Robert P. Murphy - Niepoprawny Politycznie Przewodnik Po Kapitalizmie (2015)

Mecenasi w yd a n ia: Głów n y m ecenas

Wsparcia finansowego udzielili również:

Bartosz Baranowski Przemysław Hankus Ł u k a s z Ja s i ń s k i P i o t r Jó w k o Pa w e ł Ju re w i c z To m a s z M a l i n o w s k i Rafał Sobczyk Ad a m Ś l ą z a k To m a s z T r o c k i Marian Kalamala Damian Karaszewski Tobiasz Pałka Joanna Piszczałka

Seria: Ekonomiczne ABC Tytuł oryginału: The Politically Incorrect Guide to Capitalism Copyright © 2007 by Robert P. Murphy Published by arrangement with Regnery Publishing. All rights reserved. Copyright © 2015 Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa, Wrocław www.mises.pl W porozumieniu z autorem poprawiono drobne błędy, jakie znalazły się w wydaniu oryginalnym. Tłumaczenie: Marcin Zieliński (MZ)

Redakcja: Jan Lewiński (JL) Korekta: Mateusz Benedyk, Paweł Kot Indeks: Anna Gruhn Projekt okładki i stron tytułowych: Marta Ozdarska Redakcja serii: Marcin Zieliński

ISBN 978-83-65086-05-1

Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa pl. Strzelecki 20 50-224 Wrocław

Łamanie: PanDawer [email protected]

Wydanie pierwsze

Spis treści

Przedmowa do wydania polskiego (Tomasz Tarczyński) Czy jesteś kapitalistyczną świnią? Rozwiąż quiz i się dowiedz!

IX

XIV

Ro z d z i a ł 1. Kapitalizm, zyski i przedsiębiorcy 1 Czym w ogóle jest kapitalizm?

1

Leseferyzm a regulacje

2

Wolni, ale zagłodzeni?

2

Masowa produkcja dla mas

3

Centralne planowanie kontra „anarchia” produkcji

3

Wygraliśmy zimną wojnę! Czy aby na pewno?

5

Ro z d z i a ł 2. Cena jest (z definicji) odpowiednia 9 Cena to sygnał

9

Wielka awantura o wielkie firmy naftowe

10

Jazda na oparach…

11

Kontrola czynszów – sposób na zniszczenie okolicy

12

Ro z d z i a ł 3. Trud pracy 17 Baseballiści zarabiają więcej od nauczycieli! Co się stało z naszą hierarchią wartości?

17

Nawet kiepscy prezesi zasługują na swoją wielką forsę

19

Ustawy ograniczające pracę dzieci są zbędne

21

Płaca minimalna, czyli jak zwiększyć bezrobocie

23

Związki zawodowe krzywdzą ludzi pracy

24

Czas na przerwę!

26

VI

Spis treści

Ro z d z i a ł 4 . Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym 29 Wolnorynkowa „opłata za rasizm”

29

Dyskryminacja źle wpływa na interesy

31

„Dyskryminujący” klient

31

Własność prywatna i wolność zrzeszania się

32

Akcja afirmacyjna nie jest „afirmacyjna”

33

Czy zatem szafa gra?

35

Ro z d z i a ł 5. Niewolnictwo: wytwór kapitalizmu czy rządu? 39 Rząd chroni niewolnictwo

40

Niewolnictwo traciło na znaczeniu przed państwową ingerencją

41

Niewolnictwo było nie tylko niemoralne, ale również nieefektywne!

41

Rosnące ceny niewolników

44

Skoro niewolnictwo jest tak nieefektywne, to dlaczego w ogóle istniało? 45 Ro z d z i a ł 6. Jak kapitalizm chroni środowisko? 47 Nosorożce i krowy

47

Dla kogo chronimy przyrodę?

48

Nie martwmy się na zapas

49

Zakład o bombę Ehrlicha

51

Przetwarzać czy wyrzucać?

52

Aktywistyczny rząd w roli truciciela

55

Ro z d z i a ł 7. Bezpieczeństwo pracy i produktów: zadanie rynku

czy Wielkiego Brata? 57 Za wszystko trzeba płacić 58 Rynkowa ochrona konsumentów 59 Postronni gwaranci w roli regulatorów 61 Czy jest na sali lekarz? 64 Bezpieczne ulice 66 Śmiertelne konsekwencje dobrych intencji 68 Ro z d z i a ł 8. Spłacanie długów 73 Deficyt nie jest przyczyną inflacji

73

Deficyt wypycha prywatne inwestycje

74

Podnoszenie podatków nie świadczy o odpowiedzialności

74

Zrzucanie ciężarów na nasze wnuki?

75

Spis treści

VII

Dorobek Reagana

76

Budżet Clintona

77

Ro z d z i a ł 9. Pieniądz i bankowość 79 Barter to barbarzyństwo

80

Nikt nie wynalazł pieniądza

81

Jesteśmy z rządu i jesteśmy tu po to, by wam pomóc

83

Drukowanie pieniędzy powoduje wzrost cen

84

Podstawy bankowości

85

„Dzika” bankowość

87

Ro z d z i a ł 10. Kłopoty ze wzrostem 89 Cykl koniunkturalny zawdzięczamy państwu

90

„Postępowy” Herbert Hoover

92

Nowy Ład nie pomógł w wyjściu z wielkiego kryzysu

96

Czy druga wojna światowa wyciągnęła nas z wielkiego kryzysu?

98

Całość to nie suma części Grosz wydany (przez państwo) jest groszem zarobionym

99 103

Ro z d z i a ł 11. Chleb i igrzyska: popularne programy państwowe 107 NASA naraża na niepotrzebne niebezpieczeństwa

108

Przestrzeń kosmiczna, czyli zbyt wielki orzech do zgryzienia dla sektora prywatnego?

110

Czy kapitalistów interesuje tylko forsa?

111

Lyndona B. Johnsona wojna z podatnikiem

112

Święte ubezpieczenia społeczne

117

Ro z d z i a ł 12. Państwo prowadzi interesy 119 Zarządzanie nastawione na zysk a biurokracja

120

Amtrak 121 Zaginione przesyłki i inne problemy

123

Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej

125

Rząd stoi w korku

126

Ro z d z i a ł 13. Państwo a monopole 127 Mit raubritterów

128

Haniebna sprawa Standard Oil

130

VIII

Spis treści

Przeciw ustawom antytrustowym

132

Sprawa Microsoftu

134

Ro z d z i a ł 14 . Wojny handlowe Cła to podatki nakładane na Amerykanów Ochrona miejsc pracy? Klasyczna mądrość Pozorny problem deficytu handlowego Deficyt handlowy: tropem pieniędzy Ro z d z i a ł 15. Zarabianie w globalnej wiosce

137 138 138 141 143 145

Eksport kapitału to kapitalny pomysł

149 149 151 153 155 157

Jesteśmy z rządu światowego i jesteśmy tu po to, by wam pomóc

159

Upadek przemysłu? Czy outsourcing zagraniczny niszczy miejsca pracy? Dzięki outsourcingowi zagranicznemu stajemy się bogatsi Wydumany kryzys w sektorze zaawansowanych technologii

Ro z d z i a ł 16. Klasa inwestorów, czyli my wszyscy

Dalekowzroczność spekulantów

163 163 165 167

Kontrakty futures i inne instrumenty pochodne: każdemu według jego zdolności…

168

Piraci z korporacji: klątwa małej spółki

170

Dwanaście kroków do zrozumienia wolnego rynku

173

Podziękowania Indeks

175 177

Procent: lepiej wcześniej niż później Ważna rola pośredników

P r z e d m owa d o w y d a n i a p o l s k i e g o

Pod pewnymi względami Polska ma sporo szczęścia. Zaledwie 25 lat temu wyszliśmy z komunizmu, co oznacza, że recydywa szybko nam nie grozi. W wielu krajach Europy sytuacja przedstawia się jednak inaczej. Zyskują tam bowiem na znaczeniu albo wręcz szykują się do objęcia władzy partie o  odcieniu jawnie marksistowskim. Nie znaczy to jednak, że nie powinniśmy skracać dystansu do Zachodu, wprowadzając więcej kapitalizmu i wolnego rynku, niż mają nasi sąsiedzi. Wolny rynek nie jest przy tym tożsamy ze słabym państwem, bo w długim okresie tylko państwo działające w ograniczonym, ściśle określonym zakresie może być naprawdę silne. Co przemawia za wolnym rynkiem? Zdrowy rozsądek. I  właśnie na odwołaniu się do niego bazuje niniejsza książka. W ostatnich tygodniach przysłuchiwałem się rozmowie dziennikarzy w radio. Jeden z rozmówców użył argumentu, że absurdalne jest traktowanie budżetu państwa jak budżetu domowego, gdyż zarządzanie nim rządzi się zupełnie innymi prawami. Nikt w studiu nie zaprotestował… Istnieje kilka powodów, dla których w zarządzaniu finansami państwa stosowana jest inna matematyka od tej, którą znają zwykli śmiertelnicy. Po pierwsze, bo tak uczą nas powszechnie używane podręczniki ekonomii i  jest to pogląd szeroko propagowany w  mediach, wręcz traktowany jako coś oczywistego. Po drugie, bo można, a to dlatego że od ponad 30 lat mamy na świecie spadające stopy procentowe. W ciągu ostatnich 200 lat, dla których dysponujemy danymi z niektórych rozwiniętych krajów, nigdy nie mieliśmy niższych odsetek, które musiały płacić rządy od zaciągniętego przez siebie długu. Po trzecie, bo banki centralne próbują nie dopuścić do tego, by pojawił się problem bankructw na jakąkolwiek większą skalę, i w tym celu sztucznie zaburzają postrzeganie ryzyka przez inwestorów. Podstawowy mechanizm gospodarki kapitalistycznej składa się z dwóch elementów – wynagradzania za sukces i karania za porażkę. Bez twórczej destrukcji gospodarka popada w marazm. Tymczasem skala działań banków centralnych jest bezprecedensowa. Interwencji dokonują jednocześnie amerykańska Rezerwa Federalna (Fed), Europejski Bank Centralny (EBC) i  Bank Japonii. Inwestorzy i  zadłużone rządy uwierzyli, że

X

Przedmowa do wydania polskiego

środowisko niskiego ryzyka będzie trwać dopóty, dopóki bankierzy centralni będą interweniować. Jednak historia pokazuje, że ryzyko nie znika, tylko ujawnia się w odpowiednim dla siebie czasie. Fed został stworzony z myślą o zapobieganiu dużym kryzysom. Ponad 100 lat historii tej instytucji pokazuje, że owego celu nie udało się osiągnąć. Wręcz przeciwnie, fluktuacje gospodarcze są większe niż przed jej powołaniem. Fed szczyci się tym, że zapobiegł całkowitej zapaści systemu finansowego w 2008 roku. Pomijając jednak ocenę wydarzeń w tamtym roku, która wcale dla Fedu nie jest jednoznacznie korzystna, prawda jest taka, że amerykański bank centralny ponosi największą odpowiedzialność za bańkę spekulacyjną na aktywach finansowych i nieruchomościach w 2007 roku. Niestety z  tej lekcji nie wyciągnięto żadnych wniosków i  pod koniec 2015 roku, kiedy piszę te słowa, można z czystym sumieniem powiedzieć, że historia się powtarza. Realizując programy luzowania ilościowego, Fed zachęcił inwestorów do spekulacji, która doprowadziła do rekordowej emisji długu przez amerykańskie korporacje i do podobnej wyceny akcji na giełdzie w Stanach Zjednoczonych jak podczas szczytu bańki internetowej w 2000 roku. Z kolei działania EBC w dużym stopniu wpływają na sztuczne obniżenie poziomu stóp procentowych od długu publicznego zadłużonych państw europejskich i brak reform strukturalnych na naszym kontynencie. Ryzyko jednak powróci i to ze zdwojoną siłą. Pocieszeniem niech będzie to, że za spowodowanie kolejnego kryzysu tym razem może być trudniej oskarżyć sam kapitalizm, a łatwiej będzie wskazać na winę banków centralnych, dzięki czemu – miejmy nadzieję – w konsekwencji do gospodarek powróci racjonalność i zdrowy rozsądek. Robert Murphy zadedykował swoją książkę ojcu, który zainteresował go poglądami wolnorynkowymi. Ja po raz pierwszy zetknąłem się z austriacką szkołą ekonomii w  połowie lat osiemdziesiątych, kiedy byłem jeszcze nastolatkiem. Starszy brat przyniósł do domu wydaną w drugim obiegu książkę Friedricha Augusta von Hayeka, twórcy Konstytucji wolności. Myślę, że warto przytoczyć tutaj jedną z  tez wygłoszonych przez tego ekonomistę. Podczas przemówienia na bankiecie z  okazji otrzymania Nagrody Nobla podkreślił on znaczenie pokory. Powiedział wówczas: „Muszę przyznać, że gdyby mnie zapytano, czy powinno się ustanowić Nagrodę Nobla z  ekonomii, to byłbym zdecydowanym oponentem. […] Problem z  nią jest taki, że przyznaje indywidualnej jednostce autorytet, którego w ekonomii nikt nie powinien posiadać”. To właśnie brak pokory cechuje socjalistów – polityków, liderów opinii i  bankierów centralnych

Przedmowa do wydania polskiego

XI

– twierdzących, że wiedzą lepiej, co mamy robić z  naszymi pieniędzmi i życiem. Zachęcam do lektury Niepoprawnego politycznie przewodnika po kapitalizmie. Poprzez proste przykłady autor przedstawia skuteczną odtrutkę na porady cieszących się „autorytetem” ekonomistów, których słyszymy na co dzień w mediach. 1Tomasz Tarczyński* Warszawa, listopad 2015 roku

* Tomasz Tarczyński – Prezes Zarządu Opoka TFI S.A., od 2007 roku pełni nadzór nad strategią zarządzanych funduszy, doradca inwestycyjny z blisko dwudziestoletnim doświadczeniem na rynku kapitałowym, wcześniej związany z Domem Maklerskim Penetrator (obecnie Trigon Dom Maklerski), AIG Asset Management (Polska), DWS Polska TFI.

Książkę tę dedykuję mojemu ojcu, który prenumerował „Conservative Chronicle” i był słuchaczem audycji Rusha Limbaugha, dzięki czemu zainteresowałem się wolnorynkowym kapitalizmem

Cz y j est eś k a pi ta l ist yczną św i n i ą? Rozw i ą ż qu i z i si ę dow i e dz!

 1. Ile powinno się płacić pracownikowi? a) Według ruchomej skali, w zależności od tego, jak istotna dla społeczeństwa jest jego praca. b) Tyle, by mógł utrzymać swoją rodzinę. c) Tyle, by nie odszedł z pracy, i nie więcej.  2. Jakie ceny przedsiębiorstwo powinno ustalać za swoje wyroby? a) Takie, by akurat pokryły wydatki. b) Takie, by zatrudnienie w branży było wysokie. c) Tak wysokie, jak się da.  3. Ile ofiar śmiertelnych w wypadkach – z perspektywy producenta – powinny rocznie powodować wytwarzane przez niego samochody? a) Oczywiście zero! b) Jak najmniej – celem powinno być uczynienie samochodu najbezpieczniejszą formą transportu. c) Tyle, ile przyniesie firmie najwięcej pieniędzy.  4. Masz zatrudnić recepcjonistkę. Jedna kandydatka jest wydajna, a druga – atrakcyjna. Którą powinieneś wybrać? a) Wydajną. b) Atrakcyjną. c) Atrakcyjną, ale pod warunkiem, że przyciągnie na tyle dużo klientów, by skompensowało to jej brak wydajności, w przeciwnym razie należy zatrudnić wydajną.  5. Co sądzisz o reklamach? a) Stanowią podstępną formę prania mózgów przez korporacje, odwołującą się do naszych najniższych instynktów i uprzedzeń. b) Sporadycznie zdarzają się ciekawe reklamy, zwłaszcza podczas Super Bowl, ale najczęściej są one banalne i nudne. c) Mogą stanowić wspaniały sposób zwiększenia sprzedaży, o ile tylko właściwie zidentyfikuje się swoją docelową widownię. Jeśli udzieliłeś odpowiedzi c) na co najmniej trzy z powyższych pytań, to możliwe, że jesteś kapitalistyczną świnią. A jeśli tak, to chrumknij z radości, ponieważ – jak zobaczysz – jest lepiej dla wszystkich, gdy mamy więcej kapitalistycznych świń niż biurokratycznych wieprzów.

Rozd z ia ł 1. K a pi ta l iz m, z ysk i i pr z e dsi ębiorcy Czy wiesz, że... •  termin kapitalizm stanowił początkowo marksistowską obelgę? •  żaden inny system gospodarczy nie przyniósł w podobnym stopniu co kapitalizm stałej poprawy standardu życia? •  zyski stanowią dowód na to, że zasoby są wykorzystywane efektywnie? *****

Obecnie każdy ma jakieś postulaty. Feministki domagają się „równej płacy za równą pracę”. Ekolodzy chcą uchronić ziemię przed niszczycielskim wpływem przemysłu. Badacze społeczni chcą przebudować społeczeństwo w oparciu o „racjonalne” podstawy. Przyrodnicy chcą wspierać bioróżnorodność i rozwijać alternatywne źródła energii. Organizacje konsumenckie chcą poprawy bezpieczeństwa produktów. Moraliści potępiają komercjalizację. Luddyści tęsknią za prostym społeczeństwem rolniczym przeszłości. Mimo różnic wszystkie te grupy łączy to, że z  całego serca pogardzają kapitalizmem.

Cz y m w o g ól e j e s t k a p i ta l i z m ? Kapitalizm to system, w którym ludzie mają swobodę korzystania ze swojej własności prywatnej bez ingerencji z zewnątrz. Dlatego określa się go również mianem systemu wolnej przedsiębiorczości (albo wolnego rynku). W jego ramach ludzie mają wolność wyboru: wolność wyboru zatrudnienia, wolność sprzedawania swoich wyrobów po cenach, jakie wybiorą, i wolność wyboru najbardziej wartościowych produktów. Dla wielu mieszkańców Stanów Zjednoczonych kapitalizm to norma, jednak w  przypadku rządów socjalistycznych albo plemiennych praca jest przydzielana przez władzę. W gospodarce „sterowanej” mogą istnieć kontrole cen oraz kwoty importowe i eksportowe. W wielu krajach socjalistycznych nie ma wcale prawa do własności prywatnej: wszystko jest własnością państwa – albo może zostać skonfiskowane – dla dobra „ludu”.

2

Kapitalizm, zyski i przedsiębiorcy

Le se f e ryz m a r egu l acj e Oczywiście system „kapitalistyczny” w  Stanach Zjednoczonych różni się od systemu „kapitalistycznego” przykładowo w  Norwegii. Również system kapitalistyczny we współczesnej Ameryce jest inny od tego z  1900  roku. Dany kraj może dopuszczać własność prywatną i  pewien poziom wolności gospodarczej, ale może też ograniczać je uciążliwymi regulacjami rządowymi. Większość współczesnych krytyków kapitalizmu obawia się wolności – obawia się konsekwencji funkcjonowania nieregulowanego rynku i pozwolenia ludziom, by decydowali o  swoich sprawach ekonomicznych. Krytycy ci uważają, że twórcy regulacji i  biurokraci wszystko wiedzą lepiej od zwykłych obywateli, wchodzących w dobrowolne relacje. Aby pokazać, że te obawy są bezpodstawne, przyjrzymy się w  tej książce działaniu „czystego” kapitalizmu, chociaż kapitalizm w  takiej formie obecnie nie istnieje.

Wo l n i , a l e z a g ł o d z e n i ? Krytycy kapitalizmu przyznają, że w gospodarce rynkowej pracownicy mają „wolność wyboru” zatrudnienia. Dodają jednak: „i co z tego, skoro są zdani na łaskę pracodawców?”. Lepiej jednak być zdanym na łaskę pracodawcy na wolnym rynku – gdzie ma się wybór, a pracodawca ma konkurentów i w najgorszym razie przestanie oddawać pracownikowi swoje pieniądze – niż na łaskę państwowego biurokraty, który dokonuje wyboru za ludzi i  za którym stoi rządowy przymus. Implikacje nie tylko ekonomiczne, ale również polityczne wolnego rynku, gdy go porównać z gospodarką socjalistyczną, są oczywiste – tak oczywiste, że samo wspominanie o nich jest kłopotliwe dla przeciwników wolnego rynku. Możliwe, że samotna matka nieposiadająca żadnych oszczędności będzie musiała ze względu na dzieci znieść wiele upokorzeń ze strony szefa. Ale kiedy uzna, że ma dość, to zawsze może rzucić pracę. Z kolei w systemie socjalistycznym niezadowolony obywatel może tylko opuścić kraj (o ile jest to dozwolone) albo wywołać rewolucję. Zatem kto jest bardziej narażony na wyzysk: pracownik w  kapitalizmie czy towarzysz w  socjalizmie? Czy mamy po prostu z góry zakładać, że ci, którzy mają władzę w  kapitalizmie, są źli, a  ci, którzy mają władzę w  innych systemach, są wspaniałomyślni?

