Praktyczny Elektronik 2000-08

NR IND 372161

WWW.PE.COM.PL

nr

8’2000 (97)

CENA 4,80 PLN

Aktywny korektor korektor basó bas ów Pomiar pojemnoœ pojemnoœci kondensator ondensatoró ów elektrolitycznych elektr olitycznych Wzmacniacz mocy do subwoofera Wykr ykrywacz ywacz metali Przestrojenie g³ Przestrojenie g³owicy w radioodbiorniku radioodbiorniku Elizabeth Zwrotnice i filtry Zwrotnice filtry g³oœnik nikowe owe

ISSN 1232-2628

Architektura wewnętrzna oparta na rejestrach. Bogaty i łatwy w użyciu zestaw instrukcji. Łatwe przełączanie kontekstowe rejestrów roboczych. Power On Reset (POR), Voltage Brown−out Detect (VBO), 2 komparatory, 7 poziomów przerwań (wektoryzowane), ROM protect, RAM protect. Sprzętowy wybór ograniczenia emisji EMI. Duża rodzina układów ułatwia swobodny wybór.

Eurodis Microdis Electronics Sp. z o.o. • Wrocław: ul. Sudecka 74, 53−129 Wrocław, tel. +71 3675741, fax +71 3677254 • Warszawa: tel. +22 8639014, fax +22 8639014 • Sosnowiec: tel. +32 2936758, fax +32 2936759 • Gdańsk: tel. +58 5524816, fax +58 5543113 • e−mail: [email protected] •www.eurodis.com •www.eurodis.com.pl

Zwyk³a karta graficzna Kupi³em niedawno kartê graficzn¹ do komputera. Niezmiernie zaskoczy³a mnie jej doœæ niska cena, tylko 102 z³. Zacz¹³em przygl¹daæ siê temu kawa³kowi elektroniki i technologii. P³ytka drukowana czterowarstwowa, z mikroowierceniami, czyli otworami o œrednicy ok. 0,5 mm. Na samej p³ytce mieœci siê kilka uk³adów, w tym dwie pamiêci RAM uk³ad specjalizowany z procesorem, jakieœ dwie koœci pomocnicze. Oprócz tego garœæ elementów dyskretnych i oczywiœcie elementy mechaniczne: „œledŸ” i gniazda. Wszystko to razem kosztuje nieca³e 25$. Karta przyjecha³a do nas z dalekiego wschodu. S¹dzê, ¿e transport, c³a i inne op³aty wraz z mar¿¹ handlow¹ wynosz¹ oko³o po³owê ceny karty. Zatem u producenta loco brama zak³adu urz¹dzenie to kosztuje nie wiêcej ni¿ 13$. Co najbardziej w tym wszystkim zadziwia, to niewielka cena zbytu. Wszak wychodzi po 2$ za „koœæ”, a reszta jest za darmo. Podejrzewam, ¿e produkcja jest w pe³ni zautomatyzowana, ale przecie¿ s¹ tam ludzie, choæby do pilnowania ca³ego „ba³aganu”. Zysk na produkcji tej karty wynosi góra 1÷2$. Wprost niewiarygodne, przy kosmicznej technologii zastosowanej do wyprodukowania tej karty. Warto te¿ wspomnieæ, ¿e producenci podzespo³ów zamontowanych na tej karcie te¿ musz¹ z czegoœ ¿yæ, a myœlê, ¿e ¿yj¹ nieŸle skoro staæ ich na tak kosztowne inwestycje jak budowa fabryk pó³przewodników lub kart graficznych. Przeciwieñstwem tego jest lot z Europy do Nowego Jorku samolotem Cocnord za jedyne 10000$. Aby wybraæ siê w tak¹ podró¿ trzeba wyprodukowaæ co najmniej 5000 kart video. Mo¿na jednak przypuszczaæ, ¿e takie karty produkowane s¹ jak kapsle do butelek od piwa, a serie produkcyjne osi¹gaj¹ miliony a mo¿e dziesi¹tki milionów sztuk. Wtedy z jednego dolara zysku powstaj¹ miliony i dziesi¹tki milionów dolarów.

Aktywny korektor basów .....................................................6 Konwerter UKF FM ............................................................10 Zwrotnice i filtry g³oœnikowe..............................................13 Przestrojenie g³owicy UKF odbiornika radiowego Elizabeth Hi–Fi ................................17 Kupon zamówieñ na p³ytê CD–PE1 i prenumeratê .............19 Karta zamówieñ na p³ytki drukowane................................20 Katalog Praktycznego Elektronika – Stabilizator LM 317 ........................................................21 Gie³da PE...........................................................................23 Impulsowy wykrywacz metali ............................................25 Pomiar pojemnoœci kondensatorów elektrolitycznych .........29 Wzmacniacz mocy do subwoofera......................................32 Pomys³y uk³adowe – polaryzacja wzmacniaczy operacyjnych przy pojedynczym napiêciu zasilania ............35 Oscyloskop cyfrowy zmiany i uzupe³nienia .........................36 Wykaz p³ytek drukowanych uk³adów programowanych i innych elementów................................38 Pomys³y uk³adowe – dodatkowy zasilacz

Redaktor Naczelny Dariusz Cichoñski

napiêcia ujemnego ............................................................41 Ciekawostki ze œwiata ........................................................43

P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zaliczeniem pocztowym. Orientacyjny czas oczekiwania wynosi 3 tygodnie. Zamówienia na p³ytki drukowane, uk³ady programowane i zestawy prosimy przesy³aæ na kartach pocztowych, na kartach zamówieñ zamieszczanych w PE, faksem lub poczt¹ elektroniczn¹. Koszt wysy³ki wynosi 8 z³ bez wzglêdu na kwotê pobrania. W sprzeda¿y wysy³kowej dostêpne s¹ archiwalne numery "Praktycznego Elektronika", wykaz numerów na stronie 20. Kserokopie artyku³ów i ca³ych numerów, których nak³ad zosta³ wyczerpany wysy³amy w cenie 2,50 z³ za pierwsz¹ stronê, za ka¿d¹ nastêpn¹ 0,50 z³ + koszty wysy³ki. Adres Redakcji: „Praktyczny Elektronik” ul. Jaskó³cza 2/5 65-001 Zielona Góra tel/fax.: (0-68) 324-71-03 w godzinach 800-1000 e-mail: [email protected]; http://www.pe.com.pl Redaktor Naczelny: mgr in¿. Dariusz Cichoñski Z-ca Redaktora Naczelnego: mgr in¿. Tomasz Kwiatkowski Redaktor Techniczny: Pawe³ Witek ©Copyright by Wydawnictwo Techniczne ARTKELE Zielona Góra, 1999r.

Zdjêcie na ok³adce: Ireneusz Konieczny Druk: Zak³ady Graficzne „ATEXT” Gdañsk Artyku³ów nie zamówionych nie zwracamy. Zastrzegamy sobie prawo do skracania i adjustacji nades³anych artyku³ów. Opisy uk³adów i urz¹dzeñ elektronicznych oraz ich usprawnieñ zamieszczone w „Praktycznym Elektroniku” mog¹ byæ wykorzystywane wy³¹cznie do potrzeb w³asnych. Wykorzystanie ich do innych celów, zw³aszcza do dzia³alnoœci zarobkowej wymaga zgody redakcji „Praktycznego Elektronika”. Przedruk lub powielanie fragmentów lub ca³oœci publikacji zamieszczonych w „Praktycznym Elektroniku” jest dozwolony wy³¹cznie po uzyskaniu zgody redakcji. Redakcja nie ponosi ¿adnej odpowiedzialnoœci za treœæ reklam i og³oszeñ.

4

Elektroakustyka

8/2000 ny, a wzmacniacze wyposa¿aj¹ w ró¿nego rodzaju „dopalacze” dla basów. Na pierwszy rzut ucha daje to efekt. Ale wprawiony meloman od razu po³apie siê, ¿e brzmienie takich „katarynek” nie jest takie jak powinno byæ. Wystarczy wybraæ siê na dowolny koncert, nawet kiepskiej kapeli, posiadaj¹cej nienajlepszy sprzêt a tak¿e nienajlepszego realizatora aby us³yszeæ brzmienie „koncertowe”, z soczystymi basami, które jednak s¹ ostre, a mocne uderzenie stopki odbiera siê jako ucisk na klatce piersiowej. Takie basy bardzo rzadko mo¿na spotkaæ w domu. Wszystkiemu s¹ winne zestawy g³oœnikowe. Za dobrej jakoœci zestaw mo¿na uznaæ taki, którego pasmo przenoszenia zaczyna siê od 45 Hz, bardzo dobry oznacza 35 Hz wyœmienity poni¿ej 30 Hz. Oczywiœcie odnosi siê to do rzetelnych danych podawanych przez producenta zestawu (co dzisiaj jest rzadkoœci¹). Dobre przenoszenie niskich czêstotliwoœci wymaga stosowania du¿ych g³oœników niskotonowych a zatem moc tego typu zestawów z regu³y przekracza 100 W. Czêsto kupuj¹c kolumny w pierwszej chwili zachwyceni jesteœmy ich brzmieniem. Po kilku jednak dniach lub tygodniach dochodzimy do wniosku, ¿e jednak coœ im brakuje. Sam posiadam bardzo dobry zestaw g³oœnikowy BOLERO 200 polskiej produkcji i czêsto spotykam siê z opiniami osób które maj¹ okazjê pos³uchaæ tych kolumn, ¿e s¹ one doskona³e (wed³ug mnie prawie doskona³e). Ucho i ca³y zmys³ s³uchu nie jest precyzyjnym analizatorem widma, miernikiem poziomu, ani innym precyzyjnym mechanizmem. Posiada ono jednak doskona³¹ mo¿liwoœæ przeprowadzenia porównania.

Aktywny korektor basów W zestawie elektroakustycznym najwa¿niejsz¹ rolê odgrywaj¹ zestawy g³oœnikowe, nazywane tak¿e kolumnami. Fakt ten jest z regu³y ma³o doceniany przez wiêkszoœæ melomanów. Nawet ci, którzy wydaj¹ spore pieni¹dze na sprzêt bardziej kieruj¹ siê parametrami i wygl¹dem urz¹dzeñ elektronicznych ni¿ jakoœci¹ i brzmieniem kolumn. Artyku³ przedstawia uk³ad aktywnego korektora basów mog¹cy poprawiæ odtwarzanie najni¿szych tonów. Stosowanie korektora basów nie jest kosztowne i w zasadzie nie wymaga przerabiania wzmacniacza.

Kilkadziesi¹t lat temu domowe zestawy g³oœnikowe nie mia³y problemów z odtwarzaniem czêstotliwoœci œrodkowych, natomiast tony niskie i wysokie by³y upoœledzone. Rozwój produkcji g³oœników kopu³kowych wyeliminowa³ problemy z wy¿szymi czêstotliwoœciami pasma akustycznego. Dziœ ka¿da dobrej klasy kolumna posiadaj¹ca g³oœnik kopu³kowy odtwarza bez zastrze¿eñ tony wysokie. Zwi¹zane jest to z dopracowanymi konstrukcjami g³oœników kopu³kowych i ich stosunkowo niska cen¹. Problemy z tonami niskimi pozosta³y dalej nie rozwi¹zane. Dok³adniej mówi¹c mo¿na je rozwi¹zaæ stosuj¹c wysokiej jakoœci du¿e g³oœniki niskotonowe w odpowiednio du¿ych obudowach. Poci¹ga to za sob¹ niema³e koszty. Dalej zajmowaæ bêdziemy siê tylko czêstotliwoœciami niskimi, zak³adaj¹c ¿e „góra” jest dobra. Generalnie mo¿na powiedzieæ, ¿e im wiêksza kolumna tym lepsze odtwarzanie basów. Na rysunku 1 przedstawiono przyk³adowe charakterystyki przenoszenia g³oœnika niskotonowego o œrednicy 30 cm w funkcji czêstotliwoœci, dla ró¿nych wielkoœci obudowy. Charakterystyka oznaczona numerem 1 odpowiada obudowie za-

mkniêtej o objêtoœci ok. 150 dm3, a kolejne obudowie zamkniêtej o objêtoœci 90 dm3, 35 dm3 i 16 dm3. Z przebiegu charakterystyk widaæ wyraŸnie, ¿e ten sam g³oœnik sprawuje siê tym gorzej im obudowa jest mniejsza. Obudowa 16 dm3 jest wyraŸnie za ma³a dla tak du¿ego g³oœnika st¹d podbicie w okolicach czêstotliwoœci 100 Hz, które mo¿e ju¿ byæ zauwa¿alne. Twórcy ma³ych zestawów graj¹cych chc¹c obni¿yæ cenê stosuj¹ ma³e kolum[dB] 110

100

90

80 4

70

3

2 1

60 10

15

20

50

100

200

500

Rys. 1 Charakterystyki przenoszenia g³oœnika niskotonowego w zale¿noœci od czêstotliwoœci i wielkoœci obudowy

1k [Hz]

Korektor basów

08/2000 Przes³uchanie tej samej p³yty raz przy u¿yciu dobrych kolumn a raz przy kiepskich kolumnach od razu pozwala wychwyciæ ró¿nicê. Wszystko piêknie i ³adnie, ale co zrobiæ kiedy wpakowaliœmy ciê¿kie pieni¹dze w kolumny które nie zadowalaj¹ nas. Wyjœcia s¹ dwa jedno przedstawiono w Praktycznym Elektroniku PE 5/2000 w artykule pt. „Aktywny subwoofer”. Rozwi¹zanie to nadaje siê dla kolumn, którym nie jest w stanie pomóc ¿adna reanimacja, czyli takim których pasmo zaczyna siê powy¿ej 70÷90 Hz. W takim wypadku trzeba zbudowaæ dodatkow¹ kolumnê odtwarzaj¹c¹ tony najni¿sze. Przy okazji chcia³em podkreœliæ, ¿e s³uchanie samego subwoofera nie prowadzi do niczego ciekawego. Wydaje on tylko przeci¹g³e „jêki” i „pohukiwania”. Jego dzia³anie daje siê zauwa¿yæ dopiero przy wspó³pracy z normaln¹ kolumn¹ g³oœnikow¹, kiedy to muzyka zaczyna nabieraæ brzmienia i kolorytu. Drugie rozwi¹zanie to aktywna korekcja najni¿szych czêstotliwoœci. Rozwi¹zanie to nadaje siê do kolumn œredniej jakoœci, których dolna czêstotliwoœæ graniczna mieœci siê w przedziale 40÷70 Hz. Idea dzia³ania aktywnej korekcji basów polega na skompensowaniu spadku charakterystyki zespo³u g³oœnikowego przez aktywny uk³ad filtru pasmowoprzepustowego. Na rysunku 2 zamieszczono idealizowany przebieg charakterystyki kolumny (krzywa 1). Je¿eli charakterystykê przedwzmacniacza ukszta³tuje siê tak aby mia³a ona przebieg lustrzany (krzywa 2) to otrzyma siê p³ask¹ charakterystykê odtwarzania kolumn g³oœnikowych (krzywa 3). Oczywiœcie w praktyce takie idealne skompensowanie charakterystyki nie jest mo¿liwe. T¹ metod¹ mo¿na poszerzyæ pasmo przenoszenia ca³ego zestawu o 20, góra 30 Hz. W praktyce prawie, ¿e nie mo¿liwe jest zejœcie z charakterystyk¹ poni¿ej 30 Hz. Jako, ¿e uk³ad korektora jest prosty i doœæ tani mo¿na spróbowaæ co da siê osi¹gn¹æ na domowym zestawie. Na rysunku 3 zamieszczono przyk³adowy przebieg charakterystyki przenoszenia kolumny z otworem (krzywa 1) oraz kolumny z aktywn¹ korekcj¹ basów (krzywa 2). W warunkach domowych nie ma mo¿liwoœci dok³adnego przeprowadzenia kompensacji charakterystyki. Niezbêdna do tego jest komora bezechowa i ca³y uk³ad pomiarowy. Okazuje siê jednak, ¿e nad podziw dobre efekty mo¿na uzyskaæ

5

[dB] 20

10 2

3

0

1

–10

–20

–30 10

15

20

50

100

200

500

1k [Hz]

Rys. 2 Idealizowana charakterystyka czêstotliwoœciowa: 1) zespo³u g³oœnikowego, 2) przedwzmacniacza, 3) ca³ego zestawu

pos³uguj¹c siê tylko uchem, dobrym wzmacniaczem i p³ytami CD z bardzo dobrze nagran¹ muzyk¹. Do przeprowadzenia korekcji nie nadaj¹ siê zwyk³e regulatory barwy dŸwiêku, ani korektory graficzne. Korekcja tonów niskich we wzmacniaczu rozpoczyna siê bowiem od czêstotliwoœci rzêdu 800 Hz do 1 kHz. Maksimum podbicia przypada z regu³y na 100 Hz. Taki uk³ad regulacji bardziej wp³ywa na barwê dŸwiêku ni¿ na korekcjê charakterystyki przenoszenia kolumny. Prawdziwe (soczyste) basy le¿¹ w przedziale 30÷70 Hz i te czêstotliwoœci nale¿y korygowaæ. Podobnie zwyk³y korektor graficzny z regulacj¹ piêcio- lub siedmiopunktow¹ nie obejmuje interesuj¹cych nas czêstotliwoœci. Mo¿na pokusiæ siê o przeprowadzenie prób z korektorem dziesiêciopunktowym. Dobre efekty powinien natomiast daæ korektor dwudziestoi wiêcej punktowy, ale takie cacko jest w domach niezmiern¹ rzadkoœci¹.

Opis uk³adu Schemat uk³adu korektora zamieszczono na rysunku 4. Na wejœciu uk³adu znajduj¹ siê dwa filtry. Pierwszy z nich jest filtrem górnoprzepustowym a tworz¹ go elementy C1, R2. Czêstotliwoœæ za³amania filtru wynosi ok. 10 Hz. Drugim jest górnoprzepustowy o czêstotliwoœci za³amania 150 kHz. Za filtrami znajduje siê wtórnik napiêciowy US1A stanowi¹cy dopasowanie impedancji niezbêdne dla prawid³owej pracy kolejnego filtru dolnoprzepustowego trzeciego rzêdu. Nachylenie charakterystyki filtru jest bardzo strome i wynosi 18 dB/okt. Czêstotliwoœæ za³amania charakterystyki tego filtru wynosi 20 Hz. Filtr ten zrealizowano w uk³adzie aktywnym, ze wzmacniaczem operacyjnym US1B, tak wiêc w paœmie przepustowym nie wnosi on t³umienia. Rodzi siê pytanie dlaczego na samym wstêpie korektora basów zastosowano tak

[dB] 110

100

90

80 1

2

70

60 10

15

20

50

100

200

500

1k [Hz]

Rys. 3 Charakterystyka kolumny z otworem: 1) bez korekcji, 2) z korekcj¹

Korektor basów

8/2000 jeszcze bardziej np. do 75 kHz zmieniaj¹c kondensator C2 na 430 pF. Najwa¿niejsze jednak s¹ filtry górnoprzepustowe. Ucho i tak nie jest w stanie us³yszeæ dŸwiêków o czêstotliwoœciach poni¿ej 20 Hz, wiêc

WYL

7

US3B 6

R12 47k

R11 47k US5B

7

R10 100k P1P 47k

4

3

2

US4B

7

R5 390k

6

R4 22k

C3 100n

R3 56k

C4 100n

US1-US6 - TL082

R4 22k R3 56k

4

8

C2 220p

3

R2 47k

R1 4,7k WEP

C1 470n

C2 220p R2 47k WEL

2

4

2

US1A

8 3

R1 4,7k C1 470n

US4A

+

1

1

C3 100n +

R17 22k C12 22mF

C5 100n

R5 390k

5

6

5

C5 100n C4 100n

7 4

6

US6A

5

C8 1mF R9 US5A

8

1

68k +

R6 22k

R7

100W

22k

R8 C7*

C6* 1mF

47n

P1L 47k

R10 100k

6

5

US2B 4

US1B

1

US6B 2

3

C13 10mF 8 5

R16 22k C11 100n C10 22mF

5

R13 47k R12 47k

R11 47k 7 6

C8 1mF 100W

1

US2A 7

2

3

+

22k

8

R6

68k

R9

22k

R8 C6* 1mF R7

47n C7* +

R14 100k

C9 10mF

R14 100k 4

US3A 3

2

+

R13 47k

8

1

C9 10mF

KANA£ LEWY

Rys. 4 Schemat ideowy aktywnego korektora basów

T

T

T

+12÷35V

R15 33W

T

T

WYP

za jego pasmem. Szerokoœæ pasma przenoszenia wzmacniacza mocy powinna byæ wiêksza ni¿ przedwzmacniacza. Bez uszczerbku dla jakoœci odtwarzanej muzyki mo¿na ograniczyæ górn¹ czêstotliwoœæ

wiele rozbudowanych filtrów. Oczywiœcie ma to swoje uzasadnienie. Filtr ograniczaj¹cy górn¹ czêstotliwoœæ graniczn¹ zabezpiecza wzmacniacz mocy przed dostawaniem siê do niego sygna³ów le¿¹cych po-

KANA£ PRAWY

6

Korektor basów

08/2000

[dB] 20,0

16,0

12,0 7 6 5

8,0

4 3 2 1

4,0

0,0

10

100

1k [Hz]

Rys. 5 Charakterystyki aktywnego korektora basów (patrz Tabela 1)

W³aœciwa korekcja basów jest przeprowadzana w aktywnym filtrze pasmowym typu T (US2A). Mostek typu T charakteryzuje siê du¿¹ wartoœci¹ impedancji przy czêstotliwoœci rezonansowej. W jego sk³ad oprócz wzmacniacza wchodz¹ elementy R7, R8, C6, C7. Je¿eli uk³ad taki zostanie umieszczony w pêtli sprzê¿enia zwrotnego wzmacniacza uzyska siê cha-

nie ma sensu doprowadzanie takich sygna³ów do wzmacniacza. Natomiast te niepo¿¹dane sygna³y które mog¹ pojawiaæ siê na wyjœciu odtwarzacza CD lub gramofonu, s¹ wzmacniane i doprowadzane do g³oœnika niskotonowego. Obci¹¿a to niepotrzebnie wzmacniacz mocy a tak¿e g³oœnik, mog¹c byæ przyczyn¹ powstawania nadmiernych zniekszta³ceñ.

536

ARTKELE ARTKELE

C6*

C8

US5

C7* P1P

US6

Rys. 6 p³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów

R14

R17

R13 C11

+ R15

*

* *

R16

R8

R4 R5

R1

R7

082

*

R6

R11

R9

TL 082

TL 082

T

US4 R3

*

US3 C13

R12

R10

C5

C12

C4

* R2

R14

P1L

C1 C3 WEP

US2

C7*

536

C2

C8

C10

C6*

R11

R8

*

* *

R13

R1

R2

WEL

R4 R5

*

R7

WYP

TL 082

R3

R6

TL 082

TL 082

T

US1 C2

*

WYL

R12

R9

*

R10

C5

T

C4

T

C1 C3

7

rakterystykê p³ask¹ poza pasmem zaporowym, w którym nastêpuje wzmocnienie. Dobrane tu elementy mostka T nie spe³niaj¹ dok³adnie kryterium maksymalnego t³umienia, co ma na celu uzyskanie odpowiednio ukszta³towanej charakterystyki. Dodatkowo charakterystyka jest „sp³aszczona” przez zastosowanie równoleg³ego rezystora R6. Dziêki temu uk³ad „podbija” czêstotliwoœci œrodkowe maksymalnie o 10 dB. Czêstotliwoœæ œrodkowa filtru pasmowego mo¿e byæ zmieniana przez dobór kondensatorów C6 i C7. Na rysunku 5 przedstawiono ró¿ne charakterystyki w zale¿noœci od wartoœci kondensatorów. W Tabeli 1 wymieniono wartoœci kondensatorów i odpowiadaj¹ce im numery charakterystyk. W niektórych przypadkach konieczne jest równoleg³e po³¹czenie dwóch kondensatorów. Tabela 1 – Wartoœci kondensatorów filtru z mostkiem T

Nr Ch-ki 1 2 3 4 5 6 7

f0 [Hz] 30 37 42 50 60 75 90

C6 [nF] 1000+470 1000+220 1000 1000 470+470 470+330 470+220

C7 [nF] 47+22 47+10 47 33 10+15 10+10 15

Charakterystyki mo¿na te¿ kszta³towaæ we w³asnym zakresie. Generalnie za lew¹ stronê charakterystyki odpowiada kondensator C6, natomiast za praw¹ kondensator C7. Je¿eli na przyk³ad zastosujemy C6=1220 nF i C7=20 nF, to uzyskamy wypadkow¹ charakterystykê która bêdzie siê sk³ada³a z krzywej 2 po lewej stronie i krzywej 6 po stronie prawej. Maksymalne wzmocnienie bêdzie jednak wiêksze (ok. 12÷14 dB). O tym jak dobieraæ charakterystyki korekcji napiszê w dalszej czêœci artyku³u. Za filtrem pasmowym umieszczony zosta³ potencjometr monta¿owy P1 umo¿liwiaj¹cy dobranie wielkoœci korekcji. W dalszej kolejnoœci znajduje siê wtórnik zbudowany na wzmacniaczu US2B i sumator US3A. Zadanie tego ostatniego polega na dodawaniu do siebie sygna³u bez korekcji pobieranego z wyjœcia US1B do sygna³u z korekcj¹. Drugi kana³ jest identyczny. Uk³ad zasilany jest pojedynczym napiêciem stabilizowanym z przedzia³u +12÷35 V. Re-

Korektor basów

8

8/2000

ok³adki s¹ zaznaczone grubsz¹ lini¹. Pozosta³e kondensatory pod³¹cza siê przy pomocy kropli cyny po stronie druku. W Tabeli 1 zestawiono kombinacje kondensatorów które gwarantuj¹ uzyskanie odpowiednich charakterystyk. W jaki sposób wybraæ odpowiednie kondensatory? Dobrze jest znaæ doln¹ czêstotliwoœæ graniczn¹ kolumn które posiadamy. W takim przypadku nale¿y wybraæ charakterystykê której czêstotliwoœæ przypadaj¹ca na maksimum wzmocnienia jest o ok. 20 Hz mniejsza od dolnej czêstotliwoœci granicznej kolumn. Dla przyk³adu je¿eli nasze kolumny nios¹ do 60 Hz to wybieramy charakterystykê nr 3 z maksimum przypadaj¹cym na 42 Hz. W trakcie prób trzeba bêdzie to zweryfikowaæ, ale pierwsze przybli¿enie zosta³o zrobione. Optymalnym jest takie dobranie czêstotliwoœci maksymalnej korekcji, aby pokrywa³a siê ona z czêstotliwoœci¹ przy której spadek charakterystyki zestawu g³oœnikowego wynosi 6 dB. Gdy zostan¹ zamontowane wszystkie niezbêdne elementy mo¿na przyst¹piæ do pod³¹czenia uk³adu do wzmacniacza. Mo¿liwe s¹ trzy rodzaje pod³¹czenia uk³adu. Odpowiednie rozwi¹zania zamiesczono na rysunku 3. Pierwsze z nich po-

zystor R15 s³u¿y do odsprzêgania napiêcia zasilaj¹cego eliminuj¹c potencjalne zak³ócenia. Dzielnik R16, R17 wraz ze wzmacniaczem US6A ma za zadanie wytworzenie „sztucznej” masy na potencjale po³owy napiêcia zasilania. Pozwala to zasilaæ korektor pojedynczym napiêciem, które mo¿e byæ doprowadzone ze wzmacniacza akustycznego. Wzmacniacz operacyjny US6B nie jest wykorzystywany. Pr¹d pobierany przez korektor nie przekracza 20 mA.

