informację: - COMMODORE WITH MAUN BODY 60 MILES, SW BEING ATTACKED BY JIJNKERS 88. GOOD ŁUCK TO US8. To ostatnie życzenie okazało się jak najbardziej na czasie, gdyż po kilku godzinach marszu wśród lodów „Blackbird” zasygnalizował, że dojrzał na powierzchni nieprzyjacielskiego U - Boota i zamierza go zaatakować. Na pokładzie trawlera zaczęła się gorączkowa krzątanina przy wyrzutniach bomb głębinowych, a „Tobruk” czym prędzej odpłynął z pola przypuszczal­ nej walki. Po pół godzinie doszły z daleka głuche odgłosy detonacji podwodnych. Statek po jakimś czasie zmienił kurs na wschodni, aby jak najprędzej oddalić od Murmańska, a potem zawrócić i podejść do tego portu od wschodu, unikając może w ten sposób ataków niemieckiego lotnictwa. 8 T. - Dzień dobry. Gdzie jest główna część konwoju? B. - To samo pytanie do was. Tylko Bóg wie. Proponuję, że pójdziemy razem. Otrzymacie wiadomość później. Idźcie za mną. B. - Komodor z główną częścią 60 mil na południowy zachód, atakowany przez Junkersy 88. Obyśmy mieli szczęście.

Po spokojnej nocy „Tobruk” znajdował się przed południem w odległości około 50 mil na północny wschód od Murmańska. Przez kilka godzin szedł na południe, a potem wzdłuż radzieckich wybrzeży na zachód. Po południu, a zaczynało się już wolno ściem­ niać, polscy marynarze spostrzegli na kursie swego statku inną jednostkę, która rozpoczęła sygnalizować: - UWAGA PRZY DZIAŁACH! UWAGA PRZY DZIAŁACH! Był to radziecki okręt, który ostrzegał przed niebezpieczeństwem. Chwilę póź­ niej, jak grom z jasnego nieba, nastąpiło to, czego wszyscy od dawna się obawiali: atak niemieckich bombowców. Pierwszy oficer „Tobruka”, kpt. Marian Bielski, tak przedstawił walkę, do jakiej doszło, kiedy na statku ogłoszono alarm na dźwięk zwiastujący zbliżanie się samolotów: Wtem krzyk... Z rufy! Lecą... jeden, dwa, trzy... Siedem Junkersów. Jezus Maria! Czyżby wszystko na nas? Ognia nie otwieramy, zbyt daleko, zbyt wysoko... Nagle formacja zawraca na wysokości około 500 metrów. Co się dzieje? Czyżby się rozmyślili?... Potworny wstrząs wyjaśnia sytuację. Nerwy zamierają... Następny... NASTĘPNY!... Kiedy ko­ niec? Która bomba trafi? Następny... Jeszcze raz kombinacja wstrząsów... Później nic... Cisza, usta chwytają powietrze. Nie trafili. Każdy krzyczy i powtarza: nie trafili! Wtedy dopiero budzi się świadomość: gdzie reszta? Przecież było ich siedem. Natrętny warkot, spychany wstecz silnym północnym wiatrem, wyrywa ludzi z chwilowego osłupienia. Jest! Wprost z lewej burty... 50 metrów nad wodą... Wali wprost na nas - OGNIA! OPEN FIRE... Pokład dygoce od wstrząsów broni maszynowej. Przędza pocisków świetlnych idzie wprost na Junkersa. Junkers wprost na nas. Ciężki przedmiot odrywa się od metalowego podbrzusza, przelatuje między masztami, odbija się o powierzchnię wody, szarpie powietrze straszliwym zamiotem. Znowu krzyk... Uwaga! Drugi!... Z rufy, z lewej burty. UWAGA! Oerlikony i boforsy znowu trzęsą statkiem. Dostał!... DOSTAŁ!... Ogień i dym zaśmieca powietrze. Olbrzymia śliwka idzie w dół łagodnym łukiem... Maszyna wisi przez chwilę nad pokładem, mija statek, idzie w wodę bez zmiany kursu. Wielki stalowy kadłub drży i trzęsie się jak skopany niesłusznie pies. Statek przechyla się gwałtownie na lewą burtę... Zatacza półkole w prawo. Sternik wisi na kole resztkami woli, byle usunąć się nieco spod linii spadu... Chociaż kilka metrów. Wybuchu już nie słyszymy. Jeden mniej, jeden więcej. Tylko bosman z midshipu9: - Panie kapitanie!... W pokład! Dziura w prawej burcie!... Dziura w pokładzie i zwinięte w rulonik blachy poszycia wskazują drogę przejścia bom­ by. Statek prostuje się... Znów hałas silników lotniczych. Jest! Leci z lewej burty, ale ostrożnie... Rzuca! Jedna, druga, trzecia... Za nim zaraz następny, rzuca znowu... To na wypadek manew­ rowania statkiem... Wstrząsy! Wstrząsy... Woda zalewa oczy i zamarza momentalnie. Podmu­ chy szarpią głową... Znowu woda. To już chyba koniec... Oglądam się. Hurko z rękami przy twarzy stoi w drzwiach sterówki. Dotykam jego ramienia. Spogląda na mnie, ja na niego i rozumiemy się doskonale. „Żadnym cudem nie uda się nam dotrzeć do brzegu".

9 Z ang. midship - śródokręcie.

Rzeczywistość przeszła jednak najśmielsze przewidywania. Statek nie został trafiony w ostatnim ataku, a wstrząsy zostały spowodowane detonacją bomb w wodzie, przy jego burtach. Najważniejsze jednak, że maszyny statku działały nadal, a nalot zakoń­ czył się sromotną klęską napastników. Stracili oni bowiem dwa bombowce, a nie zdołali zatopić samotnego frachtowca. Dalsza droga przebiegała już bez wydarzeń. W nocy „Tobruk” rzucił kotwicę na redzie Murmańska, a rano 31 marca podszedł do nabrzeża i przycumował. Po trudach podróży do Murmańska, a zwłaszcza po krótkiej, ale niezwykle zażar­ tej walce na śmierć i życie, stoczonej przez „Tobruka” z niemieckimi bombowcami, zało­ dze polskiego statku mogło się wydawać, że najgorsze już minęło. Było jednak wręcz przeciwnie, gdyż już najbliższa przyszłość miała okazać, że polscy marynarze dostali się z deszczu pod rynnę. Wieczorem pierwszego dnia pobytu „Tobruka” w murmańskim porcie, gdy zało­ ga spożywała właśnie kolację, nastąpił nadzwyczaj silny nalot nieprzyjacielskich bom­ bowców na tę ważną bazę radziecką. Zapoznajmy się ponownie z relacją naocznego świadka, kpt. Bielskiego: Nagle, bez najmniejszego uprzedzenia, w ciszę mesy tłoczy się brutalnie znajomy i potwornie bezpośredni trzask silników. Wszyscy kamienieją. Statkiem rzuca o nabrzeże. Tony czegoś spadają na pokład wśród zgiełku i panicznego hałasu na zewnątrz.

,

Dziki strach szarpie za serce. Wypadamy z mesy oczy uderza chaos. Pokrycia luków wyrwane. Słupy dymu pchajg się w górę w czwartej i pigtej ładowni. Statek kładzie się na pra­ wą burtę. „ Wszyscy na brzeg!... Jak stoją! Natychmiast!". Ludzie skaczą z burty, stając bezrad­ nie na nabrzeżu wśród zgiełku nowego nalotu. Starszy marynarz Baryła wypada na śnieg nagu­ sieńki, wprost spod prysznica. Matraszek wyrzuca przez bulaj ubranie i bieliznę z kabin oficer­ skich. Statek pali się i tonie. Co nastąpi prędzej? Czy 10 000 ton materiałów wybuchowych obróci Murmańsk i nas w proch i pył, czy woda ugasi pożar. Uciekać nie ma gdzie. Hurko poda­ je mi butelkę koniaku. Pijemy wszyscy... Statek siada. Siada. Pożar gaśnie. Po wodzie pływają skrzynki TNT, luki, brezenty. Niesamowity bulgot rzyga tonami ładunku. Wokół palą się inne statki. „Manchester Castle" wyrzuca co chwila snopy ognia i poci­ sków, jak wulkan. „Starlight" płonie pełnym jasnym ogniem od dziobu do rufy, słychać niesa­ mowity krzyk ginących.

I tak rozpoczęła się pięć miesięcy trwająca gehenna „Tobruku” i jego załogi pod bombami w murmańskim porcie. O dalszych losach statku będzie jeszcze mowa później. A powracając do omówionej uprzednio operacji konwojowej można jeszcze stwierdzić, że Brytyjczycy zatopili w jej trakcie dwa U - Booty. Jeden, „U - 585”, został zniszczony przez okręt z eskorty konwoju PQ - 13, niszczyciel „Fury”. Stało się to 29 marca, już w pobliżu Zatoki Kola, tzn. pod koniec rejsu. 15 statków tego konwoju dotarło bowiem do Murmańska w dniach 30 marca i 1 kwietnia. Drugi U - Boot zginął podczas nieudanego ataku na frachtowiec powracającego konwoju QP - 9, który nie stracił podczas marszu ani jednego statku. Niefortunny natomiast napastnik, „U - 655”, został zramowany, czyli najechany i zatopiony przez trałowiec „Skarpshooter”.

ORP „Jastrząb” ofiarą tragicznej pomyłki Kolejne konwoje były znów większe od poprzednich, gdyż PQ - 14 liczył 24 statki, a QP - 10 - o osiem mniej. Tym razem powracający konwój poniósł większe straty, gdyż nieprzyjacielskie U - Booty zatopiły cztery statki, czyli jedną czwartą całości. Kon­ wój PQ - 14 miał natomiast inne perypetie. Po wejściu na trasie w pole pływającego lodu niektóre statki doznały uszkodzeń i wtedy zapadła decyzja powrotu większości konwoju do bazy. Z ośmiu statków, które kontynuowały marsz do Murmańska, jeden został storpe­ dowany przez U- Boota i zatonął. Niemieckie niszczyciele, które wyszły z bazy w Kirkenes, tym razem bezskutecznie usiłowały w złej pogodzie zlokalizować przechodzące kon­ woje i ich dwie próby zakończyły się fiaskiem. Największym zagrożeniem - i to nie tylko dla alianckiej żeglugi, ale i dla eskort towarzyszących konwojom - pozostawał olbrzymi „Tirpitz”. Dlatego też pod koniec kwietnia ciężkie bombowce brytyjskie dokonały nań nalotu w dniach 28 i 29 kwietnia. Próby te nie przyniosły trafienia, natomiast silny ogień przeciwlotniczy spowodował stratę siedmiu bombowców. Niemal w tym samym czasie wyruszyły następne konwoje arktyczne: PQ - 15 i QP - 11. Składający się z 25 statków, silnie eskortowany i mogący liczyć na wsparcie dużych sił Floty Ojczystej konwój do Murmańska opuścił Hvalfjórdhur w dniu 26 kwiet­ nia. Następnego dnia natknął się dryfujące miny, ale zdołał ominąć je bez strat i szedł dalej na wschód, nie napotykając przeszkód ani nieprzyjaciela. Dopiero 29 kwietnia pojawił się niemiecki samolot rozpoznawczy, a w dzień później dwa dalsze. Jeden z nich podszedł zbyt blisko konwoju i został strącony przez artylerię przeciwlotniczą eskortowców. Po kolejnych dwóch dobach, kiedy konwój idący do Murmańska minął się z powracającym QP - 11, dały jednak znać o sobie także niemieckie okręty podwodne i samoloty. Jak się okazało, Niemcy do tej pory zwalczali właśnie konwój płynący „do domu”, o czym będzie mowa później, a w dniu 2 maja zabrali się do formacji płynącej na wschód. W panującej mgle, natknąw­ szy się przy tym na pływające lody, konwój zmuszony był zboczyć około 70 mil morskich na południe, i wtedy wszedł w obręb jednego z sektorów u wybrzeży norweskich, w których przebywały na patrolu alianckie okręty podwodne. Zostały one tam skierowa­ ne jako zabezpieczenie przed ewentu­ alnymi wypadami niemieckich okrę­ tów nawodnych. W konkretnym jed­ nak przypadku zamiast nieprzyjaciele pojawili się swoi, co wkrótce dopro­ wadziło do godnego ubolewania nie­ porozumienia. Jego ofiarą padł polski okręt podwodny „Jastrząb”, który został przez okrę­ ty eskorty omyłkowo wzięty za U - Boota...

ORP „Jastrząb” został - za pośrednictwem Royal Navy i w ramach amerykańskiej pomocy dla Wielkiej Brytanii - przekazany Polskiej Marynarce Wojennej jesienią po­ przedniego roku, 4 listopada 1941, w porcie New London w Stanach Zjednoczonych. Był to stary okręt, liczący już blisko dwadzieścia lat, jednakże zgodnie z powiedzeniem, że na bezrybiu i rak rybą, Polacy zgodzili się przejąć tego „grata”, gdyż musieli odstawić do rezerwy „Wilka”, nie nadającego się już do dalszej służby. Dawny USS „S - 25” miał 800/1062 ton wyporności, rozwijał szybkość 14,5 węzła w stanie nawodnym i 11 węzłów pod wodą. Był uzbrojony w jedno działo 102 mm i cztery wyrzutnie torpedowe 533 mm. Etatowa załoga składała się z pięciu oficerów oraz 39 podoficerów i marynarzy. Dowódcą został kpt. mar. Bolesław Romanowski, uprzednio zastępca dowódcy „Sokola”. Niestety, Romanowski i jego podwładni nie mieli wielkiej pociechy z „Jastrzę­ bia”, którego maszyny wymagały częstych napraw. Pomimo tego dowódca „Jastrzębia” nie zgodził się na to, aby „nowy” nabytek polskiej floty miał pełnić funkcję okrętu szkol­ nego, jak to proponowali Anglicy. W rezultacie został on przydzielony do bazy Lerwick na Wyspach Szetlandzkich i wszedł w skład międzyalianckiej pólflotylla, obok okrętu norweskiego, francuskiego i brytyjskiego. Wspólnie miały teraz usadowić się w sektorach pomiędzy północno - zachodnim wybrzeżem Norwegii a trasą konwojów do Murmańska i tam czatować na nieprzyjaciela. Na „Jastrzębiu” nie wiedziano o tym, że konwój PQ - 15 zboczył z trasy, a zła widoczność sprawiła, że zarówno zbliżający się konwój, jak i jego eskorta nie zostały zauważone na tyle wcześnie, aby polski okręt podwodny mógł się wynurzyć i wystrzelić sygnały rozpoznawcze. O godzinie 19:40 wieczorem, gdy na „Jastrzębiu” szykowała się na służbę trzecia wachta, podsłuch zamel­ dował kontakt uzyskany za pomocą aparatu hydrolokacyjnego, nazywanego azdykiem10. Kapitan Romanowski podniósł peryskop i ujrzał widok, który zamroził mu serce. W odległości około 2 000 metrów znajdował się niszczyciel, rozpoznany później jako eks amerykański, jeden z 50 przekazanych Wiel­ kiej Brytanii w zamian za wydzierżawienie baz, a charakteryzujących się czterokominową sylwetką. W mniejszej odległości, z drugiej strony, znajdował się iimy eskortowiec, później zidentyfikowany jako duży brytyjski trałowiec floty. Padał śnieg, widoczność była zła, a zachowanie się obu okrętów, z których pierwszy szedł całą szybkością na „Jastrzę­ bia”, nie wróżyło nic dobrego. Po prostu został on wzięty za U - Boota! Romanowski kazał wystrzelić żółtą świecę dymną - znak rozpoznawczy alianc­ kiego okrętu. Nie to jednak nie dało, gdyż niszczyciel wystrzelił serię bomb głębinowych. 10 Azdyk - spolszczona forma ang. terminu asdic, pochodzącego od inicjałów nazwy międzyalianckiej komisji opracowującej metody wykrywania i zwalczania okrętów podwodnych: Allied Submarine Detec­ tion Investigation Commettee, na oznaczenie przyrządu wykrywającego pod wodą obiekty za pomocą wiązki fal ultradźwiękowych z nadajnika wysuwanego z dna okrętu.

Padły dość blisko, ale na szczęście nie na tyle. aby uszkodzić „Jastrzębia”. Wtedy, po wystrzeleniu drugiej świecy, Romanowski nakazał zanurzenie. „Jastrząb” zszedł na głębo­ kość 50 metrów, ale już detonowała następna seria, tym razem bardzo blisko, a po chwili trzecia - wszystkie z lewej burty za rufą. Jak potem pisał dowódca „Jastrzębia”, efekt tych dwóch serii był potworny: „światła pogasły, motory stanęły, chlor [zaczął się wydobywać] z baterii, krótkie spięcia itd. Włazy pociekły mocno”. W tej sytuacji nie pozostawało nic innego, jak wyszasować balasty, czyli wyrzu­ cić wodę z okrętowych zbiorników przy pomocy sprężonego powietrza, w celu wynurze­ nia się na powierzchnię. Potem Romanowski otworzył właz kiosku i szyb­ ko wyszedł na pomost. „Przeciwnicy” byli w pobli­ żu: niszczyciel około 800 metrów z lewej burty, trało­ wiec - 200 z prawej, i oba strzelały z broni maszyno­ wej. Pociski zaczęły trafiać w kiosk i znajdujących się na pomoście ludzi, którzy wy­ szli za dowódcą z centrali okrętu. Nadający sygnały lampą Aldisa Anglik, wcho­ dzący w skład załogi ..Ja­ strzębia”, został ciężko ranny i padł. Jego zadanie usiłował kontynuować drugi Anglik, radiotelegrafista, ale celnie trafiony, został zabity na miejscu. To samo spotkało kilku Polaków, inni odnieśli rany. Także kpt. Romanowski został kilka razy trafiony, na szczę­ ście tylko w nogi, kiedy stojąc usiłował powstrzymać ogień trzymając nad głową biało czerwoną banderę. Wreszcie trałowiec przestał strzelać, a po nim również drugi okręt. Oba podeszły bliżej. Z pomostu niszczyciela ktoś zawołał: - Are yon German? - na co Romanowski odpowiedział silnym głosem: - We are Polish submarine ,,Jastrząb ” ( 'an '1you see 551", bloody fooÍ 1. ( »dpowiedzią była głucha cisza. Słychać było tylko plusk fal i jęki rannych na pomoście „Jastrzębia”. - Spojrzałem na pomost i zrobiło mi się słabo - napisał dowódca nieszczęsnego okrętu podwodnego. Jeden na drugim leżało wielu, jak się miało okazać jedenastu ludzi, których białe swetry były pokryte wciąż rosnącymi czerwonymi plamami krwi. Pięciu z nich było zabitych, pozostali odnieśli rany. Ciężko ranny był zastępca dowódcy, por. mar.1 11 Czyjesteście Niemcami? Jesteśmy polskim okrętem podwodnym „Jastrząb”. Czynie widzicie „P 551 ” był to numer okrętu, wymalowany białą farbą na kiosku)

551”, przeklęci głupcy? („P

Józef Anczykowski, lżej ppor. mar. Stanisław Olszowski i brytyjski oficer łącznikowy, podporucznik rezerwy Maurice Hanbury. Na wezwanie kpt. Romanowskiego z obu eskortowców spuszczono szalupy, które ruszyły odebrać rannych i zabitych, a jak się rychło okazało - także resztę załogi „Jastrzę­ bia”. Odniósł on bowiem tak silne uszkodzenia, że groziło mu przełamanie kadłuba, w jego zaś wnętrzu większość urządzeń była niezdatna do użytku. Sprawcami zniszczenia „Jastrzębia”, który zatonął w przybliżonej pozycji 71°30’ N i 12°32’ E, okazały się: niszczyciel „St. Albans”, przekazany norweskiej marynarce przez Brytyjczyków, i brytyjski trałowiec „Seagull”. Ranni, z wyjątkiem kpt. Romanow­ skiego, znaleźli się na pokładzie niszczyciela, gdzie mieli opiekę lekarską, pozostałych zabrał trałowiec. Wkrótce też oba eskortowce dogoniły konwój i razem z nim kontynu­ owały daleką drogę do Murmańska. Zamykając sprawę zatopienia „Jastrzębia” trzeba dodać, że dowódcy „St. Albans” i „Seagull”, który w sektorze tym nie mieli prawa atakowania żadnego okrętu podwodne­ go, zostali uznani winnymi przez trybunał Royal Navy. Dowódcę norweskiego niszczycie­ la dodatkowo obciążyła nieznajomość obowiązujących przepisów również dlatego, że nie znał znaczenia wystrzelonych z „Jastrzębia” żółtych świec dymnych, które uważał za trick nieprzyjaciela. Członkowie załogi „Jastrzębia” zostali natomiast udekorowani po powrocie do Anglii Krzyżami Walecznych, a później obsadzili nowy okręt podwodny, „Dzik”, którego dowództwo objął kpt. mar. Bolesław Romanowski. Powróćmy teraz do konwoju PQ - 15. Feralna omyłka ze zniszczeniem „Jastrzę­ bia” przez sprzymierzone okręty nie była jedynym niepowodzeniem sił, pod których pie­ czą płynął ten konwój. Poprzedniego dnia bowiem, 1 maja, w panującej wtedy słabej widoczności pancernik „King George V” najechał na niszczyciel „Punjabi” i zatopił go na miejscu, przy czym zginęła większość załogi. Kilkanaście godzin po tragedii „Jastrzębia”, nad ranem 3 maja, idący na wschód konwój utracił trzy statki w wyniku ataków niemieckich samolotów torpedo - bombo­ wych. Był to już koniec nieprzyjacielskich sukcesów, a alianckich strat powstałych pod­ czas marszu konwoju outward. Znacznie natomiast gorzej powiodło się Anglikom podczas równoczesnej podróży formacji okrętów i statków powracających na zachód. Składający się z 13 statków konwój QP - 11 szedł pod ochroną bardzo silnej eskorty złożonej z i ł okrętów: sześciu niszczycieli, czterech korwet i jednego uzbrojone­ go trawlera. Ponadto przez pewien czas, na najbardziej niebezpiecznym odcinku trasy, konwojowi towarzyszyły dwa radzieckie niszczyciele i cztery brytyjskie trałowce, bazują­ ce koło Murmańska. W dniu 29 kwietnia nad konwojem pojawiły się niemieckie samoloty rozpoznaw­ cze, a okręty eskorty wykryły znajdujące się w pobliżu U - Booty. Następnego dnia krą­ żownik „Edinburgh”, płynący przed konwojem, został - pomimo zygzakowania - trafiony dwiema torpedami przez „U - 456”. Poważnie uszkodzony w rufę „Edinburgh” musiał zawrócić do odległego już o 250 mil morskich Murmańska, eskortowany przez dwa nisz­ czyciele. Nieprzyjaciel postanowił jednak wykorzystać okazję do zniszczenia wolno idą­ cego krążownika oraz do ataków na płynący pod zmniejszoną eskortą konwój. W dniu 1 maja po południu Niemcy przystąpili do dzieła. Najpierw nadleciały samoloty torpedo bombowe, ale wobec silnego ognia przeciwlotniczego trzech brytyjskich okrętów okazały

się bezradne i nie zdołały zadać ponownego ciosu krążownikowi. Równocześnie pojawiły się na scenie niemieckie niszczyciele i przystąpiły do atakowania konwoju. Nic mniej jak pięć razy próbowały dobrać się do zwartej formacji statków, ale za każdym razem zostały odparte przez znacznie słabiej uzbrojone, ale umiejętnie manewrujące brytyjskie eskortowce. Jeden z nich, mały niszczyciel „Amazon”, został uszkodzony ogniem artyleryj­ skim, a radziecki frachtowiec, który miał kłopoty z maszynami i płynął za konwojem, padł ofiarą ataku torpedowego i zatonął. Były to jedyne sukcesy odniesione w walce z konwo­ jem, który bez dalszych strat i przeszkód podążał na zachód. Tymczasem eskorta wolno powracającego do Murmańska „Edinburgha” została wzmocniona przez cztery brytyjskie trałowce, towarzyszące uprzednio konwojowi. W dniu 2 maja ta mała kawalkada okrętów została zaatakowana przez trzy niemiecki nisz­ czyciele. Wywiązała się zażarta bitwa toipedowo - artyleryjska, w której początkowo obie strony uzyskały trafienia. „Edinburgh” ostrzelał tak celnie „I lermanna Schoemanna”, że okręt ten stracił zdolność manewrową i praktycznie rzecz biorąc wyeliminowany z walki. Z drugiej jednak strony niebezpieczne trafienia otrzymał brytyjski niszczyciel „Forester”. Krótko potem jedna z torped wystrzelonych przez dwa pozostałe niemieckie niszczyciele ugodziła rufę „Edinburgha”, po przeciw­ nej stronie niż dwie poprzednie, dwa dni wcześniej. Przesądziło to o losie krążow­ nika, choć nadal kontynuował on ogień artyleryjski i to - jak stwierdzili później Niemcy - nadzwyczaj celnie. Tymczasem jednak artyleria niemieckich niszczycieli poważnie uszkodziła drugi brytyjski nisz­ czyciel. „Foresight”. W tej sytuacji, kiedy brytyjski krążownik i dwa niszczyciele były unieruchomione, wydawało się. że bitwa jest wygrana przez Niemców, którzy posiadali druzgocąca przewagę - zarówno w uzbrojeniu, jak i w szybkości - nad czterema brytyj­ skimi trałowcami. Zupełnie jednak nieoczekiwanie nieprzyjacielskie niszczyciele przejęły załogę „Hermanna Schoemanna”, który wkrótce zatonął, i oddaliły się. Być może wpłynął na to niedostateczny już zapas paliwa oraz zużycie amunicji i torped lub też zla ocena aktualnego stanu trafionych okrętów brytyj skich, albo wszystkie te czynniki razem. W wyniku usilnych starań załogom „Forestera” i „Foresighta” udało się naprawić główne uszkodzenia i uruchomić maszyny. „Edinburgha” nie można było jednak uratować i po przejęciu jego załogi przez trałowce brytyjski zespól powrócił do Murmańska. W sumie, chociaż oba konwoje poniosły stosunkowo małe straty (pięć statków na 38). ogólny bilans był zdecydowanie ujemny wobec uszczerbku poniesionego przez siły eskorty i osłony: trzy okręty (krążownik „Edinburgh”, niszczyciel „Punjabi” i okręt pod­ wodny „Jastrząb”) zatopione, a trzy (niszczyciele „Amazon”, ..Forester" i ..Foresight") poważnie uszkodzone. Niemcy natomiast stracili dwa niszczyciele (..Z - 26" i „Hermann Schoemann”). Operacja ta zakończyła się więc ich sukcesem, który mógłby być nawet większy, gdyby nie przedwczesne wycofanie się niszczycieli z ostatniej fazy bitwy. Z drugiej jednak strony Kriegsmarine nie posiadała zbyt wielu niszczycieli, a budowa no­ wych postępowała bardzo wolno, tak że poniesiony w maju 1942 roku uszczerbek był dla Niemców bardzo dotkliwy.

Dwa tygodnie po feralnych dla aliantów pierwszych dwóch dniach maja Brytyj­ czycy ponieśli następną, bardzo dotkliwą stratę. Zatonął bowiem dobrze nam już znany krążownik „Trinidad”, który - po pierwszej prowizorycznej naprawie uszkodzeń odnie­ sionych od trafienia własną torpedą w dniu 29 marca - powracał pod eskortą czterech niszczycieli do Anglii. W dniu 13 maja zespół ten opuścił Murmańsk, a następnego dnia został wypatrzony przez niemieckie samoloty rozpoznawcze. Wieczorem tego dnia nadle­ ciało około 25 torpedo - bombowców i przeprowadziło atak torpedowy, który się jednak nie powiódł. Godzinę przed północą nadleciał wszakże samotny „Ju - 88”, niespodziewa­ nie wynurzył się z nisko leżących chmur i w locie nurkującym rzucił dwie bomby. Jedna trafiła krążownik, i to na nieszczęście w pobliżu miejsca, ugodzonego niedawno własną torpedą. Druga bomba detonowała w wodzie, niedaleko burty. Na okręcie powstał silny pożar, który szybko się rozprzestrzeniał. Na domiar złego detonacja drugiej bomby zerwała plaster, osłaniający burtę po trafieniu torpedą, i do wnętrza kadłuba zaczęła się wdzierać woda. Sytuacja stała się beznadziejna, zwłaszcza iż każdej chwili można się było spodziewać ataku spod wody, gdyż niszczyciele towarzyszą­ ce krążownikowi meldowały o wykryciu U - Bootów przez azdyk. W tym stanie rzeczy zapadła decyzja dobicia okrętu, który też został po północy 15 maja, w dwie i pół godziny od chwili zbombardowania, zatopiony torpedami niszczycieli. Tym samym brytyjski krążownik, który wcześniej sam się storpedował, został ostatecznie zatopiony również brytyjskimi torpedami. „Psiakrew, piękne widowisko!” Ataki nieprzyjacielskiego lotnictwa i okrętów podwodnych na aliancki konwój zmierzający do Murmańska trwały już od trzech dni, ale jak dotąd tylko jeden statek padł ofiarą torped U - Boota. Nasilenie nalotów stale jednak rosło, a najgorszy i feralny rów­ nież dla wchodzącego w skład eskorty polskiego niszczyciela okazał się dzień 27 maja, chociaż „Garlandowi” zrazu nadspodziewanie dopisywało szczęście. Nie tylko zresztą ślepy traf był sprzymierzeńcem polskich marynarzy; lwią część zasługi w tym, że okręt dotąd nie został trafiony, a z pojedynków z Junkersami wycedził jeśli nie zwycięską, to przynajmniej obronną ręką, miała oczywiście jego załoga, zwłaszcza zaś działająca sprawnie i bez zarzutu obsada artyleryjska. I może właśnie to sprawiło, że kiedy w czasie trzeciego już w tym dniu nalotu, trwającego od godziny 12:20 w południe, około godziny 14:00 siedem samolotów zaata­ kowało nagle „Garlanda”, a w radiotelefonie artyleryjskim rozległ się meldunek: - Bomby lecą! - w odpowiedzi ktoś powiedział uspokajająco: - Setki już ich leciały. Zanim jednak, jak napisał w swym wspomnieniu o „Garlandzie’ ówczesny oficer artyleryjski okrętu, por. mar. Józef Bartosik, słowa te przebrzmiały, rozległ się ryk grzmo­ tu; niszczycielem zatrzęsło, a potem zapanowała - tak przynajmniej się wszystkim wyda­ wało - głucha i równocześnie przeraźliwa cisza. Był to moment przerwy bitewnej, ale cisza nie była oczywiście absolutna, gdyż pierwsze zakłóciły ją jęki rannych, a tych na okręcie było bardzo wielu. Wraz z nadejściem coraz dłuższych dni zagrożenie dla konwojów wzrastało w szczególny sposób ze strony hitlerowskiej Luftwaffe, która na wiosnę 1942 roku zgroma-

dzila na lotniskach północnej Norwegii i Finlandii ponad ćwierć tysiąca samolotów; ich eskadry składały się w dwóch trzecich z bombowców nurkujących „Ju - 87” i „Ju - 88” oraz torpedo - bombowców „Fie - 111”, resztę stanowiły samoloty dalekiego rozpoznania różnych typów. Niebawem miało się okazać, iż na najtrudniejszym dla konwojów, bo najbliższym obsadzonego przez nieprzyjaciela wybrzeża odcinku końcowym trasy, samo­ loty te mogą atakować od rana do późnego wieczora, o czym niebawem miały się przeko­ nać okręty i statki kolejnego konwoju PQ - 16. Jednym z eskortowców tego konwoju byl właśnie polski niszczyciel „Garland”. Składający się z 34 statków konwój PQ - 16 wyszedł z Reykjaviku 20 maja 1942 roku, a jego eskorta została później wzmocniona przez osłonę, złożoną z czterech krążow­ ników i trzech niszczycieli. W sumie ubezpieczało ten konwój 20 okrętów wojennych, ale i to okazało się zbyt małą silą, zwłaszcza że Brytyjska Admiralicja w przeddzień najgor­ szych nalotów odwołała krążowniki w obawie o ich los. W tym stanie rzeczy nieprzyjacielskie lotnictwo, atakując konwój licznymi falami samolotów w dniu 27 maja, miało znacznie ułatwione zadanie. O godzinie 2:47 rozpoczął się pierwszy torpedo - bombowy atak tego dnia i trwał do godziny 4:00. Krótko przed 5:00 nastąpił nowy atak, trwający przeszło godzinę. Potem było kilka godzin wytchnie­ nia, w czasie których tylko „diabeł - stróż” w postaci „latających lodzi” typu „Blohm Voss” z daleka pilnował konwoju. Trzeci, najdłuższy i najgroźniejszy dla „Garlanda”, nalot rozpoczął się o godzinie 12:20. Konwój byl kolejno atakowany przez kilka szóstek stukasów - bombowców atakujących z lotu nurkowego, ale najgorsze miało dopiero przyjść w czasie nowego nasilenia nalotu, krótko przed godziną 14:00. Zaokrętowany na „Garlandzie” fotoreporter Marynarki Wojennej, bosman Paweł Pionka, tak wspomina ten nalot: [...] był to jeden z największych nalotów od czasu, kiedyśmy opuścili Islandię. Tym ra­ zem Junkersom udało się opanować konwój i po zrzuceniu bomb, których ofiarami było pięć statków handlowych. Junkersy obniżyły się już tak, że latały nad masztami statków, siekąc ogniem swej broni pokładowej. W pewnej chwili słyszę głos jednego z artylerzystów: „Uwaga! Junkersy suną z lewej burty na nas!" Wówczas to skierowałem swój aparat filmowy w tę stro­ nę, przerzucając równocześnie szybkość filmowania na 64 klatki na sekundę. Widząc w wizjerze dokładnie, jak trzy Junkersy zbliżają się wprost w stronę naszego okrętu na wysokości około 200 metrów, prowadzę pierwszego do zupełnego zbliżenia nad okrętem i przerzucam kamerę filmową przez głowę, abym mógł złapać jeszcze dwie następne maszyny. W tej samej chwili słyszę świst kul odbijających się o pokład „Garlanda" i równocześnie zostaję przygnieciony do reflektora, widząc przed sobą wielką ścianę wodną spowodowaną wybuchem trzech bomb.

Tę chwilę przedstawił również korespondent wojenny Bohdan Pawłowicz, który w chwili nowego nalotu wyszedł na pomost bojowy, skąd roztaczał się widok na cale pole bitwy:

Znaleźliśmy się właśnie, idąc zygzakami i strzelając prawie bez przerwy, na jednej linii z kolumną statków konwoju. Pomiędzy nami i najbliższym statkiem szła korweta. Trzy wielkie fontanny idące w kierunku „Garlanda" wyrosły pomiędzy konwojem i nami. Dwie z nich padły obok korwety, obramowując ją z obu burt. Spazmatycznie zagrała wszystka broń maszynowa „Garlanda". A potem usłyszałem przejmujący do szpiku kości, przeciągły, trwający zdawałoby się wieczność świst lecących niedaleko bomb. Na ciemnym tle stojącej jeszcze ściany dymu z poprzednich trzech wybuchów ujrzałem wyraźnie, jak we śnie koszmar­ nym, cztery kształty gruszkowatych bomb. Instynktownie przytuliłem się do ściany dalmierza i zaraz czymś gorzkim, jakby pyłkiem zasypało mi oczy. W ustach poczułem niemiły, metaliczny smak. Olbrzymia fala dymu i wody zasłoniła konwój, korwetę, cały świat. - Koniec - pomyślałem.

Również obserwujący ten bój „Garlanda” oficerowie jednego z brytyjskich okrę­ tów odnieśli to samo wrażenie, sprecyzowane słowami ich dowódcy: - Szkoda okrętu. Z Polakami już koniec. - tym większe jednak było ich zaskoczenie, gdy po rozrzedzeniu się chmury pary i dymu oczom ich ukazał się polski okręt nadal strzelający do napastników, ale już tylko z dwóch nieuszko­ dzonych jeszcze dział. „Artyleria była w drza­ zgach” - wspominał później por. Bartosik - a najgorzej przedsta­ wiała się obronność sektora dzio­ bowego okrętu, gdzie pozostało tylko jedno działo, i to z uszko­ dzoną lufą, ale bez obsługi. Za­ improwizowano więc ją natych­ miast z ludzi, którzy dotąd raczej nie tmdnili się tym rodzajem sztuki wojennej. Pół biedy jesz­ cze, gdy chodziło o torpedy stów, ale braki w obsadzie trzeba było wypełnić także kucharzami i mesowymi. Pomimo tych trudności w skompletowaniu obsa­ dy, a także obsługi działa, gdy w kilka minut po zbombardowaniu „Garlanda” nadleciała nowa fala bombowców, właśnie to działo nr 1 otworzyło do nich ogień. A wtedy jakiś mały trawler brytyjski, osłaniający konwój za rufą „Garlanda”, wyraził Polakom słowa podziwu własnej załogi, przesyłając sygnał: - BLOODY GOOD SHOW!12 Wspomniany najgorszy nalot tego dnia został niezbyt słusznie nazwany w rela­ cjach „południowym”, gdyż trwał do godziny 19:20 wieczorem. Później zaś nastąpiły jeszcze trzy, ale już krótkotrwałe ataki, z których ostatni zakończył się na godzinę i pięć minut przed północą. 12

Psiakrew. Piękne widowisko!

Według ustaleń poczynionych na pokładzie pomocniczego okrętu przeciwlotni­ czego „Alynbank” (a sprawdzonych po wojnie), w nalotach tego dnia wzięło łącznie udział 108 samolotów: torpedowo - bombardujących typu „He - 111” oraz bombowców nurkujących „Ju - 88”. Kilka z nich zostało zestrzelonych, przy czym jeden przy współ­ udziale artylerii „Garlanda”. Olbrzymia większość nalotów została odparta, ale nie obyło się, oczywiście, bez strat. Objęły one sześć statków handlowych (w tym jeden z katapultą i samolotem myśliwskim, tzw. CAM - Ship13) zatopionych, a trzy dalsze uszkodzone. Jed­ nym z uszkodzonych był statek komodora konwoju, „Ocean Voice”, innym radziecki „Staryj Bolszewik”. I o nich to właśnie wyraził się z całym uznaniem senior — officer eskorty, komandor R. G. on slow, mówiąc, że były przykładem i natchnieniem dla całego walczącego konwoju. Oprócz statków handlowych ciężkie uszkodzenia i dotkliwe straty odniósł także „Garland”. Kiedy więc jego dowódca komandor por. Henryk Eibel zwrócił się do dowód­ cy eskorty o zezwolenie na odłączenie się okrętu i udanie się w pojedynkę do Murmańska dla ratowania życia ciężko rannych, ten od razu wyraził na to zgodę, żegnając Polaków słowami: „Boże, błogosław ci, mój dzielny okręcie!” Chociaż przyrządy nawigacyjne „Garlanda” były „w proszku”, oficer nawigacyjny por. mar. Antoni Tyc doprowadził okręt do portu przeznaczenia. Krótko po odejściu „Garlanda” od konwoju jego eskortę wzmoc­ niły trzy radzieckie niszczyciele. Straty załogi „Garlanda” były, jak już powiedziano, bardzo dotkliwe. Zabitych lub zmarłych na pokładzie z ran było 22 polskich podoficerów i marynarzy, dwaj dalsi Polacy i jeden Anglik zmarli w szpitalu w Murmańsku. 43 ludzi odniosło mniej lub bar­ dziej ciężkie rany, w tym czterech polskich i dwóch brytyjskich oficerów oraz dwóch brytyjskich marynarzy. Duch wśród załogi przez cały czas był dobry. Zdarzało się wprawdzie, że niekie­ dy trudno było powstrzymać pierwszy odruch strachu, jak np. wtedy, gdy po wybuchu bomb tuż przy burcie okrętu wydawało się, że „Garland” tonie, ale poza tym w obliczu śmierci załoga zachowała się z godnością. Umierający podoficer gospodarczy, Tadeusz Jarosz, zdał oficerowi - płatnikowi klucze, udzielając ostatnich objaśnień, artylerzysta ST. Marynarz Józef Wypych z obsługi działa nr 2 przed śmiercią udzielał jeszcze wskazówek kolegom, inny zaś bardzo ciężko ranny członek załogi, st. marynarz Bolesław Bomba, miał dość świadomości, by w ostatnich chwilach życia myśleć o celu walki, za który je oddaje. To on bowiem napisał własną krwią na ścianie kabiny: „Polsko, jak słodko dla Ciebie umierać”. Trzydzieści sześć godzin bez przerwy, przy asyście rannego sanitariusza, opero­ wał i opatrywał rannych młody lekarz okrętowy, ppor. Wilhelm Ząbroń, i wielu z niech jemu zawdzięcza uratowanie życia. Niektórzy zawdzięczali je także opiece radzieckich lekarzy w murmańskim szpitalu, dokąd przewieziono ich natychmiast po przybyciu „Gar­ landa” do portu. Potem, ponieważ stałe naloty niemieckie na Murmańsk utrudniały kura­ cję, ciężej rannych przewieziono do Archangielska i tam leczeni równie troskliwie, pozo­ stali do rekonwalescencji.