Centralne planowanie kontra „anarchia” produkcji

3

M a s o wa p r o d u k c j a d l a m a s Często zarzuca się, że kapitalizm wyzyskuje ubogich i służy interesom bogatych. Historycznie sytuacja przedstawia się jednak odwrotnie. To właśnie w  rzekomo wspaniałych czasach średniowiecznej Europy (idealizowanej przez takim myślicieli jak John Ruskin i Hilaire Belloc) przytłaczająca większość ludzi albo harowała w  polu, do którego była przywiązana, albo pracowała w  rzemiośle, silnie regulowanym przez cechy. Jednocześnie arystokratyczna elita cieszyła się faktycznym monopolem na dobra luksusowe. Sytuacja zmieniła się wraz z  nastaniem nowoczesneC o na to ka pital iści? go kapitalizmu. Rodzące się Nawet gdyby w ogóle nie było kapitawielkie przedsiębiorstwa, zalizmu, każdy uczciwy humanista pomiast wabić grupkę bogatych winien starać się go wymyślić. Kiedy klientów, zaczęły troszczyć jednak widzicie ludzi, którzy za wszelsię o  rosnącą w  siłę klasę roką cenę usiłują nie dostrzegać jego botniczą. Głupotą jest przeistnienia, kłamać na temat jego natucież budowanie fabryki, jeśli ry, niszczyć jego pozostałości – jednenie planuje się sprzedawać go możecie być pewni: jakiekolwiek swoich produktów setkom mają motywy, nie znajdziecie wśród albo tysiącom klientów. Dzięnich miłości do człowieka. ki ogromnemu wzrostowi produkcji coraz więcej rodzin Ayn Randa1 mogło sobie pozwolić na luksus niewysyłania dzieci do a  Ayn Rand, Kapitalizm. Nieznany ideał, tłum. pracy. Podczas tego „straszJerzy Łoziński, Poznań 2013, s. 219. nego” okresu przechodzenia do ery kapitalizmu zmniejszył się współczynnik umieralności niemowląt i wzrosła oczekiwana długość życia. Przeciętny pracownik fizyczny w kapitalizmie był (i  jest) zamożniejszy od królów w  epoce feudalnej (pod każdym względem z wyjątkiem liczby posiadanych zamków).

C e n t r a l n e p l a n o wa n i e k o n t r a „ a n a r c h i a”   p r o d u k c j i Krytycy kapitalizmu oprócz „faktu”, że krzywdzi ubogich, zarzucają również, iż system ten jest rzekomo chaotyczny. W końcu w gospodarce rynkowej nikt nie „odpowiada” za produkcję samochodów i na nikim nie

4

Kapitalizm, zyski i przedsiębiorcy

spoczywa obowiązek, by upewnić się, że produkowanych jest wystarczająco dużo pieluch w rozmiarze odpowiednim dla noworodków. Pozorny chaos i chwiejność leseferystycznego kapitalizmu zdają się wychodzić na jaw zwłaszcza podczas recesji, kiedy bezrobotni pracownicy szukają zatrudnienia, konsumenci pragną kupować, a system kapitalistyczny wszystkich ich zawodzi. Czy nie byłoby rozsądniej powołać grupę ekspertów, która układałaby plany (przykładowo w pięcioletnich odstępach) i racjonalnie określała, jakie jest najlepsze rozmieszczenie zasobów i pracowników? Taki pogląd jest błędny z dwóch ważnych powodów. Po pierwsze, niemożliwe jest, by centralna władza zaplanowała gospodarkę. Nie da się po prostu „zarządzać” – w  sposób, w  jaki chcieliby tego socjalistyczni planiści – nowymi technologiami (o ile przedsiębiorcy mają swobodę tworzenia nowych technologii), gustami konsumentów (o  ile konsumenci mają swobodę Pro roctwo Pa u la Sa m uelso n a kierować się swoimi gustami) i  niezliczonymi zmiennymi, Laureat Nobla Paul Samuelson jeszcze które mogą wpływać na prow 1989 roku (!) w swoim wyjątkowo dukcję, dystrybucję i  konpopularnym podręczniku do podstaw sumpcję wszystkiego, od gazet ekonomii napisał, iż „gospodarka po kosiarki, w  skali krajowej sowiecka stanowi dowód na to, że i międzynarodowej. wbrew opiniom wielu wcześniejszych Po drugie, zwolennicy plasceptyków socjalistyczna gospodarka nowania całkowicie błędnie nakazowa może nie tylko funkcjonob pojmują rolę zysków i  strat wać, ale nawet prosperować” . w  gospodarce rynkowej. Wyb  Paul Samuelson i  William Nordhaus, Econonik finansowy przedsiębiormics, New York 1989, s.  837 [powyższy cytat znalazł się tylko w  trzynastym wydaniu, które stwa nie jest dziełem przynie stanowiło podstawy żadnego z  polskich padku – wręcz przeciwnie, przekładów podręcznika – przyp. MZ]. pokazuje, czy działania owego przedsiębiorstwa mają sens: czy wytwarza produkt, który ludzie chcą kupować, i czy wykorzystuje swoje zasoby w możliwie najlepszy sposób. Koszty ponoszone przez firmę to również ceny, na które wpływ mają oferty złożone przez innych producentów, dostrzegających konkurencyjne zastosowanie tych samych zasobów. Wolny rynek nie funkcjonuje wcale w  oderwaniu od rzeczywistości. Kiedy ktoś wydaje trzy dolary na pomidory, to tym samym „głosuje” za tym, by część krajowych terenów uprawnych została przeznaczona pod uprawę pomidorów. Z  kolei palacze „głosują” za tym, by część terenów

Wygraliśmy zimną wojnę! Czy aby na pewno?

5

została przeznaczona pod uprawę tytoniu. Kiedy konieczne staje się zamknięcie jakiegoś przedsięwzięcia z  tego powodu, że nie jest rentowne, oznacza to, iż konsumenci wyżej cenią inne produkty, które można wytworzyć przy użyciu tych samych materiałów. Kiedy jakieś przedsięwzięcie przynosi duże zyski, oznacza to, że wykorzystuje zasoby bardziej wydajnie, niż robią to inne firmy.

Wygr a l i śm y z i m ną woj n ę! Cz y a by na pew no? Pod koniec XIX i  na początku XX wieku socjaliści mogli mieć pewne powody, by uważać, że państwowe planowanie jest bardziej sensowne od wolności gospodarczej. Przecież nie mogli odwiedzić żadnego komunistycznego kraju, a  większość uniwersyteckich ekonomistów miała takie poglądy, jakie miała – twierdziła, że grupa centralnych planistów, korzystając z abstrakcyjnych modeli matematycznych, „zasadniczo” może

O belg a, któ ra sta ła si ę powodem do d u m y Termin „kapitalizm” nie jest do końca właściwy. O  wiele bardziej odpowiedni byłby termin „propertyzm”*. Terminu „kapitalizm” używał Karol Marks, sugerując, że na systemie własności prywatnej korzystają wyłącznie „kapitaliści” (natomiast socjalizm służy całemu społeczeństwu). Jak wyjaśnia Ludwig von Mises, ekonomista i klasyczny liberał: Kapitalistyczny system został nazwany „kapitalizmem” nie przez przyjaciela owego systemu, ale przez pewnego człowieka, który uważał go za najgorszy ze wszystkich systemów w historii, za największe zło, jakie nawiedziło kiedykolwiek ludzkość. Tym człowiekiem był Karol Marks. Mimo to nie ma powodu, by odrzucić nazwę użytą przez Marksa, ponieważ opisuje ona precyzyjnie źródło wielkich społecznych ulepszeń spowodowanych przez kapitalizm. Te ulepszenia są wynikiem gromadzenia kapitału; wynikają z faktu, że ludzie z  reguły nie konsumują wszystkiego, co wyprodukowali, że oszczędzają – i inwestują – część z tego.c1 * Od ang. słowa property oznaczającego „własność” (przyp. JL). c  Ludwig von Mises, Ekonomia i polityka. Wykład elementarny, tłum. Anna Brzezińska, Warszawa 2006, s. 26–27.

6

Kapitalizm, zyski i przedsiębiorcy

zarządzać gospodarką w  sposób o wiele bardziej racjonalny C o n a to ka pitaliści? i sprawiedliwy od spontanicznych sił rynkowych. W pierwKapitalizm z  powodu swojego wyszych latach po rewolucji zwoleńczego wpływu jest najlepszą bolszewickiej wielu bystrych rzeczą w  niekapitalistycznym otoprofesorów czołowych uniczeniu. W  komunistycznym kraju wersytetów uważało „sowiecprawdziwym rewolucjonistą jest ki eksperyment” za dowód na kryptoprzedsiębiorca. to, że silny dyktator – jeśli jest Eric Hofferd gotów, by zlikwidować lub d  osadzić w więzieniu dysydenEric Hoffer, Reflections on the Human Condition, New York 1973, af. 73. tów, reakcjonistów i  innych malkontentów – może zapewnić swojemu krajowi fantastyczną stopę wzrostu w porównaniu do wiecznie skłóconych demokratycznych władz krajów Zachodu. Co więcej, dyktator, dokonując redystrybucji dochodu od bogatych do biednych, może sprawić, że gospodarka będzie bardziej „sprawiedliwa” i „równa”. W miarę upływu czasu znikały powody do popierania socjalizmu, czego jednak nie można powiedzieć o samej wierze w ten ustrój. Nie sposób jednak zaprzeczyć temu, że lepiej żyło się szerokim rzeszom ludzi w amerykańskim kapitalizmie niż w sowieckim komunizmie – nie mówiąc już o tym, że, jak szacuje politolog R.J. Rummel, w latach 1917–1987 sowiecki rząd rozmyślnie wymordował ponad 60 milionów obywateli1. Po upadku muru berlińskiego defekty socjalizmu stały się tak oczywiste, że nie można już było przymykać na nie oczu. Nawet przywódcy komunistycznych Chin, zaakceptowawszy nieuchronny fakt, iż kapitalizm jest jedynym systemem zdolnym do funkcjonowania, zaczęli ogłaszać coraz bardziej prorynkowe reformy. W  świetle tak jednoznacznych dowodów empirycznych przywódcy opinii na Zachodzie zapewne z entuzjazmem zachwalają gospodarkę rynkową. Prawda? Oczywiście, że nie. Chociaż bankructwo socjalizmu jest dla każdego bezsprzeczne, to elita intelektualna wciąż pogardza kapitalizmem. Według jej członków winę za niemal każdą społeczną bolączkę ponosi wolny rynek, a rozwiązaniem zawsze jest wzrost funduszy i władzy państwa. Zob. R.J. Rummel, Lethal Politics: Soviet Genocide and Mass Murder since 1917, New Brunswick, NJ 1990, s. 1–6. 1  

Wygraliśmy zimną wojnę! Czy aby na pewno?

7

W tej książce przeanalizuję niektóre z bardziej popularnych manipulacji i ordynarnych kłamstw, stanowiących źródło tej powszechnej wrogości do kapitalizmu. Ujrzymy, że wbrew opiniom krytyków system oparty na prywatnej własności i dążeniu do osiągnięcia zysku zachęca ludzi do czynienia tego, co jest najlepsze nie tylko dla nich samych, ale również dla społeczeństwa (mechanizm ten Adam Smith określił mianem „niewidzialnej ręki”). Kiedy zaś rząd interweniuje na rynku, to nie tylko depcze wolność i  prawa jednostki, ale często również krzywdzi osoby, którym miał rzekomo pomagać.

W biblioteczce kapitalisty • Ludwig von Mises, Planowany chaos, tłum. Leszek S. Kołek, Lublin–Chicago–Warszawa 2005. • Nathan Rosenberg, How the West Grew Rich, New York 1986. • Capitalism and the Historians, red. Fried­rich August von Hayek, Chicago 1954.

Rozdział 2. C e n a j e s t (z   d e f i n i c j i) o d p ow i e d n i a Czy wiesz, że... •  zyski wielkich firm naftowych są uczciwe? •  kontrola czynszów krzywdzi ubogich? •  rząd, regulując ceny, tworzy niedobory? *****

Jeśli uliczny sprzedawca podwaja cenę parasolek w deszczowe dni, to dokonuje racjonalnej reakcji na zmieniające się okoliczności. I jak zobaczymy w tym rozdziale, wszyscy korzystamy na tym, że ustala on najwyższą cenę, jaką jego zdaniem przyjmie rynek.

Cena to sygna ł Kluczową cechą, o  jakiej należy pamiętać, jest to, że wolnorynkowy kapitalizm to system oparty na dobrowolnej wymianie: kupujący i  sprzedający zgadzają się na nią, ponieważ uważają ją za wzajemnie korzystną. Cena rynkowa godzi chęć zakupu dobra przez klienta z  oporem producenta przed jego sprzedażą. Jeśli dane dobro ma wysoką cenę, to wynika to z  jego rzadkości. Jeśli jakieś inne dobro ma niską cenę, to dlatego że jest go „bez liku”. Krótko mówiąc, ceny rynkowe nie są przypadkowe. Biorąc pod uwagę wysoką cenę mercedesów, konsument najpierw zatroszczy się o  zaspokojenie innych swoich potrzeb, zanim wyda mnóstwo pieniędzy na luksusowy samochód. Z kolei producenta ceny rynkowe informują o  tym, na jakie dobra jest zapotrzebowanie. Jeśli cena kilograma jabłek wynosi 20 centów, to sadownik wie, że musi albo zwiększyć uprawę, by zaspokoić zapotrzebowanie na niedrogie jabłka, albo zacząć sadzić drzewka, których owoce są wyżej cenione przez konsumentów. Kiedy rząd ingeruje w ceny, to krępuje zdolność podejmowania mądrych decyzji ekonomicznych przez wolnych ludzi, tak samo jak wtedy, gdy zajmuje się liniami telefonicznymi, pocztą elektroniczną i innymi środkami komunikacji.

10

Cena jest (z definicji) odpowiednia

W i e l k a awa n t u r a o   w i e l k i e f i r m y n a f t o w e Ostatnio domagano się wprowadzenia kontroli cen z powodu „horrendalnych” zysków firm naftowych. Wielu Amerykanów, co zrozumiałe, było zszokowanych gwałtownym wzrostem cen paliw w połowie pierwszej dekady tego stulecia i  uznało zyski firmy naftowych za nieuczciwe (szczególnie w czasie zastoju gospodarczego). Chociaż w końcu ceny spadły, eksperci i politycy nigdy nie przestali opowiadać się za wprowadzeniem podatku od zysków nadzwyczajnych dla firm naftowych albo wręcz za bezpośrednią kontrolą cen. Swoje propozycje uzasadniali tym, że rząd federalny ma chronić korzystających z  samochodów obywateli przed ogromnymi międzynarodowymi firmami naftowymi. Musimy jednak się zapytać, czy wyjaśnienie odwołujące się do „wyzysku” faktycznie ma sens. Skoro ostry wzrost cen paliw wynikał wyłącznie z  chciwości potentatów naftowych i  bezradności konsumentów, to dlaczego owi poC o n a to ka pita liści? tentaci nie byli równie chciwi, a kierowcy równie zależni od We wszelkich warunkach cena mopaliwa, kiedy ceny były niżnopolowa jest ceną najwyższą, jaką sze? Mało prawdopodobne, można osiągnąć. Natomiast cena naże firmy naftowe zaczęły być turalna, czyli cena wolnej konkurenchciwe, a kierowcy zależni od cji, jest najniższą ceną, jaką można paliw dopiero na przełomie osiągnąć, nie we wszystkich może 2004 i  2005 roku. Zmieniły okolicznościach, ale w ciągu jakiegoś się za to wtedy podaż i popyt. dłuższego okresu czasu. Pierwsza Popyt na ropę naftową zaz  nich jest we wszelkich warunkach czął się zwiększać w  miarę, ceną najwyższą, jaką można wycijak coraz więcej krajów wprosnąć z nabywców, czyli jaką przypuszwadzało wolnorynkowe reczalnie zgodzą się zapłacić; druga formy swoich instytucji i  dobywa ceną najniższą, jaką sprzedawświadczało szybkiego wzrostu cy mogą na ogół przyjąć i przy której gospodarczego. Z kolei napięmogą w dalszym ciągu uprawiać swój ta sytuacja na Bliskim Wschozawód. dzie – wraz z  huraganami, Adam Smitha które nawiedziły stany leżące a  Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynanad Zatoką Meksykańską – mi bogactwa narodów, t. 1, tłum. Stefan Wolff, przyczyniła się do zaburzenia Oswald Einfeld i  Zdzisław Sadowski, Warszawa 2007, s. 74. podaży i pojawienia się obaw,

Jazda na oparach…

11

że podobne zakłócenia powtórzą się w przyszłości. Czynniki te wspólnie doprowadziły do wzrostu ceny ropy w 2005 i 2006 roku. Cena ropy po prostu odzwierciedlała rzeczywistość gospodarczą. Opodatkowanie „nadzwyczajnych zysków” nie pomogłoby w naprawieniu rurociągu wysadzonego w powietrze przez irackich sabotażystów, a przyniosłoby wręcz efekt odwrotny. Dlaczego firma naftowa miałaby wydawać miliony dolarów na ochronę i naprawę swoich łańcuchów dostaw, skoro rząd zamierza opodatkować jej zyski? Firmy naftowe zwracają uwagę na długi okres. W przeciwieństwie do fryzjerów i sprzedawców hot dogów ludzie w branży naftowej dokonują inwestycji – w wyposażenie, poszukiwania, odwierty i wiele innych rzeczy – które zwracają się po dziesięcioleciach. Uzasadniają je prognozami przyszłych cen ropy. Kiedy ceny ropy są wysokie, to owszem, firmy naftowe osiągają wysokie zyski, ale to dlatego, że mają już gotową infrastrukturę. Te okresy wysokiej rentowności kompensują im „straty”, jakie ponosiły na początku, kiedy pompowały pieniądze w rozpoczęcie nowych procesów. Skoro krytycy naprawdę uważają, że potentaci naftowi ustalają za wysokie ceny, to powinni założyć własne firmy, kupić pola naftowe, zrobić odwierty, stworzyć rafinerie i sprzedawać swój produkt za mniej, niż wynosi obecna „nieuczciwa” cena.

Ja z da n a o pa r ac h … Chociaż kontrole cen mogą przyczynić się do tego, że zaoszczędzimy trochę pieniędzy na stacji paliw, to kosztują nas czas i pieniądze z powodu niedoborów, długich kolejek i ewentualnego racjonowania, ponieważ firmom przestaje się opłacać dostarczanie paliwa na lokalne stacje. To właśnie dzieje się teraz w Iraku, gdzie zmotoryzowani, by zatankować, muszą wyczekiwać w wielogodzinnych kolejkach, dlatego że iracki rząd (kontynuując tradycję zapoczątkowaną przez Saddama Husajna) utrzymuje dla „dobra” swoich obywateli absurdalnie niskie ceny paliw. Być może najlepszą ilustrację związku pomiędzy kontrolami cen i niedoborami stanowi kryzys naftowy w  latach siedemdziesiątych. Kraje skupione w  Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) ograniczyły produkcję, by podnieść ceny. W reakcji na to administracja Nixona wprowadziła kontrolę cen paliw. Skutkiem tego były długie kolejki do dystrybutorów w  całym kraju. Rząd, nie chcąc pozwolić na to, by konsumenci podejmowali na podstawie ceny rynkowej decyzje o tym, ile są skłonni wydać na paliwo albo czy wolą skorzystać z  transportu

12

Cena jest (z definicji) odpowiednia

publicznego, zmuszony był wprowadzić arbitralny system racjonowania dostaw, posuwając się nawet do ustanowienia zasady, że w danym dniu paliwo mogą kupić tylko właściciele samochodów o określonych tablicach rejestracyjnych. Należy podkreślić, że kolejki do dystrybutorów nie były spowodowane przez OPEC, lecz przez administrację Nixona. Kiedy zniesiono kontrolę cen, ludzie znowu mogli kupować tyle paliwa, ile chcieli, i kiedy chcieli. Kontrole cen są złe nie tylko w przypadku benzyny i ropy – są złe za każdym razem. Kiedy stosuje się je w gospodarce mieszkaniowej, oznaczają przepędzenie ubogich z tego rynku.