Monta¿ i uruchomienie Sam monta¿ aktywnego korektora basów nie powinien sprawiaæ trudnoœci. Wszystkie elementy za wyj¹tkiem wzmacniaczy operacyjnych, rezystorów R15÷R17 i kondensatorów C10÷C13, wystêpuj¹ podwójnie, maj¹ taki sam numer na schemacie i p³ytce drukowanej, co nie jest uwzglêdnione w wykazie elementów. Wyjaœnienia wymaga tylko monta¿ kondensatorów C6 i C7. Wartoœci C6 i C7 dobierane s¹ do konkretnych zestawów g³oœnikowych. Na p³ytce drukowanej mo¿liwe jest równoleg³e zamontowanie trzech ró¿nych kondensatorów. Pod³¹czony na sta³e jest tylko kondensator którego zasilanie

a) CD

we we

Korektor basów

we CD

G£

we we

b) Korektor graficzny Korektor basów

we

we

wy

wy

we zasilanie

we we we

G£

we

c)

Korektor basów

zasilanie

WZMACNIACZ Balans Wzmocnienie

Wzmacniacz mocy

GL

Rys. 7 Schematy pod³¹czenia aktywnego korektora basów do wzmacniacza.

lega na umieszczeniu korektora basów na wejœciu. Zalet¹ takiego uk³adu jest prostota wykonania i brak przeróbek we wzmacniaczu. Wad¹ brak mo¿liwoœci komutacji wejœæ. W tym przypadku korektor najlepiej jest pod³¹czyæ do wejœcia CD, gdy¿ to Ÿród³o zapewnia najlepszy jakoœciowo z mo¿liwych sygna³ów. Drugie rozwi¹zanie przeznaczone jest do wzmacniaczy posiadaj¹cych wejœcia i wyjœcia przeznaczone do pod³¹czenia korektora graficznego. W tym przypadku aktywny korektor basów ³¹czy siê szeregowo z korektorem graficznym. Przy czym wskazane jest aby korektor basów by³ pod³¹czony za korektorem graficznym je¿eli taki wystêpuje w zestawie. Tak¿e to rozwi¹zanie nie wymaga ingerowania w uk³ady wzmacniacza. Wielk¹ zalet¹ jest to i¿ korekcja dotyczy wszystkich Ÿróde³ sygna³u które s¹ pod³¹czone do wzmacniacza. Trzecie rozwi¹zanie wymaga niewielkiej przeróbki wzmacniacza. Korektor basów pod³¹cza siê przed potencjometrami g³oœnoœci i balansu. Wystarczy tylko przerwanie obwodu sygna³owego w dwóch miejscach. Tak¿e w tym przypadku aktywna korekcja basów dzia³a dla wszystkich wejœæ sygna³owych. Zasilanie uk³adu mo¿na pobraæ ze wzmacniacza. Wiêkszoœæ wzmacniaczy posiada stabilizowane napiêcie dodatnie z przedzia³u +12÷35 V. Mo¿na te¿ zastosowaæ zewnêtrzny zasilacz, który obowi¹zkowo powinien posiadaæ stabilizacjê napiêcia. Do sprawdzenia i wyregulowania aktywnego korektora basów niezbêdny jest odtwarzacz kompaktowy i dobre p³yty. Pod pojêciem dobrych p³yt rozumiem te które s¹ doskonale nagrane i zrealizowane. Zaskakuj¹ce jest, ¿e niewiele p³yt CD, które na marginesie kosztuj¹ maj¹tek (jedna tyle co roczna prenumerata PE), posiada dobrze nagrane basy. Maj¹c analizator widma, za p³ytê z dobrymi basami mo¿na uznaæ t¹ przy której s³upek 63 Hz dochodzi do 3/4 maksymalnych wskazañ. Jako rewelacyjn¹ pod tym wzglêdem i godn¹ polecenia do prób uwa¿am p³ytê Vangelisa pt. „Voices” utwór 8 „Messages”. Równie dobra jest p³yta Budki Suflera pt. „Nic nie boli tak jak ¿ycie” utwór 1 „Takie tango” oraz Pink Floyd „Dark side of the moon” utwór 5 „Money”. Nie polecam korzystania z audycji radiowych, gdy¿ nie ma tam mo¿liwoœci wielokrotnego porównania brzmienia utworów, a basy s¹ z regu³y podbarwione w studiu radiowym.

08/2000 We wzmacniaczu nale¿y korekcje barwy dŸwiêku niskich tonów ustawiæ na zero a korekcjê tonów wysokich na minimum. Je¿eli w zestawie wystêpuje korektor graficzny, wszystkie jego filtry pocz¹wszy od 500 Hz w górê ustawia siê na minimum, a poni¿ej tej czêstotliwoœci na zero. Regulacja fizjologiczna mo¿e byæ w³¹czona (zreszt¹ nie ma to wiêkszego znaczenia). Wszystkie te czynnoœci wstêpne maj¹ na celu wyeliminowanie tonów wysokich które mog¹ przeszkadzaæ przy s³uchaniu basów. Je¿eli jednak ktoœ jest przyzwyczajony do s³uchania z siln¹ korekcj¹ mo¿e j¹ pozostawiæ w zakresie tonów wysokich. Tony niskie powinny byæ ustawione na zero. Ods³uchu dokonuje siê przy œredniej g³oœnoœci gwarantuj¹cej dobre s³yszenie wszystkich dŸwiêków zarówno tych g³oœnych jak i cichych. G³oœnoœæ nie mo¿e byæ jednak ustawiona na wartoœæ wiêksz¹ jak 1/4 mocy maksymalnej wzmacniacza, o czym napiszê dalej. Potencjometr P1L w korektorze basów nale¿y ustawiæ w pozycji œrodkowej, a potencjometr P1P powinien byæ ustawiony na minimum. Dziêki temu krêc¹c potencjometrem balansu mo¿na porównywaæ dŸwiêk dobiegaj¹cy z kolumny bez korekcji i kolumny z korekcj¹. Teraz pozostaje tylko uwa¿ne przys³uchiwanie siê brzmieniu kolumn, raz jednej i zraz drugiej. W trakcie ods³uchu mo¿na zmieniaæ po³o¿enie potencjometru P1L, pamiêtaj¹c ¿e oprócz wzmocnienia korekcji powoduje on wzrost wzmocnienia ca³kowitego sygna³u. Je¿eli efekt bêdzie niezadowalaj¹cy mo¿na zmieniæ wartoœæ kondensatorów C6 i C7. Warto wczeœniej wlutowaæ w p³ytkê takie wartoœci kondensatorów, aby mo¿liwe by³o prze³¹czanie siê na s¹siednie charakterystyki. Czym kierowaæ siê przy s³uchaniu muzyki? OdpowiedŸ na to pytanie nie jest prosta. Najlepiej jest zwróciæ uwagê na tony jak najni¿sze, bardzo g³êbokie, czasami nawet dudni¹ce. Tu drobna uwaga. D³ugie utrzymuj¹ce siê przez chwilê du-

Korektor basów dnienie jest efektem rezonansu akustycznego pomieszczenia, kiedy to powstaje akustyczna fala stoj¹ca o d³ugoœci odpowiadaj¹cej wymiarom pomieszczenia. Dobre basy powinny byæ „soczyste”, i miêkkie, ale równoczeœnie dobrze wyczuwalne. Warto ws³uchaæ siê w brzmienie gitary basowej i wielkiego bêbna tzw. stopki. Przez ca³y czas nale¿y porównywaæ kana³ lewy i prawy krêc¹c potencjometrem balansu. Kiedy ju¿ uda nam siê z³apaæ to co uznamy za dobre, warto trochê odpocz¹æ i po d³u¿szej chwili sprawdziæ jeszcze raz czy uzyskany efekt jest tym po¿¹danym. Osoby posiadaj¹ce dobrej jakoœci mikrofon dynamiczny, przedwzmacniacz mikrofonowy i generator akustyczny mog¹ pokusiæ siê o wyznaczenie charakterystyki zestawu g³oœnikowego bez korekcji i z korekcj¹. Skorygowana charakterystyka powinna byæ maksymalnie p³aska (g³adka), bez ¿adnych „górek”. Odcinek p³aski powinien obejmowaæ wiêkszy od do³u obszar, za którym pojawi siê spadek o wiêkszej stromoœci ni¿ mia³o to miejsce przed korekcj¹. Pomiary takie s¹ jednak trudne w warunkach domowych. Problemem jest tak¿e odpowiedni mikrofon, którego pasmo obejmuje czêstotliwoœci pocz¹wszy od 20 Hz. Teraz ju¿ pozostaje tylko ustawienie potencjometru P1P w takiej samej pozycji jak P1L, ustalenie takich samych wartoœci kondensatorów w kanale prawym i s³uchanie muzyki z pe³n¹ satysfakcj¹ z brzmienia. Jeszcze kilka uwag koñcowych. Wskazane jest aby potencjometry P1L i P1P by³y ustawione nie wiêcej jak w 2/3 maksymalnego podbicia. Daje to w efekcie maksymaln¹ korekcjê basów na poziomie ok. 6 dB. Podbicie 6 dB oznacza dwukrotny wzrost napiêcia wyjœciowego wzmacniacza, co przenosi siê na czterokrotnie wiêksz¹ moc wyjœciow¹. Oznacza to, ¿e dla najni¿szych, korygowanych czêstotliwoœci moc oddawana przez wzmacniacz jest czterokrotnie wiêksza ni¿ dla pozosta³ych czêstotliwoœci. Zatem nale¿y siê liczyæ, ¿e po dokonaniu korekcji efektywna moc wzmacniacza jaka pozostanie nam do dyspozycji bêdzie czterokrotnie mniejsza.

9

Korekcja basów na poziomie 12 dB, mimo, ¿e mo¿liwa, nie ma wiêkszego sensu, gdy¿ w tym przypadku moc potrzebna do korekcji jest a¿ szesnastokrotnie wiêksza. Próba „wykrêcenia” si³y g³osu na maksimum doprowadzi do przesterowania wzmacniacza na czêstotliwoœciach korygowanych, co w konsekwencji spowoduje gwa³towny wzrost zniekszta³ceñ dla tych czêstotliwoœci. Natomiast nie trzeba siê martwiæ o g³oœniki. Je¿eli ich moc jest wiêksza od mocy wyjœciowej wzmacniacza, nic im nie grozi. Przecie¿ korektor basów nie zwiêksza mocy wzmacniacza, a tylko zmienia jego charakterystykê czêstotliwoœciow¹. Natomiast gdy moc kolumn jest na „styk” nie wolno przesadzaæ z moc¹ wyjœciow¹ wzmacniacza, gdy¿ mo¿na uszkodziæ drogi g³oœnik niskotonowy. Wykaz elementów

Pó³przewodniki US1÷US6

– TL 082

Rezystory R15 – R9 – R1 – R4, R7, R8, R16, R17 – R2, R11÷R13 – R3 – R6 – R10, R14 – R5 – P1 –

33 W/0,25 W 100 W/0,125 W W/0,125 W 4,7 kW W/0,125 W 22 kW W/0,125 W 47 kW W/0,125 W 56 kW W/0,125 W 68 kW W/0,125 W 100 kW W/0,125 W 390 kW W TVP 1232 47 kW

Kondensatory C2 C7* C11 C3÷C5 C1 C6*, C8 C9, C13 C10, C12

– 220 pF/50 V ceramiczny – 47 nF/50 V MKSE-20 patrz opis w tekœcie – 100 nF/50 V ceramiczny – 100 nF/50 V MKSE-20 – 470 nF/50 V MKSE-20 – 1 mF/50 V MKSE-20 patrz opis w tekœcie – 10 mF/25 V – 22 mF/25 V

Inne p³ytka drukowana numer 536

P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zaliczeniem pocztowym. P³ytki mo¿na zamawiaæ w redakcji PE. Cena: p³ytka numer 536 – 6,80 z³ + koszty wysy³ki.

à mgr in¿. Dariusz Cichoñski

Technika RTV

10

8/2000

Konwerter UKF FM Pomys³ jest kontynuacj¹ konwertera telewizyjnego opisywanego w poprzednim PE. Przestrajany warikapem konwerter umo¿liwia przeniesienie ca³ego pasma CCIR (87,5÷108 MHz) na jedn¹ czêstotliwoœæ odbiornika UKF FM OIRT np. 70 MHz. Pozwala to na przestrojenie zakresu UKF bez koniecznoœci grzebania w g³owicy UKF. Nadaje siê tylko do odbiorników z g³owic¹ przestrajan¹ za pomoc¹ diod pojemnoœciowych.

Schemat blokowy i dzia³anie

Fs = Fh - Fwy

Konwerter dzia³a na zasadzie typowego stopnia przemiany z w³asn¹ heterodyn¹. Dziêki przestrajaniu heterodyny mo¿liwe jest uzyskanie sta³ej czêstotliwoœci sygna³u wyjœciowego przy ró¿nych czêstotliwoœciach sygna³u wejœciowego do jakich zostanie dostrojona heterodyna. Stopieñ przemiany realizuje odejmowanie czêstotliwoœci wg podanego ni¿ej wzoru:

Czêstotliwoœæ odbierana Fs jest wyznaczona przez czêstotliwoœæ heterodyny Fh i czêstotliwoœæ wyjœciow¹ Fwy.

WE 300W

WE Symetryzator 75W

Obwód wejœciowy

87,5÷108MHz

Schemat ideowy

Czêstotliwoœæ wyjœciowa to inaczej czêstotliwoœæ do jakiej zostanie jednorazowo dostrojona g³owica UKF odbiornika radiowego. Czêstotliwoœæ ta pe³ni rolê pierwszej czêstotliwoœci poœredniej. Druga czêstotliwoœæ poœrednia to w³aœciwa dla odbiornika czêstotliwoœæ 10,7 MHz uzyskiwana po przemianie czêstotliwoœci w g³owicy UKF. Sygna³ do wejœcia konwertera mo¿e byæ przekazywany przewodem koncentrycznym (75 W) lub symetrycznym (300 W). W tym drugim przypadku nale¿y dodatkowo zastosowaæ symetryzator.

Fwy = Fh - Fs

Fs

Fwy

M

Filtr wyjœciowy

Fh

WY Symetryzator 75W 70MHz +12V

H 155÷180MHz

Rys. 1 Schemat blokowy

Us (5÷25V)

Obwód wejœciowy jest w zasadzie filtrem œrodkowo przepustowym obejmuj¹cym pasmo czêstotliwoœci wejœciowych od 87,5 do 108 MHz. Jego zasadniczym zadaniem jest dopasowanie do wejœcia tranzystora polowego. Do mieszacza M doprowadzone s¹: sygna³ wejœciowy i napiêcie heterodyny. Sygna³ wyjœciowy uzyskany w wyniku przemiany podawany jest na wyjœcie konwertera przez filtr wyjœciowy. Jest to filtr dolnoprzepustowy, spe³niaj¹cy tak¿e rolê uk³adu dopasowuj¹cego. Wyjœcie filtru dostosowane jest do pod³¹czenia obci¹¿enia niesymetrycznego 75 W. Przy symetrycznym wejœciu odbiornika niezbêdne jest zastosowanie symetryzatora. Heterodyna jest generatorem przestrajanym za pomoc¹ diody pojemnoœciowej. Zakres przestrajania czêstotliwoœci od 155÷180 MHz umo¿liwia odbiór pasma CCIR przy czêstotliwoœci wyjœciowej oko³o 70 MHz. Napiêcie przestrajania heterodyny jak i napiêcie zasilania konwertera pobierane s¹ z odbiornika. G³owica odbiornika przy wspó³pracy z konwerterem musi byæ dostrojona do jednej czêstotliwoœci (oko³o 70 MHz).

WY 300W

Obwód wejœciowy sk³ada siê z C1, L1, L2 i C2. C1 wraz z L1 tworz¹ filtr górno przepustowy, a L2 i C2 filtr dolno przepustowy. Razem ich po³¹czenie daje filtr œrodkowo przepustowy. Mieszacz iloczynowy zrealizowany jest na dwubramkowym tranzystorze polowym T1 (BF 961). Sygna³ wejœciowy podawany jest do bramki G1. Bramka ta przez cewki L2 i L1 pod³¹czona jest dla pr¹du sta³ego do masy. Polaryzowana jest napiêciem 0 V wzglêdem Ÿród³a. Bramka G2 polaryzowana jest napiêciem oko³o 2 V z dzielnika rezystorowego R1 i R2. Do tej bramki doprowadzane jest przez kondensator C12 i rezystor R3 napiêcie heterodyny. Wyjœciem mieszacza jest dren T1. Do³¹czony jest do niego filtr dopasowuj¹cy typu P sk³adaj¹cy siê z C4, L3 i C5. Jest to filtr dolnoprzepustowy. Zasilanie drenu napiêciem +12 V realizowane jest przez d³awik D£1 i cewkê L3. Do wyjœcia konwertera sygna³ wyjœciowy przekazywany jest przez kondensator C6. Heterodyna zrealizowana na tranzystorze T2 (BF324) pracuje w uk³adzie Colppitsa. Tranzystor po³¹czony jest

Konwerter UKF FM

08/2000

drutu”. Mam na myœli drut nawojowy w emalii do nawijania cewek – mo¿e nie koniecznie szpula, 2 mb powinny wystarczyæ. Cewki L1, L2, L3 i d³awik D£1 nawiniemy drutem w emalii o œrednicy 0,45÷0,5 mm. Do nawiniêcia cewki L4 wystarczy 5 cm odcinek drutu srebrzonego o œrednicy 0,7÷0,8 mm. Do nawiniêcia cewek L1, L2 i L3 potrzebny bêdzie trzpieñ (wiert³o) o œrednicy 5 mm. D³awik D£1 nawiniemy na trzpieniu o œrednicy 3 mm, a cewkê L4 na prêcie o œrednicy 4 mm. Iloœci zwojów i œrednice trzpieni powinny byæ nastêpuj¹ce: L1 5,5 zw. 5 mm DNE 0,45 mm, L2 7,5 zw. 5 mm DNE 0,45 mm, L3 14,5 zw. 5 mm DNE 0,45 mm, L4 2,5 zw. 4 mm Dsm 0,8 mm, D£1 15,5 zw. 3 mm DNE 0,45 mm. Cewki nawijaæ œciœle zwój przy zwoju. Zwoje cewki L4 minimalnie rozchyliæ, aby nie by³o zwaræ miêdzy zwojami. Po nawiniêciu ca³kowitej liczby zwojów nastêpne „0,5” jest zwojem niepe³nym. Dziêki temu nie trzeba specjalnie zaginaæ wyprowadzeñ cewek. Wyprowadzenia cewek obci¹æ na d³ugoœæ oko³o 5 mm, oczyœciæ z emalii i pocynowaæ. Korzystne jest stosowanie drutu nawojowego w emalii samo oczyszczaj¹cej siê pod wp³ywem temperatury spoiwa (DNEul). Po dostosowaniu otworów w p³ytce drukowanej do posiadanych elementów przystêpujemy do monta¿u. Generaln¹ zasad¹ s¹ jak najkrótsze wyprowadzenia a wiêc elementy musz¹ le¿eæ na powierzch-

w uk³adzie wspólnej bazy. Zastosowanie tranzystora PNP pozwoli³o na do³¹czenie obwodu rezonansowego bezpoœrednio do masy (– zasilania). Poprawia to znacznie warunki pracy generatora jak i upraszcza uk³ad strojenia. Obwód rezonansowy heterodyny sk³ada siê z cewki L4, kondensatorów C8, C9 i diody pojemnoœciowej D1. Dzielnik pojemnoœciowy generatora wykorzystuje kondensator C11 i pojemnoœæ tranzystora CBE. Heterodyna jest zasilana napiêciem +12 V przez rezystor filtruj¹cy R4. Napiêcie strojenia doprowadzane jest do D1 przez rezystor R8. Kondensator C7 filtruje obwód napiêcia strojenia zmniejszaj¹c przenikanie napiêcia heterodyny. Napiêcie strojenia powinno siê zawieraæ w typowym dla odbiorników UKF OIRT przedziale od 5 do 25 V. Mo¿liwe jest wykorzystanie napiêæ ni¿szych, ale wymaga to skorygowania elementów obwodu rezonansowego heterodyny. Konwerter zasilany jest napiêciem +12 V. Dopuszczalny zakres napiêæ zasilania wynosi od 8 do 15 V. Wymagana jest stabilizacja napiêcia. Przy ni¿szym napiêciu zasilania konieczne mo¿e byæ skorygowanie dzielnika R1, R2 dla utrzymania napiêcia oko³o 2 V na bramce G2 tranzystora T1. Pobór pr¹du nie przekracza 15 mA.

Monta¿ i uruchomienie Oprócz elementów zakupionych i z zapasów w³asnych potrzebna bêdzie „szpula

+12V C3 1n

R1 100k G2

WE

C1 22p L1

T1

D£1 L3

D

L2

BF961 G1

C2 4,7p

27p

S

C4 3,9p

R2 22k

R3 100W

D1 BB104

C6

R4 100W

C12 4,7p

C11 1,8p

C8 3÷10p

C5 27p

R5 2,2k

R7 390W

C13 1n

T2 Us

R8

BF324 L4

C7 1n

47k

C9 4,7p

C10 1n

R6 10k EKRAN

Rys. 2 Schemat ideowy

WY

11

ni p³ytki. Tranzystor T1 zamontowaæ napisami do p³ytki. Wyprowadzenie Ÿród³a posiada charakterystyczny wypust. Tranzystor T2 zamontowaæ na wysokoœci 3 mm nad p³ytk¹. Ekran wykonaæ z paska blachy cynowanej o gruboœci 0,3÷0,4 mm, szerokoœci 15 mm i d³ugoœci 115 mm. Œcianki maj¹ d³ugoœæ 20 i 35 mm. Po zagiêciu œcianek obwód ekranu zalutowaæ. Ekran do p³ytki przylutowaæ odcinkami odciêtych wyprowadzeñ elementów w trzech miejscach pokazanych na rysunku 3. W razie koniecznoœci montujemy symetryzatory. Po sprawdzeniu poprawnoœci monta¿u, a szczególnie braku zwaræ przystêpujemy do monta¿u w odbiorniku i uruchomienia. Potrzebny do tego bêdzie multimetr, a pomocny generator sygna³owy UKF. Spróbujemy poradziæ sobie bez niego. Po wyjêciu wtyczki sieciowej odbiornika z gniazda sieciowego zdejmujemy obudowê. Poniewa¿ chwilê bêdziemy musieli zabawiæ we wnêtrzu odbiornika pod³¹czonego do sieci nie zawadzi zabezpieczyæ obwodów sieciowych przez zaizolowanie niebezpiecznych punktów. Wskazana bêdzie asekuracja drugiej osoby. W³¹czamy odbiornik na zakresie UKF. Wskazówkê skali ustawiæ na czêstotliwoœæ 70 MHz. Multimetrem zmierzyæ napiêcie strojenia podawane do g³owicy – wartoœæ najlepiej zapisaæ. Nastêpnie sprawdziæ zakres zmian napiêcia strojenia. W razie koniecznoœci (i mo¿liwoœci) wyregulowaæ na 5÷25 V. ZnaleŸæ napiêcie zasilania +12 V. W odbiornikach diorowskich bêdzie to 14,5 V. Po wy³¹czeniu odbiornika, od³¹czyæ napiêcie strojenia od g³owicy (przeci¹æ œcie¿kê na p³ytce drukowanej). Do pe³nego napiêcia strojenia (najczêœciej stabilizowane 33 V lub ustawione 25 V) pod³¹czyæ rezystor nastawny 100 kW (drugim koñcem do masy). Suwak rezystora po³¹czyæ z odciêt¹ œcie¿k¹ od strony g³owicy. Po w³¹czeniu odbiornika ustawiæ rezystorem zapisan¹ wczeœniej wartoœæ napiêcia dla odbioru czêstotliwoœci 70 MHz. Ponownie wy³¹czyæ odbiornik. ZnaleŸæ miejsce do zamontowania konwertera w pobli¿u wejœcia UKF (gniazdka antenowego). Od³¹czyæ gniazdko od wejœcia g³owicy. Pod³¹czyæ gniazdko antenowe do wejœcia konwertera. Wyjœcie konwertera po³¹czyæ z wejœciem g³owicy. Do po³¹czeñ u¿ywaæ krótkie odcinki przewodu koncentrycznego lub symetrycznego. Masê konwertera (–12 V) po³¹czyæ z mas¹ odbiornika jak najkrótszym odcinkiem

Konwerter UKF FM

12

8/2000 Wykaz elementów

Pó³przewodniki

543 + – 12V

WY C3 D£1

C13

T2

C10

R6

R5

R7

R3

C9

R2

C11 C12

G2 G1

L4

C7 C8

Us

WE

S

C1

R8

L1

D1

L2

C2

T1

S

D

R1

C4

L3

R4

C5

C6

S

543

Rys. 3 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów

przewodu (najlepiej srebrzank¹). Pod³¹czyæ zasilanie konwertera (+12 V) i napiêcie strojenia (Us) z odciêtej œcie¿ki, tym razem od strony potencjometru strojenia. Po w³¹czeniu odbiornika i pod³¹czeniu anteny powinno uzyskaæ siê odbiór stacji z zakresu UKF CCIR. Brak odbioru przy szumie w g³oœniku œwiadczy o niepoprawnej pracy konwertera. Brak szumu natomiast œwiadczy o niesprawnoœci odbiornika, który przed monta¿em konwertera nale¿a³o sprawdziæ. W konwerterze trzeba sprawdziæ napiêcia zasilaj¹ce na tranzystorach T1 i T2 wzglêdem masy. Napiêcie na drenie T1 powinno byæ równe napiêciu zasilaj¹ce-

EPROM CZÊŒCI ELEKTRONICZNE ul. Parkowa 25 51-616 Wroc³aw tel. (071) 34-88-277 fax (071) 34-88-137 tel. kom. 0-90 398-646 e-mail: [email protected]

Czynne od poniedzia³ku pi¹tku w godz. 9.00 - 15.00

do

Oferujemy Pañstwu bogaty wybór elementów elektronicznych uznanych (zachodnich) producentów bezpoœre-

mu. Napiêcie na bramce G2 powinno wynosiæ oko³o 2 V. Napiêcie na emiterze T2 wzglêdem masy powinno wynosiæ oko³o 10 V. Na bazie T2 powinno byæ oko³o 9,5 V. Jeœli napiêcia s¹ poprawne to sprawdziæ pod³¹czenie sygna³u i ewentualnie wymieniæ kondensatory sprzêgaj¹ce. Po uzyskaniu odbioru trymerem C8 nale¿y ustawiæ górn¹ czêstotliwoœæ odbieran¹ na wiêksz¹ od 108 MHz. Sprawdziæ najni¿sz¹ czêstotliwoœæ odbieran¹. Jeœli jest wiêksza od 87,5 MHz to mo¿na zmniejszyæ minimalne napiêcie strojenia np. do 4 V. Pozosta³e elementy konwertera nie wymagaj¹ strojenia.

dnio z naszego magazynu. Posiadamy w sprzeda¿y miêdzy innymi: PAMIÊCI EPROM, EEPROM, RAM (S-RAM; D-RAM) UK£ADY SCALONE SERII: 74LS..., 74HCT..., 74HC..., C-MOS (40..., 45...). MIKROPROCESORY, np.:80.., 82.., Z80.., ICL71.., ATMEL89.., UK£ADY PAL, GAL, WZMACNIACZE OPERACYJNE, KOMPARATORY, TIMERY, TRANSOPTORY, KWARCE, STABILIZATORY, TRANZYSTORY, PODSTAWKI BLASZKOWE, PRECYZYJNE, PLCC, LISTWY PIONOWE, LISTWY ZACISKOWE, PRZE£¥CZNIKI SWITCH, Z£¥CZA, OBUDOWY Z£¥CZ, HELITRYMY, LEDY, PRZEKANIKI, GALANTERIA ELEKTRONICZNA.

T1 T2 D1

– BF 961 (BF 964) – BF 324 (BF 414) – BB 104 (BB 204)

Rezystory R3, R4 R7 R5 R6 R2 R8 R1

– – – – – – –

100 W/0,125 W 390 W/0,125 W W/0,125 W 2,2 kW W/0,125 W 10 kW W/0,125 W 22 kW W/0,125 W 47 kW W/0,125 W 100 kW

Kondensatory C11 C4 C2, C9, C12 C1 C5, C6 C3, C7, C10, C13 C8

– – – – –

1,8 pF/50 V ceramiczny 3,9 pF/50 V ceramiczny 4,7 pF/50 V ceramiczny 22 pF/50 V ceramiczny 27 pF/50 V ceramiczny

– 1 nF/50 V ceramiczny – 3÷10 pF trymer

Inne L1, L2, L3, L4, D£1 – patrz opis w tekœcie p³ytka drukowana numer 543

Zamocowaæ konwerter i po zamontowaniu obudowy sprawdziæ dzia³anie odbiornika. P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zaliczeniem pocztowym. P³ytki mo¿na zamawiaæ w redakcji PE. Cena: p³ytka numer 543 – 3,05 z³ + koszty wysy³ki.

à R.K. POSIADAMY TAK¯E W SPRZEDA¯Y PODZESPO£Y KOMPUTEROWE: NOWE I U¯YWANE (NA TELEFON) P£YTY G£ÓWNE, PROCESORY, PAMIÊCI SIMM/DIMM, WENTYLATORY, KARTY MUZYCZNE, KARTY VIDEO, MYSZY, FAX-MODEM-y, FLOPP-y, DYSKI TWARDE, CDROMy, KLAWIATURY, OBUDOWY, ZASILACZE, G£OŒNIKI I INNE. Programujemy EPROMy, FLASH/ EEPROMy, GALe, PALe, procesory 87.., 89.. oraz inne uk³ady programowalne. Na ¿yczenie przeœlemy ofertê. Mo¿liwoœæ sprzeda¿y wysy³kowej.

Elektroakustyka

08/2000

13

Zwrotnice i filtry g³oœnikowe Jest to uzupe³nienie do cyklu „G³oœniki i obudowy”. Opisujemy rodzaje filtrów biernych wykorzystywanych do rozdzielania sygna³ów akustycznych doprowadzanych do g³oœników. Zestawy tych filtrów tworz¹ tzw. zwrotnice g³oœnikowe i s¹ wykorzystywane przy budowie zespo³ów g³oœnikowych. Dzia³anie i rodzaje filtrów g³oœnikowych Jak ju¿ wczeœniej wspominaliœmy, nie jest mo¿liwe odtworzenie pe³nego zakresu czêstotliwoœci s³yszalnych o odpowiednio dobrej jakoœci dŸwiêku, z jednego g³oœnika. Dlatego w³aœnie buduje siê zespo³y g³oœnikowe zawieraj¹ce co najmniej dwa g³oœniki. G³oœniki te przenosz¹ ró¿ne lecz uzupe³niaj¹ce siê fragmenty pasma akustycznego, które s¹ specjalnie dla nich wydzielane z ca³ego widma odtwarzanych czêstotliwoœci. Uk³adami umo¿liwiaj¹cymi wydzielenie odpowiednich pasm czêstotliwoœci s¹ filtry. W przypadku filtrów g³oœnikowych s¹ to najczêœciej filtry dolno i górno przepustowe, a sporadycznie filtry œrodkowo przepustowe. Filtry stosowane miêdzy wzmacniaczem mcz. a g³oœnikami s¹ filtrami biernymi tzn. zbudowane s¹ jedynie z elementów biernych (indukcyjnoœci L, pojemnoœci C i ewentualnie rezystancji R). Zestaw filtrów kieruj¹cy odpowiednie pasma czêstotliwoœci do g³oœników nazywany jest zwrotnic¹ g³oœnikow¹. W najprostszym przypadku zwrotnica sk³ada siê z dwóch filtrów – dolno i górno przepustowego. Chocia¿ spotyka siê zestawy gdzie wykorzystuje siê naturalne ograniczanie pasma odtwarzanych czêstotliwoœci przez g³oœnik niskotonowy i jedynie do³¹czenie g³oœnika wysokotonowego przez kondensator spe³niaj¹cy rolê filtru górno przepustowego.