13

Catapult Aircraft Merchantman - statek handlowy z katapultą i samolotem.

Porywająca walka, jaką stoczył „Garland” w obronie konwoju PQ - 16, rozsławi­ ła okręt, a jego dowódca, oficerowie i liczni inni członkowie załogi otrzymali wysokie polskie i brytyjskie odznaczenia bojowe w uznaniu wybitnych zasług i czynów wojen­ nych. Między innymi krzyżem orderu Virtuti Militari V klasy odznaczeni zostali: dowódca okrętu kmdr por. Henryk Eibel, oficer artyleryjski por. mar. Józef Bartosik, lekarz okręto­ wy ppor. mar. Wilhelm Ząbroń, ST, bosman Władysław Duch i ST. marynarz Bolesław Bomba. Krzyże walecznych otrzymali: kmdr ppor. Michał Borowski i inż. Wacław Trze­ biński, kapitanowi mar. Bolesław Biskupski i Tadeusz Kamiński oraz liczni podoficerowie i marynarze; wielu z nich pośmiertnie. Ponadto kmdr por. Eibel otrzymał brytyjski Distin­ guished Service Order, por. Bartosik - Distinguished Service Cross, a mat Antoni Fital i st. marynarz Mieczysław Lipiński - Distinguished Service Medal. Udział „Garlanda” w obronie konwoju PQ - 16 stał się tematem kilku książek i wielu opracowań prasowych. Z książek można wymienić wspomnienia cytowanego już Józefa Bartosika14, w książce wydanej najpierw w Londynie, a potem w Warszawie. Re­ portaż z tego rejsu opublikował na łamach wydawanego podczas wojny londyńskiego tygodnika „Polska Walcząca - Żołnierz Polski na Obczyźnie”, potem zaś w dwóch książ­ kach: w Anglii po Angielsku i po wojnie w Stanach Zjednoczonych po polsku, Bohdan Pawłowicz. Swe wspomnienia spisał także były oficer broni podwodnej „Garlanda”, kmdr rez. Michał Borowski15. W Związku Radzieckim słynny bój „Garlanda” został spopulary­ zowany przez byłego korespondenta wojennego, a potem znanego pisarza, laureata Pań­ stwowej Nagrody Państwowej ZSRR, Władimira Bielajewa, który często odwiedzał ran­ nych Polaków w Archangielsku, a po wojnie opublikował wspomnienia16. Przed kilku laty został także nakręcony film telewizyjny o „Garlandzie” pt. Kon­ wój. Wykorzystano w nim fragmenty filmu wzmiankowanego już fotoreportera Pawła Płonki oraz świeżo zarejestrowane wspomnienia Władimira Bielajewa. Kończąc omawianie wydarzeń z trzeciej dekady maja 1942 roku należy jeszcze pokrótce przedstawić przebieg równoczesnego z konwojem PQ - 16 konwoju powrotnego QP - 12. Jego droga przebiegała bardzo spokojnie, najprawdopodobniej dlatego, że Niem­ cy byli niemal całkowicie zajęci uprzednio omówioną operacją. Konwój QP - 12, który liczył „tylko” 15 statków, stracił zaledwie jeden frachtowiec, płynący pod radziecką ban­ derą, i przybył do Hvalfjordhur w dniu 29 maja. W podobnej sytuacji znalazł się kilka tygodni później konwój QP - 13. Pomyślną przeprawę odbył kosztem konwoju PQ - 17, o którym będzie mowa w następnym rozdzia­ le. Do eskorty powracającego z Murmańska konwoju został przydzielony „Garland” po prowizorycznej naprawie uszkodzeń odniesionych w walce z Luftwaffe. Ponieważ zaś 14 Po wojnie i demobilizacji pozostał on w Anglii, został przyjęty do Royal Navy i dosłużył się stopnia kontradmirała. 15 J. Bartosik, Wierny okręt, Londyn 1945, II wyd. Warszawa 1947; B. Pawłowicz, O.R.P. „Garland" in Convoy to Russia. The Record o f a Polish destroyer in Her Journey from Great Britain to Murmańsk and Archangel in the Spring 1942. Mitcham 1943; tenże, Krew na oceanie. Kartki z pamiętnika w konwoju do Rosji, New York 1955. M. Borowski, Od Tobruku do Murmańska, Warszawa 1966. 16 W. Bielajew, Wstrecza pod bombami. W: Bratskij sojuz, Moskwa 1970. Przedtem artykuł w tygodniku „Ogoniok”’ 1965 nr 16.

w następstwie strat osobowych załoga „Garlanda” uległa zdziesiątkowaniu, komandor Eibel zabrał na swój okręt zarówno zdrowych, jak i lekko rannych i zdolnych do podróży oficerów i marynarzy z „Jastrzębia”.

Zagłada konwoju PQ - 17 W połowie 1942 roku nastąpił szczytowy okres niemieckich powodzeń w rozpę­ tanej przez Hitlera wojnie. Na Kaukazie armie niemieckie szły jeszcze naprzód, w Afryce Rommel stał u wrót Egiptu, „bitwa o Atlantyk” trwała nieprzerwanie przy stale rosnącej liczbie topionego przez U - Booty tonażu. Był to okres krytyczny, którego największą nadzieją był tężejący opór wojsk radzieckich, pozwalający żywić nadzieję nie tylko na ustabilizowanie się frontu, bo to już na jego większym odcinku nastąpiło, ale i na kontro­ fensywę. W czasie tym cały wysiłek wojenny aliantów skoncentrowany był na prowadze­ niu wojny morskiej, a jednym z ważniej szych odcinków - choć dla Anglo - Amerykanów bynajmniej nie najważniejszym - była organizacja konwojów z dostawami dla Związku Radzieckiego, na którego barkach spoczywał cały niemal ciężar wojny lądowej. Część dostaw amerykańskich szła na statkach radzieckich do Władywostoku i innych portów północno - wschodniego wybrzeża ZSRR. Część przewoziły alianckie konwoje do portów Zatoki Perskiej, skąd drogą lądową przewożono je dalej. Część wreszcie kierowana była północnym szlakiem konwojowym do Murmańska i Archangielska. Jednym z największych i najsilniej chronionych konwojów, płynących tym nie­ bezpiecznym szlakiem, był konwój PQ - 17, którego dramatyczne dzieje omówione zosta­ ną poniżej. Tematem tym wielokrotnie już zajmowali się historycy i autorzy prac o działa­ niach wojny morskiej, ale jak dotąd nie wszystkie sprawy, jakie wydarzyły się zarówno na trasie konwoju, jak i w sztabach dowództwa obu stron walczących, zainteresowanych tą operacją, zostały w pełni wyświetlone. Wiele tajemnic kryją dotąd archiwa, zwłaszcza Brytyjskiej Admiralicji, która w historii konwoju PQ - 17 nie zapisała chlubnej karty. Konwój opuszcza Islandię... Przeznaczony do Archangielska konwój PQ - 17 formował się w Hvalfjordhur od początku czerwca 1942 roku. W jego skład ostatecznie weszło 35 statków handlowych (w tym 24 amerykańskie) wiozące 188 000 ton ładunku, trzy statki ratownicze oraz dwa tan­ kowce floty. Komodor konwoju, emerytowany oficer rezerwy J. C. K. Dowding, był za­ okrętowany na frachtowcu „River Afton”. Konwój miał opuścić Islandię pod eskortą trzech trałowców oraz czterech uzbrojonych trawlerów rybackich; eskorta ta miała zostać wzmocniona po trzech dniach przez silny zespół w składzie sześciu niszczycieli, czterech korwet, dwóch okrętów podwodnych i dwóch przeciwlotniczych, pod dowództwem ko­ mandora J. E. Brooma’a, na niszczycielu „Keppel”. Przewidywana trasa konwoju prowa­ dziła wokół zachodnio - północnych wybrzeży Islandii, a następnie kursem północno wschodnim na wyspę Jan Mayen. Tam, po jej obejściu od południa, konwój PQ - 17 powinien się minąć z powraca­ jącym z Archangielska konwojem QP - 13, przechodząc równocześnie pod ochronę 1 Eskadry Krążowników kontradmirała L. H. K. Hamiltona. W jej skład wchodziły cztery

ciężkie krążowniki (brytyjskie „London” i „Norfolk”, amerykańskie „Wichita” i „Tusca­ loosa”), dziewięć brytyjskich i amerykańskich niszczycieli oraz korwet. Równocześnie postanowiono skierować na Morze Grenlandzkie eskadrę Home Fleet pod dowództwem admirała Toveya, która - krążąc w rejonie pomiędzy wyspami Jan Mayen i Szpicbergiem - miała zapewnić konwojowi oraz jego eskorcie i ochronie dalszą osłonę. Eskadra Toveya obejmowała brytyjski „Duke of York” i amerykański „Washington”, lotniskowiec „Victo­ rious”, ciężki krążownik „Cumberland”, lekkie „Nigeria” i „Manchester” oraz 14 niszczy­ cieli. W sumie nad całością i bezpieczeństwem 37 statków handlowych miały czuwać 54 okręty wojenne, czyli na każde dwa statki konwoju przypadały trzy okręty eskorty i osło­ ny! Był to więc jeden z najsilniej strzeżonych konwojów, jakie żeglowały tym szlakiem, co jednak - jak niedaleka przyszłość miała niebawem pokazać - wcale nie uchroniło go przed grożącymi mu niebezpieczeństwami. Większość statków konwoju stanowiły, jak już wspomniano, frachtowce amery­ kańskie. Stany Zjednoczone dopiero od pół roku prowadziły wojnę, toteż załogom zarów­ no amerykańskich okrętów wojennych, jak i statków handlowych brak było odpowiednie­ go doświadczenia, tak potrzebnego w działaniach wojennych. Dotyczyło to, oczywiście może nawet w jeszcze większym stopniu - także operacji konwojowych, w których rutyna kapitanów i w ogóle oficerów statków handlowych odgrywała ogromną rolę. Trudno też było przypuszczać, aby Amerykanie w ciągu niewielu miesięcy przyswoili sobie te wszystkie umiejętności, zwyczaje i doświadczenia, których Brytyjczycy oraz współpracu­ jący z nimi ściśle od początku wojny alianci (Polacy, a potem Holendrzy czy Norwego­ wie) nabywali stopniowo w ciągu trzech blisko lat. Niektóre zresztą statki amerykańskie dopiero rozpoczynały służbę w konwojach, a w ogromnej większości po raz pierwszy płynęły trasą arktyczną. Nie tylko brak dostatecznego obycia w służbie konwojowej przemawiał na nieko­ rzyść załóg statków amerykańskich. Stanowiły one zbieraninę ludzi różnych narodowości, w której obok zawodowych marynarzy było wielu zwykłych włóczęgów i obieżyświatów, skuszonych do niebezpiecznej pracy bardzo wysokim uposażeniem17, a także eks - więź­ niów, zwolnionych za ochotnicze zgłoszenie się do służby na morzu. Nic też dziwnego, że z takimi załogami kapitanowie i oficerowie statków mieli niemałe kłopoty, zwłaszcza w portach, w których trudno było marynarzy upilnować. Doszło do tego, że w Reykjaviku wydano im zakaz wychodzenia na ląd. NA płynącym pod panamską banderą s/s „Trouba­ dour”, którego członkowie załogi należeli do siedemnastu narodowości, artylerzyści mor­ scy (pochodzący z amerykańskiej Straży Przybrzeżnej18) zostali uzbrojeni w automatyczne pistolety Colta w celu ewentualnego zaprowadzenia ładu wśród marynarzy. Rychło okaza­ ły się one bardzo potrzebne, gdyż na wiadomość o tym, że statek ma iść arktyczną trasą do ZSRR, załoga zbuntowała się i odmówiła udziału w rejsie. Dopiero uwięzienie dwunastu

17 Wynosiło ono 500 dolarów miesięcznie plus specjalny dodatek za niebezpieczną służbę, tzw. danger money. 18 United States Coast Guard - formacja, podległa podczas pokoju władzom cywilnym (ministerstwu skarbu) i wykonująca czynności natury policyjnej i celnej, natomiast w czasie wojny stanowiąca część morskich sił zbrojnych, obok marynarki wojennej (United States Navy) i korpusu piechoty morskiej (United States Marine Corps).

uczestników buntu przez wspomnianych artylerzystów i zaniknięcie ich na dwie doby w cuchnącym areszcie w forpiku, czyli przedniej komorze dziobowej statku, rozładowało napiętą sytuację. Uwięzieni prowodyrzy buntu wyrazili potem chęć powrotu do służby i udziału w rejsie. Niewiele lepsza sytuacja panowała na innych statkach amerykańskich. Dlatego też, jak również z uwagi na uprzednio wspomniany brak doświadczenia zarówno kadry oficerskiej, jak i prostych marynarzy, konwój PQ - 17 nie należał do najlepszych i z pew­ nością ustępował poprzednim konwojom idącym tą trasą. W dniu 26 czerwca 1942 roku w południe na pokładzie amerykańskiego krążow­ nika „Wichita” odbył się wspólny lunch, w którym obok admirałów (brytyjskich: wspo­ mnianego już L. H. K. Hamiltona i jego imiennika F. Dalrymple - Hamiltona, Admirała Dowodzącego w Rejonie Islandii, oraz amerykańskiego R. C. Giffena, dowódcy przydzie­ lonego okresowo do Home Fleet zespołu zwanego Task — Force 99) wzięli udział ich szefowie sztabów oraz dowódcy wszystkich kotwiczących w Hvalfjordhur dużych okrę­ tów i towarzyszących im niszczycieli. Najpierw dowódcy ciężkich krążowników brytyj­ skich „Kent” i „London” podzielili się z zebranymi doświadczeniem zdobytym podczas poprzednich rejsów konwojowych na arktycznej trasie, a potem admirał Hamilton przed­ stawił plany admiralicji odnośnie d konwoju PQ - 17. Po zakończeniu spotkania Giffen udał się na pokład pancernika „Washington”, który odkotwiczył, udając się do Scapa Flow, gdzie miał wejść w skład zespołu admirała Toveya. Następnego dnia, również w południe, w wielkim baraku należącym do organiza­ cji YMCA19 odbyła się podobna odprawa kapitanów wszystkich statków wyznaczonych do udziału w rejsie konwoju PQ - 17. Wzięli w niej udział - oprócz obu brytyjskich admi­ rałów - dowódcy okrętów (krążowników i niszczycieli) z 1 Eskadry Krążowników oraz eskortowców zespołu komandora Broome’a. Najpierw głos zabrali komodor konwoju J. C. K. Dowding oraz senior - officer eskorty komandor Broome, po czym admirał Hamilton w krótkich słowach omówił zamierzoną operację. Stwierdził on, że rejs ten będzie z pewno­ ścią trudny i ciężki, ale równocześnie dodał, że konwój otrzyma bardzo silną ścisłą eskor­ tę, włącznie z dwoma okrętami przeciwlotniczymi; ponadto będzie go osłaniać eskadra krążowników, dalsze zaś zabezpieczenie zapewni silny zespół Home Fleet wzmocniony amerykańskim pancernikiem. Z kolei Hamilton oświadczył, że prawdopodobnie najwięk­ sze niebezpieczeństwo zagrozi konwojowi ze strony niemieckiego lotnictwa i omówił taktykę działania nieprzyjacielskich samolotów bombowych i torpedowych oraz najsku­ teczniejsze metody ich zwalczania. Na zakończenie zaś powiedział: - Możecie stać się przyczyną wielkiej akcji floty, być może nawet nowego Jutlandu20!

19 Skrót nazwy amerykańskiej organizacji młodzieżowej Young M en’s Christian Association, działającej od połowy XIX wieku i mającej oddziały niemal we wszystkich krajach Europy. Podczas obu wojen świato­ wych YMCA organizowała też opiekę nad jeńcami alianckimi. 20 Mowa tu o największej bitwie I wojny światowej, a do chwili, w której Hamilton o niej wspomniał, największej bitwie flot nawodnych w ogóle, stoczonej 31 maja 1916 roku pomiędzy brytyjską Home Fleet a niemiecką Hochseeflotte koło Półwyspu Jutlandzkiego. W odróżnieniu od Anglików, Niemcy nazwali ją bitwą koło Skagerraku.

Jak wynika z powyższego, admirał, który uprzednio ani słowem nie wspomniał, iż admiralicja liczy się z możliwością wypadu niemieckiej floty nawodnej przeciwko konwojowi PQ - 17, teraz, świadomie lub przypadkiem - choć w nieco zakamuflowanej formie - zdradził się z tym, co przed kapitanami statków handlowych dotąd ukrywano. Nic też dziwnego, że właśnie sprawa „nowego Jutlandu” stała się po zakończeniu konfe­ rencji głównym tematem rozmów pomiędzy skipperami21 konwojowych statków. Tegoż dnia po południu 35 statków konwoju zaczęło opuszczać kotwi cowisko w Hvalfjórdhur. Wiozły one prawie 300 samolotów, prawie 600 czołgów, blisko 4 250 samochodów i ciągników do dział oraz ponad 156 000 ton innego sprzętu, uzbrojenia i amunicji - o łącznej wartości 700 milionów dola­ rów. Statkom tym towarzyszyły trzy statki ratownicze oraz dwa tankowce z zapasem ropy dla okrętów eskorty i osłony. Jeden z tych ropowców, „Gray Ranger”, miał iść z konwo­ jem aż do portu docelowego, drugi natomiast, „Aldersdale”, miał odłączyć się od niego w dniu 2 lipca i pod eskortą jednego niszczyciela czekać kolo wyspy Jan Mayen na powraca­ jący do Anglii konwój QP - 13. W dniu wyruszenia z Hvalijórdhur konwój poniósł zupełnie niespodziewanie pierwszą stratę, kiedy po opłynięciu północno - zachodnich wybrzeży Islandii statki zna­ lazły się na Drodze Duńskiej. Panowała tam gęsta mgła i statki ze względów bezpieczeń­ stwa zostały uformowane w „długi konwój”, w tym wypadku - wydłużony szyk, składają­ cy się tylko z dwóch kolumn. Pomimo tego jeden statek, amerykański frachtowiec typu „Liberty”, „Richard Bland”, wszedł na mieliznę, uszkodził poszycie kadłuba i musiał zawró­ cić do Reykjaviku. Kiedy mgła się rozrzedzi­ ła i widoczność uległa poprawie, konwój uformował się w normalną szeroką kolumnę marszową dziewięć kolumn po cztery statki którą powinien utrzymać do końca rejsu. Na razie ścisłą eskortę za­ pewniały mu tylko trzy trałowce floty oraz cztery trawlery wyposażone w azdyk i przystosowane d zwalczania U - Bootów. Bazując w położonym u północno - wschodnich wybrzeży Islandii Seydhisfjórdhur okręty eskortowe komandora Broome’a miały, jak już wspomniano, objąć straż nad kon­ wojem dopiero 30 czerwca, już na pełnym oceanie. 21 Skipper (ang.) = szyper; w zasadzie kapitan małego statku przybrzeżnego lub rybackiego. Później jednak zaczęto tak nazywać również kapitanów dużych statków, a nawet - jak to czynili głównie Amerykanie dowódców okrętów wojennych.

Drugi dzień rejsu upłynął bez godnych wzmianki wydarzeń; w nocy jednak z 28 na 29 czerwca znów zapadła gęsta mgła, która zmniejszyła widoczność do 30 - 40 me­ trów, a na domiar złego na kursie konwoju pojawiła się szeroka bariera pływającego lodu. Wyminięcie tej przeszkody było niemożliwe, a skutki zetknięcia się z nią kadłubów stat­ ków, z których zwłaszcza frachtowce typu „Liberty” okazały się nie przystosowane do żeglugi wśród lodów, przeszły najgorsze przypuszczenia. Cztery statki doznały poważ­ nych uszkodzeń i na dobrą sprawę wszystkie powinny być odesłane do Hvalfjôrdhur. Ich ładunek był jednak pilnie potrzebny w ZSRR, i dlatego komodor Dowding zezwolił tylko najgorzej pokiereszowanemu frachtowcowi amerykańskiemu „Exford” na opuszczenie konwoju. Silnie uszkodzony dziób miał tankowiec „Gray Ranger”, zapadła więc decyzja, iż zamieni się on miejscem i rolą z tankowcem „Aldersdale” i pójdzie tylko do wyspy Jan Mayen, gdzie zaczeka na powracający konwój QP - 13, podczas gdy „Aldersdale” zamiast „Gray Rangera” miał dzielić losy konwoju PQ - 17 do końca podróży. Niepomyślny początek rejsu nie wróżył nic dobrego, ale jakby dla kontrastu na­ stępne dni nie przyniosły żadnych przykrych niespodzianek, a nawet przeciwnie - wszyst­ ko zdawało się układać jak najlepiej. Konwój w całkowitym porządku przebył Drogę Duńską i wszedł na Atlantyk, gdzie dołączyła doń eskorta komandora Broome'a. Poprzed­ niego dnia, 29 czerwca, wyruszyła ze Scapa Flow eskadra admirała Toveya, idąc do Wysp Owczych wschodnim kursem. Równocześnie opuścił Scapa Flow fałszywy konwój kieru­ jąc się również wprost na wschód. Wspólnie z eskadrą Toveya miały one wywołać u nie­ przyjaciela wrażenie, iż chodzi tu o rajd desantowy w rejon południowego wybrzeża Nor­ wegii - wiadomo zaś, iż właśnie ewentualny atak Brytyjczyków na Norwegię stanowił od dawna ideé fixe Hitlera. Wreszcie w dniu 1 lipca z Seydhisfjórdhur wyszła eskadra kontr­ admirała Hamiltona, aby w okolicach wyspy Jan Mayen wziąć konwój PQ - 17 w swą pieczę. Oznaczało to, że z początkiem lipca wszystkie brytyjskie i współpracujące z nimi w tej operacji alianckie okręty i statki22 znajdowały się na morzu. ... a po czterech dniach wypatrują go Niemcy Krótko po południu 1 lipca kontradmirał Hamilton i komandor Broome otrzymali depeszę od przedstawiciela Royal Navy w Archangielsku, komandora G. O. Maunda, informującą o tak ciężkim nalocie niemieckich bombowców na Murmańsk, że port ten chwilowo nie będzie mógł przyjąć statków konwoju i zapewnić im szybkiego rozładunku. Depesza ta została przyjęta także przez Brytyjską Admiralicję, która podjęła decyzję skie­ rowania całego konwoju do Archangielska. W tym samym czasie doszło również do wymiany depesz pomiędzy admiralicją a dowódcą Home Fleet. Ponieważ niemieckie samoloty nie pokazały się ani w pobliżu fał­ szywego konwoju, ani zabezpieczającej go eskorty Toveya, admiralicja zapytywała, czy zdaniem admirała Toveya należy manewr powtórzyć, aby doprowadzić do wykrycia obu zespołów. Dowódca Home Fleet odpowiedział twierdząco, ale przyszłość miała niebawem 22 W większości były to jednostki amerykańskie. Kila statków konwoju płynęło pod banderą panamską, radziecką i holenderską. Ponadto w skład eskorty Broome‘a wchodziła francuska korweta ,La Malouine”, obsadzona jednak załoga brytyjską, i dlatego noszącą dwie bander: Tricolore i Union Jack.

pokazać, iż Niemcy nie dali się wziąć na lep brytyjskiej mistyfikacji. Cisza radiowa, która od kilku dni zapanowała w rejonie Islandii, zdawała się potwierdzać ich przypuszczenia, że konwój opuścił swą bazę w drugiej połowie trzeciej dekady czerwca; szykowali się więc na jego przyjęcie. Dlatego też postanowili pozostawić w spokoju zauważony w dniu 30 czerwca konwój QP - 13, który w drodze powrotnej z Archangielska zbliżał się do Wyspy Niedźwiedziej. Hitlerowskie samoloty z baz w północnej Norwegii oraz dziesięć U - Bootów podległych admirałowi I lubertowi Schmundtowi, niemieckiemu dowódcy na Morzu Arktycznym, wypatrywały natomiast pilnie innego konwoju, płynącego z zachodu na wschód. Do 1 lipca statki tego konwoju szły bez jakiegokolwiek kontaktu z nieprzyjacie­ lem. Kurs byl nadal północno - wschodni, mniej więcej równoległy do lądu stałego. Na­ dzieja. że konwój pozostanie nadal nie dostrzeżo­ ny przez Niemców, okazała się jednak płonna, bo oto o godzinie 1:30 w południe 1 lipca, w pozycji około 200 mil morskich na zachód od Wyspy Niedźwiedziej, pojawił się pierwszy samolot rozpoznawczy znaczony swastykami: czteromotorowy Focke - Wulf 200. Tak więc aktualna pozycja konwoju PQ - 17 została wykryta. W tym stanie rze­ czy komandor Broome uznał, żc nic ma sensu zachowanie ciszy radiowej, i najpierw poin­ formował radiotelefonem wszystkie swoje niszczyciele i eskortowce o niemieckim samo­ locie. a potem nadał do admiralicji sygnały: pierwszy o samolocie, drugi dłuższy - o ode­ słaniu do bazy dwóch uszkodzonych statków i propozycji zamiany ról tankowców „Gray Ranger” oraz „Aldersdale". Nadanie tych sygnałów nie było pociągnięciem najszczęśliw­ szym, gdyż upewniło Niemców, iż mają rzeczywiście do czynienia z konwojem PQ - 17, i że decyzja pozostawienia w spokoju statków wracających do Anglii była słuszna. Powra­ cający QP - 13 wczesnym popołudniem minął się z konwojem PQ - 17. wychodząc z zasięgu nieprzyjacielskich samolotów i wymykając się U - Bootom, podczas gdy PQ - 17 szedł właśnie tam, gdzie z wielu stron groziło niebezpieczeństwo. Rychło okazało się, że znajdujące się w pobliżu niemieckie okręty podwodne zostały powiadomione o obecności nowego konwoju i o jego kursie, gdyż po południu tego dnia pojawiły się pierwsze U - Booty. Angielskie niszczyciele rzuciły bomby głębi­ nowe, jednak bez rezultatu. Niemcy nie zamierzali zresztą na razie atakować konwoju, który szedł dalej ku swemu przeznaczeniu. Najgorsi nawet pesymiści wśród załóg jego statków i okrętów eskorty nie przewidywali jednak, że los konwoju będzie aż tak tragicz­ ny Nie wskazywał na to także przebieg następnego dnia, który do południa minął zupełnie spokojnie, na pozór bez kontaktu z nieprzyjacielem, chociaż jeden U - Boot zauważył konwój. Widoczność była jednak kiepska, morze wzburzone, wobec czego Schmundt - obawiając się, że U - Booty mogą utracić kontakt z konwojem - polecił nasi­ lić działalność samolotów dalekiego zasięgu. Tuż po godzinie 12:00 w południe jeden z nich odnalazł konwój, o czym Broome zaraz doniósł do Londynu. Po południu zdołało wypatrzyć konwój kilka U - Bootów, a jeden z nich, „U 255”, strzelił dwie torpedy, omal nie trafiając frachtowca „Bellingham”, który tylko na-

glemu zwrotowi o 45° zawdzięczał ocalenie. Okręty eskorty kontratakowały bombami głębinowymi, zmuszając „ U - 255" do wycofania się. Nisko leżące chmury były tego dnia, 2 lipca, sprzymierzeńcem konwoju, chroniąc go przed atakami Luftwaffe. Pomimo zlej pogody hitlerowscy lotnicy szykowali się do zaatakowania statków nad wieczorem, o czym zresztą Anglicy - zarówno Hamilton na swym flagowym „Londonie”, jak i Pierwszy Lord Morski w Londynie - dowiedzieli się z przejętych depesz, stosunkowo łatwych do rozszyfrowania. Admiralicja natychmiast po­ wiadomiła Hamiltona, że nieprzyjaciel szykuje atak torpedo - bombowy na godzinę 9:00 wieczorem. Dowódca 1 Eskadry Krążowników oddetaszowal więc jeden z niszczycieli swej eskorty, a byl nim amerykański „Rowan”, do idącego o około 40 mil bardziej na południe konwoju, z zadaniem ostrzeżenia Broome’a o zamierzonym ataku. Korzystając z okazji „Rowan” miał pobrać paliwo z tankowca „Aldersdale”, a następnie wzmocnić siły Broome’a. Zanim amerykański niszczyciel połączył się z konwojem, trzy niemieckie samo­ loty torpedowe zaczęły krążyć w jego pobliżu, nie odważając się jednak na atak. Statki wywiesiły balony zaporowe, artylerzyści zaś zajęli stanowiska bojowe. Alarm okazał się przedwczesny; Niemcy nie dali jednak za wygraną. W kilka godzin później, krótko po 18:30, zza nisko leżących chmur wyłoniły się niespodziewanie dwa samoloty, rzuciły torpedy, z których zresztą ani jedna nie trafiła, i znikły we mgle. Dwadzieścia minut póź­ niej podniesiono nowy alarm. Tym razem nadleciało siedem samolotów typu 1leinkel 115. Atak był znowu bezowocny i tylko trzech artylerzystów ze statku ratowniczego „Zamalek” zostało ranio­ nych ogniem broni maszynowej jedne­ go z torpedo - bombowców, zestrzelo­ nego zresztą przez bliźniaczy statek ratowniczy „Zaafaran”. Trafiony samo­ lot wodował tuż przed konwojem, a zanim poszedł na dno, jego załoga zdążyła wydostać się na zewnątrz i przejść do żółtej dingi23. Komandor Broome dal nisz­ czycielowi „Wilton” rozkaz podniesienia lotników; gdy ten ruszył w kierunku dingi, nad­ leciał inny Heinkek obniżył lot, zmniejszył szybkość siadając na wodzie tuż kolo rozbit­ ków i zaczął przeprowadzać błyskawiczną akcję przejmowania ich do wnętrza. - Nie mamy zwyczaju strzelać do rozbitków, ale do diabła, jeśli pozwolimy im odlecieć, to mogą wrócić następnego dnia i zatopić nas - powiedział dowódca „Wiltona” porucznik Adrian Northey do I oficera artylerii i dal rozkaz: - Otworzyć ogień! Główne działa niszczyciela plunęły ogniem, a pociski padły blisko samolotu, podnosząc kolumny wody. Trzej lotnicy strąconego Heinkla byli jednak już w drugim samolocie, który zaczął nabierać szybkości i wysokości. Oprócz „Wiltona” strzelały doń także dwa inne niszczyciele, ale „1 Ic - 115" zdołał uniknąć trafienia, wzniósł się w powie­ trze i za chwilę zniknął we mgle.

23 Z ang. dinghy - gumowa pneumatyczna łódź (tratwa) ratunkowa, używana przez marynarzy i lotników morskich.

Pomimo tej udanej akcji Niemcy tego dnia przegrali w próbie sił, tracąc jeden samolot, a nie wyrządzając szkód konwojowi. Wieczorem dwa U - Booty ponownie zbli­ żyły się do konwoju, a „U - 255” znów wystrzelił dwie torpedy, tym razem do niszczycie­ la - ale i ten atak okazał się nieudany. Widoczność jeszcze bardziej się pogorszyła i nie­ bawem kontakt prześladowców z tropioną „zwierzyną” został przerwany. Dopiero nad ranem udało się niemieckim podwodnikom odnaleźć konwój. W przeciągu kilku godzin cztery U - Booty meldowały do swej bazy o zauważonych stat­ kach, ale ani jeden z nich nie zdołał dojść na pozycję umożliwiającą atak torpedowy. Brak paliwa zmusił potem trzy z nich do obrania kursu na Kirkenes. Po południu 3 lipca statki zostały wypatrzone przez „U - 88”. Później dołączył także niefortunny „U - 255”, ale dyrektywy Schmundta tym razem nakazywały tylko śledzenie konwoju i utrzymywanie z nim kontaktu wzrokowego, U - Booty nie podejmo­ wały więc prób ataku. Tegoż popołudnia kontradmirał Hamilton otrzymał wiadomość od admiralicji, że rozpoznanie lotnicze ustaliło, iż - w przeciwieństwie do informacji sprzed tygodnia - na północ od Wyspy Niedźwiedziej istnieje szerokie na około 90 mil morskich przejście wolne od lodów. Natychmiast też Hamilton wydał rozkaz, aby konwój PQ - 17, który znajdował się wtedy w odległości tyluż mil na zachód od Wyspy Niedźwiedziej, obrał kurs północno - wschodni i obszedł ją od północy w odległości 70 mil. W ten sposób konwój ten był pierwszym z serii PQ, idącym pomiędzy Wyspą Niedźwiedzią a Szpicbergiem. Dzięki temu dystans dzielący konwój od samolotów stacjonujących w najbardziej na północ wysuniętej bazie Luftwaffe w Norwegii, w Bank, zwiększył się do około 400 mil. Pierwsza Eskadra Krążowników szła wciąż tym samym kursem co konwój, ale w odległości około 30 mil bardziej na północ, i do tej pory nie została wyśledzona przez Niemców; teraz więc Hamilton postanowił ułatwić to nieprzyjacielowi, aby pokazać, że statki idą pod osłoną dużych okrętów. Zanim jednak zdołał zrealizować swój zamiar obej­ ścia konwoju od południa, otrzymał wiadomość z Whitehall24, że odebrano niemiecki sygnał radiowy donoszący o zauważeniu jego eskorty. Hamilton zrezygnował więc ze swego planu, a ponieważ Broome doniósł mu, iż w pobliżu konwoju wykryto kilka U Bootów, wysłał mu na pomoc pokładowy wodnosamolot z „Londona” dla skuteczniejsze­ go tropienia nieprzyjacielskich okrętów podwodnych. Nieco później odebrano inny niemiecki sygnał, donoszący o zauważeniu w pobli­ żu konwoju silnej eskadry złożonej z jednego pancernika, jednego ciężkiego i dwóch lekkich krążowników oraz niszczycieli. Informacja ta, pochodząca od samolotu rozpo­ znawczego, wywołała konsternację w niemieckim dowództwie; tymczasem obserwator lotniczy po prostu meldował o zauważeniu tej samej eskadry Hamiltona, mylnie rozpozna­ jąc jej okręty: dwukominowy (po przebudowie) ciężki krążownik „London” wziął za pan­ cernik typu „King George V”, a dwa ciężkie dwukominowe krążowniki amerykańskie - za lekkie krążowniki. Krótko przed północą pojawił się nad konwojem trzyosobowy Walrus, ale zada­ nie jego nie było łatwe, gdyż oprócz tropienia U - Bootów musiał wystrzegać się niemiec­ kich samolotów dalekiego zasięgu typu Blohm & Voss 138, które w liczbie dwóch do 24

Przy ulicy Whitehall mieści się siedziba Brytyjskiej Admiralicji w Londynie.

czterech na przemian pilnowały konwoju, utrzymując się zresztą w bezpiecznej odległości, poza zasięgiem dział przeciwlotniczych okrętów eskorty. Kiedy jednak zapas paliwa Walrusa był na wyczerpaniu, jego pilot uznał za słuszniejsze wodować przy konwoju, gdyż brytyjski wodnosamolot rozwijał mniejszą szybkość niż niemieckie „B&V - 138” i łatwo mógłby zostać przez nie zestrzelony. Tymcza­ sem jednak Walrus musiał przedtem pozbyć się nie zużytych przeciw U - Bootom bomb głębi­ nowych., z którymi nie mógł wodować i omal nie padł ofiarą własnych rodaków. Zrzucając do wody bomby głębinowe, obserwator Walrusa zapomniał je zabezpieczyć przed detonacją i gdy eksplodowały one w wodzie, korweta „Lotus” i trawler „Lord Middleton” otworzyły ogień do wodnosamolotu w przekonaniu, że należy on do nieprzyjaciela. Nieporozumienie rychło się wyjaśniło i trawler wziął Walrusa na hol. Minęła północ i wtedy na jednym z amerykańskich statków odebrano audycję radiową z Berlina, transmitowaną przez którąś z hitlerowskich radiostacji w Norwegii. Było to kolejne wystąpienie osławionego Lorda Haw - Haw25, w którym zapowiadał ame­ rykańskim marynarzom konwoju, że bogaty pokaz fajerwerków uczci rozpoczynający się właśnie ich Independence Day26. Najbliższe godziny miały wykazać, że nie była to czcza obiecanka. Fajerwerki w amerykańskim Dniu Niepodległości Pogoda zdawała się tej nocy nadal sprzyjać konwojowi, gdyż panowała gęsta mgła, a chmury leżały nisko, nie wyżej niż 200 metrów nad gładkim morzem. W tych warunkach niemiecki samolot tylko przypadkiem mógł wypatrzyć statki, natrafiając na lukę w szczelnej zasłonie z chmur i mgły. A jednak taki przypadek zdarzył się około go­ dziny 2:30 nad ranem; spotkanie było wszakże tak nieoczekiwane dla obu stron, że alianc­ cy artylerzyści nie zdążyli otworzyć ognia, a samolot - rzucić torpedy. Chwilę później było już po strachu, a schowany pod chmurami i we mgle konwój bez przeszkód szedł dalej. Nieprzyjacielskie samoloty krążyły jednak w pobliżu, o czym świadczył dobrze słyszany na statkach pomruk lotniczych silników. Towarzyszył on konwojowi mniej wię­ cej przez dwie godziny, a kiedy, krótko przed 5:00 nad ranem mgła się rozrzedziła, jeden z prześladowców, samolot torpedo - bombowy „He - 115”, zdołał przeprowadzić atak. Napastnik wyłonił się niespodziewanie zza chmury, nadleciał prawie prostopadle do kursu konwoju i rzucił dwie torpedy, zanim zaskoczona obrona przeciwlotnicza zdołała otwo­ rzyć ogień. Torpedy przeszły za rufą prowadzącego dziewiątą, skrajną kolumnę frachtow25 Lord Haw - Haw (właściwie William Joyce) - jeden z dwóch głośnych w latach II wojny światowej komentatorów „brytyjskich”, nadających z Berlina w języku angielskim audycje radiowe utrzymane w duchu goebbelsowskiej propagandy. 26 Independence Day (ang.) = Dzień Niepodległości - amerykańskie święto państwowe, obchodzone w rocznicę proklamowania niepodległości w dniu 4 lipca 1776 roku.

ca „Samuel Chase", a przed dziobem idącego za nim s/s „Carlton”. Na tym drugim statku stal przy sterze I oficer, który nie tracąc przytomności umysłu wykonał obrót „lewo na burt”. Ocaliło to „Carltona”, ale torpedy przeszły pomiędzy nim i pierwszym statkiem kolumny, zmierzając wprost na znajdujący się w następnej kolumnie frachtowiec typu „Liberty” - „Christopher Newport”. Kiedy na tym statku zdano sobie sprawę /, niebezpieczeństwa, było już za późno, aby można było podjąć próbę wymanewrowania zbliżającej się torpedy. W tej sytuacji dowódca zaokrętowanych na frachtowcu artylerzystów morskich dal rozkaz otworzenia ognia do torpedy, w nadziei, iż uda się trafić ją i spowodować eksplozję, zanim niebez­ pieczne cygaro uderzy w kadłub statku. A oto relacja wspomnianego oficera o tym. co wydarzyło się w ciągu kilkunastu następnych sekund: Marynarze z załogi statku, czynni jako ładowacze, i inni członkowie załogi znajdujący się w pobliżu wieżyczek artyleryjskich272 8zostali ogarnięci paniką. Wrzeszczeli oni na starszego marynarza Hugha P. Wrighta, aby biegł się schronić i spiesznie złazili po schodni na tylnej stronie wieżyczki strzelniczej, zmierzając do szalup na lewo burtowym pokładzie. Wright otwo­ rzył ogień do wody tuż przed smugą torpedy. Kontynuował strzelanie i zmieniał taśmy w miarę ich opróżniania. Stwierdzając całkowitą nieskuteczność ognia swego enkaemu kalibru 0,3(fs, Wright ciągle jednak strzelał, aż torpeda zniknęła mu z oczu za prawo burtowymi szalupami, które kołysały się za burtą. Przez cały czas strzelania ogień Wrighta był bardzo dokładny, a o jego zimnej krwi świadczył fakt, iż z ust jego nie przestawał płynąć potok przekleństw skiero­ wanych przeciwko własnemu enkaemowi... Wiedział, że gdyby schronił się w odległości 30 stóp, mógłby być stosunkowo bezpieczny. Gdy torpeda eksplodowała, Wright został wyrzucony z wieżyczki, spadł dwa pokłady w dół, wykręcił sobie nogę w kostce i stracił przytomność.