Kon t rol a cz y nszów – sp osób na z n iszczen i e okol ic y Niektórzy politycy wciąż uważają, że rządowe ograniczenie stawek czynszu pomogłoby ubogim lokatorom. Jednak życie gospodarcze pokazuje, że również w tej kwestii się mylą. Najbardziej bezpośrednim efektem ubocznym (niezamierzoną konsekwencją) kontroli czynszów jest niedobór mieszkań. Kiedy rząd sztucznie zaniża czynsze, lokatorzy chcą brać w  najem więcej mieszkań (niż by chcieli przy wyższej cenie rynkowej) a  właściciele chcieliby oddawać w  najem mniej mieszkań (niż by chcieli przy wyższej cenie rynkowej). Voilà! Kontrola czynszów powoduje natychmiastowy niedobór mieszkań. Regulacje wysokości czynszów powodują niedobory mieszkaniowe zarówno w  krótkim, jak i  długim okresie. Łatwo zrozumieć, dlaczego tak się dzieje: kiedy grupa inwestorów rozważa zakup działki na Manhattanie i  wydanie milionów dolarów na postawienie imponującego osiedla apartamentowców, to z pewnością ogromne znaczenie ma dla niej to, czy może ustalać ceny rynkowe za wynajem, czy też rząd sztucznie ogranicza stawki czynszu, by były „przystępne” dla każdego. Kontrola czynszów krępuje zdolność miasta do radzenia sobie z długookresowym wzrostem, ponieważ niewielu przedsiębiorców jest gotowych budować mieszkania, które można oddać w  najem tylko po cenach niższych od rynkowych. Dlatego też rosnąca populacja skazana jest na istniejący zasób mieszkań. Wprowadzenie kontroli czynszów prowadzi nie tylko do opisanych skutków długookresowych, ale również do natychmiastowego zmniejszenia się liczby dostępnych mieszkań. Pozornie taki wniosek jest sprzeczny z intuicją. Skoro wybudowano już blok, w którym jest 100 mieszkań, to czy kontrola czynszów nie da przynajmniej gwarancji, że 100 rodzin

Kontrola czynszów – sposób na zniszczenie okolicy

13

zamieszkujących ten budynek będzie miało trochę wytchnienia od chciwego właściciela? Niekoniecznie. Podstawową zasadą ekonomii jest to, iż ludzie podejmują decyzje „na krańcu”. W  tym kontekście zasada ta mówi nam, że kiedy czynsz jest sztucznie ograniczony, właściciel budynku może zdecydować się na oddanie w najem mniejszej liczby mieszkań. Właściciel, wynajmując mieszkania, ponosi różne rodzaje wydatków i ryzyka. Kiedy rząd ogranicza korzyści (wysokość czynszu), właściciele stają się mniej skłonni do podejmowania takiej działalności. Jest to dość oczywiste w przypadku stancji, gdy właściciel odnajmuje część swojego domu lokatorowi. Może uznać, że to mu się opłaca, kiedy lokatorowi wolno płacić 500 dolarów czynszu miesięcznie. Kiedy jednak w  świetle regulacji najemca może płacić tylko 100 dolarów miesięcznie, to według wszelkiego prawdopodobieństwa właściciel będzie wolał nie mieć żadnych lokatorów i wolną sypialnię, by móc przenocować w  niej krewnych, którzy go odwiedzili, lub dzieci, które przyjechały do domu z uczelni – albo by wykorzystać to miejsce do trzymania gratów. Chociaż zatem w  takiej sytuacji regulacje wysokości czynszu nie prowadzą do fizycznej likwidacji sypialni, to skutkują usunięciem powierzchni mieszkalnej z rynku najmu. Innymi słowy, kontrola czynszów nie tylko dławi podaż nowych mieszkań, ale również przyczynia się do zmniejszenia podaży starych! Niestety, opowieść nie kończy się w  tym miejscu. Poza niedoborami mieszkań kontrola czynszów niesie za sobą również inne, bardziej zdradliwe konsekwencje. Zmniejsza się nie tylko liczba dostępnych mieszkań, ale również ich jakość, ponieważ właściciele, nie mogąc pobierać stawek rynkowych, będą skłonni do pójścia na skróty – albo sprzedadzą budynek komuś, C o n a to ka pita liści? kto pójdzie. Ponieważ kontrole czynNie od przychylności rzeźnika, piszów zachęcają właścicieli wowara czy piekarza oczekujemy do zmniejszania wydatków naszego obiadu, lecz od ich dbałości na utrzymanie budynków, to o  własny interes. […] Jedynie żebrak mieszkania na obszarach obgodzi się z  tym, aby zależeć głównie jętych regulacjami wysokood łaski współobywateli. ści czynszów nie są malowaAdam Smithb ne zbyt często, naprawy nie b  Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynasą dokonywane zbyt prędko, mi bogactwa narodów, t. 1, s. 20. napisy na murach nie są usu-

14

Cena jest (z definicji) odpowiednia

wane zbyt chętnie, a pralki i suszarki w piwnicach nie są wymieniane, kiedy się rozlecą. Gdy wprowadzona jest kontrola czynszów, rynek nie karze za fatalną jakość, ponieważ istnieje długa kolejka potencjalnych lokatorów. Zatem kontrola czynszów nie eliminuje, lecz tworzy „właścicieli ruder”*, którzy w  systemie rynkowym musieliby postarać się, by przyciągnąć i zatrzymać lokatorów. Jak na ironię, inną konsekwencją kontroli czynszów jest dodatkowe utrudnienie życia mniejszościom, imigrantom i pozostałym „pokrzywdzonym” grupom. Ponieważ właściciele nie mogą oddawać mieszkań w najem tym, którzy oferują najwięcej, to o dopasowaniu podaży do popytu decydują inne kryteria. Właściciele mogą domagać się listów referencyjnych, pasków wynagrodzeniowych czy wyciągów z rachunku bankowego. Wzmocniona zostaje również zachęta do oddawania mieszkań w  najem znajomym lub „zaufanym ludziom”, którzy mówią tym samym językiem i chodzą do tego samego kościoła. Nie wystarczy, że imigrant z Wietnamu, który dopiero co przybył do Ameryki i mówi łamanym angielskim, będzie sumiennie uiszczał comiesięczne opłaty. Gdy istnieje kontrola czynszów, musi on mieć „znajomości”, by dostać się do pożądanego przez siebie budynku. Nie jest to jednak wynikiem wyłącznie ludzkiej natury. Każdy, kto ma dość gotówki, może pójść do Best Buy** i kupić telewizor z ekranem plazmowym. Inaczej jest w przypadku mieszkań objętych kontrolą czynszów, których jest mniej niż chętnych na nie ludzi z gotówką.2 Regulacje wysokości czynszów – oprócz posiadania wymienionych wad – nie służą wcale celom, jakim rzekomo miały służyć, ponieważ ludzie i tak w końcu płacą duże pieniądze za najlepsze mieszkania. W dłuższym okresie przedsiębiorcy zawsze znajdują sposób na obejście regulacji. Na przykład właściciel może zdecydować się na dokonywanie transakcji tylko przez wielkiego pośrednika. Do takiego pośrednika zostanie na przykład odesłany ktoś, kto przyjdzie do właściciela i powie mu: „ponieważ w zeszłym tygodniu zmarła pani Green, to wydaje mi się, że wolne jest mieszkanie numer 10D, za które chętnie zapłacę tyle samo co ona”. Z kolei pośrednik pobiera za swoje usługi, polegające na szukaniu mieszkań dla swoich klientów, opłatę stanowiącą równowartość czynszu za kilkanaście miesięcy. Tą opłatą dzieli się z właścicielem, by wynagrodzić go * Ang. slumlord – pejoratywne określenie właściciela nieruchomości na wynajem w slumsach, który oszczędza na utrzymaniu budynków, pozwalając na ich niszczenie (przyp. MZ). **  Amerykańska sieć sklepów z elektroniką użytkową (przyp. JL). *  

Kontrola czynszów – sposób na zniszczenie okolicy

15

za to, że ma wyłączność na jego mieszkania. Tym samym kontrola czynszów sprzyja powstawaniu swoistych karteli, które oprócz dopuszczonego przez prawo czynszu pobierają różnego rodzaju opłaty. Innymi słowy, jeśli podoba wam się kartel OPEC, to jeszcze bardziej spodobają wam się kartele mieszkaniowe.

W  bi blioteczce ka pita listy Rent Control, Myths and Realities: International Evidence of the Effects of Rent Control in Six Countries, red. Walter Block i Edgar O. Olsen, Vancouver 1981. Leonardo Maugeri, The Age of Oil: The Mythology, History, and Future of the World’s Most Controversial Resource, Westport, CT 2006. Timothy Sandefur, Cornerstone of Liberty: Property Rights in 21st-Century America, Washington, DC 2006. Henry Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, tłum. Grzegorz Łuczkiewicz, Warszawa 2012.

Rozdział 3. Tr u d p r a c y Czy wiesz, że... •  zarobki zawodowych sportowców są uczciwe? •  „złote spadochrony” dla zwalnianych prezesów mają sens? •  związki zawodowe krzywdzą pracowników? •  ustawowa płaca minimalna powoduje bezrobocie? *****

Wiemy, że ceny odbiorników radiowych i lodów są określane przez podaż i popyt. Ale czy wiedzieliście, że przez podaż i popyt określana jest również wysokość płac i  pensji? Stawka godzinowa to kwota, jaką pracownik pobiera za swój „produkt” – swoją pracę – tak jak cena hot doga to kwota, jaką za swój wyrób pobiera sprzedawca hot dogów.

Ba se ba l l i ś c i z a r a bi ają w i ęc ej od nauc z yc i e l i ! C o s i ę s ta ł o z na sz ą h i e r a r c h i ą wa r t o ś c i ? Ilekroć któraś ze sportowych primadonn narzeka na swoje zarobki, natrafiamy zawsze na utyskiwania na straszliwy system wartości w Ameryce. Co się stało z naszą hierarchią wartości, skoro nauczyciel matematyki w liceum zarabia 40 tysięcy dolarów rocznie za przekazywanie młodemu pokoleniu wiedzy z dziedziny matematyki, a jakiś pyskujący egotyk dostaje 2 miliony dolarów za to, że potrafi rzucić małą białą piłką z naprawdę dużą prędkością? Jednak wolny rynek nie ustala cen na podstawie wartości moralnej. Zastanówmy się nad takim zarzutem: „Ten kraj jest wstrętny! Egzemplarz Pisma Świętego kosztuje tylko 5 dolarów, a konsola Nintendo GameCube jest na rynku warta 60 razy więcej. Co się stało z naszą hierarchią wartości?”. Wydaje mi się, że każdy uznałby takie podejście za dość absurdalny sposób pomiaru wartości moralnej obu produktów, i dlatego nikt nie wypowiada podobnych zarzutów. A przecież ta sama zasada stosuje się do ceny pracy. Ekonomiści często w tym kontekście mówią o paradoksie wody i diamentu. Jeśli chodzi o wartość użytkową, to woda jest niezbędna do życia,

18

Trud pracy

a diamenty są zbytkiem. Jednak w wymianie diamenty osiągają ogromną wartość, a woda jest właściwie bezwartościowa. Ekonomiści ten pozorny paradoks wyjaśniają zasadą, że dobra są wartościowane według ich użyteczności krańcowej. Innymi słowy, nie dokonujemy nigdy wyboru pomiędzy całym światowym zasobem wody i całym światowym zasobem diamentów (gdybyśmy dokonywali takiego wyboru, to z pewnością wybralibyśmy wodę, a nie diamenty). Jeśli zabiorę komuś butelkę wody, to ten ktoś z łatwością ją zastąpi. Może wziąć kolejną butelkę z lodówki albo napić się wody z kranu. Jeśli jednak zabiorę komuś pierścionek z diamentem, to powinienem od razu zacząć uciekać. Ta sama zasada tyczy się cen różnych rodzajów pracy. To prawda, że gdybyśmy mieli dokonać wyboru pomiędzy ogółem licealnych nauczycieli i ogółem zawodowych baseballistów, to wyższą wartość przypisalibyśmy tym pierwszym. Nie ma to jednak żadnego znaczenia, gdy porównujemy wartość pożytków z pracy jednego licealnego nauczyciela z wartością pożytków z pracy jednego zawodowego sportowca. Względnie łatwo jest zastąpić nauczyciela matematyki – w społeczeństwie żyje wielu ludzi, którzy mają odpowiednie umiejętności, by nauczać w szkołach średnich, gdyby nagle pojawił się tam popyt. Jednocześnie niewiele jest osób, które potrafią rzucić precyzyjnie piłką z prędkością 140 kilometrów na godzinę, nawet po latach treningów. Argumentację przeciw zarobkom zawodowych sportowców cechuje jeszcze jedna Zrozu m ieć ekon om i ę niespójność. Czy marksiści nie przypominają nam, że Użyteczność krańcowa: Krańcowa w  sprawiedliwym społeczeńużyteczność dobra lub usługi to wielstwie pracownicy otrzymują kość zadowolenia – użyteczności – „cały produkt” swojej pracy? z  konsumpcji pojedynczej jednostki Skoro Chicago Bulls dzięki zatego dobra lub usługi. Dla osoby, która trudnieniu Michaela Jordana jest spragniona, użyteczność krańcozwiększyły swoje roczne przywa pierwszej szklanki wody jest o wiechody o 25 milionów dolarów le wyższa od użyteczności krańcowej (dzięki większej sprzedaży bitrzeciej albo czwartej szklanki, ponieletów i  wzrostowi wpływów waż pragnienie jest coraz mniejsze. z  reklam), to dlaczego nie miałyby go w związku z tym odpowiednio wynagrodzić? Spełnienie arbitralnego postulatu, by płacić mu mniej, oznaczałoby, że większa część wartości jego pracy trafiałaby do nadzianych właścicieli Byków.

Nawet kiepscy prezesi zasługują na swoją wielką forsę

19

To n ie związkom zawodo wy m zawdzi ęcza m y weekend y Olbrzymi wzrost produktywności ludzi (możliwy dzięki kapitalistycznym inwestycjom i innowacjom) przyczynił się do skrócenia tygodnia pracy zachodnich robotników, wzrostu bezpieczeństwa w fabrykach i pojawienia się pokaźnych dodatkowych świadczeń, które nie były wcześniej znane. W czasach przedkapitalistycznych nikt nie zawracał sobie głowy projektowaniem ergonomicznych narzędzi.

N aw e t k i e p s c y p r e z e s i z a s ł u g u j ą na swoją w i e l k ą for sę Bardziej umiarkowani krytycy wolnego rynku nie sprzeciwiają się samym wysokim wynagrodzeniom. Skoro pomysłowy nowy prezes potrafi obciąć koszty i  zwiększyć sprzedaż, to jak najbardziej uzasadnione jest to, by akcjonariusze płacili mu miliony dolarów. W końcu powodem wysokich pensji prezesów zarządów jest to, że oczekuje się od nich, iż przyniosą wysokie zyski. Co jednak należy sądzić o  głośnych przypadkach prezesów, którzy ponieśli porażkę, sprawili, że ich firmy znalazły się pod kreską, a mimo to otrzymali miliony dolarów, gdy zostali zwolnieni? Zanim przejdziemy do analizy tych pozornie dziwnych przypadków, zastanówmy się nad czymś prostszym. Załóżmy, że Philip Morris postanawia stworzyć beztytoniowego papierosa. Oczywiście wprowadzenie takiego nowatorskiego produktu wymaga nagłośnienia i wielkiej kampanii reklamowej. W tym celu Philip Morris zawiera umowę z agencją marketingową i płaci jej setki tysięcy dolarów za ułożenie hasła, zorganizowanie sesji strategicznych i stworzenie reklamy. Mimo że każdy dołożył wszelkich starań, produkt okazuje się klapą i po trzech tygodniach zostaje wycofany z rynku. Wyobraźmy sobie, że Philip Morris zwraca się teraz do agencji: „Oddajcie nam nasze pieniądze. Zatrudniliśmy was, byście zwiększyli sprzedaż naszego produktu, co najwyraźniej wam się nie udało. Ponieważ wasze usługi okazały się z perspektywy czasu bezużyteczne, to nie powinniśmy wam zapłacić choćby centa”. Oczywiście agencja marketingowa wyśmiałaby takie żądanie i odesłała swojego klienta do umowy, która niczego nie gwarantowała i nie przewidywała zwrotu pieniędzy na wypadek niepowodzenia. Pójdźmy jednak z naszą analizą dalej. Dlaczego w ogóle agencja upierała się przy tego rodzaju

20

Trud pracy

umowie? Dlaczego nie zgodziła się na zapłatę tylZarobki zawodowych sportowców ko w  przypadku udanej w sezonie 2005/2006 kampanii reklamowej? Czy nie wierzy się tam we Tiger Woods 90 milionów dolarów własne umiejętności? Michael Schumacher 58 milionów dolarów Po zastanowieniu odPhil Mickelson 45 milionów dolarów powiedź okazuje się dość Michael Jordan 32 miliony dolarów prosta. Działalność marKobe Bryant 31 milionów dolarów ketingowa obarczona jest Shaquille O’Neal* 30 milionów dolarów ogromną niepewnością. Valentino Rossi 30 milionów dolarów Gdyby jedynym źródłem Alex Rodriguez 29 milionów dolarów zarobków agencji był odCarson Palmer 28 milionów dolarów setek z zysków netto, któDavid Beckham 27 milionów dolarów rych źródłem byłaby udaTom Brady 26 milionów dolarów na kampania, to nigdy LeBron James 26 milionów dolarów nie zgodziłaby się pracoRonaldinho 26 milionów dolarów wać nad ryzykownymi Derek Jeter 25 milionów dolarów czy niepewnymi produkMaria Szarapowa 19 milionów dolarów tami (albo zgodziłaby się Michelle Wie 17 milionów dolarów pod warunkiem obietSerena Williams 10 milionów dolarów nicy otrzymania bardzo Annika Sörenstam  8 milionów dolarów wysokiej prowizji). BioVenus Williams  7 milionów dolarów rąc pod uwagę, że firmy Powyższe kwoty zawierają wpływy z  wykomają inne zachęty i  relarzystania wizerunku. tywnie większą kontrolę Źródło: Forbes.com nad losem produktu, to * O’Neal ma najwyższą pensję w NBA, jednak Bryant zazazwyczaj decydują się na rabia więcej na swoim wizerunku. płacenie agencjom marketingowym ustalonej z góry kwoty (z podobnych powodów płacą stałe stawki pracownikom linii montażowej) i wzięcie ryzyka na swoje barki. Jeśli produkt okaże się hitem, firma zatrzymuje zysk dla siebie, jeśli produkt okaże się klapą, oznacza to, że firma przejadła pieniądze wydane na reklamy i inne rzeczy. To samo tyczy się zatrudnienia przez akcjonariuszy prezesa. Jego zadaniem, inaczej niż w przypadku kierownictwa niższego szczebla, często jest dokonywanie śmiałych innowacji. Gdyby zmiany konieczne, by zarabiać miliony dolarów, były takie „oczywiste”, to firma nie znalazłaby się w tarapatach. Kiedy nowy prezes przedstawia swój ambitny plan, to

Ustawy ograniczające pracę dzieci są zbędne

21

wie, że bardzo prawdopodobne jest jego niepowodzenie. Gdyby akcjonariusze stwierdzili, że zapłacą mu 20 milionów dolarów w razie powodzenia, ale nie zapłacą mu nic w przypadku porażki, to nie byłaby to dla niego zbyt atrakcyjna propozycja. A wynika to stąd, że osoba, która zostaje wybrana, by przewodzić wielkiej korporacji, mogłaby mieć pewne zarobki w wysokości setek tysięcy, jeśli nie milionów dolarów, na przykład za świadczenie usług konsultingowych, mniej ambitnych od bycia prezesem zarządu. Nikt się nie sprzeciwia, gdy firma motoryzacyjna obiecuje pracownikowi swojej linii montażowej, że zarobi w danym roku 50 tysięcy dolarów (pensję podstawową powiększoną o premię wynoszącą 5 tysięcy dolarów), jeśli samochody będą się dobrze sprzedawać, albo 45 tysięcy dolarów (bez premii), jeśli firma straci pieniądze. Kiedy jednak podobną umowę podpisuje ona z prezesem – oczywiście na o wiele większą kwotę, ponieważ jej zyski mogą znacząco wzrosnąć, jeśli jego działania zakończą się powodzeniem – to uważa się to za skandal.