U2 U1 300÷600Hz

3000÷6000Hz

f fd

f1

f2

fg

Rys. 1 Podzia³ pasm zwrotnicy g³oœnikowej trójdro¿nej

Zwrotnica zawieraj¹ca dwa filtry nazywana jest dwudro¿n¹. Tak¿e zestaw g³oœnikowy korzystaj¹cy z g³oœników niskotonowego i wysokotonowego nazywany jest dwudro¿nym. Trzy filtry s³u¿¹ do realizacji zwrotnicy trójdro¿nej i wykorzystywane s¹ w zespole g³oœnikowym trójdro¿nym (z trzema g³oœnikami). Bardzo rzadko buduje siê zestawy czterodro¿ne. Przyk³adowy podzia³ pasm czêstotliwoœci zwrotnicy trójdro¿nej prezentuje rysunek 1. Wykres ten przedstawia zale¿noœæ stosunku napiêcia wyjœciowego U2 ka¿dego filtru do napiêcia wejœciowego U1 w funkcji czêstotliwoœci. Czêstotliwoœæ fd jest doln¹ czêstotliwoœci¹ graniczn¹ odtwarzan¹ przez g³oœnik niskotonowy. Czêstotliwoœæ fg jest natomiast górn¹ czêstotliwoœci¹ graniczn¹ odtwarzan¹ przez g³oœnik wysokotonowy. Czêstotliwoœci f1 i f2 to tzw. czêstotliwoœci podzia³u pasm. Miêdzy nimi mieœci siê pasmo g³oœnika œredniotonowego. Czêstotliwoœci podzia³u powinny odpowiadaæ spadkowi stosunku U2/U1 o 3 dB. Odpowiada to spadkowi mocy na g³oœniku do po³owy. Dziêki temu przy jednoczesnym odtwarzaniu przez dwa g³oœniki np. œrednio i wysokotonowy nie nast¹pi zmiana natê¿enia dŸwiêku odtwarzanego przez zestaw (pod warunkiem jednakowej skutecznoœci obu g³oœników). Czêstotliwoœci podzia³u mieszcz¹ siê zwykle w podanych zakresach. Oczywiœcie zakresy czêstotliwoœci odtwarzanych przez g³oœniki powinny byæ szersze ni¿ czêstotliwoœci podzia³u. Zestaw dwudro¿ny nie posiada podzia³u na czêstotliwoœci f1. Pomocne przy ustalaniu czêstotliwoœci podzia³u mog¹ byæ zalecenia producentów g³oœników podawane wraz z parametrami. Do budowy filtrów biernych wykorzystuje siê elementy reaktancyjne (indukcyjnoœci i pojemnoœci), których reaktancja (odpowiednik rezystancji rezystora) zale¿y od czêstotliwoœci (pomijam tu kwestie fazy pr¹du wzglêdem napiêcia). Reaktancja indukcyjna XL wzrasta ze wzrostem czêstotliwoœci, a pojemnoœciowa XC maleje.

X L = 2× P × f × L

XC =

1 2× P × f × C

Przyk³ad filtru dolnoprzepustowego zawieraj¹cy tylko jedn¹ indukcyjnoœæ pokazany jest na rysunku 2. L

U1

U2

Rg

U2 [dB] U1 0 –6 –12 –18

0,25

0,5

1

2

4

f fgr

Rys. 2 Filtr dolno przepustowy

Dla uproszczenia rozwa¿añ zastêpuje siê g³oœnik rezystancj¹ co jedynie w przybli¿eniu odpowiada rzeczywistoœci. Faktycznie cewka g³oœnika oprócz rezystancji posiada jednak indukcyjnoœæ i pojemnoœæ w³asn¹. Nie bêdziemy jednak komplikowaæ sobie ¿ycia i je pominiemy. Szeregowo po³¹czone indukcyjnoœæ L i rezystancja g³oœnika Rg stanowi¹ dzielnik napiêciowy. Przy niskich czêstotliwoœciach ma³a reaktancja indukcyjnoœci nie powoduje obni¿enia napiêcia na rezystancji. Przy czêstotliwoœci granicznej fgr reaktancja indukcyjnoœci jest równa rezystancji i nastêpuje spadek napiêcia wyjœciowego U2 o 3 dB (0,7·U1). W przypadku dzielnika rezystancyjnego by³oby to 6 dB czyli 0,5·U1. Wspó³czynnik 0,7 wynika z tego, ¿e napiêcia na indukcyjnoœci i rezystancji s¹ przesuniête w fazie o 90°. Dalszy wzrost czêstotliwoœci powoduje wzrost reaktancji i dalszy spadek napiêcia na rezystancji. Nachylenie spadku napiêcia wynosi – 6 dB/Oktawê. Oktawa oznacza podwojenie czêstotliwoœci. Na osi poziomej wykresu podano tzw. czêstotliwoœæ znormalizowan¹ czyli stosunek aktualnej czêstotliwoœci f do czêstotliwoœci granicznej fgr. Filtr o nachyleniu 6 dB/Okt. nazywany jest tak¿e filtrem pierwszego rzêdu. Zakres czêstotliwoœci o ma³ym t³umieniu nazywany jest pasmem przepustowym (do fgr). Zakres czêstotliwoœci

Zwrotnice i filtry g³oœnikowe

14

w jakim wzrasta t³umienie nazywany jest pasmem zaporowym (powy¿ej fgr). Wartoœæ indukcyjnoœci mo¿na wyznaczyæ z warunku równoœci reaktancji i rezystancji dla czêstotliwoœci granicznej. Po przekszta³ceniu:

L=

159× Rg fgr

gdzie: L – indukcyjnoœæ [mH], Rg – rezystancja znamionowa g³oœnika (niskotonowego) [W], fgr – czêstotliwoœæ graniczna [Hz]. Wykorzystuj¹c kondensator mo¿na zbudowaæ filtr górno przepustowy pokazany na rys. 3. C

U1

U2

Rg

U2 [dB] U1 0 –6 –12 –18

0,25

0,5

1

2

4

f fgr

Rys. 3 Filtr górno przepustowy

Reaktancja kondensatora C maleje ze wzrostem czêstotliwoœci i przy czêstotliwoœci granicznej jest równa rezystancji Rg. Filtr ten t³umi sygna³y o czêstotliwoœciach mniejszych od czêstotliwoœci granicznej fgr. Nachylenie jego charakterystyki wynosi 6 dB/Okt. Pojemnoœæ kondensatora mo¿na obliczyæ z podanego ni¿ej wzoru:

C=

159 000 fgr × Rg

gdzie: C – pojemnoœæ [mF], Rg – rezystancja znamionowa g³oœnika (wysokotonowego) [W], fgr – czêstotliwoœæ graniczna [Hz]. Zwrotnicê g³oœnikow¹ uzyskamy przez po³¹czenie równoleg³e wejœæ obu filtrów. Do wyjœcia filtru dolno przepustowego pod³¹czymy g³oœnik niskotonowy a do wyjœcia filtru górno przepustowego wysokotonowy. W przypadku zwrotnicy g³oœnikowej nale¿y pamiêtaæ o zapewnieniu mo¿liwie sta³ej impe-

8/2000

dancji zestawu widzianej przez wzmacniacz w ca³ym paœmie odtwarzanych czêstotliwoœci. Zadanie to jest u³atwione po zastosowaniu g³oœników o takich samych rezystancjach. Dodatkowo pojemnoœæ i indukcyjnoœæ powinny byæ zwi¹zane nastêpuj¹c¹ zale¿noœci¹ (w nawiasach kwadratowych ujêto jednostki wielkoœci w kolejnoœci ich wystêpowania we wzorze): C [ mF ] =

1 000 × L [ mH ] Rg 2 [W ]

Zalet¹ filtrów jednoelementowych jest prostota. Wad¹ natomiast szeroki obszar czêstotliwoœci w jakim promieniuj¹ jednoczeœnie oba g³oœniki (wokó³ fgr). Mog¹ wyst¹piæ niepo¿¹dane interferencje i wzmocnienie lub os³abienie pewnych czêstotliwoœci. Przy czêstotliwoœci granicznej wystêpuje przesuniêcie fazy miêdzy sygna³ami obu g³oœników wynosz¹ce 90°. Oba g³oœniki powinny byæ pod³¹czone w fazach zgodnych do wyjœæ zwrotnicy. Zmniejszenie obszaru wzajemnego oddzia³ywania g³oœników mo¿na uzyskaæ przez zastosowanie filtrów o wiêkszym nachyleniu charakterystyki w obszarze t³umienia. Dodaj¹c dodatkowe elementy reaktancyjne równolegle do g³oœników uzyskuje siê filtry o nachyleniu charakterystyki wynosz¹cym 12 dB/Okt. Schematy takich filtrów pokazuje rysunek 4.

L1 [ mH ] =

C1 [ mF ] =

225× Rg [W ] f [ Hz ]

112 500 Rg [W ]× f [ Hz]

Czêstotliwoœæ f jest czêstotliwoœci¹ podzia³u dla zestawu dwudro¿nego zawieraj¹c¹ siê w przedziale 3000÷6000 Hz, zale¿nie od w³aœciwoœci czêstotliwoœciowych u¿ytych g³oœników. Z uwagi na przesuniêcie fazy miêdzy wyjœciami filtrów o 180°, g³oœniki powinny byæ do takiej zwrotnicy pod³¹czane w fazach przeciwnych, co na rysunku 4 zaznaczono kropkami. Dodanie kolejnego elementu reaktancyjnego zwiêksza nachylenie charakterystyki w obszarze t³umienia do 18 dB/Okt. Otrzymane w ten sposób filtry typu T pokazuje rysunek 5. Filtr dolno przepustowy (rys. 5a) i górno przepustowy (rys. 5b). a)

L1

L2

Rg GN

C1

b) C2

C3

Rg GW

L3

Rys. 5 Filtry o nachyleniu 18 dB/Okt. a)

L1

C1

Rg GN

b) C1

L1

Rg GW

Rys. 4 Filtry o nachyleniu 12 dB/Okt.

Filtr dolnoprzepustowy to oczywiœcie rys. 4a), a górno przepustowy – rys. 4b). S¹ one nazywane filtrami typu L. Zalet¹ ich jest utrzymywanie sta³ej impedancji wejœciowej przy jednakowych rezystancjach g³oœników i wartoœciach L1 i C1 obliczonych wg ni¿ej podanych wzorów:

Tym razem ju¿ nie przytoczê wzorów. Natomiast w dalszej czêœci podam tabelki na podstawie, których ³atwo znajdziemy elementy filtrów zwrotnic dwudro¿nych. Osobiœcie nie polecam amatorsko konstruowaæ zestawów trójdro¿nych. W przypadku zwrotnicy z filtrami T g³oœniki nale¿y pod³¹czaæ w jednakowych fazach. Zwrotnicê trójdro¿n¹ mo¿na w najprostszy sposób uzyskaæ przez do³¹czenie dodatkowego g³oœnika wysokotonowego przez kondensator do zasadniczego g³oœnika wysokotonowego do³¹czonego przez filtr górno przepustowy. Innym rozL

C

Rg GS

Rys. 6 Filtr œrodkowo przepustowy

Zwrotnice i filtry g³oœnikowe

08/2000 wi¹zaniem jest do³¹czenie g³oœnika œredniotonowego przez filtr œrodkowo przepustowy pokazany na rysunku 6. Filtr ten wykorzystuje rezonans szeregowy indukcyjnoœci i pojemnoœci. Wartoœci indukcyjnoœci i pojemnoœci obliczyæ mo¿na z podanych ni¿ej zale¿noœci.

L [ mH ] =

C [ mF ] =

159 × Rg [W] fs [ Hz ]

159 000 fs [ Hz ]× Rg [W]

gdzie: fs – czêstotliwoœæ œrodkowa pasma [Hz]. Istotna jest szerokoœæ pasma przenoszenia B filtru, która wynosi:

B [ Hz ] =

159× Rg [W] L [ mH ]

Jak w ka¿dym obwodzie rezonansowym poszerzenie pasma mo¿na uzyskaæ przez zmniejszenie dobroci, czyli zmniejszenie indukcyjnoœci L. Oczywiœcie aby utrzymaæ czêstotliwoœæ œrodkow¹ trzeba tyle samo razy zwiêkszyæ pojemnoœæ C. Szeregowy obwód rezonansowy z rezystancj¹ zamiast g³oœnika jest czêsto wykorzystywany do korekcji w³aœciwoœci g³oœnika (st³umienie rezonansu) lub do wyrównania przebiegu impedancji zestawu w funkcji czêstotliwoœci jako tzw. sobel. Ni¿ej podajê obiecane tabele. Tabela 1 jest odpowiednia dla g³oœników o rezystan-

Tabela 2 – Elementy filtrów dla g³oœnika 8 W

filtr 6 dB/Okt filtr 12 dB/okt

filtr 18 dB/Okt

f

L

C

L1

C1

L1

L2

L3

C1

C2

C3

[Hz] 125 160 200 250 315 400 500 630 1000 2000 2500 3150 4000 5000 6300

[mH] 10 8,2 6,8 5,6 3,9 3,3 2,7 2,2 1,2 0,68 0,56 0,39 0,33 0,27 0,22

[mF] 150 120 100 82 56 47 39 33 18 10 8,2 5,6 4,7 3,9 3,3

[mH] 15 12 10 8,2 5,6 4,7 3,9 2,7 1,8 1,0 0,82 0,56 0,47 0,39 0,27

[mF] 100 82 68 56 39 33 27 22 15 6,8 5,6 3,9 3,3 2,7 2,2

[mH] 15 12 10 8,2 6,8 4,7 3,9 3,3 2,2 1,0 0,82 0,68 0,47 0,39 0,33

[mH] 4,7 3,9 3,3 2,2 1,8 1,5 1,2 1,0 0,68 0,33 0,22 0,18 0,15 0,12 0,1

[mH] 8,2 6,8 4,7 3,9 2,7 2,2 1,8 1,5 1,0 0,47 0,39 0,27 0,22 0,18 0,15

[mF] 220 150 120 100 82 68 47 39 27 12 10 8,2 6,8 4,7 3,9

[mF] 100 82 68 47 39 33 27 22 12 6,8 4,7 3,9 3,3 2,7 2,2

[mF] 330 270 220 150 120 100 82 68 39 22 15 12 10 8,2 6,8

15

cji znamionowej 4 W, a Tabela 2 dla g³oœników o rezystancji 8 W. Oznaczenia elementów w tabelach odpowiadaj¹ podanym wy¿ej schematom odpowiednich filtrów. Pojemnoœci kondensatorów s¹ wyra¿one w [mF], a indukcyjnoœci w [mH]. Czêstotliwoœci 125÷250 Hz dotycz¹ filtrów do subwooferów. Zakres od 315 do 1000 Hz dotyczy filtrów dolnoprzepustowych dla zestawów trójdro¿nych. Zakres od 2000 do 6300 Hz to czêstotliwoœci podzia³u dla zestawów dwudro¿nych lub filtrów górno przepustowych zestawów trójdro¿nych. Pos³ugiwanie siê tabelk¹ jest bardzo proste. Po zdecydowaniu siê na rezystancjê g³oœników wybieramy odpowiedni¹ tabelkê. W wierszu odpowiadaj¹cym wybranej czêstotliwoœci podzia³u znajdziemy wartoœci elementów zwrotnicy, odpowiednio do rodzaju filtru. Innym obwodem spotykanym w uk³adzie elektrycznym zespo³ów g³oœnikowych jest rezystorowy dzielnik napiêcia. Zadaniem dzielnika jest zmniejszenie poziomu napiêcia doprowadzanego do g³oœnika w celu zmniejszenia natê¿enia dŸwiêku. Stosuje siê to dla wyrównania skutecznoœci g³oœnika wysokotonowego w odniesieniu do niskotonowego. Dzielnik mo¿e byæ zrealizowany przez w³¹czenie rezystora w szereg z g³oœnikiem. Daje to wprawdzie obni¿enie napiêcia na g³oœniku, ale jednoczeœnie wzrasta sumaryczna rezystancja. Zastosowanie dwóch rezystorów pozwala na wyeliminowanie tej wady – uzyskujemy podzia³ napiêcia przy zachowaniu tej samej rezystancji. R1

Tabela 1 – Elementy filtrów dla g³oœnika 4 W

filtr 6 dB/Okt filtr 12 dB/okt

filtr 18 dB/Ok.

f

L

C

L1

C1

L1

[Hz] 125 160 200 250 315 400 500 630 1000 2000 2500 3150 4000 5000 6300

[mH] 5,6 3,9 3,3 2,7 2,2 1,8 1,2 1,0 0,68 0,33 0,27 0,22 0,18 0,12 0,1

[mF] 330 220 180 150 120 100 82 56 39 18 15 12 10 6,8 5,6

[mH] 8,2 5,6 4,7 3,9 2,7 2,2 1,8 1,5 1,0 0,47 0,39 0,27 0,22 0,18 0,15

[mF] 220 180 120 100 82 68 56 39 27 12 10 8,2 6,8 5,6 3,9

[mH] 8,2 6,8 4,7 3,9 3,3 2,7 2,2 1,5 1,0 0,47 0,39 0,33 0,27 0,18 0,15

L2

L3

[mH] [mH] 2,7 3,9 2,2 3,3 1,5 2,7 1,2 1,8 1,0 1,5 0,82 1,2 0,68 1,0 0,47 0,82 0,33 0,47 0,15 0,27 0,12 0,18 0,1 0,15 0,08 0,12 0,06 0,1 0,047 0,082

R2

C1

C2

C3

[mF] 470 330 270 220 180 120 100 82 56 27 22 18 12 10 8,2

[mF] 220 150 120 100 82 68 56 39 27 12 10 8,2 6,8 5,6 3,9

[mF] 680 470 390 330 270 220 150 120 82 39 33 27 22 15 12

Rg

Rys. 7 Dzielnik napiêcia

Z obliczeniem elementów dzielnika na pewno ka¿dy sobie poradzi znaj¹c podstawy elektrotechniki. Nie chc¹c nara¿aæ nikogo na stresy podam jednak tabelkê. Przy wspó³pracy filtru z rzeczywistym g³oœnikiem pojawia siê wp³yw parametrów g³oœnika na funkcjonowanie filtru. Mo¿e to byæ np. rezonans indukcyjnoœci cewki g³oœnika z pojemnoœci¹ filtru. Dlatego zawsze zaprojektowana zwrotnica wymaga sprawdzenia pomiarowego (elektroakustycznego) i ods³uchowego po zastosowaniu w zestawie g³oœnikowym.

Zwrotnice i filtry g³oœnikowe

16

Tabela 1 – Elementy dzielnika napiêciowego

Rg = 4 W T³umienie [db] 1 2 3 4 5 6

R1 [W] 0,47 0,82 1,2 1,5 1,8 2,2

R2 [W] 33 15 10 6,8 5,6 3,9

Rg = 8 W R1 [W] 0,82 1,8 2,2 2,7 3,3 3,9

R2 [W] 68 33 18 15 10 8,2

pr¹dach ferryt natomiast wprowadza silne ograniczanie. Przy rdzeniu ¿elaznym przebiega ono znacznie ³agodniej. Mo¿na zdobyæ siê na wykonanie cewki filtru we w³asnym zakresie i dlatego przytoczê zale¿noœci pozwalaj¹ce na obliczenie wymaganej liczby zwojów dla uzyskania zak³adanej indukcyjnoœci cewki powietrznej. Charakterystyczne wymiary cewki s¹ podane na rysunku 8. A

W warunkach amatorskich zazwyczaj ograniczamy siê do sprawdzenia ods³uchowego – chocia¿ mo¿na tu wykorzystaæ opisywany w PE analizator widma. „Proste jest piêkne” – mniej problemów stwarzaj¹ filtry proste i dlatego zalecam ich stosowanie. Bardziej z³o¿one filtry wymagaj¹ k³opotliwego dobierania elementów i badañ elektroakustycznych. Co jest charakterystyczne to dobre g³oœniki nie wymagaj¹ ekstra filtrów. G³oœnik niskotonowy najlepiej pracuje pod³¹czony bezpoœrednio do wyjœcia wzmacniacza. Rezystancja cewki filtru w³¹czona miêdzy wyjœcie wzmacniacza a g³oœnik zmniejszy t³umienie elektryczne g³oœnika. Powinna wiêc byæ jak najmniejsza.

Elementy stosowane w zwrotnicach g³oœnikowych Pomimo stosunkowo niskich czêstotliwoœci z jakimi mamy do czynienia w zespo³ach g³oœnikowych, elementy stosowane do budowy zwrotnic g³oœnikowych powinny posiadaæ dobre parametry i zapewniaæ przenoszenie odpowiednio du¿ych pr¹dów i mocy do g³oœników. Istniej¹ firmy specjalizuj¹ce siê w produkcji elementów do zwrotnic g³oœnikowych a tak¿e firmy je rozprowadzaj¹ce. Cewki jak ju¿ podano powinny mieæ jak najmniejsz¹ rezystancjê. Musz¹ wiêc byæ nawiniête odpowiednio grubym drutem. Najkorzystniejsze w³aœciwoœci posiadaj¹ cewki powietrzne – nie wprowadzaj¹ zniekszta³ceñ nieliniowych. Wad¹ ich jest du¿a liczba zwojów wymagana do uzyskania odpowiednio du¿ej indukcyjnoœci. Zastosowanie rdzenia ferromagnetycznego pozwala na znaczne zwiêkszenie indukcyjnoœci a wiêc w konsekwencji daje zmniejszenie liczby zwojów i rezystancji cewki. Rdzenie nie mog¹ byæ zamkniête – wymagana jest przynajmniej kilkumilimetrowa szczelina. Mniejsze zniekszta³cenia maj¹ rdzenie ferrytowe ni¿ ¿elazne. Przy du¿ych

d

B

D

Rys. 8 Wymiary cewki powietrznej

Wzór ogólny na obliczenie takiej cewki jest doœæ skomplikowany:

z = 10 3 ×

L×( D + 9B + 10 A) 80D 2

gdzie: z – liczba zwojów, L – wymagana indukcyjnoœæ [mH], A, B, D – wymiary cewki [cm]. Wzór ten mo¿na znacznie uproœciæ jeœli wymiary cewki dobrane s¹ w odpowiednich proporcjach: d = A; A = 1,2B; D = 2A = 2,4B. Wówczas liczbê zwojów mo¿na obliczyæ z zale¿noœci:

z = 246 ×

L [ mH ] B [ cm]

Najlepiej by³oby jednak pójœæ do sklepu i kupiæ elementy o podanych parametrach. Do nawiniêcia cewki przygotowaæ trzeba odpowiedni karkas i co najistotniejsze drut nawojowy w emalii lub bawe³nie. Œrednica drutu mo¿e zawieraæ siê w przedziale od 0,7 do 2 mm. G³ównym kryterium doboru œrednicy drutu jest rezystancja cewki. Po obliczeniu iloœci zwojów obliczymy powierzchniê przekroju uzwojenia:

s = z × dd 2 gdzie: s – przekrój uzwojenia (A×B) [mm2], z – iloœæ zwojów, dd – œrednica drutu nawojowego [mm]. Po obliczeniu wymiaru B na podstawie podanych wy¿ej proporcji obliczymy pozosta³e wymiary cewki:

8/2000

B = 0,91× s Kondensatory stosowane w filtrach powinny mieæ du¿e pojemnoœci. Jako najwiêksze pojemnoœci u¿ywane s¹ kondensatory elektrolityczne. Powinny to byæ tzw. kondensatory bipolarne – nie wymagaj¹ce polaryzacji napiêcia sta³ego. Kondensator taki mo¿na uzyskaæ przez po³¹czenie szeregowe w przeciwnym kierunku dwóch kondensatorów polarnych. Kondensatory elektrolityczne powinny mieæ napiêcie znamionowe 50÷100 V. Do ³¹czenia szeregowego najlepsze bêd¹ kondensatory przewidziane do pracy impulsowej o ma³ej impedancji szeregowej tzw. ESR. Przy wy¿szych czêstotliwoœciach (mniejsze pojemnoœci) lepsze parametry posiadaj¹ kondensatory poliestrowe (KSE, MKSE, MKT), a jeszcze lepsze kondensatory z dielektrykiem polipropylenowym (MKP). Elementy zwrotnicy mo¿na zamontowaæ na p³ytce drukowanej. Doœæ czêsto spotykanym rozwi¹zaniem jest monta¿ powietrzny. Oczywiœcie skomplikowan¹ zwrotnicê lepiej wykonaæ solidnie na p³ytce. P³ytka mo¿e byæ bezpoœrednio po³¹czona z zaciskami zewnêtrznymi zespo³u g³oœnikowego. Pod³¹czenie g³oœników do p³ytki wykonaæ przewodami o odpowiednim przekroju pamiêtaj¹c o fazach g³oœników.

à R.K. Poprawki do budzika W uk³adzie budzika wprowadzono kilka poprawek. Oto ich lista: 1. Masa uk³adu US2 (ULN2003A) na p³ytce powinna byæ na nó¿ce 8 (przed³u¿yæ zworkê id¹c¹ poprzednio do nó¿ki 9 z C5). 2. Diody LED D1, D2 nale¿y montowaæ odwrotnie pod³¹czaj¹c katodê D1 do masy zegara, a anodê D2 do nó¿ki 21 uk³adu US1 „Budzik”. 3. Zamieniæ nale¿y wyprowadzenia uk³adu US1 „Budzik”. Nó¿kê 6 US1 pod³¹cza siê do z³¹cza GK’ pole 2, nó¿kê 24 (RB3) US1 do R7. 4. Na p³ytce klawiatury nó¿ka 2 z³¹cza GK powinna byæ po³¹czona z dolnym, lewym, wolnym oczkiem w³¹cznika „Urz¹dz.” Patrz¹c od strony monta¿u. 5. Do kondensatora C9 nale¿y do³¹czyæ równolegle rezystor 2,4 kW. 6. Zmieniæ wartoœæ rezystora R13 z 4,7 kW na 47 kW.

à mgr in¿. Tomasz Kwiatkowski

08/2000

Technika RTV

Przestrojenie g³owicy UKF odbiornika radiowego Elizabeth HI-FI Kontynuujemy wskazówki pozwalaj¹ce na przed³u¿enie przydatnoœci odbiorników dawnej produkcji krajowej po przestrojeniu g³owicy UKF na pasmo 87,5÷108 MHz.

Opis g³owicy Seria odbiorników radiowych Elizabeth powsta³a w wyniku rozwoju licencji zakupionej przez polski przemys³ elektroniczny w japoñskiej firmie Sanyo. Pierwsza wersja odbiornika by³a produkowana ca³kowicie na podzespo³ach japoñskich. Przy uruchamianiu produkcji wspó³pracowali in¿ynierowie japoñscy. Wszystko to dzia³o siê oczywiœcie w okresie Gierkowskim, który jakby nie patrzeæ przyczyni³ siê do rozwoju przemys³u krajowego. Tak¿e elektronicznego, skrupulatnie póŸniej zrujnowanego. W œlad za tym pojawi³y siê licencje i rozwijano krajow¹ produkcjê pó³przewodników i innych podzespo³ów. W tym okresie poziom technologiczny krajowego przemys³u elektronicznego zbli¿y³ siê do technologii stosowanych na zachodzie. W krótkim czasie i ju¿ w oparciu o podzespo³y krajowe konstruowano kolejne wersje odbiornika Elizabeth. By³a to m¹dra licencja, poniewa¿ po zniwelowaniu ró¿nicy poziomu technologicznego przez jej zakup, by³a dalej rozwijana i udoskonalana w postaci nowych konstrukcji ju¿ polskich in¿ynierów. Tak powsta³y odbiorniki Elizabeth – Stereo DST-203 i Elizabeth HIFI (DSH-101 i DSH-102). Wykorzystuj¹c podzespo³y odbiornika Elizabeth skonstruowano odbiornik kwadrofoniczny Cezar-Quadro, a tak¿e uruchomiono eksperymentaln¹ emisjê radiow¹ programów kwadrofonicznych. Uk³ad elektryczny g³owicy UKF w kolejnych wersjach odbiornika nie uleg³ zmianie . Jest ona zrealizowana na trzech tranzystorach. Pewnym novum jest wykorzystanie tranzystora polowego z³¹czowego we wzmacniaczu w.cz. i zastosowanie automatycznej regulacji wzmocnienia (ARW) w tym stopniu. Przestrajany obwód wejœciowy g³owicy jest przystosowany do wspó³pracy

z przewodem symetrycznym 300 W. Stanowi¹ go transformator w.cz. L1, trymer CT1, kondensator C1 i dioda pojemnoœciowa D1. Wstêpnie wydzielony sygna³ wejœciowy jest podawany do bramki tranzystora T1, który do koñca produkcji by³ sprowadzany z Japonii (2SK41E). Przez dzielnik R2, R3 do bramki doprowadzane jest napiêcie reguluj¹ce ARW. Z drenu T1 sygna³ podawany jest do obwodu strojonego wzmacniacza w.cz sk³adaj¹cego siê z cewki L2, kondensatorów CT2 i C31 oraz diody pojemnoœciowej D2. Mieszacz sumacyjny zrealizowany jest na tranzystorze T2. Do bazy tranzystora doprowadzony jest sygna³ wejœciowy (przez C7) i napiêcie heterodyny (przez C8). Obwód L4, C9 to eliminator czêstotliwoœci poœredniej 10,7 MHz. Mieszacz pracuje ze wspólnym emiterem. W obwodzie wyjœciowym T2 znajduje siê filtr poœredniej czêstotliwoœci F1. Z uzwojenia wtórnego F1 sygna³ podawany jest na wejœcie wzmacniacza p.cz. Heterodyna na tranzystorze T5 pracuj¹cym ze wspóln¹ baz¹ jest generatorem Colppitsa (z dzielon¹ pojemnoœci¹). Obwód rezonansowy heterodyny sk³ada siê z cewki L3, trymera CT3, diody pojemnoœciowej D3 i do³¹czonej przez kondensator C43 diody pojemnoœciowej automatycznej regulacji czêstotliwoœci (ARCz.) D4. Dzielnik pojemnoœciowy generatora stanowi¹ pojemnoœci C25 i C24. Napiêcie strojenia zmieniaj¹ce siê w zakresie od 5÷25 V (w wersji 65,5÷73 MHz) jest doprowadzone do diod pojemnoœciowych przez rezystory R1, R6 i R28. Napiêcie to mo¿e byæ wybierane prze³¹cznikiem z trzech potencjometrów. VR4 jest potencjometrem sprzê¿onym ze skal¹ odbiornika, napêdzanym pokrêt³em strojenia. VR1 i VR2 s¹ potencjometrami umo¿liwiaj¹cymi zaprogramowanie dwóch stacji na zakresie UKF. Rezystory nastawne VR3 i VR5 przeznaczone s¹ do ustalenia minimalnej wartoœci napiêcia strojenia. Maksymaln¹ wartoœæ napiêcia strojenia reguluje siê w zasilaczu odbiornika (VR301).