Torpeda eksplodowała w maszynowni, gdzie trzech ludzi poniosło śmierć. Urzą­ dzenie sterowe przestało dzia­ łać i to przesądziło los statku. Załoga pospiesznie przeszła do szalupy, a nieszczęsny „Chri­ stopher Newport” dryfował pomiędzy statkami szóstej i siódmej kolumny, omal nie powodując kolizji. Szczęśliwie jednak statki zdołały wyminąć uszkodzonego towarzysza i po chwili zaczęły znikać z pola widzenia. Przy storpedowanym frachtowcu pozostały trzy okręty i statek ratowniczy „Zamalek”, który wkrótce podjął z szalup 47 rozbitków. Kapi­ tan tankowca „Aldersdale” wyraził wprawdzie gotowość wzięcia „Amerykanina” na hol, 27 Na statkach typu „Liberty” artyleria przeciwlotnicza znajdowała się na okrągłych platfonnach, umiesz­ czonych na i nad pokładem. 28 Kaliber podany w calach: 0,30 cala 7,62 mm.

jednakże Broome uważał, iż jest już za późno na ratowanie statku i rozkazał zatopić „Christophera Newporta”. Łatwiej było dać taki rozkaz aniżeli go wykonać. Na próżno okręt podwodny „P 614” wystrzelił jedną, a potem druga torpedę: obie trafiły w cel, ale wbrew złym opiniom krążącym o masowo produkowanych statkach typu „Liberty”, kolportowanym zresztą głównie przez hitlerowską propagandę, także i ten statek nie odznaczał się kruchą budową i ani myślał iść na dno. Z kolei „Dianella” użyła bomb głębinowych, rzucając dwie tuż pod burtę „Liberciaka”. Również i to nie dało rezultatu, wobec czego okręty zrezygnowały z dalszych prób zatopienia upartego statku, zwłaszcza że konwój był już daleko. Tak więc ciężko uszkodzony, ale nie zwyciężony „Christopher Newport” pozostał na powierzchni morza, i dopiero zwabiony odgłosami detonacji bomb głębinowych „U - 457” przybył na pole niedawnej walki i trzy godziny później posłał w kadłub statku jeszcze jedną torpedę, która ostatecznie przypieczętowała jego los. Po tym porannym ataku pojedynczego samolotu przez większą część dnia, ob­ chodzonego uroczyście na pokładach amerykańskich statków, nieprzyjaciel się nie poka­ zywał. U - Booty były wprawdzie w pobliżu i raz po raz meldowały o zauważonym kon­ woju i okrętach wojennych, nie podejmowały jednak ataków. Jeden z tych meldunków, przekazany około godziny 2:00 po południu przez dowódcę „U - 457”, donosił o eskadrze złożonej z pancernika, dwóch krążowników i trzech niszczycieli. W rzeczywistości cho­ dziło znów o eskadrę admirała Hamiltona i sygnał ten utwierdził niemieckie dowództwo w przeświadczeniu, że bliską osłonę konwoju zapewnia też pancernik. Krótko po południu „U - 88”, dowodzony przez kapitana Bohmanna, znalazł się przed konwojem, zanurzył się i nie zauważony pozwolił przejść idącym przed statkami okrętom eskorty. Następnie wyszedł na głębokość peryskopową i odpalił wiązkę czterech torped do przechodzących prostopadle do U - Boota frachtowców. Wszystkie chybiły; „U - 88” zrobił więc raptowny zwrot i w dwadzieścia minut po pierwszym ataku wykonał drugi, z aparatów rufowych. Także i tym razem atak był nieudany. Około godziny 16:30 nadleciały niemieckie wodnosamoloty. Były one przeważ­ nie uzbrojone w torpedy. Ich ataki, trwające około dwóch godzin, zostały odparte przez konwój i jego eskortę bez własnych strat. W walce wziął udział amerykański niszczyciel „Wainwright”, należący do eskorty zespołu krążowników, oddalonego wówczas o kilka­ naście mil od konwoju. Niszczycielowi kończyło się paliwo, odłączył się więc od własnej formacji i udał do konwoju, aby pobrać paliwo z tankowca „Aldersdale”. Zanim zdołał to uczynić, pojawiły się niemieckie bombowce i zaatakowały samego „Wainwrighta”, ale niszczyciel zdołał zręcznym manewrem uniknąć rzuconych bomb. Później, krótko po godzinie 20:00, nastąpił bardzo silny atak przeprowadzony przez 23 samoloty torpedo - bombowe typu „He - 115”, wsparty krótko potem przez kilka „stukasów”, czyli samolotów „Ju - 88”. W pierwszej fali nadleciało z południowego wschodu 10 samolotów. Konwój szedł kursem na NNE, tak że samoloty atakowały idąc od czoła z ukosa na skrajną prawą kolumnę konwoju. Na drodze nadlatujących Heinkli znalazł się niszczyciel „Wainwright”, który właśnie dochodził od znajdującej się dziesięć mil przed konwojem 1 Eskadry Krą­ żowników. Dowódca niszczyciela, komandor Moon, wykonał zwrot w lewo na burt, aby przyjąć napastników całą siłą swej artylerii głównej oraz prawo burtowymi działkami

przeciwlotniczymi. Był to niebezpieczny manewr, gdyż wystawiał długi kadłub okrętu na nieprzyjacielskie torpedy, jednakże opłacił się całkowicie. Wprawdzie jeden z samolotów rzucił na „Wainwrighta” dwie torpedy, ale obie chybiły, natomiast celny ogień amerykań­ skiego niszczyciela trafił Heinkla i zwalił do morza. Natrafiwszy na silny ogień zaporowy eskorty, okrętu przeciwlotniczego ’’Paloma­ res” i czołowych oraz skrajnych frachtowców, atak Heinkli załamał się. Każdy z samolo­ tów niósł dwie torpedy pod kadłubem i wszystkie zostały rzucone przeciw statkom, jed­ nakże ani jedna nie trafiła. Zanim jednak nalot dobiegł końca, nastąpił drugi z kolei atak, tym razem z południa, a więc z kierunku prostopadłego do kierunku pierwszego ataku. Samoloty nadlatywały znów od prawego skraju konwoju, zachodząc go wszakże od tyłu. Znów wydawało się, że ulewa ognia, którą okręty eskorty i statki konwoju przywi­ tały napastników, zniweczy ich zamiary. I rzeczywiście, zanim zdołały dojść do konwoju, sześć samolotów skręciło w lewo, najpierw równolegle do poziomych rzędów konwoju, a potem odlatując po bezowocnym ataku, trzy jednak pozostałe Heinkle przeszły nad kon­ wojem na ukos, lecąc z jego prawego tylnego krańca w poprzek kolumn do lewego skraju. Atak tych samolotów był skuteczny. Rzucone torpedy trafiły amerykański statek typu „Liberty”, „William Hooper”, który płynął ostatni w pierwszej kolumnie, oraz dwa idące obok siebie w pośrodku konwoju: brytyjski „Navarino” i radziecki „Azerbejdżan”. Równocześnie jednak celny ogień przeciwlotniczy, zwłaszcza frachtowców „Bellingham” i „El Capitan” uszkodził tak silnie Heinkla dowódcy atakującej dziewiątki, porucznika Hennemanna, iż spadł on do morza przed konwojem, nieco na lewo od prowadzącego pierwszą kolumnę frachtowca „Washington”. Cała załoga tego samoloty zginęła, w prze­ ciwieństwie do załogi Heinkla zestrzelonego w pierwszym ataku, którą po bitwie wyłowił niszczyciel „Ledbury”. Trafiony został również samolot, który storpedował „Williama Hoopera”, i odleciał płonąc. Trzy statki konwoju zawdzięczały swe ocalenie ogniowi własnych artylerzystów, którzy zdołali trafić skierowane do ich statków torpedy, powodując przedwczesną eksplo­ zję śmiercionośnych pocisków. Statkami tymi były: radziecki tankowiec „Donbass”, ame­ rykański frachtowiec „Hoosier” i panamski „Troubadour”. Z trzech storpedowanych statków dwa odniosły bardzo poważne uszkodzenia. Torpeda, która trafiła amerykański frachtowiec, spowodowała wybuch ropy i eksplozje jednego kotła; załoga statku natychmiast opuściła go na łodziach i tratwach. „Navarino” został trafiony poniżej mostku i nabrał dużego przechyłu. Dwie z jego łodzi spuszczone w zbytnim pośpiechu przewróciły się, a idący z tyłu „Bellingham” tylko dzięki wykonaniu nagłego manewru uniknął rozjechania rozbitków. Radziecki tankowiec „Azerbejdżan” został po storpedowaniu objęty kłębami ognia, dymu i pary, tak że wydawało się, iż rów­ nież ten statek trzeba będzie spisać na straty. Dzielna załoga zdołała jednak później opa­ nować sytuację i tankowiec ocalić29. Na razie te trzy statki zostały w tyle, podczas gdy konwój poszedł dalej. Na miej­ scu bitwy pozostały jedynie wszystkie trzy statki ratownicze oraz trałowce „Britomart” i 29 W skład załogi tego statku wchodziło sporo kobiet. Już uprzednio sensację wśród załóg jednostek alianckich wywołała wiadomość, że kapitan „Azerbejdżana” jest żonaty z mechanikiem, a I oficer z bosma­ nem. Potem okazało się, że bosman urodził dziecko!

„Halcyon”. ..Zaafaran". „Zamalek” i „Rathlin” wyratowały niemal całą załogę „Williama Hoopera” i kilku ludzi z „Azerbejdżana”, których detonacja wyrzuciła za burtę. NA rozkaz komandora Broome’a „Britomart” i „Halcyon” usiłowały zatopić „Williama Hoopera” i „Navarino” ogniem artyleryjskim, ale kaliber ich okazał się do tego niewystarczający. Okręty musiały więc pozostawić oba statki nie zatopione. ..Azerbej­ dżan" natomiast meldował, że ..Nr 52 zgłasza swą gotowość do dalszego marszu” - i za­ czął dołączać do konwoju. Pełne dramatycznego napięcia chwile przeżyło dziesięciu rozbitków z frach­ towca „Navarino”, gdy obok ich tratwy przeszły statki konwoju, a wraz z nimi więk­ szość okrętów. Jeden z rozbit­ ków tak później wspominał to wydarzenie: Horyzont pustoszał, a my byliśmy na tratwie w pośrodku Oceanu Arktycznego i zaczęli­ śmy się obawiać, że inni [rozbitkowie] stwierdzili, iż zginęliśmy wraz ze statkiem. Zauważyliśmy jednak zbliżający się okręt, ale okazał się on trałowcem spieszącym się, aby dogonić konwój. Wiedzieliśmy, że nie mogą się dla nas zatrzymać, więc żartując podnieśliśmy się i próbowaliśmy „trzymać kciuki"; marynarze z trałowca przechodzącego w odległości mniejszej niż dwieście jardów od nas, tłoczyli się przy relingu i wznosili okrzyki na naszą cześć, ale ich okręt nie mógł się zatrzymać. Udawaliśmy „kozaków", ale z pewnością wolelibyśmy, aby zastopowali...

Na szczęście dla rozbitków nieco później pomoc nadeszła. Statek ratowniczy „Zamalek” pozo­ stał najdłużej przy storpedowanych statkach, a kiedy zakończył, jak się wydawało, przeszukiwanie pobo­ jowiska i mszył pełną parą naprzód, w obawie przed pojawieniem się U - Bootów, wtedy - niemal w ostat­ niej chwili - kapitan Morris dostrzegł tratwę z rozbitkami w odległości jednej mili. Wkrótce wszyscy byli na pokładzie i „Zamalek” podążył za konwojem. Tak więc nieprzyjacielowi udało się wzniecić kilka fajerwerków w amerykańskim Dniu Niepodległości, przy nikłych stratach własnych. Mimo tego jednak nie nie zapowia­ dało jeszcze tragedii w takich rozmiarach, w jakich niebawem nastąpiła. Przełomowym momentem było otrzymanie przez admirała I lamiltona wieczorem 4 lipca, po odparciu ostatniego w tym dniu ataku torpedowego samolotów niemieckich, rozkazu admiralicji, nakazującego wycofanie eskadry krążowników na zachód i rozpro­ szenie konwoju. Rozkaz ten spowodowany został wiadomością o wyjściu w morze nie­ mieckich okrętów pancernych z potężnym superpancemikiem „Tirpitz” na czele.

W celu poznania planów hitlerowskiego dowództwa i sił, jakimi ono dysponowa­ ło, przenieśmy się w czasie i przestrzeni do wydarzeń, jakie rozegrały się kilka tygodni wcześniej w Kwaterze Głównej Hitlera. Jak doszło do operacji „Rösselsprung” Informacje o zamierzonym rejsie konwoju PQ - 17 musiały bardzo wcześnie dotrzeć do hitlerowskiego kontrwywiadu, gdyż gotowy plan zaatakowania tego konwoju został przedstawiony Hitlerowi prawie dwa tygodnie przed wyjściem alianckich statków z redy Reykjaviku, Hvalfjördhur. Nastąpiło to na konferencji „wodza” III Rzeszy i główno­ dowodzącego Wehrmachtu z szefem sztabu, generałem Jodlern i głównodowodzącym Kriegsmarine, admirałem Raederem w dniu 15 czerwca 1942 roku w Berghofie. Wspomniany plan, nazywany kryptonimowo operacją „Rösselsprung”, czyli „Ruchem Skoczka”. Przewidywał niespodziewane zaatakowanie i zniszczenie przez siły nawodne alianckiego konwoju, a przynajmniej rozbicie go tak, aby rozproszone statki padły ofiarą niemieckich U - Bootów. Najlepszym dowodem wagi przywiązywanej do tego planu było wyznaczenie do jego realizacji wszystkich rozporządzalnych w bazach norweskich ciężkich sił nawodnych z olbrzymim „Tirpitzem”, bliźniaczym okrętem „Bi­ smarcka”, na czele. I właśnie „Tirpitzowi” miała przypaść rola skoczka, który - używając szachowej terminologii - da mata nieprzyjacielowi. Dyslokacja niemieckich sił, przewidzianych do ataku na konwój, była następują­ ca: W Trondheim: pancernik „Tirpitz” jako okręt flagowy Dowódcy Floty - i ciężki krążownik „Admiral Hipper” oraz sześć niszczycieli typu „Leberecht Maass” - „Friedrich Ihn”, „Hans Lody”, „Karl Galster”, „Theodor Riedel”, „Friedrich Eckoldt” i „Erich Stein­ brinck”. W Narviku stacjonował drugi silny zespół floty, a mianowicie: ciężki krążownik „Lützow” (eks - „Deutschland”) z Dowódcą Krążowników na pokładzie, ciężki krążownik „Admiral Scheer” oraz sześć niszczycieli. Pięć z nich („Z - 24”, „Z - 27”, Z - 28”, „Z 29” i „Z - 30”) należało do tzw. typu „Narvik”, szósty' - „Richard Beitzen” - był bliźnia­ czym okrętem poprzednio wymienionych. Poza tym wyznaczono ponad siedem (może około dziesięciu?) U -Bootów, z których trzy miały zadanie wypatrzenia konwoju w rejonie na północny wschód od Islan­ dii, trzy lub cztery postanowiono rozlokować pomiędzy wyspą Jan Mayen a Wyspą Niedźwiedzią do bezpośrednich ataków na konwój. Również w rejonie Jan Mayen miały być zgrupowane te U - Booty, które dodatkowo mogły być do dyspozycji w czasie trwania operacji. Dowództwo operacyjne autorzy planu powierzyli dowódcy Grupy „Północ” w Kilonii, generałowi - admirałowi Carlsowi, dowództwo taktyczne - generałowi admirało­ wi Schniewindowi na „Tirpitzu”, z wyłączeniem grupy narwickiej, podporządkowanej zaokrętowanemu na „Lrrtzowie” wiceadmirałowi Kummetzowi. W myśl planu sygnałem do rozpoczęcia operacji miał być meldunek o zauważe­ niu konwoju przez któryś z patrolujących U - Bootów lub samolotów rozpoznawczych dalekiego zasięgu. Na te wiadomość grupa tronheimska winna podążyć do północnego

wylotu fiordu Alten, i tam po zaopatrzeniu się w paliwo, oczekiwać na rozkaz dowódcy Grupy „Północ” do wyjścia na morze, by zaatakować konwój. Grupa narwicka miała dołączyć do sił głównych. Celem operacji było szybkie zniszczenie konwoju. Zaatakowa­ nie alianckich sił eskorty i osłony wchodziło w rachubę tylko wówczas, gdyby to było niezbędne dla spełnienia powyższego celu. W tym wypadku zniszczenie alianckich okrę­ tów wojennych miało być zadaniem „Tirpitza” i towarzyszącego mu ciężkiego krążownika „Admiral Hipper”, podczas gdy „Lützow” i „Admiral Scheer” miały zająć się zniszcze­ niem konwoju. Zaangażowania się w bój z zespołem brytyjskiej Home Fleet plan operacji „Rösselsprung” nie przewidywał: akcja przeciw konwojowi PQ - 17 winna zostać prze­ prowadzona tak szybko, aby główne siły przeciwnika nie zdążyły interweniować. Następnie autorzy planu opracowali zasady współpracy lotnictwa rozpoznawcze­ go oraz eskadr bojowych. Skoncentrowanym wzdłuż wybrzeża silom Luftwaffe powierzo­ no przede wszystkim zadanie zlokalizowania konwoju, a następnie głównych sił floty przeciwnika i stałe pilnowanie ich ruchów. Jeśli natomiast chodzi o akcję bojową, to miała się ona ograniczyć przede wszystkim do wykonania ataków na lotniskowce, gdyby wcho­ dziły w skład sił osłaniających konwój, oraz do atakowania statków samego konwoju. W jednej z końcowych uwag planu figurowało wyraźne stwierdzenie, że „operacja zostanie przeprowadzona tylko wtedy, kiedy rozpoznanie da pewność, że nie ma ryzyka uwikłania się w akcję z przeważającymi siłami morskimi”. Kiedy w dniu 15 czerwca 1942 roku admirał Raeder przedstawił plan operacji „Rösselsprung” Hitlerowi, tez w zasadzie zaakceptował go, jednakże z pewnymi zastrze­ żeniami. Wiadomo, że Hitler zawsze mniej pewnie czuł się w roli stratega wojennomorskiego, aniżeli jako wódz kierujący operacjami lądowymi. Chociaż jego dyletancki umysł łatwo przyswajał sobie dane dotyczące składu floty, informacje z zakresu uzbrojenia, opancerzenia, szybkości okrętów i innych elementów techniczno - taktycznych wpływają­ cych na ich potencjał, to jednak w sprawach kierowania wojną morską nie miał w gruncie rzeczy wiele do powiedzenia. Nie przeszkadzało mu to, oczywiście, wydawać różnych dyrektyw, bardzo często chybionych. Akceptując użycie „Tirpitza” i trzech ciężkich krążowników do ataku na konwój PQ - 17, Hitler wskazał na niebezpieczeństwo, które mogłoby im grozić ze strony lotni­ skowców przeciwnika, dlatego zlokalizowanie i unieszkodliwienie lotniskowców było, jego zdaniem, niezbędnym warunkiem akcji własnych sił. Najbliższa przyszłość nie po­ twierdziła jednak obaw Hitlera, gdyż niebezpieczeństwo, które zagroziło „Tirpitzowi”, nie przyszło z powietrza, ale spod powierzchni morza. Nie ubiegajmy jednak wypadków. NA wiadomość o wykryciu w dniu 1 lipca alianckiego konwoju, niemieckie okrę­ ty grupy trondheimskiej otrzymały rozkaz przejścia na północ, do baz wypadowych, z których miały później wyruszyć przeciw konwojowi. Zgodnie z tym „Tirpitz” i „Admiral Hipper” przybyły dwa dni później w rejon Lofotów. Natomiast „Lutzów” wszedł na mieli­ znę niedaleko Narwiku, co wykluczyło jego udział w dalszej akcji, tak ze do Altenfjordu udał się tylko „Admirał Scheer” z niszczycielami. Następnie zostały tam skierowane „Tir­ pitz” i „Admirał Hipper”, i po przybyciu do tej najdalej na północ wysuniętej bazy wypa­ dowej oczekiwały na rozkaz wyjścia na morze w celu zniszczenia konwoju.

3»

„Convoy is to scatter!”'

Ruchy niemieckich okrętów obserwowane były przez patrolujące u wybrzeży norweskich brytyjskie „lodzie latające” dalekiego zasięgu i admiralicja była stale infor­ mowana o miejscach ich pobytu. Niefortunny zbieg okoliczności sprawił, że do przedpo­ łudnia 4 lipca zabrakło meldunków lotniczych, a wynikająca stąd niepewność, gdzie aktu­ alnie znajduje się „Tirpitz” i inne niemieckie okręty, pociągnęła za sobą nerwowość i wydanie niezbyt dokładnie przemyślanych decyzji. Około godziny 20:30 Pierwszy Lord Admiralicji, admirał floty Pound, zjawił się w podziemnym schro­ nie gmachu admiralicji, gdzie mieścił Dię Ośrodek Operacyjnego Wywiadu, w celu zapoznania się z najświeższymi informacjami o ruchu nieprzyjacielskiej floty nawodnej oraz okrętów podwodnych na wodach arktycznych. Na pytanie Pounda: „Czy może mnie pan zapewnić, że »Tirpitz”« znajduje się nadal w Altenfjordzie?” oficer kompetentny w sprawach nieprzyjacielskich okrętów nawod­ nych oświadczył, że posiadane źródła informacji nie odnoszą się do postoju „Tirpitza” w bazie, ale do jego ewentualnego przebywania na morzu i że ni nie wskazuje na to, aby pancernik rozpoczął rejs bojowy. Z kolei Pound zwrócił się do oficera zajmującego się ru­ chami U - Bootów, który oświadczył mu, że sytuacja jest bardzo poważna i że w najbliż­ szych godzinach krążownikom Hamiltona może z ich strony zagrażać duże niebezpieczeń­ stwo. Pod wrażeniem tej wiadomości Pierwszy Lord Morski rozkazał wysiać depeszę następującej treści: TAJNE. BARDZO PILNE! WYCOFAĆ KRĄŻOWNIKI NA ZA­ CHÓD PEŁNĄ SZYBKOŚCIĄ. Następnie Pound zwołał zebranie swego sztabu, aby omówić kroki, jakie należy przedsięwziąć dla możliwie jak najlepszego zabezpieczenia statków konwoju na wypadek ataku niemieckiej floty, z „Tirpitzem” na czele. Zdaniem Pierwszego Lorda Morskiego należało wydać rozkaz rozproszenia konwoju, gdyż w przeciwnym razie większość stat­ ków może paść ofiarą „Tirpitza” i towarzyszących mu okrętów. Członkowie sztabu Poun­ da - z wyjątkiem jego zastępcy, admirała Moore’a - byli jednak przeciwnego zdania, uważając, że na razie nie ma jeszcze bezpośredniego zagrożenia konwoju, a tymczasem po pójściu w rozsypkę może on stać się łatwym łupem nieprzyjacielskich sił nawodnych, podwodnych i powietrznych. Moore nastawa! jednak na rozwiązanie konwoju, i to nie czekając, aż „Tirpitz” pojawi się na horyzoncie. Chociaż niemal wszystkie głosy były przeciw, to jednak liczył się przede wszyst­ kim głos zastępcy Pounda, no i jego własny. W bardzo napiętej sytuacji wszyscy zebrani czekali na decyzję Pierwszego Lorda Admiralicji. Po długiej jak wieki minucie milczenia, w czasie której obecnym wydawało się, że ich zwierzchnik zasnął, Pound otworzył oczy i oświadczył: - Konwój trzeba rozproszyć - po czym własnoręcznie napisał rozkaz na tele­ graficznym blankiecie.30 30 Konwój należy rozproszyć (ang.)

Wkrótce też (godzina 21:23) została nadana depesza z rozkazem następującej treści: TAJNE. PILNE. WOBEC ZAGROŻENIA PRZEZ SIŁY NAWODNE NALEŻY KONWÓJ ROZWIĄZAĆ I PODĄŻAĆ DO PORTÓW ROSYJSKICH. Kilka minut później, gdy oficerowie sztabu wciąż jeszcze rozważali sprawę roz­ proszenia konwoju, admirał Moore zwrócił uwagę na to, że Pound użył w depeszy niewła­ ściwego terminu nakazującego rozproszenie konwoju i że depeszę należy skorygować używając słowa scatter zamiast disperse31. Pound przyznał rację swemu zastępcy i w rezultacie tej wymiany zdań w kilkanaście minut po drugiej depeszy nadano trzecią, która brzmiała: TAJNE. BARDZO PILNE. MOJA DEPESZA CZWARTEGO GODZINA 21:23. KONWÓJ NALEŻY ROZPROSZYĆ. Krótko po nadaniu trzeciej depeszy interweniował u Pounda o zmianę decyzji zastępca kierownika Ośrodka Operacyjnego Wywiadu komandor Clayton, po upewnieniu się, iż nadal nie tylko nie ma informacji o rejsie „Tirpitza”, ale nawet i o tym, czy pancer­ nik przygotowywał się do wyruszenia. Pierwszy Lord Morski nie zgodził się jednak na odwołanie rozkazu, o którym zresztą zdążył już telefonicznie powiadomić Churchilla. Tak więc klamka ostatecznie zapadła. O ile tekst pierwszej depeszy nie zdziwił specjalnie Hamiltona, gdyż już uprzed­ nio ustalono, że okręty osłony będą towarzyszyły konwojowi tylko do pewnej, wyznaczo­ nej granicy, aby nie wystawiać na niebezpieczeństwo zbyt cennych krążowników i nie narażać ich na uszkodzenie tak daleko od własnych baz, o tyle treść dwóch pozostałych radiogramów była całkowitym zaskoczeniem. Żelazną, od lat obowiązującą i ściśle prze­ strzeganą zasada było nierozpraszanie konwoju nawet w razie wielkiego niebezpieczeń­ stwa, gdyż wydawało ono statki na łaskę i niełaskę nieprzyjaciela. W tym zaś wypadku groził nieprzyjaciel powietrzny, podwodny i nawodny równocześnie, nie było więc mowy o tym, aby pozbawione ochrony okrętów wojennych statki mogły stawić mu czoła. Admirał Hamilton zdawał sobie sprawę z wrażenia , jakie na wszystkich ludziach konwoju, eskorty i osłony ta wprost niepojęta decyzja musi zrobić; odbiciem jego poglądu była depesza, jaką po zakomunikowaniu o decyzji admiralicji, przekazał dowódcom okrę­ tów, które miały teraz opuścić konwój: WIEM, ŻE WSZYSCY BĘDZIECIE ZMAR­ TWIENI JAK JA, ZMUSZENI POZOSTAWIĆ TĘ PIĘKNĄ FORMACJĘ STATKÓW W JEJ DALSZEJ DRODZE DO PORTU. Fakt otrzymania trzech bardzo pilnych depesz admiralicji w przeciągu zaledwie pół godziny musiał admirałowi Hamiltonowi i komandorowi Broome’owi nasunąć przy­ puszczenie, iż nieprzyjacielskie okręty są tuż tuż, i że lada chwila ich maszty pokażą się na horyzoncie. A w tym wypadku brytyjskie krążowniki i niszczyciele tym bardziej winny pozostać na straży konwoju, który powierzono ich pieczy. Tymczasem właśnie krążowniki miały, zgodnie z otrzymanym rozkazem, wycofać się; co gorzej - komandor Broome uznał, że miejsce jego niszczycieli jest przy krążownikach, którym winien zapewnić ochronę przeciwko U - Bootom. Z konwojem miały pozostać tylko dwa okręty podwładne w celu ewentualnego atakowania sił nawodnych nieprzyjaciela. Reszta okrętów eskorty dwa okręty przeciwlotnicze, korwety, trałowce i trawlery - otrzymała wprawdzie rozkaz kontynuowania rejsu do Archangielska, ale miały one płynąć każdy oddzielnie. Mówił o 31

Definicje słów scatter i disperse omówione są dalej.

tym sygnał komandora Broome’a do komodora konwoju i okrętów eskorty: ROZPRO­ SZYĆ KONWÓJ I ZDĄŻAĆ DO ROSYJSKICH PORTÓW. ESKORTOWCE, WYŁĄ­ CZAJĄC NISZCZYCIELE, PÓJDĄ ODDZIELNIE DO ARCHANGIELSKA. NISZ­ CZYCIELE DOŁĄCZĄ DO KEPPELA. Gdy komodor konwoju został powiadomiony o decyzji wycofania krążowników i niszczycieli oraz o rozproszeniu konwoju, nie mógł uwierzyć w dokładność przekazanego mu sygnału i poprosił o powtórzenie jego treści. Z goryczą w sercu komandor Broome kazał powtórzyć sygnał, a potem dal niszczycielom najcięższy w swym życiu, jak go póź­ niej opisał, rozkaz zwrotu o 180 stopni i oddalenia się od konwoju. Przyznać zresztą trzeba, ze nawet i wtedy brytyjscy marynarze nie stracili poczu­ cia humoru. Gdy jeden z pozostawionych z konwojem okrętów podwodnych zasygnalizo­ wał do Broome’a, że strzegąc statków konwoju zamierza pozostać na powierzchni tak długo, jak to tylko będzie możliwe, komandor odpowiedział z pomostu swego niszczycie­ la: „Ja także”. A potem krążowniki i niszczyciele zawróciły i kierując się na zachód przeszły obok statków konwoju, pozostawiając je na lasce losu. Marynarze na mijanych statkach nie wierzyli własnym oczom, widząc jak osłona i najważniejsze okręty eskorty oddalają się w kierunku, z którego płynęli. Niektórzy zresztą nie zdawali sobie sprawy z tego, że okręty te wycofują się i przypuszczali, że chodzi tu o jakiś manewr taktyczny. Jeden z oficerów krążownika „Norfolk” w takich słowach przedstawił nastrój, jaki zapanował wśród załogi tego okrętu: Z szybkością 26 węzłów cztery krą­ żowniki i wszystkie niszczyciele przeszły blisko konwoju. Nasze ostatnie spojrzenie na statki handlowe dosięgło je, jak się z wolna rozchodziły i rozdzielały. Na załodze okrętu zrobiło to przygnębiające wrażenie. Dwadzieścia cztery godziny wcześniej wszę­ dzie panowała tylko jedna myśl: że wreszcie poszliśmy, aby wyciągnąć nieprzyjacielskie okręty do akcji. Nigdy nie widziałem ludzi w ta dobrym nastroju. [...] Potem w przeciągu kilku godzin porzuciliśmy nasz samolot32 i jego załogę oraz opuściliśmy konwój. Na okręcie zapanował niepokój, wszyscy wprost kipieli ze zdenerwo­ wania, a podoficer żandarmerii powiedział mi, że nigdy przedtem nie spotkał się z tak gwał­ townymi nastrojami. [...] Był to najczarniejszy dzień, jaki kiedykolwiek przeżyłem - pospolite, krwawe morderstwo.

Rozstanie krążowników i niszczycieli z konwojem nastąpiło o godzinie 22:15. Noc, a potem poranna gęsta mgła sprawiły, że nieprzyjaciel dowiedział się o zmianie, do jakiej doszło wokół konwoju, dopiero przed południem 5 lipca. Tym więc śmielej nie­ mieckie okręty podwodne i samoloty dokonywały później ataków na prawie bezbronne 32 Mowa o wodnosamolocie pokładowym, który został krótko przedtem wysłany na wschód, na rozpozna­ nie.

statki. Rozproszenie konwoju nastąpiło w odległości około 250 mil od Nordkapu. Idąc dość blisko granicy pływającego lodu statki mogły jeszcze bardziej oddalić się na północ, aby zwiększyć dzielącą je odległość od norweskiego wybrzeża ze znajdującymi się tam niemieckimi lotniskami. Jakie takie schronienie statki mogły znaleźć dopiero u wybrzeży Nowej Ziemi, ale dzieliło je od nich jeszcze około 450 mil morskich. Dlatego też część okrętów i statków wolała obrać kurs bardziej południowy, aby skrócić czas trwania rejsu. Rankiem 5 lipca rozproszony konwój rozbił się jak gdyby na kilka grup. Jedna z nich szła samą granicą pływającego lodu, inne statki równolegle do niej, bardziej na połu­ dnie szły dwa pomocnicze krążowniki przeciwlotnicze z kilku dalszymi jednostkami, i wreszcie jeszcze bardziej na południe od nich jeszcze inne statki. Wszystkie szły na wschód ku Nowej Ziemi, a następnie wzdłuż jej wybrzeży pójść kursem południowo zachodnim, kierując się na gardziel Morza Białego. Feralny dzień 5 lipca Dwa ostatnie z trzech rozkazów admiralicji nadanych do kontradmirała Hamilto­ na i komandora Broome’a nakazywały rozproszenie konwoju, w każdym z nich jednak użyty został inny termin: to disperse i to scatter. Oba znaczą w zasadzie to samo: rozpro­ szyć; jednakże instrukcje konwojowe admiralicji nadawały każdemu z nich nieco odmien­ ne znaczenie. To disperse oznacza, że statki mają złamać szyk konwojowy i zdążać do miejsca przeznaczenia, przy czym przez jakiś czas mogą pozostawać blisko siebie. To scatter natomiast znaczy, że winny od razu rozproszyć się i podążać w nakazanym kie­ runku zgodnie z uprzednimi ustaleniami. Ponieważ ostatni rozkaz admiralicji zawierał słowa to scatter, taki właśnie rozkaz został przekazany konwojowi, który zgodnie z poleceniem winien od razu pójść w rozsyp­ kę. W praktyce jednak rozkaz ten nie został wykonany, gdyż - jak już wspomniano - kon­ wój jakby rozbił się na szereg grup i wchodzące w ich skład okręty oraz statki podążały blisko siebie. Można więc powiedzieć, że poszczególne części konwoju wykonały niejako drugą (w kolejności chronologicznej pierwszą) wersje radiogramu admiralicji, nakazują­ cego: Convoy is to disperse. Przyczyny niewykonania (a przynajmniej niewykonania w dosłownym brzmie­ niu) otrzymanego rozkazu wyjaśnił w swej książkowej relacji poświęconej konwojowi PQ - 17 brytyjski korespondent wojenny Godfrey Winn. Zaokrętowany na pomocniczym krążowniku przeciwlotniczym „Pozarica” był on naocznym świadkiem reakcji dowódcy okrętu na nieoczekiwaną decyzję admiralicji: - Nie możemy zostawić tych biedaków ich nieuchronnemu losowi! Winn sam brał kiedyś udział odprawie kapitanów konwoju i był świadkiem, jak prowadzący ją wyższy oficer Royal Navy zapewniał ich o maksymalnej ochronie, jaką statkom dadzą okręty wojenne. I oto teraz ta żelazna zasada miała zostać złamana? Komandor Lawford gorączkowo rozważał sprawę ze swoim zastępcą: - Może wzięlibyśmy ze sześć najszybszych statków z tej strony konwoju? Byłoby to jednak jaskrawe niewykonanie rozkazu i tego wyżsi oficerowie mary­ narki nie mogli uczynić. Wreszcie doszli do kompromisu. Po przywołaniu do burty „Poza-

rici” korwety „Lotus” Lawford oświadczył przez tubę jej dowódcy, że jeśli mu to odpo­ wiada, to „Lotus” i dwie inne korwety, „Poppy” i „La Malouine”, jeden trawler i jeden statek ratowniczy, „Rathlin”, mogą dołączyć do krążownika przeciwlotniczego: - Nie w ścisłej formacji, ale w odległości około pięciu mil, zachowując łączność wzrokową. Dobrze, sir - odpowiedział dowódca „Lotusa”, porucznik Hall, i wkrótce potem mały „konwój” podążył na południowy wschód. Noc i przedpołudnie przeszły spokojnie i bez ważniejszych wydarzeń, potem jednak pojawiły się samoloty oraz U - Booty i zaczęła się prawdziwa rzeź niewiniątek, a na falach eteru hiobowe wieści następowały jedna po drugiej: 12:53. STATEK STORPEDOWANY W POZYCJI 75°05’ NORTH 38°02' EAST. EARLSTON W WALCE Z U - BOOTEM. JESTEŚMY ATAKOWANI PRZEZ BOMBOWCE. SIEDEM SAMOLOTÓW ATAKUJE TORPEDAMI. SILVER SWORD ATAKOWANY PRZEZ BOMBOWCE. Ogólny bilans działalności niemieckiego lotnictwa i U - Bootów w ciągu pierw­ szego dnia po rozproszeniu konwoju, a właściwie od południa 5 lipca, okazał się dla aliantów tragiczny. Tylko tam, gdzie okręty eskorty szły razem ze statkami, jak na przy­ kład na granicy, a nawet już pośród lodów, gdzie schronił się trawler „Ayrshire” z trzema statkami, i idąca południowo - wschodnim kursem grupa zebrana wokół krążownika prze­ ciwlotniczego „Pozarica”, nie poniesiono strat. Tymczasem pomiędzy obu tymi grupami zostało zatopionych dziesięć statków idących samotnie lub w małych grupkach, jednak bez eskortowców, na południe zaś od kursu grupy „Pozarici” - cztery statki, w tym jeden ratowniczy, „Zaafaran”. Jednym z najtragiczniejszych wydarzeń tego feralnego dnia było zatopienie wczesnym popołudniem trzech płynących razem statków. Były to amerykański frachto­ wiec „Washington”, nieco już uszkodzony podczas ataku lotniczego w poprzednim dniu, oraz napotkane prze niego: holenderski „Paulus Potter” i brytyjski „Bolton Castle”. Statki szły na granicy lodów szykiem liniowym, kiedy o godzinie 15:00 zostały wypatrzone przez pojedynczego Junkersa, który ostrzelał je z broni maszynowej i obrzucił - na szczę­ ście niecelnie - bombami. Trzy kwadranse później nadleciało dziewięć Junkersów i w nagłym ataku zza chmur zbombardowało statki tak celnie, iż w krótkim czasie dwa zatonę­ ły a „Paulus Potter” stracił zdolność manewru. Ich załogi zdążyły jednak przejść do sza­ lup. Kilka godzin później zjawił się inny amerykański frachtowiec, który odebrał sygnały „SOS” zaatakowanych towarzyszy niedoli. Załogi „Washingtona” i „Paulusa Pottera” odmówiły jednak wejścia na pokład „Olopany” i zadowoliły się tylko uzupełnie­ niem zapasów żywności i odzieży. Rozbitkowie z brytyjskiego statku przyjęli natomiast zaoferowane im schronienie na „Olopanie”, która oddaliła się następnie południowo wschodnim kursem, pozostawiając za sobą szalupy z pracowicie wiosłującymi Holendra­ mi I Amerykanami. Torpedy U - Boota posłały na dno załadowany czołgami frachtowiec amerykań­ ski „Carlton”. Potem U - Boot wynurzył się, ale nie brał rozbitków na pokład. Przyleciały

natomiast później niemieckie wodnosamoloty i wyratowały wszystkich ludzi, przetransportowując ich do jednej z norweskich baz, skąd jeńców przewieziono do obozu marynar­ skiego (Marlag) pod Lubeką. Podobno kapitan „Carltona” udzielił Niemcom cennych informacji na temat konwoju. Bardziej na północ został zbombardowany amerykański frachtowiec „Pankraft”. A kiedy z tonącego statku spuszczono na wodę szalupę, niemiecki samolot zniżył się i ostrzelał z broni maszynowej ludzi, którzy usiłowali jeszcze po sztormtrapie zejść z statku do szalupy. Ten barbarzyński atak spowodował śmierć dwóch marynarzy. Opuszczony „Pankraft” płonął jeszcze dwa dni, po czym eksplodował i zatonął. Wśród wielu statków zatopionych w tym rejonie znalazł się również idący samot­ nie statek komodora rozwiązanego konwoju, „River Alton“. Został on wieczorem storpe­ dowany przez „U - 703” i tak silnie uszkodzony, że załoga z kapitanem statku Charltonem zabrała się. wbrew protestom komodora Dowdinga, do spuszczania szalup. Niestety, jedna z nich wywróciła się. a szesnastu ludzi utonęło. Inna szalupa została wyrzucona do wody podczas drugiego trafienia torpedy, które nastąpiło krótko po pierwszym. Spuszczono więc tratwy i z nich rozbitkowie zdołali potem, po długotrwałych wysiłkach, odwrócić mniejszą z pływających do góry dnem szalup i uplasować się w jej wnętrzu. Opadli jednak całkowicie z sil i trudno wprost uwierzyć, że przybyła po trzech godzinach z pomocą korweta „Lotus” zastała ich jeszcze przy życiu. Dowódca „Lotusa porucznik Hall z miejsca podjął sugestię komandora Lawforda, że może byłoby warto poszu­ kać rozbitków z dwóch statków, które w odległości 25 do 33 mil na północ nada­ wały sygnały „SOS”. Najpierw odnalazł załogę statku „Pankraft”, później zaś część rozbitków komodorskiego „River Afton”, wraz z kapitanem Charltonem. Drugą część rozbitków, a wśród nich komodora Dowdinga, uratował przechodzący w pobliżu frachtowiec „Ocean Freedom”. Niedaleko miejsca zatopienia „Carltona” podobny los spotkał nowy brytyjski frachtowiec „Empire Byron”, kontrkomodorski statek rozwiązanego konwoju. Został on zatopiony również przez „U - 703”, który musiał jednak zużyć aż pięć torped, gdyż cztery pierwsze nie trafiły i dopiero piąta posłała statek na dno. Kiedy 5 lipca po południu zaczęły się mnożyć sygnały radiowe atakowanych i topionych statków, komandor Broome uświadomił sobie, jak wielkim błędem było zawró­ cenie wraz z krążownikami na zachód, chociaż w rozkazach admiralicji z poprzedniego dnia nie było mowy o niszczycielach. Dlatego też zakomunikował Hamiltonowi, ze dołą­ czył do jego eskadry z własnej inicjatywy i że jest gotów powrócić na wschód, aby tam pomóc rozproszonym jednostkom33. Hamilton, któremu Broome w normalnych warunkach nie podlegał, a jedynie zgodnie z bojową praktyką morską podporządkował się dołączając 33 Niektórzy historycy uważaj:), żc Broome chciał wrócić na pomoc rozproszonemu konwojowi, jednak z sygnału nadanego przez byłego senior oficera eskorty wynika, że chodziło mu o zebranie pozostawionych okrętów eskorty.