U s t aw y o g r a n i c z a j ą c e p r a c ę d z i e c i s ą zbędne Błędne myślenie ekonomiczne często ma źródło w niezrozumieniu różnic pomiędzy korelacją a związkiem przyczynowo-skutkowym. Skoro na przykład standard życia pracowników poprawił się w tym samym czasie, gdy znacząco wzrósł rządowy interwencjonizm, to ludzie są skłonni zakładać, że źródłem poprawy są związki zawodowe i  rządowe regulacje – w dużej mierze dlatego że związki i wielki rząd, a także osoby, które taki stan rzeczy popierają, wciąż nam to powtarzają. W rzeczywistości poprawę standardu życia i warunków pracy zawdzięczamy tryumfowi kapitalizmu, jednak kapitaliści są zbyt zajęci pracą i inwestycjami, by zbierać z tego powodu owacje. Prawdopodobnie najlepszym przykładem pomieszania korelacji ze związkiem przyczynowo-skutkowym jest praca dzieci. W  czasach Charlesa Dickensa dzieci pracowały w  fabrykach w  warunkach przez niego opisanych. Jednak obecnie w krajach rozwiniętych taka praktyka jest nielegalna. Wiele osób wyciąga z tego wniosek, że rząd swoją ingerencją miłosiernie oszczędził kolejnym pokoleniom dzieci harówki w brudzie i cierpieniu jako trybikom w kapitalistycznej maszynie. Czy taka analiza faktycznie ma sens? Czy gdyby zalegalizowano jutro pracę dzieci, to rodzice poczęliby wysyłać ośmiolatków do fabryk,

22

Trud pracy

by wesprzeć miesięczny budżet domowy dodatkowymi C o n a to ka pita liści? 200  dolarami (po odliczeniu podatków)? Z pewnością nie. Każdy robotnik rozporządza znaczną Kiedy kraj staje się na tyle ilością własnych wytworów ponad to, bogaty, że „oczywiste” staczego dla siebie potrzebuje; a ponieje się to, iż nie ma potrzeby, waż wszyscy inni robotnicy są w tym by małe dzieci pracowały, to samym położeniu, jest on w  stanie rodzice wcale nie muszą wywymienić wielką ilość własnych dóbr brać polityków, którzy by im […] na pieniężną wartość wielkiej iloto powiedzieli. A  kiedy kraj ści innych dóbr. […] I powszechny donie jest na tyle bogaty – co statek staje się udziałem wszystkich się tyczy obecnie wielu miejsc warstw społeczeństwa. na świecie – to rządowe zakaAdam Smithb zy po prostu zmuszają dzieci do podejmowania nielegalnej b  Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 1, s. 16. działalności (jak prostytucja), by ich rodziny nie umierały z  głodu. Rządy, wprowadzając w  życie ustawy, nie tworzą bogactwa. Jeśli jedyny żywiciel rodziny ma być zdolny do jej utrzymania, to potrzebna jest produktywność, a nie ustawa. Jeśli chodzi o  pracę dzieci, to należy zwrócić uwagę na jeszcze dwie pomniejsze kwestie. Po pierwsze, historycznie to związki zawodowe domagały się ograniczenia pracy dzieci, jednak ich motywy, jak zobaczymy później, wcale nie były szlachetne. Za ich agitacją kryła się troska o własne płace, a nie o zarobki biednych dzieci. Po drugie, przedstawiony powyżej eksperyment myślowy tak naprawdę nie miał żadnego sensu, z czego pewnie każdy zdaje sobie sprawę: nawet gdyby rząd zalegalizował pracę dzieci, to rodzice nie mogliby wysyłać ośmiolatków do pracy na pełny etat, a to dlatego, że rząd posiada obecnie prawo do decydowania o tym, jak dziecko ma spędzać dzień. Rząd upiera się, by dzieci pracowały, ucząc się czytania, pisania i liczenia (a w wielu szkołach publicznych również uciekania przed problemami). Zatem w rzeczywistości nie jest prawdą, że rząd oszczędził dzieciom harówki, by mogły brykać po placu zabaw. Nie! Rząd zamiast tego dowozi je na masowe programy kształcenia zawodowego i oburza się, kiedy rodzice chcą wyjść z tego układu i przykładowo nauczać swoje dzieci w domu.

Płaca minimalna, czyli jak zwiększyć bezrobocie

23

P łaca m i n i m a lna, cz y l i ja k z w i ę k sz yć bez roboci e Najbardziej jaskrawym przykładem różnicy pomiędzy retoryką a rzeczywistością w przypadku prawa pracy jest płaca minimalna. Płaca minimalna według jej zwolenników uratowała wiele tysięcy pracowników przed nędzą. Gdyby rząd nie wkroczył, wprowadzając „cywilizowane” minimum, jakie każda porządna osoba musi zapłacić innym za ich pracę, to kapryśni pracodawcy prześcigaliby się w obniżaniu pensji. Nieszczęśni pracownicy o  niskich kwalifikacjach nie mają żadnej siły przetargowej (muszą przecież jeść) i  w  związku z  tym musieliby się godzić na każdy rzucony im ochłap. W  tej jakże typowej tezie można znaleźć tak wiele błęPa rado k s p rio rytetó w dów, że nie wiadomo, od czeCi sami ludzie, którzy wciąż przypogo zacząć. Po pierwsze, dlaminają nam, że to, jaki dana osoba czego nie wszyscy pracownicy osiąga dochód, nie świadczy wcale zarabiają płacę minimalną? o  jej faktycznej wartości, najgłośniej Dlaczego na przykład chciwe skarżą się na „priorytety” obrane szpitale nie zmawiają się, by przez społeczeństwo, kiedy mowa utrzymywać pensje chirurgów o pensjach. Skoro jednak zgodziliśmy mózgu na bardzo niskim posię już, że to, jaką ktoś otrzymuje ziomie? Dlaczego podobnie nie pensję, nie ma związku z  tym, jaka czynią partnerzy w  kancelajest jego wartość moralna, ani z tym, riach prawnych w stosunku do czy jego praca jest społecznie istotswoich młodszych kolegów? na, to co ma uzasadniać prawo naOczywistą odpowiedzią uczyciela (pielęgniarki czy strażaka) jest to, że konkurencja uniedo zarabiania większych pieniędzy od możliwia zaistnienie tak zawodowego sportowca? absurdalnego stanu rzeczy. Gdyby pracownicy w  danej branży rzeczywiście zarabiali o wiele mniej, niż wynikałoby to z ich wkładu w wynik pracodawców – czyli, jak to określają ekonomiści, z przychodu z ich produktu krańcowego – to podmioty z zewnątrz, które weszłyby do tego interesu i zatrudniłyby pracowników za niewiele większe pieniądze, mogłyby dzięki temu zgarnąć ogromne zyski. Taki proces trwałby dopóty, dopóki pracownicy nie zaczęliby zarabiać tyle, ile są warci. Wykwalifikowani pracownicy nie są tutaj wyjątkiem. Ta sama logika stosuje się zarówno do pracowników grilla w barach szybkiej obsługi, jak

24

Trud pracy

i do programistów. Oczywiście większość kandydatów do pracy w McDonald’s jest o wiele mniej produktywna od programistów i dlatego początkowo na wolnym rynku o wiele mniej zarabia. Co się stanie, kiedy rząd postanowi wprowadzić płacę minimalną na poziomie 5 dolarów za godzinę i karać każdego, kto będzie próbował zatrudnić pracownika za 3 dolary na godzinę? Czy ktoś zdecyduje się pokryć różnicę, by tracić 2 dolary za godzinę pracy wspomnianego pracownika? Oczywiście nie. Firmy będą zwalniać pracowników, pozostawiając tylko tych bardziej produktywnych. I jak to właściwie miałoby pomóc niemającym żadnych kwalifikacji nastolatkom?

Z w i ą z k i z aw o d o w e k r z y w d z ą l u d z i p r a c y Płaca minimalna i  inne ustawy „prorobotnicze” nie mogą sprawić, że pracownicy staną się bardziej produktywni i w ostatecznym rozrachunku są dla nich krzywdzące. Klauzula closed shop* osłabia zachęty do zatrudniania nowych pracowników, przez co osobom o  bardzo niskich kwalifikacjach utrudnia znalezienie pracy nawet na najniższych stanowiskach, na których osoby te mogłyby zwiększać swoje umiejętności. Nawet jeśli związki zawodowe, które ograniczają konkurencję siły roboczej, pomagają niektórym pracownikom, to odbywa się to kosztem innych jednostek. Z kolei napływ kapitalistycznych inwestycji w  wolnorynkowej gospodarce prowadzi do wzrostu zatrudnienia i poprawy warunków pracy wszystkich ludzi. Na prawdziwie wolnym rynku byłoby miejsce dla związków zawodowych, tak jak jest tam miejsce dla agentów i menedżerów, którzy pomagają swoim klientom w znalezieniu pracy i negocjowaniu umów. Nie zawsze są potrzebni (jak często zdarza się nam potrzebować agenta albo menedżera?), ale z pewnością odgrywają ważną rolę w niektórych branżach. Na wolnym rynku krajowy związek zawodowy mógłby przykładowo pomagać stolarzowi, który przenosi się z  Nowego Jorku do Kalifornii, w znalezieniu w nowym miejscu odpowiadającej jego doświadczeniu pracy. Dla takich korzyści stolarze (szczególnie wysoko wykwalifikowani) z chęcią płaciliby składki członkowskie, a generalni wykonawcy, właściciele budynków i inni pracodawcy gotowi byliby oferować wyższe płace stolarzom zrzeszonym w związku zawodowym, z którym mieli dobre doświadczenia w przeszłości. *  Porozumienie między pracodawcą i  związkami zawodowymi o  obowiązkowej przynależności związkowej wszystkich jego pracowników (przyp. MZ).

Związki zawodowe krzywdzą ludzi pracy

25

Niestety, amerykańskie doświadczenia związkowe ukazują obraz raczej odmienny od podobnych wzajemnie korzystnych relacji. Za przyzwoleniem i zachętą rządu federalnego amerykańskie związki zawodowe realizują „cele” korzystne dla swoich członków w taki sam sposób, w jaki don mafii dba o swoją rodzinę – czyli grożąc użyciem siły. Jak zazwyczaj przebiega uzwiązkowienie? Związek zawodowy zaczyna w  zatrudniającym potencjalnych członków przedsiębiorstwie (na przykład fabryce) prowadzić kampanię dezinformacyjną, wmawiając pracownikom, jak bardzo są wyzyskiwani i jak słabo są opłacani. Nieznającym się na rzeczy pracownikom tłumaczy, że wystarczy, iż zagłosują za tym, by byli reprezentowani przez związek zawodowy, a zaraz otrzymają podwyżki, dodatkowe ubezpieczenie zdrowotne i dłuższe urlopy. Wszystkie te dobrodziejstwa nie przyczynią się wcale do zwolnień ani pogorszenia pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa, gdyż będą pochodzić z nadwyżki, którą zabierają dla siebie udziałowcy. Jednocześnie zarząd nie może powiedzieć pracownikom, że zwiększenie stawek płac o  5 procent wymagać będzie obcięcia nadgodzin – to bowiem byłoby uznane za nielegalną w  świetle amerykańC o n a to ka pita liści? skiego prawa pracy groźbę. Załóżmy teraz, że 85 proKapitalizm jest jedynym ustrojem, cent pracowników postanaw  którym z  samej zasady racjonalwia przyłączyć się do związku. ność jest wynagradzana, a  wszelkie Co się wtedy dzieje? Skoro 85 postacie nieracjonalności, łącznie procent pracowników zostaje z rasizmem, karane. […] członkami związku, a  pozoTo właśnie kapitalizm pozwolił ludzstałe 15 procent zachowuje kości uczynić pierwsze kroki na droniezależność, to firma zadze ku wolności i racjonalnemu spopewne może zdecydować, czy sobowi życia. To kapitalizm potęgą woli obchodzić się z tą pierwwolnego handlu przełamał bariery szą grupą jak z  pojedynczym narodowe i  rasowe. To kapitalizm bytem, czy też lepiej dla niej zniósł niewolnictwo i  poddaństwo będzie zwolnić nowo uzwiązwe wszystkich cywilizowanych krakowionych pracowników i zajach świata. trudnić w ich miejsce pracowAyn Randd1 ników niezależnych. Prawda? W  końcu wolność zrzeszania d  Ayn Rand, Cnota egoizmu. Nowa koncepcja egoizmu, tłum. Jerzy Łoziński, Poznań 2015, się z  pewnością daje pracos. 239–240. dawcom takie same prawa,

26

Trud pracy

jakie daje pracobiorcom, a związek zawodowy nie jest właścicielem fabryki ani pieniędzy udziałowców – prawda? W rzeczywistości tak to nie działa. Według obowiązującego prawa nasza hipotetyczna firma stałaby się uzwiązkowiona, a pracownicy, którzy się temu sprzeciwiali, musieliby albo wbrew swojej woli przyłączyć się do związku, albo znaleźć inną pracę. Jeśli później związek zawodowy uzna, że zarząd nie jest dość uległy wobec jego żądań, to może zorganizować strajk. A jeśli firma spróbuje podczas strajku zatrudnić pracowników na zastępstwo, związkowcy mogą dosłownie pobić tych żałosnych frajerów łamistrajków w ich drodze do pracy w fabryce.

Cza s na pr z e rw ę! Słuchając wyjaśnień zwolenników związków zawodowych, można by pomyśleć, że na prawdziwie wolnym rynku pracownicy nie mieliby przerw na lunch i urlopów ani nie mogliby wziąć wolnego z powodu choroby. Co więcej, nie byłoby nawet łazienek w miejscu pracy. Oczywiście nie jest to prawda. Pracodawcy, by przyciągnąć wykwalifikowanych pracowników i zatrzymać u siebie produktywną siłą roboczą, muszą oferować nie tylko konkurencyjne płace, ale też dodatkowe korzyści. Jeśli jakiś dodatek – jak łazienka – jest „oczywisty” w tym sensie, że pracownicy chętnie poświęcą niewielką część swojego wynagrodzenia, by go sfinansować, to ani związek zawodowy, ani rząd nie musi nakazywać pracodawcy podjęcia decyzji maksymalizującej jego zysk. A jeśli jakiś dodatek nie jest rentowny – co oznacza, że pracownicy woleliby zrezygnować z niego niż z części swojego wynagrodzenia potrzebnej, by go sfinansować – to zmuszanie pracodawcy, by go wprowadził, tych pierwszych tylko skrzywdzi! Krótko mówiąc, związki mogą rzeczywiście uzyskać korzyści dla swoich członków. Korzyści te nie biorą się jednak – inaczej niż to się dzieje na prawdziwie wolnym rynku – z  dobrowolnych działań mających na celu cięcie kosztów albo poprawę produktywności. Związki zawodowe osiągają swoje cele, odwołując się do siły – stosowanej bezpośrednio przez związkowych opryszków, wynikającej z wprowadzania faktycznych monopoli i zakazów zatrudniania przez pracodawców określonych pracowników (w przypadku przymusowego uzwiązkowienia) albo mającej swoje źródło we władzy rządu federalnego, który działa na rzecz związków. Ponieważ ani groźba, ani przerwanie pracy nie sprawiają, że pracownicy stają się bardziej produktywni, to związki zawodowe mogą przynosić korzyści swoim członkom tylko kosztem reszty społeczeństwa.

Czas na przerwę!

W  bi blioteczce ka pita listy William H. Hutt, The Strike-Threat System, New York 1973. Richard K. Vedder i Lowell E. Gallaway, Out of Work: Unemployment and Government in Twentieth-Century America, New York 1997. Samuel Cook, Freedom in the Workplace: The Untold Story of Merit Shop Construction’s Crusade against Compulsory Trade Unionism, Washington, DC 2005.

27

Rozdział 4. A r g u m e n t y p r z e c i w u s t aw o m a n t y dysk ry m i nac y j n y m Czy wiesz, że... •  wolny rynek karze za dyskryminację? •  „luka płacowa” w wynagrodzeniu kobiet i mężczyzn to w dużej mierze mit? •  prawdziwa dyskryminacja jest dziełem rządu i związków zawodowych? *****

Samozwańczy rzecznicy „uciskanych” grup uwielbiają winić wolny rynek za wszelkie przypadki „niesprawiedliwości” we współczesnych społeczeństwach. Twierdzą oni, że gdyby nie dobroczynna interwencja rządu, czarni wciąż używaliby oddzielnych fontann z wodą pitną, a kobiety mogłyby pracować tylko jako pielęgniarki i nauczycielki. Zobaczymy jednak, że – jak to bywa z antykapitalistycznymi mitami – w rzeczywistości sytuacja przedstawia się zupełnie inaczej: rynek tworzy potężne zachęty dla pracodawców, by podejmowali obiektywne decyzje w oparciu o zasługi, podczas gdy rządowych agencji podobne ograniczenia nie dotyczą.1

W o l n o r y n k o wa „ o p ł a t a z a r a s i z m ” Musimy wyraźnie zaznaczyć, co rozumiemy przez dyskryminację, gdy mówimy, że jest zła. W najbardziej literalnym znaczeniu dyskryminacja* jest nieunikniona i  dobra. Pracodawca powinien „dyskryminować” w  tym sensie, że powinien zatrudniać ludzi pracowitych, solidnych, utalentowanych i mających odpowiednią wiedzę. Jednak według zwyczajnych norm nawet dyskryminacja w  oparciu o  płeć, rasę lub inne „powierzchowne” cechy często jest właściwa. *  W  języku angielskim słowo discrimination oznacza nie tylko niesprawiedliwe traktowanie kogoś, ale też samą umiejętność rozróżniania rzeczy i zdolność do wyboru pomiędzy pożądanymi klasami przedmiotów o różnych cechach. Także łaciński źródłosłów, discriminatio, znaczy „rozróżnianie” (przyp. JL).

30

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

Weźmy na przykład wielokrotnie nagradzany film Godziny, którego jednym z głównym bohaterów jest pisarka Virginia Woolf. Wyobraźmy sobie teraz, że na przesłuchaniu do tej roli pojawił się Dustin Hoffman (ostatecznie rola trafiła do Nicole Kidman). Nawet gdyby Hoffman powołał się na swoją rolę kobiety w filmie Tootsie, by dowieść, że mógłby zagrać również Virginię Woolf, to i  tak specjalista od obsady niewątpliwie odrzuciłby tę kandydaturę, dlatego że mimo talentu aktorskiego Hoffmana ważniejszym czynnikiem jest jego płeć. Nikt się nie skarży z  powodu tego rodzaju dyskryminacji. Weźmy inny przykład: w  Stanach Zjednoczonych czarni stanowią około 12,5 procent całej populacji, a mimo to 77 procent zawodników NBA jest czarnych. Czy nie jest to wyraźny dowód na istnienie rażących uprzedzeń rasowych przy zatrudnianiu zawodowych koszykarzy? Oczywiście nie. Co zatem mamy na myśli, gdy mówimy o dyskryminacji na rynku pracy? Mogłoby się wydawać, że chodzi o „uprzedzenia” – a dokładniej, o nietolerancję – ale niekoniecznie musi to być prawda. Na przykład Marge Schott, kontrowersyjna właścicielka baseballowego klubu Cincinnati Reds, była prawdopodobnie – wbrew swym zapewnieniom – autentyczną rasistką i wielbicielką Adolfa Hitlera, na co zdają się wskazywać niektóre z jej komentarzy. Jednak mimo że wypowiedziała się lekceważąco o swoich czarnoskórych pracownikach: Ericu Davisie i Dave’ie Parkerze, to nie pozwoliła, by jej uprzedzenia rasowe wpływały na jej decyzje kadrowe i płacowe – w końcu to czarni należeli do gwiazd jej drużyny, a Reds wygrali World Series pięć lat po tym, jak Schott została prezesem i zarządcą klubu. W  swojej polityce kadrowej i  płacowej powodowana była troską o sukces w rozgrywkach i w księgach rachunkowych. Przeszkadza nam dyskryminacja w  miejscu pracy, kiedy pracodawca zatrudnia albo odmawia zatrudnienia, awansuje albo zwalnia nie na podstawie wyników albo potencjału kandydata lub pracownika, lecz na podstawie rasy, płci lub innej nieistotnej cechy. To właśnie tutaj najlepsze rozwiązanie przynosi wolny rynek. Kiedy pracodawcy podejmują decyzje kadrowe i płacowe w oparciu o kryteria, które nie mają wpływu na sukces przedsiębiorstwa, to co się dzieje? Wolny rynek ich za to karze. Przedsiębiorca, który odmawia zatrudnienia albo transakcji kupna lub sprzedaży czarnym, Latynosom, żydom, kobietom, katolikom albo członkom jakiejś innej grupy, sam siebie krzywdzi, ograniczając sobie rynek i dostęp do utalentowanych, a przez to produktywnych pracowników i kierowników.