17 Mieszacz jest zasilany ci¹gle po w³¹czeniu odbiornika (Uz1). Zasilanie wzmacniacza w.cz. i heterodyny jest od³¹czane (Uz2).

Przestrajanie g³owicy Niezbêdne bêdzie wyjêcie odbiornika z obudowy. Przed tym nale¿y jednak od³¹czyæ odbiornik od sieci energetycznej i powy³¹czaæ inne kable. Zabezpieczyæ obwody sieci przed mo¿liwoœci¹ pora¿enia przez dodatkowe zaizolowanie niebezpiecznych punktów. Przy okazji sprawdziæ i ewentualnie skorygowaæ ustawienie wskazówki skali. Sprawdziæ tak¿e oœwietlenie skali i w razie potrzeby wymieniæ spalone ¿aróweczki. Przy przestrajaniu przydatny bêdzie inny odbiornik z zakresem UKF od 87,5 do 108 MHz. Idea³em by³by generator sygna³owy. G³owica jest wykonana bezpoœrednio na p³ytce odbiornika i nie posiada ekranów. Dziêki temu dostêp do niej jest u³atwiony. Znajduje siê na skraju g³ównej p³ytki odbiornika w pobli¿u kondensatora zmiennego. Dostêp do g³owicy u³atwia

Przestrojenie g³owicy UKF

ARCz.

Uz2

Uz1

8/2000

D4 BBP602 R30 120k

C43 4,7p 10V

R27 100W R26 15k R25 3,3k

T5 BF215

R24 1k

C26 4,7n

C25 12V

56W

VR5 47k

G

H

K3

3V

8

J

5,6k G

J 10

Uv

VR4 100k

27,5V

VR2 220k

VR1 220k

VR3 47k 2

300W

K4

L1 1

H

R22

R1 56k

R3 560k C3 4,7n

D1 BB104B

CT1 C1 3/12p 4,7p

C2 4,7n

R2 560k

T1 2SK41E

C24 4,7p

R4

R23 2,7k

10V

R5 100W

9,5V

L2

CT2 3/12p

C6 4,7n

3,3p

C4 4,7p

D2 BB104B

C5 4,7n

R6 56k

CT3 3/12p

R7 120k

C28 4,7n

L3

C29 4,7n

D3 BB104C

R28 56k

C9 120p

C8 2,2p

C7 4,7p

L4

R8 15k

C13 47n

R9 3,3k

C22 47n

R10 2,2k

1,2V

T2 BF215

100k

R29

C44 47n

R11 100W C11 4,7n

C524 200p

C12 4,7n

3

1

F1 217

4

5

WY p.cz.

ARW

18

Rys. 1 Schemat ideowy g³owicy

tak¿e wyciêcie spodniej czêœci korpusu metalowego pod p³ytk¹. Pewnym utrudnieniem przy demonta¿u jest zaginanie wyprowadzeñ elementów. Kolejnoœæ czynnoœci jest nastêpuj¹ca: 1. Wymontowaæ kondensatory C1 i C4. 2. Odci¹æ górne wyprowadzenie cewki L3 na wysokoœci górnej czêœci uzwojenia. Odwin¹æ jeden zwój i dolutowaæ do wystaj¹cego z p³ytki wyprowadzenia. Resztê zwoju odci¹æ. 3. W³¹czyæ zasilanie i ustawiæ zakres zmian napiêcia strojenia. Napiêcie zasilaj¹ce potencjometry strojenia ustawiæ na 27,5 V reguluj¹c rezystorem VR301 znajduj¹cym siê na p³ytce zasilacza. Nastêpnie rezystorami nastawnymi VR3 i VR5 ustawiæ minimalne napiêcie strojenia na 3 V. Rezystory te znajduj¹ siê na przeciwnym do g³owicy rogu p³ytki drukowanej. Dostêp do nich jest utrudniony przez ekran oœwietlenia skali. Regulowane napiêcia mierzyæ multimetrem bezpoœrednio na wyprowadzeniach potencjometrów VR1 i VR4. 4. Do odbiornika pod³¹czyæ g³oœnik i antenê. Po wy³¹czeniu ograniczania szumów i w³¹czeniu przycisku U, pokrêt³em strojenia uzyskaæ odbiór silnej stacji lokalnej. 5. Stroj¹c cewk¹ heterodyny L3 i ewentualnie trymerem CT3 uzyskaæ odbiór tej stacji w odpowiednim miejscu na skali. 6. Dostroiæ obwód wejœciowy i obwód wyjœciowy wzmacniacza w.cz. na maksimum sygna³u widoczne na wskaŸniku dostrojenia. 7. Uzyskaæ w³aœciwy zakres przestrajania przez uzyskanie odbioru stacji o najmniejszej czêstotliwoœci (w pobli¿u 87,5 MHz) i najwiêkszej (oko³o 108 MHz). Minimaln¹ czêstotliwoœæ uzyskamy reguluj¹c cewk¹ L3 a maksymaln¹ reguluj¹c trymerem CT3. 8. Dostroiæ obwody wejœciowy i wzmacniacza w.cz. do minimalnej czêstotliwoœci odbieranej reguluj¹c cewkami L1 i L2. Zazwyczaj wymagane jest wykrêcenie rdzeni tych cewek. Do maksymalnej czêstotliwoœci odbieranej dostrajamy siê trymerami CT1 i CT2. Przy strojeniu korzystamy ze wskaŸnika dostrojenia odbiornika. Po tych operacjach sprawdziæ odbiór stereofoniczny sygnalizowany œwieceniem diody „Stereo” i dzia³anie wyciszania szumów. Oczywiœcie ponownie za³o¿yæ obudowê i pod³¹czyæ wszystko co siê da.

à R.K.

08/2000

Kupon zamówieñ na p³ytê CD-PE1 i prenumeratê

19

Pierwsza p³yta CD-PE1 Praktycznego Elektronika Pierwsza p³yta CD-PE1 Wydawnictwa ARTKELE zawieraj¹ca ponad 2000 stron z 65 archiwalnych numerów PE z lat 1992÷1997 zapisanych w formacie Portable Document File (PDF). Tego jeszcze nie by³o !!! Olbrzymie kompendium wiedzy w zakresie praktycznych zastosowañ elektroniki. Opisy, aplikacje, urz¹dzenia, nietypowe rozwi¹zania, jeden styl. Na p³ycie CD-ROM znajduje siê równie¿ baza artyku³ów PE (w formacie html) oraz wiele programów i narzêdzi u¿ytecznych w pracowni elektronika. Oto jakie min. programy znajdziecie na p³ycie CD-PE: – Protel 99 Second Edition (nowoœæ !!!) – Protel Manuals – Protel 99 – Protel 99 Service Pack 1 – Protel Power Tool Pack 99 – PSpice ver. 8.0 – EDWin ver. 1.6 – LabWindows®/CVI™

– LabWindows Manuals – Topanga SchematicMaker – PADS ver. 4.09 – WinLog ver. 1.0 – CircuitMaker ver. 2.5 – WinDraft Schematic Capture – WinBoard PCB Layout – TinyCAD – PCB Developer's Individual Assistant – FaiSyn Automatic Filter Synthesizer ver. 2.2 – AIM-Spice – ISISch – AresPCB – EMCFiltr – Qcad – Scooter-PCB – Oscilloscope for Windows ver. 2.51 – Easytrax 2.06 – AT90S (AVR) Family Assembler and Simulator ver. 1.21 – AVR Studio version 1.45 – Microchip MPLAB ver. 4.00 – CCS PIC C compiler

– Internet Explorer 5.0 PL – Adobe Acrobat 4.0 oraz wiele, wiele innych Wszystkie programy w wersjach: freeware, shareware, trial, eval lub demo. P³yty mo¿na zamawiaæ na kartach pocztowych, faksem lub e-mailem. Cena p³yty CD-PE jest równa 30 z³ + koszty wysy³ki. Chc¹c obni¿yæ koszty zakupu p³yty o 10% nale¿y zamówienie sk³adaæ na kuponie prenumeraty wp³acaj¹c na konto Wydawnictwa ARTKELE kwotê 34,00 z³ (kwota ta pokrywa koszt p³yty i wysy³ki). Na kuponie nale¿y w tym przypadku postawiæ krzy¿yk w kratce z napisem CD-PE1. Równoczeœnie na tym samym kuponie mo¿na zamówiæ prenumeratê na kolejne kwarta³y roku 2000. Nie przyjmujemy ju¿ zamówieñ prenumeraty na pierwsze pó³rocze br.

20

Karta zamówieñ na p³ytki drukowane, Prenumerata

8/2000 Wykaz dostêpnych numerów archiwalnych: 3/1992, 8, 11, 12/95, 3, 4, 6, 8÷10, 12/1996, 5/1998 (wszystkie w cenie 3,00 z³) 3, 4, 6, 8÷12/1999 (wszystkie w cenie 3,60 z³) 9, 11, 12/1999, 1÷5/2000 (wszystkie w cenie 4,40 z³) 6÷8/2000 (wszystkie w cenie 4,80 z³)

Ten kupon mo¿na wyci¹æ i wys³aæ faksem: fax (ca³¹ dobê) (068) 324-71-03.

Podzespo³y elektroniczne

08/2000

21

Katalog Praktycznego Elektronika G³oœniki produkcji TONSIL S.A. cz. 1 G³oœniki szerkopasmowe uniwersalne Parametry podstawowe

Parametry cewki

Z

F

Pmax

Pnom

GD 5/0,2/1 GD 5/0,2/1 GD 5/0,2/2 GD 5/0,2/2 GD 5/0,2/2 GD 6/0,5 GD 6/0,5 GD 6/0,5 GD 6/0,6 GD 8/1 GD 8/1 GD 8/1 GD 8/1 GD 10/1,5 GD 10/1,5 GD 10/1,5 GD 10/2 GD 10/2 GD 10/4 GD 10/10 GD 10/10 GD 12/8/2 GD 16/25 GD 16/25 GD 16/25/1 GDS 16/30 GD 16/40 GD 20/20 GD 20/20 GD 20/20/1 GD 20/25 GD 25/50 GD 30/50 GD 30/50/3 GD 30/100 GD 30/100 GD 713/1,5 GD 7–13/1,5 GD 7–13/1,5 GDS 30/100

[W] 8 40 8 40 50 4 8 15 8 4 8 15 25 4 8 25 4 8 8 4 8 4 4 8 8 8 8 8 15 15 8 8 8 8 4 8 4 8 15 8

[Hz] 300÷4,5k 300÷4,5k 300÷4,5k 300÷4,5k 300÷4,5k 300÷5,0k 300÷5,0k 300÷4,5k 230÷5,5k 150÷9,0k 150÷9,0k 150÷9,0k 150÷9,0k 120÷7,0k 120÷7,0k 120÷7,0k 120÷7,5k 120÷7,5k 80÷7,0k 100÷10k 100÷10k 105÷10k 85÷8,0k 85÷8,0k 85÷8,0k 90÷12k 85÷8,0k 50÷8,0k 50÷8,0k 50÷8,0k 50÷6,0k 100÷6,0k 60÷5,0k 75÷4,5k 60÷4,0k 60÷4,0k 210÷7,0k 210÷7,0k 210÷7,0k 60÷10k

[W] 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,75 0,75 0,75 1,0 1,5 1,5 1,5 1,5 2,0 2,0 2,0 3,0 3,0 4,0 15,0 15,0 12,0 35,0 35,0 35,0 60,0 60,0 30,0 30,0 30,0 35,0 50,0 110 110 250 250 1,5 1,5 1,5 100

[W] [dB] [W] [mm] [mm] 0,2 86 7,7 3,5 13 paper 0,2 85 36 5 13 paper 0,2 86 7,7 3,5 13 paper 0,2 85 36 5 13 paper 0,2 88 45 2,7 13 paper 0,5 89 3,6 3 13 paper 0,5 89 7,3 4 13 paper 0,5 88 13,7 4 13 paper 0,6 88 7,3 4 13 paper 1,0 88 3,6 5,3 14 paper 1,0 88 6,9 4,9 14 paper 1,0 86 13,7 4,9 14 paper 1,0 88 22,7 5,5 14 paper 1,5 89 3,6 5,3 14 paper 1,5 89 6,9 4,8 14 paper 1,5 87 22,7 5,5 14 paper 2,0 91 3,6 5,3 14 2,0 91 6,9 4,8 14 2,0 88 7 5,8 14 nomex 10,0 89 3,6 5,3 14 nomex 10,0 89 7 5,8 14 nomex 8,0 90 3,3 5,6 20 25,0 91 3,2 6,5 25 25,0 91 6,8 10,3 25 25,0 91 6,8 10,3 25 30,0 88 7,3 7,4 25 35,0 89 7,3 7,4 25 20,0 90 6,9 8,5 25 20,0 90 13,7 8,2 25 20,0 90 13,7 8,2 25 25,0 90 7,3 7,4 25 30,0 94 7,2 8,3 25 50,0 95 7,3 10,5 35 50,0 94 6,4 12,1 35 100 97 3,5 10,9 35 100 97 6,4 12,3 35 2,0 86 3,6 3,5 13 2,0 86 7,7 3,5 13 2,0 84 14,0 3,6 13 250 97 6,4 12,3 35

G³oœniki œredniotonowe Parametry podstawowe Model Z F Pmax Pnom [W] [kHz] [W] [W] GDM 10/60 8 1÷9 90 60 GDM 10/60/2 4 1÷9 90 60 GDM 10/60/2 8 1÷9 90 60 GDM 10/60/3 8 1÷9 90 60

E

E [dB] 90 91 91 90

Re

h

Dc

Magnes

Model

Korp

Parametry cewki Re h Dc [W] [mm] [mm] 7,0 6,4 20 3,3 5,6 20 7,0 6,4 20 7,0 6,4 20

D×h

m

B

[mm] 13×10 13×10 36×16×7 36×16×7 36×16×7 13×12 13×12 13×12 13×12 13,98×10 13,98×10 13,98×10 13,98×10 14×13 14×13 14×13 50×8 50×8 2×39×9 50×8 50×8 70×10 70×10 70×10 70×10 70×15 70×15 70×10 70×10 70×10 70×15 70×15 110×18 110×18 134×19 134×19 13×12 13×12 13×12 134x19

[g] 9,5 9,5 30 30 30 11,5 11,5 11,5 11,5 14,4 14,4 14,4 14,4 14,5 14,5 14,5 63 63 72 63 63 150 150 150 150 230 230 151 151 151 228 230 600 600 1100 1100 11,5 11,5 11,5 1100

[T] 0,53 0,53 0,74 0,74 0,74 0,53 0,53 0,53 0,53 0,51 0,51 0,51 0,51 0,51 0,51 0,51 0,90 0,95 0,72 0,85 0,85 0,88 0,75 0,75 0,75 0,67 0,73 0,56 0,56 0,56 0,67 0,90 1,10 1,10 1,10 1,15 0,53 0,53 0,53 1,15

D×h [mm] 70×10 70×10 70×10 70×10

Magnes m [g] 150 150 150 150

B [T] 0,88 0,88 0,88 0,88

Czêst Mat.

cobalt cobalt ferrite ferrite ferrite cobalt cobalt cobalt cobalt cobalt cobalt cobalt cobalt cobalt cobalt cobalt

ferrite ferrite ferrite ferrite

ferrite ferrite ferrite ferrite

ferrite ferrite ferrite ferrite ferrite cobalt cobalt cobalt ferrite

Wymiary

Fs

D1

D2

[Hz] 470 430 470 430 440 300 300 300 330 230 230 250 250 170 170 170 170 170 180 145 145 105 65 65 65 55 65 60 60 60 45 100 75 74 75 75 210 210 210 85

[mm] 44,0 44,0 44,0 44,0 44,0 57,0 57,0 57,0 57,0 73,0 73,0 73,0 73,0 90,6 90,6 90,6 90,6 90,6 91,6 91,6 91,6 108,0 150,1 150,1 150,1 136,0 151,0 177,0 177,0 177,0 177,0 222,0 274,0 274,0 274,0 274,0

[mm] – – – – – – – – – – – – – 119,0 119,0 119,0 119,0 119,0 118,0 118,0 118,0 120,0 156,0 156,0 156,0 156,0 163,0 193,0 193,0 193,0 193,0 250,0 293,0 293,0 293,0 293,0 51×105 51×105 51×105 293,0

Czêstot. Fs Fp [kHz] [kHz] 0,27 1,5 0,58 1,0 0,58 1,0 0,6 1,0

274,0

Wymiary D1 D2 [mm] [mm] 88 – 88 – 88 – 88 –

G³oœniki produkcji TONSIL S.A.

22 GDM 10/60/4 GDM 10/60/4 GDM 10/60/8 GDM 10/80/1 GDM 10/80/2 GDM 12/60 GDM 12/60 GDM 12/60/2 GDM 12/60/3 GDM 12/60/4 GDM 12/60/7 GDM 16/80/1 GDM 16/80/3 GDM 16/150 GDM 18/80 GDM 18/80 GDM 18/80/5 GDM 18/100 GDMK 11/60 GDMK 11/60/1 GDMK 11/60/1 GDMK 11/60/4 GDMT 18–36/160

4 8 8 8 8 4 8 8 8 8 8 8 8 8 8 15 8 8 8 4 8 8 8

1÷9 1÷9 1÷9 1÷9 1÷9 1÷9 1÷9 1÷9 1÷9 1÷9 1÷9 0,7÷9 0,7÷9 0,7÷9 0,5÷9 0,5÷9 0,5÷6 0,5÷7 1,5÷9 1÷9 1÷9 1÷9 1–10

90 90 90 100 90 90 90 90 90 90 90 120 120 250 125 125 160 200 90 90 90 90 320

60 60 60 80 60 60 60 60 60 60 60 80 80 150 100 100 80 100 60 60 60 60 160

G³oœniki wysokotonowe kopu³kowe Parametry podstawowe Model Z F Pmax Pnom GDWK 3,5/20 GDWK 6,5/10 GDWK6,5/10 GDWK 7/50 GDWK 7/50/12 GDWK 7/50/19 GDWK 8/50 GDWK 8,5/50 GDWK 9/80 GDWK 9/80/1 GDWK 9/80/1 GDWK 9/80/2 GDWK 9/80/2 GDWK 9/80/3 GDWK 9/80/5 GDWK 9/80/6 GDWK 9/80/14 GDWK 9/120 GDWK 9/120/12F GDWK 10/80 GDWK 10/80T GDWK 10/80T GDWK 10/80/3 GDWK 10/80/6 GDWK 10/80/7 GDWK 10/80/8 GDWK 11/100 GDWK 8÷11/120 GDWK 8÷11/120 GDWK 8÷12/120 GDWK 8÷13/120

[W] 5,5 4 8 8 8 8 8 8 4 4 8 4 8 8 8 8 8 8 8 8 8 15 8 8 8 8 8 8 15 8 8

[Khz] 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 4÷20 2÷20 2÷20 2÷20 2÷20

[W] 40 25 25 100 100 100 100 100 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160

[W] 20 10 10 50 50 50 50 50 80 80 80 80 80 80 80 80 80 120 120 80 80 80 80 80 80 80 80 120 120 120 120

91 91 90 90 89 91 91 92 91 92 89 94 94 94 92 92 94 92 92 92 92 90 102

3,3 7,0 7,0 7,0 7,0 3,3 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,3 7,0 13,5 6,7 6,8 6,8 3,22 6,8 6,8 5,0

E [dB] 84 91 93 89 89 89 89 89 89 90 90 93 92 87 91 94 89 94 90 90 90 90 90 90 90 90 89 90 89 89 90

Re [W] 4,8 3,6 6,7 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 2,9 2,9 6,3 2,9 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 12 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 12 6,3 6,3

5,6 6,4 6,4 6,4 6,4 5,6 6,4 6,4 6,4 6,4 6,4 7,5 7,5 11,0 7,5 11,0 7,0 7,8 3,0 2,5 3,0 3,0 6,5

20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 35 52,1

70×10 70×10 70×10 70×10 70×10 70×10 70×10 70×10 70×10 70×10 70×10 110×18 110×60 110×18 110×18 110×18 110×18 110×18 90×13 90×13 90×13 90×13 110×18

Parametry cewki h [mm] 3 2 1,8 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 3 2,9 1,9 2,9 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 2,5 1,9 2,0 2,0 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9

Dc [mm] 10 13 13 18 18 18 18 18 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25

8/2000 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 600 600 600 600 600 600 600 1000 310 310 310 600

0,88 0,88 0,88 0,88 0,88 0,88 0,88 0,88 0,88 0,88 0,88 1,06 1,06 1,06 1,06 1,06 1,15 1,06 1,05 1,05 1,05 1,05 0,8

0,58 0,58 – 0,27 0,58 0,25 0,25 0,65 0,35 0,65 – 0,4 0,4 – – – – 85 0,8 0,6 0,6 0,6 –

B [T] 0,68 0,8 0,8 1 1 1 1 1 1,16 1,10 1,16 1,10 1,16 0,95 0,95 1,16 1,16 1,29 1,16 1,29 1,16 1,16 1,29 1,29 1,29 1,29 1,16 1,08 1,08 1,08 1,16

Fs [kHz] – – – – – 2,4 2,4 2,4 – 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,2 1,2 – – – – – – – – 1,2 1,2 1,2 1,2

Magnes D×h [mm] 27×5 36×7 36×7 5×50×8 5×50×8 5×50×8 5×50×8 5×50×8 70×10 70×10 70×10 70×10 70×10 65×10 65×10 70×10 70×10 70×15 70×10 70×15 70×15 70×15 70×15 70×15 70×15 70×15 70×15 65×10 65×10 65×10 70×10

m [g] 8,4 30 30 63 63 63 63 63 150 150 150 150 150 126 126 160 150 230 160 230 230 230 230 230 230 230 230 120 120 120 160

1,0 1,0 1,0 1,5 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,5 1,0 1,0 1,0 2,0

Czêstot. Fp [kHz] 5,0 5,0 7,5 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8 4,8

88 – 88 – 88 – 88 110 88 – 110 120 110 120 110 120 110 120 110 120 110 120 136 156 136 156 136 156 139 165 139 165 139 165 139 165 100 – 100 124 100 124 100 124 250×145 264×158

Wymiary D1 [mm] – 54 54 60 60 60 53 60 80 80 80 80 80 80 80 70 80 80 80 77 70 70 77 77 77 77 70 65 65 65 74

D2 [mm] – 66 66 79 79 79 67 74 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 88 88 88 88 88 88 88 98 90×62 90×62 58×96 62×94

08/2000

GIE£DA SPRZEDAM AUTOTRAFO 250V/20A p³ynna regulacja I/U automat 4kW - 450PLN: elektroniczny sygnalizator brañ ryb 45PLN: trafa (220V) do 1kW ró¿ne sprawne tanio: drut nawojowy DNEÆ0,5/0,4/0,3. Andrzej Do³êcki. Tel. 0 71 365 41 39 CZÊŒCI zamienne do antycznych odbiorników radiowych. Magnetofon szpulowy. Cena 40 z³. Czêstochowa tel. 363-52-97 EMULATOR pamiêci EPROM Z7(c) 16÷27(c)512. Komunikacja przez RS232 za pomoc¹ programu okienkowego. Gwarancja! Cena: 130PLN tel.(052)381-95-42 GALWANOMETRY do sterowania œwiat³em lasera EdW 4/97 40 z³, styczniki 380V 100A 50z³. Adam Pisarewicz, 59-220 Legnica, ul. D¹browskiego 1/7 tel. 86 272 35 KONDENSATORY 10mF - 1,5kV i inne. PrzekaŸniki Mtd6, Mtd12, Mtwd6, kontaktronowe, g³oœniki YD50-025W 8W. UCY7447, KT907, ULY7741, UL1540, ULY7855, BUX41, KD503 (061)878 81-52 LOGO 24RL-SIEMENS (nowe) + komplet oprogramowania + zasilacz + przewód do PC. Cena do uzgodnienia. Maciej Go³êbiowski ul. H³aski 22, 22 470 Zwierzyniec, tel.(084)6872593 - wieczorem NADAJNIKI FM ró¿ne moce. Schematy anten do nadajników. Koder stereo w cenie 40 z³. Zadzwoñ aby dowiedzieæ siê wiêcej 0604427081 po 16-tej. ODTWARZACZ CD TEAC CDP-1100 cena 450z³, tel. 052 5813942 po 15.00

Og³oszenia drobne WYKRYWACZE metali, schematy, sondy, p³ytki. Sprzedam-kupiê-wyminiê. Sondê wodn¹ od magnetometru OGF sprzedam. Fisher Gemini-3 o zasiêgu do 6 metrów za pó³ ceny sprzedam. Sylwester Królak, ul. Wyki 19/6, 75-337 Koszalin. PILNIE dwie kolumny Altus 110 stan idealny cena 500z³. Bieniaszewski Piotr, ul. Pionierów Lubuskich 21, 66-002 Stary Kisielin. Tel 068 320 96 24 Lubuskie. PROFESJONALNY wykrywacz metali fabrycznie nowy przystosowany do pracy w wodzie. Nazwa W-4-P. Cena 600z³ + koszt przesy³ki. Marcin Chy³a os. Kopernika 1/47, 86-200 Che³mno. PROGRAMATOR procesorów PIC16F84 oraz pamiêci 24LC16 wraz z oprogramowaniem, dodatkowo oscyloskop na PC. Tel. (041) 345-62-09 e-mail: [email protected] RADIOTELEFON CB ALAN38. 27MHz + schemat ideowy. Cena 60PLN. Wiadomoœæ - Bartosz Fenyk ul. Glazera 5m21. 37-700 Przemyœl. Tel. 0166702583 po godz. 16.00. SYNTEZA/GENERATOR UKF do PE4/99, zaprogramowany mP. Informacja: koperta zwrotna + znaczek. P. Bujak, ul. Daszyñskiego 15/8, 08-110 Siedlce. 0603553882 TANIO procesor INTEL PENTIUM 90MHz. Kupiê wtyk do telefonu Nokia 5110. £ukasz Panasiuk Chudaczewo 32/1, 76-113 Postomino tel. 0605 385 409. TANIO! Archiwalne roczniki lub pojedyncze numery MT, Re, EP, EH, EdW, PE oraz inne z lat 60, 70,80,90. Pe³ny wykaz wyœlê. Kop+zn. R. Kujawa, Os. Wiœlana 11m9, 08-520 Deblin (0-81)8832663 WYKRYWACZE metali VLF PJ i inne kupiê schemat PJ z rozró¿nianiem. Informacja tel. 0608167023 GENERATOR obrazu kontrolnego GTV19. Obraz kont. Jak w TVP. T³a: RGB-biel-czerñ. Wyjœcia: AV-RGB-RF. Fonia: DK-BG. Zadzwoñ, wyœlê dok³adne dane tel. (034)3577834, 3577-255 WYKRYWACZ metali Garrett ADS 7, amerykañski, dla konesera, rozbudowana elektronika, sprawny, 1700 z³. A. Wyka, ul. Lipowa 6A/17, 81-572 Gdynia tel (058)7810889 lub 602 224 228 POSIADAM katalogi lamp elektronowych, transformatorów sieciowych i silników elektrycznych. Koperta + znaczek. Stanis³aw Masztalerz, Urbanowice 51/4, 47-270 Goœciêcin. MAGNETOWID stereo Graetz z drobn¹ usterk¹ mech. do bezproblemowego usuniêcia za 150 z³.