do jego eskorty, był wszakże zdania, że na taką akcję jest już za późno, gdyż statki i pozo­ stałe eskortowce znajdują się w odległości co najmniej 700 mil, i to w dużym rozprosze­ niu; ponadto zaś nie było pewności, czy Broome zdoła odnaleźć tankowiec „Aldersdale”, aby niszczyciele mogły tam uzupełnić paliwo. W tej sytuacji nie pozostało nic innego, jak kontynuować marsz na zachód. O godzinie 19:49 tegoż dnia zarówno Hamilton, jak i admirał Tovey otrzymali sygnał radiowy donoszący, że „Tirpitz” został w pozycji 71°25’ N i 39°40’ E storpedowa­ ny przez radziecki okręt podwodny i zawrócił do bazy; jednak skutków przedwczesnej decyzji admiralicji z poprzedniego dnia nie było już można odwrócić. Rozproszenie kon­ woju blisko o dobę wcześniej przypieczętowało los całej operacji. Zanim jednak zapoznamy się z dziejami poszczególnych statków, zobaczymy, w jakich okolicznościach doszło do ataku na „Tirpitza”. W tym celu cofnijmy się o jeden dzień. „K —21” atakuje „Tirpitza” Na Morzu Barentsa szalał sztorm. Jeszcze do niedawna panowała piękna, sło­ neczna pogoda i wiał lekki wiatr, kiedy niemal w okamgnieniu nastąpiła zmiana. W po­ wietrzu nastała cisza, całkowicie bezwietrzna i... złowróżbna. Niedługo trwało, gdy nie wiedzieć skąd wyrosły na niebie sine, skłębione chmury śniegowe, zadął wiatr, który szybko rósł na sile i rychło przemienił się w porywistą wichurę. Kiedy jej natężenie na krótko nieco zelżało, począł dużymi płatami walić śnieg, częsty gość na Dalekiej Północy nawet w okresie letnim. Albowiem kalendarz wskazywał 4 lipca 1942 roku. Wichura znowu się wzmogła. Morze rozhuśtało się na dobre. Fale zwiększały swą długość i nabierając znacznej wysokości przewalały się z hukiem, któremu towarzyszyło wycie wichru. Huk morza powoli przemieniał się w grzmot. Mimo że do wieczora było daleko, ściemniło się zupełnie. Gdyby ktoś tego popołudnia mógł wzrokiem przebić ciemności i objąć cały ob­ szar Morza Barentsa - od Murmańska po Szpicberg i od Nowej Ziemi do Wyspy Niedź­ wiedziej - zobaczyłby rzeczy niezmiernie ciekawe. A więc hen, daleko na północy, po­ między Wyspą Niedźwiedzią a Szpicbergiem duży konwój standardowych pudeł „Liber­ ty”, wolno człapiący w kierunku wschodnim i raz po raz miarowo - jak marionetki pocią­ gnięte sznurkiem - zmieniający kurs. Lekkie eskortowce podganiały całą trzodę transpor­ towców, a kilka krążowników spełniało przy niej rolę statecznych pasterzy. Na południu jeśli można tak nazwać wody podbiegunowe na wysokości Nordkapu - silny zespół floty w składzie kilku jednokominowych okrętów pancernych i kilkunastu dużych niszczycieli szeroko płynący na północny wschód. Na zachodzie, już poza „granicami” Morza Ba­ rentsa, niedaleko wyspy Jan Mayen, inny solny zespół floty: potężne twierdze najeżone paszczami dział, płaski lotniskowiec, na którym przycupnęło kilka stalowych ptaszków, i śmigłe wrzeciona niszczycieli, kreślących wokół „grubych sztuk” pomysłowe esy - flore­ sy. Na południowym wschodzie, w gardzieli Morza Białego, grupa lekkich okrętów: tor­ pedowce, trałowce i okręty patrolowe, wracające do bazy po wypełnieniu zadania eskor­ towego. Ponadto okręty podwodne, rozsiane tu i ówdzie - jak rodzynki w cieście - po całym Morzu Barentsa i wyzierające ciekawie oczyma swych peryskopów. Wreszcie obra­

zu dopełniały sznury bombowców, raźnie - bo bez balastu bomb - wracających z ataku na konwój. Aż dziw mógł ogarnąć na widok licznych aktorów, znajdujących się na tej burz­ liwej scenie najdalej na północ wysuniętego teatru działań wojennych. Równocześnie jednak widza przejąć mógł dreszcz niepokoju, wystarczył bowiem jeden rzut oka, by zo­ rientować się, ze konwój płynie ku zagładzie, gdyż potężny zespół zdążający od Nordkapu przetnie mu drogę i zmiecie z powierzchni morza, zanim przybędzie odsiecz w postaci drugiego, silniejszego wprawdzie, ale beznadziejnie daleko znajdującego się zespołu spod wyspy Jan Mayen. W tej sytuacji niemiecki zespół - kierujący się od Nordkapu na północny wschód - zwiększył szybkość, idąc pewnie po łatwy łup. A Anglosasi - o czym mówiliśmy już poprzednio - wycofali przezornie osłonę i eskortę konwoju, wydając mu rozkaz rozpro­ szenia się, by nie padł całkowicie ofiara pierwszego impetu sił pancernych nieprzyjaciela. Żadna jednak z tych decyzji - jak się później miało okazać - nie była trafna i żadna akcja nie została uwieńczona powodzeniem. Rachunek zrobiono bowiem bez gospodarza wód, na których się wydarzenia rozgrywały. Tymczasem w bazie radzieckiej Floty Północnej doskonale zdawano sobie sprawę z wszystkiego, co w tej chwili działo się na morzu. Sztab radziecki dość wcześnie zorien­ tował się co do zamiarów niemieckich, poinformowany o wyjściu zespołu z Altenfjordu i jego kursie. Było jasne, że Niemcy zamierzają zaatakować i zniszczyć konwój, co pozwa­ lało z góry wytyczyć przypuszczalna trasę, którą niemiecki zespół popłynie. Dowódca Floty Północnej admirał Gołowko wydał więc konieczne dla ratowania konwoju rozkazy. Przede wszystkim grupie lekkich jednostek eskortowych - tej, którą widzieliśmy w gar­ dzieli Morza Białego - wyznaczono nowe miejsce spotkania z konwojem, dużo bardziej na północny wschód niż to normalnie praktykowano, prawie na granicy pływającego lodu. Trudność natychmiastowego odkomenderowania tej grupy - co było nieodzowne z uwagi na dłuższą niż zazwyczaj trasę do miejsca połączenia się z konwojem - przezwyciężono w klasyczny sposób. Jak już wspominaliśmy, okręty tej grupy wracały do bazy po wykona­ niu innego zadania eskortowego i większość z nich nie posiadała dostatecznego zapasu paliwa do odbycia dalekiego rejsu. Dotyczyło to zwłaszcza torpedowców, które stale krą­ żąc w trakcie eskortowania konwoju - przebyły znacznie więcej mil morskich niż torujące drogę konwoju trałowce. Odsyłać torpedowce do najbliższej bazy po uzupełnienie paliwa znaczyło tracić czas, a straty tej nie zdołano by później wyrównać; wobec tego - mimo burzliwego morza - torpedowce pobrały ropę na morzu, ze specjalnie w tym celu skiero­ wanego tankowca. Wydany rozkaz brzmiał: zakończyć pobieranie paliwa o północy - i rozkaz został wykonany. O północy eskortowce ruszyły w daleki rejs, podczas gdy wyssa­ ny do dna swych rezerwuarów tankowiec zawrócił do bazy. Inne zadanie wyznaczono okrętom podwodnym. Na trasę, którą winien przebyć zespół niemiecki w drodze na spotkanie konwoju, skierowano patrolujące w pobliskich sektorach okręty podwodne. Nie było ich dużo: w danej chwili na patrolu, w stosownym miejscu do przecięcia kursu niemieckich korsarzy, były zaledwie dwa oceaniczne okręty podwodne, ale znający walory ich dowódców i załóg można było wierzyć, że zrobią wszystko, by dopiąć celu. Jednym z dwu wspomnianych radzieckich okrętów podwodnych był „K - 21” dowodzony przez doświadczonego podwodnika, kapitana 2 rangi Mikołaja Łunina.

Kiedy nadszedł rozkaz, skierowujący jego okręt na poszukiwanie nieprzyjaciela, pogoda właśnie zaczynała się pogarszać, dowódca dał więc rozkaz wynurzenia się i nała­ dowania baterii elektrycznych. Rozwijając całą szybkość nawodną, „K - 21” mszył w kierunku wyznaczonego mu sektora. Łunin zupełnie słusznie wychodził z założenia, że niepogoda jest jego sojusznikiem i że nie potrzebuje się w tej chwili obawiać zauważenia go przez nieprzyjacielskie samoloty, które z całą pewnością schroniły się przed burzą na lotniska. Ten szybki pochód na powierzchni umożliwił mu znalezienie się w porę na kur­ sie nieprzyjacielskiego zespołu. Nastąpiło to pod wieczór dnia 5 lipca 1942 roku. Okręt podwodny, który już uprzednio się zanurzył, pod­ szedł na wysokość peryskopu. Morze się nieco uspokoiło, zapa­ dła jasna księżycowa noc. Wła­ śnie Lunin wydal rozkaz podno­ szenia co pięć minut peryskopu, kiedy zameldowano mu, że pod­ słuch słyszy szmery z południo­ wego wschodu. Natychmiast zmieniono kurs w kierunku spodziewanego nieprzyjaciela. Wkrótce szmery było słychać z dwu kierunków. To zbliżały się niszczyciele nieprzyjacielskie. Za chwilę można już było ujrzeć je - maleńkie jeszcze sylwetki na horyzoncie - w okularze peryskopu. Kiedy odle­ głość znacznie się zmniejszyła, Lunin wydał rozkaz zanurzenia się na trzydzieści metrów, aby przepuścić niszczyciele, które szły jako boczne ubezpieczenie zespołu. Manewr po­ wiódł się, niszczyciele przeszły, nie domyślając się istnienia w pobliżu groźnego przeciw­ nika. Gdy to nastąpiło i kiedy rosnące szmery poczęły anonsować nadciąganie głównych sił nieprzyjaciela, dowódca wydał rozkaz podniesienia się znowu na wysokość peryskopu. Kiedy to uczyniono, można było w okularze ujrzeć scenę, wyśnioną jakby z bajki; scenę, której oglądanie było nagrodą za dotychczasowe trudy i niebezpieczeństwa oraz za dwie nie przespane noce. Początkowo w okularze widać było tylko odpryski wody; potem fala spłynęła i ukazało się szare niebo, a na jego tle szybko wyrósł wysoki kadłub. Był to ciężki krążownik, więc stojący w szerokim rozkroku Lunin obrócił pery­ skop. Krążownik zamykał pochód, w jego sąsiedztwie płynął inny okręt. Tej pływającej twierdzy przyglądać się nie musiał, poznał ją od razu. Był to „Tirpitz”! Trudno dziś dociec, o czym myśleli zgromadzeni wówczas na pomoście bojowym pancernika wyżsi oficerowie Kriegsmarine: dowódca floty, jego szef sztabu i dowódca „Tirpitza”; można w każdym razie przypuszczać, ze tematem rozmów był oczekiwany łup, ze odczuwali już przedsmak zwycięstwa, że czuli się jak myśliwy, który wie, że wyjdzie nań gruba zwierzyna i wierzy, ze nie spudłuje. Z pewnością ani jednemu z nich nie przy­ szło na myśl, że role już się odwróciły i że z myśliwego oni stali się z kolei zwierzyną, tropioną i już wziętą na muszkę... Nie przyszło im to na myśl do chwili, w której spokojny szum fal przerwany został brutalnie hukiem detonacji. Na okręcie ogłoszono alarm bojo­ wy, za chwilę jednak wybuchła druga torpeda...

W rezultacie tego ataku „Tirpitz" także zawrócił do bazy3435. A w tym samym czasie rozproszony konwój podążał dalej na wschód, ku swemu przeznaczeniu. Via dolorosa rozproszonego konwoju Rozproszone statki płynęły na wschód, ku zbawczym brzegom Nowej Ziemi, jednakże każda przebyta mila i każda godzina, jak upływała od chwili rozwiązania konwo­ ju, przybliżały je nieuchronnie ku zagładzie. Przedsmakiem oczekującego statki - a zwłaszcza ludzi - losu byl szczególnie pierwszy dzień po rozproszeniu konwoju, dzień, u którego schyłku zaatakowany został „Tirpitz”. ( »prócz zatopionych 5 lipca frachtowców ..Carlton". „Empire Byron”, „River Alton”. „Pankraft”, „Washington” i ..Bolton Castle” oraz ciężko uszkodzonego „Paulusa Pottera”, których losy zostały już opisane, zniszczeniu uległo tegoż dnia w godzinach popołudniowych dalszych siedem statków, w tym pięć frachtowców, jeden tankowiec i jeden statek ratowniczy. Frachtowiec „Earlston” napotkał wynurzonego U - Boota i śmiało zaatakował go ogniem działa 102 mm, nadając równocześnie sygnały o walce i wzywając pomocy. Nic na wiele się to zdało, gdyż pomocy nie miał kto udzielić: zresztą już « ‘krotce statkowi zagroziło niebezpieczeństwo z innej strony, a mianowicie od powracających do bazy Junkersów. Statek został trafiony kilku bombami i unieruchomiony, wobec czego załoga zeszła do szalup. Teraz wynurzyły się okręty podwodne - najpierw dwa, a później i trzeci. /, trzech torped wystrzelonych przez „U - 334" dwie trafiły; „Earlston” przełamał się wpół i szybko poszedł na dno. Kapitan statku został wzięty do niewoli na pokład zwycięskiego U - Boota. po czym okręty podwodne odpłynęły. Niceo wcześniej „II - 334” przeprowadził atak na frachtowiec „Honomu”. Okręt podwodny zdołał zająć pozycję daleko przed zbliżającym się statkiem i spokojnie czekał w zanurzeniu na swą ofiarę, a kiedy „I lonomu” zbliżał się do trawersu” U - Boota, jego dowódca, kapitan Siemon, starannie obliczywszy elementy ataku, odpalił wiązkę torped. Ku jego wielkiemu zdumieniu trzytorpedowa salwa chybiła, statek zaś szedł dalej. Wciąż pozostając w zanurzeniu „II - 334” wykonał cyrkulację i zajął pozycję z drugiej burty statku, po czym odpalił torpedę z rufowej wyrzutni. Ponownie Siemon zdziwił się niepomiernie, kiedy przy burcie frachtowca wyrósł słup wody i rozległ się huk detona­ cji. zanim torpeda „U - 334” mogła dojść do celu. Nieco później statek został storpedowa­ ny po raz drugi; z wyliczeń Siemona wynikało, że tym razem trafiła jego torpeda. „II 334” nie był więc sam w pobliżu „I lonomu”, co okazało się niebawem, gdy wokół tonące­ 34 Zdaniem zachodnich historyków „Tirpitz” nic został trafiony torpedami; sprawa ta oczekuje jeszcze całkowitego wyjaśnienia. Nic ulega natomiast wątpliwości, ze zaobserwowany przez Niemców atak na „Tirpitza” (według Łunina jedna torpeda mogła trafić w okręt eskortowy) spowodował zaniechanie opera­ cji. by nie narażać dalej tego cennego (także prestiżowo) okrętu. 35 Trawers kierunek prostopadły do linii symetrii płynącej jednostki i jej kursu.

go frachtowca wynurzyły się aż trzy II - Booty, przy czym sprawcą zatopienia statku okazał się „U - 450”. Na jego pokład został wzięty kapitan ..I lonomu”. Z 56 osób załogi 19 ludzi zginęło wraz ze statkiem, reszta uratowała się w szalupach. Następne statki padały ofiarą nalotów. Zażartą walkę z samolotami różnych ty­ pów stoczył amerykański frachtowiec ..Peter Kerr". Najpierw został on zaatakowany przez siedem Heinkli, które rzuciły Nan nie mniej jak trzynaście torped; jednakże kapitan statku Butler zdołał je wszystkie wymanew­ rować! Butler zdawał sobie dobrze sprawę z tego. że jego „Liberty” ma nikłą szansę ocalenia przez częste stosowanie zmiany szybkości i nie­ ustanne zygzakowanie, aby utrudnić atak samolotu czy też zaczajonego pod wodą U - Boota. W spotkaniu z kilku - a co dopie­ ro kilkunastu - samolotami ..Peter Kerr" nie mógł liczyć na sukces. Zaledwie tez skończy­ ły się ataki samolotów torpedowych, nadleciały cztery ...Tu - 88" i zaatakowały statek z lotu nurkowego. Z 36 zrzuconych przez nie bomb trzy Tafiły bezpośrednio w cci, kilka zaś eksplodowało blisko burt statku i załodze nie pozostało nic innego, pik szukanie ratunku w szalupach. NA szczęście zbombardowanie frachtowca, który niebawem zatonął, nic spo­ wodowało ofiar w ludziach. Nieco później i trochę dalej na północny wschód dopełnił się los statku ratowni­ czego „Zaafaran". Płynął on w małej grupce brytyjskich jednostek wraz z drugim statkiem ratowniczym, „Zamalek". frachtowcem „Ocean Freedom”, tankowcem „Aldersdale” i trałowcem „Salamander”. W pewnej odległości od nich szły podobnym kursem trzy okręty wojenne: „Palomares” oraz trałowce „Britomait” i „Haleyon”. Niespodziewany atak lotni­ czy na grupę „Zaafarana” sprawił, żc manewrujące jednostki rozluźniły dotychczasowy szyk. jeśli w ogóle można użyć tego określenia dla niekonwojowanej formacji. Główny impet nalotu został skierowany przeciwko tankowcowi ..Aldersdale". Wprawdzie silny ogień przeciwlotniczy uniemożliwił pierwszą próbę zbombardowania tankowca przez trzy Junkersy, czwartemu jednak udało się rzucić bomby tak celnie, że upadły tuż za rufa stat­ ku. unieruchamiając go. Przy uszkodzonym tankowcu pozostał „Salamander”, reszta zaś statków szła dalej. Wtedy też został zaatakowany i trafiony „Zaafaran”. Statek zaczął szybko tonąć, a załoga przeszła do szalup. Na pomoc rozbitkom pospieszył „Zamalek”, prosząc jednocze­ śnie dowódcę „Palomaresa”, który po komandorze Broome został senior - oficerem pozo­ stałych eskortowców, o asystę okręt wojennego. Komandor Jauncey oddetaszował więc „Britomarta”. Po wyratowaniu rozbitków z „Zaafarana” statek ratowniczy „Zamalek” podążył wraz z frachtowcem „( )cean Freedom” i „Britomartem” w dalszą drogę. Wkrótce jednostki te dołączyły do idących przodem okrętów „Palomares” i „I lalcyon”. Tymczasem dowódca trałowca „Salamander”, kapitan Mottram, próbował nakło­ nić kapitana i pierwszego mechanika tankowca „Aldersdale”, aby starali się uruchomić statek, ratując bezcenny wprost zapas paliwa, tak potrzebnego dla pozostałych eskortow­ ców. Niestety, wszystkie próby uruchomienia uszkodzonych maszyn tankowca zakończyły się niepowodzeniem. Mottram usiłował więc zatopić statek, ale okazało się, że brak mu na to środków. Trałowiec miał tylko jedno działo 102 mm oraz bomby głębinowe. Działo się

jednak zacięło, a eksplozja bomb głębinowych, umieszczonych w maszynowni, również nie przyspieszyła procesu pogrążania się statku w «odzie. Także próby spowodowania pożaru paliwa przez ostrzeliwanie zbiorników ropy bronią maszynową trałowca nie dały pożądanego efektu. „Salamander” musiał więc pozostawić tankowiec własnemu losowi, a sam ruszył całą parą naprzód, aby dogonić idące przed nim statki. Opuszczony ..Aldersdale“ został dwa dni później dobity przez „U - 457“. Podobne i nie lepsze były przygody innych grup rozproszonego konwoju i innych statków. Burze śniegowe i gęsta mgła spowodowały w nie mniejszym stopniu rozprosze­ nie się i pogubienie statków, co uprzednio wiadomość o zbliżaniu się „Tirpitza”. I tak np. statek typu „Liberty” - „Daniel Morgan” odłączył się w czasie mgły od trzech innych towarzyszy niedoli i płynął samotnie. Po południu 5 lipca napotkał inny płynący samotnie statek „Fairfield City”, i oba zostały pod wieczór tego dnia zaatakowane przez bombowce typu ,,.lu - 88”. Podczas pierwszego ataku, wykonanego przez trzy bombowce, zatopiony został „Fairfield”. Krótko potem trzy dalsze samoloty dołączyły do pierwszej trójki i razem usiłowały zniszczyć „Morgana”. Naloty nie dały jednak rezultatu, mimo kilku ataków. W kwadrans później nad­ leciała następna piątka bombow­ ców i znowu rozgorzała zacięta walka między napastnikami a obsługą działek przeciwlotniczych amerykańskiego statku, zakończo­ na wspaniałym sukcesem artylerzystów, którzy strącili aż dwa samoloty. Ale i Niemcom wreszcie dopisało szczęście, gdyż dwie bomby rzucone przez ostatni z atakujących samolotów padły tuż przy burcie statku, powodując groźne uszkodzenia po­ szycia. po których „Daniel Morgan” począł szybko nabierać wody. Załoga przeszła wtedy do szalup, co okazało się dla niej zbawienne, gdyż wkrótce obok pogrążonego statku wy­ nurzył się IJ - Boot i zatopił go torpedą. Potem U - Boot zbliżył się. a z jego pomostu zrobiono zdjęcia tonącego statku oraz rozbitków w szalupach. Następnie dowódca U - Boota zamienił kilka słów z rozbit­ kami i wskazał im kurs do najbliższego lądu, czyli Nowej Ziemi. Nie wiadomo, czy właśnie do tego statku można odnieść incydent przedstawiony przez Godfreya Winna w ]ego książce „PQ - 17“. Historię poniższą usłyszał on od wyra­ towanych przez statek ratowniczy „Zamalek” rozbitków podczas krótkiego postoju u brzegów Nowej Ziemi: Interesujgca nas część oświadczenia zaczyna się od momentu, w którym ci, którzy przeżyli eksplozję i nie zostali uwięzieni pod pokładem, czepiali się tratw, Nagle okręt podwod­ ny, który zatopił ich statek, wynurzył się wśród nich i ze skierowanymi na nich pistoletami

maszynowymi, mającymi wymóc posłuszeństwo dla wydanych rozkazów, zażądano, aby dwóch członków załogi przybyło na pokład okrętu podwodnego. Pierwszą reakcją dwóch zakładników była oczywiście myśl, że zostaną zabrani do Niemiec, dla wydobycia z nich informacji o składzie konwoju, i ich wargi instynktownie zacisnęły się na szczękających zębach. Ku swemu zdumieniu zostali powitani przez nazistowskiego dowódcę pięknym uśmiechem, jak z reklamy pasty do zębów, podczas gdy w rękach, jakby w geście powitania, trzymał on beczułkę wody i pakę sucharów. Rozbitkowie byli oczarowani swym szczęściem i w podziękowaniu oddawali uśmiech, wyciągając ręce po „mannę". Za wcześnie, gdyż w tej samej chwili jeden z zakładni­ ków usłyszał lekkie pstryknięcie i raptownie odwrócił głowę. Nie zapomniał, że człowiek z pisto­ letem maszynowym stał tuż za nim. Jak głupio jednak był podejrzliwy! Zmyliło go to pstryknię­ cie. To był aparat fotograficzny! Aparat fotograficzny? Tak, czy nie rozumiecie, po co utrwalono tę wzruszającą scenę wspaniałomyślności, wszystkie uśmiechy na użytek neutralnej prasy w Hiszpanii i Południowej Ameryce? Aby wykazać, jak rycerscy i uprzejmi są zawsze naziści wobec załóg statków, które tak niechętnie - muszą zatapiać? Czyż nie zakłada się, że właśnie kamera fotograficzna nigdy nie kłamie? W każdym razie tym, czego kamera nie utrwaliła, był dalszy ciąg: to, jak w tejże chwili nazistowskie uśmiechy zniknęły, a zakładników zepchnięto na powrót do wody. Na ko­ niec, tuż przed zanurzeniem się okrętu podwodnego, głos w poprawnej angielszczyżnie obwie­ ścił rozbitkom nadzieję: - Jeżeli będziecie płynąć na wschód, dotrzecie po dwustu milach do lądu. Lądem tym była Nowa Ziemia. Nasza Ziemia Obiecana. Tak, ale musieliśmy dryfować tam przy temperaturze minus 32 stopnie poniżej punktu zamarzania.

Jeśli bohaterami powyższej relacji była istotnie załoga amerykańskiego frachtow­ ca „Daniel Morgan”, to możliwe, iż jej część dryfowała rzeczywiście na tratwach, a część uratowała się w szalupach. Szalupy te oraz szalupy zatopionego razem z ..Danielem Mor­ ganem" statku „Fairfield Cip, " został}“ następnego dnia rano odnalezione przez samotnie płynący tankowiec radziecki „Donbass”, również z konwoju PQ - 17. Tankowiec ten odparł trzy ataki niemieckich bom­ bowców, strącając jeden z nich, i dotarł w nocy z 7 na 8 lipca do portu Jokanka u wej­ ścia do Morza Białego. Do tego samego portu przybyły też dwa inne pojedynczo płynące statki: amerykański frachtowiec „Bellingham” i mający wielu rozbitków na pokładzie brytyjski statek ratowniczy „Rathlin”, którym szczęście dopisało w wyjątkowy sposób, gdyż przebyły niebezpieczną trasę nie wykryte przez nie­ przyjaciela. Nad ranem 8 lipea „Donbass”, „Bellingham” i „Rathlin” zostały pod eskortą radzieckich okrętów skierowane do Molotowska pod Archangielskiem, i one właśnie były

pierwszymi statkami konwoju, które dotarły do miejsca przeznaczenia. Ich załogi oraz wyratowani przez „Donbass” rozbitkowie z „Daniela Morgana” i „Fairfield City” byli też pierwszymi naocznymi świadkami strasznej klęski konwoju PQ - 17. Nie byli natomiast, co może się na pozór wydawać dziwne, pierwszymi uczestnikami tej operacji konwojowej, którzy dotarli do radzieckiego portu. To - nie najchlubniejsze zresztą - pierwszeństwo przypadło brytyjskiej korwecie „Dianella”, której dowódca po rozwiązaniu konwoju i otrzymaniu rozkazu Broome’a, iż eskortowce mają podążać do radzieckich portów - naka­ zał ruszyć całą mocą maszyn na południowy wschód. W dniu 7 lipca „Dianella” zawinęła do Archangielska. Tamtejszy brytyjski se n io r - o fficer morski“0 Maund wiedział już o rozwiązaniu konwoju z depesz admiralicji oraz z przyjętych sygnałów „SOS” poszczegól­ nych statków, toteż nakazał dowódcy „Dianelli” wyruszyć, niezwłocznie po dokonaniu drobnych napraw i uzupełnieniu paliwa, na poszukiwanie rozbitków. Liczba ich stale wzrastała, gdyż w dniach 6 i 7 lipca zostało zatopionych pięć dalszych statków, przy czym z wyjątkiem jednego padły one ofiarą U - Bootów. Zatopio­ ny przez samolot frachtowiec amerykański „Pan Atlantic” byl również tropiony przez cały dzień 6 lipca przez dwa okrę­ ty podwodne. „II - 703” wystrzelił doń nawet dwie torpedy, ale obie chybiły. Pod wieczór, gdy I I - I Bootowi udało się podejść na pozycję do ataku, a równocześnie, nie wiedząc o tym, „II - XX” Bral statek w wizjer swego peryskopu - nadleciał samotny Junkers i rzucił bomby. Trafiony frachtowiec nie miał żadnych szans ocalenia, gdyż wiózł materiał wybuchowy. Detonacja sprawiła, iż „Pan Atlantic” zaczął tonąć, a przy wybuchu kordytu straciło Zycie 26 ludzi. Były to, jak dotąd, największe straty poniesione przez statek tego konwoju. Reszta załogi ratowała się w szalupach i na tratwach. Drugim zatopionym 6 lipca statkiem był inny frachtowiec amerykański „John Witherspoon”. Statek zdołał dojść na odległość zaledwie 20 mil od Nowej Ziemi i gdyby poczekał jakiś czas w Zatoce Moliera, mógłby najprawdopodobniej ocaleć. Tymczasem kapitan Clark postanowił obrać kurs na południe, wzdłuż brzegów wyspy, a następnie zboczyć w kierunku Morza Białego. Frachtowiec nie uszedł jednak daleko, gdyż natrafił na „U - 255”, który go storpedował i zatopił. Zatopienie w dniu 7 lipca brytyjskiego frachtowca „Hartlebury”, wicekomodorskiego statku konwoju, pociągnęło za sobą 37 ofiar. Statek zdołał wprawdzie dojść przed­ tem na niewielką odległość od zbawczych brzegów Nowej Ziemi, ale tam dosięgło go jego przeznaczenie. „II - 355” odpalił doń kolejno cztery torpedy, z których trzy były celne. Kiedy pomimo tylu trafień statek nadal trzymał się na wodzie, dowódca U - Boota strzelił piątą torpedę i ta dokończyła dzieła zniszczenia. Przy opuszczaniu na wodę przewróciła się jedna z szalup, i dlatego straty załogi były tak duże.36 36 Zgodnie z brytyjsko - radziecką umową, w Murmańsku i Archangielsku stacjonowały brytyjskie okręty, współpracujące z flotą radziecką na wodach arktycznych.

Również w pobliżu Nowej Ziemi zginęły amerykańskie frachtowce „Alcoa Ranger“ i „Olopana”. Oba zostały storpedowane przez ten sam okręt podwodny, który po­ przedniego dnia zniszczył nieco dalej na południowy zachód „Johna Witherspoona”. Po wybuchu torpedy załoga opuściła statek, który został potem ostrzelany z działa 88 mm i zatonął dopiero po czterech godzinach. Moment storpedowania statku został zauważony przez znajdujący się na horyzoncie frachtowiec brytyjski „Empire Tide”. Kapitan Harvey natychmiast obrał kurs północno - wschodni i wprowadził swój statek do Zatoki Moliera, gdzie stanął na kotwicy. Frachtowiec „Olopana” zgubę swą zawdzięczał, być może. ucieczce frachtowca „Empire Tide”, zaobserwowanej przez „U - 255“, który potem na próżno szukał ucieki­ niera. Natrafiwszy na „Olopanę”, mającą na pokładzie rozbitków z zatopionego 5 lipca statku „Bolton Castle”, trafił ją ostatnią posiadaną torpedą, a ponieważ statek nie tonął, dobił go czterdziestu pociskami działa 88 mm. Nadane przez „Olopanę” sygnały „SOS“ odebrano na statku „Winston Salem” i jego kapitan skierował go niezwłocznie do Zatoki Moliera. Podążało tam, jak w ogóle do brzegów Nowej Ziemi, również wiele szalup i tratew z rozbitkami, którzy musieli pokonać liczne przeciwności losu, zanim znaleźli się na upragnionym lądzie. Trudno relacjonować wszystkie te wędrówki; dla przykładu więc ograniczymy się do poznana przeżyć rozbit­ ków z amerykańskiego frachtowca „Washington”, zatopionego 5 lipca. W trzech szalu­ pach wiosłowali oni na wschód do odległej wtedy o około 300 mil Nowej Ziemi. Byli doskonale wyposażeni w żywność i słodką wodę i wierzyli, ze dzięki temu uda im się cało i zdrowo dotrzeć do brzegów lądu stałego. Uważali, że płynąc szalupami nie narażają się na ponowne storpedowanie bądź zbombardowanie i związane z tym niebezpie­ czeństwo stracenia życia w jednej sekundzie... Przyszłość miała okazać, że wybór ich był słuszny; na razie jednak amerykańskich marynarzy czekało wiele ciężkich dni na tej „krzyżowej drodze", jaką przyszło przebyć członkom rozwiązanego konwoju PQ - 17. Pierwsze dni po podjęciu szalupowego rejsu upłynęły stosunkowo dobrze. Rozbitkowie mieli duży zapas sil i ener­ gii oraz sporo jedzenia i picia. Pogoda też dopisywała, morze było dość spokojne, raz po raz pojawiała się kra lodowa. Najbardziej dokuczliwe okazało się zimno, ale temperatura ta była jeszcze do zniesienia, gdyż marynarze rozgrzewali się energiczną pracą przy wio­ słach. przy których bardzo często się zmieniali, oraz częstym jedzeniem wysoko kalorycz­ nych zapasów żywności, jak suszone mięso i owoce, czekolada, skondensowane mleko itp. Po dwóch dniach dobrej żeglugi, przed południem 8 lipca, rozpętała się sztormo­ wa śnieżyca. Teraz rozbitkowie musieli wytężać wszystkie swe siły w walce z rozszalałym żywiołem morskim i baczyć pilnie, aby wielkie fale nie przewróciły lodzi. Po południu morze się uspokoiło, a wiatr uciszył, co pozwoliło rozbitkom pomyśleć o sobie. Najpierw trzeba było wybrać wodę z łodzi, a potem marynarze zabrali się do osuszania przemoczo­ nych ubrań i przyrządzania posiłku.

Wieczór i noc minęły spokojnie, ale następnego dnia znów zerwał się silny sztorm i ponownie rozbitkowie musieli rozpaczliwie walczyć o życie. Zapasy żywnościo­ we, których na początku nie oszczędzano, zaczęły się powoli wyczerpywać, a ludzie do­ chodzili już do kresu sił. Na szczęście po kilku godzinach sztorm minął. Dzień 10 lipca upłynął bez szczególnych wydarzeń. Głód ani pragnienie zbytnio jeszcze nie dokuczały amerykańskim marynarzom, bardziej im się natomiast dawało we znaki dokuczliwe zimno. Łodzie posuwały się jednak wciąż we wschodnim kierunku i co bardziej optymistycznie nastrojeni uczestnicy tej odysei zaczęli wypatrywać lądu, który ich zdaniem powinien być już blisko. Wreszcie 11 lipca ukazały się z dala kontury upragnionego wybrzeża. Trwało jednak jeszcze dobę, zanim łodzie z rozbitkami zdołały przybić do lądu. Tak więc po sześciodniowych zmaganiach z nieprzychylnym morzem i różnymi przeciwnościami losu 46 ludzi załogi „Washingtona” wylądowało na Nowej Ziemi. Był to dopiero jeden etap tej via dolorosa, która nie ominęła niemal żadnego statku z konwoju PQ - 17, i to może nawet etap nie najgorszy. Nie znajdując żadnego zamieszkanego osiedla, rozbitkowie upolowali kilka mew, które - prymitywnie przyrzą­ dzone - na krótko zaspokoiły dający się już silnie we znaki głód. Następnie marynarze powrócili do szalup i kontynuowali rej s w kierunku południowym, wzdłuż wybrzeży No­ wej Ziemi. W małych grupkach ku Nowej Ziemi Znacznie lepiej niż pojedynczym statkom poszło grupom „zorganizowanym” w małe konwoje. Wspomniana uprzednio grupka złożona z trawlera „Ayrshire”, panamskiego frachtowca „Troubadour”, brytyjskiego „Silver Sword” oraz amerykańskiego „Ironclad”, poszła na północ, aż do granicy pływających lodów, a potem nawet dalej, lokując się wśród białej kry. Nadbudówki i burty statków wyraźnie dobijały się na białym tle i wtedy stary weteran arktycznej żeglugi kapitan Salvesen z „Troubadoura” wpadł na pomysł zastosowania kamuflażu. Maszty, kominy i nadbudówki, a częściowo też burty wszystkich jednostek zostały pomalowane białą farbą, pokłady zaś przykryte prześcieradłami i biały­ mi obrusami. W ten sposób mały konwój założył „czapkę niewidkę” i ukryty wśród kry prze­ czekał do 7 lipca, nie zauważony przez niemieckie samoloty rozpoznawcze, które raz po raz zapuszczały się aż do granicy pływających lodów. Potem biały konwój opuścił schro­ nienie i powoli wyszedł z lodowego pola, przy czym posiadający odpowiednie wzmocnie­ nie dziobu „Troubadour” torował drogę. Następnie „Ayrshire” poprowadził małą grupkę południowo - wschodnim kursem, do zachodniego wybrzeża Nowej Ziemi. Bez większych przeszkód dotarła tam także druga „zorganizowana” grupa, a mianowicie krążownik przeciwlotniczy „Pozarica” i towarzyszące mu okręty i statki. W dniu 6 lipca znalazł się wśród nich amerykański frachtowiec „Samuel Chase”, napotkany w końcowej niemal fazie rejsu do brzegów Nowej Ziemi. Statek był atakowany tego dnia trzykrotnie przez niemiecki okręt podwodny, ale korzystając z mgły zdołał ujść pogoni. Potem napotkał grupkę Lawforda i wtedy doszło do następującej wymiany sygnałów: MOŻEMY WAM TOWARZYSZYĆ?

IDZIEMY DO CIEŚNINY MATOCZKIN. PROPONUJĘ WAM UCZYNIĆ TO SAMO Z NAJWIĘKSZĄ SZYBKOŚCIĄ. TIRPITZ, HIPPER I SZEŚĆ NISZCZYCIELI IDĄ 22 WĘZŁAMI KURSEM 060 OD NORDKAPU. MOŻEMY WAM TOWARZYSZYĆ? MÓJ KURS 102 SZYBKOŚĆ 14 WĘZŁÓW. DZIĘKUJĘ. „Samuel Chase” dołączył do napotkanych jednostek i wraz z nimi kontynuował rejs do Cieśniny Matoczkin, gdzie dowódca „Pozarici” zamierzał znaleźć przejściowe schronienie. Po południu tego dnia niebo całkowicie się wypogodziło, a morze zupełnie uspokoiło. Na horyzoncie widoczny już był zbawczy ląd i w tej zmienionej scenerii wszystko, co było przedtem, mogło wydawać się odległe i nierealne. „Konwój” komando­ ra Lawforda zdołał więc, jak na razie, ujść najgorszemu niebezpieczeństwu. Rychło miało się okazać, ze udało się to również innym. Wzmiankowany już sprawozdawca wojenny Godfrey Winn tak opisuje dalsze wydarzenia tego dnia: Po naszej prawej burcie leży niebieska wyspa, która jeszcze dwie godziny temu była wielkości broszki: na jej szczycie stała latarnia morska, jak się domyślaliśmy - opuszczona, gdyż nie nadawała błysków; na samym brzegu zauważyliśmy dwa małe drewniane baraki, będące prawdopodobnie czymś w rodzaju obserwatorium. Początkowo zamierzaliśmy zakotwiczyć blisko brzegu, w pierwszej zatoce, chociaż była ona raczej wystawiona na widok przy rozpo­ znaniu lotniczym. Zanim jednak rzuciliśmy kotwicę, ktoś na pomoście ułowił błysk słonecznego promienia na dziobie okrętu, właśnie co zauważonego tuż za „lewo burtowym" załamaniem lądu. Przez chwilę wszyscy wydawali się tak zdziwieni, jak byśmy pomimo wszystko zostali zaskoczeni przez nieprzyjaciela. Potem jednak wszyscy się wyładowaliśmy. A więc ostatecznie nie my pierwsi poszukiwaliśmy tu schronienia! Teraz wszyscy naraz mówili i gestykulowali: - Oczywiście, to nasz cholerny „Palomares"! Na Jowisza, rzeczywiście tak jest. Nasz bliźniaczy ack ack - ship37, który szedł po dru­ giej stronie konwoju, a potem zboczył na południe, gdy my skręcaliśmy na północ, i teraz po tych wszystkich przygodach, jakie zaszły, skierował się na to samo kotwicowlsko, co my. Było to, pomyślałem, jak opowieść z niespodzianką na końcu każdego odcinka. Jak mogłyby się pozdrowić dwa bliźniaki? Nie miałem na to długo czekać, gdyż okręty już błyskały pozdrowie­ niami: „Palomares": WITAJCIE W NASZEJ BAZIE. „Pozarica": CZY MOŻEMY ZAKOTWICZYĆ W WASZYM OGRODZIE? „Palomares": OCZYWIŚCIE. ZAKOTWICZCIE PO MEJ LEWEJ BURCIE, ABY NASZE DZIAŁA MOGŁY STRZEC WEJŚCIA.