„Dyskryminujący” klient

31

D y s k r y m i n a c j a ź l e w p ł y wa n a i n t e r e s y Przejdźmy do szczegółów. Jeśli pracodawca ma wakat na stanowisku, na którym płaci 50 tysięcy dolarów pensji, dodatkowy przychód firmy z zatrudnienia chrześcijańskiego kandydata wyniesie 51 tysięcy dolarów, a z zatrudnienia muzułmańskiego kandydata – 55 tysięcy dolarów, to dyskryminowanie na tle religijnym tego drugiego kosztować będzie pracodawcę utratę 4 tysięcy dolarów potencjalnych zysków (pracodawca zarobi tysiąc dolarów, jeśli zatrudni chrześcijanina, a  gdyby zatrudnił muzułmanina, zarobiłby 5 tysięcy dolarów). Żaden państwowy inspektor ani organizacja strażnicza nie jest tutaj potrzebna: z definicji dyskryminacja jest na wolnym rynku „karana” automatycznie. Co więcej, rynek nie tylko dostrzega dyskryminację, ilekroć do niej dojdzie, ale również „karze” proporcjonalnie do tego, jak bardzo jest dotkliwa. Kiedy przedsiębiorca zatrudnia swojego siostrzeńca do pomalowania sklepu, chociaż obcy dzieciak wykonałby tę samą pracę za 50 dolarów mniej, to nepotyzm kosztuje tego przedsiębiorcę 50 dolarów. Kiedy jednak przedsiębiorca zatrudnia swojego siostrzeńca do zaprojektowania strony internetowej i stworzenia kampanii marketingowej – zamiast zlecić to prawdziwym profesjonalistom – to decyzja, by „dać zarobić rodzinie”, będzie go kosztować o wiele więcej. Krótko mówiąc, na wolnym rynku pracodawcy mają swobodę dyskryminowania, jednak dyskryminacja nie jest wcale darmowa.

„Dysk ry m i n u jąc y” k l i en t Pracodawcy płacą cenę za zatrudnianie ludzi w oparciu o kryteria inne niż produktywność. Ale czy przedsiębiorcy nie mogliby osiągać zysków, stosując się do uprzedzeń, jakie żywią ich klienci? Jeśli wielu klientów danej restauracji z  powodu swoich uprzedzeń wolałoby stołować się gdzie indziej niż mieć do czynienia z czarnymi kelnerkami, to jej właścicielowi bardziej opłaca się (o ile nie obawia się pozwu ani rządowej grzywny) zatrudnić mniej wykwalifikowane białe kelnerki. Również w takiej sytuacji wolny rynek (nawet jeśli nie ma rządowych grzywien) karze za dyskryminację – tyle że tym razem „opłatę za rasizm” ponosi klient: klient płaci dodatkowo (w postaci słabszej obsługi) za to, iż podaje mu do stołu biała kelnerka, która gorzej wykonuje swoją pracę od czarnoskórej kobiety o wyższych kwalifikacjach. W opisanym procesie nie ma nic niewytłumaczalnego ani z zasady budzącego sprzeciw. Cały czas ludzie płacą za to, czego chcą. Płacą więcej za

32

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

przedstawienie na Broadwayu niż za spektakl amatorskiego teatru i płacą więcej za wyśmienite żeberka podane do stołu przez wyjątkowo grzeczną i schludnie ubraną obsługę niż za burgera rzuconego przez opryskliwego nastolatka w zatłuszczonym fartuchu. W takich przypadkach „wybredny gust” jest uważany za coś chwalebnego. Organizator, mając do wyboru dwóch komików, zaoferuje więcej pieniędzy George’owi Carlinowi niż Leo Gallagherowi, który słynie z rozbijania arbuzów, a  to oczywiście dlatego że publiczność zapłaci więcej za przedstawienie tego pierwszego. W tej preferencji nie ma nic „obiektywnego” i z pewnością wielu fanów Gallaghera uzna ją za niesprawiedliwą. Tak samo źródłem finansowego sukcesu Angeliny Jolie, Jennifer Lopez i  Nicole Kidman jest ich uroda – nie zarabiałyby one tak dużych pieniędzy, gdyby były wyjątkowo szpetne. Czy oznacza to, że brzydkie piosenkarki i aktorki są dyskryminowane? Większość ludzi zapewne odpowiedziałaby: „w pewnym sensie tak, jednak nie to mamy na myśli, gdy mówimy, że sprzeciwiamy się dyskryminacji”. W rzeczywistości niepożądaną formę „dyskryminacji” jej krytycy rozumieją jako działanie na podstawie preferencji, którą sami się nie kierują. Krótko mówiąc, większość ludzi nie chce oglądać filmów, w których grają brzydcy aktorzy, i dlatego nie oponuje z tego powodu, że w Hollywood faworyzuje się pięknych ludzi. Z drugiej strony większość ludzi nie uważa, by znaczenie miało to, czy obsługuje ich chrześcijanin, czy muzułmanin (albo przynajmniej chce uważać, że nie ma to znaczenia), i dlatego głosuje na polityków, którzy obiecują zakazać preferencji z pobudek religijnych.

W ł a s n o ś ć p r y wa t n a i   w o l n o ś ć z r z e s z a n i a s i ę Rządowe dekrety mające ograniczyć „dyskryminację” uwidaczniają sprzeczności istniejące w amerykańskim krajobrazie politycznym. Z jednej strony ludzie rzekomo mają prawo tworzyć takie stowarzyszenia, jakie tylko chcą, bez obaw o to, że będą zastraszani przez rząd. Jeśli zatem rasista ma tylko białych przyjaciół i tylko białych zaprasza na swoje przyjęcia, to znakomita większość Amerykanów uzna, że chociaż jego zachowanie jest naganne, to nie powinien być ukarany grzywną (a tym bardziej więzieniem) ani też sąd nie powinien mu nakazywać zapraszania do siebie czarnych. Wiele osób stwierdzi: „Przecież jest on właścicielem swojego domu i może sam wybierać sobie przyjaciół i decydować, kogo zaprosi do siebie na przyjęcie, o ile tylko razem nie zakłócają spokoju. Jest kołtunem, ale bycie kołtunem to nie przestępstwo”.

Akcja afirmacyjna nie jest „afirmacyjna”

33

Mit „l u ki p ł aco wej” w wy n ag rodzen i u ko biet i  m ężczyzn Na wolnym rynku nie występuje „luka płacowa” w wynagrodzeniu kobiet i mężczyzn. Różnice w płacach kobiet i mężczyzn biorą się z innych istotnych czynników, jak różnice w doświadczeniu zawodowym, w wykształceniu czy w  skali płac w  różnych branżach. Im więcej istotnych czynników uwzględnimy, tym mniejsze okazują się różnice. Według Thomasa Sowella samo uwzględnienie stanu cywilnego może oznaczać całkowity zanik różnic w niektórych branżach. Sowell zauważa, że wykładowczynie, które „nigdy nie zawarły związku małżeńskiego” zarabiają więcej od wykładowców spełniających to samo kryteriuma. Choć tradycyjny podział ról (w myśl którego mąż ma utrzymywać rodzinę, a żona ma być matką i gospodynią domową) może oznaczać faworyzowanie kariery męża kosztem kariery żony, to nie jest to wina kapitalizmu. Zresztą można by tu mówić o „winie” tylko pod warunkiem, że uważa się pracę na rynku za bardziej istotną od pracy polegającej na zajmowaniu się rodziną i domem. Za: Walter Block i Walter Williams, Male-Female Earnings Differentials: A Critical Reappraisal, „Journal of Labor Research”, vol. 2, no. 2, jesień 1981.

a 

Rzecz się jednak przedstawia zupełnie inaczej, gdy mowa o jego interesach. Tutaj znakomita większość Amerykanów nie uważa, by rasista miał prawo zatrudniać tylko białych pracowników. Większość Amerykanów uważa, że rząd powinien go ukarać, a sąd nakazać mu zatrudnianie czarnoskórych pracowników. Choć naszemu hipotetycznemu rasiście może wydawać się, że jest właścicielem nieruchomości i innego mienia potrzebnego do prowadzenia przedsiębiorstwa, to jest w wielkim błędzie. W istocie jego własność jest posiadana przez całą społeczność i oczekuje się od niego, że będzie podejmował działania zgodne ze społecznym poczuciem sprawiedliwości rasowej.

A k c j a a f i r m a c y j n a n i e j e s t „ a f i r m a c y j n a” Jednym z  proponowanych rozwiązań problemu dyskryminacji ze względu na rasę i płeć jest „akcja afirmacyjna”, według której pracodawcy muszą podejmować starania, by zagwarantować wykwalifikowanym mniejszościom i  kobietom możliwości zatrudnienia i  awansu. Zwolennicy akcji afirmacyjnej bez wahania wskazują na to, co odróżnia ją od

34

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

parytetów – nie wymaga się tutaj od firmy, by zatrudniła gorzej wykwalifikowanego czarnego kandydata, lecz by przed zatrudnieniem białego podjęła wszelkie starania mające na celu upewnienie się, że nie ma równie wykwalifikowanego czarnego kandydata. Choć tak brzmi oficjalna wykładnia przepisów, doświadczenie pokazuje, że najłatwiejszym dla firmy sposobem, by dowieść swego przywiązania do zasad akcji afirmacyjnej (i  tym samym uchronić się przed ewentualnymi pozwami), jest zatrudnianie pracowników w proporcjach odpowiadających strukturze rasowej lokalnej społeczności. A zatem gorliwe starania, by zrekompensować przeszłe niesprawiedliwości, doprowadziły do instytucjonalizacji autentycznej dyskryminacji ze względu na rasę i płeć. Paradoksalnie akcja afirmacyjna jest krzywdząca dla tych grup, którym ma rzekomo pomagać. Przede wszystkim ilekroć czarny albo przedstawiciel innej chronionej mniejszości dostaje zatrudnienie bądź awans, naburmuszeni biali mężczyźni, którzy zostali pominięci, mogą zrzucać za to winę na akcję afirmacyjną, nawet jeśli pracodawca w swojej decyzji brał pod uwagę wyłącznie kwalifikacje. Poważniejszym problemem być może jest to, że przez „zburzenie” barier akcja afirmacyjna skazuje historycznie „pokrzywdzone” grupy na porażkę. Jak wyjaśnia to Thomas Sowell: W rzeczywistości ogromne znaczenie ma to, że 90 pro-

A kcja a fi rmacy j n a n a… folwa rku Wszystkie zwierzęta są sobie równe, ale niektóre zwierzęta są równiejsze od innych. George Orwellb George Orwell, Folwark zwierzęcy, tłum. Bartłomiej Zborski, Warszawa 2002, s. 117. b 

cent

białych

studentów

MIT miało lepszy wynik z  matematyki od przeciętnego

czarnego

studenta

MIT. Istotnie większy odsetek czarnych studentów nie kończy MIT, a  ci, którzy kończą, mają istotnie niższą średnią ocen. Tragedia polega na tym, że

to marnotrawstwo – polegające na tym, że jedna czwarta czarnych studentów nie kończy MIT – jest zupełnie niepotrzebne. Przeciętny czarny student MIT na testach z matematyki osiąga wyniki o wiele wyższe od średniej krajowej. Nie osiąga on tylko kosmicznego poziomu, na jakim znajdują się inni studenci MIT.

Czy zatem szafa gra?

35

Ci czarni studenci znaleźliby się na liście najlepszych studentów większości college’ów, uniwersytetów i uczelni technicznych. Krótko mówiąc, czarni studenci, mający ogromne szanse na odniesienie sukcesu, zostają sztucznie skazani na porażkę przez niedopasowanie do uczelni. Dotyczy to nie tylko MIT. Jest to zjawisko cechujące wszystkie elitarne szkoły w całym kraju, które są bardziej zainteresowane tym, by mieć u siebie odpowiednią liczbę przedstawicieli każdej grupy, niż ceną, jaką trzeba za to zapłacić. Wszyscy ponoszą bardzo wysoki koszt tej akademickiej manii. Najwięcej ze wszystkich płacą studenci wywodzący się z pokrzywdzonych mniejszości. Azjaci mają szczęście, że nie są uważani za „mniejszość”.12

Dodajmy, że problem tkwi nie w wynikach bezstronnych testów, które oceniają szanse studenta na osiągnięcie sukcesu w danej dziedzinie, lecz w uwzględniających kolor skóry kryteriach, które nie dopasowują studentów do uczelni.

Cz y z at e m s z a fa gr a? Czytelnik, który jest przekonany o  powszechności niesprawiedliwej dyskryminacji ze względu na rasę i płeć, uzna naturalnie analizę przedstawioną w tym rozdziale za absurdalną, gdyż zdaje się ona (próbować) obalać na gruncie logiki tezę, która jest oczywista dla każdego, kto nie jest ślepy. Problem nie tkwi jednak w przedstawionych powyżej argumentach. Niestety ani w  Stanach Zjednoczonych, ani w  żadnym innym kraju nie istnieje całkowicie wolny rynek pracy i  dlatego nie można liczyć na to, że siły rynkowe wytępią niesprawiedliwą dyskryminację, która jest dla większości ludzi oburzająca. Pozostaje zagadką, dlaczego lewicowcy wierzą, że rząd zreformuje niesprawiedliwe społeczeństwo. Przecież głęboko zakorzenione uprzedzenia elektoratu w  dużej mierze znajdą odzwierciedlenie w  działaniach wybranych przez niego urzędników rządowych. Jedyna różnica polega na tym, iż biurokraci – w przeciwieństwie do pracodawców (i klientów) – nie są karani przez wolny rynek za zachowania bazujące na uprzedzeniach (z tego samego powodu łapówki i inne formy korupcji są o wiele bardziej niebezpieczne w  sektorze państwowym niż w  prywatnym, a  to dlatego, 1 

Thomas Sowell, Is Reality Optional? And Other Essays, Stanford, CA 1993, s. 158.

36

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

że udziałowcy mają większą od kongresmenów motywację, by wykrywać przypadki marnotrawstwa, oszustw i innych nadużyć). Najbardziej okropne i  „nieuczciwe” decyzje kadrowe w  historii – prześladowania wykładowców podczas rewolucji kulturalnej w  Chinach czy wprowadzenie w życie ustaw norymberskich w nazistowskich Niemczech – podejmowane były przez rządy. Przewodniczący Mao i Adolf Hitler podjęli takie decyzje, gdyż patologiczne zachęty, właściwe dla państwowej kontroli, chroniły ich przed konsekwencjami wyrządzonych przez nich gigantycznych szkód. Z kolei Bill Gates, nawet gdyby miał pełno uprzedzeń, nigdy by nie zdecydował się zwolnić swoich najlepszych programistów z powodu odmiennych poglądów politycznych albo semickiego pochodzenia. Taka decyzja kosztowałaby go po prostu zbyt wiele. A  nawet gdyby zaczął kierować się swoimi uprzedzeniami, to zapłaciłby za to wygórowaną ekonomicznie cenę, kiedy utalentowani żydowscy i konserwatywni programiści zaczęliby oblegać jego konkurentów. Wyraźnie dyskryminacyjne systemy, jak apartheid w Republice Południowej Afryki czy prawa Jima Crowa na Południu Stanów Zjednoczonych po okresie rekonstrukcji*, zostały stworzone przez rządy. Rozważenia wymaga również rola związków zawodowych. Kiedy rząd daje związkom przyzwolenie na przemoc, przestajemy mieć do czynienia z wolnym rynkiem pracy, a zatem nie możemy dalej ufać w to, że siły rynkowe będą karać za dyskryminację. Na prawdziwie wolnym rynku wykonawca budowlany nie miałby żadnego finansowego powodu, by preferować białych robotników budowlanych zamiast czarnych. Gdyby nawet okazało się, iż biała załoga jest (z  jakiegoś powodu) bardziej uzdolniona, to czarna ekipa budowlana mogłaby zaoferować, że będzie pracować za niższe pensje, przez co stałaby się dla pracodawców bardziej atrakcyjna, przynajmniej jeśli chodzi o wykonywanie zadań wymagających mniejszych umiejętności. Czarni mieliby takie same jak biali możliwości zdobycia pracy, ponieważ mogliby konkurować ceną. Kiedy jednak związkom zawodowym (których członkami są głównie biali pracownicy) wolno strajkować, blokując przy tym wejście do zakładu, i bić łamistrajków na kwaśne jabłko, wykonawcy budowlanemu pozostaje tylko zatrudnienie robotników należących do związku (czyli głównie białych). Niezrzeszeni w związkach czarni zostają wyrzuceni z rynku.

* Prawa Jima Crowa (od nazwiska stereotypowej postaci Murzyna, stworzonej w 1828 roku przez Thomasa D. Rice’a, nowojorskiego scenarzystę i aktora) to prawa stanowe i lokalne, legalizujące segregację na Południu. Rekonstrukcja (1865–1877) to okres odbudowy Unii oraz społecznej, politycznej i ekonomicznej przebudowy południowych stanów po wojnie secesyjnej (przyp. MZ).

Czy zatem szafa gra?

37

Zwolen n icy ustawy Davisa - Baco n a z 1931 ro ku Kongresmen John Cochran z Missouri powiedział, że „w ostatnich miesiącach otrzymał wiele skarg na to, iż południowi wykonawcy, zatrudniający słabo opłacanych kolorowych rzemieślników, otrzymują zlecenia i sprowadzają siłę roboczą z Południa”. Kongresmen Clayton Allgood z  Alabamy ubolewał: „Mowa była o  wykonawcy z Alabamy, który przybył do Nowego Jorku z nielegalną siłą roboczą. To fakt. Ten osobnik sprowadza za bezcen kolorowych pracowników i umieszcza ich w barakach. To właśnie tego rodzaju pracownicy konkurują w całym kraju z białą siłą roboczą”. Kongresmen William Upshaw z Georgii uskarżał się na „nadmiar albo duże skupienie czarnoskórej siły roboczej”, co jest faktycznym problemem, „z którym mierzy się każda społeczność”. Kongresmen Robert Bacon ze stanu Nowy Jork odparł: „Zwróciłem uwagę na ten fakt, ponieważ był to szczególny przypadek, jednak sytuacja przedstawiałaby się tak samo, gdyby sprowadzić tysiące robotników z Meksyku albo tysiące niezrzeszonych w  związkach zawodowych robotników z  innych stanów”. Inny kongresmen atakował „tymczasową siłę roboczą”, „tanią siłę roboczą” i  „tanią importowaną siłę roboczą”. William Green, prezes Amerykańskiej Federacji Pracy powyższe słowa wyjaśnił tak: „pogoń za kolorową siłą roboczej ma na celu psucie stawek płac”.d1 Za: Walter Williams, Repeal the Davis-Bacon Act of 1931, Capitalism Magazine, 7 grudnia 2003, http://capitalismmagazine.com/2003/12/repeal-the-davis-bacon-act-of-1931/ (dostęp: 30 października 2015).

d 

Nie są to wcale abstrakcyjne rozważania. Ustawa Davisa-Bacona z  1931  roku nakazuje, by wykonawcy prac budowlanych finansowanych przez rząd federalny płacili pracownikom „obowiązujące na danym obszarze stawki”. Ustawa ta pozornie chroniła pracowników, jednak wielu cyników postrzegało ją jako sposób na powstrzymanie strumienia dolarów podatników płynącego do rąk czarnych pracowników budowlanych. Konsekwencją ustawy było zdelegalizowanie możliwości składania niskich ofert na federalne roboty budowlane przez czarnych pracowników, wskutek czego przyznawanie kontraktów (bardziej doświadczonym, ale jednocześnie też droższym) białym związkowcom nie wyglądało wcale na przejaw dyskryminacji.