23

Marcin B³aszczykowski, ul. Boh. Monte Cassino 15/10, 81 704 Sopot. Dzwoniæ po1800 lub po 1500. CYFROWY dekoder kaset z korektorem - 40 z³, schemat dekodera C+ - 43 z³, koder kaset - 160 z³, opis transformatora Tesli - 50 z³, adapter do wie¿y SABA C53562 - 50 z³. Andrzej, 0602801724. KOÑCÓWKI mocy AUDIO MOS 100÷300W. Ma³e p³ytki (SMD), uruchomione. Równie¿ zasilacz oraz filtr aktywny (SMD) dla subwoofera. Niedrogo!!!. Arek, tel. 0601 740507. WSKANIKI stanu akumulatora sam. - bardzo dok³adny pomiar napiêcia, sygnal. roz³adowania i prze³adowania 20 z³+4 z³ (koszt wys.). oraz intel. Symulatory alarmu 12 z³. Tel. 0655404904. WYPRZEDAM dekodery PAL-SECAM na TDA4555 do: Jowisza zamienne za MD2007/MD2008 i Heliosa zam. za MD2021. Ceny od 22z³. Wiêcej = taniej!!!. Oferty , info: kop. + znaczek, Grzegorz Zu-

LEGALNE P£YTKI TYLKO W ARTKELE Szanowni Pañstwo!!! W zwi¹zku z zaostrzeniem przepisów ustawy o prawie autorskim, przypominamy, ¿e p³ytki drukowane, programy, zaprogramowane uk³ady i p³yty CD publikowane w „Praktycznym Elektroniku” mo¿na nabywaæ tylko i wy³¹cznie w siedzibie wydawnictwa. Nasze p³ytki charakteryzuj¹ siê tym, ¿e posiadaj¹ napis „ARTKELE” i numer p³ytki po stronie folii miedzianej, ocynowane œcie¿ki przewodz¹ce oraz naniesion¹ warstwê opisow¹ elementów.

UWAGA!!! Tanie og³oszenia ramkowe w rubryce Gie³da PE!!! Og³oszenia mog¹ mieæ typow¹ szerokoœæ jednej szpalty tzn. 56 mm, ich wysokoœæ ogranicza jedynie wysokoœæ strony. Minimalna wysokoœæ ramki to 1 cm. Cena og³oszenia ramkowego wynosi 20 z³ + 22% podatku VAT za ka¿dy rozpoczêty centymetr wysokoœci. Oferta skierowana jest do osób fizycz-

nych i firm zamieszczaj¹ce og³oszenia w celach zarobkowych. Materia³ reklamowy mo¿e byæ dostarczany w formie elektronicznej lub projektu graficznego na papierze. Materia³y mo¿na dostarczaæ poczt¹ na dyskietkach 3,5’’ (1,44 MB), wraz z wydrukiem próbnym reklamy. Pliki o rozmiarach nie przekra-

czaj¹cych 500 kB (po skompresowaniu archiwizerem pkzip, arj lub rar) mo¿na dostarczyæ poczt¹ elektroniczn¹ na adres [email protected]. Nale¿noœæ za p³atne og³oszenia ramkowe mo¿e byæ uregulowana przelewem na konto: WBK S.A. II/O Zielona Góra nr 10901636-102847-128-000 lub przekazem na adres redakcji.

24

Og³oszenia drobne

8/2000

sprawny, ewentualnie odpowiednik. Cena nie gra roli. Mo¿e byæ jego schemat lub aplikacje w magnetofonie. 0523539521 INSTRUKCJI serwisowej magn. MDS506 HXPRO DIORY. P³ytkê kompletn¹ wyœwietlacza do CD502 DIORY. Buda W³odzimierz ul. Sk³odowskiej 37/128, 85-733 Bydgoszcz. Tel. 052-378-31-08 KUPIÊ program AF-ANALYSER - opis by³ publikowany w EE nr 4 i 5/1996 r. Andrzej 0-601-253-731

INNE

brzycki ul. Zgierska 110/120 m. 211, 91 303 £ódŸ. (042) 654 40 98. CHORUS, flanger, syntezator gitarowy, distortion, oraz wiele innych efektów w postaci schematów i opisów. Sprzedam - wymieniê. Info k+z. D. Lewandowski skr. p. 5, 20 950 Lublin 1. WʯA œwietlnego cena do uzgodnienia. 7 czasopism Commodore & Amiga. Rafa³ S³omkowski (052) 355 20 89. FALOWNIKI tanio od 180W do 22kW. Wysy³am ofertê cena 22kW - 1.150z³. Jerzy Krupiñski 58100 Œwidnica, ul. W. £okietka 31/3. Tel. (074) 8529257, 0602642896. C1 116 oscylo 2 kana³y 200MHz na czêœci serwisowe. Lampa + podst + powielacz + ekran 75z³. Pozosta³e p³ytki i okablowanie od 10÷20z³ ca³oœæ taniej tel(075) 75 15 177.

SCHEMATY ideowe (ksero) Grundig MK2500 automatik, Jubilat, Junior DMP202. Piotr Puszkiewicz ul. Wojska Polskiego 2m6, 87-500 Rypin. LAPTOPA u¿ywanego, ale sprawnego z ekranem monochromatycznym, nawet 386 z zegarem od 400MHz. Mo¿e mieæ zu¿yte akumulatory. Ceny do 350 PLN. Tel. (074)843 31 66. PE 1, 3, 4, 6-12/98. 1,4,5,7,10,11/99. Oferty z cen¹ kierowaæ na adres A. K. 15-669 Bia³ystok, ul. S³onecznikowa 25/21 PILNIE diody BB113 szt. 5 oraz preskaler SP8629 szt. 3 telefon 032/2153391 INTERFEJS umo¿liwiaj¹cy pod³¹czenie stacji dysków do Amigi CD 32 lub schemat tego komputera tel. 084 6397771 prosiæ Rafa³a.

KUPIÊ

CZASOPISMA AUDIO: 2, 3, 11, 4/99, 5, 6, 12/97, 10/96 na coœ z elektroniki lub tanio sprzedam. Tomasz Konopka, ul. Rycerska 1A/2, 02-120 LEGIONOWO SCHEMATY wykryywaczy metali VLF PI inne szczegó³owy opis wykonania, wysokie parametry wymieniê, odst¹piê. Jan KuŸma 22 400 Zamoœæ, ul. Reja 9/39, tel. (084) 639 19 49

IG£Ê UK8 do gramofonu elektrycznego T4 DANIEL. Kluz ul. Braci Œniadeckich 15, 37-100 £añcut LITERATURÊ elektroniczn¹ dotycz¹c¹ projektowania kolumn g³oœnikowych i skrzyñ basowych. Poszukujê ksi¹¿ki Aleksandra Witorta „Zestawy G³oœnikowe”, Poznañ tel. 0618685560

ZAMIENIÊ

POSZUKUJÊ KSI¥¯EK dot. Elektroniki i elektromechaniki samochodowej, ch³odniczej, klimatyzacyjnej i pomiarów elektrycznych. Mariusz Potocki, Ostrowieczko 5/1, 63-140 Dolsk PILNIE scalak TA-7663P, mo¿e byæ z odzysku byle

RADIO kodowane uruchomiê. Telefon komórkowy odblokujê kontakt telefoniczny 052-353-08-54 lub 0-601-642-780 WYKONAM projekty ulotek i informatorów o tematyce elektronicznej. Info. Kop. zw. + znaczek „A”. Zb. Jereczek ul. Œwiêtope³ka 2F/4B. Koœcierzyna 83-400 lub tel. 0-604-66-99-71 OBWODY drukowane pojedyncze sztuki, krótkie serie wykonam. Andrzej Moniak, 32 082 Bolechowice 107, tel. 0122853497 po godz. 18.

KONKURS!!! Konkurs dla czytelników. W numerze 3/2000 opublikowaliœmy projekt urz¹dzenia pt. „Mikser audio do udŸwiêkowiania filmów video”. Na naszej stronie internetowej www.pe.com.pl umieœciliœmy zdjêcie wykonanego prototypu urz¹dzenia. Konkurs polega na odpowiedzi na pytanie. Czym ró¿ni siê wykonany prototyp od zaprojektowanego w naszym miesiêczniku? Na czytelników czekaj¹ nagrody w postaci 30 katalogów firmy ZILOG na p³ytach CD. Nagrody rozlosujemy wœród osób które przyœl¹ e-mail z prawid³ow¹ odpowiedzi¹ na adres [email protected]. W odpowiedzi prosimy podaæ dok³adny adres zwrotny. Jako temat e-maila prosimy wpisaæ „konkurs”.

08/2000

Elektronika domowa

Impulsowy wykrywacz metali Poszukiwanie skarbów staje siê coraz popularniejszym zajêciem. Tworz¹ siê fankluby i nawet pojawiaj¹ siê specjalistyczne czasopisma poruszaj¹ce t¹ tematykê. Co prawda twierdzê nieodmiennie, ¿e naj³atwiej jest znaleŸæ na pla¿y zgubione monety, ale nie wszyscy zgadzaj¹ siê z t¹ opini¹. W Praktycznym Elektroniku prezentowano ju¿ dwa uk³ady wykrywaczy metali, lecz ten opisany w poni¿szym artykule bazuje na zupe³nie innej metodzie wykrywania metalu. Trzeba przyznaæ, ¿e jak na konstrukcje amatorsk¹ posiada on naprawdê du¿¹ czu³oœæ. Musimy te¿ ostrzec Czytelników, ¿e pod ziemi¹ kryje siê jeszcze wiele niewypa³ów i niewybuchów. Prowadz¹c prace poszukiwawcze koniecznie trzeba zachowaæ odpowiedni¹ ostro¿noœæ. Pamiêtajmy tak¿e o tym aby kopi¹c do³y nie niszczyæ przyrody, a miejsca prac doprowadziæ do stanu pierwotnego.

Opisane dotychczas w Praktycznym elektroniku wykrywacze charakteryzowa³y siê prac¹ ci¹g³¹. Cewka pomiarowa w kszta³cie ko³a zasilana by³a z generatora o czêstotliwoœci kilkunastu kilocherców. Dok³adniej mówi¹c cewka ta by³a elementem generatora. Indukcyjnoœæ cewki wraz z do³¹czon¹ pojemnoœci¹ tworzy³a obwód rezonansowy. Gdy w polu dzia³ania cewki znalaz³ siê przedmiot metalowy dzia³a³ on jak rdzeñ wp³ywaj¹c na zmianê indukcyjnoœci. Poci¹ga³o to za sob¹ zmianê czêstotliwoœci generacji. Niewielkie odchy³ki czêstotliwoœci generatora mo¿na zmierzyæ na dwa sposoby. Pierwszym jest metoda zdudnieniowa, polegaj¹ca na zmieszaniu ze sob¹ sygna³ów generatora wzorcowego i generatora LC w którym indukcyjnoœæ tworzy cewka pomiarowa. Efektem zdudnienia jest ton o czêstotliwoœci zale¿nej od ró¿nicy czêstotliwoœci generatora LC i generatora wzorcowego. Im ton

wy¿szy tym zmiana indukcyjnoœci wiêksza. Zmiana czêstotliwoœci zale¿y od wielkoœci przedmiotu umieszczonego w polu cewki i od odleg³oœci cewki od wykrytego przedmiotu. Klasyczny uk³ad takiego wykrywacza nie jest w stanie rozró¿niæ czy czêstotliwoœæ wzros³a czy te¿ zmala³a. Zmiana tonu w obu przypadkach jest jednakowa. Mo¿liwe jest jednak wyposa¿enie wykrywacza w dodatkowy uk³ad porównuj¹cy obie czêstotliwoœci i pokazuj¹cy kierunek zmian. Taki wykrywacz jest w stanie odró¿niæ ¿elazo od z³ota czy srebra. To pierwsze jest ferromagnetykiem, czyli powoduje wzrost indukcyjnoœci i zmniejszenie czêstotliwoœci generacji. Natomiast z³oto lub srebro zalicza siê do grupy diamagnetyków, czyli materia³ów o przenikalnoœci magnetycznej mniejszej ni¿ pró¿nia. Powoduj¹ one zmniejszenie indukcyjnoœci cewki pomiarowej i wzrost czêstotliwoœci generacji.

25

Mikroprocesorowy wykrywacz jest po prostu precyzyjnym miernikiem czêstotliwoœci który pokazuje odchy³kê wywo³an¹ umieszczeniem w polu cewki przedmiotu metalowego. Generatory, których czêstotliwoœæ pracy zale¿y od indukcyjnoœci cewki pomiarowej s¹ niestabilne, st¹d problemy z tego typu wykrywaczami. Prezentowany wykrywacz pracuje w oparciu o zasadê impulsow¹. Impulsowy wykrywacz metali posiada podobnie jak uk³ad klasyczny cewkê pomiarow¹ (detekcyjn¹). Do cewki wysy³any jest silny a jednoczeœnie krótki impuls pr¹dowy. W chwili gdy pr¹d p³yn¹cy przez cewkê jest przerywany, na jej zaciskach wytwarza siê przepiêcie, a dalej nastêpuje szybki zanik napiêcia. Je¿eli w polu dzia³ania cewki znajdzie siê przedmiot metalowy zanik przepiêcia jest szybszy. Spowodowane to jest stratami energii jakie powstaj¹ podczas przekazywania jej do wykrywanego przedmiotu metalowego w przypadku ferromagnetyków. W przypadku diamagnetyków tak¿e wystêpuje strata energii wywo³ana wzbudzaniem pr¹dów wirowych. Strata energii i zwi¹zane z ni¹ odkszta³cenie czêœci opadaj¹cej przebiegu s¹ niezmiernie ma³e, ale wykrywalne. Wystarczy tylko wzmocnienie sygna³u o 80 dB czyli 10000 razy. Tego typu stosunkowo prosty wykrywacz jest w stanie wykryæ przedmiot metalowy o masie 1 kg z odleg³oœci ok. 1÷1,5 m. Obr¹czkê wa¿¹c¹ 3 g wykrywa z 10 cm. Dane te dotycz¹ powietrza. Zasiêg pod ziemi¹ jest z regu³y nieco mniejszy i zale¿y w du¿ym stopniu od sk³adu gleby i jej wilgotnoœci.

Opis uk³adu Uk³adem wytwarzaj¹cym impulsy jerst generator US1 (rys. 1). Na jego wyjœciu otrzymuje siê ujemn¹ szpilkê napiêcia o czasie trwania 150 ms, powtarzaj¹c¹ siê co 16 ms. Jak widaæ szerokoœæ szpilki jest bardzo ma³a. Stopieñ wzmacniacza pr¹dowego T2 steruje tranzystorem Darlingtona T1, do którego po³¹czona jest cewka pomiarowa. Ma³e wartoœci rezystorów w obwodzie bazy T2 i T2 pozwalaj¹ uzyskaæ niezbêdne krótkie czasy narostu sygna³u, tak aby impuls pr¹dowy bardzo szybko zanika³. Cewka pomiarowa w³¹czona jest pomiêdzy napiêcie zasilania i kolektor tranzystora T1. Równolegle do cewki do³¹czony jest rezystor R7 o ma³ej wartoœci, który silnie t³umi oscylacje poja-

Wykrywacz metali

26

8/2000 impulsu przepiêciowego, którego nie mo¿na zaobserwowaæ na wyjœciu cewki ze wzglêdu na bardzo ma³¹ amplitudê. Poniewa¿ interesuj¹cy nas obszar opadania przepiêcia znajduje siê w obszarze czasu od 45 ms do 105 ms po zakoñczeniu przep³ywu pr¹du przez cewkê konieczny jest uk³ad generowania steruj¹cego impulsu „selekcyjnego” po³o¿onego w tym czasie. Zadanie to spe³nia uk³ad monowibratorów zbudowanych z bramek NAND. Bramka A jest niewykorzystywana. Uk³ad ró¿niczkuj¹cy C4, R9 i bramka B wytwarzaj¹ dodatni impuls o czasie trwania ok. 45 ms (rys. 2). Opadaj¹ce zbocze tego impulsu wyzwala monowibrator pracuj¹cy z bramkami C i D, wytwarzaj¹cy interesuj¹cy nas impuls „selekcyjny”, pojawiaj¹cy siê na wyjœciu bramki C. Zostaje on doprowadzony do klucza analogowego zbudowanego na

rowanie, które mo¿na przeprowadziæ przy pomocy potencjometru P2. Ponadto wzmacniacz zasilany jest wy¿szym napiêciem +12 V pochodz¹cym z lokalnej przetwornicy +6 V na +12 V. Obydwa wejœcia wzmacniacza polaryzowane s¹ napiêciem +6 V doprowadzanym przez rezystory R27 i R28. Kszta³ty przebiegów wystêpuj¹cych na nó¿kach wzmacniacza pokazano na rysunku 2. Sygna³ wystêpuj¹cy na wyjœciu wzmacniacza jest w specyficzny sposób zniekszta³cony. W czasie trwania impulsu pr¹dowego p³yn¹cego przez cewkê wzmacniacz jest nasycony, a w³aœciwy sygna³ u¿yteczny pojawia siê kawa³ek dalej w postaci charakterystycznej „górki”. Wysokoœæ „górki” mo¿na regulowaæ przy pomocy potencjometru zerowania. „Górkê” tworzy wzmocniony o 80 dB sygna³ fragmentu opadaj¹cego zbocza

wiaj¹ce na cewce po wy³¹czeniu pr¹du. Wartoœæ przepiêcia na cewce dochodzi nawet do 60 V (rys. 2). Sygna³ z cewki pomiarowej podlega ograniczeniu amplitudy w uk³adzie diodowym D2, D3, sk¹d doprowadzony jest do wzmacniacza operacyjnego US5. Wzmocnienie tego wzmacniacza okreœlone jest stosunkiem rezystorów R26 do R25 i wynosi blisko 80 dB. W uk³adzie zastosowano stary wzmacniacz LM 709 z zewnêtrzn¹ kompensacj¹ charakterystyki czêstotliwoœciowej. W uk³adzie kompensacji pracuj¹ elementy R29, C19, C20. Uk³ad ten posiada szerokie bardzo szerokie pasmo czêstotliwoœci. Mo¿na go zast¹piæ nowsz¹ konstrukcj¹ odpowiedniego wzmacniacza, ale takie typy s¹ doœæ trudno dostêpne. Przy tak du¿ym wzmocnieniu wzmacniacz musi byæ wyposa¿ony w ze-

C1 D1 1000mF 1N4001 R1 100k

8

R4 330W

4

7

US1 NE555

R2 1k

T2 BC 557B

R3

3

5 6

1

R7 100W

R5 240W

5

US2 CD4011

1n

A

4

R9

1 2

33k

1,2k

6 2

C4

14

7

R8 33k

47k C7 1n

C6 1n 3

B

8 9

C

C5 1n

+6V

10

R11 100k

T1 BDX53A T3 BF245C

S G

C18

R24

100n

330W

R12 47k

C8

R13* 200k P1 100k R14* 56k

2

R15

3

470n

R18 1M

T5 BC547B

US3

R19

R20

6

10k

18k

T4 KP103¯

7

741

G£1 4 16÷32W

8

C9 22mF

R28 1k

C13 47mF

D4

C14 22mF

C21 47mF

3

2

C10 220n

5

D5

47mF

C17

1

22mF

D6

C11 100n

8

R22 180W

C15 47n

Rys. 1 Schemat ideowy impulsowego wykrywacza metali

2

US6 ICL7660

C16 47mF

D2÷D6 – 1N4148

7 1

US5 LM709

6

R32 220k

5 C20

3,3p

R30 620W

3

6

R31 100k

R33

C12

US4 NE555

R21 2,2k

C19 10p

8

4

7

4

10k

2

100W

D3

R29 1,5k

R25 R17 1M

D2

R26 1M

D

R16 100W

11

D

R27 1k

R23 10k R6 100W

12 13

L1

C3 100n

C2 220n

+6V

R10

3

5

6

820k

P2 470k

Wykrywacz metali

08/2000

3 nó¿ka US1 150mS

~16ms

6V

nó¿ka 3 US1

150ms 0V ~45ms 6V

nó¿ka 3 US2 0V ~60ms 6V

nó¿ka 10 US2 0V 60V

kolektor T1 6V 0V 8V

nó¿ka 2 6,7V US5 6V

nó¿ka 6 US5

nó¿ka 2 US3

Rys. 2 przebiegi w punktach uk³adu

tranzystorze polowym z kana³em n T3. W czasie trwania impulsu, gdy do bramki jest doprowadzony poziom wysoki napiêcia tranzystor jest w³¹czony, przepuszczaj¹c tym samym sygna³ do dalszej czêœci uk³adu. Detekcja sygna³u przeprowadzana jest w uk³adzie komparatora bêd¹cego równoczeœnie uk³adem ca³kuj¹cym US3. Poziom detekcji ustawia siê wyprowadzonym na zewn¹trz potencjometrem P1. Sygna³ wyjœciowy uk³adu ca³kuj¹cego steruje prac¹ tranzystora T5. Tranzystor ten z kolei po³¹czony jest z tranzystorem polowym T4 posiadaj¹cym kana³ typu P. T4 spe³nia funkcjê regulowanego rezystora w sta³ej czasowej generatora akustycznego US4, do którego wyjœcia do³¹czony jest miniaturowy g³oœniczek lub s³uchawki. W stanie spoczynku generator jest zablokowany. Po pojawieniu siê sygna³u na wyjœciu uk³adu ca³kuj¹cego

tranzystor T4 powoli otwiera siê i w g³oœniczku s³ychaæ stuki, które w miarê zbli¿ania do cewki przedmiotu metalowego przechodz¹ w coraz szybszy stukot, a póŸniej w ton ci¹g³y. Do zasilania uk³adów US5 i US3 niezbêdne jest napiêcie wy¿sze ni¿ napiêcie zasilania wynosz¹ce +6 V. Do podwy¿szania napiêcia wykorzystano scalon¹ przetwornicê podwajaj¹c¹ napiêcie US6. Uk³ad pobiera z baterii pr¹d rzêdu 20 mA.

Monta¿ i uruchomienie Przy zakupie elementów jedyny problem mo¿e sprawiæ tranzystor polowy z kana³em typu p. Na schemacie podano tranzystor produkcji dawnego ZSRR w zapisie ³aciñskim. Na oryginalnym tranzystorze litery zapisane s¹ cyrylic¹. Tranzystory te by³y kiedyœ u nas popular-

27

ne jako jedyne JFET-y z kana³em. W miejsce tego tranzystora mo¿na zastosowaæ prawie ka¿dy tranzystor polowy ma³ej mocy z kana³em p np.: 2N5460, 2N5161, 2N5462. Cewkê nawija siê po okrêgu o œrednicy 19 cm, nawijaj¹c 21 zwojów. Do nawiniêcia zastosowaæ mo¿na drut nawojowy DNE 0,3÷0,4 mm. Po nawiniêciu cewkê nale¿y zalaæ ¿ywic¹, tak aby uzyska³a sztywnoœæ, a druty nie mog³y siê przemieszczaæ. Niestety czynnoœæ ta wymaga trochê pracy i dok³adnoœci. Po³¹czenie cewki z wykrywaczem nale¿y poprowadziæ przewodem ekranowanym o d³ugoœci nie przekraczaj¹cej 1 m. Ekran przewodu ³¹czy siê z napiêciem +6 V, a ¿y³ê z kolektorem T1. Odpowiednie punkty na p³ytce oznaczone s¹ liter¹ L1. Drugie koñce przewodu ³¹czy siê z cewk¹, przy czym kolejnoœæ po³¹czenia wyprowadzeñ cewki nie ma znaczenia. Do uruchamiania wykrywacza wskazane jest posiadanie oscyloskopu. Nale¿y wtedy sprawdziæ wszystkie przebiegi podane na rysunku 2. Potencjometrem P2 nale¿y uzyskaæ „górkê” jak najbardziej zbli¿on¹ do tej narysowanej na rysunku drugim (przedostatni przebieg). Jej amplituda powinna byæ równa ok. 1/3 amplitudy, znajduj¹cego siê na lewo od górki, przebiegu prostok¹tnego. Zbli¿aj¹c do cewki niewielki przedmiot metalowy mo¿na zaobserwowaæ zmniejszanie siê amplitudy „górki”, co wykrywa komparator. Sygna³ na wejœciu komparatora (nó¿ka 2) powinien byæ zbli¿ony do tego z rys. 2 (przebieg na samym dole). Krêc¹c potencjometrem P1 nale¿y ustawiæ go w takim po³o¿eniu aby z g³oœniczka dobiega³y pojedyncze „stukniêcia”. Zbli¿enie metalowego przedmiotu do cewki powinno spowodowaæ wzrost czêstotliwoœci stuków, a¿ do tonu ci¹g³ego. Je¿eli na wyjœciu US6 „górka” jest prawid³owa, a g³oœnik nie „stuka” nale¿y dobraæ zakres regulacji P1 zmieniaj¹c wartoœci R13* i R14*. Wskazane jest aby zakres regulacji P1 nie by³ zbyt du¿y, gdy¿ wtedy ciê¿ko jest ustawiæ pojedyncze stuki generatora akustycznego. W trakcie pracy regulowanie potencjometrem P1 jest niezbêdne. W ten sposób uzyskuje siê maksymaln¹ czu³oœæ. Podczas obserwacji oscyloskop dobrze jest synchronizowaæ sygna³em opadaj¹cego zbocza przebiegu na wyjœciu US1 (nó¿ka 3), otrzyma siê wtedy stabilny obraz.

Wykrywacz metali

28

8/2000

R22

C13 C9

NE 555 C14

T4

R19

T3

US6 C15

R27

C5

C4

D3

US2

CD4011

ARTKELE 530

R10

C7

R12

C6

D5

R30

C 21

R28

C1 D2 US5

R23

C18

R24

R26 C 20

R29

P2

R23

R31

R33 R32

C16

R16

R15

R9

C3

R5

T2 R7

US1

R2

R6

R1

T1

NE 555

R25

R3

D1

C2

R4

T

L1

– – – – – – – – –

NE 555 CD 4011 mA 741 LM 709 ICL 7660 DX 53A BC 557B BF 245C KP 103¯, 2N5460, 2N5461, 2N5462 – BC 547B – 1N4001 – 1N4148

Rezystory

Rys. 3 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów

Je¿eli nie posiadamy oscyloskopu pozostaje eksperymentalne krêcenie potencjometrami P1 i P2, tak aby w g³oœniczku da³o siê s³yszeæ pojedyncze „stuki”. Teraz nale¿y zbli¿yæ do cewki niewielki przedmiot metalowy i zaobserwowaæ w jakiej odleg³oœci od cewki czêstotliwoœæ stuków zacznie wzrastaæ. Po tym nale¿y nieco zmieniæ ustawienie P2, a przy pomocy P1 ponownie doprowadziæ do pojedynczych „stuków”. Ponownie zbli¿aj¹c ten sam co poprzednio przedmiot metalowy sprawdziæ czy jest ona wykrywany z wiêkszej czy z mniejszej odleg³oœci. Powtarzaj¹c te czynnoœci kilka razy mo¿na ustawiæ najwiêksz¹ czu³oœæ, czyli maksymaln¹ odleg³oœæ wykrywania przedmiotu. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e ka¿dorazowe ruszenie potencjometru P2 wymaga ponownego

US1, US4 US2 US3 US5 US6 T1B T2 T3 T4 T5 D1 D2÷D6

R17

US3 C8

R14

LM 709

R8

P1

741

R11

R13

S

ICL 7660

D6

R18

C19

D5

T5

R21

L1 +

C17

ELEKTRA 035

R20

ARTKELE 530

Pó³przewodniki

GL

C12

C11 C10

US4

Wykaz elementów

skorygowania P1 aby otrzymaæ pojedyncze „stuki”. W trakcie regulacji cewka wykrywacza powinna znajdowaæ siê z dala od przedmiotów metalowych. Uruchamianie nale¿y prowadziæ z dala od w³¹czonych urz¹dzeñ sieciowych posiadaj¹cych przetwornicê (telewizor, komputer, monitor, ¿arówki energooszczêdne). Niewielkie pole magnetyczne emitowane przez te urz¹dzenia wychwytywane jest przez cewkê pomiarow¹ i zak³óca pracê bardzo czu³ego wykrywacza. Teraz pozostaje ju¿ tylko wyprawa po skarby. ¯yczê przyjemnych poszukiwañ. P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zaliczeniem pocztowym. P³ytki mo¿na zamawiaæ w redakcji PE. Cena: p³ytka numer 530 – 9,80 z³ + koszty wysy³ki.