-

Gdy „Pozarica” oraz inne okręty i statki tej grupy weszły do zatoczki, okazało się, że „Palomares” również nie przybył do brzegów Nowej Ziemi samotnie, ale że znajduje się tam pięć innych jednostek: trałowce floty „Halcyon”, „Salamander” i „Britomart” oraz 37 Okręt przeciwlotniczy. Słów ack - ack brytyjscy marynarze używali na określenie działek przeciwlotni­ czych, nazywanych też pom —pom.

frachtowce „Benjamin Harrison” i „El Capitan”. Jak więc z powyższego wynika, nie w rozproszeniu statków, ale w zatrzymaniu ich w grupkach strzeżonych przez okręty wojen­ ne spoczywało bezpieczeństwo konwoju. Wszędzie tam, gdzie statki poszły - po rozkazie rozproszenia - w dalsza drogę samotnie, albo też po dwa lub trzy, ale bez ochrony eskortowców - mogły one liczyć jedynie na łut szczęścia. Jeśli tego szczęścia zabrakło i statek został wypatrzony przez nieprzyjacielskie samoloty lub U - Boota, los jego był przesądzo­ ny. Ponadto w wypadku zatopienia samotnie płynącego statku również i jego załoga nie miała zbyt wielkich szans na ocalenie, zwłaszcza, jeśli z różnych przyczyn musiała się ona ratować nie w szalupach, ale na tratwach. Działo się to wprawdzie latem, ale warunki atmosferyczne i klimatyczne na wodach arktycznych ograniczały do minimum możliwość uratowania się rozbit­ ków na tratwach. Z tych wszystkich względów już pierwsze dni po rozproszeniu konwoju wykazały, jak błędna była decyzja Brytyj­ skiej Admiralicji, a ściślej rzecz biorąc - admirała Pounda. Praw­ da, że nastąpiła ona w obliczu ogromnego niebezpieczeństwa, grożącego lub mogącego zagrozić konwojowi ze strony niemieckich okrętów nawodnych z „Tirpitzem” na czele, które mogły roz­ gromić i zniszczyć cały konwój, gdyby udało im się wytropić go i otoczyć. Czy jednak nie dawało większych szans ocalenia rozbicie wielkiego konwoju na kilka mniejszych, liczących np. po pięć do sześciu statków i strzeżonych przez okręty eskorty? Wtedy bowiem z jednej strony zmniejszały się szanse niemieckich okrętów nawodnych na wytropienie małych konwojów, a drugiej zaś małe konwoje miałyby niepomiernie większe możliwości odpar­ cia ataków lotnictwa lub okrętów podwodnych. Ostatni etap „krzyżowej drogi” Okręty i statki, które zdołały dotrzeć do brzegów zbawczego lądu - Nowej Ziemi, miały jeszcze przed sobą ostatni rejs do Archangielska. Pierwsza wyruszyła rano 9 lipca grupa komandora Lawforda, która połączyła się z napotkanymi okrętami i statkami w jeden stosunkowo silnie strzeżony konwój. Obejmował on sześć statków (w tym jeden ratowniczy) i jedenaście okrętów wojennych: dwa pomocnicze krążowniki przeciwlotni­ cze, trzy korwety, trzy trałowce floty i trzy uzbrojone trawlery. Statkiem komodorskim, na

którym funkcję komodora powierzono ponownie J. C. Dowdingowi, został „Ocean Freedom” Konwój szedł najpierw na południe, trzymając się blisko zachodniego wybrzeża południowej z dwóch wysp, które tworzyły Nową Ziemię, a następnie - na południowy zachód od wysepki Mieżduszarskij - zboczył na zachód, gdyż trzeba było obchodzić nie­ dawno tam powstałe pole lodowe. Krótko po zwrocie konwój natrafił na szalupę z rozbit­ kami z zatopionego przed dwoma dniami frachtowca „John Witherspoon”. Rozbitkowie ci wywiesili na maszcie swej lodzi szkarłatny żagiel i być może to zwróciło uwagę na łódź. Może zresztą był to przysłowiowy lut szczęścia, gdyż już kilkaset metrów dalej panowała tak gęsta mgła, że tam nawet najbardziej krzyczący kolor żagla nie zdałby się na nic. Tymczasem rozbitkowie byli tak przemarznięci, że nie byli w stanie utrzymać się na nogach o własnych silach i bardziej spóźniona pomoc prawdopodobnie nie zdołałaby już im uratować życia. W gęstej mgle, w której konwój się niebawem znalazł, poszczególne okręty i statki straciły się z oczu i pogubiły. Jak się później okazało, łączność z konwojem straciły dwa statki: „Samuel Chase” i „Benjamin Harrison” oraz trałowce „Salamander”, „Halcyon” i „Britomart”. Z wyjątkiem „Benjamina Harrisona”, którego kapitan obawiał się sa­ motnie kontynuować rejs i zdecydował się powrócić do Cieśniny Matoczkin, pozostałe jednostki dotarły w dniu 11 lipca do Jokanki lub Molotowska. „Samuel Chase” musiał przedtem stoczyć zaciekłą walkę z sześciu Junkersami, które dwukrotnie omal nie trafiły statku. Bomby eksplodujące tuż przy jego burtach spowodowały liczne uszkodzenia na pomoście nawigacyjnym i pokładzie, ale załoga zdołała je usunąć. Drugi atak nieprzyja­ cielskich bombowców odparły brytyjskie trałowce, a zwłaszcza „Halcyon”. Dwa samoloty udało się zestrzelić. Później ochronę nad statkiem przejęły radzieckie myśliwce i „Samuel Chase” przy pomocy radzieckiego pilota został skierowany do Molotowska na rozładunek i naprawę uszkodzeń. Mniej szczęścia miała natomiast główna część konwoju. Formacja ta została bowiem po ustąpieniu gęstej mgły wypatrzona i zaatakowana w dniu 10 lipca przez U Booty, a wieczorem przez samoloty. Zanim to jednak nastąpiło, nad ranem „Pozarica” wyłowiła kolejnych rozbitków. Znajdowali się oni w szalupie z wywieszonym żółtym żaglem i pochodzili z zatopionego w dniu 6 lipca statku „Pan Atlan­ tic”. Spotkanie to opłaciło się obu stronom, gdyż „w zamian” za ratunek rozbitkowie udzielili swym wybawicielom nader cennej informacji: godzinę wcześniej szalupę minęły trzy okręty pod­ wodne, idące tym samym kursem co konwój. Około południa korwety uzyskały kontakty azdykowe, które nasunęły przypusz­ czenie o wytropieniu 11 - Bootów, i rzuciły porcję bomb głębinowych - jednakże bez widocznego efektu. Pod wieczór z dala od konwoju, ale w zasięgu widoczności, wynurzył się 11 - Boot, po czym zniknął pod powierzchnią morza. Natychmiast ruszyła tam jedna z

korwet, a w tejże chwili radarzysta na krążowniku przeciwlotniczym „Pozarica” zameldo­ wał, ze wschodu - konwój szedł wtedy południowo - zachodnim kursem, na Jokankę - ma kontakt z samolotami. Były one wtedy odległe o jakieś 70 mil, ale odległość ta szybko się zmniejszała i zanim zapadła noc, ale niestety biała, arktyczna noc, niemieckie bombowce zaatakowały konwój. Przywitał je tak silny ogień zenitówek i broni maszynowej dwóch okrętów prze­ ciwlotniczych, wspomaganych przez działka i enkaemy korwet, trałowców i trawlerów, a także płynących w konwoju statków, że atak zakończył się fiaskiem. Po nim jednak nastą­ pił drugi nalot, trzeci, czwarty - wszystkie bezowocne. W ciągu dwugodzinnej walki na­ pastnikom nie udało się zrzucić ani jednej celnej bomby; kilka zaledwie padło blisko burt atakowanych jednostek, nie powodując jednak strat w ludziach i nie wyrządzając więk­ szych szkód. Niepowodzenia te nie zniechęciły hitlerowskich lotników, którzy wyciągnęli właściwe wnioski z otrzymanej nauczki i zmienili taktykę ataków. Teraz atak przeprowa­ dzały grupy po pięć samolotów: cztery nadlatywały z czterech różnych kierunków, piąty atakował lotem nurkowym z góry, spadając jak jastrząb na zająca. I ta nowa metoda wreszcie zdała egzamin. Wprawdzie okręty i statki konwoju nadal prażyły ze wszystkich luf, ale ludzie przy działach i erkaemach słaniali się na nogach, podczas gdy Niemcy wysyłali do ataku wciąż nowe samoloty... Statek ratowniczy „Zamalek” nadal dzielnie unikał manewrami lub odpierał ogniem swych dział ataki nieprzyjaciela, ale innym poszło gorzej. Oto „Hoosier” zaczął odstawać od konwoju, a jedna z korwet ruszyła mu do asysty, ale bezwładnemu statkowi nie można już było pomóc, poza przejęciem na pokład jego załogi. Także „El Capitan” nadał sygnał, że został trafiony i tonie - trzeba więc było udzielić pomocy również jego załodze. W konwoju pozostał już tylko jeden frachtowiec, komodorskim „Ocean Freedom”, a prócz niego statek ratowniczy „Zamalek”, który wielo­ krotnie w ciągu rejsu znajdował się w wielkim niebezpieczeństwie i z wszystkich opresji potrafił wyjść cało, a przy tym niejednokrotnie udzielał pomocy innym, mniej szczęśli­ wym statkom. Toteż kiedy ostatni Junkers odleciał, a „Pozarica” zrównała się z „Zamalekiem” i płynęła w odległości kilkudziesięciu metrów obok niego, komandor Lawford powiedział do swej załogi przez megafon okrętowy: - Chłopcy, okrzyk na cześć tego małego statku! - i sam zerwał czapkę z Głowy, kiwając nią ludziom na pokładzie płynącego burta w burtę „Zamaleka”. Natychmiast apel ten podjęli wszyscy członkowie załogi „Pozarici”: i zmęczeni artylerzyści oraz enkaemiści, i wszyscy inni marynarze na pokładzie, i oficerowi zebrani wokół Lawforda, i amerykańscy rozbitkowie z „Pan Atlantica”, którym „Pozarica” udzie­ liła ratunku, a którzy samorzutnie zgłosili się do noszenia amunicji. Wszyscy oni zaczęli teraz krzyczeć: - Hurray! Hurray! Hurray! Po chwili „Zamalek” odpowiedział na pozdrowienie salutem branderowym, a potem również ludzie na jego pokładzie głośno odwzajemnili okrzyki na wiwat. Była to piękna demonstracja marynarskiej solidarności i braterstwa broni na za­ kończenie tego długiego i tragicznego rejsu oraz „krzyżowej drogi”, jaką wszystkim jego uczestnikom przyniosły dni po decyzji rozproszenia głównego konwoju.

Kilka godzin później, w godzinach porannych 11 lipca „Ocean Freedom”, „Zamalek”, „Pozarica”, „Palomares” oraz dziewięć innych okrętów: trzy korwety, trzy trałowce i trzy trawlery - zawinęły do małego portu Jokanka. Po krótkim tam pobycie nastąpiło przejście tych mizernych resztek wielkiego konwoju przez Morze Białe do Archangielska. Powitał je tam w ujściu Dwiny FłMS „Bramble”, flagowy trałowiec brytyjskiej eskadry bazowanej w północnomorskich portach radzieckich w celu współpracy w eskortowaniu alianckich konwojów na wodach arktycznych. Tymczasem „Benjamin Fłarrison” powrócił, jak wspomniano, do Matoczkin Szaru. Znajdowało się tam kilka innych alianckich statków, których załogi leczyły swe rany i nabierały sił do dalszego rejsu. Przede wszystkim były tam jednostki małego „białe­ go konwoju”, które uratowały się dzięki pomysłowości kapitana Salvesena z panamskiego statku „Troubadour”. Przemalowane i zakamuflowane na biało „Troubadour”, Silver Sword” i „Ironclad” oraz trawler „Ayrshire” ukryły się wśród lodów, a potem stanęły przy ośnieżonym brzegu Cieśniny Matoczkin i przetrwały tam, nie zauważone przez niemieckie samoloty. Dołączył potem do nich radziecki statek „Azerbejdżan”. Nieco dalej na południe, przy zachodnim brzegu Nowej Ziemi, kotwiczył w Zato­ ce Moliera „Empire Tide”, mający na swym pokładzie kilka uratowanych załóg, łącznie dwustu czterdziestu ludzi. Przy innym brzegu tej zatoki stał na mieliźnie amerykański s/s „Winston Salem”. Admirał Gołowko tak pisze o odnalezieniu tego statku przez samolot pułkownika Mazuruka, dowódcy północnego oddziału lotniczego: Odbywając lot poszukiwawczy wzdłuż Nowej Ziemi, Mazuruk spostrzegł na redzie południowej części Zatoki Moliera, leżącej naprzeciw Zatoki Litke, oceaniczny transportowiec; zwodował obok niego i stwierdził, że na statku nie ma żywej duszy. Olbrzymi statek, załadowany po brzegi, był w zu­ pełnym porządku, tyle że utknął na mie­ liźnie. Brakowało tylko zamków u dział. Później nasi lotnicy ujrzeli na lądzie kilka namiotów. Po podejściu do nich okazało się, że w namiotach przebywa cała załoga porzuconego statku - transportowca amerykańskiego„ Winston Salem". Idący w składzie konwoju PO - 17 transportowiec ten szczęśliwie uniknął spotkania z faszystowskimi okrętami podwodnymi oraz samolotami i pomyślnie dotarł do Nowej Ziemi. Statek śmiało mógł posuwach się wzdłuż wybrzeża na południe od wejścia na Morze Białe. Kapitan transportowca „ Winston Salem" nie raczył jednak iść do portu przeznaczenia, którym był Archangielsk, a wprowadził statek do pierwszej napotkanej po drodze zatoki, osadził go na mieliźnie, rozkazał wyjąć i wyrzucić za burtę zamki dział, zezwolił załodze na porzucenie statku i rozbicie obozu na lądzie.

Kapitan „Winstona Salema” odmówił, według informacji Mazuruka, ściągnięcia statku z mielizny, oświadczając, że doprowadził statek i ładunek do portu radzieckiego.

Domagał się natomiast miejsca w samolocie do Ameryki. Trudno podejrzewać o tchórzo­ stwo człowieka, który w toku wojny stawił ze swym statkiem czoła zapewne niejednemu niebezpieczeństwu. Przeżycia konwoju PQ - 17 musiały być jednak tak silne, że najpraw­ dopodobniej zupełnie zaszokowały Amerykanina. Kiedy radziecki zwiad lotniczy doniósł o statkach kotwiczących przy brzegach Nowej Ziemi, niezmordowany komodor Dowding wyruszył po nie 16 lipca z trzema kor­ wetami. Zanim został zorganizowany nowy konwój, przybyły do pomocy dwa okręty radzieckie i w dniu 20 lipca całość wyruszyła w drogę, aby po czterech dniach dotrzeć już bez dalszych przeszkód - do Archangielska. Pozostawał jeszcze „Winston Salem”. Brytyjskie dowództwo skierowało do Za­ toki Moliera za pokładzie „łodzi latającej” typu Consolidated Catalina komandora Frankla, który objął kierownictwo ściągnięcia statku z mielizny. W dniu 28 lipca także i ten statek przybył o własnych siłach do Mołotowska. Tragiczny bilans i końcowe wnioski Ostateczny bilans tej operacji konwojowej wypadł przygnębiająco, gdyż dwie trzecie statków konwoju PQ - 17 zostało zatopione. Nie zatonął natomiast ani jeden okręt wojenny z sił osłony, dalekiej i bliskiej eskorty, chociaż w operacji łącznie wzięło udział więcej okrętów, niż było w konwoju statków. Jak już wspomniano, konwój liczył 33 frachtowce i tankowce (nie uwzględniając dwóch statków, które doznały uszkodzeń w pierwszej fazie rejsu, na Drodze Duńskiej, i powróciły do portów islandzkich), trzy statki ratownicze oraz jeden tankowiec floty, prze­ znaczony do zaopatrywania okrętów wojennych podczas trwania rejsu. Z tych 37 statków zniszczeniu z różnych przyczyn uległy 24. Z pozostałych zaś, którym udało się pomimo przeróżnych niebezpieczeństw dotrzeć do radzieckich portów, połowa odniosła mniej lub bardziej poważne uszkodzenia. Tylko trzy statki zostały zatopione przed rozproszeniem konwoju; pozostałe zginęły idąc w pojedynkę bądź bez eskorty okrętów wojennych. Większość statków (13) padła ofiarą samolotów, mniejsza część (9) - U - Bootów, dwa zaś statki należy zapisać na konto obu tych rodzajów broni. Jeśli chodzi o ładunek wieziony przez statki konwoju, to dostarczyły one 896 pojazdów mechanicznych, 164 czołgi, 87 samolotów oraz 57 176 ton sprzętu wojennego. Na dno morza poszło natomiast 3 350 pojazdów, 430 czołgów, 210 samolotów i 99 316 ton sprzętu. Tragedia konwoju PQ -17 pociągnęła za sobą także bolesne straty w ludziach, jednakże były one stosunkowo bardzo małe, jak na tak dużą liczbę zatopionych statków. Zginęło bowiem „tylko” 153 ludzi, czyli mniej niż siedmiu na jeden zatopiony statek. Połowa ofiar przypadła na statki brytyjskie i innych bander, połowa - na amerykańskie. Wydaje się to pozornie dziwne, gdyż amerykańskich statków zatonęło piętnaście, innych zaś bander dziewięć. Amerykanie opuszczali jednak swe statki natychmiast po ich zbom­ bardowaniu lub storpedowaniu, podczas gdy Brytyjczycy starali się je ratować do końca. Można jeszcze dodać, że w poszukiwaniu uratowanych 1 300 rozbitków (w tym 581 Ame­ rykanów) wzięły licznie udział okręty radzieckie z niszczycielem „Gremjaszczyj” na czele i że uratowały one około 300 alianckich marynarzy.

Ze strony niemieckiej w działaniach przeciwko konwojowi wzięły udział oprócz okrętów nawodnych, które do bezpośredniej akcji bojowej wszakże nie doszły 202 samoloty bombowe i torpedowe typu „Ju - 88”, „He - 111” i „He - 115” oraz 10 U Bootów. Straty Luftwaffe wynosiły 15 samolotów. Fakt, ze olbrzymia większość zatopionych statków padła ofiara bomb i torped, płynąc samotnie lub w towarzystwie innych statków, ale bez eskorty okrętów wojennych, potwierdza tragiczny błąd, jaki popełnił admirał Pound, odwołując eskadrę krążowników i rozpraszając konwój. „Począwszy od miejsca rozproszenia, rejs ten był via dolorosa dla każdego statku handlowego. Nigdy nie było czegoś podobnego w naszej historii morskiej” - stwierdził historyk marynarki, kontradmirał rez. prof. Morison, relacjonując w swym dziele, za które otrzymał Nagrodę Fundacji Balzana, losy 22 amerykańskich statków tego konwoju. Ówczesny dowódca Home Fleet, admirał John Tovey, uprzedzał admirała Pounda telefonicznie jeszcze ze Scapa Flow, przed wyjściem na morze z pancernikami osłony, że jeśli konwój zostanie rozproszony, „nastąpi zwykła krwawa rzeź”. Niestety Pierwszy Lord Morski nie posłuchał ostrzeżenia jednego z najbardziej doświadczonych swych podwład­ nych, oceniającego sytuację nie na podstawie obliczeń sztabowych zza biurka, ale patrzą­ cego na nią oczyma praktyka morskiego. I właśnie to, że Pound wydał przedwczesną decyzję rozproszenia konwoju, zamiast pozostawić ją kontradmirałowi Hamiltonowi, który będąc z konwojem mógł lepiej ocenić aktualną sytuacje na morzu - dało tragiczne rezultaty. Wycofanie się za zgodą - a przynajmniej bez sprzeciwu - Hamiltona również i niszczycieli pozbawiło rozproszone statki możliwości dodatkowej pomocy ze strony tych silnych i szybkich okrętów. Zaatakowanie „Tirpitza” przez radziecki okręt podwodny, a później pomoc udzielona resztkom konwoju przez radzieckie okręty nawodne i lotnictwo, uchroniły konwój od jeszcze poważniejszych strat. W toku II wojny światowej doszło do wielu tragicznych wydarzeń w działaniach na arktycznej trasie. Nigdy jednak przedtem ani potem nie było operacji bojowej, w której tak wielu marynarzy odniosłoby tyle ran, doświadczyłoby tylu trudów i niebezpieczeństw, zaznałoby tyle głodu i zimna, niepewności i zwątpienia, jak podczas tej kilkunastodniowej via dolorosa rozproszonego konwoju PQ - 17. Sprawa tego konwoju, ściślej rzecz biorąc - odwołania krążowników i pozosta­ wienia statków ich losowi, doprowadziła do poważnej kontrowersji brytyjsko - radziec­ kiej. W liście do Stalina, napisanym w połowie lipca, a więc jeszcze w czasie trwania akcji, Churchill tłumaczył, dlaczego Home Fleet nie mogła ryzykować użycia swych wiel­ kich okrętów dla osłony konwoju. Twierdził, że gdyby jeden lub dwa z nich zginęły albo zostały poważnie uszkodzone, to wtedy Anglia utraciłaby panowanie na Atlantyku, gdyż Niemcy posiadały potężne pancerniki „Tirpitz” i „Scharnhorst”. W następstwie katastrofy konwoju PQ - 17 Brytyjska Admiralicja wstrzymała kolejny konwój na tej trasie, na co Stalin - w liście z 23 lipca - oświadczył, że radzieccy specjaliści uważają brytyjskie twierdzenie o konieczności przerwania konwojów za nieuzasadnione, a rozkaz rozprosze­ nia konwoju PQ - 17 - za niezrozumiały i nie dający się wytłumaczyć. Zapewne pod wpływem tego listu Churchill zaproponował powołanie w dniu 28 lipca mieszanej brytyjsko - radzieckiej komisji. W jej skład weszli: minister spraw zagra­ nicznych Eden, Pierwszy Lord Admiralicji A. V. Alexander i admirał Pound, a ze strony

radzieckiej ambasador w Londynie Majski, szef radzieckiej misji wojskowej admirał Charłamow i jego zastępca Morozow. W trakcie spotkania doszło do ostrej wymiany zdań, kiedy po skrytykowaniu przez Charłamowa decyzji o wycofaniu krążowników i rozpro­ szenia konwoju Pound zawołał: - Ten rozkaz ja wydałem! Ja! Cóż zresztą innego można było uczynić? Alexander i Majski chcieli załagodzić scysje i pierwszy z nich powiedział kilka słów tłumaczących decyzję admiralicji, na co Majski zauważył pojednawczo, że „nawet brytyjscy admirałowie popełniają omyłki”. Na Pounda uwaga ta podziałała jednak jeszcze gorzej niż zarzuty Charłamowa i nie panując nad sobą krzyknął do radzieckiego ambasa­ dora: - Jutro poproszę premiera, żeby pana zamianował Pierwszym Lordem Morskim na moje miejsce! Ostatecznie nie osiągnięto porozumienia, a kursowanie konwojów PQ zostało zawieszone do września. Sprawa konwoju PQ - 17 odżyła przeszło ćwierć wieku później, po opublikowa­ niu książki Davida Irvinga38. Niektórymi sformułowaniami autora poczuł się dotknięty emerytowany komandor J. E. Broome i wytoczył Irvingowi oraz wydawnictwu, firmie Cassel & Co., proces o zniesławienie. Zakończył się on wygrana Broome’a, któremu sąd przyznał 40 tys. Funtów szterlingów odszkodowania. W uzasadnieniu podkreślono, że autor i wydawca zapewne liczyli, iż rozsławiona procesem książka przyniesie im - nawet przy przegranej sprawie - większy dochód od zasądzonej kary. Dlatego też wymierzono ją w takiej wysokości, aby ten „skandaliczny interes” się nie opłacił. Autor i wydawca ape­ lowali, jednakże bez skutku i ostatecznie musieli uiścić wraz z kosztami obu procesów ogromna kwotę blisko 100 tys. Funtów. Sprawozdawcy różnych pism, komentując przebieg i wynik procesów wyrazili wszakże pogląd, iż niewątpliwy wpływ na wyjątkowo surowy wyrok miał fakt, iż w toku rozprawy ponownie winą za pogrom konwoju został obciążony ówczesny Pierwszy Lord Morski, admirał Pound, a tym samym - jak by nie było - Royal Navy, będąca nadal „świę­ ta krową” Wielkiej Brytanii.

Bitwa kolo Wyspy Niedźwiedziej Wiceadmirał Theodor Krancke był doświadczonym oficerem, mającym za sobą długoletnią służbę w marynarce cesarskiej, w republikańskiej, weimarskiej Reichsmarine i w hitlerowskiej Kriegsmarine. Jako młody porucznik brał udział w I wojnie światowej, a potem pozostał w czynnej służbie w uszczuplonej przez traktat wersalski flocie niemiec­ kiej , aby równocześnie z jej wzrostem liczebnym i jakościowym za rządów Hitlera piąć się na coraz wyższe szczeble wojennomorskiej hierarchii. Wybuch II wojny światowej zastał go na stanowisku sztabowym, a i później kilka jeszcze razy pełnił podobną funkcję. Naj­ większe jednak sukcesy i popularność w Kriegsmarine zyskał dowodząc okrętem pancer­ nym, przemianowanym później na ciężki krążownik, „Admirał Scheer”, podczas jego pól

38

The Destruction o f Convoy. PQ 17. London 1968.

roku - od października 1940 do kwietnia 1941 - trwającego rajdu korsarskiego na Atlan­ tyku i Oceanie Indyjskim. Działalność ta została uwieńczona zatopieniem 17 alianckich statków o pojemności ponad 113 000 BRT, co było największym - zarówno jeśli chodzi o liczbę zatopionych statków, jak i wielkość zniszczonego tonażu - osiągnięciem niemiec­ kiego krążownika bądź pancernika w czasie tej wojny. We wrześniu 1942 roku Krancke został wyznaczony przez Raedera na przedsta­ wiciela dowództwa Kriegsmarine w Kwaterze Głównej Hitlera. Miało to ułatwić kontakty Raedera z Hitlerem, a także urabiać lepszy grunt do zrozumienia przez Führern zawiłych arkanów strategii morskiej, ale w praktyce - jak się potem okazało - nie było fortunnym posunięciem. Doświadczony admirał, ale nowicjusz w środowisku otaczającym Hitlera, być może chciał się zbyt szybko wkraść w jego łaski i w swej nadmiernej gorliwości popełniał, nie znając dobrze Hitlera, duże błędy. Naj­ większym i najdonioślejszym w skutkach było przed­ wczesne poinformowanie Führera w południe dnia sylwestrowego 1942 roku o skutecznej akcji niemiec­ kiej floty przeciwko konwojowi płynącemu do Związ­ ku Radzieckiego. Rzeczywistość okazała się tymcza­ sem zupełnie inna, a rozwścieczony Hitler odsądził od czci i wiary swych admirałów, całe Seekriegsleitimg i w ogóle koncepcję użycia przeciwko Anglikom dużych okrętów nawodnych, rezultaty zaś tego miały być dla niemieckiej marynarki, jej naczelnego dowództwa i koncepcji strategicznych brzemienne w skutki. Zanim jednak przejdziemy do tego zagadnienia i zrelacjonu­ jemy przebieg nieudanego niemieckiego ataku na konwój, który do historii II wojny świa­ towej przeszedł jako bitwa koło Wyspy Niedźwiedziej, warto zastanowić się, w jakim stopniu posiadał ł litler znajomość strategii morskiej, jako naczelny zwierzchnik niemiec­ kich sil zbrojnych, i uzmysłowić sobie jak zapatrywał się on i - co jeszcze ważniejsze - w jaki sposób przeżywał działalność wielkich niemieckich okrętów nawodnych, stanowiącą w pierwszej Polowie wojny zasadniczy kanon strategii Kriegsmarine w walce z zachodni­ mi aliantami. „...na morzu czuje się tchórzem” - Na lądzie jestem bohaterem, ale na morzu czuję się tchórzem - miał kiedyś powiedzieć kanclerz i Führer III Rzeszy do głównodowodzącego niemiecką marynarką wojenną, admirała Raedera, i ta jego własna ocena najlepiej charakteryzuje stosunek Hitle­ ra do spraw morskich. Oczywiście nie należy zacytowanego oświadczenia przyjmować w ścisłym sensie wypowiedzianych słów, gdyż nie chodziło w nim wcale o osobiste doznania Hitlera na morzu (chociaż stronił od rejsów na okrętach wojennych także w czasie pokoju), ale o jego credo jako męża stanu, a przede wszystkim jako stratega. W takim przecież charakterze -

der Obersten Befehlshabers der deutschen WehrmachZ39 - przez ponad pięć i pół roku wojny kierował niemiecką machiną wojenną. Biorąc rzecz z tego punktu widzenia, można już z góry zdawać sobie sprawę z niedostatków morskiej strategii Hitlera, skoro on sam przyznawał się do swego upośledze­ nia w tej dziedzinie. Ta jego niewiara we własne siły występowała szczególnie jaskrawo w wypadkach większych akcji niemieckiej floty nawodnej, której oceaniczna działalność skierowana zrazu tylko przeciwko siłom Royal Navy, strzegącym alianckich linii zaopa­ trzeniowych, stanowiła przecież główny kanon strategii wyznawanej przez Raedera, apro­ bowanej zaś przez Ftihrera. Jak bowiem wiadomo, na rok przed wybuchem wojny w szta­ bie Raedera opracowano dwie koncepcje strategiczne na wypadek ewentualnej wojny z Wielką Brytanią. Pierwsza z nich zakładała wystawienie dużej floty, złożonej głównie z pancerników i okrętów podwodnych, której głównym zadaniem miało być zwalczanie brytyjskiej żeglugi. Flota ta nie byłaby jednak w stanie podjąć skutecznej walki z flotą brytyjską. Druga koncepcja przewidywała budowę ogromnej i z okrętów wszelkich kate­ gorii złożonej floty, która mogłaby zadać totalną klęskę przeciwnikowi. Hitler opowiedział się za drugą z tych koncepcji, czego następstwem był opracowany na przełomie lat 1938 i 1939 tzw. „Plan Z”, przewidujący wybudowanie w przeciągu dziesięciu lat potężnej floty, która by była w stanie rozgromić Royal Navy. Szybki wybuch wojny uniemożliwił jednak nawet częściową realizację drugiego planu; warto przy tym dodać, że według zapewnień Hitlera powtarzanych kilkakrotnie Raederowi niemiecka flota wojenna miała być gotowa do walki z flotą brytyjską nie wcze­ śniej niż w latach 1944 - 1945. Dlatego rozpętanie przez Hitlera wojny światowej już jesienią 1939 roku nie tylko całkiem uniemożliwiało próbę realizacji „Planu Z”, ale i nie dawało czasu na przygotowanie Kriegsmarine do gruntownego przeprowadzenia pierwszej z wymienionych koncepcji. W każdym razie właśnie „Plan Z”, tzn. zwalczanie brytyjskiej i w ogóle alianckiej żeglugi głównie za pomocą posiadanych dużych okrętów nawodnych, wspieranych przez znajdującą się w pierwszych latach wojny dopiero we wstępnej fazie rozbudowy flotę podwodną, stanowił główny kanon strategiczny Raedera, a z kolei także i niezbyt w morskich sprawach kompetentnego Hitlera. Jest oczywiste, że działające na Atlantyku duże okręty Kriegsmarine były wysta­ wione na poważne niebezpieczeństwo w razie napotkania przeważających liczebnie i jakościowo okrętów brytyjskich czy nawet - w początkowej fazie wojny - francuskich. Hitler, który na sprawy te patrzył przede wszystkim z punktu widzenia prestiżu „Wielkoniemieckiej Rzeszy”, a ponadto był bardzo przesądny, drżał na myśl, że któryś z niemiec­ kich pancerników może ulec zagładzie. Dlatego też po zniszczeniu pancernika „Admiral Graf Spee” wydał zarządzenie, aby bliźniaczy okręt, „Deutschland”, został przechrzczony na „Liitzow”, sama bowiem myśl, iż pancernik noszący nazwę „Niemcy” mógłby zostać przez nieprzyjaciela zatopiony, była dla niego nie do zniesienia. Uważał przy tym, że fakt taki stanowiłby ogromny cios zadany prestiżowi III Rzeszy. Również i w następnych latach, gdy którykolwiek z wielkich okrętów Kriegsma­ rine brał udział w pełnomorskiej operacji, Hitler przeżywał ten fakt bardzo dotkliwie. 39 Der Obersten Befehlshabers der deutschen Wehrmacht (niem.) - głównodowodzący niemieckich sil zbrojnych.

- Wiem dobrze, że I litler nie może zaznać ani chwili snu. kiedy nasze duże okrę­ ty bojowe znajdują się na morzu - oświadczył wspomniany wiceadmirał Krancke. Wydaje się, że w tych słowach nie ma wiele przesady. Morze zawsze stanowiło dla Hitlera obcy żywioł, dla spraw morskich nie miał zrozumienia, a marynarka wojenna nigdy nie zajmo­ wała w jego planach i koncepcjach politycznych oraz strategicznych takiego miejsca jak siły lądowe i powietrzne, które właśnie w czasie jego rządów doczekały się świetnego rozwoju. Nie znaczy to oczywiście, że Führer III Rzeszy był kompletnym ignorantem w sprawach wojennomorskich. Z natury obdarzony doskonałą pamięcią, a przy tym darem wychwytywania istotnie ważnych informacji z natłoku spraw podrzędniejszych, posiadał on wcale spory zasób wiedzy w sprawach dotyczących budowy, uzbrojenia i wyposażenia okrętów wojennych, zarówno niemieckich, jak i obcych. Często zresztą zaskakiwał nawet fachowców swoją dobrą pamięcią, jeśli chodziło o takie czy inne szczegóły techniczno taktyczne okrętów wojennych, co niewątpliwie było następstwem pilnego studiowania znanego niemieckiego rocznika flot „Weyer’s Taschenbuch der Kriegsflotten”. Była to jednak wiedza równa tej, jaką przejawia wielu niefachowych hobbystów, znanych na całym świecie jako shiplovers, i mogła być ona pomocna przy rozpatrywaniu planów rozbudowy floty lub niektórych podobnych zagadnień, takich jak np. sprzedanie przez Niemcy Związkowi Radzieckiemu w 1940 roku - w celu zakamuflowania właściwych intencji żywionych wobec ówczesnego sąsiada - ciężkiego krążownika typu „Blücher”. Na to jednak, aby wdawać się w zawile arkana strategii i taktyki morskiej, i to - jak zwy­ kle u Hitlera - z głosem decydującym, zasób wspomnianej wiedzy wojennomorskiej był stanowczo zbyt nikły. Nic też dziwnego, że stosunki Hitlera z Raederem były nie najlep­ sze. zwłaszcza gdy dotychczasowe tromtadractwo polityczne Führera musiało ustąpić miejsca poważnym rozważaniom i decyzjom operacyjnym, mającym zasadniczy wpływ na bieg wojennych wydarzeń. Chociaż z natury rzeczy trzeba odnosić się krytycznie do wszelkich wypowiedzi składanych przez wysokich dygnitarzy hitlerowskich ex post, to jednak z pewnością pozostanie dużo racji w wypowiedziach, jakie na temat stosunku Hitlera do spraw wojny na morzu złożyli kolejni głównodowodzący Kriegsmarine, Raeder i Dönitz. Pierwszy z nich oświadczył, co następuje: Od początku 1939 roku starałem się zrezygnować z mych stanowisk i od tego czasu nasze stosunki nie przestawały się pogarszać. Każdorazowo, gdy któryś z mych okrętów nie odniósł sukcesu, następowały coraz bardziej gwałtowne sceny. Gdy jaki duży okręt byt na morzu, Hitler „przestawał żyć". Koniec „Grafa

Spee" i koniec „Bismarcka" były dla niego niezmiernie przykre. Widział w tym ogromną stratę prestiżu i na mnie zrzucał za to odpowiedzialność.

Również i Dönitz wyraźnie stwierdził, że sprawy morskie stanowiły prawdziwą pietę achillesową w koncepcjach strategicznych Führera: Marynarka wojenna nie została podczas wojny wciągnięta w orbitę osobistego kierow­ nictwa Hitlera w takiej mierze jak armia lądowa. Wojna na morzu była Hitlerowi obca i budzą­ ca w nim obawy.