38

Argumenty przeciw ustawom antydyskryminacyjnym

Niewspółmiernie pokrzywdzone przez ustawodawstwo „prorobotnicze” są również kobiety. Jedno ze szczytowych osiągnięć Billa Clintona, ustawa o urlopach rodzinnych i chorobowych z 1993 roku, daje pracownikom do 12 tygodni bezpłatnego urlopu rocznie na opiekę przykładowo nad nowo narodzonym dzieckiem, chorym współmałżonkiem czy zniedołężniałym rodzicem. Pracodawca musi zachować dla takiego pracownika stanowisko albo zapewnić mu podobne, kiedy ten wróci z urlopu. Co więcej, mimo że urlop jest bezpłatny, pracodawca jest wciąż zobowiązany do gwarantowania świadczeń (takich jak ubezpieczenie zdrowotne) na rzecz pracownika. Jaki jest wpływ ustawy o urlopach rodzinnych i chorobowych na rynek pracy? Najbardziej oczywistym i bezpośrednim jej skutkiem jest zmniejszenie się pensji. Bez względu na to, czy uznamy tę regulację za „rzecz słuszną”, nie możemy zaprzeczyć, że zagwarantowanie takiej elastyczności pracownikom jest dla pracodawcy kosztowne. Ponieważ firma nie zatrudni pracownika, jeśli oczekuje, że w wyniku tego straci pieniądze, to dodatkowy koszt (spowodowany obowiązywaniem ustawy) musi zostać zrównoważony obniżeniem pensji. Ustawa ta niesie za sobą również bardziej subtelny skutek. Jej zapisy nie rozróżniają kobiet i mężczyzn, bo w świetle jej postanowień świeżo upieczeni ojcowie w takim samym stopniu co matki kwalifikują się do otrzymania dwunastotygodniowego urlopu na opiekę nad dzieckiem. Jednak statystycznie bardziej prawdopodobne jest, że w perspektywie kilku lat po zatrudnieniu z  przysługującego im prawa skorzystają młode i  zamężne kandydatki, a  nie kawalerowie w  średnim wieku lub żonaci mężczyźni (którzy są względnie mniej skłonni, by wziąć urlop opiekuńczy). Pracodawcy o  tym wiedzą. A  zatem ustawa prowadzi do względnego spadku pensji kobiet w porównaniu z zarobkami mężczyzn, a w szczególności do obniżenia się pensji młodych i zamężnych kobiet, ponieważ zamienia je w tykającą bombę zobowiązania finansowego. Na tym polega działanie prawa niezamierzonych konsekwencji, o  ile nie uznamy, że ukrytym celem ustawy o urlopach rodzinnych i chorobowych jest zniechęcenie kobiet do wychodzenia za mąż i posiadania dzieci.

W bi blioteczce ka pita listy Walter E. Williams, The State Against Blacks, New York 1984. George Reisman, Capitalism: The Cure for Racism, Laguna Hills, CA 1992. Stephen L. Carter, Reflections of an Affirmative Action Baby, New York 1991. Thomas Sowell, Race and Culture: A World View, New York 1994.

Rozd ział 5. Niewolnict wo: w y t wór k a pi ta l iz m u cz y r z ą du? Czy wiesz, że... •  interwencje rządu wspierały niewolnictwo? •  wolny rynek wyeliminowałby niewolnictwo? •  większość białych traciła na niewolnictwie? *****

Niektórym czytelnikom teza z ostatniego rozdziału – że wolnorynkowy kapitalizm stanowi antidotum na dyskryminację ze względu na rasę i płeć – może wydać się niedorzeczna. Czyżby niewolnictwo nie było wytworem kapitalizmu? Takie właśnie przekonanie przebija z pochodzących z internetowej encyklopedii historii gospodarczej słów autorstwa Jenny Wahl: Niewolnictwo jest zasadniczo zjawiskiem gospodarczym. Na przestrzeni dziejów niewolnictwo istniało tam, gdzie było to ekonomicznie korzystne dla tych, którzy sprawowali władzę. Najważniejszym przykładem w  czasach nowożytnych jest amerykańskie Południe. Tuż przed wybuchem wojny secesyjnej na terenie Stanów Zjednoczonych żyły 4 miliony niewolników o  wartości rynkowej wynoszącej prawie 4 miliardy dolarów. Właściciele osiągali z pracy niewolników porównywalne stopy zwrotu jak z  innych aktywów. Na niewolnictwie korzystali również nabywcy bawełny, firmy ubezpieczeniowe i przemysł.1

Teza, że niewolnictwo było ekonomicznie efektywne, powtarzana jest bardzo często – można na nią trafić również w książce Time On the Cross: The Economics of American Negro Slavery Roberta Williama Fogela i Stanleya L. Engermana. Jenny Wahl, Slavery in the United States. EH.Net Encyclopedia of Economic and Business History, red. Robert Whaples, 26 marca 2008, http://eh.net/encyclopedia/ slavery-in-the-united-states/ (dostęp: 30 października 2015). 1 

40

Niewolnictwo: wytwór kapitalizmu czy rządu?

R zą d ch ron i n i ewoln ic t wo Choć taki pogląd jest bardzo popularny, to przy bliższym zbadaniu okazuje się, że również tutaj krytyka kapitalizmu jest niesłuszna, gdyż ta „szczególna instytucja” niewolnictwa wspierana była przez rządowe interwencje. Wprowadzenie w  życie takich rozwiązań jak ustawy o  zbiegłych niewolnikach (pierwsza z  nich została uchwalona w  1793 roku) doprowadziło do tego, że wszyscy opłacali w podatkach zwracanie „własności” uprzywilejowanej grupce właścicieli plantacji. Podobnie jak w  innych dziedzinach, tak i  tutaj producentom mającym polityczne wpływy udało się przerzucić koszty swojej działalności gospodarczej (prowadzenia plantacji wykorzystującej niewolniczą siłę roboczą) na nieszczęsne społeczeństwo. Innym narzędziem, jakie wykorzystywały rządy stanowe na Południu, by przerzucać koszty niewolnictwa na ogół społeczeństwa (i tym samym zmniejszać obciążenie właścicieli niewolników), było zaciąganie mężczyzn do patroli kontrolujących niewolników. Jak to opisuje ekonomista Mark Thornton: „Przepisy o  patrolach nakazywały wszystkim białym mężczyznom uczestniczenie w  patrolach kontrolujących niewolników. […] Ci, którzy odmawiali uczestniczenia w  patrolach albo wykonywania obowiązków organizacyjnych, karani byli serią stopniowo rosnących grzywien”2. Normalne funkcjonowanie sił rynkowych zakłócały również słabiej odczuwalne przepisy ograniczające manumisję (przyznawanie przez właścicieli niewolnikom wolności, najczęściej wynikające z postanowień testamentu) i  zakazujące kształcenia niewolników. Jenny Wahl we wspomnianym wpisie encyklopedycznym mówi o  wielu innych sposobach ingerowania w działanie sił rynkowych (choć tak ich nie nazywa), w tym o przepisach zobowiązujących właścicieli do dania gwarancji, że uwolnieni niewolnicy nie staną się z powodu swojego ubóstwa obciążeniem dla społeczeństwa, nakazujących uwalnianie swoich niewolników poza granicami stanu, nakładających dodatkowe daniny na byłych niewolników oraz zakazujących niewolnikom wzajemnego najmowania się (przy czym ten przepis był często ignorowany).

Mark Thornton, Slavery, Profitability, and the Market Process, „Review of Austrian Economics”, vol. 7, no. 2, 1994, s. 38. 2

Niewolnictwo było nie tylko niemoralne, ale również nieefektywne!

41

Ni ewoln ic t wo t r ac i ło na z nacz en i u p r z e d p a ń s t w o wą i n g e r e n c j ą Jak na ironię, rządowa ingerencja zakłóciła działanie sił rynkowych, które przyniosłyby stopniowe (i  pokojowe) zniesienie niewolnictwa. Jak pisze Thornton: „Według spisów ludności z 1790 i 1800 roku liczba wolnych czarnych w  Ameryce wzrosła w  tym czasie o  ponad 82 procent, a w południowych stanach leżących nad Oceanem Atlantyckim o ponad 97 procent. […] W latach 1790–1810 udział wolnych czarnych w całkowitej populacji czarnych wzrósł z 8,5 procent do prawie 16 procent”3. Ponieważ jednak stany zaczęły wprowadzać patrole kontrolujące niewolników oraz ograniczać manumisję (z punktu widzenia właścicieli dawanie niewolnikom przyzwolenia na wykupienie sobie wolności miało rzeczywisty sens ekonomiczny, dlatego opowiadające się za niewolnictwem legislatury w swoich przepisach do tego zniechęcały) i swobodę przemieszczania się czarnych, to „przyrost liczby wolnych czarnych obniżał się, aż spadł poniżej stopy wzrostu populacji niewolniczej, a w dziesięcioleciu poprzedzającym wojnę secesyjną był właściwie niezauważalny”4.

Ni ewoln ic t wo by ło n i e t y l ko n i e mor a ln e, a l e rów n i eż n i eef ekt y w n e! Podstawowa różnica pomiędzy wolną i niewolniczą siłą roboczą polega na tym, że ludzie wolni mają zachętę do tego, by produkować tak dużo, jak to możliwe. Z kolei niewolnicy według wszelkiego prawdopodobieństwa zadowolą się osiągnięciem absolutnego minimum potrzebnego do uniknięcia kary. Z  tego powodu jako instytucja praca niewolnicza wypada blado na tle gospodarki opartej na wolnej sile roboczej – również z punktu widzenia tych, którzy niewolnikami nie są. Ludwig von Mises opisał to następująco: O cenie niewolnika decyduje oczekiwany zysk netto z jego zatrudnienia, […] podobnie jak o  cenie krowy decyduje przewidywany zysk netto, jaki przyniesie jej posiadanie. Właściciel niewolnika nie osiąga specyficznego zysku związanego z jego posiadaniem. Nie

3 4

Tamże, s. 41. Tamże.

42

Niewolnictwo: wytwór kapitalizmu czy rządu?

czerpie on dodatkowych korzyści z  „wyzysku”, które wynikałyby z tego, że praca niewolnika nie jest opłacana. […] Traktując ludzi jak bydło, można z  nich wycisnąć najwyżej taką pracę, jaką potrafi wykonać bydło. Wtedy jednak istotną rolę zaczyna odgrywać to, że człowiek jest fizycznie słabszy od wołów czy koni, a koszty żywienia i pilnowania niewolnika są w stosunku do jakości jego pracy wyższe od kosztów żywienia i pilnowania zwierząt. […] Jeśli od niewolnika oczekuje się pracy na poziomie ludzkim, trzeba mu zapewnić specyficznie ludzkie bodźce. 5

I  jak wskazuje Mises, wolna siła robocza działająca w  warunkach konkurencji zawsze wytwarza lepsze wyroby od niewolników, gospodarka wolnorynkowa zawsze funkcjonuje sprawniej niż gospodarka niewolnicza, a producenci wykorzystujący pracę niewolników nie są w stanie konkurować na rynku, na którym ceniona jest jakość.

L epiej b y ć n iewol n i kiem w sektor ze p ry wa tn y m! Zdarzało się, że prywatny właściciel niewolnika [na Południu Stanów Zjednoczonych przed wojną secesyjną] zabił go, […] ale socjalistyczne niewolnictwo w Europie Wschodniej pociągnęło za sobą śmierć milionów ludzi. Gdy niewolnicy byli prywatną własnością, ich stan zdrowia i długość życia ulegały na ogół poprawie. W imperium sowieckim poziom opieki medycznej stale się obniżał, a długość życia w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat zmniejszyła się. Poziom praktycznego wyszkolenia oraz wykształcenia ogólnego prywatnych niewolników na ogół poprawiał się, a niewolników socjalistycznych – spadał. Wskaźnik urodzeń w przypadku prywatnych niewolników był dodatni, a wśród niewolniczych społeczeństw Europy Wschodniej – na ogół ujemny. 1

Hans-Hermann Hoppea

a   Hans-Hermann Hoppe, Demokracja – bóg, który zawiódł, tłum. Witold Falkowski i Juliusz Jabłecki, Warszawa 2006, s. 63, przyp. 40.

Ludwig von Mises, Ludzkie działanie. Traktat o  ekonomii, tłum. Witold Falkowski, Warszawa 2011, s. 535. 5

Niewolnictwo było nie tylko niemoralne, ale również nieefektywne!

43

Czy to jednak nie wspaniałomyślności rządu federalnego zawdzięczamy uwolnienie niewolników? Owszem, ale tylko dlatego że przed wojną secesyjną inne przepisy sztucznie podtrzymywały niewolnictwo na Południu (na marginesie: zauważmy, że nigdzie poza Stanami Zjednoczonymi nie potrzeba było krwawej wojny domowej, by znieść instytucję niewolnictwa, która zanikała w sposób pokojowy w miarę rozprzestrzeniania się kapitalizmu na świecie). Jeśli niewolnictwo było tak opłacalne dla wyzyskujących, to jakim sposobem wolna Północ była w stanie rozbić wykorzystujące niewolników Południe? Dlaczego to statki Unii blokowały Południe, a fabryki z Północy tworzyły o wiele większe dostawy dla żołnierzy – a nie na odwrót? To prawda, że na Południu żyli bogaci ludzie i istniały bogate miasta, ale to gospodarka Północy, opierająca się na wolnej pracy i skupiająca się na produktywnych inwestycjach, stała się przemysłową potęgą w  porównaniu do (względnie) zacofanego rolniczego Południa, w takim samym stopniu jak Europa i Stany Zjednoczone stały się gospodarczymi potęgami w porównaniu do gospodarek opartych głównie na rolnictwie. Korelacja pomiędzy niewolnictwem i (względnym) ubóstwem dotyczy nie tylko Południa przed wojną secesyjną. Istnienie owej korelacji można zaobserwować na przestrzeni dziejów: Tego, że instytucja niewolnictwa miała znaczący wpływ na rozwój gospodarczy i  kulturowy Zachodu, próbują dowieść zarówno konserwatywni apologeci, jak i  radykalni krytycy zachodniej cywilizacji. W  żadnym kraju na zachodniej półkuli […] nie korzystano równie niegospodarnie z  milionów niewolników co w  Brazylii. Kiedy jednak w  1888 roku Brazylia jako ostatni kraj tej półkuli zniosła instytucję niewolnictwa, była wciąż ekonomicznie zacofana. Jej późniejszy rozwój przemysłowy i handlowy wziął się z pracy imigrantów z Europy, którzy w ciągu dwóch pokoleń dokonali bardziej powszechnego i  trwałego przekształcenia brazylijskiej gospodarki niż społeczeństwo niewolnicze przez stulecia. […] W  Europie to kraje leżące w części zachodniej, gdzie niewolnictwo zniesiono najwcześniej, wprowadziły kontynent i  świat we współczesną epokę przemysłową.6 Thomas Sowell, Conquests and Cultures: An International History, New York 1998, s. 167–168. 6

44

Niewolnictwo: wytwór kapitalizmu czy rządu?

Rosnące cen y n i ewoln i ków Przeciwnicy tezy, że wolny rynek wyeliminowałby niewolnictwo, dysponują pozornym atutem: całkowita wartość rynkowa wszystkich niewolników w  Stanach Zjednoczonych osiągnęła szczyt (i  według niektórych przewyższała wartość linii kolejowych w kraju) tuż przed wybuchem wojny secesyjnej. Czy zatem nie jest oczywiste to, że instytucja niewolnictwa miała się wyśmienicie i  że trwałaby w  nieskończoność, gdyby nie interwencja wojsk Unii? Oczywiście nie. Przede wszystkim powinniśmy zauważyć, że fakt, iż wartość rynkowa niewolników rosła, jest całkowicie spójny z tezą, iż niewolnictwo było systemem nieefektywnym, który nie trwałby długo na prawdziwie wolnym rynku. Kiedy ekonomista mówi, że praca niewolnicza jest nieefektywna, to zawsze rozumie przez to nieefektywność w porównaniu z  wolną siłą roboczą. Nie twierdzi, że produkt Południa byłby większy, gdyby wszyscy niewolnicy nagle zniknęli albo padli trupem. Twierdzi natomiast, że produkt byłby większy, gdyby niewolników uwolniono i  pozwolono im dobrowolnie sprzedawać swoją pracę wybranym przez siebie pracodawcom. W miarę upływu czasu, wraz z odkrywaniem nowych technik i akumulacją kolejnych maszyn i innych dóbr kapitałowych rosła produktywność pracy ludzkiej – zarówno wolnej, jak i niewolniczej. Postępy w medycynie i dietetyce przyniosły wzrost oczekiwanej długości życia. Ponieważ niewolnik stanowi rezerwuar pracy do wykorzystania przez cały okres jego życia, to nie powinno być zaskoczeniem to, że wartość rynkowa niewolników z czasem rosła. Faktycznie cena rynkowa „pierwszorzędnego” męskiego niewolnika w  Nowym Orleanie wzrosła z  około 850 dolarów w 1820 roku do ponad 1200 dolarów w 1856 roku. Jednak w tym samym czasie przeciętne dzienne wynagrodzenie niewykwalifikowanej siły roboczej w południowych stanach centralnych wzrosło z około 71 centów do około 97 centów7. A  zatem prawie 37 punktów procentowych z  41-procentowego wzrostu cen niewolników mogło wynikać z ogólnego wzrostu produktywności pracy. Sam wzrost cen niewolników o  niczym nie świadczy. Przedmiotem sporu jest to, czy niewolnicza siła robocza jest bardziej efektywna od wolnej. Aby to sprawdzić, musielibyśmy porównać (przynajmniej) wzrost cen Za: Robert A. Margo i Georgia C. Villaflor, The Growth of Wages in Antebellum America: New Evidence, „Journal of Economic History”, vol. 47, no. 4, s. 894. 7

Skoro niewolnictwo jest tak nieefektywne, to dlaczego w ogóle istniało?

45

niewolników ze wzrostem stawek płac, uwzględniając przy tym wzrost oczekiwanej długości życia, a  także ewentualne zmiany stóp procentowych. Idealna byłaby możliwość porównania rentowności dwóch firm, które byłyby identyczne pod każdym względem za wyjątkiem tego, że jedna z nich korzystałaby z niewolniczej siły roboczej, a druga zatrudniałaby wolnych pracowników. Jednak nawet wtedy analizy statystyczne oceniające „sukces” niewolnictwa musiałyby uwzględniać koszty wspierających niewolnictwo regulacji rządowych.

S koro n i e wol n ic t wo j e s t ta k n i e e f e k t y w n e , to dl acz eg o w o g ól e i st n i a ł o? Równie dobrze można by zadać pytanie: skoro wszyscy zgadzamy się, że wojna jest piekłem, to dlaczego ludzie wciąż ze sobą walczą? Niestety ludzie kierują się wszelkiego rodzaju złymi ideami, z powodu których nie jesteśmy bogatsi niż w rzeczywistości. Poza tą ogólną cechą kondycji ludzkiej należy wskazać również na to, iż ludzie zawsze będą lobbować za państwowymi przywilejami dla siebie, choć wszyscy byśmy skorzystali, gdyby wszelkie przywileje zostały zniesione. Instytucja niewolnictwa była po prostu szczególnie okropną tego konsekwencją.

W bi blioteczce ka pita listy Thomas J. DiLorenzo The Real Lincoln: A New Look at Abraham Lincoln, His Agenda, and an Unnecessary War, Roseville, CA 2002. Jeffrey Rogers Hummel, Emancipating Slaves, Enslaving Free Men: A History of the American Civil War, Peru, IL 1996.