R6, R7, R16, R25 R22 R5 R4, R24 R30 R2, R27, R28 R3 R29 R21 R15, R19, R23 R20 R8, R9 R10, R12 R14*

– – – – – – – – – – – – – –

R1, R11, R31 R13*

– –

R32 – R33 – R17, R18, R26 – P1 – P2 –

100 W/0,125 W 180 W/0,125 W 240 W/0,125 W 330 W/0,125 W 620 W/0,125 W W/0,125 W 1 kW W/0,125 W 1,2 kW W/0,125 W 1,5 kW W/0,125 W 2,2 kW W/0,125 W 10 kW W/0,125 W 18 kW W/0,125 W 33 kW W/0,125 W 47 kW W/0,125 W 56 kW patrz opis w tekœcie W/0,125 W 100 kW W/0,125 W 200 kW patrz opis w tekœcie W/0,125 W 220 kW W/0,125 W 820 kW W/0,125 W 1 MW W-A PR 185 100 kW W miniaturowy 470 kW

Kondensatory C20 C19 C4÷C7 C15 C3, C11, C18 C2, C10 C8 C9, C14, C17 C12, C13, C16, C21 C1

– – – – – – – –

3,3 pF/50 V ceramiczny 10 pF/50 V ceramiczny 1 nF/25 V KSF-ZM-020 47 nF/50 V ceramiczny 100 nF/50 V MKSE-20 220 nF/50 V MKSE-20 470 nF/50 V MKSE-20 22 mF/25 V

– 47 mF/25 V – 1000 mF/16 V

Inne L1 – patrz opis w tekœcie p³ytka drukowana numer 530

à Jan Domagalik

Miernictwo

08/2000

29

Pomiar pojemnoœci kondensatorów elektrolitycznych Du¿a czêœæ uniwersalnych mierników cyfrowych posiada mo¿liwoœæ pomiaru pojemnoœci kondensatorów. Jednak¿e zakres pomiarowy obejmuje ma³e wartoœci pojemnoœci nie przekraczaj¹ce 200 nF. Jest to dosyæ oczywiste, gdy¿ du¿e wartoœci pojemnoœci wymagaj¹ trochê innej metody pomiarowej. Prosty miernik opublikowany w tym artykule umo¿liwia pomiar nawet kondensatorów o du¿ej pojemnoœci 2000 mF. Do odczytu wykorzystano zwyk³y woltomierz cyfrowy. Urz¹dzenie przydatne jest w wielu przypadkach, zw³aszcza podczas napraw, kiedy trudno jest wykryæ uszkodzenie kondensatora, który po latach eksploatacji po prostu wysech³. W zesz³ym roku natkn¹³em siê w Praktycznym Elektroniku na opis miernika pojemnoœci kondensatorów. Idea jego pracy okaza³a siê bardzo prosta, a samo urz¹dzenie niewiele kosztowa³o. Jednak doœæ szybko okaza³o siê, ¿e zakres pomiaru pojemnoœci jest zbyt ma³y. Przyda³by siê jeszcze zakres do pomiaru kondensatorów elektrolitycznych. Zastosowana tam metoda pomiaru niestety nie nadaje siê do mierzenia pojemnoœci kondensatorów elektrolitycznych, a w³aœciwie kondensatorów o wiêkszych pojemnoœciach. Przy okazji warto wspomnieæ, ¿e rozpiêtoœæ stosowanych w elektronice wartoœci pojemnoœci wynosi od 1 pF do 100.000 mF, czyli obejmuje a¿ 11 rzêdów wielkoœci. Pozosta³e elementy bierne nie mog¹ siê z tym zakresem równaæ. Dla rezystorów rozpiêtoœæ wynosi 9 rzêdów, a dla cewek indukcyjnych 8 rzêdów wielkoœci. Dla przypomnienia podam, ¿e istota pomiaru mniejszych wartoœci pojemnoœci polega³a na do³¹czaniu mierzonego kon-

+Uz 8

5k 5

0,66Uz (0,54Uz) do KOMP1

5k do KOMP2

15k 5k

0,33Uz (0,27Uz)

1

Rys. 1 Wewnêtrzny uk³ad dzielników napiêcia w tajmerze 555

densatora do uk³adu monowibratora. Monowibrator by³ wyzwalany przebiegiem z generatora wzorcowego. W zale¿noœci od pojemnoœci kondensatora czas impulsu by³ d³u¿szy lub krótszy. Przek³ada³o to siê na wype³nienie przebiegu wyjœciowego. Przebieg o zmiennym wype³nieniu podlega³ filtracji przez filtr dolnoprzepustowy, a otrzymane w ten sposób napiêcie sta³e, proporcjonalne do mierzonej pojemnoœci by³o mierzone przez woltomierz cyfrowy. Ograniczenie tej metody dla pomiaru wiêkszych pojemnoœci wynika z faktu, ¿e przy du¿ych pojemnoœciach czêstotliwoœæ pracy generatora wyzwalaj¹cego monowibrator powinna byæ bardzo ma³a ze wzglêdu na d³ugi czas trwania generowanych impulsów. Poci¹ga to za sob¹ koniecznoœæ stosowania filtrów o niskiej czêstotliwoœci granicznej, a co z tym zwi¹zane o d³ugim czasie odpowiedzi. W efekcie koñcowym na wynik pomiaru trzeba by czekaæ bardzo d³ugo, a¿ do czasu kiedy mierzone napiêcie wyjœciowe ustali siê. Dlatego te¿ w moim uk³adzie skorzysta³em z nieco innego sposobu pomiaru. Zanim przyst¹piê do opisu urz¹dzenia przedstawiê dwie odrêbne informacje na temat tajmerów 555 które zastosowa³em w swoim projekcie. Na rysunku 1 przedstawiono fragment wewnêtrznego schematu uk³adu 555. Jest nim wewnêtrzny dzielnik napiêcia odniesienia. Sk³ada siê on z trzech szeregowo po³¹czonych rezystorów o jednakowej wartoœci 5 kW. Dzielnik ten dostarcza napiêæ odniesienia do dwóch komparatorów napiêcia znajduj¹cych siê w uk³adzie.

I tak górne wyprowadzenie dzielnika po³¹czone jest z komparatorem KOMP1, który wykrywa na³adowanie siê zewnêtrznego kondensatora do górnej wartoœci napiêcia. Natomiast dolne wyprowadzenie po³¹czone jest z wejœciem komparatora KOMP2 odpowiedzialnego za wykrycie koñca roz³adowania zewnêtrznego kondensatora. Czyli napiêcie trójk¹tne lub pi³okszta³tne jakie otrzymuje siê na kondensatorze pod³¹czonym do uk³adu zmienia siê w przedziale od 1/3 do 2/3 napiêcia zasilaj¹cego uk³ad. Górne po³¹czenie rezystorów dzielnika wyprowadzone jest na zewn¹trz (nó¿ka 5). Klasycznie pod³¹cza siê do tej nó¿ki kondensator przeciwzak³óceniowy. Mo¿na te¿ pod³¹czyæ zewnêtrzny rezystor, który spowoduje przesuniecie poziomów komparacji. Projektuj¹c uk³ad mia³em w za³o¿eniu zastosowanie baterii 9 V do zasilania. Wymaga³o to przesuniêcia zakresów ³adowania i roz³adowywania mierzonego kondensatora. Po dodaniu rezystora 15 kW progi komparacji zmieni³y siê na 0,54 i 0,27 Uz. Na

+Uz R1 Uwe

8

4

2

T1

US1 555

7 6

C1

1

3

Uwy

5

t=1,1·R1·C1

Rys. 2 Schemat selektora impulsów

30

Pomiar elektrolitów

schemacie z rys. 1 wartoœci te podano w nawiasach. Drug¹ informacj¹ jest opis dzia³ania selektora impulsów. Schemat podstawowy takiego uk³adu przedstawiono na rysunku 2, zaœ na rysunku 3 mo¿na znaleŸæ przebiegi podczas pracy tego uk³adu. Generalnie uk³ad jest typowym monowibratorem wyzwalanym opadaj¹cym zboczem sygna³u wyzwalaj¹cego, który jest doprowadzony do nó¿ki 2. W klasycznym monowibratorze kondensator po na³adowaniu siê do górnego napiêcia progowego komparatora KOMP1 zostaje roz³adowany przez wewnêtrzny tranzystor po³¹czony z nó¿k¹ 2 uk³adu. Je¿eli monowibrator zostanie uzupe³niony o dodatkowy tranzystor tak jak pokazano to na rysunku otrzymamy selektor impulsów. Gdy czas trwania dodatniej czêœci impulsu doprowadzonego do nó¿ki 2 uk³adu jest krótszy od czasu generowania impulsu kondensator C1 (rys. 2) nie zd¹¿y siê na³adowaæ do pe³na. Opadaj¹ce zbocze impulsu wejœciowego w³¹czy tranzystor T1 i spowoduje roz³adowanie siê kondensatora C1. Zatem na nó¿ce 3 – wyjœciu tajmera przez ca³y czas bêdzie siê utrzymywa³ stan wysoki. Je¿eli natomiast czas trwania impulsu wejœciowego bêdzie d³u¿szy ni¿ czas impulsu generowanego to kondensator C1 zd¹¿y siê na³adowaæ do pe³nej wartoœci napiêcia i tajmer zakoñczy generacjê impulsu. Zatem na wyjœciu pojawi siê ujemny impuls trwaj¹cy a¿ do czasu ponownego opadaj¹cego zbocza w sygnale wyzwalaj¹cym. Tym prostym sposobem mo¿na zbudowaæ uk³ad komparatora porównuj¹cego czasy trwania impulsów. Po tym wstêpie mo¿na przyst¹piæ do opisu samego miernika pojemnoœci. Mierzony kondensator pod³¹cza siê do uk³adu generatora US1 zbudowanego w oparciu o tajmer 555. W odró¿nieniu od klasycznego generatora zamiast górnego rezystora w³¹czanego pomiêdzy napiêcie zasilania a nó¿kê 7 tu zastosowano Ÿród³o pr¹dowe. ród³o to sk³ada siê z tranzystora T1 nastawnego dzielnika R1, P1, R2 i rezystorów odniesienia R3÷R6 wraz z dostrojczymi potencjometrami monta¿owymi P2÷P5. Potencjometr P1 s³u¿y do ustalenia napiêcia bazy tranzystora T1. Poœrednio wp³ywa on na napiêcie emitera T1, które bêdzie wy¿sze o ok. 0,7 V od napiêcia bazy. Po-

8/2000

Uwe

Uwy

t

t

2 Uz 3

0V

roz³adowanie C1 przez T1

roz³adowanie C1 przez US1

roz³adowanie C1 przez T1

Rys. 3 Przebiegi czasowe w uk³adzie selektora impulsów

Poniewa¿ Ÿród³o pr¹dowe do swojego poprawnego dzia³ania potrzebuje napiêcia ok. 3÷3,5 V w generatorze przesuniêto progi komparacji przez do³¹czenie rezystora R8, o czym pisa³em wczeœniej. Woltomierz w³¹czony pomiêdzy napiêcie zasilania, a emiter tranzystora T1 umo¿liwia pomiar napiêcia, a w³aœciwie pr¹du p³yn¹cego przez potencjometr P2 i rezystor R3. Zakres regulacji potencjometru P1 dobra³em w taki sposób, aby napiêcie mierzone przez woltomierz zmienia³o siê od 200 mV do 2,0 V,. oczywiœcie z pewnym zapasem. Zmiana pr¹du powoduje liniow¹ zmianê czêstotliwoœci generowanej przez generator US1. Zostawmy teraz generator w spokoju i przejdŸmy do dalszej czêœci uk³adu.

zosta³a czêœæ napiêcia od³o¿y siê na potencjometrze P2 i rezystorze R3, co wymusi przep³yw œciœle okreœlonego pr¹du. Zmieniaj¹c zatem napiêcie na bazie T1 mo¿na zmieniaæ pr¹d p³yn¹cy przez P2 i R3. Pr¹d ten z uwagi na du¿e wzmocnienie pr¹dowe T1 prawie w ca³oœci wyp³ywa przez kolektor i dalej przez rezystor R7 ³aduj¹c mierzony kondensator Cx. Wartoœci pr¹du wytwarzanego przez Ÿród³o mo¿na zmieniaæ skokowo w czterech podzakresach. Gdy kondensator zostanie na³adowany do wartoœci ok. 0,56 wartoœci napiêcia rozpoczyna siê proces jego roz³adowywania przez rezystor R7. W tym czasie pr¹d Ÿród³a pozostaje taki sam jak w trakcie ³adowania kondensatora.

2mF

R1 3,9k

2V

V

20mF

200mF

2000mF

W£1

P2 10k

P3 1k

P4 100W

P5 100W

R3 15k

R4 1,5k

R5 150W

R6 15W

+ C1 220mF

C2 47n –

BAT 6F22 9V

W£2

T1 BC557B

P1 10k-A

8

4

8

R9 10k

7

US1 555

R7 15W

3

R2 30k

2

Cx

1

T2

5

R8 15k

C3 47n

8

US2 555

1

C4 1mF

4

R11 820k 2 7 6

BC557B

6

4

R10 470k 3

5

C5 47n

US3 555

2 7 6 1

C6 1mF

3

5

C7 47n

Rys. 4 Schemat ideowy miernika pojemnoœci kondensatorów elektrolitycznych

R12 820W

D1

Pomiar elektrolitów

08/2000

nó¿ka 3 US1

nó¿ka 3 US2

T wzorcowe

nó¿ka 3 US3

dioda D1 miga

dioda D1 nie œwieci

Rys. 5 Przebiegi czasowe w uk³adzie.

Drugim elementem jest tak¿e opisany wczeœniej selektor impulsów US2 i T2. Porównuje on czas ³adowania mierzonego kondensatora Cx ze swoim czasem generacji. Je¿eli kondensator Cx ³aduje siê w czasie krótszym ni¿ sta³a czasowa selektora napiêcie na jego wyjœciu przez ca³y czas ma wartoœæ wysok¹. Natomiast gdy kondensator Cx ³aduje siê d³u¿ej, to na wyjœciu US2 pojawi¹ siê ujemne impulsy. Mog¹ one byæ bardzo krótkie i trudne do uchwycenia go³ym okiem. Dlatego do wyjœcia selektora do³¹czono trzeci tajmer US3, wyzwalany impulsami pochodz¹cymi z selektora. Do wyjœcia tajmera do³¹czono diodê œwiec¹c¹ LED D1. Zatem je¿eli kondensator Cx ³aduje siê krócej ni¿ wzorzec czasu (selektor), to dioda D1 nie œwieci siê. Natomiast gdy Cx ³aduje siê d³u¿ej to dioda D1 zacznie migaæ. Odpowiednie przebiegi czasowe przedstawi³em na rysunku 5. Wczeœniej ca³y czas pisa³em o ³adowaniu kondensatora Cx. Tak naprawdê choæ jest on pod³¹czony do generatora

istotny jest tylko czas jego ³adowania, który zale¿y od wartoœci pr¹du Ÿród³a. Reguluj¹c potencjometrem P1 mo¿na na ka¿dym z zakresów dobraæ tak¹ wartoœæ pr¹du aby czas ³adowania by³ dok³adnie taki sam jak czas wzorcowego impulsu wytwarzanego przez monowibrator US2. Stanowi temu odpowiada ustawienie potencjometru P1 w takiej pozycji aby dioda D1 by³a na granicy migania. Czyli niewielki ruch potencjometrem powinien powodowaæ rozpoczêcie migania lub jego zakoñczenie. Poniewa¿ czas ³adowania kondensatora Cx jest odwrotnie proporcjonalny do pr¹du ³adowania (zale¿noœæ ta jest liniowa) mo¿na wyskalowaæ uk³ad w taki sposób, aby wartoœæ napiêcia na P2 i R3 odpowiada³a mierzonej pojemnoœci Cx. Woltomierz pod³¹czony do uk³adu powinien byæ ustawiony na zakres pomiarowy 2,0 V. Odczytu dokonuje siê pomijaj¹c wyœwietlany przecinek. Je¿eli na zakresie 2 mF na woltomierzu pojawi siê wynik .267 to oznacza on pojemnoœæ

0,267 mF. Ten sam wynik na zakresie 2000 mF bêdzie oznacza³ 267,0 mF. Lub t³umacz¹c inaczej napiêciu 2,000 V odpowiada pojemnoœæ taka jak w³¹czony aktualnie zakres. Natomiast napiêciu 0,200 V odpowiada wartoœæ dziesiêæ razy mniejsza ni¿ w³¹czony zakres. Dok³adnoœæ pomiaru nie jest najgorsza. B³¹d nie przekracza 5%, co przy pomiarach du¿ych pojemnoœci jest w zupe³noœci satysfakcjonuj¹ce. Jak postêpowaæ gdy nie znamy pojemnoœci mierzonego kondensator? Jest to bardzo proste. Gdy w pe³nym zakresie regulacji potencjometru P1 dioda D1 bêdzie miga³a przez ca³y czas nale¿y przejœæ na wy¿szy zakres (wiêkszych pojemnoœci). Natomiast gdy nie uda siê doprowadziæ do migniêcia diody D1 konieczne jest przejœcie na ni¿szy zakres. Uk³ad pobiera zmienny pr¹d w zale¿noœci od w³¹czonego zakresu i ustawienia potencjometru P1, najwiêkszy na zakresie 2000 mF, gdy suwak potencjometru jest na dole (zgodnie ze schematem ideowym). W tym przypadku nie przekracza on 120÷140 mA.

Monta¿ i uruchomienie

555

R7

R9

R6

R5

R4

R3

R11

R1

Uk³ad miernika zmontowano na p³ytce drukowanej pasuj¹cej do obudowy identycznej z obudowami stosowanymi do serii mierników analogowo-cyfrowych opublikowanych w numerach 9÷12/1999 Praktycznego Elektronika. Nie chc¹c siê powtarzaæ nie bêdê szczegó³owo opisywa³ sposobu monta¿u urz¹dzenia w obudowie. Wszystkich zainteresowanych odsy³am do lektury tych numerów. Pozosta³e elementy nale¿y za9V P3 P5 + – montowaæ zgodnie z reguC1 C2 P2 P4 ³ami sztuki i sprawdziæ czy nie ma b³êdów. V P1 Do uruchomienia US3 C7 + S – miernika niezbêdny jest 555 kondensator wzorcowy R2 o znanej pojemnoœci. NajT1 R12 C6 lepszym jest kondensator R10 D1 poliestrowy typu MKSE lub US1 C4 podobny o pojemnoœci T2 2 mF lub wiêkszej. Miernik w³¹cza siê na zakres poC5 W£2 R8 miarowy 2 mF, a wzorcowy ELEKTRA C3 kondensator pod³¹cza do 445 Cx US2 zacisków Cx. Potencjometrem P1 ustawia siê wskazania do³¹czonego do zaciRys. 6 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów 555

ARTKELE 544

31

32

Elektroakustyka

sków pomiarowych, oznaczonych na p³ytce drukowanej liter¹ „V”, woltomierza na 2,00 V. Je¿eli kondensator wzorcowy ma inn¹ pojemnoœæ nale¿y ustawiæ odpowiednio do tego wskazania woltomierza. Nastêpnie potencjometrem P2 doprowadza siê diodê D1 do granicy migania. Czynnoœæ t¹ powinno przeprowadzaæ siê powoli, aby dok³adnie uchwyciæ granicê przy której dioda zacznie migaæ. Podobnie mo¿na post¹piæ dla pozosta³ych zakresów, co niestety mo¿e okazaæ siê trudne, gdy¿ ciê¿ko bêdzie zdobyæ kondensatory wzorcowe. Mo¿na pos³u¿yæ siê kondensatorami zmierzonymi przy pomocy innego miernika. Je¿eli nie mamy takiej mo¿liwoœci konieczne jest zmierzenie wartoœci pr¹du p³yn¹cego przez Ÿród³o pr¹dowe. W tym celu po skalibrowaniu miernika na zakresie 2 mF konieczne jest przerwanie œcie¿ki dochodz¹cej do emitera T1 (pomiêdzy œrodkowym wyprowadzeniem prze³¹cznika obrotowego a emiterem T1). Pomiêdzy wyjœcie prze³¹cznika obrotowego a masê pod³¹cza siê miliamperomierz i mierzy pr¹d p³yn¹cy ze Ÿród³a (na zakresie 2 mF ok. 100 mA). W tym czasie woltomierz do³¹czony do zacisków V powinien pokazywaæ dok³a-

dnie 2,00 V. Po zmianie zakresu na 20 mF potencjometrem P3 ustawia siê wartoœæ p³yn¹cego pr¹du na 10 razy wiêksz¹ ni¿ na zakresie 2 mF. Je¿eli napiêcie wskazywane przez woltomierz do³¹czony do zacisków V uleg³o zmianie trzeba je skorygowaæ przy pomocy P1 na 2,00 V i ponownie ustawiæ wartoœæ pr¹du. Podobnie postêpuje siê na pozosta³ych zakresach. Niestety taka sekwencyjna kalibracja powoduje zwiêkszanie siê b³êdu na ka¿dym kolejnym zakresie. Mo¿na spodziewaæ siê ¿e pomiar na zakresie 2000 mF bêdzie obarczony b³êdem ok.10%. Je¿eli z jakichœ wzglêdów zakres regulacji potencjometrów P2÷P5 oka¿e siê niewystarczaj¹cy trzeba zmieniæ wartoœæ odpowiedniego rezystora R3÷R6. Wykaz elementów

Pó³przewodniki US1÷US3 T1, T2 D1

– LM 555 – BC 547B – LED

Rezystory R6, R7 R5 R12 R4

– – – –

W/0,125 W 15 kW 150 W/0,125 W 820 W/0,125 W W/0,125 W 1,5 kW

Wzmacniacz mocy do subwoofera Opublikowany niedawno opis budowy subwoofera cieszy siê du¿ym zainteresowaniem. Opisany w PE 5/2000 uk³ad sk³ada siê z regulowanych filtrów dolnoprzepustowych. Do kompletu brakuje tylko wzmacniacza mocy. Niestety przez nieuwagê autor zaproponowa³ uk³ad wzmacniacza, którego p³ytka zosta³a jakiœ czas temu wycofana ze sprzeda¿y wysy³kowej. Teraz nadrabiamy zaleg³oœci i przedstawiamy wzmacniacz, który mo¿na zastosowaæ w aktywnym subwooferze. Proponowany wzmacniacza mocy oparto na monolitycznym uk³adzie scalonym LM 3876 produkcji Natoinal Semiconductor. Dziœ praktycznie wszystkie wzmacniacze mocy konstruowane s¹ w oparciu o uk³ady scalone hybrydowe lub monolityczne. W tych pierwszych przoduje japoñska firma Sanyo z bardzo du¿¹ rodzin¹ uk³adów STK. Zaœ w monolitycznych uk³adach nie ma tak zdecydowanego lidera. Mo¿na wymieniæ tu firmy Philips, SGS Thomson i National Semi-

conductor. Poniewa¿ uk³ady pierwszych dwóch firm ju¿ przedstawialiœmy na ³amach pisma kolej przysz³a na NS. Wzmacniacz LM 3876 jest klasy Hi-Fi, a tym co go wyró¿nia od innych wzmacniaczy monolitycznych to bardzo wysokie dopuszczalne napiêcie zasilania ±42 V. Dziêki temu wzmacniacz bez najmniejszego problemu jest wstanie oddaæ na obci¹¿enie 8 W moc 56 W. Jest to wynik naprawdê imponuj¹cy. Wiêkszoœæ monolitycznych wzmacniaczy mocy na-

8/2000 Rezystory cd. R1 R9 R3, R8 R2 R10 R11 P4, P5 P3 P2 P1

– – – – – – – – – –

W/0,125 W 3,9 kW W/0,125 W 10 kW W/0,125 W 15 kW W/0,125 W 30 kW W/0,125 W 470 kW W/0,125 W 820 kW 100 W TVP 1232 W TVP 1232 1 kW W TVP 1232 10 kW W-A PR185 10 kW

Kondensatory C2, C3, C5, C7 C4, C6 C1

– 47 nF/50 V ceramiczny – 1 mF/50 V MKSE-20 – 220 mF/16 V

Inne W£1 W£2

– prze³¹cznik dŸwigienkowy – MPS 1112 prze³¹cznik obrotowy 12-pozycyjn. p³ytka drukowana numer 544

P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zaliczeniem pocztowym. P³ytki mo¿na zamawiaæ w redakcji PE. Cena: p³ytka numer 544 – 4,50 z³ + koszty wysy³ki.

à Józef Kusiak

prawdê du¿¹ moc jest w stanie oddaæ tylko przy impedancji obci¹¿enia 4 W. Uk³ad jak na nowoczesne rozwi¹zanie przysta³o posiada wszelkie mo¿liwe zabezpieczenia. Producent okreœla je jako SPiKe (Self Peak Instantanous Temperature Protection Circuitry). To kompleksowe zabezpieczenie chroni wzmacniacz przed przepiêciami, przeci¹¿eniami, zwarciami wyjœcia do masy i do napiêæ zasilania, oraz przed przekroczeniem temperatury maksymalnej z³¹cza. Dodatkowo kontrolowany jest obszar bezpiecznej pracy (SOAR) koñcowych tranzystorów mocy. Uk³ad posiada funkcjê wyciszania (MUTE). Zwarcie nó¿ki 8 uk³adu przez rezystor do ujemnego napiêcia zasilania wy³¹cza t¹ funkcjê. W zale¿noœci od pr¹du wyp³ywaj¹cego z nó¿ki 8 mo¿na ustaliæ ró¿ny poziom wyciszenia od 100 dB do 0 dB. Inn¹ zalet¹ LM 3876 jest uk³ad p³ynnego w³¹czania i wy³¹czania. Wewnêtrzne uk³ady ustalaj¹ napiêcie wyjœciowe na poziomie masy do czasu a¿ napiêcie zasilaj¹ce przekroczy odpowiedni próg. Podobnie dzieje siê przy wy³¹czeniu zasi-

Wzmacniacz do subwoofera

08/2000

kim jest podawanie maksymalnej mocy wyjœciowej przy zniekszta³ceniach 10%. Schemat ideowy wzmacniacza zamieszczono na rysunku 3. Uk³ad LM 3876 zasilany jest napiêciem symetrycznym z prostownika z filtrem. W zasilaczu mo¿na zastosowaæ zwyk³y transformator TS 90/10 lub transformator toroidalny TS100/014 oba daj¹ w przybli¿eniu napiêcie zmienne 2×23 V, przy pr¹dzie ok. 2 A. Zatem napiêcie wyjœciowe bêdzie wynosi³o ok. ±35 V. Sam wzmacniacz pracuje w typowym uk³adzie aplikacyjnym. Wzmocnienie napiêciowe ustalaj¹ rezystory R3 i R4 na poziomie 26 dB, co jest typow¹ wartoœci¹ dla wzmacniaczy mocy. Zatem nie powinno byæ problemów z wysterowaniem wzmacniacza. W³¹cznik W£1 s³u¿y do wyciszania. Przy rozwartym wy³¹czniku w³¹czone jest wyciszanie. Je¿eli ta funkcja bêdzie zbêdna mo¿na w miejsce wy³¹cznika wmontowaæ zworkê. Mimo wielu wewnêtrznych zabezpieczeñ uk³ad „doposa¿ono” w elementy ograniczaj¹ce pasmo i eliminuj¹ce mo¿liwoœæ wzbudzeñ. Kondensator C2 ogranicza pasmo i eliminuje równoczeœnie zak³ócenia impulsowe jakie mog¹ dostaæ siê na wejœcie wzmacniacza. Rezystor R3 wraz z kondensatorem C7 zmniejszaj¹ wzmocnienie wzmacniacza dla czêstotliwoœci ponadakustycznych. Elementy R6 i C8 spotykane w prawie wszystkich wzmacniaczach chroni¹ stopieñ wyjœciowy przed zmian¹ charakteru obci¹¿enia z indukcyjnego na pojemnoœciowy, zapobiegaj¹ tym samym niestabilnoœciom. Zmiana charakteru obci¹¿enia jest typowa dla kolumn g³oœnikowych z rozbudowanymi filtrami i zwrotnicami. Cewka L1 i rezystor R7 chroni¹ wzmacniacz przed obci¹¿eniem o charakterze pojemnoœciowym na wy¿szych czêstotliwoœciach. Dla niskich

Tabela 1 – Parametry uk³adu LM 3876

Symbol

Parametr

V+/V–

Napiêcie zasilania

AM

Wyciszanie

Po

Moc wyjœciowa

PPo

Moc szczytowa

Warunki pomiaru

Typ 18

Nó¿ka 8 otwarta THD+N=0,1%, f=1kHz, f=20kHz

120 56

40W, 20Hz<20kHz, 0,06 THD+N zniekszta³cenia + szumy Av=26dB SR Czas narostu VIN=1,2V, f=10kHz 11 I+ Pr¹d spoczynkowy Vo=0, Io=0, I8=0 30 VOS Nap. niezrównowa¿enia VCM=0, Io=0 1 IOS Pr¹d niezrównowa¿enia VCM=0, Io=0 0,01 IB Pr¹d polaryzacji wejœcia VCM=0, Io=0 0,2 V=±12V 6 Io Ograniczenie pr¹dowe tON=10ms, Vo=0V T³umienie têtnieñ V+=40÷20V, PSRR 120 zasilania V–=–40V, Io=0V V=±40V, 120 AVOL Wzmocnienie napiêciowe RL=2kW GBWP Pasmo V=±40V, fo=100kHz 8 98 Po=1W, 114 SNR Stosunek sygna³ szum Po=40W, 122 Po=100W, Zniekszta³cenia 60Hz, 7kHz, 4:1 0,004 IMD intermodulacyjne 60Hz, 7kHz, 1:1 0,006 Rezystancja termiczna RthJC 1 z³¹cze obudowa Rezystancja termiczna RthJA 43 z³¹cze otoczenie Maksymalna temperatura Tj 150 z³¹cza

W

100

W %

5 70 15 0,2 1

V/ms mA mV mA mA

4

A

85

dB

90

dB

2

MHz dB dB dB % % °C/W °C/W °C

cy wyjœciowej dla dwóch czêstotliwoœci. Natomiast rysunek 2 przedstawia zniekszta³cenia nieliniowe w funkcji czêstotliwoœci przy sta³ej mocy wyjœciowej. Jak widaæ z obu rysunków zawartoœæ zniekszta³ceñ jest naprawdê niewielka. Producent nie stosuje tu tricku reklamowego ja-

lania. Dziêki temu wyeliminowano nieprzyjemne stuki w g³oœnikach towarzysz¹ce stanom nieustalonym. W Tabeli 1 zestawiono podstawowe parametry uk³adu. Na rysunku 1 zamieszczono wykres zniekszta³ceñ nieliniowych w funkcji mo10

Limit Jedn. 24 V (min) 84 V (max) 80 dB 40

fo=1, 20kHz RL=8W Vcc=±35V BW<80kHz

1

33

Po=40W RL=8W Vcc=±35V BW<80kHz

1 0,1 0,1 0,010 20 kHz 0,010 0,001

1 kHz

10

100

1k

10k

100k [Hz]

0,001 0,01

0,1

1

10

100 [W]