Zdecydowany kompleks niższości, jaki Hitler odczuwał w sprawach kierowania wojną morską, i brak w tej dziedzinie sukcesów na taką skalę, jaką poszczycić się mogły swego czasu Luftwaffe czy tez armia lądowa, musiały kiedyś znaleźć swe ujście i dojść do punktu kulminacyjnego z okazji szczególnie dotkliwego niepowodzenia. Takim właśnie drastycznym przypadkiem stała się sprawa nieudanego ataku na konwój aliancki w dzień sylwestrowy 1942 roku, kiedy zamiast spodziewanych wiadomości o wielkim sukcesie, oczekujący ich Hitler po długich godzinach niepewności usłyszał coś wręcz przeciwnego niż to, czego się spodziewał, i w dodatku w postaci triumfalnego komunikatu z Londynu. Spowodowało to największy szok, jaki od początku wojny przeżył w związku z działalno­ ścią Kriegsmarine. Dlatego też pora zapoznać się bliżej z przebiegiem owego nieudanego ataku na aliancki konwój. W tym jednak celu trzeba przypomnieć sobie dzieje alianckich konwojów arktycznych w okresie, jaki minął od omawianej już wielkiej bitwy konwojo­ wej, zakończonej zagładą konwoju PQ - 17, tzn. od lata do zimy 1942 roku. Na arktycznej trasie po klęsce konwoju PQ —17 Klęska rozproszonego z winy Brytyjskiej Admiralicji konwoju PQ - 17 spowo­ dowała wstrzymanie dalszych konwojów alianckich do Murmańska - Archangielska na okres dwóch miesięcy. Chociaż od owych czasów upłynęło blisko czterdzieści lat, decyzja przej ściowego zawieszenia konwojów na tej trasie nadal nie jest jednoznacznie oceniana i znajduje zarówno swych zwolenników, jak i przeciwników. Nie ulega wątpliwości, że do zagłady tego konwoju przyczyniła się w głównej mierze powzięta przez Pierwszego Lorda Morskiego, admirała Pounda, decyzja odwołania towarzyszących konwojowi krążowni­ ków (do których dołączyły się niszczyciele) i rozproszenia konwoju, którego statki stały się łatwym łupem hitlerowskich samolotów i U - Bootów. Niezależnie jednak od tego, kogo można obarczyć winą za klęskę konwoju, wywarła ona swój negatywny wpływ zarówno na marynarzy alianckich statków handlowych, jak i na kierownictwo polityczne i wojskowe zachodnich sojuszników, z Winstonem Churchillem na czele. On też, wspoma­ gany wydatnie przez admirała Pounda, stał się głównym rzecznikiem wstrzymania, przy­ najmniej na pewien czas, kursowania konwojów na arktycznej trasie. W pewnej mierze usprawiedliwiał ich aktualny stan sił morskich na Dalekiej Północy. Amerykanie bowiem odwołali swój pancernik „Washington”, a potem kolejno dwa krążowniki, które u schyłku wiosny 1942 roku skierowali przejściowo do Scapa Flow, aby wzmocnić brytyjską Flotę Ojczystą. Ta z kolei wciąż jeszcze posiadała w swym

składzie niedawno wybudowane lub wyremontowane pancerniki, których wartość bojowa była - z uwagi na niedostateczne przeszkolenie i zbyt krótką zaprawę bojowo morską załogi - problematyczna. W tym stanie rzeczy niełatwo było Brytyjczykom angażować swe ciężkie siły daleko od bazy własnej a blisko baz nieprzyjacielskich przeciwko superpancemikowi „Tirpitz” i asystującym mu trzem ciężkim krążownikom, dwu lub trzem setkom bazujących w północnej Norwegii samolotów różnych typów oraz licznym okrę­ tom podwodnym. Ponadto siły Floty Ojczystej zostały przejściowo osłabione oddetaszowaniem wielu okrętów, które podążyły na Morze Śródziemne, aby ochraniać zdążający na Maltę ważny konwój. Z tych wszystkich przyczyn w drugiej połowic lipca i w sierpniu wysłano do Murmańska i Archangielska zaledwie kilka, przeważnie samotnie idących statków i okrę­ tów. Było wszakże rzeczą oczywistą, iż należy wznow ić konwoje dla radzieckiego sojusz­ nika, samotnie dźwigającego niemal cały ciężar wojny lądowej z dywizjami Wehrmachtu wspomaganymi przez włoskich, rumuńskich, węgierskich i fińskich satelitów. Na wzno­ wienie tych konwojów nalegał nic tylko Stalin, ale i Rooscvclt. Po długotrwałych przy go­ towaniach, do których należało m. in. przerzucenie w rejon Murmańska brytyjskich samo­ lotów myśliwskich i torpedowo - bombowych, które miały w spółpracować z radzieckim lotnictwem przy ochronie zdążających do Murmańska statków, uformowano nowy kon­ wój, który otrzymał - zgodnie z dotychczasową praktyką - nazwę PQ - 18. Konwój ten z w iciu względów, takich jak liczba statków i okrętów wojennych, wypracowanie nowych koncepcji jego obrony, uformowanie nic spotykanych dotąd na tej trasie zespołów okrętów wojennych oraz zadań, jakie im powierzono i z różnych jeszcze innych przyczyn przeszedł do historii konwojów arktycznych jako przedsięwzięcie nie mające sobie równych. Sam konwój składał się z 40 statków , którym towarzyszyły trzy ropowce. Jego zaś bliższą i dalszą eskortę, osłonę i zabezpieczenie stanowiło osiem (!) różnego rodzaju zespołów okrętów wojennych, obejmujących w sumie 65 jednostek z pancernikami na czele. Biorąc pod uwagę dwa dalsze ropowce detaszowane w rejon Szpicbergu, w jednej operacji konw ojow ej brało w sumie udział 110 statków han­ dlowych i okrętów wojennych. Do szcze­ gólnych nowości taktyczno - operacyj­ nych zastosowanych na tej trasie trzeba zaliczyć użycie lotniskowca, dzięki czemu konwój i okręty eskorty zyskały zabezpie­ czenie powietrzne, oraz specjalnej grupy uderzeniowej złożonej z 16 niszczycieli, które w dwóch zespołach miały zadanie odstraszania nieprzyjacielskich okrętów nawodnych. Okrętem flagowym tej grupy był krążownik przeciwlotniczy „Scylla”. Trudno powiedzieć, co sprawiło, żc niemieckie dowództwo nic próbowało zaata­ kować konwoju PQ - 18 swymi okrętami nawodnymi. Może rzeczywiście podziałała nań zastraszająco wiadomość, że konwojowi towarzyszy wspomniana grupa uderzeniowa, może obawiano się spotkania z nieprzyjacielskim zespołem pancernym, a może po prostu

uważano, iż - podobnie jak to się stało z konwojem PQ - 17 - do rozgromienia następne­ go konwoju wystarczą znowu eskadry Luftwaffe i stado okrętów podwodnych? Ponieważ zaś z informacji wywiadowczych, wynikało, że konwój będzie miał bardzo silną obronę przeciwlotniczą, na co wskazywała obecność lotniskowca i krążownika przeciwlotniczego, postanowiono rzucić do walki z nim nie mniej niż 155 samolotów torpedowych, „stukasów” i bombowców dalekiego zasięgu. Biorące udział w tej operacji statki i zespoły okrętów wyszły na morze w pierw­ szych dniach września, a 12 tego miesiąca brytyjski niszczyciel „Faulknor” wytropił i zniszczył płynącego przed konwojem U - Boota i ta właśnie walka rozpoczęła kilkudnio­ we niezmiernie zaciekłe zmagania aliantów z Niemcami. Nie odważając się zaatakować tak silnie strzeżonego konwoju, nieprzyjaciel postanowił uderzyć gdzie indziej: obiektem tego ataku miał stać się wracający w tym czasie do Anglii konwój QP - 14. Przeciw niemu niemieckie Dowództwo Grupy Marynarki „Północ” postanowiło rzucić bazujący w AltaI]ordzie silny zespół okrętów nawodnych. Składał się on z ciężkich krążowników „Admi­ ral Scheer” i „Admiral Hipper”, z lekkiego krążownika „Köln” oraz kilku niszczycieli. Dysponując potężną, jak na operację przeciwko statkom handlowym, artylerią 9włącznie z typowymi dla okrętów liniowych działami 280 mm ciężkiego krążownika „Admiral Scheer”) i równie dużą szybkością, przekraczającą co najmniej dwukrotnie szybkość statków handlowych, zespół ten był w stanie - w warunkach wykorzystania czynnika zaskoczenia - rozgromić konwój i nawet nie dać szans ucieczki towarzyszącym mu eskortowcom. Niemieckim krążownikom groziło jednak niebezpieczeństwo ze strony patrolują­ cych u wybrzeży północnej Norwegii radzieckich i alianckich okrętów podwodnych, lot­ nictwa, torpedowych okrętów nawodnych, czy nawet - taka możliwość teoretycznie rów­ nież istniała - dużych okrętów nawodnych. I tu był pies pogrzebany! Chociaż zarówno niemieckie Kierownictwo Wojny Morskiej, jak i Dowództwo Grupy Marynarki „Północ” z dokładnej analizy istniejącej sytuacji wyciągały wniosek, że niespodziewany rajd skiero­ wany nie przeciwko silnie strzeżonemu konwojowi PQ - 18, ale przeciwko znacznie mniej wartościowemu konwojowi QP - 14 może się powieść, Hitler nie dał nań swej aprobaty. Stojąc na stanowisku, że stacjonujące w bazach norweskich duże okręty niemieckie sta­ nowią nie tylko wielki potencjał militarny, ale i ważny faktor operacyjny w tym rejonie, stanowczo odmówił swej zgody na użycie zespołu do operacji podrzędniejszego znacze­ nia, stwierdzając, że ewentualne zyski byłyby w każdym razie mniejsze od ewentualnych własnych strat. Próżno Raeder, który osobiście również podzielał zdanie sztabowców z Seekriegsleitung, usiłował nakłonić Hitlera do zmiany decyzji. Uprzedzony do ryzykow­ nych (w jego pojęciu) operacji dużych okrętów Kriegsmarine i wciąż odczuwający obsesję do spraw morskich, Führer uparł się i postawił na swoim. Operacja krążowników z Altafjordu została odwołana. Tymczasem trwały działania niemieckich okrętów podwodnych i lotnictwa prze­ ciwko zdążającemu na wschód dużemu konwojowi. Początkowo jego sprzymierzeńcem była zła, sztormowa pogoda, nisko leżące chmury, silne szkwały przeplatane burzami śniegowymi, a także nieodłączna przy nagłych zmianach temperatury mgła. Jednak w dniu 13 września warunki atmosferyczne nieco się poprawiły i wtedy Niemcy całą furię ata­ ków, zwłaszcza powietrznych, skierowali przeciwko ogromnemu konwojowi. Rano tego

dnia ofiarą U - Bootów padły dwa statki, po południu natomiast, po nalocie bombowców odpartych przez samoloty myśliwskie z lotniskowca „Avenger”, nastąpił zmasowany atak niemieckich samolotów torpedowych. Zdołały one zniszczyć aż osiem statków, tracąc tylko pięć maszyn z czterdziestu atakujących. Następny dzień był znacznie korzystniejszy dla aliantów, chociaż Niemcy od rana do wieczora atakowali z równą intensywnością. Podobnie jak poprzedniego dnia, nieprzy­ jaciel zaatakował konwój U - Bootami i jeden z nich storpedował cenny dla konwoju ropowiec. Statek wprawdzie nie zatonął od detonującej torpedy, ale w istniejących warun­ kach nie było widoków na pomyślne doprowadzenie go do bazy, musiał więc zostać dobi­ ty przez okręty alianckie. Rekompensatą za tę stratę okazała się skuteczna współpraca jednego z brytyjskich samolotów z niszczycielem „Onslow”, której efektem było znisz­ czenie niemieckiego okrętu podwodnego „U - 589”. W odróżnieniu od ataków w dniu 13 września, tym razem cały ich impet został skierowany przeciwko eskortującym i osłaniającym konwój okrętom wojennym, a zwłasz­ cza lotniskowcowi „Avenger”, krążownikowi przeciwlotniczemu „Scylla” i pomocnicze­ mu krążownikowi przeciwlotniczemu „Ulster Queen”. Niemieckie dowództwo zdawało sobie sprawę z tego, że powodzenie ataków lotniczych na konwój uzależnione jest przede wszystkim od swobody działania własnego lotnictwa. Tymczasem obecność lotniskowca „Avenger”, z pokład którego w krytycznych momentach startowały do akcji brytyjskie samoloty myśliwskie niezwłocznie kontratakujące nieprzyjaciela, w znacznej mierze zni­ weczyła ten atut. Wielka bitwa powietrzno - morska, jaka się wywiązała we wczesnych godzinach popołudniowych 14 września, przyniosła ciężką klęskę napastnikowi. Brytyjskie samoloty myśliwskie i artyle­ ria przeciwlotnicza dwóch krążowników nie tylko nie pozwoliły hitlerowskim samolotom torpedowym na wykonanie ataku z malej odległości, ale i bardzo mocno przetrzebiły ich szeregi. Żaden statek konwoju nie otrzymał trafienia, a zestrzelo­ nych zostało nie mniej jak 13 (!) niemieckich samolotów. „To byl piękny widok” - napisał później w swym raporcie zaokrętowany na krą­ żowniku „Scylla” dowódca eskorty konwoju, kontradmirał R. L. Burnett, relacjonując śmiały kontratak brytyjskich samolotów myśliwskich wznoszących się z pokładu „Avengera”, by za chwilę siąść na karku nieprzyjacielow i. Również i następny silny nalot przeprowadzony w późniejszych godzinach tego dnia przez osławione „stukasy” - bombowce nurkujące typu „Ju - 88” - zakończył się całkowitym fiaskiem. Chociaż niektóre bomby upadły w pobliżu atakowanych okrętów, żaden z nich nie został trafiony. Atak został zresztą przeprowadzony w tak błyskawicznym tempie, że również brytyjska artyleria przeciwlotnicza nie osiągnęła zestrzeleń, a myśliw­ ce nawet nie zdążyły wystartować z pokładu „Avengera”. Ledwo jednak Stukasy zniknęły za horyzontem, pojawił się nowy, a właściwie „stary” nieprzyjaciel: samoloty torpedowe. Tym razem zostały one godnie przyjęte przez dziesięć myśliwców „Avengera”, które wspólnie z artylerią przeciwlotniczą zniszczyły dziewięć nieprzyjacielskich samolotów. Straty własne ograniczyły się do jednego statku handlowego i trzech samolotów myśliw­

skich, zdołano jednak wyłowić z wody wszystkich pilotów. Jeszcze u schyłku dnia nastą­ pił jeden nalot na konwój przeprowadzony dla odmiany przez bombowce z dużej wysoko­ ści, ale i on nie przyniósł Niemcom sukcesu. W dniu 15 września siła niemieckich ataków na konwój wyraźnie osłabła, chociaż w kilkakrotnych, ale bezowocnych atakach brało udział około 50 samolotów, a również U - Booty nie próżnowały. Okręty eskorty konwoju nawiązały wiele kontaktów azdykowych i niejednokrotnie rzucały bomby głębinowe, nie odnosząc jednak przy tym żadnego sukce­ su. W każdym razie również i 12 niemieckich okrętów podwodnych, które znajdowały się wokół konwoju, nie zdołało zeń „uszczknąć” ani jednego statku. Następny dzień minął jeszcze spokojniej, a nad bezpieczeństwem konwoju czu­ wały dodatkowo brytyjskie „łodzie latające” typu Catalina, startujące z bazy pod Murmań­ skiem. Nieliczne tego dnia ataki U - Bootów nie przyniosły napastnikom sukcesu, prze­ ciwnie - ofiarą bomb głębinowych jednego z brytyjskich niszczycieli padł „U - 457”. Roztoczenie nad konwojem PQ - 18 dodatkowego parasola lotniczego przez samoloty Catalina, a także wzmocnienie jego eskorty kilkoma przybyłymi z Murmańska radzieckimi niszczycielami umożliwiło brytyjskim zespołom eskorty i osłony podział ról. Konwój PQ - 18 wraz z bliską eskortą podążał dalej ku swemu miejscu przeznaczenia, kontradmirał Burnett zaś wraz z grapami niszczycieli oraz lotniskowcem „Avenger” udał się w drogę powrotną do Anglii, obejmując pieczę nad wspomnianym już konwojem QP 14. Jednak wbrew przypuszczeniom, po przejściowej ciszy nadeszła znów burza, a oba konwoje - i ten mający przed sobą stosunkowo już niewielki dystans do Archangielska, i ten płynący z próżnymi ładowniami do Anglii - miały się jeszcze stać obiektami bardzo silnych ataków. Konwój PQ - 18 został zaatakowany przez nieprzyjacielskie lotnictwo w dniu 18 września rano, kiedy znajdował się niedaleko wejścia w gardziel Morza Białego koło przylądka Kanin Nos. O przebiegu nalotów na to „olbrzymie pływające miasto” tak napi­ sał w swych wspomnieniach dowódca radzieckiej Floty Północnej, admirał Gołowko: Atak na konwój rozpoczął się o świcie w warunkach średniej widzialności, przy lekkiej mgiełce. Poprzedziło go zjawienie się w pobliżu konwoju samolotu rozpoznawczego. Oczywi­ ście, uderzenie na konwój było pomyślane przez niemieckie dowództwo jako jednoczesny kom­ binowany atak okrętów podwodnych i samolotów. Lotnictwo nieprzyjacielskie spóźniło się jednak. Nasze okręty za pomocą bomb głębinowych odpędziły okręty podwodne nieprzyjaciela i zmusiły je do ucieczki. Następnie hitlerowski samolot rozpoznawczy zjawił się nad konwojem o godzinie 10:00. Po upływie pół godziny sygnaliści niszczyciela „Gremjaszczyj", Listieniew i Łużkow, jed­ nocześnie spostrzegli pierwszą formację czterosilnikowych samolotów torpedowych zbliżają­ cych się do konwoju lotem koszącym od strony rufy. W tym samym czasie jeszcze jedna grupa były to bombowce - wypadła przez dziury w chmurach z prawa od kursu statków transporto­ wych. Zawiadomiono natychmiast dowództwo floty przez radio i otworzono ogień z wszelkiej broni: z dział przeciwlotniczych, automatycznych działek przeciwlotniczych, karabinów maszy­ nowych oraz dział głównego kalibru. To ostatnie najbardziej zdziwiło Brytyjczyków, którzy po raz pierwszy zobaczyli strzelanie do nisko lecących samolotów z dział artylerii głównej. Okręty

znajdujące się na końcu konwoju pierwsze otworzyły ogień, wzmacniając go w miarę zbliżania się samolotów torpedowych. „Gremjaszczyj" rozpoczął strzelanie z dział głównego kalibru całą burtą, a także z dział 76 - milimetrowych, z odległości około 70 kabli. Większa część samolotów zmuszona była zrzucić torpedy z dużej odległości nawet od znajdujących się na końcu konwoju transportowców. Potem samoloty te, nie zmieniając kursu i wysokości, przeleciały między kolumnami transportowców na czoło konwoju i skręcając w lewo trafiły pod ogień okrętów eskorty i statków; niektóre skierowały się wprost na okręty i ostrzelały je z działek i karabinów maszynowych licząc na wybicie obsługi dział. Manewr ten nie przyniósł powodzenia. Ogień zaporowy okrętów byt tak silny, że samoloty zmuszone były do zmiany kursu, a niektóre z nich zostały uszkodzone i wpadły do morza. O tym, co się działo podczas bitwy, można sądzić z częstego przerywania się łączności radiowej. Odłamki i podmuchy zrywały anteny. Morze kipiało. Wszyscy z załóg okrętowych, oprócz tych, którzy pełnili wachtę, byli kierowani do pomocy artylerzystom. Lufy dział w celu ochłodzenia nakrywano mokrymi szmatami, które od razu zaczynały parować. Pierwszy atak lotnictwa (jednoczesny samolotów torpedowych i bombowcówj został odparty, lecz nieprzyja­ ciel zdołał uszkodzić jeden statek (amerykański transportowiec „Kentucky"). Chociaż statek ten nie stracił możliwości poruszania się i pozostał na równej stępce, opuścił jed­ nak swoje miejsce w konwoju i w odle­ głości 15 mil morskich od przylądka Kanin Nos zawrócił na odwrotny kurs. Natychmiast po wykonaniu zwrotu załoga „Kentucky" opuściła swój statek [...]. Następne naloty nie byty już zmasowane. Z początku atakowały bombowce. Próby ataków z lotu nurkowego skończyły się niepowodzeniem, gdyż intensywny ogień z okrętów i transportowców zmusił samoloty faszystowskie do odwrotu. Wówczas na zmianę bombowcom znów przyleciały samoloty torpedowe, nadlatując ponownie z tego samego kierunku (z rufy) w dwóch grupach (w pierwszej - dwanaście maszyn, a w drugiej - sześć) z przerwą jednominutową. Wynik dla nich okazał się opłakany. Efekt dzia­ łania 130 - milimetrowego granatu odległościowego, zastosowanego po raz pierwszy przez nas w tej bitwie, był taki, ze żaden samolot nieprzyjaciela nie zdołał dotrzeć na odległość, z której powinno nastąpić zrzucenie torpedy. Bitwa koto przylądka Kanin Nos trwała w sumie dwie godziny dwadzieścia pięć minut. Konwój był atakowany przez kilka okrętów podwodnych oraz sześćdziesiąt bombowców „Ju 88" i samolotów torpedowych. W czasie tej bitwy (podczas całej podróży od Wyspy Niedźwie­ dziej) stracił on jeden statek (amerykański transportowiec „Kentucky", chociaż na pewno moż­ na go było uratować), nieprzyjacielskie lotnictwo straciło natomiast piętnaście samolotów. Dwa z nich zestrzelili artylerzyści niszczyciela „Gremjaszczyj", dwa artylerzyści niszczyciela „Skoruszytielnyj" i jeden artylerzyści „Kujbyszewa". Zmasowany czy też kombinowany atak (niech go hitlerowcy nazywają jak chcą) na konwój był udaremniony dzięki wzorowemu działa­ niu naszych okrętów.

W dniu 19 września konwój PQ - 18 przybył do swego portu docelowego i zako­ twiczył na redzie koło Archangielska. Łącznie dotarło tam 28 statków. Już po ich zakotwi­ czeniu na redzie nieprzyjaciel dokonał wieczorem nalotu, jednakże pomimo użycia do tego celu 24 „Ju - 88” alianci nie stracili ani jednego statku, Niemcy natomiast dwa samo­ loty. Uprzednio wspomniany konwój „powrotny”, QP - 14 opuścił Archangielsk w dniu 13 września. Składał się on z 15 statków (wśród nich - naprawiony „Tobruk”), a jego komodorem był znany na arktycznej trasie kapitan Dowding, który kierował również nieszczęsnym konwojem PQ - 17. Eskorta konwoju składała się z dwóch okrętów prze­ ciwlotniczych oraz 11 eskortowców (korwet, trałowców i uzbrojonych trawlerów). Cztery dni później pieczę nad konwojem objął kontradmirał Burnett ze swymi niszczycielami, krążownikiem przeciwlotniczym i lotniskowcem. Po dalszych trzech dniach spokojnego rejsu U - Booty zaatakowały konwój w dniu 20 września. Zatopiły one przed południem trałowiec „Leda”, a nad wieczorem statek handlowy „Silver Sword”, który był jednym z niedobitków konwoju PQ - 17. Ponieważ odległość od norweskiego wybrzeża wzrosła już tak dalece, iż nie zachodziła obawa nie­ mieckich ataków powietrznych, admirał Burnett przeokrętował się na niszczyciel „Milne”, a swój dotychczasowy okręt flagowy, krążownik przeciwlotniczy „Scylla”, i lotni­ skowiec eskortowy „Avenger” odesłał w asyście trzech niszczycieli wprost do Scapa Flow, aby nie narażać cennych okrętów na niebezpieczeństwo storpedowania ich przez U - Booty. Decyzją tą Burnett pozbawił jednak eskortę konwoju samolotów wykonujących regularne patrole i rozpoznanie przeciw okrętom podwodnym. Następstwa tego kroku nie dały na siebie długo czekać. Najpierw został storpedowany niszczyciel „Somali”, który, wzięty na hol przez bliźniaczy okręt „Ashanti”, przebył jeszcze ponad 400 mil, później jednak przełamał się na dużej fali oceanicznej i zatonął. W dwa dni później U - Booty w błyskawicznym ataku zniszczyły trzy statki. Jednym z nich był „Bellingham” - również niedobitek z konwoju PQ - 17, drugim komodorski statek Dowdinga, trzecim ropowiec. Był to już ostatni skuteczny atak U - Bootów, natomiast jedna z „łodzi latających” Catali­ na, które w dniu 23 września objęły pieczę nad konwojem, celnie zbombardowała i zatopi­ ła „U - 253”. Było to ostatnie godne uwagi wydarzenie z powrotu tego konwoju do Anglii. Przerwa w rejsach konwojów do ZSRR Chociaż rej s konwoju PQ - 18 miał dla aliantów znacznie korzystniej szy przebieg aniżeli wyprawa jego feralnego poprzednika, to jednak tym razem rejsy konwojowe do Związku Radzieckiego zostały na długi czas zaniechane. Jakie były przyczyny tej zaska­ kującej decyzji, wojskowe czy polityczne? A może jedne i drugie? Przejście konwoju PQ - 18 do Archangielska należy uznać za niewątpliwy sukces operacyjny, mimo dość dotkliwych strat (zniszczeniu uległa jedna trzecia statków), dodat­ kowo wyolbrzymionych przez hitlerowską propagandę. W ówczesnej prasie niemieckiej, zarówno codziennej, jak i periodycznej, w zwłaszcza w przeznaczonych dla szerokiego kręgu czasopismach o charakterze militarnym, konwój PQ - 18 doznał co najmniej po­ dobnej klęski jak i niepotrzebnie rozproszony i potem „kawałkami” niszczony przez U Booty oraz lotnictwo konwój PQ -17. Sądząc z publikowanych we wspomnianej prasie

tendencyjnych artykułów, Brytyjczycy ponieśli na arktycznej trasie ponownie tak ciężką klęskę, iż doszli do przekonania, że zaopatrywanie Związku Radzieckiego w sprzęt wo­ jenny tą drogą jest zbyt kosztowne i dlatego postanowili zawiesić konwoje na tym szlaku. Oczywiście, były to argumenty dobre dla wierzącego goebbelsowskiej propagan­ dzie czytelnika, chociaż sprawa ponoszonych na Dalekiej Północy strat była niewątpliwie jednym z czynników branych pod uwagę przez brytyjski gabinet wojenny, a zwłaszcza przez Churchilla osobiście. Z drugiej jednak strony nadchodzący okres jesienno - zimowy zdawał się raczej sprzyjać bezpieczeństwu idących tą trasą konwojów, choć może się to na pozór wydać paradoksalne. Sztormowa pogoda, burze śnieżne, długie noce i w ogóle po­ ważne ograniczenie widoczności - wszystko to niewątpliwie utrudniało przeprowadzanie konwojów, ale równocześnie w znacznym stopniu zabezpieczało je przed atakami lotnic­ twa i okrętów podwodnych. W opisanych warunkach częstokroć nie były one w stanie w ogóle podejmować działalności. Szanse wypatrzenia konwoju przez samoloty czy okręty podwodne, które w bardziej sprzyjających okolicznościach mogły być użyte do akcji, były również znikome. Chyba więc nie powody natury militarnej ani warunki atmosferyczne wpłynęły na brytyjską decyzję zaniechania konwojów do ZSRR. Może się to wydawać absurdalne, ale takich właśnie argumentów użył Churchill, decydując się na zaprzestanie wysyłania konwojów arktycznych. Z punktu widzenia mili­ tarnego Home Fleet miała w najbliższej przyszłości doznać przejściowego wprawdzie, ale bardzo poważnego uszczerbku, gdyż dużą część jej sił postanowiono skierować na Morze Śródziemne z konwojami przeznaczonymi do przeprowadzenia inwazji w Afryce Północ­ nej. Dlatego też Churchill i Brytyjska Admiralicja uważali, że jesienią 1942 roku Home Fleet nie będzie w stanie zabezpieczyć konwojów także na trasie północnej. Jeśli zaś cho­ dzi o warunki atmosferyczne, to właśnie one miały umożliwić podjęcie „namiastkowej” działalności na Dalekiej Północy, a mianowicie wysyłanie zamiast konwojów - pojedyn­ czych statków. Uważano bowiem, że w istniejących warunkach będą one mogły niepo­ strzeżenie dla przeciwnika przejść daleką trasę do Archangielska. Warto tu jeszcze dodać, że decyzja wysyłania pojedynczych statków była kom­ promisem w sporze, jaki na temat dalszych konwojów do Związku Radzieckiego powstał miedzy Churchillem a Rooseveltem. Pierwszy z nich uważał, że nie ma mowy o wysłaniu następnego konwoju do Archangielska wcześniej niż w styczniu 1943 roku. Roosevelt natomiast twierdził, że Rosjanie powinni stale otrzymywać od aliantów pomoc materiało­ wą, chociaż zgadzał się na przejściowe jej zmniejszenie. Dlatego też wysuwał propozycję wysyłania małych konwojów, co jednak Brytyjska Admiralicja uznała za niemożliwe, gdyż zabezpieczenie tych konwojów wymagałoby użycia tylu okrętów wojennych, ile przydzielano zazwyczaj jednemu wielkiemu konwojowi. Ostatecznie więc osiągnięto porozumienie i począwszy od końca października 1942 roku zaczęły z Anglii wychodzić w rejs do Archangielska pojedyncze transportowce. Chociaż w swym założeniu przedsię­ wzięcie to miało być tylko skromną namiastką operacji konwojowych, to jednak i tak nie wykorzystano istniejących możliwości. Pod koniec września w portach brytyjskich ocze­ kiwało na rej s do Związku Radzieckiego nie mniej niż 40 statków załadowanych sprzętem wojennym. Zaledwie jedna trzecia tej liczby została wysłana w samotny rejs. Z trzynastu statków, które wyruszyły w daleką podróż do Archangielska, trzy z różnych przyczyn zawróciły do portu wyjściowego, jeden uległ rozbiciu (po wejściu na mieliznę?), cztery

zostały zatopione przez nieprzyjaciela, a tylko pięć dotarło do celu. Jest oczywiste, że pomoc udzielona w ten sposób Związkowi Radzieckiemu - pięć statków w przeciągu ponad dwa miesiące trwających rejsów - stanowiła krople w morzu potrzeb. Oddzielny problem stanowiły rejsy powrotne statków, które bądź w konwojach, bądź też samodzielnie dotarły do radzieckich portów. Niektóre z nich przebywały tam przez wiele miesięcy w oczekiwaniu na swoją kolejkę do remontu, gdyż radzieckie moż­ liwości były w tym zakresie dość ograniczone. Było to następstwem nie tylko ogromnego przeciążenia tamtejszych stoczni remontowych, obsługujących przede wszystkim własną flotę wojenną, ale i częstych nalotów lotnictwa niemieckiego na bazy radzieckie, wyrzą­ dzanych zniszczeń i dezorganizacji pracy. W ostatnim kwartale 1942 roku w rejs powrotny wyruszyło z portów radzieckich co najmniej 51 statków. Większość z nich zgrupowano w konwoju QP - 15, który 17 listopada opuścił Archangielsk pod eskortą jedenastu przeważnie mniejszych okrętów. Złe warunki atmosferyczne okazały się sprzymierzeńcem aliantów, gdyż uniemożliwiły dzia­ łalność nieprzyjacielskiego lotnictwa, i tylko dwa statki padły ofiarą U - Bootów. Jeszcze lepszą podróż powrotną miały statki płynące samodzielnie, gdyż tylko jeden z 23 transpor­ towców uległ zatopieniu. Rejs konwoju QP - 15 był niejako zaniknięciem blisko półtorarocznego okresu, w którym konwoje idące arktyczną trasą oznaczano inicjałami PQ i QP. Początkowo konwo­ je te były małe i nie ponosiły zbyt wielkich strat. Później, od wiosny 1942 roku, Brytyj­ czycy przeszli do wielkich operacji konwojowych, używając stale rosnącej liczby statków jak i okrętów eskorty, ale i Niemcy nie próżnowali. Ich ataki na konwoje były zmasowane i kombinowane, przy użyciu wszelkich dostępnych im sił: nawodnych, podwodnych i lotniczych. Pomimo tego strona aliancka panowała nad sytuacją aż do czasu nieszczęsnego konwoju PQ - 17, który w wyniku błędnej decyzji Brytyjskiej Admiralicji poniósł druzgo­ cącą klęskę. Historia następnego, wrześniowego konwoju PQ - 18 ponownie wykazała, że tylko idąc zwartą formacją i z silną eskortą oraz osłoną arktyczne konwoje mogą sprostać niebezpieczeństwu. Jednak wspomniane przyczyny, głównie natury politycznej, spowo­ dowały przerwę w kursowaniu konwojów; potem zorganizowano je na nieco innych pod­ stawach. Przygotowania do nowej operacji konwojowej Późna jesienią 1942 roku sytuacja strategiczna na Dalekiej Północy przedstawiała się następująco. Osłabiona przejściowo skierowaniem licznych okrętów do przeprowadzenia ope­ racji „Torch” - lądowania w Afryce Północnej - brytyjska Home Fleet znów dysponowała siłami wystarczającymi zarówno do przeprowadzania konwojów arktycznych, jak i do ewentualnego uniemożliwienia niemieckim pancernikom lub krążownikom przedarcia się na Atlantyk. Obok dwóch pancerników nowego typu: „King George V” i „Duke of York” (bliźniaczy okręt „Prince of Wales” został zniszczony przez Japończyków40), do służby wszedł następny liniowiec, „Anson”, tak że Brytyjczycy mogli przeciwstawić „Tirpitzowi” 40

Pisze o tym Z. Flisowski w książce OdPearl Harbor do Singapuru. Poznań 1979.

i „Schamhorstowi” trzy nowe pancerniki. Zależnie od okoliczności siły te były uzupełnia­ ne którymś ze starszych okrętów liniowych lub jednym nowoczesnym pancernikiem ame­ rykańskim typu „Washington”. Również krążowników, zarówno ciężkich, jak i lekkich, bazowało na ogół w Scapa Flow i Seydhisfjördhur na Islandii wystarczająco dużo. Także i inicjatywa użycia w arktycznej operacji konwojowej lotniskowca okazała się nad wyraz udana, jednakże z uwagi na specyficzne warunki panujące na tej trasie ponowne użycie lotniskowca w miesiącach zimowych raczej nie wchodziło w rachubę. Jeśli chodzi o Niemców, to ich możliwości nie były już tak duże jak w miesiącach letnich. Zimowe warunki atmosferyczne i klimatyczne w mniejszym lub większym stopniu ograniczały działalność okrętów podwodnych, a zwłaszcza lotnictwa. To ostatnie zostało zresztą w Norwegii poważnie osłabione, gdyż niektóre eskadry odesłano do Afryki Pół­ nocnej, inne zaś na front wschodni. Właśnie bowiem tam nadchodził dla wojsk hitlerow­ skich najcięższy od samego początku wojny kryzys, spowodowany odcięciem armii gene­ rała Paulusa i nieudanymi próbami przerwania pierścienia oblężniczego. Zdając sobie doskonale sprawę z decydującej roli, jaką odgrywały zmagania na tym właśnie froncie, a równocześnie nieco przeceniając rozmiary i wartość alianckich dostaw materiałowych dla Związku Radzieckiego, Niemcy szykowali się do unicestwienia kolejnego dużego konwo­ ju, który powinien wreszcie w grudniu 1942 roku pojawić się na arktycznej trasie. Tym razem, pomimo wszelkich dotychczasowych obiekcji Hitlera i jego obawy przed naraże­ niem na ryzyko dużych okrętów Kriegsmarine, właśnie one miały zostać użyte do zadania konwojowi niszczącego ciosu. W owym czasie niemieckie siły nawodne w Norwegii przedstawiały niemal ten sam potencjał co latem tego roku. Nadal ich trzon stanowił potężny „Tirpitz”, od końca października bazujący w Trondheim. Okręt wymagał wprawdzie pewnych napraw i re­ montów, które najlepiej i najszybciej zostałyby dokonane w jednej z dużych baz Kriegsmarine w Niemczech, ale Hitler nie chciał się zgodzić na osłabienie niemieckiego potencjału militarnego w Norwegii i dlatego naprawy te były wykonywane w Trondheim przez dowiezionych z Niemiec stoczniowców. Najsilniejszym okrętem liniowym po „Tirpitzu” był „Schamhorst”. Okręt ten przebywał jednak od ponad trzech kwartałów w naprawie, po niefortunnym wejściu na miny w czasie przejścia niemieckiej eskadry pancernej przez kanał La Manche w lutym 1942 roku. Prowadzone na nim prace remontowe były wprawdzie już na ukończeniu, ale trudno było liczyć na przybycie tego okrętu do Norwegii prędzej niż na początku 1943 roku. W następnej kategorii okrętów nawodnych stan był nie zmieniony. Na miejsce ciężkiego krążownika „Admiral Scheer”, który został w listopadzie odesłany do Niemiec do remontu, przybył w tym samym miesiącu bliźniaczy krążownik „Lutzów”. Drugim ciężkim krążownikiem niemieckim bazującym w Altafjordzie był „Admirał Hipper”. Oprócz dwóch ciężkich, w skład sił niemieckich w Norwegii wchodziły również dwa lekkie krążowniki: „Köln” i „Nürnberg”. Okrętom liniowym i krążownikom towarzyszyły oczywiście niszczyciele. Ich łączna liczba nie była ściśle ustalona, na ogół jednak w norweskich bazach północnych (w Altafjordzie, Narviku i Trondheim) przebywało około dziesięciu jednostek tej kategorii. Były to duże niszczyciele typu „Leberecht Maass” i jeszcze od nich większe oraz silniej­

sze. tzw. typu „Narvik” - okręty o działach 150 m ą a więc takich, w jakie w owym czasie były uzbrojone lekkie krążowniki. Dobrze na ogól informowane przez swą sieć wywiadowczą dowództwo Kriegsmarine, a ściślej rzecz biorąc Seekriegsleitung, uzyskało dość wcześnie wiadomość 0 tym, że w połowie grudnia 1942 roku długo zarówno przez Niemców, jak i Rosjan ocze­ kiwany konwój wyruszył w drogę i że w końcu miesiąca znajdzie się w zasięgu niemiec­ kich sil operujących z baz w Norwegii. Dlatego też poczyniono staranne przygotowania do ataku na len konwój. Z uwagi na to. że ..Tirpitz" nie był wówczas w stanie gotowości bojowej wobec przeciągającego się remontu, atak na konwój miał zostać przeprowadzony przez ciężkie krążowniki w asyście niszczycieli. Przygotowując nową operację konwojową Brytyjczycy nie byli zgodni co do jej rozmiarów i sposobu przeprowadzenia. W łonie Brytyjskiej Admiralicji przeważał pogląd, że nowy konwój winien być zbliżony swymi rozmiarami do konwoju PQ - 18. natomiast z uwagi na zmienione warunki pogodowe inaczej wyobrażano sobie koncepcję jego eskorty 1 osłony. Niebezpieczeństwo grożące konwojowi ze strony niemieckiego lotnictwa wyda­ wało się o wiele mniejsze niż poprzednio i dlatego nie przewidywano użycia ani lotni­ skowca. ani krążowników przeciwlotniczych. Nadal liczna i silna musiała być zarówno bliska, jak i dalsza eskorta, mająca zadanie zwalczania IJ - Bootów. Wreszcie Anglicy dobrze zdawali sobie sprawę z tego. że najgroźniejszym wrogiem tego konwoju mogą być nieprzyjacielskie okręty nawodne, dlatego też konwój miał być ochraniany przez krążow­ niki, którym dodatkową osłonę miały zapewnić okręty liniowe. Głównodowodzący Home Fleet, admirał John Tovey, przeciw stawił się jednak koncepcji jednego wielkiego konwoju, wysuwając propozycję utworzenia dwóch mniej­ szych konwojów, przy czym drugi miałby wyruszyć w kilka dni po pierwszym. Argumen­ tacja Toveya opierała się na przeświadczeniu, ze przy panującej zimą na trasie arktycznej pogodzie i związanej z nią złej widoczności zmniejszenie liczebności konwoju zwiększa jego szanse niewykrycia przez nieprzyjaciela. Gdyby nawet do tego doszło, to łatwiej kierować małym konwojem, zmieniać jego szyki czy podzielić na jeszcze mniejsze grupy i ewentualnie - zależnie od okoliczności - połączyć je na powrót w większą formację. Kon­ cepcja ta została przez admiralicję ostatecznie przyjęta, ponadto zaś ustalono, że osłaniają­ ca konwoje eskadra krążowników ma im towarzyszyć aż na Morze Barentsa. Pierwszy konwój, oznaczony inicjałami JW - 51 A, wyruszył z Loch Ewe w dniu 15 grudnia. W jego skład wchodziło 15 statków i zbiornikowiec z zapasem ropy dla siedmiu niszczycieli i pięciu mniej­ szych jednostek eskorty. Całość szła pod osłoną eskadry znanego nam już kontrad­ mirała Burnetta, złożonej z lekkich krą­ żowników „Sheffield” i „Jamaica” oraz dwóch niszczycieli. Trasa zespołu prowadziła nieco na południe od wyspy Jan Mayen, następnie zaś z daleka okrążała północną Norwegię. Największe niebezpieczeństwo zaczynało się, gdy konwój znalazł się na południowy wschód od Wyspy Niedźwiedziej, mniej więcej na

wysokości Nordkapu, tam bowiem istniała największa groźba natknięcia się na wychodzą­ ce z Altafjordu niemieckie okręty. Tym razem jednak wszelkie obawy okazały się płonne, gdyż konwój JW - 51A w ogóle nie został zauważony przez nieprzyjaciela i w pierwszy dzień świąt Bożego Naro­ dzenia dotarł do Murmańska. Tymczasem już od trzech dni znajdował się w drodze drugi konwój, oznaczony inicjałami JW - 5 IB. Składał się on z czternastu statków eskortowanych przez sześć nisz­ czycieli i pięć mniejszych okrętów. Przez sześć dni również i ten konwój szedł bez przeszkód w' kierunku wschodnim i dopiero silny sztorm spowodował oderwanie się pięciu statków i dwóch eskortowców od reszty zespołu. Wówczas senior - officer eskorty oddetaszował jeden z dwóch posiada­ nych eskortowców wyposażonych w radar w celu odszukania zagubionych jednostek. Niestety, oddetaszowano okręt, trałowiec „Bramble”, nie zdołał odnaleźć obiektów swych poszukiwań, sam zaś natknął się w dniu 31 grudnia na przeważającego nieprzyjaciela niemiecki krążownik „Admirał Hipper”, co musiało przesądzić o jego losie. Tymczasem zagubione statki wraz z jednym eskortowcem zdołały same dołączyć do reszty konwoju, drugi zaś eskortowiec dotarł do Murmańska w pojedynkę. Konwój JW - 5IB i pomniejszona o dwa okręty jego eskorta zostały wypatrzone przez nieprzyjaciela w dniu 31 grudnia przez południem. Przeważające siły niemieckie w postaci dwóch ciężkich krążowników z towarzyszącymi im niszczycielami zaatakowały Brytyjczyków z dwóch stron, grożąc zagładą zarówno konwojowi, jak i jego eskorcie. Nic więc dziwnego, że Niemcy wysłali już po falach eteru pierwsze triumfalne meldunki o sukcesie. Na wojnie jednak, jak na wojnie - fortuna kołem się toczy i szczęście nie zawsze sprzyja silniejszemu. Podobnie było i tego dnia: wybrańcami losu okazali się słabsi mate­ rialnie, ale odważniejsi duchem i wolą walki przeciwnicy; to zaś, co nastąpiło w wyniku zupełnie w tych warunkach nieoczekiwanego powodzenia konwoju, miało się odbić szero­ kim echem na całym świecie, a w Kwaterze Głównej Hitlera wywołać ogromny wstrząs. Zostawmy więc na chwilę walczące na południowy wschód od Wyspy Niedźwie­ dziej, która bitwie tej dała nazwę, okręty niemieckie i brytyjskie, i przenieśmy się 2 200 kilometrów na południe, do znajdującej się wtedy w Prusach Wschodnich Kwatery Głów­ nej Hitlera. Rzeczy, które się tam działy w dniu 31 grudnia 1942 roku, są naprawdę warte zapamiętania. Sylwestrowa noc w Wilczej Jamie Nastrój, jaki tego dnia panował w Kwaterze Głównej Hitlera w Wolfsschanze, daleki był od radości czy nawet ożywionego podniecenia, jakie zazwyczaj odczuwa się w wigilię Nowego Roku. Ani generalicja, oficerowi sztabowi i do zleceń, ani rozliczni członkowie służby ochronnej i administracyjnej nie mieli w dniu 31 grudnia 1942 roku szczególnie ważnych i dodatkowych zajęć - takich, które były związane z odbywającymi się dość często konferencjami wojennymi Hitlera, bądź też z - coraz zresztą rzadszym przyjmowaniem przez niego prominentnych gości z zagranicy. Pozostawało więc tylko wykonywanie codziennych, podyktowanych instrukcjami i utrwalonych długoletnią prak­ tyką czynności. Dlatego też myśli ludzi obecnych wówczas w Wilczej Jamie biegły daleko