Rozdział 6. Ja k k a pi ta l i z m ch ron i środow isko? Czy wiesz, że... •  wolny rynek zachęca do ochrony przyrody? •  najlepszym sposobem na uratowanie zagrożonych gatunków jest ich utowarowienie? •  znane rezerwy ropy naftowej na przestrzeni XX wieku rosły? •  najbardziej zanieczyszczone są kraje komunistyczne? *****

Oprócz innych grzechów system kapitalistyczny jest również rzekomo winny marnotrawienia rzadkich zasobów i  niszczenia Matki Ziemi. Aktywiści ekologiczni tłumaczą nam, że nieskrępowana chciwość rynku doprowadziła do tego, iż bizon prawie wyginął, a  przemysłowcy, skupieni tylko na zyskach, sprowadzili globalne ocieplenie i kwaśne deszcze. Gdyby nie rozważne (choć niewystarczające) interwencje rządu w przeszłości, od dawna brakowałoby nam aluminium do produkcji puszek na napoje gazowane – ale byłoby to o tyle mało istotne, że z powodu awarii elektrowni atomowej wszyscy bylibyśmy już martwi. W  rzeczywistości ostrzeżenia ekologów są absurdalne. Ziemia wcale nie znajduje się na skraju zagłady, co poświadczają poważani naukowcy. Co więcej, wolny rynek motywuje do autentycznej ochrony przyrody i dbałości o nią, a rozwiązania rządowe wywołują marnotrawstwo i niepotrzebne zanieczyszczenie środowiska.

Nosorożce i k row y Prawa własności prywatnej o  wiele mocniej od rządowych regulacji zachęcają ludzi do oszczędzania zasobów z  myślą o  wykorzystaniu ich w  przyszłości. Szybkie pytanie: co odróżnia bielika amerykańskiego, nosorożca białego i  pandę wielką od gadającej papugi, mlecznej krowy i konia pełnej krwi angielskiej? Pierwsza odpowiedź: gatunki z pierwszej grupy są zagrożone, a  te z  drugiej występują licznie. Druga odpowiedź:

48

Jak kapitalizm chroni środowisko?

handel gatunkami z pierwszej grupy jest nielegalny, a zwierzęta z drugiej grupy można kupić i sprzedać na otwartym rynku. To nie przypadek. Kiedy ludzie dysponują dobrze zdefiniowanymi i zabezpieczonymi prawami własności do odnawialnych zasobów, to mają zachętę, by zapewnić jego trwałe istnienie. Rząd nie musi nakładać kar na hodowców, którzy mieliby bezmyślnie zarzynać ostatnie krowy wraz ze wzrostem cen wołowiny. Nie słyszymy również o rolnikach, którzy zjadają całe ziarno przeznaczone na siew. Kiedy natomiast zasób jest posiadany przez rząd – albo „społeczeństwo” – wtedy tak naprawdę nikt nie jest jego właścicielem. Politycy rządzący krajami Afryki nie mają większej zachęty, by rozprawić się z kłusownikami, ponieważ (ogólnie rzecz ujmując) nie odnoszą żadnej osobistej korzyści z utrzymania liczebności nosorożców albo innych zagrożonych gatunków. Jednak nigdy nie natrafiamy na komunikaty prasowe Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody dotyczące kradzieży bydła – właściciele zwierząt potrafią dopilnować, by potencjalni kłusownicy otrzymali sprawiedliwą karę w stylu rodem z westernu.

Dl a kogo ch ron i m y pr z y rodę? Typowa wizja świata zarysowywana przez konserwacjonizm zawiera pewien dziwny paradoks. Ekolodzy krytykują obecne pokolenie za to, że samolubnie konsumuje rzadkie zasoby, takie jak ropa naftowa i gaz ziemny. Ilekroć tankujemy samochód na stacji, zmniejszamy wykorzystanie paliw przez naszych wnuków za pięćdziesiąt lat. Chwileczkę. Przypuśćmy, że posłuchaliśmy nauk ekologów i zmniejszyliśmy wykorzystanie ropy naftowej o  milion baryłek rocznie. Czy oznacza to, iż nasi wnukowie otrzymają do wykorzystania o tyle więcej ropy? I jeśli będą chcieli ją wykorzystać, to czy nie okradną tym samym swoich wnuków – o  czym z  pewnością przypomną im ekologowie za pięćdziesiąt lat? Każda zużyta jednostka zasobów nieodnawialnych jest w  zasadzie nieskończenie kosztowna w tym sensie, że nieskończenie wielu żyjących w przyszłości ludzi mogłoby z niej skorzystać, lecz w wyniku obecnego jej zużycia nie będzie miało takiej możliwości. Ale takie myślenie doprowadzi nas do absurdalnego wniosku, że nikt nigdy nie będzie mógł skorzystać z  takich zasobów. Cała ropa niech spoczywa bezużytecznie w ziemi na zawsze, bo zużycie choćby jej kropli wzbudzałoby w nas poczucie winy.

49

Nie martwmy się na zapas

Rozwiązaniem tego problemu są prawa własności prywatnej i ceny rynkowe. Właściciel pola naftowego, kopalni miedzi albo innego nieodnawialnego zasobu wydobywa surowiec, by sprzedać go po stawce, przy której maksymalizuje bieżącą wartość rynkową zasobu. Kurczenie się podaży prowadzi do wzrostu ceny, co pobudza bardziej ekonomiczne wykorzystanie zasobu i poszukiwanie alternatyw. Przyszłe pokolenia rezerwują sobie część dzisiejszej ropy naftowej za pomocą pieniędzy, które w przyszłości wydadzą na paliwo. Firmy naftowe pamiętają, by odłożyć trochę ropy dla ludzi w 2025 roku, tak jak pamiętają, by dostarczyć ropę ludziom żyjącym w Boise w stanie Idaho.

Ka pitalisty czne spr zą ta n ie Gdy byłam dzieckiem, świat był miejscem bardzo cuchnącym. Wszędzie czuć było fetor końskich odchodów, ludzkiego potu i niemytych ciał. Nie słyszano o codziennym prysznicu, a co najwyżej o kąpieli w sobotni wieczór. W pomieszczeniach powietrze było zazwyczaj stęchłe i przesiąknięte słodkawym i gryzącym smrodem, unoszącym się z lamp naftowych i piecyków węglowych. Była to epoka powozów konnych, wychodków i brudu. Tylko część miejskich ulic była wybrukowana – kocimi łbami lub kostką. Wyboistą młodość spędziłam na drewnianych ścieżkach przykrywających błotniste kałuże i głębokie koleiny. Choć wynaleziono już samochody, to jeździło ich niewiele, a wszystkie były wytwarzane ręcznie i tak drogie, że stać na nie było tylko bogatych. Nim ukończyłam dziesięć lat, Ameryka za sprawą modelu T przesiadła się na cztery kółka. W rzeczywistości to Henry Ford, tworząc samochód dostępny dla każdego, czym przyczynił się do ostatecznego wyeliminowania końskich odchodów z publicznych ulic, wniósł większy wkład w zdrowie publiczne od rzeszy praktyków nauki. 1

Dixy Lee Raya

  Dixy Lee Ray (z Lou Guzzo), Trashing the Planet: How Science Can Help Us Deal with Acid Rain, Depletion of the Ozone, and Nuclear Waste (Among Other Things), Washington, DC 1990, s. 14.

a

N i e m a r t w m y s i ę n a z a pa s W histerycznych ostrzeżeniach o wyczerpywaniu się zasobów nie bierze się pod uwagę tego, że firmy będą odkrywać nowe złoża i rozwijać

50

Jak kapitalizm chroni środowisko?

Ma rn otrawstwo „p u bliczn y ch” zaso bów – n asza wspól n a  tragedia Ekonomiści, opisując przypadek zasobów będących wspólną własnością społeczności, mówią o „tragedii wspólnego pastwiska”, którego to sformułowania po raz pierwszy użył Garrett Hardin w artykule pod tym samym tytułem. W  przedstawionym przez Hardina przykładzie historycznym pastuchowie przyczyniali się do przepasienia nieogrodzonych pastwisk, bo pozwalali swoim zwierzętom zjadać zbyt wiele trawy, by zdążyła odrosnąć. W obecnych czasach utrapieniem jest przełowienie we wspólnych jeziorach i potokach, przez co w wodzie pozostaje zbyt mało ryb, by mogły utrzymać swoją liczebność. Wszyscy są świadomi tego problemu, jednak nikt nie ma zachęty, by to zmienić. Nawet jeśli jeden rybak ograniczy swój połów, to nie zapobiegnie to intensywnemu połowowi ryb przez innych. Jedynym rozwiązaniem dla tragedii wspólnego pastwiska jest przekształcenie publicznych zasobów we własność prywatną. Gdyby części wód były prywatnie posiadane i zarządzane, przypadki przełowienia odeszłyby w przeszłość jak przykłady przepasienia.

alternatywne technologie, kiedy będzie im się to opłacać. Zlokalizowanie nowego pola naftowego i  oszacowanie prawdopodobnej wielkości wydobycia wymaga czasu i  innych rzadkich zasobów. Dlatego też w  danym momencie identyfikuje się tylko część dostępnych złóż ropy naftowej, gazu ziemnego i  innych nieodnawialnych zasobów. Nie ma bowiem potrzeby poszukiwania kolejnych, skoro odkryte zapasy starczą na dziesięciolecia. Praktyczne limity wydobycia zasobów wynikają z  ograniczeń ekonomicznych, a nie technologicznych. Firmy wyłączają szyby naftowe i kopalnie miedzi z eksploatacji na długo przed całkowitym wyczerpaniem surowców, ponieważ nie opłaca im się wydobycie ich w całości. Jednak w miarę rozwoju nowych technologii zmniejszają się koszty wydobycia, co prowadzi do zwielokrotnienia mających ekonomiczne znaczenie rezerw. Kiedy jednak państwo ingeruje w  prawa własności, kiedy na skutek rządowych regulacji (kontroli cen) lub gróźb (nacjonalizacji) właściciel pola naftowego obawia się, że jego prawa do ropy są zagrożone, to będzie on dążyć do tego, by wydobyć i sprzedać ropę jak najszybciej i  osiągnąć z  tego zysk, póki jeszcze jest to możliwe. Kiedy natomiast uważa on, że jego prawa są dobrze zabezpieczone, to nie spieszy mu się

Zakład o bombę Ehrlicha

51

z eksploatacją. Wtedy ustala wydobycie na poziomie, który jest najrozsądniejszy w  zestawieniu z  potencjalnymi zarobkami z  innych inwestycji. Innymi słowy, ingerowanie w prawa własności sprawia, że ropa naftowa jest eksploatowana szybciej.

Zakład o bombę Ehrlicha Od tych, którzy zawodowo zajmują się sianiem paniki, nie wymaga się, by stawiali trafne prognozy. Najlepiej o tym świadczy przypadek Paula Ehrlicha, który w 1968 roku wydał zaliczaną do klasyki książkę The Population Bomb. Ehrlich napisał w  niej: „Bitwa o  wyżywienie całej ludzkości skończyła się. Mimo wprowadzonych do tej pory w życie programów awaryjnych setki milionów ludzi umrze z głodu w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych”1. Zupełnie inny pogląd wyznawał Julian Simon, który uważał ludzki umysł za „zasób ostateczny”. Wzrost populacji oznacza większą liczbę geniuszy, którzy mogą rozwiązać praktyczne problemy związane z produkcją żywności i stłoczeniem ludzi. Jaki dowód przedstawił Simon na to, że kolejni ludzie dają społeczeństwu więcej, niż mu zabierają? Kiedy rośnie populacja, rosną też realne stawki płac. Z kolei pozostałe zasoby (poza ludzką pracą) traciły na przestrzeni czasu na znaczeniu, biorąc pod uwagę to, że ich ceny (skorygowane o  inflację) spadały. W  1980 roku Simon zaproponował Ehrlichowi słynny zakład: mieli wytypoPr zeświadczen ie ka pita listy wać pięć metali w  takich iloJulian Simon był tak pewny tego, że ściach, by ich ówczesna łączna ceny towarów – wszystkich towawartość wynosiła 1000 dolarów – będą z biegiem czasu spadać, rów, i poczekać do 1990 roku, że początkowo zaproponował, by by zobaczyć, jak się ta wartość przedmiotem zakładu był koszyk zmieniła (po uwzględnieniu o  wartości 10 tysięcy dolarów. Paul inflacji). Gdyby cena koszyEhrlich i jego koledzy – w tym dwóch ka wybranych metali wzrosła, fizyków z  Berkeley – zgodzili się na wygrałby Ehrlich. Gdyby jego 1000 dolarów. W październiku 1990 realna cena spadła, wygrałby roku Ehrlich wysłał Julianowi SimoSimon. Przegrany miał wysłać nowi czek na 576,07 dolara, by zazwycięzcy czek opiewający na płacić za przegrany zakład. kwotę równą zmianie wartości. 1

Paul R. Ehrlich, The Population Bomb, New York 1968, s. XI.

52

Jak kapitalizm chroni środowisko?

Okazało się, że ceny miedzi, chromu, niklu, cyny i wolframu spadły tak bardzo, że Simon wygrałby zakład, nawet gdyby pominąć inflację. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną ważną kwestię: Simon wybór owych metali pozostawił Ehrlichowi (któremu pomagali zaprzyjaźnieni z nim fizycy).

P r z e t wa r z a ć c z y w y r z u c a ć ? Wbrew retoryce Dnia Ziemi kwestia recyklingu nie jest sprawą moralną, lecz ekonomiczną. To, czy zużyty produkt powinien zostać odzyskany i  przetworzony, by mógł powstać inny produkt, czy też wyrzucony na śmietnik, nie jest tylko przedmiotem zainteresowania chemii lub biologii. Aby udzielić sensownej odpowiedzi na to pytanie, musimy znać stosowne ceny rynkowe. Jeśli, wziąwszy wszystko pod uwagę, taniej jest pozbyć się zużytego artykułu i wytworzyć nowy z nietkniętych dotąd materiałów, to recykling jest marnotrawstwem (w sensie bardzo dosłownym). Jeśli natomiast okoliczności się zmienią (przykładowo z  powodu zapełnienia się składowisk odpadów albo zmniejszenia się dostępności surowców), to sensowne może Reze rwy rop y n a ftowej: okazać się rozpoczęcie recym n iej zn aczy wi ęcej klingu, nawet jeśli w przeszłoPod koniec 1944 roku szacowano ści postępowano inaczej. wielkość udokumentowanych świaKluczową kwestią jest to, towych rezerw surowej ropy na że recyklingu nie wymyślili 51  miliardów baryłek. W  2002 roku, obrońcy drzew. Duże przedpo 58 latach „krótkowzrocznego” siębiorstwa stosują recykling eksploatowania paliw, oficjalne dane cały czas, o  czym mogą zapokazywały, że udokumentowane reświadczyć ich pracownicy, zerwy światowe wzrosły do 1 266 mii  rząd nie musi im o  tym liardów baryłek.b1 przypominać. Na przykład sklepom spożywczym zostają b   Robert L. Bradley Jr. i Richard W. Fulmer, Energy: ogromne ilości kartonów. ZaThe Master Resource, Dubuque, IA 2004, s. 88. miast je po prostu wyrzucać, sklepy zgniatają je i sprzedają (na wagę) odpowiednim firmom. Również fabryki odzyskują metale i  inne wartościowe odpady, ponieważ istnieją przedsiębiorstwa, które skupują tego rodzaju „śmieci”, by je przetopić i ponownie wykorzystać.

Przetwarzać czy wyrzucać?

53

Jednak proces ten ma swoje granice. Przedsiębiorstwa nie przetwarzają (i nie powinny przetwarzać) wszystkiego. Przykładowo etykiety wysyłkowe z otrzymanych przez firmę pudełek mogłyby w zasadzie zostać przetworzone, jednak nie byłoby to warte zachodu – chociaż recykling pudełek może się opłacać. Kiedy przepali się 60-watowa żarówka nad biurkiem sekretarki, to dobrym pomysłem może być jej wyrzucenie, nawet jeśli firma co do zasady nie wyrzuca zużytych świetlówek z  hali produkcyjnej. Najlepiej ten argument zilustruje przykład dość skrajny: kancelaria prawna może mieć oddzielny pojemnik na zużyte przez jej personel ryzy papieru, ale z pewnością nie instruuje swoich pracowników, by wyrzucali do niego zużyte chusteczki i papier toaletowy! Co się dzieje, kiedy rząd wprowadza sztuczne nagrody za recykling? Zakłóca tym samym prawdziwe sygnały wysyłane przez ceny rynkowe i sprawia, że ludzie zachowują się nieefektywnie. Gdyby nie interwencja państwa, gospodarstwa domowe nie angażowałyby się w recykling puszek po napojach gazowanych i piwie, a to dlatego, że wartość rynkowa odzyskiwalnego aluminium jest o wiele za niska, by opłacało się zbierać puszki (i do tego je opłukiwać), pakować do samochodu i wywozić do centrum recyklingu. Rząd, wprowadzając pięcio- albo dziesięciocentową kaucję, sprawia, że wielu osobom zaczyna opłacać się te puszki zbierać i  oddawać. Ta kwota jest jednak zupełnie fikcyjna – nie odzwierciedla prawdziwej wartości ekonomicznej aluminium, które można odzyskać z puszek. Mamy tutaj do czynienia z absurdalną sytuacją, w której miliony gospodarstw domowych zamiast wyrzucać puszki do śmietnika – co byłoby rezultatem ekonomicznie uzasadnionym – poświęca czas na zbieranie puszek, a tysiące pracowników sklepów spożywczych musi obsługiwać ich zwroty. Istnieją nawet specjalne maszyny, które powstały wyłącznie z myślą o przyjmowaniu zwracanych puszek i butelek. Niektóre z tych „automatów do zwrotu opakowań” kosztują ponad 35 tysięcy dolarów. Jeśli ktoś nie rozumie, na czym w opisanym scenariuszu polega marnotrawstwo i głupota, powinien zastanowić się nad poniższymi przykładami. Wyobraźmy sobie na przykład, że rząd wprowadza ćwierćdolarową kaucję od długopisu, którą można odzyskać, jeśli odda się go po wypisaniu. A co z zabezpieczeniem nakrętki w plastikowych pojemnikach na mleko, dającym nam pewność, że nikt jej wcześniej nie otwarł? A skoro o tym mowa, co z paskami służącymi do zdejmowania foliowych opakowań z pudełek z nowymi płytami kompaktowymi? Rząd mógłby wprowadzić od nich jednodolarową kaucję, dzięki czemu Amerykanie mieliby

54

Jak kapitalizm chroni środowisko?

Ko ń czy n a m si ę ropa – ty m razem możecie n a m wier zy ć •  W  1885 roku Agencja Geologiczna Stanów Zjednoczonych stwierdziła, że prawdopodobieństwo odkrycia ropy w Kalifornii jest niewielkie albo wręcz zerowe. •  W 1914 roku urzędnik Biura Kopalń Stanów Zjednoczonych oszacował całkowitą przyszłą produkcję na poziomie 5,7 miliarda baryłek (do 1984 roku wytworzono ponad 34 miliardy baryłek). •  W 1920 roku dyrektor Agencji Geologicznej Stanów Zjednoczonych prognozował, że Stany Zjednoczone zbliżają się do szczytu produkcji (w 1948 roku produkcja była czterokrotnie wyższa niż w 1920 roku). •  W  1939 roku Departament Zasobów Wewnętrznych prognozował, że amerykańskie złoża ropy naftowej wystarczą na trzynaście lat. •  W 1949 roku sekretarz zasobów wewnętrznych prognozował, że amerykańskie złoża są już bardzo bliskie wyczerpania.c1 c   Za: William M. Brown, The Outlook for Future Petroleum Supplies, [w:] The Resourceful Earth: A Response to Global 2000, red. Julian L. Simon i Herman Kahn, Malden, MA 1984, s. 362.

w swoim życiu jeszcze jeden priorytet, a bezdomni jeszcze jedną rzecz, za którą przeszukiwaliby śmietniki. Na koniec zastanówmy się jeszcze nad konsekwencjami braku rynkowej wyceny śmieci. Gdyby sąsiedzi zapytali nas o to, czy mogą na naszą działkę na skraju miasta wyrzucać skórki po bananach, filtry do kawy, zużyte pieluchy i popękane kołpaki, to prawdopodobnie zażądalibyśmy za to jakiejś zapłaty – i  taką pobiera każde składowisko odpadów. Im więcej śmieci sąsiedzi chcieliby wyrzucać, tym większą opłatę musieliby uiścić. Kiedy jednak wywozem śmieci zajmują się władze hrabstwa albo miasta, to najczęściej nie uzależniają opłat od ilości śmieci. Choćbyśmy powtórnie wykorzystywali od­padki, redukowali ich ilość i  używali pieluch materiałowych, to i tak odprowadzimy taki sam podatek do wydziału gospodarowania odpadami co nasz sąsiad, który każdego dnia wyrzuca pięć worków ze śmieciami. Gdyby opłaty zależały od ilości śmieci, ludzie pomyśleliby dwa razy przed wyrzuceniem popękanego dzbanka, który mógłby służyć za doniczkę.