Rys. 1 Zniekszta³cenia nieliniowe w funkcji mocy wyjœciowej

Rys. 2 Zniekszta³cenia nieliniowe w funkcji czêstotliwoœci

Wzmacniacz do subwoofera

34 C1

C3 +

WE

8/2000

10mF

US1 R1 1k

P1 10k

R7 10W/2W

1

10

5

C2 100p

L1 0,7mH

100n

LM3876

3

8

9

R6 2,7W 1W

4 7

C5 100mF

R2

R5 20k

R3 20k

100n W£1

RL 8W 56W

WY

C8 100n

MUTE

C7 51p

C4 –

R4 1k TR1 TS90/10 TST100/014

C6 10mF

+35V ~23V

C9 4700mF /50V

PR1 6A/400V

~220V C10 4700mF /50V

~23V

–35V

Rys. 3 Schemat ideowy wzmacniacza mocy

czêstotliwoœci cewka bocznikuje rezystor R7, tak ¿e nie ma on wp³ywu na ograniczenie mocy. Je¿eli wzmacniacz bêdzie wykorzystywany do subwoofera, gdzie nie wystêpuj¹ ¿adne zwrotnice cewkê L1 i rezystor R7 mo¿na zast¹piæ zwor¹. Uk³ad zmontowano na p³ytce drukowanej (rys. 4), gdzie znajduj¹ siê tak¿e elementy prostownika. Cewkê L1 mo¿na

wykonaæ z drutu nawojowego DNE 1 mm nawijaj¹c 14 zwojów na wiertle o œrednicy 7 mm. Zwoje powinny byæ nawiniête obok siebie bez przerw. Uk³ad musi byæ wyposa¿ony w radiator. Rezystancja termiczna z³¹cze obudowa jest stosunkowo ma³a, zatem radiator nie musi byæ bardzo du¿y. W zupe³noœci wystarczy profil jednostronnie ¿ebrowany

o wysokoœci 8 cm. Pomiêdzy uk³ad a radiator nale¿y w³o¿yæ podk³adkê izolacyjn¹, gdy¿ metalowa obudowa uk³adu po³¹czona jest elektrycznie z ujemnym napiêciem zasilania. Miejsce po³¹czenia obowi¹zkowo nale¿y posmarowaæ smarem silikonowym, który poprawia przewodnoœæ ciepln¹. Uk³ad LM 3876 mo¿na zast¹piæ podobnym do niego uk³adem LM 3886, który posiada identyczny schemat i wyprowadzenia. Ró¿nica polega na mocy wyjœciowej. Wed³ug danych katalogowych uk³ad jest wstanie dostarczyæ moc 68 W na obci¹¿eniu 4 W przy zasilaniu napiêciem ±28 V i 50 W na obci¹¿eniu 8 W przy zasilaniu napiêciem ±35 V. Przy tych mocach zniekszta³cenia nie przekraczaj¹ 0,1% dla czêstotliwoœci z przedzia³u 20 Hz do 20 kHz. Maksymalne napiêcie zasilania nie mo¿e przekraczaæ ±42 V, a pr¹d wyjœciowy ograniczony jest do 11,5 A (7 A). Moc oddawana w impulsie osi¹ga 135 W. Rezystancja termiczna z³¹cze obudowa Rthja wynosi 1°C/W Poprawnie zmontowany uk³ad nie wymaga ¿adnego uruchamiania. Przed w³¹czeniem zasilania nale¿y bardzo dok³adnie sprawdziæ poprawnoœæ monta¿u. Drobne nawet zwarcie mo¿e byæ przyczyn¹ nieodwracalnego uszkodzenia uk³adu. Wykaz elementów

Pó³przewodniki US1 PR1

– LM 3876 – 6 A/400 V

C6 R4

L1

C7 R5

C9

4700mF/50V

4700mF/50V

C4

US1

C10

C8

R6 +

PR1

C3

–

ARTKELE 545

545 ELEKTRA

T

Rys. 4 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów

R6 R7 R1, R4 R3, R5 R2

– – – – –

2,7 W/1 W 10 W/2 W W/0,125 W 1 kW W/0,125 W 20 kW W/0,125 W 47 kW

Kondensatory

R7

C5 C2 R3

WY

MUTE

WE P1

R2

R1

T

LM3876

T

C1

Rezystory

C7 C2 C3, C4, C8 C1, C6 C5 C9, C10

– – – – – –

51 pF/50 V ceramiczny 100 pF/50 V ceramiczny 100 nF/50 V MKSE-20 10 mF/25 V 100 mF/50 V 4700 mF/50 V

Inne L1 – patrz opis TS1 – TS 90/10, TST 100/014 p³ytka drukowana numer 545

P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zaliczeniem pocztowym. P³ytki mo¿na zamawiaæ w redakcji PE. Cena: p³ytka numer 545 – 4,80 z³ + koszty wysy³ki.

à Tomasz Musielak

08/2000

Pomys³y uk³adowe

Pomys³y uk³adowe polaryzacja wzmacniaczy operacyjnych przy pojedynczym napiêciu zasilania niewa¿ wzmacniacz operacyjny mo¿e pracowaæ a) w dwóch podstawowych +Vcc uk³adach wzmacniacza C1 1mF C2 nieodwracaj¹cego i odWE US1 wracaj¹cego. Stosuje siê WY 1mF R6 +Vcc R3 dwa podstawowe roz100k 100k R1 R4 wi¹zania polaryzacji 10k wejœæ. Oba przedstawioR2 R1 no na rysunku 1. R5 C3 Ku=1+ C3 R2 10k 10mF Napiêcie polaryzuj¹ce 10mF wejœcie dostarcza dzielR4=R5 nik rezystancyjny R4, R5 b) R1 (rys. 1a). Kondensator C1 C3 zwiera sk³adow¹ +Vcc 1mF R2 zmienn¹ do masy. Z jedC2 WE US1 nej strony eliminuje on WY +Vcc 1mF R5 zak³ócenia i têtnienia ja100k R3 ki mog¹ wystêpowaæ 10k w napiêciu zasilaj¹cym, z drugiej blokuje on R4 C3 R1 Ku=– 10k 10mF R2 sk³adow¹ zmienn¹ sygna³u wejœciowego. ReR3=R4 zystor R3 doprowadza napiêcie do wejœcia nieRys. 1 Polaryzacja wejœæ wzmacniacza operacyjnego: odwracaj¹cego wzmaca) w uk³adzie nieodwracaj¹cym, b) w uk³adzie odwracaj¹cym niacza. Wartoœæ R3 Wzmacniacze operacyjne zosta³y pow równoleg³ym po³¹czeniu z rezystancj¹ myœlane w taki sposób aby do zasilania wejœciow¹ wzmacniacza operacyjnego stosowano napiêcie symetryczne (bipodecyduje o ca³kowitej rezystancji wejœciolarne). Ma to wiele zalet, ale czasami wej uk³adu. Wzmocnienie uk³adu zale¿y sprawia sporo k³opotów. Zw³aszcza od stosunku rezystorów w pêtli sprzê¿enia w urz¹dzeniach bateryjnych k³opotliwe zwrotnego R1 i R2. Kondensator C3 jest wytwarzanie napiêcia bipolarnego. wprowadza 100% sprzê¿enia zwrotnego Jest na to stosunkowo prosta rada. Mo¿na dla sk³adowej sta³ej stabilizuj¹c punkt zastosowaæ zewnêtrzne uk³ady polaryzapracy. Ogranicza on równoczeœnie doln¹ cji wejœæ wzmacniacza operacyjnego. czêstotliwoœæ graniczn¹. Uk³ady te wytwarzaj¹ sta³e napiêcie rówDrugi z uk³adów jest podobny ne po³owie napiêcia zasilania, które cza(rys. 1b). Rolê dzielnika napiêcia pe³ni¹ sami nazywane jest „mas¹ pozorn¹”. Potu rezystory R3 i R4. Tak samo jak poprzednio kondensator C3 blokuje sk³adow¹ zmien+Vcc n¹. Wzmocnienie uk³adu 100k TL082 okreœlaj¹ wartoœci rezyLM358 storów R1 i R2. Znak mi1/2 Vcc US1 nus we wzorze informu1mF 100k jê, ¿e uk³ad odwraca fazê sygna³u o 180°. Oba przedstawione wy¿ej rozwi¹zania mo¿Rys. 2 Aktywny dzielnik napiêcia na zastosowaæ w przypolaryzuj¹cego wejœcia wzmacniaczy

35

+Udd

1mF

CD5051-53 CD4066 100k

WE

1mF WY

100k sterowanie 5V<+Udd<15V

Rys. 3 Wstêpna polaryzacja kluczy analogowych

padku kilku wzmacniaczy operacyjnych. Wejœcia wszystkich mog¹ byæ polaryzowane z tego samego dzielnika napiêciowego. W przypadku stosowania wiêkszej liczby wzmacniaczy operacyjnych wygodniej jest utworzyæ „masê pozorn¹” w inny sposób. Mo¿na do tego celu przeznaczyæ oddzielny wzmacniacz operacyjny pracuj¹cy w uk³adzie wtórnika napiêciowego, którego wejœcie zostaje spolaryzowane przy pomocy dzielnika (rys. 2). Zalet¹ tego uk³adu jest bardzo ma³a impedancja wyjœciowa, co przek³ada siê na wysok¹ stabilnoœæ napiêcia polaryzuj¹cego. Ograniczeniem jest maksymalny pr¹d pobierany, lub doprowadzany do „masy pozornej”, który nie mo¿e przekroczyæ wartoœci katalogowej pr¹du wyjœciowego wzmacniacza operacyjnego. Z regu³y jest to ok. ±20 mA. Niejako przy okazji polaryzacji wejœæ wzmacniaczy operacyjnych warto te¿ wspomnieæ o koniecznoœci wstêpnej polaryzacji kluczy analogowych wykorzystywanych do przesy³ania sygna³ów analogowych. Je¿eli sygna³ pozbawiony jest sk³adowej sta³ej taka polaryzacja jest konieczna. Amplitudy obu po³ówek sygna³u musz¹ siê „zmieœciæ” pomiêdzy napiêciem zasilania, aby klucz pracowa³ prawid³owo. Odpowiedni schemat przedstawiono na rysunku 3.

à Redakcja

Miernictwo i urz¹dzenia warsztatowe

36

8/2000

Oscyloskop cyfrowy zmiany i uzupe³nienia Po roku od ukazania siê opisu oscyloskopu publikujemy zmiany, które wprowadzono do konstrukcji urz¹dzenia na podstawie informacji zebranych od naszych Czytelników. Tak d³ugi czas by³ konieczny na zebranie dostatecznej iloœci informacji, gdy¿ wiele z nich okaza³o siê nieprawdziwych i wynika³o z b³êdów pope³nionych przez buduj¹cych to skomplikowane urz¹dzenie. Mamy nadziejê, ¿e zawarte w artykule wskazówki pomog¹ w modyfikacji i poprawie parametrów oscyloskopu cyfrowego.

noleg³e pod³¹czanie tego rezystora do wejœcia oscyloskopu zmniejsza rezystancjê wejœciow¹ do 500 kW przy podziale 1:1. Wczeœniejsz¹ wad¹ dzielnika by³ Ÿle rozwi¹zany sposób prze³¹czania i w konsekwencji nieprawid³owy podzia³ 1:10 wynikaj¹cy z jednoczesnego pod³¹czania dzielnika (R3, R5) i rezystora R6 do dzielnika R2, R4. Wyeliminowanie R6 poprawia t¹ sytuacjê. Dla uzyskania prawid³owego podzia³u dzielnika 1: 100 bez R6 nale¿y skorygowaæ wartoœæ rezystora R5 na 100 kW.

Dzielnik wejœciowy

Uruchamianie wzmacniacza

Po uruchomieniu czêœci cyfrowej okazuje siê, ¿e zak³ócenia pochodz¹ce od sygna³ów cyfrowych znacznie pogarszaj¹ jakoœæ obserwowanych przebiegów. Ca³kowite ich wyeliminowanie jest bardzo czaso- i materia³och³onne. Zak³ócenia te wprawdzie w minimalnym stopniu s¹ do zaobserwowania i w oscyloskopach fa-

C26

G3

US6

US5 C25 R2

US4

C17 C18 C19 C20 C21 C22 C23 C24

G4

Podczas uruchamiania wzmacniacza do wyjœcia oscyloskopu sondê pod³¹czaæ za poœrednictwem przewodu ekranowanego o d³ugoœci oko³o 20 cm. Przewód powinien mieæ wtyczkê umo¿liwiaj¹c¹ pod³¹czenie do styków wyjœciowych na p³ytce wzmacniacza. Mo¿e to byæ przewód prze-

Odk³ócanie toru sygna³owego oscyloskopu

L1

R1

US3

C10 C13 C14

C9 US2

C5

C6

C7

C11 C15

G1

C12

US1

C8

C16

G2

G5

Przy modyfikacji wzmacniacza oscyloskopu opublikowanej w PE 11/99 nie zosta³y podane poprawki wymagane w dzielniku wejœciowym. Nadrabiamy teraz zaleg³oœci. Po przeróbce sposobu prze³¹czania przekaŸnika Pk1 niezbêdne jest wyeliminowanie rezystora R6. Rów-

widywany póŸniej do pod³¹czenia wyjœcia wzmacniacza do przetwornika AD. Dla zapobie¿enia ewentualnemu wzbudzaniu siê wzmacniacza wskazane jest równolegle do wejœcia do³¹czyæ kondensator ceramiczny o pojemnoœci oko³o 10 pF. Jedno wyprowadzenie kondensatora pod³¹czyæ do otworu po koñcówce R6 od strony R7. Drugie wyprowadzenie pod³¹czyæ do pola masy w pobli¿u tranzystora T2 (wymagane wywiercenie otworu lub monta¿ od strony œcie¿ek). Spotkaæ siê mo¿na z sytuacj¹ nie za³¹czania przekaŸnika Pk1. Poza przypadkami uszkodzonego tranzystora T1 pomaga zmniejszenie wartoœci rezystora R1 do 4,7 a nawet 3,3 kW.

WY

C12

G2

NE 592N8

R16

R14

G3

A

C10

C2

C4

~ 18V

7V L2 ~

C1

R17

R2 R4

C4 Rys. 3 Poprawki na p³ytce zasilacza

C3

T3

R11

R3

R12

T2 CX R10

US2 C2

R13

C8

C6 D2 D3

CD4053

CY

R7

R18

Pk1

SN74164

T1

CZ

R15

C9

US1 R1

–

C3

~

+

453 T

~

+ ~

PR1

~ –

453

R5

C5

Rys. 2 Poprawki na p³ytce wzmacniacza

P2

Oscyloskop cyfrowy

08/2000

5

×5 ×2 ×1

C8 10n D

S

T3

R13* 330W G

R11 3k*

P2 1k CZ 33n

C7

10n

–6V

R9 10k

P1 47k

R19 18k* R8 10k

A

R7 100k CX 10p

B

D3

G

1n C6

R5 100k

3 8

R4 C5 111k 82p D1 AC

WE

Rys. 1 Poprawiony schemat ideowy wzmacniacza

T1 BC548B W£1

ON DC

R1 GND 4,7k

W£2 8

7

C 6

5

4

3

C1

C14 1mF

–5V –5V 2

–5V

+5V +5V 1

220n

+5V

R18

1:1

C15 22mF

100W

B

A 1

8

9

2

CLK

CLR

7

+5V

Pk1

C2

C4 47p

8,2p

R2 900k

US1 SN74164

1:100 13 QH

1:10 12

11 QF

QG

QE

1:1 6 QD

10

1:1

C3*

R3 900k

9

4

15

10 1:100

×5 5 QC

×2 4 QB

QA

14

3

×1

1:10

11

14

6

16

–5V +5V R17 10k G3

A 3

–6V 4

A 2

–6V

+6V T

T

T

G1

5

1

2

7

12

13

CY 33n US2 CD4053 A 2

G2

WY 1

T

+6V 1

R15 100W

D1÷D3 – 1N4148

US4 1

R12* 330W R10 3k*

S

T2

D

D2

T2÷T3 – BF245A

–6V

4 3

NE592N8

5

R14 2k

C10 10n

C12 100mF

R16 1k

1k P5

B A

8

+6V

7

2

6

C9 10n

C11 100mF

P4

P3 470W +6V

2,2k

+6V

T4 BC548B

4

9

15

10

14

11

6

US3 CD4053

8

1

2

13

12 16

7

+5V –5V

3

œciowe, promieniowanie pola elektromagnetycznego i przez zasilanie. Bliskie po³o¿enie œcie¿ek zasilaj¹cych uk³ady cyfrowe US1 i US2 (na p³ytce

brycznych. Poœwiêciliœmy trochê czasu na ich zredukowanie i podajemy rezultaty. Zak³ócenia dostaj¹ siê do wejœcia wzmacniacza przez sprzê¿enie pojemno-

37

wzmacniacza) wzglêdem wejœcia wzmacniacza powoduje przenikanie zak³óceñ do wejœcia drog¹ pojemnoœciow¹. Zmniejszenie przenikania t¹ drog¹ uzyskuje siê przez pod³¹czenie kondensatorów o pojemnoœci rzêdu 33÷47 nF do obwodów zasilania czêœci cyfrowej i masy analogowej bezpoœrednio na p³ytce wzmacniacza. Jeden kondensator do³¹czyæ do wyprowadzenia 8 US2 i masy analogowej w pobli¿u C9 od strony druku. Drugi tak¿e od strony druku do³¹czyæ do wyprowadzenia 16 US2 i masy analogowej w pobli¿u nó¿ki 1 US2. Kondensatory powinny mieæ mo¿liwie najkrótsze wyprowadzenia. Zak³ócenia indukowane z pola elektromagnetycznego mo¿na zredukowaæ stosuj¹c ekranowanie. Zastosowanie metalowej obudowy znacznie redukuje wp³yw zak³óceñ zewnêtrznych. Wskazane jest zastosowanie przynajmniej p³askiej blaszki miêdzy p³ytkami wzmacniacza a p³ytkami czêœci cyfrowej oscyloskopu. Powinna ona zostaæ uziemiona tzn. po³¹czona z metalow¹ obudow¹ oscyloskopu. Obudowê nale¿y do³¹czyæ do masy na p³ytce zasilacza w pobli¿u kondensatorów C3 lub C4. Zmniejszenie poziomu zak³óceñ rozprowadzanych przez zasilanie wymaga modyfikacji p³ytki zasilacza. W pierwszej kolejnoœci nale¿y odci¹æ œcie¿kê masy dochodz¹cej do G2 od strony G4. W dalszym ci¹gu powinno zostaæ po³¹czenie masy z US4 do G4. Brakuj¹c¹ masê analogow¹ uzyskamy po po³¹czeniu punktu „–„ kondensatora elektrolitycznego C3 z „–„ C9. Dodatkowo po³¹czyæ masê US2 ze œcie¿k¹ do masy US1. Zdecydowanie pogrubiæ œcie¿kê ³¹cz¹c¹ „–„ prostownika PR1 z „+” prostownika PR2 (na p³ytce brak oznaczenia). Na ca³ej d³ugoœci tej œcie¿ki dolutowaæ i pocynowaæ drut miedziany o œrednicy 0,7÷0,8 mm. Do tej w³aœnie œcie¿ki pod³¹czyæ obudowê oscyloskopu i ewentualnie ekran i rdzeñ transformatora sieciowego. Inny rodzaj zak³óceñ jaki mo¿e pochodziæ od zasilacza to zbyt du¿e têtnienia sieci. Szczególnie nale¿y sprawdziæ za pomoc¹ oscyloskopu napiêcie +6 V doprowadzane do p³ytki wzmacniacza. Wyst¹pienie têtnieñ œwiadczy o zbyt ma³ym napiêciu z transformatora pod obci¹¿eniem (8 V/1 A). Nale¿y daæ inny transformator lub dowin¹æ kilkanaœcie zwojów. Zazwyczaj pomaga zwiêkszenie tego napiêcia o 1÷2 V.

à R.K.

38

P³ytki drukowane, uk³ady i inne

Wykaz p³ytek drukowanych, uk³adów programowanych i innych elementów Poni¿ej prezentujemy cenniki p³ytek drukowanych, uk³adów zaprogramowanych, programów, folii, zestawów i innych podzespo³ów dostêpnych w sprzeda¿y wysy³kowej w „Praktycznym Elektroniku”. Ceny p³ytek podane przy artyku³ach w archiwalnych numerach oraz na p³ycie CD-PE1 s¹ nieaktualne. Zamówienia przyjmujemy na kartach pocztowych, kuponach zamieszczanych w PE, faksem (068-324-71-03) oraz e-mailem ([email protected]). W zamówieniu prosimy podawaæ dok³adnie i wyraŸnie swój adres a pod adresem tylko numery p³ytek lub nazwy programów i podzespo³ów. Nie przyjmujemy zamówieñ telefonicznie. Zamówienia od firm przyjmowane s¹ tylko w formie pisemnej z upowa¿nieniem do wystawienia faktury VAT bez podpisu odbiorcy. P³ytki drukowane, zaprogramowane uk³ady oraz inne elementy oznaczone w wykazie gwiazdk¹ bêd¹ sprzedawane do wyczerpania zapasów magazynowych. Aktualny wykaz archiwalnych numerów znajduje siê przy karcie zamówieñ.

à Redakcja Cennik p³ytek drukowanych G.* 001 002* 005* 022* 025* 034* 035 037* 038* 040* 041* 048* 053* 055* 058* 064* 065* 066 070* 071* 072* 075* 078* 082* 083* 088* 091* 094* 095 099* 102 105 108 109*

Generator z mostkiem Wiena Analizator widma(kpl. 2 p³ytki) Transkoder SECAM–PAL Detektor zera Korektor–potencjometr elektroniczny Fonia czterocewkowa Analizator – pole odczytowe Uniwersalny zasilacz Dekoder PAL TC 500D/E Dekoder PAL R202/A Zegar MC 1206 Zegar MC 1206 – wyœwietlacz Zegar MC 1206 – sekundy cyfrowe Kwarcowy generator 50 Hz Zasilacz do wzmacniacza antenowego Wzmacniacz z reg. barwy dŸwiêku Tranzystorowy korektor graf. we/wy Tranzystorowy korektor graf. filtry Uk³ad opóŸnionego za³¹czania kolumn Korektor graf. – pamiêæ charakt. Fonia do odbioru programu POLONIA P³ywaj¹ce œwiat³a – generator Sonda logiczna CMOS–TTL cyfrowa Fonia stereo do odbioru Astry Wzmacniacz odczytu do magnetofonu Komaro³apka Czêstoœciomierz – generator Czêstoœciomierz – sterowanie Czêstoœciomierz – preskaler 150 MHz Radiotelefon na pasmo 27 MHz Przetwornik f/U Korektor sygna³u video Wzm. mocy do radiotelefonu 27 MHz Wzmacniacz mocy 150 W Uk³ad logarytmuj¹cy

PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE

1/92 3/92 3/92 3/92 4/92 1/93 1/93 1/93 3/93 3/93 2/92 2/93 3/93 4/93 4/93 5/93 6/93 6/93 6/93 7/93 5/93 6/93 6/93 6/93 8/83 8/93 9/93 10/93 12/93 9/93 10/93 12/93 11/93 12/93 12/93

0,58 7,28 1,79 1,15 1,59 0,58 6,33 1,86 1,40 1,77 4,45 2,14 2,16 1,15 1,15 7,21 1,28 5,74 1,30 5,60 0,71 1,15 2,66 1,35 3,31 1,41 3,75 3,31 1,15 2,30 4,00 2,17 1,15 7,48 2,12

z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³

110* 111* 116* 120* 122* 124* 126 127* 130* 131* 133 135* 137* 139* 140* 145* 149* 154* 160* 165* 169* 170* 171* 174 176* 177* 180* 186 192* 194* 203* 208 210 212 213 214 216 222* 223* 229* 231* 232* 233 234 235 236 237 239 241* 242* 244* 245* 251* 252* 254 255* 258* 259* 262* 263* 264* 268* 270* 271* 272* 273* 274*

8/2000

Termometr –50 +100 C Automat Losuj¹cy Blokada tarczy telefonicznej Termometr – zasilanie bateryjne Konwerter UKF/FM + D³/Œr Dekoder Pal do OTVC Rubin 714 Echo do CB radio Bootselektor do Amigi Spowalniacz do Amigi Stó³ mikserski – wzmacniacz sumy Przed³u¿acz do pilota Zdalne ster. – pilot Zdalne ster. – odbiornik Zegar LM 8560 Zdalne ster. – dekoder rozk. Uk³ad do przegr. taœm magnetowid. Sampler do Amigi Oscyloskop – dzielnik wejœciowy Kompandor Obrotomierz cyfrowy – mno¿nik Stó³ mikserski – wsk. przester. Lampa sygnalizacyjna Symetryzator antenowy Generator funkcyjny Analizator widma Uk³ad kalibracji pr¹du podk³adu Przedwzmacniacz antenowy Generator funkcyjny – p³yta g³ówna Uk³ad fonii satelitarnej Wykrywacz metali TRANSET 150 Zdalne sterowanie oœwietleniem Mikrofon bezprzewodowy Mikroprocesorowy zegar sterownik Alarm samochodowy – pilot Alarm samochodowy – centralka Alarm samochodowy – radiopowiadom. Mikorofon bezprzewodowy – odbiornik W³acznik wentylatora ch³odnicy Przetwornik „True RMS” Przystawka do efektu „TREMOLO” Uniwersalna ³adowarka akumul. Ni–Cd Uniwersalna ³adowarka akumul. Ni–Cd Mikropr. miernik czêst. – p³.g³ów. Mikropr. miernik czêst. – mikropr. Mikropr. miernik czêst. – p³.przed. Mikropr. miernik czêst. – wzm. We Preskaler 1,3 GHz Dzwonek – „Z£Y PIES” Gwiazda betlejemska – diody Gwiazda betlejemska – automatyka Automatyczny wy³¹cznik do domofonu Zasilacz z woltomierzem i amper. Dodatkowe œwiat³o STOP w samocho. Echo i pog³os elektroniczny Super Bass Elektroniczna ruletka Regulator ¿arówek halogenowych Generator wzorcowy 50 Hz Sterownik œwiate³ ulicznych Generator szumu uk³ady dodatkowe Przetwornica +5 V na –5 V Rejestrator sygna³ów cyfrowych Zasilacz napiêcia zmiennego Automat perkusyjny – generator Automat perkusyjny – matryca Automat perkusyjny – instrumenty Automatyczny w³¹cznik zapisu

PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE

1/94 1/94 2/94 2/94 2/94 3/94 3/94 3/94 4/94 4/94 4/94 5/94 5/94 5/94 7/94 6/94 7/94 9/94 9/94 10/94 11/94 11/94 11/94 12/94 1/95 12/94 12/94 1/95 2/95 3/95 5/95 6/95 6/95 6/95 6/95 7/95 7/95 8/95 9/95 10/95 10/95 10/95 10/95 10/95 11/95 11/95 12/95 11/95 11/95 11/95 12/95 12/95 1/96 1/96 2/96 2/96 3/96 3/96 3/96 4/96 4/96 6/96 5/96 5/96 5/96 6/96 6/96

3,11 3,11 1,32 0,58 0,58 2,47 2,10 0,58 0,66 2,33 1,15 5,26 5,12 2,88 7,58 2,83 0,95 1,25 2,24 2,58 1,58 2,62 1,58 2,37 7,73 3,61 1,15 10,36 2,47 2,21 2,36 1,54 14,59 1,38 6,72 3,55 2,91 1,15 0,92 0,87 5,52 2,90 3,08 5,38 5,38 6,70 1,15 4,86 10,06 2,55 0,83 14,29 0,59 9,79 1,59 3,86 2,93 1,15 1,47 1,22 1,67 9,78 3,76 4,34 1,74 5,22 0,63

z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³

P³ytki drukowane, uk³ady i inne

08/2000 277* 280* 281* 286* 290* 292 294* 296 299 300 301 302 305* 307* 309 311* 312 314 315* 317 318 320* 321 322* 323* 327* 330* 331* 334* 335* 336 337 338* 339* 341* 342* 343* 348* 352* 355 356* 358* 361* 364* 365 367* 368* 370* 372 373 374 375 376 378* 379* 380 382* 384* 386* 387 388 391* 392* 394 395 396* 399

Elektroniczny stroik do gitary Centralka domofonu – p³yta przednia Prosty betametr Automat. wy³¹cznik ster. œwiat³ami Intervox Przetwornica DC/DC 12V/±30V Kontroler stanu akum. samochodego Samochodowy wzmacniacz HiFi –100 W Jednozakr. wolt–amper. 3/5 cyfry Zasilacz laboratoryjny 2001 Zasilacz lab. z przetwornikiem. C/A Zasilacz laboratoryjny – mikroproc. Zabawka – tester refleksu Miernik poziomu ha³asu Wzmacniacz mocy MOSFET – TDA 7296 Programowany tajmer Dekoder SURROUND Imobilajzer z oszukiwaczem do sam. Domowy telefon – zabawka Aparat (pod)s³uchowy Siedmiokana³owy analizator widma Mostek R L C Generator PAL ster. mikroprocesorem Elektr. przerywacz kierunkowskazów Precyzyjny miernik wysterowania VU Pozycjoner – pilot Przetwornica do ¿arówek halog. Tester pilotów Sygnalizator dŸwiêkowy gotow. s³oi Konwerter ultradŸwiêkowy Uniwersalny zasilacz LM 317, LM 350 Mikro. sonda do pom. czêstotliwoœci Zasilacz impulsowy Programator do tunera telewizyjnego Tester pojemnoœci akumulat. Ni–Cd Szybka, uniwersalna ³adowarka Wykrywacz k³amstw Sterownik regulator temperatury Przystawka logarytmuj¹ca Œnie¿ne gwiazdki na choinkê Urz¹dzenie usuwaj¹ce osad w instal. Korektor wizyjny – korektor RGB Akustyczny próbnik przejœcia Komputerek samochodowy Video korektor – rozkodowyw. kaset Fazowy sterownik mocy Mini generator serwisowy Sterownik semaforów i zwrotnic Czêstoœcio. z aut. zmian¹ zakresu Generator funk. 10 MHz p³. czo³owa Generator funk. 10 MHz sterownik Generator funk. 10 MHz p³. g³ówna Generator funk. 10 MHz p³. zasilacza Impulsowy stabilizator napiêcia Elektroniczny symulator rezystancji Dekoder informacji doadtkowych RDS P³ynne wygaszanie oœwietlenia w sam. Aktywny rozdzielacz sygna³u antenow. Uk³ad kontroli przepalenia ¿arówki Dekoder RDS – czêœæ mikroprocesorowa Generator impulsów Elektroniczny potencjometr wieloobrot. DŸwiêkowy sygnalizator samochodu Samokalibruj¹cy miernik LC Uniwersalna karta we–wy do IBM PC Wzmacniacz – przystawka do telefonu Miniaturowa kamera telewizyjna

PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE PE

7/96 8/96 8/96 9/96 10/96 10/96 10/96 11/96 12/96 12/96 1/97 1/97 12/96 1/97 3/97 2/97 2/97 2/97 3/97 3/97 3/97 4/97 4/97 4/97 4/97 5/97 6/97 5/97 6/97 6/97 7/97 7/97 7/97 7/97 8/97 8/97 8/97 9/97 10/97 11/97 11/97 12/97 11/97 12/97 12/97 12/97 1/98 2/98 1/98 3/98 3/98 3/98 3/98 1/98 2/98 2/98 2/98 3/98 3/98 3/98 4/98 4/98 4/98 4/98 5/98 5/98 5/98

0,79 1,20 0,58 4,32 1,45 6,56 1,15 5,67 3,42 7,80 5,29 14,95 8,68 2,88 3,11 11,32 6,65 5,30 1,44 2,19 9,59 4,93 4,58 1,38 3,74 2,58 3,14 1,38 2,02 3,71 2,56 5,67 6,27 10,25 5,67 13,23 1,48 2,47 2,83 2,55 1,77 8,00 1,38 6,33 9,05 4,12 1,86 3,25 5,23 15,85 6,69 9,41 2,54 1,86 4,78 1,68 1,77 5,03 2,07 6,65 7,57 5,52 1,38 10,67 13,17 2,77 5,12

z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³

400 401 402* 403 404 405 406* 408 409 410* 411* 412* 413 416 418 419 420 421 422* 423* 424* 425 426 427 429* 430* 432 433 434 435* 436* 437* 438* 440* 441 442* 444 445 446* 447* 449* 450 451 452 453 454 455* 456* 457 458 459 460 462* 463* 465 466 467 470 471 472 473 474* 475 476 477 478 479

Radiopow. o du¿ym zasiêgu – nadajnik Radiopow. o du¿ym zasiêgu – odbiornik Miernik czêstotl. – przystawka do PC Stó³ mikserski – wzmacniacz kana³owy Stó³ mikserski – wzmacniacz Stó³ mikserski – wzmacniacz sumy Zasilacz impulsowy 12V/10A Stó³ mikserski – wskaŸnik wysterow. Stó³ mikserski – korektor graficzny Zabezp. mieszkania z radiopowiad. Miniaturowy zasilacz impulsowy Modulator wizyjny Wzmacniacz mocy w.cz. Uniwersalny sterownik silników krokow. Kompletny wzmacniacz m.cz. 2x40 W Gwiazda betlejemska–ozdoba Modulator–nadajnik TV ma³ej mocy Regulator temperatury do lodówki Woltomierz ze skal¹ logarytmiczn¹ Modu³ przetwornika wartoœci skutecz. Peak Hold Level Meter Prostownik z uk³adem UC 3906 Mikroprocesorowy regulator mocy Totalnie odlotowy zmieniacz mowy Kontroler napiêcia akumul. w latarce Rotuj¹cy zegar Tester ¿arówek do samochodu Bezprzewodowy dzwonek + bariera opto Generator Sygna³ów ma³ej czêstot. Efekt gitarowy „Distortion” Sygnalizator cofania do samochodu Mini automat perkusyjny Mikroprocesorowy zamek szyfrowy. Antyusypiacz dla kierowców Generator obrazu TV – PAL Tester wzmacniaczy operacyjnych Systemy komputerowe dla ka¿dego Programator mikrokontrolerów AVR Detektor go³oledzi Disko – b³ysk Migaj¹ca strza³ka z wykrzyknikiem Oscyloskop cyfrowy – wzm. we. Oscyloskop cyfrowy – rejestrator Oscyloskop cyfrowy – procesory Oscyloskop cyfrowy – zasilacz Oscyloskop cyfrowy – klawiatura Refleksomierz – miernik czasu reakcji Scalony generator funkcyjny Sterownik wentylatora ³azienkowego Synteza do tunera UKF Stacja lutownicza – regulator temper. Programator procesorów ATMEL Œciemniacz oœwietlenia wnêtrza auta Symulator obecnoœci domowników Samochodowy wzm. mocy 4 x 70W Przedwzmacniacz samochodowy Korektor do przedwzmacniacza samoch. Generator UKF Generator UKF – synteza czêstotliw. UltradŸwiêkowy odstraszacz psów Dekoder dŸwiêku Canal+ Mikroprocesorowy stroik do gitary Laboratoryjny zasilacz 0–30V/5A Uniwersalny tajmer Mikrofon kierunkowy Programator PIC16F83/84, 16C84 T³umik regulowany w.cz.

39 PE 6/98 PE 7/98 PE 6/98 PE 6/98 PE 7/98 PE 6/98 PE 6/98 PE 7/98 PE 7/98 PE 7/98 PE 7/98 PE 7/98 PE 8/98 PE 8/98 PE 8/98 PE 11/98 PE 9/98 PE 9/98 PE 9/98 PE 10/98 PE 9/98 PE 9/98 PE 10/98 PE 11/98 PE 10/98 PE 10/98 PE 11/98 PE 11/98 PE 12/98 PE 12/98 PE 12/98 PE 12/98 PE 12/98 PE 1/99 PE 2/99 PE 1/99 PE 1/99 PE 2/99 PE 1/99 PE 2/99 PE 4/99 PE 2/99 PE 6/99 PE 5/99 PE 7/99 PE 7/99 PE 3/99 PE 2/99 PE 4/99 PE 4/99 PE 3/99 PE 4/99 PE 5/99 PE 6/99 PE 4/99 PE 5/99 PE 6/99 PE 7/99 PE 9/99 PE 6/99 PE 1/00 PE 7/99 PE 9/99 PE 7/99 PE10/99 PE 8/99 PE 8/99

4,84 7,73 2,02 5,97 5,68 5,97 7,62 5,97 9,58 6,14 2,78 2,17 4,54 4,16 15,57 4,82 3,90 16,40 16,40 2,09 3,86 3,61 5,60 3,84 1,73 4,84 2,82 5,44 6,34 2,90 2,07 3,19 2,79 2,30 8,45 3,51 2,86 14,72 3,28 8,63 5,69 6,73 15,07 17,60 3,85 7,53 5,58 4,20 4,60 10,58 10,33 13,34 2,30 6,73 9,49 12,31 8,63 5,06 11,96 1,73 3,39 6,27 12,08 3,91 4,08 2,99 10,24

z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³

40

P³ytki drukowane, uk³ady i inne

480 Mikroprocesorowy wykrywacz metali 481* Kostka do gry 482 Synchronizator linii obrazu TV 483 Transmisja danych sieci¹ 484 Szybka ³adowarka do akumul. NiCd 485 Prosty zasilacz sieciowy 486 Sonda napiêciowa 487 Analogowo–cyfrowy miernik pojemnoœci 488* Wzm. samochodowy z zasil. –/+12V 489 Emulator mikrokontrolera AT89C2051 490 Analogowo–cyfrowy miernik czêstotliw. 491 Charakterograf – przystawka do oscylo. 495 Transmisja danych sieci¹ modu³ wykon. 496 Wentylator do PC 497 Termometr diodowy od –8C do +30C 498 Analogowo–cyfrowy miernik indukcyj. 499 Zasilacz laboratoryjny 0–30V/5A 500 Radiopowiadomienie 433 MHz 501 Wzorcowy generator kwarcowy z dziel. 502 Miniaturowy generator funkcyjny 504 Regulator obrotów 506 Generator napisów do magnetowidu 507 Uk³ad Surround do zestwu stereo 508 Regulator temperatury 509 Od'PIC'owany budzik 510 Prosty radiotelefon na pasmo 433 MHz 511 Licznik taœmy do magnetofonu 513 Dekoder NICAM 514 Syrena policyjna 516 Walkmen dla zakochanych 517 Zdalne sterowanie oœwietleniem cz.1 519 Mikser audio do udŸwiêkowiania filmów 520 Minutnik 521 Analizator widma z pamiêci¹ 522 Zdalne sterowanie oœwietleniem cz. 2 523 Zdalne sterowanie oœwietleniem cz. 3 524 Elektroniczna szczuro³apka 525 Sygnalizator cofania do samochodu 526 Kondensatorowa przetwornica +/–12V 527 Zegar szachowy 528 Subwoower aktywny – kino domowe 529 Wzmacniacz mocy 2x120W 531 Zamek szyfrowy 532 Stabilizator wstêpny ograniczaj¹cy moc szeregowych zasilaczy laboratoryjnych 533 Cyfrowy termometr 2 i 1/2 cyfry 534 Przedwzmacniacz gramofonowy 535 Elektroniczny dzwonek rowerowy 537 Cyfrowy barometr 538 Konwerter telewizyjny 539 Pod³¹czenie dodatkowego wzm. mocy samochodowego 540 Miniwoltomierz 541 Elektroniczna kostka do gry

PE 7/99 3,22 z³ PE 8/99 2,30 z³ PE 8/99 12,59 z³ PE11/99 6,33 z³ PE 9/99 3,45 z³ PE 8/99 8,68 z³ PE 9/99 3,22 z³ PE 9/99 3,74 z³ PE 10/99 7,48 z³ PE 10/99 10,81 z³ PE 10/99 3,74 z³ PE 10/99 6,67 z³ PE 5/00 6,20 z³ PE12/99 2,88 z³ PE11/99 6,44 z³ PE11/99 12,08 z³ PE11/99 8,28 z³ PE11/99 7,71 z³ PE12/99 3,74 z³ PE12/99 3,74 z³ PE 1/00 4,14 z³ PE12/99 4,95 z³ PE 1/00 8,80 z³ PE 1/00 9,78 z³ PE 2/00 10,29 z³ PE 3/00 3,85 z³ PE 4/00 4,51 z³ PE 6/00 6,70 z³ PE 2/00 2,30 z³ PE 2/00 2,53 z³ PE 3/00 9,78 z³ PE 3/00 22,77 z³ PE 3/00 8,28 z³ PE 3/00 3,91 z³ PE 4/00 4,18 z³ PE 4/00 3,30 z³ PE 4/00 2,64 z³ PE 4/00 8,58 z³ PE 4/00 3,08 z³ PE 5/00 10,65 z³ PE 5/00 2,80 z³ PE 5/00 9,85 z³ PE 5/00 3,75 z³ strat w tranzystorach PE 06/00 4,40 z³ PE 6/00 6,45 z³ PE 6/00 6,80 z³ PE 6/00 2,50 z³ PE 7/00 6,45 z³ PE 7/00 2,70 z³ do radioodtwarzacza PE7/00 4,80 z³ PE 7/00 3,10 z³ PE 7/00 3,90 z³

Zaprogramowane uk³ady Nazwa BUDZIK CZÊSTO EMULAT KOSTKA GENER LC LICZ MIERNIK

Opis programu od'PIC'owany zegar–budzik miernik czêstotliwoœci emulator 89C2051 kostka do gry generator impulsów miernik LC licznik taœmy do magnetofonu miernik czêstotliwoœci do wyœwietlacza LCD 2x24

Cena 45,00 z³ 33,00 z³ 38,00 z³ 12,00 z³ 38,00 z³ 30,00 z³ 40,00 z³ 15,00 z³

8/2000

MIERNIK II OBRAZ OSCYLO PAL PECET* POZYCJONER RDS REGULATOR RISC SIEÆ SILNIK SKRZY¯OWANIE SONDA* SYNTEZA SZACH SZYFR* TESTER* TERMO UKF WEN WOLTOMIERZ WYKR WZM VIDEO ZEGAR ZASILACZ

miernik czêstotliwoœci do wyœwietlacza LCD 2x16 generator obrazu testowego PAL zestaw zaprogramowanych uk³adów do oscyloskopu cyfrowego generator testowy PAL sonda do pomiaru czêstotliwoœci pozycjoner satelitarny dekoder RDS regulator mocy programator mikrokontrolerów AVR inteligentny budynek sterownik silnika krokowego dydaktyczne PLD sonda do pomiaru czêstotliwoœci synteza do tunera UKF zegar szachowy zamek szyfrowy tester pojemnoœci ogniw akumulatorków Ni–Cd regulator temperatury generator serwisowy UKF regulator obrotów laboratoryjny woltomierz wykrywacz metali uk³ad do zestawu wzmacniacza samochodowego rozkodowywacz kaset video zegar–budzik mikroprocesorowy zasilacz 2000

15,00 z³ 25,00 z³ 150,00 z³ 33,00 28,00 30,00 35,00 25,00 40,00 35,00 12,00 12,00 25,00 35,00 40,00 40,00 25,00

z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³

35,00 30,00 25,00 35,00 30,00 40,00

z³ z³ z³ z³ z³ z³

32,00 z³ 12,00 z³ 20,00 z³

Dyskietki i p³yty z oprogramowaniem CD–PE1

CD–ROM z archiwalnymi numerami Praktycznego Elektronika 1992–97 CD–RISC CD–ROM z programami i dok. RISC DYSK–RISC dyskietka z programami RISC DYSK–SIEÆ inteligentny budynek MODEM dyskietka do transmisji danych sieci¹ OSD dyskietka do generatora napisów PIC dyskietka do programatora PIC PROGAT dyskietka do programatora ATMELI

30,00 z³ 35,00 25,00 10,00 22,00 30,00 10,00 25,00

z³ z³ z³ z³ z³ z³ z³

Obudowy, folie, zestawy i inne OB459 OB482 OB486

OBUDOWY obudowa do stacji lutowniczej obudowa do synchronizatora linii obrazu TV obudowa do sondy napiêciowej

F498 F501 F502 F521

FOLIE folia do sondy napiêciowej folia do analogowo–cyfrowego miernika "C" folia do analogowo–cyfrowego miernika "f" folia do charakterografu – przystawki do oscyloskopu folia do analogowo–cyfrowego miernika "L" folia do wzorcowego generatora kwarcowego folia do generatora funkcyjnego folia do analizatora widma

Z487 Z490 Z498 Z501 Z502

ZESTAWY zestaw do analogowo–cyfrowego miernika "C" zestaw do analogowo–cyfrowego miernika "f" zestaw do analogowo–cyfrowego miernika "L" zestaw do wzorcowego generatora kwarcowego zestaw do generatora funkcyjnego

F486 F487 F490 F491

25,00 z³ 25,00 z³ 6,50 z³

2,60 2,60 2,60 2,60

z³ z³ z³ z³

2,60 2,60 2,60 4,50

z³ z³ z³ z³

26,50 26,50 26,50 34,50 45,50

z³ z³ z³ z³ z³

Pomys³y uk³adowe

08/2000 INNE PODZESPO£Y uk³ad do ³adowarki akumulatorów NiMH 27,00 z³ uk³ad do ³adowarki akumulatorów NiCl 27,00 z³ uk³ad do zasilacza –12V (wzm. samochodowy)

MAX712 MAX713 MAX775 20,00 z³ RDZEÑ

rdzeñ z karkasem do ³adowarki akumulator. rdzeñ z karkasem do wzmacniacza samochodowego z zasilaczem –12V nadajnik radiowy 433 MHz odbiornik radiowy z przemian¹ czêstotliwoœci 433 MHz

NAD433 ODH433

ODR433 STV 5730A Q17,7 MPX 4115A WT 262 100 kW OSC–LCD

5,00 z³ 5,00 z³ 14,70 z³ 87,00 z³

odbiornik superreakcyjny 433 MHz uk³ad do generatora napisów rezonator kwarcowy do generatora napisów czujnik do cyfrowego barometru potencjometr wieloobrotowy wyœwietlacz LCD typu: PG 128128 LRS–ATA–B PANELE panel do laboratoryjnego zasilacza czterozaciskowego

P475

Pomys³y uk³adowe dodatkowy zasilacz napiêcia ujemnego diody prostownicze D1÷D4 i trzy kondensatory elektrolityczne C1, C2, C4. Zasilacz napiêcia ujemnego pracuje tak¿e w uk³adzie pe³nookresowym. Uk³ad ten posiada jedno bardzo istotne ograniczenie, o którym nale¿y koniecznie pamiêtaæ. Pr¹d pobierany ze Ÿród³a napiêcia dodatniego musi byæ wiêkszy od pr¹du pobieranego ze Ÿród³a napiêcia ujemnego. W praktyce wskazane jest aby ró¿nica ta wynosi³a nie mniej ni¿ 10%. Teoretycznie wystarczy aby pr¹d pobierany ze Ÿród³a ujemnego nie by³ wiêkszy od pr¹du ze Ÿród³a dodatniego, ale powszechnie wiadomo, ¿e to co dzia³a w teorii niekoniecznie musi dzia³aæ w praktyce. W uk³adach w których powy¿szy warunek nie jest zachowany, dotyczy to zw³aszcza urz¹dzeñ ze wzmacniaczami operacyjnymi, mo¿na obci¹¿yæ Ÿród³o napiêcia dodatniego rezystorem o wartoœci takiej aby pr¹d I1 by³ wiêkszy od I2. Zakres pr¹dów dostarczanych przez oba zasilacze pokrywa siê. Zbli¿one s¹ tak¿e têtnienia napiêcia na wyjœciu. Zasilacz napiêcia ujemnego dostarcza napiê-

Przegl¹daj¹c stare schematy natkn¹³em siê na ciekawy uk³ad dodatkowego zasilacza napiêcia ujemnego. Rozwi¹zanie to mo¿e okazaæ siê przydatne wszêdzie tam gdzie istnieje ju¿ zwyk³y zasilacz napiêcia dodatniego z prostownikiem pe³nookresowym pracuj¹cym w uk³adzie Graetz’a. Jak mi siê dotychczas wydawa³o wykonanie zasilacza napiêcia ujemnego wymaga³o przeróbki uk³adu polegaj¹cej na zamianie prostownika pe³nookresowego na dwa prostowniki pó³okresowe. Drugim nasuwaj¹cym siê rozwi¹zaniem by³o zamontowanie odrêbnego transformatora. Okazuje siê jednak, ¿e z tego problemu mo¿na wybrn¹æ inaczej. Schemat takiego rozwi¹zania przedstawiono na rysunku 1. Klasyczny prostownik pe³nookresowy dostarcza tu napiêcia dodatniego +U wzglê-dem masy. Masa w tego typu uk³adach nie ³¹czy siê z ¿adnym wyjœciem uzwojeñ transformatora sieciowego. Dodatkowe elementy zasilacza napiêcia ujemnego zosta³y namalowane na niebieskim tle. Jak widaæ wystarcz¹ tylko cztery 1000mF

1000mF

TS C1

D2

D5

I1>I2

D6 I1

D1

C2

D8

D7

+U

C3 1000mF

R1

I1–I2 4×1N4007

D3

D4

C4 1000mF

R2

I2 –U

Rys. 1 Schemat ideowy dodatkowego zasilacza napiêcia ujemnego

41 15,70 z³ 45,00 z³ 5,00 z³ 95,00 z³ 4,00 z³ 280,00 z³

30,00 z³

cia o ok. 1 V ni¿szego ni¿ zasilacz napiêcia dodatniego, a tak¿e posiada trochê wiêksz¹ rezystancjê wyjœciow¹. W praktyce je¿eli w urz¹dzeniu stosuje siê stabilizatory nie ma to wiêkszego znaczenia. Wartoœci kondensatorów C1, C2, C4 powinny byæ równe wartoœci kondensatora C3, choæ nic nie stoi na przeszkodzie aby by³y wiêksze. Dzia³anie uk³adu sprawdzi³em zarówno praktycznie jak i teoretycznie. Przy kondensatorach 1000 mF i napiêciu zmiennym wynosz¹cym 10 V zasilacz obci¹¿ony pr¹dem ok. 200 mA dostarcza³ napiêæ +12,5 V oraz –11,5 V. Uk³ad jest na tyle ciekawy, ¿e zacz¹³em siê zastanawiaæ sk¹d wynika ograniczenie na ró¿nicê pr¹dów I1>I2. Aby zrozumieæ to zjawisko konieczne jest przeœledzenie cyklu pracy ca³ego zasilacza. Na rysunku 2 przedstawiono rozp³yw pr¹dów w zasilaczu dla dwóch po³ówek napiêcia zmiennego dostarczanego przez transformator sieciowy TS. W czasie gdy górna koñcówka uzwojenia wtórnego transformatora ma napiêcie dodatnie wzglêdem koñcówki dolnej pr¹d z transformatora pobierany jest impulsowo w chwili gdy napiêcie wyjœciowe transformatora jest bliskie maksimum (rys. 2a). W tym czasie ³adowany jest kondensator C1 za spraw¹ spolaryzowanej w kierunku przewodzenia diody D1. Kondensator ten gromadzi energiê, która zostanie wykorzystana w nastêpnym cyklu pracy. Jednoczeœnie ³adowany jest kondensator C3 w filtrze wyjœciowym zasilacza napiêcia dodatniego przez spolaryzowan¹ w kierunku przewodzenia diodê D6. Z drugiej strony kondensator C2 na³adowany do napiêcia szczytowego dostarczanego przez transformator w poprzednim cyklu (przy przeciwnej polaryzacji napiêcia na wyjœciu transformatora) powoduje ³adowanie kondensatora C4 przez diodê D4. Pr¹d ³adowania mo¿e zamkn¹æ siê tylko przez kondensator C3.

Dodatkowy zasilacz

42

8/2000

a)

+

C1 D6 D8

–

D1

I1

+U

C2 C3 Iw

R1

I1–I2

D4 C4

R2 I2 –U

b) Iw

–

C1

D2

D5 I1

+U

D7 C2

+

C3

R1

I1–I2 D3 C4

R2 I2 –U

Rys. 2 Rozp³yw pr¹dów w uk³adzie

Zatem w tym cyklu pr¹d ³adowania C3 i C4 jest taki sam. Równomiernoœæ napiêæ na kondensatorach C3 i C4 uzyskuje siê dziêki temu, ¿e w uk³adzie przez diodê D8 przep³ywa pr¹d wyrównawczy IW (oznaczony na rys. 2a lini¹ przerywan¹). Pr¹d ten pojawia siê tylko wtedy, gdy ró¿nica pr¹dów I1 i I2 jest dodatnia, tzn. pr¹d pobierany ze Ÿród³a napiêcia dodatniego jest wiêkszy ni¿ ze Ÿród³a napiêcia ujemnego. Spolaryzowanie diody D8 w kierunku przewodzenia sprawia, ¿e

napiêcie kondensatora C2 jest odniesione do potencja³u masy, zapewniaj¹c tym samym równomierny rozk³ad napiêæ na kondensatorach C3 i C4. Wartoœæ pr¹du wyrównawczego IW jest tym wiêksza im wiêksza jest ró¿nica pr¹dów I1 i I2. W krañcowym przypadku, gdy ze Ÿród³a napiêcia ujemnego nie jest pobierany ¿aden pr¹d, wartoœæ pr¹du wyrównawczego równa jest ca³kowitemu pr¹dowi ³adowania kondensatora C3. Wartoœæ napiêcia na spolaryzowanej w kierunku

przewodzenia diodzie D8 wynosi ok. 1 V. Spadek ten odpowiedzialny jest za ró¿nicê napiêæ pomiêdzy napiêciem dodatnim i ujemnym. W sytuacji gdy pr¹d I1 jest mniejszy od I2 dioda D8 jest spolaryzowana w kierunku zaporowym. W efekcie tego napiêcie na wyjœciu dodatnim wzrasta, a na ujemnym maleje. Natomiast ró¿nica napiêæ dodatniego i ujemnego pozostaje mniej wiêcej sta³a. Uk³ad zachowuje siê jak zwyk³y podwajacz napiêcia. Podobna sytuacja ma miejsce przy drugiej po³ówce napiêcia zmiennego, kiedy to dolna koñcówka transformatora jest dodatnia wzglêdem górnej. Rozp³yw pr¹dów w takim przypadku przedstawiono na rysunku 2b. Podobnie jak poprzednio pr¹d wyrównawczy IW p³ynie w tym samym kierunku, z tym ¿e teraz przez diodê D5. Opisane wy¿ej zjawiska maj¹ miejsce tylko w czasie trwania szczytu napiêcia zmiennego. Przez pozosta³e czêœci cyklu pr¹d p³yn¹cy przez obci¹¿enie R1 i R2 pobierany jest z kondensatorów C3 i C4. Na rysunku 2 pominiêto diody które s¹ spolaryzowane w kierunku zaporowym. Oczywiœcie opisany uk³ad mo¿na wykorzystaæ do tworzenia napiêcia dodatniego w zasilaczu z g³ównym napiêciem ujemnym. W takim przypadku wystarczy na schemacie z rysunku 1 zmieniæ polaryzacjê wszystkich oœmiu diod i wszystkich czterech kondensatorów na przeciwn¹, a otrzyma siê odpowiedni schemat.

à Jaros³aw Kot

8/2000

Ciekawostki ze œwiata

43

Jak widaæ, postêp w elektronice dotyczy nie tylko procesorów i urz¹dzeñ stosowanych w transmisji danych z ogromnymi prêdkoœciami. Firmy elektroniczne nie zapominaj¹ tak¿e o rzeczach tak bli¿szym nam – elektronikom amatorom – jak stabilizatory napiêcia czy uk³ady cyfrowe serii 74. Jednak ich zastosowania podporz¹dkowane s¹ urz¹dzeniom o rosn¹cej stale skali integracji i coraz wiêkszych mocach obliczeniowych... czy oznaczaæ to bêdzie ¿e z rynku nowoœci znikn¹ wkrótce elementy dyskretne?.... Firma Analog Devices przedstawi³a pierwszy trzydziestodwukana³owy przetwornik cyfrowo-analogowy. AD 5532 jest produkowany w obudowie LFBGA o wymiarach 12×12 mm, co sprawia ¿e w obecnej chwili udostêpnia najwiêcej czternastobitowych kana³ów C/A na takiej powierzchni. Dodatkowo, szeroki zakres regulacji napiêcia wyjœciowego (do 20 V) pozwala na unikniêcie zewnêtrznych wzmacniaczy czy filtrów. Uk³ad mo¿e pracowaæ tak¿e w trybie próbkowania sample-and-hold, dostêpna jest równie¿ wersja umo¿liwiaj¹ca tylko tak¹ pracê – AD 5533. Cena to odpowiednio 49,95 $ za AD 5532 i 32 $ za AD 5533, w partiach powy¿ej tysi¹ca sztuk.

Analog Devices uruchamia produkcjê najmniejszego na rynku przetwornika napiêcia przeznaczonego do zastosowania w uk³adach ch³odzenia i zasilania procesorów Pentium III oraz Athlon, które to uk³ady wymagaj¹ pr¹dów o natê¿eniach siêgaj¹cych 60 A. Po³¹czenie dwufazowego, symetrycznego uk³adu PWM, pomiaru pr¹du pojedynczym rezystorem oraz opracowanej przez firmê technologii ustalania napiêcia ADOPT (Analog Devices Optimal Positioning Technology) pozwala na zmniejszenie wymaganych elementów zewnêtrznych i znaczne obni¿enie poboru mocy. Cena uk³adu ADP 3160 wynosi 1,93 $ za sztukê w partiach powy¿ej 1000 sztuk. Fairchild Semiconductor wprowadzi³ na rynek nowe oœmio- i dziesiêciobitowe, potrójne przetworniki DAC, których podstawowym przeznaczeniem s¹ karty graficzne. Uk³ady FMS 3810KRC, FMS 3815KRC, FMS 3820KRC, FMS 3110KRC, FMS 3115KRC

oraz FMS 3120KRC przy czêstotliwoœciach 100÷200 MHz umo¿liwi¹ uzyskiwanie lepszej jakoœci obrazu RGB, a s¹ rozwiniêciem popularnej serii TMS 3xx3. Fairchild Semiconductor doda³ dwa urz¹dzenia do szybko rosn¹cej rodziny produktów LVT, s¹ to uk³ady 74LVTH162373 oraz 74LVTH162374, odpowiednio zatrzask i przerzutnik filpflop. Obydwa urz¹dzenia s¹ szesnastobitowe, posiadaj¹ trójstanowe wyjœcia z wewnêtrznymi rezystorami i regulowanym poziomem (3,3÷5 V). Wydajnoœæ pr¹dowa wyjœæ to +64/–32 mA, a czas propagacji wynosi 2,3 ns przy zasilaniu 3,3 V. 74LVTH162373 i 74LVTH162374 s¹ kompatybilne z odpowiednimi urz¹dzeniami standartowej serii 74. Umieszczane s¹ w czterdziestooœmiopinowych obudowach SSOP i TSSOP, a ich cena to 1,05 $ w partiach powy¿ej tysi¹ca sztuk.

à Marcin Witek [email protected]