poza Kwaterę Główną, do bliskich osób pozostawionych w głębi kraju lub krewnych wal­ czących na frontach, zwłaszcza wschodnim. Szczególny zaś charakter ostatniego dnia w roku skłaniał do czynienia obrachunków z przeszłością i do przypominania sobie poprzed­ nich wojennych dni sylwestrowych. Porównania te wypadły jednak zdecydowanie na korzyść tamtych, bezpowrotnie już minionych dobrych czasów, kiedy nie tylko przywódcy III Rzeszy zachłystywali się bezprzykładnymi sukcesami politycznymi i wojskowymi, ale wraz z nimi w upojeniu i euforii żył cały niemiecki naród. Sylwester 1939 roku był radosny, gdyż rok ten przyniósł Niemcom wiele sukcesów politycznych i wojskowych, takich jak ostateczna likwidacja Czechosłowacji i zajęcie Kłajpedy, a potem napaść i zwycięstwo nad Polską, określone w III Rzeszy mianem Blitzkriegu, chociaż wojna ta była ciężka i okupiona przez Niemcy poważnymi stratami. Nadal jednak nienaruszony pozostawał potencjał mocarstw zachod­ nich: Wielkiej Brytanii i Francji, i dlatego brakjeszcze było powszechnego optymizmu co do ostatecznych wyników starcia z tymi mocarstwami. Inaczej było u końca 1940 roku. Zwycięska inwazja w Norwegii i Danii, pokona­ nie Holandii i Belgii, a przede wszystkim niespotykana wprost klęska, jaką poniosła Fran­ cja, i fakt, że w obozie przeciwnym pozostała tylko osamotniona Wielka Brytania wszystko to stwarzało najlepsze horoskopy na przyszłość. Do wojny przystąpiły u boku Niemiec również Włochy Mussoliniego i Hitler snuł dalekosiężne plany podbicia nie tylko całej Europy, ale również podążenia śladem Aleksandra Macedońskiego do Azji. Nieobca mu była także myśl o zawładnięciu w dalszej przyszłości kontynentem amerykańskim. Wszystko, co dyktator III Rzeszy zaplanował, szło jak z płatka (z wyjątkiem inwazji na Wielką Brytanię) i mogło się wydawać, iż nie ma takiej mocy na świecie, która by mogła mu przeszkodzić w realizacji jego gigantycznych zamierzeń. Dlatego też Sylwester 1940 roku obchodzony był nie tylko w Kwaterze Hitlera, ale i w całych Niemczech, najhuczniej i najuroczyściej. W rok później, mimo dalszych powodzeń Wehrmachtu, sytuacja była już trochę inna. Nie udał się błyskawiczny pochód w głąb Związku Radzieckiego, niemieckie armie musiały się zatrzymać przed Moskwą i na przedpolach Leningradu, a do grona przeciwni­ ków Hitlera włączył się również „Generał Mróz”. Do obozu alianckiego doszlusowały także Stany Zjednoczone. Mimo to przesadny optymizm nie przestał jeszcze gościć za­ równo w najbliższym otoczeniu Hitlera, jak i w głębi Niemiec. Wierzono nadal, że trudno­ ści na froncie wschodnim zostały wywołane przejściowo i są następstwem ogromnego rozciągnięcia frontu, a przede wszystkim warunków klimatycznych i atmosferycznych, i że z nastaniem wiosny armie Wehrmachtu ruszą dalej w głąb Związku Radzieckiego. W rękach Hitlera znajdowała się, po kampanii na Bałkanach, niemal cała Europa, a na mo­ rzach i oceanach Kriegsmarine, a zwłaszcza okręty podwodne, odnosiła wiele sukcesów. U schyłku 1942 roku sytuacja była diametralnie odmienna. Do lipca armie nie­ mieckie szły dalej w głąb Związku Radzieckiego, zajęły Krym z Sewastopolem i wkroczy­ ły na Kaukaz. Na przestworzach atlantyckich U - Booty zbierały wyjątkowo krwawe żniwo, topiąc największą z wszystkich lat wojny ilość alianckiego tonażu Afrykański korpus Rommla grasował w Afryce Północnej i omal nie dotarł do Aleksandrii i Kairu. Równocześnie jednak zaczęły się, właśnie w drugiej połowie tego roku, niemieckie nie­ powodzenia i klęski. Wojska Rommla zostały zatrzymane pod El - Alamein; w listopadzie

wylądowały w Algierii i Maroku wojska brytyjskie i amerykańskie, grożąc wzięciem niemieckiego korpusu afrykańskiego w kleszcze, równocześnie zaś hitlerowskie armie na wschodzie zaczęły przeżywać ciężki kryzys. Dążąc do zdobycia jednego z najważniej­ szych punktów strategicznych Związku Radzieckiego, Stalingradu nad Wołgą, Niemcy ponieśli tam dotkliwą klęskę. Szósta armia generała Paulusa wraz z towarzyszącymi jej kor­ pusami rumuńskim i włoskim uwikłała się w beznadziejne walki o zdobycie wspomnianego miasta i została odcięta od reszty wojsk niemieckich, wszelkie zaś próby odsieczy spaliły na pa­ newce. Traktując prestiżowo zdobycie Stalingradu Hitler znalazł się w ślepej uliczce, z której nie było wyjścia. Pod koniec 1942 roku było już dla wszystkich, zarówno dla Niem­ ców. jak i dla Rosjan, zupełnie jasne i oczywiste, że otoczona pod Stalingradem armia skazana jest na nieuchronną zagładę. Dlatego też w sylwestrowy, ostatni dzień 1942 roku w Wolfsschcmze panował nastrój ponury, towarzyszący zazwyczaj przygnębiającej klęsce. A tak należało, trzeźwo myśląc, ocenić zagładę ponad ćwierćmilionowej armii, składającej się z wyborowych i wypróbowanych w wielu bojach oddziałów - stanowiących, nie będzie tu ani słowa prze­ sady, kwiat hitlerowskiego Wehrmachtu. Sam Fuhrer spisał już armię Paulusa na straty i utwierdzając się w beznadziejnym uporze, z zawziętością maniaka twierdził, że poświęce­ nie tej armii nie tylko pomoże ustabilizować drżącą w posadach południową część frontu wschodniego, ale również podziała ożywczo na inne armie, mające przed sobą długą jesz­ cze drogę do ostatecznego zwycięstwa. Nie dziwnego, że w tych okolicznościach w kończącym się 1942 roku jak zba­ wienia wyczekiwano w Kwaterze Głównej Hitlera jakiejś pomyślnej wiadomości z innych frontów. I oto krótko przed południem taką właśnie wiadomość otrzymał dla Hitlera wice­ admirał Krancke. Krancke już poprzedniego dnia został przyjęty przez Fuhrera, aby wyjaśnić mu przyczyny kiepskich rezultatów, odnoszonych przez niemiecką Grupę Marynarki „Połu­ dnie” w walce z flotą brytyjską. - Jakim sposobem marynarka brytyjska może pływać po Morzu Śródziemnym, nie sobie nie robiąc z marynarki włoskiej ani z lotnictwa państw „Osi”? - pytał Hitler, dodając, że nie może tego absolutnie zrozumieć. Przy okazji zaś podniósł inny zarzut, skierowany już wyraźnie przeciwko dużym okrętom nawodnym Kriegsmarine, które były, jego zdaniem, również bezużyteczne jak żelazny złom. W odpowiedzi Krancke zakomunikował mu najnowszą wiadomość, która miała rozeźlonego Fuhrera usposobić przychylniej do „bezużytecznego złomu”: - W tej chwili niemieckie krążowniki szykują się do ataku na konwój, wykryty przez okręty podwodne w okolicy Nordkapu. Wobec powyższego Hitler zażądał dokładnych raportów na temat walki ze wspomnianym konwojem i rzeczywiście następnego dnia, właśnie 31 grudnia, Krancke

przekazał mu dwa takie raporty. Pierwszy, otrzymany o godzinie 10:30, mówił o nawiąza­ niu kontaktu z nieprzyjacielem. Z drugim admirał zjawił się niewiele później, bo o godzi­ nie 11:45, z zadowoleniem i dumą oznajmiając Hitlerowi: - Mein Führer, akcja przeciwko konwojowi przebiegła pomyślnie. Jeden z na­ szych U - Bootów przesłał meldunek, iż w arktycznym półmroku widać, że całe morze jest w ogniu. Z tego lakonicznego meldunku można było wyciągnąć bardzo optymistyczny wniosek, że niemieckie siły morskie krwawo rozprawiły się z konwojem i zadały mu decydujący cios. Ta nieoczekiwana wiadomość była wspaniałym balsamem dla nękanego ostatnio niepowodzeniami Hitlera, który pomyślniejszej wiadomości w tych dniach klęsk i niepowodzeń zapewne nie oczekiwał. Natychmiast też wydał polecenie, aby Krancke starał się uzyskać bliższe informacje o operacji przeciwko konwojowi i na bieżąco mu je przekazywał. Radość okazała się jednak krótkotrwała, gdyż upływały godziny, a spodziewane dodatkowe informacje nie nadchodziły. Nadszedł wieczór i nadal nie znano żadnych bliż­ szych szczegółów na temat domniemanego zniszczenia konwoju. Hitler zaczynał już tracić cierpliwość i co rusz wzywał admirała: - Dlaczego nie ma żadnych meldunków, Krancke? - Odpowiedź była prosta, ale Hitler jako laik w spra­ wach morskich nie mógł zrozumieć, że dowódca powracającej do bazy, zwycięskiej - jak przypuszczano - niemieckiej eskadry musi zachować ciszę radiową z uwagi na bezpie­ czeństwo własnych okrętów. Wiadomo było przecież, że u północnych wybrzeży Norwe­ gii patrolowały alianckie i radzieckie okręty podwodne. - Przerywając cisze radiową wiceadmirał Kummetz mógłby zdradzić swą pozycję i w ostatecznym efekcie zaprzepaścić owoce swego zwycięstwa - wyjaśniał cierpliwie Krancke. Wydawało się to logiczne, ale Hitler mimo wszystko nadal uważał, że wiadomość 0 zwycięstwie powinna być natychmiast przekazana i rozesłana na cały świat. Czyż bo­ wiem można sobie wyobrazić piękniejsze zakończenie upływającego roku? Wbrew pobożnym życzeniom Führera zwycięski komunikat nadal do Wilczej Jamy nie nadchodził, a wskazówki zegara nieubłaganie odmierzały czas. Nadeszła północ 1 wyraźnie już minorowym nastroju, sztucznie maskowanym napuszonymi minami, doszło do wymiany życzeń noworocznych między Hitlerem a jego współpracownikami. A potem nadal oczekiwano na ów tak upragniony meldunek, który wciąż nie nadchodził. Nie było mowy o śnie; Hitler zresztą i tak miał zwyczaj urzędowania aż do późnych godzin noc­ nych, czy może raczej należałoby powiedzieć: wczesnych godzin rannych. Do świtu też nikt z grona jego bliskich współpracowników nie zmrużył oka i dlatego też o świcie mogli wszyscy razem usłyszeć najnowszy komunikat. Wbrew oczekiwaniom nie był to jednak komunikat niemiecki, tylko brytyjski, a nadała go agencja Reutera. Treść zaś komunikatu tak diametralnie różniła się od tego, czego w Wilczej Jamie oczekiwano, że mogła się w pierwszej chwili wydać kiepskim żartem. Oto co rozgłosiły radiostacje alianckie: Wielkie zwycięstwo morskie! W dniu wczorajszym zespół niemieckich ciężkich krą­ żowników zaatakował aliancki konwój na Morzu Barentsa. Dzięki bohaterskiej postawie na­

szych niszczycieli, dowodzonych przez komandora Sherbrooke'a, nieprzyjaciel został zmuszony do wycofania się. Konwój dotarł do Murmańska bez strat. Jeden niemiecki niszczyciel zatonął, jeden zaś krążownik został ciężko uszkodzony. Admiralicja z żalem zawiadamia o stracie nisz­ czyciela „Achates".

To, co nastąpiło po wysłuchaniu tego komunikatu w Kwaterze Głównej Hitlera, trudne jest do opisania. Admirał Krancke na próżno usiłował mu wytłumaczyć, że otrzy­ mana wiadomość wcale nie musiała oznaczać alianckiego sukcesu, a niemieckiego niepo­ wodzenia. Na wojnie, jak na wojnie, w komunikatach często uwypuklano własne osią­ gnięcia, a pomijano milczeniem nieprzyjacielskie. Ponadto trudno było spodziewać się meldunku od admirała Kummetza przed powrotem jego okrętu do bazy. Wszystkie tłumaczenia Kranckego były z góry skazane na niepowodzenie. Szok, jakiego Führer doznał w chwili, gdy nastawiony na otrzymanie zwycięskiego komunikatu o zniszczeniu konwoju usłyszał w zamian biegunowo przeciwną wiadomość pochodzącą z Londynu, był nie do przezwyciężenia. Krótkotrwały optymizm, jaki zapanował w Wilczej Jamie po przekazanych przed południem meldunkach, prysnął już dawno jak bańka my­ dlana. Po nużącej i pełnej nie spełnionych oczekiwań nocy wraz z sinym styczniowym świtem nastał iście grobowy nastrój, wywołana napadem wściekłości, szału i histerii Hitle­ ra. O późniejszych wydarzeniach w Wilczej Jamie, a zwłaszcza o podjętych przez Hitlera decyzjach w sprawie Kriegsmarine, będzie jeszcze mowa dalej, na razie zaś po­ wróćmy na Morze Barentsa do wydarzeń, które rozegrały się w feralnym dla Niemców dniu 31 grudnia 1942 roku. „Zaobserwowano dwa niszczyciele w namiarze 210°” Kiedy około godziny 08:00 rano nastawa! świt, konwój JW - 5IB znajdował się w pozycji 72°15’N i 29°E, czyli około 150 mil morskich na północny wschód od Nordkapu, mniej więcej na wschodnim krańcu swej trasy. Znaczyło to, że wkrótce konwój winien ze wschodniego kursu, którym dotąd podążał, zboczyć na południowo - wschodni, kieru­ jąc się ku gardzieli Morza Białego. Konwój nie szedł w całości, gdyż - o czym już wspo­ mniano - rozproszony przez silny sztorm w nocy z 28 na 29 grudnia nie zdołał nad ranem zebrać się w komplecie. Obecnie więc szło w nim tylko dziewięć statków, uformowanych w dwie kolumny. Północnej flanki konwoju strzegły niszczyciele „Onslow” (flagowiec komandora Sheerbrooke’a) i „Orwell”, południowej - bliźniacze „Obdurate” i „Obedient”, z tyłu za konwojem płynęły korwety „Hyderabad” i „Rhododendron”, zamykał zaś marsz niszczyciel „Achates”. Przed konwojem, jakby wytyczając mu kierunek, w gruncie jednak rzeczy pilnie przeszukując morze ultradźwiękami swego azdyku, szedł trawler „Northern Gem”. Jak z powyższego wynika, eskortujące konwój okręty zabezpieczały mu głównie obie flanki oraz tyły, gdyż stąd właśnie spodziewano się ewentualnego pojawienia nie­ przyjacielskich okrętów nawodnych. O godzinie 08:20 na korwecie „Hyderabad” rzeczy­ wiście dostrzeżono dwie ciemne sylwetki, zdające się iść kursem prostopadłym do marszu konwoju, za jego tyłem. Sygnalista, który dostrzegł okręty, a także i dowódca korwety

uznali je za nadchodzącą pomoc radziecką, dlatego - co było kardynalnym błędem - „I lyderabad” nic złożył meldunku dowódcy eskorty o zauważonych sylwetkach. Dziesięć minut później dostrzeżono je także na tylnym z dwóch niszczycieli pilnujących prawej flanki konwoju; w odróżnieniu od korwety, niszczyciel „Obdurate” natychmiast przekazał meldunek do dowódcy eskorty: ZAOBSERWOWANO DWA NISZCZYCIELE W NAMIARZE 210°. Meldunek nie precyzował narodowości napotkanych okrętów i komandor Sherbrooke natychmiast powziął decyzję rozpoznania zauważonych okrętów. ( idpowiedni meldunek został przekazany niszczycielowi „( ibdurate”, który dokonał zwrotu i poszedł na zbliżenie z napotkanymi okrętami. Było już widać wyraźnie, żc szykiem torowym płyną nie dwa, lecz trzy niszczyciele, ale dość duża odległość, a przede wszystkim mała widoczność uniemożliwiały ich identyfikację. Konwój zdołał się tymczasem oddalić o kilka mil, a sytuacja wciąż pozostawała nie wyjaśniona. Od godziny 09:15 „Obdurate” i trzy nieznane nisz­ czyciele szły równoległym do siebie kursem, nadal jednak dowódca brytyj­ skiego okrętu, kapitan Sclater. nie był pewien, czy ma do czynienia z sojuszni­ kiem. czy z nieprzyjacielem. Wydaje się. że tu rzeczywiście Brytyjczycy nie popisali się umiejętnością identyfikowania okrętów. Niemieckie niszczyciele były dwukominowe, nowe niszczyciele radzieckie, a takie operował}- na Morzu Barentsa, miały tylko po jed­ nym kominie. Może zresztą zla widzialność uniemożliwiała dokonanie bezbłędnych iden­ tyfikacji. trudno jednak zrozumieć, ze współdziałające przecież z sobą flota brytyjska i radziecka nie miały uzgodnionych znaków rozpoznawczych na wypadek takiego spotkania jak relacjonowane. () godzinie 09:30 kapitan Sclater ma dość zabawy w ciuciubabkę i daje rozkaz nadania lampą świetlną za pomocą międzynarodowego kodu zapytania: WHATSHIPS?41 Odpowiedź przychodzi błyskawicznie. Jest nią żółty błysk ognia na czołowym z trzech niszczycieli i chwilę potem słychać grzmot salwy. Teraz nie ma już wątpliwości, że napotkane okręty są niemieckie. Na flagowym niszczycielu brytyjskim również dostrzeżono błysk salwy i Sherbrooke nie musiał już czekać na meldunek Sclatera, aby upewnić się w sytuacji. Nie­ zwłocznie też wydal rozkaz trzem bliźniaczym niszczycielom, aby dołączyły do niego, i polecił nadać meldunek radiowy do znajdującego się gdzieś w pobliżu kontradmirała Burnetta o napotkaniu nieprzyjaciela. Gdy meldunek ten szedł po falach eteru, dwa brytyjskie niszczyciele „Onslow” i „Orwell” dokonywały zwrotu i przechodząc na kontrkurs zamierzały przeciąć drogę nie­ n Jakie to okręty? (ang.)

przyjacielowi. Z zachodu podążał ku nim „( )bdurate”, czwarty zaś niszczyciel, „Obedient”, byl na prawej Hance konwoju i nie mógł tak szybko wykonać rozkazu dowódcy dywizjonu. Konwój szedł tymczasem dalej pod ochroną ścisłej eskorty: trawlera „Northern Gem”, dwóch korwet i niszczyciela „Achałeś", które - zgodnie z wcześniej otrzymaną instrukcją - natychmiast zaczęły stawiać zasłonę dymną, mającą odgrodzić statki od nie­ przyjacielskich okrętów. „Onslow”, za którym podążał na razie tylko „( )rwell”, szedł całą mocą swych maszyn ku nieprzyjacielowi, gdy wtem z jego pomostu dostrzeżono nową ciemną sylwet­ kę. Zastępca Sherbrooke’a. kapitan Marchant, pierwszy zauważył wynurzająca się z mro­ ku i mgły - w znacznej odległości od czołowego z nieprzyjacielskich niszczycieli, na północ od nich, a po prawej burcie - czarną plamę kadłuba jakiegoś wielkiego okrętu. Rozmiarami na pewno przewyższał dobrze już widoczne niemieckie niszczyciele, a gdy za chwile rozbłysło na nim światło wystrzału i potem rozległ się głuchy grzmot, Anglicy zrozumieli, że tym razem mają do czynienia z ciężkim krążownikiem, a może nawet pan­ cernikiem. Była godzina 09:40, kiedy nowo zauważony przybysz oddał swą pierwszą salwę i włączył się do bitwy z broniącymi konwoju brytyjskimi niszczycielami. Rozpoczynająca się batalia konwojowa nabierała więc nowego charakteru, dla lepszego zaś zrozumienia tego, co miało się w ciągu najbliższych kilku godzin rozegrać, wydaje się nieodzowne uzmysłowienie sobie ogólnej sytuacji rozmieszczenia poszczególnych grup i zespołów statków oraz okrętów obu stron, jak też zadań, jakie przed niemieckimi okrętami nawod­ nymi zostały postawione przez Seekriegsleitung. W chwili gdy rozpoczynała się bitwa, konwój JW - 5 IB. czyli wspomnianych dziewięć statków oraz większość eskorty konwoju, znajdował się niejako w centrum roz­ grywających się wydarzeń. Na północny zachód od niego były wspomniane trzy niemiec­ kie niszczyciele oraz zdążający przeciwnym niż one kursem ciężki krążownik „Admirał Hipper”. W odległości 15 mil na północny wschód od konwoju znajdował się samotny trałowiec „Bramble”, od dwóch dni bezskutecznie poszukujący rozpro­ szonej części konwoju. Jeden z zagubionych statków znajdował się w towarzystwie trawlera „Vizalma”, mniej więcej w odległości 50 mil na północno - północny zachód od konwoju, reszta zaś odłączonych od niego jednostek - pojedynczy frach­ tów iec. również samotnie idący niszczyciel „( >ribi” oraz trzy w grupce płynące statki - dość daleko na południowym za­ chodzie. W odległości mniej więcej 30 mil na północ od konwoju znajdowała się eskadra (dwa krążowniki i dwa niszczyciele) admirała Burnetta, w podobnej zaś odległości, ale od południowego wschodu zdążała ku niemu jeszcze jedna grupa niemieckich okrętów. ( >e/y wiście aktualne położenie poszczególnych zespołów czy jednostek nie było wówczas znane ich sąsiadom, wyjąwszy te okręty, które nawiązały ze sobą kontakt optyczny lub ogniowy. Komandor Shcrbrooke wiedział, że gdzieś w pobliżu znajduje się eskadra Bur-

netta, nie zdawał sobie jednak sprawy z tego. kiedy i czy w ogóle zdąży przybyć mu na pomoc. Nie wiedział natomiast wcale o tym. że „Admirał Hipper” z trzema niszczyciela­ mi, przed których atakiem usiłował zasłonić konwój, nie stanowi jedynego niebezpieczeń­ stwa. Jak już bowiem wspomniano, na południowy wschód od konwoju znajdował Dię drugi zespół nieprzyjacielski, jeszcze groźniejszy od poprzedniego, gdyż stanowiły go ciężki krążownik „Lutzów (posiadający, jak wiadomo, działa kalibru 280 mm), również z trzema niszczycielami. Jak z powyższego wynika, niemieckie zespoły zamierzały wziąć konwój w dwa ognie z przeciwległych stron, co mogło okazać się tragiczne dla alianckiego konwoju. Nie byl to jednak jedyny cel tej operacji, gdyż Seekriegsleitung zamierzało upiec przy okazji dodatkową pieczeń. Druzgocąc}“ atak na konwój miał równocześnie stanowić „zasłonę dymną” dla dodatkowej operacji: miało nią być przedarcie się ciężkiego krążownika „Lut­ zów” - po udanej, jak zakładano, walce z konwojem, na zachód, w kierunku Islandii, i potem na południe, do nowej operacji: wyprawy korsarskiej przeciwko alianckim liniom zaopatrzeniowym na Atlantyku. Wspomniany plan byl opracowany bardzo starannie i miał wszelkie szanse na pomyślną realizację zawartych w nim założeń. Jego słabym elementem, patrząc nań z punktu widzenia zamierzonego zniszczenia konwoju, była właśnie próba połączenia w jedną dwóch operacji i pod tym względem sztabowcy z Seekriegsleitung niewątpliwie przechytrzyli całą sprawę. Ciężki krążownik „Lutzów”, który po udziale w akcji konwo­ jowej miał się następnie udać na samodzielną, długą wyprawę oceaniczną, nie był w stanie sprostać drugiemu z wyznaczonych zadań, gdyby przy przeprowadzaniu pierwszego do­ znał poważniejszych uszkodzeń. To zaś już z góry zakładało niechęć dowódcy tego okrętu do podejmowania większego ryzyka w bitwie konwojowej. Także wiceadmirał Kummetz, który choć zaokrętowany na ciężkim krążowniku „Admirał Hipper” - dowodził w operacji prze­ ciwko konwojowi obu niemieckimi zespołami, był skrępowany w działaniu i swobodnym podejmowaniu decyzji dyrektywami otrzyma­ nymi od przełożonych przed wyjściem w rejs. Na tych zaś z kolei było widoczne piętno prze­ sadnej ostrożności - niewątpliwie następstwo zbytniej troski i przede wszystkim obawy I Iitlera o los przebywających na morzu dużych okrętów Kriegsmarine. Nie angażować się w walkę z przeważającymi lub równymi siłami nieprzyjaciela, unikać także ataku na konwój w nocy lub w warunkach zlej widoczności, kiedy nawet słabszy przeciwnik może dokonać po­ myślnych ataków torpedowych - takie były polecenia, jakie dano Kummetzowi przed wyprawieniem go w rejs. Najbliższa przy-

szlość miała okazać, żc był to poważny balast, który zaciążył i w dużym stopniu odbił się na powziętych później przez niemieckiego admirała decyzjach. Bój, za który Sherbrooke otrzymał Krzyż Wiktorii Pierwsza salwa, którą o godzinie 09:40 wystrzelił „Admirał Hipper”, była skie­ rowana nie do „Onslowa”, ale do idącego z tyłu za formacją konwojową niszczyciela „Achates”. Salwa ta była jednak niecelna, a niemiecki krążownik musiał niezwłocznie skierować lufy swych dział przeciwko niszczycielom „Onslow” i ..( irwell”, które koman­ dor Sherbrooke śmiało rzucił do ataku na nieprzyjacielski krążownik. Dwa pozostałe bry­ tyjskie niszczyciele, „Obdurate” i „Obedient”, odgryzały się w tym czasie niemieckim niszczycielom, które - o dziwo! - wykazywały zadziwiająca bierność, jakby gra nie toczy­ ła się o tak wysoką stawkę. Dlatego też Sherbrooke mógł odetchnąć z ulgą widząc, że nie atakowany przez Niemców konwój oddala się coraz bardziej od pola bitwy i że nieprzyja­ cielskie niszczyciele idą dalej na północ, prawdopodobnie w celu dołączenia do ciężkiego krążownika. Nie było teraz jednak czasu, aby zajmować się losem konwoju, gdyż największe i to bezpośrednie niebezpieczeństwo zagrażało jego własnemu flagowemu okrętowi. Wprawdzie zdeterminowana akcja Sherbrooke’a musiała w pierwszej chwili zdetonować admirała Kummetza, gdyż „Admirał Hipper” krótko po godzinie 09:45 raptownie zmienił kurs o ponad 90°, oddalając się od szarżu­ jących brytyjskich niszczycieli w kierunku północnym, ale salwy jego ciężkiej artylerii zaczęły padać nie­ bezpiecznie blisko. Niemcy obawiali się. że „Onslow” i „Orwell” zataczając pętlę rzuciły torpedy, zanim przeszły niemal na kontrkurs, ale w ferworze bitewnym zapewne przeoczyli fakt, że atak torpedowy z odległości około 5 000 metrów, a taka w owej chwili odległość dzieliła brytyjskie niszczyciele od niemieckiego krążownika, nie miał większych szans powodzenia. Ataku takiego zresztą nie było, śmiały zaś manewr Sherbrooke’a pozwalał Brytyjczykom na zyskanie dalszych cennych minut. Z jednej stro­ ny umożliwiał dalsze oddalenie się konwoju, z drugiej zaś - przedłużał czas nie rokującej przecież większych nadziei walki brytyjskich niszczycieli z nieprzyjacielskim krążowni­ kiem, przybliżając chwilę nadejścia z odsieczą eskadry admirała Burnetta. ( ) godzinie 10:08 Sherbrooke wydał rozkaz, aby „Obedient”, który przed niewielu minutami dołączył do jego niszczycieli, odszedł na południowy wschód w celu wzmoc­ nienia eskorty konwoju. Taki sam rozkaz otrzymał „( >bdurate”, idący od pewnego czasu

kursem równoległym do kursu trzech pozostałych niszczycieli, bardziej tylko na południe. „Admirał Hipper” wykonywał w tym czasie zygzaki, to oddalając się, to zbliżając do okrętów Sherbrooke’a. Prawdopodobnie były to dalsze środki ostrożności mające zabez­ pieczyć krążownik przed strzałami torpedowymi, których w rzeczywistości nie było. Po wykonaniu kolejnego zwrotu „Admirał Hipper” otworzył, po krótkotrwałej przerwie, ogień do „Onslowa” i jeden z pocisków potężnego kalibru 203 m ą a tuż po nim drugi, eksplodowały na pokładzie brytyjskiego flagowca. Te dwa ciosy, gdyby trafiły w burtę, mogłyby przesądzić o losie „Onslowa”. Szczęściem w nieszczęściu było to, że pierwszy z pocisków trafił w komin niszczyciela, drugi zaś w wieżyczkę artyleryjską „B” - drugą z kolei w dziobowej części okrętu42. Żad­ ne z tych trafień nie mogło zatopić okrętu, gdyż ani nie przebiły jego burt, ani nie eksplo­ dowały we wnętrzu niszczyciela, wyrządziły jednak potworne szkody i dotkliwe straty w jego nadbudówkach. Komin został poharatany, główny pomost dowodzenia zasypany odłamkami, wieżyczka artyleryjska „B” - wyrwana z fundamentu. Zginęli w niej wszyscy ludzie obsługi, ciężkie straty poniosła obsada pomostu dowodzenia, nie mniej ciężkie szkody poniosła również kotłownia, gdyż detonacja pierwszego pocisku wyrwała z zawia­ sów ciężkie, stalowe drzwi prowadzące do kotłowni i rzuciła je w dół, gdzie uszkodziły jeden z kotłów. W jednej chwili wielu ludzi zostało żywcem ugotowanych lub śmiertelnie albo bardzo ciężko poparzonych, gdy kłęby gorącej i sprężonej pary ogarnęły kotłownię. Krwawe żniwo zebrał również odłamek tego samego pocisku, rozrywający się na pomoście dowodzenia. Dowódca okrętu, komandor Sherbrooke, wyszedł wprawdzie z życiem z tej opresji, ale kosztem jakich ran! Przewrócony podmuchem detonacji, koman­ dor zdołał dźwignąć się na nogi o własnych siłach, by potem, zataczając się i jak ślepiec po omacku szukając drogi, dojść do głośnika. Krew zalewała mu twarz, na jedno oko nie widział wcale, drugim jak przez mgłę. Pomimo tego miał jednak jeszcze tyle siły, aby wydać rozkaz dokonania zwrotu i postawienia zasłony dymnej. Zanim „Onslow” zdołał zmienić kurs, trafiły go jeszcze dwa następne pociski, ale ponownie okrętowi dopisało szczęście. Również i one wyrządziły na niszczycielu poważ­ ne szkody i zwiększyły liczbę ofiar wśród załogi, „Onslow” zachował jednak zdolność manewrową i ze zmniejszoną szybkością mógł kontynuować rejs. Sherbrooke nadal trwa na swym stanowisku, ale słania się na nogach i pod presją swych oficerów decyduje się wreszcie opuścić pomost. Zgodnie też z jego poleceniem zostaje nadany sygnał, aby na­ stępny starszeństwem oficer dywizjonu objął dowództwo. Oficerem tym jest dowódca niszczyciela „Obedient”, kapitan Kinloch. Po kilkakrotnym trafieniu „Onslowa” niemiecki krążownik przeniósł ogień na „Orwella” i wokół tego niszczyciela zaczęły wznosić się wysokie słupy wody. Tym jednak razem nieprzyjacielscy artylerzyści strzelali mniej celnie niż poprzednio, gdyż „Orwell” nie został trafiony. Trzeba zresztą przyznać, że widoczność znacznie się pogorszyła. Spo­ wodował to najpierw silny szkwał, który przemienił się w burzą śniegową, a potem nor­ malne o tej porze roku i pod tą szerokością geograficzną warunki meteorologiczne, gdyż po prostu zaczynało się powoli zmierzchać. Krótkotrwały, kilkugodzinny zaledwie dzień przemieniał się w półmrok, który powoli miał ustąpić miejsca arktycznej nocy. 42

Niszczyciele typu „O” miały po dwa lekkie działa na dziobie i na rufie.

Pierwszy rozkaz, jaki wydał nowy dowódca dywizjonu, dotyczył uszkodzonego „Onslowa”. Niszczyciel ten miał dołączyć do konwoju i wzmocnić jego eskortę. Konwój szedł teraz na południe i również trzy pozostałe niszczyciele typu „O” skierowały się w tym kierunku na równoległym kursie. „Admirał Hipper” wraz z trzema niszczycielami znajdował się w tym czasie na północ od brytyjskich okrętów i szedł kursem wschodnim. O godzinie 10:36 zauważono tam błyski ognia i potem do uszu załóg oddalających się na południe okrętów eskorty oraz statków konwoju doszły odgłosy gwałtownej kanonady. Czyżby nieprzyjaciel walczył już z eskortą Burnetta? Życzenie to było zbyt piękne, aby mogło być prawdziwe. Brytyjskie krążowniki zdążały wprawdzie na pole walki, ale dzielił je od niego dość duży dystans i miała upłynąć cała godzina, zanim zdołały wystąpić czynnie przeciwko nieprzyjacielowi. Usłyszana o godzinie 10:36 kanonada oznaczała natomiast co innego. Niemieckie okręty natknęły się na poszukujący od dwóch dni zagubionej części konwoju trałowiec „Bramble”. Ciężki krążownik i trzy niszczyciele przeciwko samotnemu, małemu trałowcowi! Wynik tego spotkania mógł być tylko jeden: zniszczenie trałowca w krótkim czasie. „Admirał Hipper” oddał kilka salw do samotnego przeciwnika, a potem zatoczył wokół niego duży łuk i - pozostawiając ostateczne wykończenie dogorywającego trałowca niszczycielowi „Friedrich Eckoldt” - podążył na południe, w pościgu za oddalającym się konwojem. Tymczasem do czoła konwoju zbliżył się idący z południowego zachodu nowy, potężny nieprzyjaciel: ciężki krążownik „Lutzów” w towarzystwie trzech niszczycieli. Widoczność była już jednak tak zła, iż w trwającej od niedługiego czasu śnieżnej zadymce Niemcy przedefilowali przed konwojem, przy czym ani obserwatorzy z niemieckich okrę­ tów, ani marynarze czołowych frachtowców konwoju wzajemnie się nie zauważyli. Także na brytyjskich niszczycielach, które - jak już wspomniano - szły równoległym kursem do konwoju kryjąc jego wschodnią flankę i również znalazły się w pewnym momencie dość blisko nieprzyjaciela, nie zauważono ani „Lutzowa”, ani jego towarzyszy. Takim sposo­ bem Niemcy poczęli oddalać się początkowo w kierunku północno, a potem południowo wschodnim, nie zdając sobie w ogóle sprawy z tego, jak cenną gratkę pozostawili z lewej burty, a następnie za rufami swych okrętów. Dopiero o godzinie 11:15 zauważony na północy błysk ognia, a potem ostrzeliwanie niewidzialnych przeciwników znajdujących się w owej chwili na zachód od „Lutzowa” umożliwiły, z grubsza rzecz biorąc, zoriento­ wanie się dowódców z tego drugiego niemieckiego zespołu w aktualnej sytuacji. Strzelającym okrętem był „Admirał Hipper”, który zdołał ponownie zbliżyć się do konwoju i wziął na cel końcowe jednostki formacji. Strzały do jednego z frachtowców chybiły, ale potem - było to w trzy minuty po otwarciu ognia - cała salwa trafiła niszczy­ ciel „Achates”, który przez cały czas pełnił rolę tylnej straży konwoju. Okręt stanął w płomieniach i został unieruchomiony. „Admirał Hipper” po kilku strzałach do „Achatesa” przeniósł ogień na niszczyciele eskorty i jeden z jego celnych strzałów zniszczył radiosta­ cję na „Obediencie”. Kapitan Kinloch stracił więc możliwość dowodzenia eskortą i prze­ kazał je kolejnemu starszeństwem oficerowi, kapitanowi Sclaterowi, dowódcy niszczycie­ la „Obdurate”. Tymczasem „Lutzów” i towarzyszące mu niszczyciele dokonały zwrotu i przeszły na kurs równoległy do kursu konwoju, idąc jednak w przeciwnym kierunku. O godzinie

11:30 na brytyjskich okrętach zauważono wreszcie również tego nieprzyjaciela. Sytuacja wydawała się teraz już beznadziejna, gdy nagle na północy rozległ się głuchy grzmot i wokół burt ciężkiego krążownika „Admirał Hipper” poczęły wznosić się wysokie wytryski wody. W kulminacyjnym momencie walki, kiedy wydawało się, że nic już nie może ura­ tować konwoju od zniszczenia, nagle jak deus ex machina - nadeszła pomoc. Stanowiły ją tęsknie wyczekiwane przez okręty eskorty i cały konwój krążowniki admirała Burnetta. Była godzina 11:30 w południe. Wielka bitwa wokół konwoju JW - 5IB poczęła przybierać nowe oblicze. Eskadra Burnetta odpędza silniejszych nieprzyjaciół Jak już wzmiankowano, nad ranem w dniu 31 grudnia 1942 roku eskadra krążow­ ników kontradmirała Burnetta znajdowała się około 30 mil na północ od konwoju. Biorąc pod uwagę, że oba krążowniki nawet przy ciężkich warunkach nawigacyjnych były w stanie rozwijać prędkość ponad 30 węzłów, pomoc zagrożonemu konwojowi winna na­ dejść mniej więcej w godzinę po otrzymaniu alarmowego meldunku komandora Sherbro­ oke’a. Tymczasem Burnett nadszedł z pomocą dopiero po niespełna dwóch godzinach od chwili otrzymania tego sygnału. Nasuwa się więc pytanie, co było przyczyną tej zwłoki? Otóż przyczyn było więcej niż jedna. Przede wszystkim krótko przed otrzyma­ niem wspomnianego sygnału radary obu krążowników wypatrzyły dwie jednostki na pół­ nocny zachód od eskadry. Mogły to być okręty nieprzyjaciela i dlatego Burnett niezwłocz­ nie skierował swą eskadrę w ich stronę. Nawet otrzymany krótko potem meldunek Sherbrooke’a nie wyjaśniał sytuacji całkowicie, albowiem na morzu mogło być więcej nieprzy­ jacielskich zespołów. Jak okazała przyszłość, pogląd taki był słuszny, gdyż Niemcy rzucili przeciw konwojowi dwa zespoły; drugi z nich znajdował się wszakże nie na północny zachód od konwoju, ale na południe. Tymczasem wypatrzonymi przez eskadrę Burnetta jednostkami na północnym zachodzie okazały się zagubiony statek z rozproszonej części konwoju oraz towarzyszący mu trawler „Vizalma”. Dopiero po stwierdzeni Utego faktu eskadra Burnetta powróciła na południowy wschód, ale stracono już bezpowrotnie sporo drogocennego czasu, oddalając się równocześnie od miejsca bitwy z konwojem. Po upływie kilkunastu minut od powrotu na właściwy kurs zauważono w namia­ rze 320° wybłyski ognia, w panującej już jednak niezbyt dobrej widoczności trudno się było zorientować, gdzie swój, a gdzie nieprzyjaciel i kto do kogo strzela. Burnett dał więc rozkaz zmiany kursu na wschodni, a później na południowo - wschodni. Tymczasem krótkotrwała bitwa zdawała się dogadać, natomiast z dalszej odległości, z południa, do­ chodził huk innych wystrzałów. Brytyjski admirał nie mógł oczywiście wiedzieć, że do­ mniemana bitwa z konwojem była w rzeczywistości starciem niemieckiego zespołu wice­ admirała Kummetza z samotnym trałowcem „Bramble”, zwłaszcza że nadany przez ten okręt sygnał o nieprzyjacielu został, nie wiedzieć czemu, odebrany tylko przez dwie kor­ wety z bezpośredniej eskorty konwoju, „Hyderabad” i „Rhododendron”. Wprawdzie o godzinie 10:45, gdy krążowniki Burnetta szły kursem wschodnim, zauważono na jego okręcie flagowym, którym był „Sheffield”, jeden z nieprzyjacielskich okrętów na połu­ dniowym wschodzie, jednakże nie zorientowany jeszcze w sytuacji Burnett polecił nie

nawiązywać z nim na razie kontaktu ogniowego. O godzinie 11:05 na jego flagowcu, idącym już kursem zmienionym na południowy wschód, uzyskano silne echo radarowe z prawej burty. Krótko potem nadszedł wreszcie wyczekiwany meldunek od kapitana Kinlocha, w którym podał on Burnettowi swą pozycję i gotowość dalszego naprowadzania krążowników za pomocą radia. Eskadra zmieniła więc dotychczasowy kurs z południowo - wschodniego na południowy i niedługo potem zauważono nieprzyjacielskie okręty. O godzinie 11:30 krążowniki Burnetta wzięły pod ogień największego z nieprzyjaciół, ciężki krążownik „Admirał Hipper”. Z odległości 7 mil brytyjskie krążowniki obramowały cel już swymi pierwszymi salwami. Jeden z pocisków przebił burtę i detonując w maszynowni spowodował zmniej­ szenie szybkości krążownika do 28 węzłów. „Admirał Hipper”, który zajęty był w tym momencie ostrzeliwaniem niszczyciela „Obedient”, skierował niezwłocznie lufy swych dział przeciwko nowo przybyłym przeciwnikom, zanim jednak zdążył do nich otworzyć ogień, został trafiony drugim, a potem trzecim pociskiem. Znów wyrządziły one poważne szkody, ponadto na okręcie było 5 ludzi zabitych i 35 rannych. Wiceadmirał Kummetz traci ochotę do walki w tych warunkach i wydaje rozkaz okrętom swego zespołu: PRZERWAĆ WALKĘ I WYCOFAĆ SIĘ NA ZACHÓD. Rozkaz niemieckiego admirała może wydawać się niełatwy do zrozumienia, skoro jeden ciężki krążownik o wyporności prawie 14 000 ton, uzbrojony w osiem dział 203 mm i o stosunkowo silnym opancerzeniu, wycofywał się przed dwoma lekkimi krą­ żownikami o wyporności 8 000 - 9 000 ton i dużo cieńszym pancerzu, uzbrojonym w dziewięć dział 152 mm każdy. Uzasadnienie tej decyzji daje Kummetz w swoim raporcie z akcji: Nowy przybysz, trudny do zidentyfikowania, otworzył ogień do „Hippera", nadchodząc z północy. Sadząc z jego pocisków był to krążownik. Znalazłem się więc pomiędzy nieprzyjaciel­ skim krążownikiem a niszczycielami z eskorty konwoju, które były na południu. Musiałem wo­ bec tego uwolnić się z tej niekorzystnej sytuacji taktycznej. Zresztą wobec zapadających ciem­ ności, było coraz trudniej kontrolować przebieg operacji. Atakowanie w kierunku południowym, uwalniając się od krążowników i zbliżając do konwoju, nie wchodziło w rachubę z uwagi na awarię „Hippera". Było także niemożliwe oddetaszować własne niszczyciele, które zapewniały mu bliską eskortę. W tej sytuacji podjąłem decyzję przerwania bitwy i wycofania się wszystkimi mymi okrętami.

Wycofując się na zachód niemiecki krążownik utracił przejściowo kontakt ze swymi niszczycielami, które pozostały na północnym wschodzie. Wtedy to doszło do dramatycznej wymiany sygnałów pomiędzy niszczycielem „Friedrich Eckoldt” a okrętem flagowym. O godzinie 11:41 niszczyciel zapytuje: W NAMIARZE 300° WIDZĘ KRĄŻOWNIKI I NISZCZYCIELE. CZY TO JESTEŚCIE WY? Odpowiedzi brak, więc po minucie niszczyciel zapytuje ponownie: JAKA JEST WASZA POZYCJA W STOSUNKU DO KONWOJU?

Odpowiedź brzmi: JESTEM NA PÓŁNOC OD KONWOJU. W tej chwili nad niszczycielem „Friedrich Eckoldt” zaczęły przelatywać pociski, więc zaniepokojony dowódca każe nadać do swego admirała sygnał ostrzegający: WASZE POCISKI PRZECHODZĄ TUŻ NADE MNĄ. Oczywiście, o czym dowódca niszczyciela nie wiedział, strzelającym do niego okrętem nie był „Admirał Hipper”. Na innych niemieckich niszczycielach widzą to dobrze i o godzinie 11:44 „Richard Beitzen” odpowiada na „skargę” swego towarzysza: NIE, TO STRZELAJĄ BRYTYJSKIE KRĄŻOWNIKI. Admirał Kummetz widząc, że sprawy przybierają coraz gorszy obrót, ponownie wysyła do swoich niszczycieli rozkaz wycofania się na zachód, w ślad za jego okrętem flagowym. Dwa z nich były już w tym czasie pod silnym ostrzałem brytyjskich krążowni­ ków. „Friedrich Eckoldt” został trafiony całą salwą krążownika „Sheffield” i unierucho­ miony. Ostrzeliwany przez krążownik „Jamaica” niszczyciel „Z - 29”, jak również „Ri­ chard Beitzen” zdołały uniknąć trafień i podążały za flagowcem Kummetza. W tym czasie, dokładnie o godzinie 11:45, Ciężki krążownik „Lutzów”, idący po dokonaniu zwrotu kursem północno - zachodnim, otworzył ogień do konwoju znajdujące­ go się na południowo - południowy zachód. Nie uszkodzone statki, prowadzone przez ciężko pokiereszowanego „Onslowa”, a eskortowane tylko przez dwie korwety, starały się oddalić jak najbardziej od miejsca toczącej się na północnym wschodzie bitwy. Jak dotąd udało im się to uczynić prawie bez szkód, gdyż tylko jeden statek w stanie kontynuować rejs. Oczywiście wejście do akcji „Lutzowa” i towarzyszących mu trzech niszczycieli radykalnie zmieniało sytuacje na korzyść Niemców. Pomiędzy nowo przybyłym zespołem niemieckim a konwojem znajdowały się jednak trzy brytyjskie niszczyciele: „Orwell”, „Obdurate” i „Obedienf’. Wprawdzie broniąc uprzednio konwoju przed atakami ciężkiego krążownika „Admirał Hipper” odniosły one mniej lub bardziej poważne uszkodzenia, ale nadal zachowały sprawność bojową. Widząc nowego nieprzyjaciel, kapitan Sclater, dowo­ dzący teraz dywizjonem, zarządził postawienie zasło­ ny dymnej, odgradzając w ten sposób konwój od Niem­ ców. Następnie zaś ruszył ze swymi niszczycielami do pozorowanego ataku torpe­ dowego. Dowódca „Lutzo­ wa” nie chciał, podobnie jak przedtem admirał Kummetz, v — narażać swego cennego okrętu w panującym już wówczas półmroku. Wpraw­ dzie dopiero dochodziło południe, ale - jak już wspomniano - w ów grudniowy dzień na Morzu Barentsa zaledwie w kilka godzin od świtu zaczynały znów zapadać ciemności arktycznej nocy. Dlatego też gdy brytyjskie niszczyciele poczęły wykonywać ewolucje,

mogące oznaczać przeprowadzenie bardzo niebezpiecznego w tych okolicznościach ataku torpedowego, dowodzący „Ltltzowem” komandor Stange dał za wygraną i odszedł całym swym zespołem na północny zachód, w ślad za admirałem Kummetzem. Z lewej burty widać było płonący wrak jednego okrętu: to dogorywał niszczyciel „Achates”. Daleko z prawej burty wielki błysk światła i głucha detonacja obwieściły zatonięcie innego okrętu, tym razem niemieckiego. „Friedrich Eckoldt”, rozbity huraganowym ogniem krążownika „Sheffield”, poszedł na dno o godzinie 11:55. W południe 31 grudnia 1942 roku dramatyczne zmagania w obronie konwoju JW - 5 IB dobiegły końca. Bitwa koło Wyspy Niedźwiedziej należała już do historii II wojny światowej. Aktualna sytuacja w rejonie dopiero co stoczonej bitwy była następująca. Oba niemieckie zespoły oddalały się na zachód, a w pewnej odległości za nimi podążały krą­ żowniki Burnetta, gdyż brytyjski admirał chciał mieć pewność, że jest to rzeczywiście ostateczny odwrót Niemców, a nie manewr dla zmylenia przeciwnika. Konwój, znajdujący się już wtedy dość daleko na południu, szedł wraz z sześcioma okrętami kursem połu­ dniowo - zachodnim, który miał go zaprowadzić w gardziel Morza Białego. Na polu walki pozostał płonący „Achates”, na którym załoga pozbawiona zabitego celnym pociskiem dowódcy i piętnastu ludzi czyniła rozpaczliwe wysiłki w celu uratowania okrętu. Jej hero­ iczna walka z rozprzestrzeniającym się na pokładzie ogniem i wdzierającą przez podziu­ rawione poszycie burty wodą trwała dwie godziny, nie została jednak uwieńczona powo­ dzeniem. Ostatecznie więc nowo sprawujący dowództwo oficer wezwał na pomoc znajdu­ jący się w pobliżu trawler „Northern Gem”, zanim ten jednak zdążył podejść, aby przejąć załogę niszczyciela, „Achates” nagle przewrócił się do góry dnem. Dwie trzecie jego załogi, dokładnie 81 ludzi, zostało jednak wyratowanych. Zatonięcie „Achatesa” było ostatnim z ważnych wydarzeń bitwy stoczonej przez słabe siły eskorty z dwoma potężnymi zespołami nieprzyjacielskimi i ostatecznie wygranej przez dwa lekkie krążowniki i dwa niszczyciele, które zdołały odpędzić dwa ciężkie krą­ żowniki wraz z pięcioma towarzyszącymi im niszczycielami. Szósty, duży niszczyciel „Friedrich Eckoldt”, został zatopiony, co całkowicie wyrównało straty brytyjskie, obejmu­ jące jeden mały niszczyciel i jeden trałowiec. Wycofując się przed słabszym przeciwnikiem, admirał Kummetz tak sprecyzował o godzinie 12:33 swą decyzję w dzienniku zdarzeń bojowych: Nieprzyjaciel wyraźnie zaangażował świeże siły wokół mej formacji. Ogólna sytuacja jest tak niepewna, iż jest niemożliwe skierować „Lutzowa" przeciwko konwojowi (operacja „Aurora") bez poważniejszego ryzyka. W tej chwili wydaje się pewne, że jeśli chodzi o moja część zespołu, to została ona zaatakowana przez co najmniej jeden, a być może przez dwa krążowniki nieprzyjacielskie.

„Grossadmiral jest chory i leży w łóżku” Jak już wspomniano, rano w dniu 1 stycznia 1943 roku brytyjskie radio nadało triumfalny komunikat o zwycięskiej bitwie konwojowej. Jeszcze tego dnia przemówił osobiście Winston Churchill, wysoko oceniając sukces odniesiony przez okręty eskorty

konwoju i eskadrę krążowników admirała Burnetta. Obaj też, ciężko ranny senior - officer eskorty, komandor Robert St. Vincent Sherbrooke, i równie dzielny kontradmirał Robert L. Burnett stali się bohaterami dnia. Pierwszy z nich otrzymał najwyższe brytyjskie od­ znaczenie bojowe za wyjątkową dzielność, Victoria Cross, drugi miał zapewnioną dalszą świetną karierę w Royal Navy. Podkreślono przy tym, co musiało być dla niemieckiej propagandy szczególnie przykrym wypomnieniem, że niedawno jeszcze, bo po wrześnio­ wej operacji przeciwko konwojowi PQ - 18, hitlerowskie radio i prasa wyolbrzymiając swój sukces szczególnie szydziły z Burnetta, nazywając go ein Admiral, der verlernt sein Lächeln3. Okazało się bowiem, że Burnett miał obecnie wystarczające powody, by śmiać się „całą gębą” i że sprawdziło się przysłowie, które mówi, że ten się śmieje najlepiej, kto śmieje się ostatni. W czasie, gdy w Wielkiej Brytanii święcono zwycięstwo w bitwie koło Wyspy Niedźwiedziej, operacja konwojowa nie była całkowicie zakończona. Tylko niszczyciel „Oribi”, który w sztormie stracił łączność z resztą eskorty konwoju, przebywał od 31 grudnia w Zatoce Kola; kolejno docierały tam inne rozproszone jednostki konwoju: w dniu 3 stycznia większość konwoju wraz z eskortą, a ostatni statek dopiero w dwa dni później. Pobyt w Zatoce Kola był zresztą tylko przejściowy, gdyż docelowym portem konwoju był Archangielsk. Uprzednio, w dniu 30 grudnia, opuścił Murmańsk powracający do Anglii konwój RA - 51, obejmujący 14 statków pod eskortą sześciu niszczycieli i pięciu mniejszych okrętów. W dniu 1 stycznia, już na Morzu Barentsa, przejęła nad nim pieczę eskadra krą­ żowników Burnetta, a potem dodatkowo - ciężkich krążowników kontradmirała Hamilto­ na. Dla wszelkiej pewności część Home Fleet, składająca się z pancerników „King George V”, „Howe”, lekkiego krążownika „Bermuda” i sześciu niszczycieli, zapewniła konwojo­ wi dodatkową osłonę. Bez przeszkód i bez strat dotarł on do portu przeznaczenia. Tymczasem, w przeciwieństwie do radosnego nastroju, jaki panował w Londynie, mieszkańcy Wilczej Jamy przeżywali ciężkie chwile; atak wściekłości Ftihrera dochodził do zenitu. Oczekiwany meldunek od admirała Kummetza wciąż nie nadchodził, co trudno już było wytłumaczyć koniecznością zachowania ciszy radiowej na morzu. Według wszel­ kich bowiem obliczeń „Admiral Hipper” powinien powrócić do bazy rankiem tego dnia. Jak się później okazało, tak też było w rzeczywistości, wystąpiły natomiast nowe prze­ szkody w przekazaniu meldunku, w wyniku zepsucia się dalekopisów i w rezultacie, gdy w południe rozpoczynała się konferencja Hitlera z gronem jego sztabowców, nadal brak było wyczerpujących informacji ze strony najbardziej zainteresowanych osób, a więc wspomnianego dowódcy zespołu ciężkich krążowników, admirała dowodzącego w Nor­ wegii i dowódcy Grupy Marynarki „Północ”. W tej sytuacji trudno się nawet dziwić, że Hitler omal nie eksplodował. Wezwany na konferencję, by zdać raport, a nie mający nic do powiedzenia wiceadmirał Krancke tak przedstawił początek zebrania: Poinformowałem Führern o braku łączności dalekopisowej. Odpowiedział, że to jest bezczelność, iż naczelny dowódca nie otrzymał żadnej informacji w 24 godziny po akcji, pod­ czas gdy Brytyjczycy wydali już dawno komunikat. W bardzo podekscytowanym stanie rozkazał 43

Admirał, który zapomina uśmiechu (niem.).

mi wysłać polecenie radiowe z żądaniem sprawozdania od naszych sił morskich. [...] Potem nastąpiły dalsze uwagi Führern, który był bardzo podniecony. Mówił o bezużyteczności dużych okrętów, o braku talentu i odwagi u wyższych dowódców morskich itd. Zrezygnowałem z ja­ kiejkolwiek próby tłumaczenia protestu.

Dopiero późnym popołudniem nadszedł tak długo oczekiwany meldunek i został przekazany Hitlerowi. Nie zawierał on żadnych pomyślnych informacji i podczas wie­ czornego zebrania Hitler ponownie wyraził swe oburzenie. Na dodatek otrzymał wiado­ mość o kłopotach, jakie wystąpiły w rejonie śródziemnomorskim, również z zakresu ma­ rynarki, i to jeszcze bardziej umocniło go w negacji osiągnięć Kriegsmarine. Histerycznie krzycząc oświadczył, że duże okręty nawodne Kriegsmarine powinny zostać wycofane ze służby i że z wyjątkiem tych jednostek, które mogą okazać się użyteczne dla szkolenia przyszłych załóg dla U - Bootów, wszystkie większe okręty zostaną pocięte na złom. Następnie zażądał przybycia Raedera do Wilczej Jamy w celu zdania przez niego szczegółowego raportu. Admirał Krancke, który przekazywał ten rozkaz Führera, usłyszał w odpowiedzi od jednego z najbliższych współpracowników Raedera, że „Grossadmiral jest chory i leży w łóżku”. Następnego dnia zaś z Oberkommando der Kriegsmarine w Berlinie nadeszła uzupełniająca informacja, że Raeder potrzebuje nieco czasu na zebranie dokładnych sprawozdań i że przybędzie do Kwatery Głównej w dniu 6 stycznia. Już po wojnie admirał Raeder w taki sposób, słusznie czy niesłusznie, zrelacjo­ nował to, co jego zdaniem zaszło w Wilczej Jamie w krytycznych dniach 31 grudnia 1942 i 1 stycznia 1943 roku: Führer otrzymał całkowicie nieistotne i niezadowalające sprawozdanie z tej sprawy44 i stał się w najwyższym stopniu podekscytowany, a do stanu tego poważnie przyczyniły się nie­ taktowne uwagi świeżo wyznaczonego reprezentanta marynarki w Głównej Kwaterze, wice­ admirał Kranckego45. Tej samej nocy Hitler oświadczył swym bliskim współpracownikom, że jest całkowicie przeciwny użyciu wielkich okrętów do podobnych operacji. [...] Te swoje poglądy kazał zapisać w oficjalnym dzienniku wojennym jako jego nieodwołalną decyzję w tej sprawie. Telefoniczną drogą otrzymałem rozkaz niezwłocznego złożenia raportu w Kwaterze Głównej Hitlera, ale prosiłem o usprawiedliwienie mnie aż do chwili, w której będę dysponował po­ trzebnymi i wiarygodnymi informacjami.

Tak więc decydująca rozmowa Hitlera z Raederem została o kilka dni odroczona, przy czym admirałowi chodziło nie tylko o zebranie niezbędnych materiałów, ale i o pew­ ną zwłokę, gdyż - jak sam to później stwierdził - liczył na to, że Hitler ochłonie po pierw­ szych atakach wściekłości i będzie zdolny do bardziej obiektywnego przedyskutowania zaognionej sprawy. Nie przewidział wszakże, że w czasie kilku dni, o które przesunął swój przyjazd do Wilczej Jamy, „dywersję” przeciwko Kriegsmarine będzie uprawiał dowódca Luftwaffe, marszałek Rzeszy Göring. Jak wynika z wypowiedzi różnych uczestników konferencji sztabowych Hitlera, nie darzył już on w tym czasie Góringa takim uznaniem, 44 Tzn. z przebiegu bitwy koło Wyspy Niedźwiedziej. 45 Trudno sprecyzować, jakie „nietaktowne uwagi” Kranckego Raeder miał na myśli.

jak w poprzednich latach, a przeciw­ nie, nawet byl wyraźnie zadowolony, gdy ktoś zdołał grubemu I lermannowi dopiec, to jednak tym razem argumen­ ty marszałka trafiły na podatny grunt. Tak więc Góring wskazywał, że cenne eskadry Luftwaffe muszą przebywać w Norwegii tylko po to, aby chronić flotę nawodną Kriegsmarine. Twier­ dził, że Luftwaffe lepiej i skuteczniej wykonałaby te zadania, które powie­ rza się tej flocie, i że jako pełnomoc­ nik rządu Rzeszy do spraw wykonania planu czteroletniego byłby bardzo zadowolony, gdyby wielkie okręty poszły na złom, co wydatnie pokryłoby potrzeby przemysłu zbroje­ niowego na stal. Tymczasem Raeder starannie zbierał materiały, które miały mu ułatwić rozmowę /, I litlerem. Między innymi było to: sprawozdanie wiceadmirała Kummetza, a przede wszystkim oświadczenie dowódcy floty admirała Schniewinda, w którym stwierdzał on, co następuje: Moim zdaniem dowódca eskadry przeprowadzit operację „Regenbogen" rozsgdnie, logicznie i rezolutnie. Koncepcja ogólna zadania i jego wykonania zależą od napotkanych warunków taktycz­ nych, zwłaszcza biorąc pod uwagę znaczenie przypisywane konieczności ograniczenia ryzyka. Należy więc zaakceptować decyzje powzięte przez dowódców okrętów. Zajęcie innego stano­ wiska byłoby z ich strony - z punktu widzenia taktycznego - sprzeczne z przyjętymi regułami i mogłoby pociągnąć za sobą ryzyko. Było to oczywiste od początku akcji. Końcowy sukces wymknął się z rąk dowódcy eskadry z powodu wyjątkowych okoliczno­ ści. Z drugiej strony pragnę raz jeszcze podkreślić, że istotny sukces - zwłaszcza w trudnych warunkach taktycznych zimy polarnej - może być osiągnięty tylko śmiałością i lekceważeniem ryzyka, zresztą niemożliwym do niedocenienia. Dowódcy eskadry winno się zapisać na dobro uzyskanie ważnego sukcesu strategiczne­ go, niezależnie od kwestii sukcesów taktycznych. Nieprzyjaciel otrzymał nowy dowód naszego zdecydowania w zwalczaniu konwojów do Murmańska i będzie zmuszony do zaangażowania nowych sit nawodnych w celu ochrony tych konwojów. Trzeba także podkreślić ważny efekt moralny, jaki to spotkanie wywarło na załogach okrętów.

W oświadczeniu tym bardzo ważne były z pewnością dla Raedera dające się odczytać i w tekście, i między wierszami stwierdzenia, że droga do uzyskania istotnego sukcesu w podobnych akcjach wiedzie przez wykorzystanie elementów ryzyka, a tego jak wiadomo Hitler zawsze kazał unikać, jak również, iż tylko jak najczęstszy udział w po­ dobnych operacjach, działający podbudowujące na morale załóg, może wieść do sukce­ sów. Z drugiej zaś strony nawet brak konkretnego sukcesu taktycznego jest pozytywnym

zjawiskiem strategicznym, gdyż zmusza stronę przeciwną do stałego zwiększania sił anga­ żowanych w ochronę konwojów. Uzbrojony w ten i wiele innych dokumentów Raeder wyruszył wreszcie do Wil­ czej Jamy, nie zdając sobie jednak sprawy z tego, że Hitler nawet nie zechce rzucić okiem na przywiezioną przez niego dokumentację. Hitler bierze rozbrat z Raederem Decydująca rozmowa Hitlera z Raederem odbyła się w dniu 6 stycznia 1943 roku wieczorem w Wilczej Jamie. Uczestniczyli w niej feldmarszałek Keitel oraz dwaj sekreta­ rze, notujący każde słowo wypowiedziane przez Hitlera, który był właściwie jedynym mówcą podczas tej konferencji. Podczas półtoragodzinnego przemówienia, wygłaszanego chwilami bardzo pod­ niesionym głosem i sprawiającego wrażenie zwykłego „rugania” niesfornego ucznia przez profesora, który stracił nad sobą panowanie, Hitler nakreślił historię pruskiej i niemieckiej marynarki od połowy minionego stulecia, przechodząc potem obszerniej do omawiania aktualnych problemów. Jakby zapominając o tym, że to on sam nakazywał przesadną ostrożność i powstrzymywanie się od wszelkiego ryzyka przy akcjach podejmowanych przez duże okręty, za­ rzucił swym admirałom, że zbyt starannie liczą własne siły, w przeciwieństwie do nieprzyjaciela, zanim zdecydują się na akcję bojową. Twierdził, że niemiecka armia lądowa nie kieruje się takimi założeniami i że on sam jako żołnierz wymaga stanowczo, aby bitwa, skoro do niej dojdzie, została toczona aż do skutku. W obecnej krytycznej sytuacji - pamię­ tajmy, ze Hitler mówił to w obliczu nieuchronnie oczekującej Niemcy strasznej klęski stalingradzkiej - cały potencjał militarny państwa, wszyst­ kich ludzi i sprzęt wojenny trzeba włączyć do walki i dlatego nie sposób sobie pozwolić na to, aby wielkie okręty nawodne całymi miesiącami stały bezużytecznie na kotwicach. Nie dość, iż same są bezczynne, to jeszcze wymagają stałej ochrony sil powietrznych i licznych małych jednostek patrolowych. To samo, twierdził dalej Hitler, odnosi się do wypadku ewentualnego zaatakowania przez nieprzyjaciela Norwegii (myśl o tym stanowiła idee fixe Hitlera), gdyż wtedy Luftwaffe może być tam bardziej użyteczna atakując przeciwników, aniżeli zużywając swe siły na ochronę własnej floty nawodnej Jak dotąd, zdaniem Führera, lekkie siły nawodne spisywały się w akcjach bojo­ wych bez zarzutu. Kiedy jednak duże okręty są na morzu, małe muszą im towarzyszyć. W ten sposób duże nie zapewniają ochrony małym okrętom, ale jest wręcz przeciwnie. Jak

widać, mówca wykazał tu całkowitą ignorancję w zasadach prowadzenia wojny morskiej. Nawet dla laika winno być zupełnie oczywiste, że nie po to kosztem ogromnych nakładów finansowych buduje się wielkie okręty nawodne, aby miały one zapewniać ochronę lekkim jednostkom. Także na Bałtyku coraz trudniej znaleźć zajęcie dla wielkich okrętów nawodnych z uwagi na jego zaminowanie. Obrona wybrzeża natomiast może skutecznie wykorzystać wszelkie działa posiadane przez te okręty, między innymi do zwalczania prób nieprzyja­ cielskiej inwazji. Dlatego też on, Hitler, podejmuje decyzję o wycofaniu ze służby i pocię­ ciu na złom dużych okrętów nawodnych, przy czym nie należy tego uważać za degradację tej części marynarki, ale nakaz wynikający z ewolucji metod walki. Analogią do tego może być wycofywanie z sił lądowych jednostek kawalerii na rzecz broni pancernej. Po­ dobnie zresztą i we flocie włoskiej używa się załóg pancerników i krążowników do obsa­ dzania niszczycieli. W końcu Hitler skierował do Raedera cztery grupy pytań, życząc sobie opraco­ wania na nie dokładnej odpowiedzi. 1. Czy należy budować uprzednio zaplanowane trzy lotniskowce i czy inne okręty mo­ głyby zostać przebudowane do tego celu? Czy krążowniki „Admiral Hipper" i „Prinz Eugen", z uwagi na ich większą szybkość, nadają się lepiej do przebudowy na lotniskowce, aniżeli „LÜtzow" i „Admiral Scheer", które maja za to większy zasięg działania? Czy, gdyby ostatnio wy­ mienione zostały przebudowane i otrzymały dłuższe kadłuby, zwiększyłoby to ich szybkość i umożliwiło zainstalowanie dłuższego pokładu startowego? 2. Gdzie na lądzie najlepiej zużyć ciężkie działa tych okrętów? 3. W jakiej kolejności należy wycofać ze służby ciężkie jednostki? Przypuszczalnie pierw­ szym na tej liście winien być„Gneisenau", który i tak nie zostałby wyremontowany przed koń­ cem 1944 roku, jako następne okręty, które obecnie są w remontach lub ich wymagają. Załogi tych okrętów pozostaną nadal w Kriegsmarine. 4. Czy program rozbudowy floty podwodnej może być rozszerzony i przyśpieszony, jeśli wycofa się ze służby duże okręty? Głównodowodzący Kriegsmarine winien przygotować memo­ randum w tej sprawie, zawarte zaś w nim wnioski będą historycznej wartości.

-

W czasie całego monologu Hitlera Raeder właściwie nie miał w ogóle okazji do zabierania głosu. Dopiero po sformułowaniu końcowych zapytań Grossadmiral zabrał głos. Najpierw zapytał, czy „Schamhorst” i „Prinz Eugen” mają zostać skierowane do baz norweskich, co Hitler skwapliwie potwierdził, mówiąc, że Norwegia winna być broniona tak silnie, jak to tylko jest możliwe. Z kolei Raeder zwrócił się do Hitlera ze słowami: Mein Führer, czy mogę prosić o rozmowę w cztery oczy? Hitler wyraził na to zgodę, wobec czego Keitel i dwaj stenotypiści opuścili pokój. Wtedy Raeder zdał Hitlerowi krótką relację z wydarzeń zaszłych 31 grudnia na Morzu Barentsa i wyjaśnił przyczyny późniejszego braku informacji, ale Hitler zdawał się nie bardzo słuchać tych wyjaśnień. Zdając sobie sprawę z tego, że decyzja Hitlera w sprawie losu wielkich okrętów jest nieodwołalna, Raeder oświadczył, że nadal podtrzymuje stanowisko, które w sprawie użycia ciężkich sił nawodnych zawsze reprezentował. Ponieważ zaś widzi zasadnicze

różnice w koncepcjach strategicznych Fuhrera i jego własnych, wyciąga stąd jedyny moż­ liwy do przyjęcia wniosek, iż sposób, w jaki dotąd prowadził działania wojenne na morzu, nic zyskał aprobaty I litlera. Dlatego też nie czuje się na siłach pozostać na swym stanowi­ sku. I litler, który nie spodziewał się takiego obrotu rzeczy, zaczął protestować, ale tym Raeder okazał się bardzo stanowczy. Niewątpliwie odgrywała tu także rolę jego ura­ żona ambicja, gdyż - jak stwierdził później w swych wspomnieniach - Hitler w swej mowie „oskarżycielskiej” zupełnie stracił panowanie nad sobą i posunął się w zarzutach tak daleko, jak nigdy dotąd tego w obecności Raedera nie zrobił. Świadkami tego upoko­ rzenia admirała, służącego Hitlerowi wiernie od dziesięciu lat, były osoby postronne, w tym dwóch stenotypistów. Dlatego też decyzja Raedera była nieodwracalna. - Mein Ftlhrer, nie mogę dłużej pozostać na stanowisku, skoro straciłem pańskie zaufanie. Mam zresztą już 67 lat i moje zdrowie pozostawia wiele do życzenia; główno­ dowodzącym marynarki powinien być ktoś młodszy i pełen sił. Hitler widząc, że rozbrat z Raederem jest nieunikniony, poprosił go o wytypowa­ nie dwóch kandydatów na jego stanowisko, następnie zaś uzgodnił z Raederem okoliczno­ ści, w jakich ma nastąpić jego dymisja. Chodziło bowiem o to, aby w tych ciężkich dla III Ihzeszy chwilach, w których inicjatywa wyraźnie przechodziła w ręce Związku Radziec­ kiego i aliantów zachodnich, kiedy nieuchronnie z tygodnia na tydzień spodziewano się ostatecznej klęski w Stalingradzie, nie potęgować złych nastrojów i rozczarowań, jakich Niemcom ostatnio nie brakowało. Uzgodniono więc, że oficjalne zdymisjonowanie Raede­ ra nastąpi w dziesiątą rocznicę objęcia przez Fuhrera władzy w Niemczech, tj. w dniu 30 stycznia 1943 roku. Dodatkowo zaś, aby nie wywoływać wrażenia całkowitego odsunięcia Raedera od służby czynnej w Kriegsmarine, ustalono, że otrzyma on stanowisko admirała - inspektora marynarki. /, dwóch zaproponowanych 1liderowi w dniu 15 stycznia 1943 roku kandydatów: dowódcy Grupy Marynarki „Północ” generała - admirała Carlsa i dowódcy floty podwod­ nej admirała Dónitza, 1litler wybrał tego drugiego, choć był on młodszy rangą i starszeń­ stwem od wielu innych niemieckich admirałów. Znaczyło to, że flota podwodna ma być odtąd głównym faktorem wojny morskiej.

„Zloty” epilog po czterdziestu latach Jeden z omawianych w tej książce wydarzeń wojennych, zdawałoby się całkowi­ cie już zapomniane, niespodziewanie powróci­ ło na łamy gazet i czasopism całego świata, szczególnie zaś w państwach, których floty brały udział w bitwach konwojowych na arktycznej trasie. Sprawa dotyczyła brytyjskiego krążownika „Edinburgh”, który powracając z konwojem QP - 11 z Murmańska do Wielkiej Brytanii został w dniu 2 maja 1942 roku zato­ piony na Morzu Barentsa. Dopiero niedawno

wyszło na jaw, że okręt ten zatonął z dużym ładunkiem złota, którym ZSRR płacił Wiel­ kiej Brytanii za dostawy wojenne. I właśnie kwestia wydobycia 5,5 tony złota o niebaga­ telnej wartości 90 milionów dolarów była niedawno przedmiotem zainteresowania opinii publicznej, nie mówiąc już o rządach zainteresowanych państw. Próby wydobycia złota z krążownika „Edinburgh” podejmowane były już daw­ niej, m in. przez ekipy radzieckie, brytyjskie, norweskie i kanadyjskie, jednakże bez po­ wodzenia. Także różne firmy „pirackie” usiłowały dobrać się do zatopionego skarbu, ale i one nie potrafiły nic zdziałać, zwłaszcza że radzieckie samoloty i patrolowce pilnowały, jak tylko pogoda na to pozwalała, aby niepożądani intruzi nie penetrowali tam podmor­ skich głębin. Operacja wydobycia cennego ładunku z kadłuba krążownika była niezwykle trudna i niebezpieczna z dwóch zasadniczych względów: wielkiej głębokości (około 260 metrów), na jakiej spoczywa wrak „Edinburgha”, i przenikliwego zimna wody o lodowatej wprost temperaturze, uniemożliwiającej nurkom dłuższe tam przebywanie. Ponadto prace wydobywcze mogły być prowadzone jedynie przez kilka miesięcy w roku, od schyłku wiosny do początku jesieni, z uwagi na niebezpieczeństwo silnych sztormów, a potem pływającej kry bądź paku lodowego. Jeszcze kilkanaście lat temu operacja taka byłaby niemożliwa z przyczyn tech­ nicznych. Postęp w dziedzinie prac podwodnych, prowadzonych w ostatnich latach na wielką skalę, umożliwił teraz zastosowanie najnowocześniejszych metod technicznych przy próbie wydobycia złota z dna Morza Barentsa. Podjęło ją, za zgodą rządów Związku Radzieckiego i Zjednoczonego Królestwa, brytyjskie przedsiębiorstwo „Jessop Marine Recoveries” z Yorkshire. Jego dyrektor ope­ racyjny James Ringrose jest kolegą z tego samego rocznika Szkoły Marynarki Wojennej i przyjacielem brytyjskiego następcy tronu, księcia Karola, co ponoć było nie bez wpływu na wybór tej właśnie a nie innej firmy. Tak czy owak „Jessop Marine Recoveries” przy­ stąpiło do tego ogromnego przedsięwzięcia, inwestując duże pieniądze, skoro koszt wydo­ bycia złota oceniono ponoć na 4 miliony dolarów. Umowa przewidywała, że rząd radziec­ ki otrzyma dwie trzecie, a brytyjskie - jedną trzecią wydobytego złota; obie strony miały pokryć koszty operacji plus niebagatelny zapewne (bliżej nie znany) zarobek firmy „Jessop Marine Recoveries”. Zanim ratownicy przystąpili do pracy, wyłonił się nieprzewidywalny kłopot. Mianowicie wrak krążownika „Edinburgh”, który stał się zbiorową „trumną” około 30 brytyjskich marynarzy, został swego czasu uznany przez rząd JKMości za „grób wojen­ ny”, podlegający specjalnej pieczy instytucji o nazwie War Graves Commision (Komisja Grobów Wojennych), będącej odpowiednikiem naszej rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. Otóż dawni marynarze z „Edinburgha”, a zatonięcie krążownika przeżyło około 750 ludzi, zaprotestowali przeciwko zamierzonej operacji. W oświadczeniu brytyj­ skiego stowarzyszenia kombatantów znalazły się m.in. słowa: „Zginęli tam dzielni ludzie. Zostawcie ich w spokoju”. Apel ten nie znalazł jednak zrozumienia u brytyjskich władz i operacja doszła do skutku. Rozpoczęto ją w przeddzień 39 rocznicy zatonięcia „Edinburgha”, 1 maja 1981 roku. Tego dnia wyruszył w rejs na Morze Barentsa ratowniczy statek „Zammtor”, aby po przybyciu na miejsce prac podwodnych ustalić, przy pomocy uprzednio wybudowanych

na przeciwległym wybrzeżu Norwegii stacji pomiarowych, gdzie spoczywa wrak krążow­ nika. W dniu 10 maja opuszczono na dno morza pojemnik za zdalnie kierowanymi kame­ rami telewizyjnymi, przekazującymi na zainstalowany na pokładzie „Zammtora” koloro­ wy monitor obraz wszystkiego, co znalazło się w zasięgu kamer. Obraz ten był równocze­ śnie rejestrowany na taśmie wideo. Po pięciu dniach przeszukiwań dna wrak „Edinburgha” został odnaleziony. Okazało się, że krążownik leży na lewej burcie, odsłaniając prawą. W obie burty został trafiony torpedami podczas akcji wojennej i teraz odsłoniętym otworem nurkowie mieli przedostać się do wnętrza. Korzystając zaś z tego, że bliźniak „Edinburgha” - „Bel­ fast”, zakotwiczony jest na Tamizie jako okręt - muzeum, nurkowie zapoznali się dokład­ nie z pomieszczeniami krążownika, ustalając najprostszą drogę do magazynu amunicyjne­ go, w którym przed blisko czterdziestu laty zostało złożone złoto. Przy okazji przypomniano, że złoto pakowane było w drewnianych skrzynkach, które radzieccy żołnierze wnosili w Murmańsku na pokład okrętu. Ani oni, ani członkowie brytyjskiej załogi nie wiedzieli, co się w skrzynkach znajduje, do chwili, w której jedna z nich upadła i rozbiła się, po czym wysypały się złote sztabki... Po przybyciu na miejsce, w którym spoczywa „Edinburgh”, 25 - osobowej ekipy nurków na niemieckim statku ratowniczym „Stephanieturm”, wydzierżawionym za kwotę 60 tysięcy dolarów dziennie, zaczęła się właściwa praca. Przed przystąpieniem do pod­ wodnych działań nurkowie przebywali w specjalnych kabinach o obniżonym ciśnieniu, po czym byli opuszczani na dno, tuż obok wraku, w podwodnych dzwonach ratowniczych. Z dzwonów mieszczących po dwu nurków, pracujących na zmianę, przechodzili potem do pomieszczeń wraku. Aby dojść do komory ze skarbem, nurkowie musieli wycinać specjal­ nymi palnikami drogę wśród porozdzieranych wybuchem torpedy blach, a potem... Potem znaleziono złoto. Drewniane skrzynki dawno zbutwiały i rozleciały się, sztabki zaś były pokryte smarami, ropą i szlamem. Po usunięciu jednak grubej warstwy brudu zabłysnął kruszec najszlachetniejszej próby: na każdej sztabce były odbite trzy dziewiątki i pań­ stwowe godło ZSRR. Do nastania jesiennych sztormów, które w październiku zmusiły ekipę do prze­ rwania operacji, wydobyto 430 sztabek: 34 pozostały jeszcze we wnętrzu wraku do wiosny przyszłego roku. Odzyskane sztabki zostały przewiezione do Murmańska, gdzie dokonano rozliczenia. Dwie trzecie odzyskanego złota pojechały koleją do radzieckiego skarbca państwowego, resztę zabrał statek dla rządu brytyjskiego. Kilka (ile?) milionów dolarów otrzymało przedsiębiorstwo „Jessop Marine Recoveries”. I w ten sposób po blisko czterdziestu latach dobiegł końca (nie licząc owych 34 sztabek) „złoty” epilog jednego z dramatycznych wydarzeń II wojny światowej. Post scriptum. Informacje na temat zasady podziału wydobytego złota były już uprzednio różnie podawane przez środki przekazu. Uważany za solidne źródło wiadomości mie­ sięcznik „Marinę Rundschau” podał (1981 nr 12, s. 678) jeszcze inne proporcje podziału. Otóż 45% przypaść miało brytyjsko - niemieckiej spółce ratowniczej, z czego wynikało­ by, że firma „Jessop Marine Recoveries” dopuściła właściciela specjalnego statku ratow­ niczego „Stephanieturm” do udziału w zyskach. Reszta, czyli 55%, pozostała do dyspozy­ cji ZSRR i Wielkiej Brytanii, w proporcji: dwie trzecie dla rządu radzieckiego, a jedna

trzecia dla brytyjskiego towarzystwa asekuracyjnego, które swego czasu ubezpieczyło transport złota.