Aktywistyczny rząd w roli truciciela

55

A kt y w i st ycz n y r zą d w rol i t rucici e l a Niektórych czytelników może zaskoczyć, że to interwencje rządowe pod koniec XIX i na początku XX wieku (mające na celu wspieranie „industrializacji”) doprowadziły do upadku opartej na prawie precedensowym instytucji powództwa o uciążliwe sąsiedztwo (nuisance) przeciwko właścicielom fabryk i innym trucicielom. Wbrew powszechnie panującym poglądom zwolennicy wolnego rynku nie uważają wcale, iż należy dać korporacjom zielone światło na zanieczyszczanie środowiska. „Wolna przedsiębiorczość” nie oznacza, że wielkie firmy mogą korzystać z elektryczności i innych zasobów, nie płacąc za nie. W społeczeństwie, w którym prawa własności są zabezpieczone, przemysłowiec, by móc wylewać substancje chemiczne do rzeki, musiałby w pierwszej kolejności ustalić to z jej prywatnymi właścicielami. W każdym razie histeria dotycząca globalnego ocieplenia, dziury ozonowej i kwaśnych deszczów została wielokrotnie zdemaskowana przez cenionych naukowców (dobrym wstępem do tego tematu jest The Politically Incorrect Guide to Global Warming and Environmentalism Christophera Hornera). Tutaj ograniczę się do wskazania, że gospodarki kapitalistyczne sprawniej działają na rzecz czystości środowiska od gospodarek socjalistycznych. Prawdziwe katastrofy ekologiczne przytrafiały się nie Stanom Zjednoczonym albo Europie Zachodniej, ale krajom byłego Związku Sowieckiego i bloku wschodniego. W odróżnieniu od rozdmuchanych strachów po awarii elektrowni jądrowej Three Mile Island, z  powodu katastrofy w Czarnobylu naprawdę zginęły dziesiątki ludzi (i to już na miejscu, a nie z powodu napromieniowania). Jak pisze Ruben Mnatsakanian, profesor nauk o środowisku i polityki ekologicznej na Uniwersytecie Środkowoeuropejskim w Budapeszcie: Najbardziej dostrzegalną spuścizną ekologiczną dawnego systemu [sowieckiego] są góry śmieci i jeziora ścieków w pobliżu ośrodków przemysłu ciężkiego na Ukrainie, w  Polsce, Czechach, byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej, Rosji, Kazachstanie, Estonii i innych krajach [byłego bloku wschodniego]. Powszechne było tam składowanie odpadów w otwartych zbiornikach wodnych albo na ziemi (praktycznie bez żadnej ochrony przed perkolacją). […] Niedawno poznaliśmy bulwersujące fakty na temat produkcji i składowania broni chemicznej w Rosji (co w czasach Związku Sowieckiego stanowiło absolutną tajemnicę). Broń chemiczną wytwarzało siedem fabryk w pięciu miastach: Bierieznikach, Czapajewsku,

56

Jak kapitalizm chroni środowisko?

Dzierżyńsku, Wołgogradzie i  Nowoczeboksarsku. Ostatnie cztery z wymienionych miast leżą nad Wołgą – najdłuższą rzeką Europy, stanowiącą źródło wody dla milionów ludzi. Wytwarzanie, testowanie i  składowanie broni chemicznej odbywało się wielokrotnie z pogwałceniem zasad bezpieczeństwa. W latach 1990–1992, a zatem przed podpisaniem konwencji o zakazie broni chemicznej, Rosja, jak oświadczyła, posiadała 40 tysięcy ton substancji trujących, w tym 32 tysiące ton związków fosforoorganicznych.2

W tym rozdziale pokazaliśmy, że ataki ekologów na kapitalizm są wielkim błędem. Ceny rynkowe w przeciwieństwie do arbitralnych kampanii rządowych sprzyjają powstawaniu właściwej równowagi pomiędzy recyklingiem a wyrzucaniem śmieci. W praktyce to gospodarki kapitalistyczne cechuje stała poprawa jakości środowiska, a rządy totalitarne najbardziej bezczeszczą planetę.

W bi blioteczce ka pita listy Julian L. Simon, The Ultimate Resource, Princeton, NJ 1983. Robert L. Bradley Jr. i  Richard W. Fulmer, Energy: The Master Resource, Dubuque, IA 2004. Dixy Lee Ray (z Lou Guzzo), Environmental Overkill: Whatever Happened to Common Sense?, Washington, DC 1993. Dixy Lee Ray (z Lou Guzzo), Trashing the Planet: How Science Can Help Us Deal with Acid Rain, Depletion of the Ozone, and Nuclear Waste (Among Other Things), Washington, DC 1990.

2

Ruben Mnatsakanian, A Poisoned Legacy, „Our Planet”, vol. 8, no. 6, marzec 1997.

R o z d z i a ł 7. Be z pi e cz e ń st wo pr ac y i produ k t ów: z a da n i e ry n k u c z y Wi e l k i e g o B r ata? Czy wiesz, że... •  siły rynkowe chronią pracowników i konsumentów? •  A merykańskie Stowarzyszenie Medyczne to kartel, który zawyża koszty leczenia? •  przepisy o  zagospodarowaniu przestrzennym (zoning) przyczyniają się do wzrostu wskaźników przestępczości w dużych miastach? •  po katastrofie lotniczej zwiększono budżet Federalnej Administracji Lotnictwa? ***** Nawet ludzie, którzy co do zasady popierają gospodarką rynkową, dość często odrzucają całkowity leseferyzm – przecież rząd musi ustanawiać i  egzekwować pewne podstawowe standardy jakości i  bezpieczeństwa, prawda? W przeciwnym razie robotnicy zmuszeni byliby pracować w warunkach zagrażających ich życiu, a przeciętny konsument zdany byłby na łaskę konowałów. Weźmy na przykład typową interpretację historyczną głośnego pożaru fabryki odzieżowej w 1911 roku: Pożar w nowojorskiej fabryce należącej do Triangle Waist Company, który odebrał życie 146 pochodzącym spoza kraju młodym kobietom i mężczyznom, stanowi jedną z największych tragedii od początku rewolucji przemysłowej. Zdarzenie to po dziś dzień ma wielkie znaczenie, ponieważ ukazuje nieludzkie warunki, w jakich zmuszeni byli pracować robotnicy przemysłowi. Dla wielu groza tych wydarzeń stanowi świadectwo wypaczeń industrializmu. Tragedia ta wciąż pozostaje żywa w  zbiorowej pamięci narodu i  międzynarodowego ruchu robotniczego. Jej ofiary wciąż są upamiętniane jako męczennicy chciwości przemysłu.1 Story of the Fire: Introduction, Kheel Center, Cornell University, http:// trianglefire.ilr.cornell.edu/story/introduction.html (dostęp: 30 października 2015). 1

58

Bezpieczeństwo pracy i produktów: zadanie rynku czy Wielkiego Brata?

Podobnie jak w innych sferach, które do tej pory analizowaliśmy, tak i  tutaj większość ludzi rozumie problem opacznie. Nawet na „nieregulowanym” rynku istnieją zachęty dla głodnych zysków przedsiębiorców, by jakość i bezpieczeństwo produktów uczynić priorytetem. Z kolei standardy narzucane przez rząd nie stanowią wcale – wbrew temu, co zakłada większość ludzi – magicznego panaceum. W rzeczywistości polityczne „lekarstwa” są często gorsze od choroby.

Za wsz yst ko t r zeba pł acić Choć może się to wydać okrutne, musimy pogodzić się z tym, że bezpieczeństwo kosztuje. Weźmy pożar z 1911 roku. Przemysłowców szkaluje się tu za to, że nie wydawali dostatecznie dużo pieniędzy na opiekę nad pracownikami. Według pracowników, którym udało się uciec, drzwi prowadzące na klatkę schodową na dziewiątym piętrze były zamknięte, a  droga ewakuacyjna nie mogła pomieścić wszystkich usiłujących z  niej skorzystać. Gdyby tylko właściciele wydali więcej pieniędzy na bezpieczeństwo, prawdopodobnie udałoby się uratować dziesiątki istnień ludzkich. Musimy tu jednak zadać pytanie o  to, kto powinien za te udoskonalenia zapłacić. Wbrew związkowej propagandzie wynagrodzenie pracowników na konkurencyjnym rynku zależy od dodatkowego przychodu, jaki przynoszą firmie. Kiedy pracodawca ponosi dodatkowe wydatki przy zatrudnianiu pracowników (ponieważ wraz ze wzrostem liczby pracowników konieczne staje się wprowadzenie dodatkowych środków ochrony), w  ostatecznym rozrachunku oznaczać to musi, że otrzymają oni mniejszą wypłatę. Oczywiście po fakcie pracownicy Triangle Waist Company z chęcią oddaliby część swojego wynagrodzenia w zamian za poprawę warunków. Co jednak z tysiącami innych pracowników żyjących w tamtych czasach, którzy nie ucierpieli z powodu równie strasznej katastrofy? Oto zagadka dla lewicowo-liberalnych zwolenników paternalistycznego rządu. Skoro ubodzy imigranci, którzy pracowali w  tej fabryce w  1911  roku, woleliby otrzymać niższe wynagrodzenie, by można było sfinansować im bezpieczniejsze warunki, to dlaczego rząd musiał wprowadzać w życie nowe przepisy? Gdyby robotnicy rzeczywiście godzili się na niższe wynagrodzenie, to właściciele fabryki mogliby zwiększyć bezpieczeństwo, nie płacąc za to nic ze swojej kieszeni. A  co jeśli ci biedni pracownicy woleli podjąć ryzyko (i  prawdopodobnie tak właśnie było)

Rynkowa ochrona konsumentów

59

i  znosić faktycznie okropne warunki w  zamian za nieco wyższe płace? Kim jesteśmy, by podważać ich decyzje? Z naszego wygodnego punktu widzenia decyzje względnie ubogich robotników żyjących na początku XX wieku mogą się wydać krótkowzroczne i lekkomyślne. Tak samo jednak wielu ludzi w 2100 roku będzie z pewnością zszokowanych naszym „barbarzyństwem” – tym, że pozwalamy, by to ludzie (a nie roboty) pracowali w kopalniach.

R y n k o wa o c h r o n a k o n s u m e n t ó w W  ramach eksperymentu myślowego wyobraźmy sobie „anarchię” – rynek w żaden sposób „nieuregulowany” (przez rząd): bez żadnych wymagań dotyczących etykietowania, przepisów przeciwpożarowych czy obowiązku posiadania licencji przez chirurgów mózgu. Czy taki rynek byłby aż tak brutalny, jak wydaje się to większości ludzi? Z  pewnością nie. Nawet gdyby przedsiębiorczość była zupełnie „nieuregulowana”, to nie oznaczałoby to braku podstawowej struktury prawa i praw własności, a zatem firmy wciąż musiałyby przekonywać klientów do kupna swoich wyrobów. Czy w  takim otoczeniu McDonald’s zachowałby się rozsądnie, wykorzystując zepsute mięso, a Bayer, sprzedając placebo jako aspirynę? Nawet gdyby nie istniały żadne sankcje prawne za podobne oszustwa, to i tak, co powinno być oczywiste, wielkie korporacje, by osiągnąć wyższe zyski, musiałyby dbać o jakość swoich produktów. Z pewnością nikt nie wróci do firmy, która podtruwa albo zabija swoich klientów! Oprócz tego ostatecznego hamulca w postaci bojkotu konsumenckiego współczesna gospodarka rynkowa dysponuje bardziej wyrafinowanymi metodami ochrony konsumentów. Najbardziej oczywiste to różnego rodzaju systemy oceny, proponowane przykładowo przez magazyn „Consumer Reports” czy firmę Underwriters Laboratories (której pieczęć, UL, można znaleźć na opakowaniach z żarówkami i elektronice). Dzięki rozwojowi Internetu zainteresowani nabywcy mogą przed zakupem towaru od nieznanego sprzedawcy przeczytać opinie innych klientów i skorzystać z porównywarek cenowych. W ochronie konsumenta często ważną rolę odgrywają wielcy pośrednicy. Na przykład Walmart nie tylko oferuje niskie ceny, ale również stanowi bufor pomiędzy relatywnie słabo poinformowanymi klientami a  tysiącami dostawców, których produkty można znaleźć na jego półkach. Przeciętny nabywca z pewnością nie jest w stanie ocenić owoców

60

Bezpieczeństwo pracy i produktów: zadanie rynku czy Wielkiego Brata?

Och ro n a ko nsu mentó w n a wol n y m ry n ku: zawsze wted y, gd y jest potr zeb n a Co ciekawe, organizacje płatnicze – wcale niezaprzyjaźnione z  Ralphem Naderem!* – również chronią konsumentów przed oszustwem. Jak wyjaśnia prawnik J.H. Huebert: [Visa i MasterCard] wiedzą, że obecność ich logo na drzwiach sprzedawcy i w reklamach interpretowana jest jako swoista gwarancja, choć wcale nie taka była ich intencja. Visa i  inne firmy wolą nie być kojarzone z oszustwami i innymi sprawami przykrymi dla konsumentów. Dlatego też organizacje płatnicze stworzyły specjalny system, by zadowolić tych klientów, którzy mieli problemy z transakcjami kredytowymi. Mowa o obciążeniu zwrotnym (chargeback). W ramach tej procedury konsument może poinformować wystawcę karty o problemie, a wystawca pomoże go rozwiązać. Posiadacz karty w  celu rozpoczęcia procedury obciążenia zwrotnego składa darmową reklamację, używając formularza dostarczonego przez organizację płatniczą (formularz ten często jest dołączany do miesięcznego wyciągu). Po otrzymaniu reklamacji organizacja płatnicza może poprosić posiadacza karty o  dokumentację poświadczającą słuszność jego skargi. Jeśli jego reklamacja okazuje się uzasadniona, bank inicjuje obciążenie zwrotne wobec banku sprzedawcy. To znaczy, że bank posiadacza karty odbiera pieniądze z banku sprzedawcy. Ten drugi nie może odmówić, ponieważ wszystkie banki korzystające z danego systemu kart płatniczych podpisują umowę, w której zgadzają się na zastosowanie tej procedury.a1 * Ralph Nader to lewicowy aktywista i obrońca praw konsumentów, który jest wielkim przeciw-

nikiem używania kart kredytowych (przyp. MZ).   J.H. Huebert, Free-Market Justice Is in the Cards, „The Freeman”, vol. 55, no. 3, kwiecień 2005, s. 29–30. a

pochodzących od różnych plantatorów na Florydzie, mięsa z  różnych rzeźni w  Chicago i  odbiorników telewizyjnych od różnych producentów w  Chinach – natomiast Walmart zatrudnia pracowników, którzy są w tych dziedzinach zorientowani. Walmart i inni wielcy detaliści są w tym interesie od dawna, a ich sukces zależy od tego, czy przekonają konsumentów, by im zaufali w swoich zakupach. Wielka sieć handlowa popełniłaby niewybaczalne głupstwo, gdyby próbowała zarobić kilka

Postronni gwaranci w roli regulatorów

61

tysięcy dolarów, sprzedając tanią wadliwą lampę, która może śmiertelnie porazić użytkownika prądem. W takiej sytuacji krótkookresowe zyski nie są w stanie skompensować firmie utraty reputacji.

P o s t r o n n i g wa r a n c i w   r o l i r e g u l a t o r ó w W tym rozdziale dwukrotnie wziąłem słowo „nieuregulowany” w cudzysłów, a to dlatego, że w gospodarce rynkowej istnieją tysiące, jeśli nie miliony, prywatnie egzekwowanych reguł i  standardów zapewniających nadzór i „regulację” dla ochrony konsumentów i społeczeństwa. Underwriters Laboratories to tylko jeden z przykładów – na rynku działa mnóstwo podobnych firm. W sektorze finansowym działają agencje ratingowe jak Moody’s, które oferują ekspercką ocenę zdolności kredytowej korporacji i rządów emitujących obligacje. Internetowe serwisy aukcyjne jak eBay, by minimalizować sposobność popełnienia oszustwa, umożliwiają ocenianie profesjonalnych i indywidualnych sprzedawców. Z kolei detaliści jak Amazon wykorzystują techniki szyfrowania, by chronić wrażliwe dane swoich klientów. Jeśli chodzi o prywatne odpowiedniki rządowych organów regulacyjnych, to prawdopodobnie najlepszym przykładem są firmy ubezpieczeniowe. Wyobraźmy sobie, że rząd przestaje nadzorować linie lotnicze. Najwięksi przewoźnicy włączyliby z pewnością w zakres swojej standardowej usługi odszkodowanie w razie katastrofy lotniczej i innych wypadków. Na potrzeby dyskusji załóżmy, że branżowym standardem stałoby się odszkodowanie w wysokości miliona dolarów dla spadkobierców każdej osoby, która zginęła w katastrofie lotniczej. Kiedy firma dysponuje flotą jumbo jetów wykonujących dziesiątki lotów dziennie, takie odszkodowanie jest dla niej potencjalnie ogromnym zobowiązaniem. Ostrożność (a także nacisk ze strony klientów) nakazywałaby zatem liniom wykupienie polisy ubezpieczeniowej, by zabezpieczyć swoich udziałowców na wypadek katastrofy. Oczywiście firma ubezpieczeniowa za wzięcie na siebie tak dużego ryzyka zażyczyłaby sobie całkiem sporej składki. Oprócz tego mogłaby wymagać spełnienia innych warunków – na przykład takiego, by piloci posiadali certyfikaty wydane przez uznaną organizację i  przechodzili okresowe badania na obecność narkotyków. Ubezpieczyciel mógłby również wymagać, by linie lotnicze kupowały samoloty tylko od uznanych producentów. Aby płacić jak najniższą składkę, linie lotnicze musiałyby na przykład godzić się na wyrywkowe kontrole wpisów w  książkach

62

Bezpieczeństwo pracy i produktów: zadanie rynku czy Wielkiego Brata?

obsługi i  innych operacji, a  nawet na płacenie określonych kar w  razie wykrycia nieprawidłowości. Wbrew powszechnym opiniom wolny rynek przewozów lotniczych nie musiałby opierać się na „czujności” konsumentów śledzących statystyki katastrof lotniczych. Aby system był bezpieczny, wystarczy, że większość konsumentów będzie domagać się odszkodowania na wypadek katastrofy. Resztą zajmą się wykwalifikowani pracownicy firm ubezpieczeniowych. Powyższe rozważania nie są wcale oderwane od rzeczywistości. Prawdziwe firmy ubezDo br a eko n o m ia pieczeniowe stosują podobne Zły ekonomista widzi tylko to, co bije praktyki (w  mniejszym lub w oczy; dobry ekonomista patrzy takwiększym stopniu). Doskonale że dalej. Zły ekonomista widzi tylko wiedzą o tym ci, którzy dziębezpośrednie konsekwencje propoki zamontowaniu czujników nowanego kierunku polityki; dobry dymu i  zamków antywłamaekonomista spogląda także na konseniowych płacą niższą składkę kwencje dalsze i  pośrednie. Zły ekoza ubezpieczenie domu. Podnomista widzi tylko skutki, jakie dana stawową różnicą pomiędzy polityka przyniosła lub przyniesie prywatnymi „regulatorami” pewnej konkretnej grupie; dobry ekoa  państwowymi biurokratanomista bada także skutki, jakie ta pomi jest to, że ci pierwsi mogą lityka przyniesie wszystkim grupom. przetrwać tylko pod warunb1 Henry Hazlitt kiem, iż będą skuteczni. Jeśli inspektorzy zatrudnieni przez b  Henry Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, tłum. firmę ubezpieczeniową będą Grzegorz Łuczkiewicz, Warszawa 2012, s. 3–4. przyjmowali łapówki od linii lotniczych i  przymykali oko na cięcia kosztów prowadzące do niebezpiecznych zaniedbań, to taka korupcja zostanie wypleniona przy okazji pierwszej katastrofy lotniczej. Ubezpieczyciel straci setki milionów dolarów (z  pewnością więcej, niż wynosiły łapówki), a  inne firmy lotnicze będą reklamować się tym, że stosują lepsze standardy, i odbiorą pasażerów liniom, które zawiodły swoich klientów. Dla odmiany przeanalizujmy, jak działa regulowany przez rząd obecny rynek przewozów lotniczych. Weźmy na przykład katastrofę lotu 592 linii ValueJet, która zdarzyła się 11 maja 1996 roku. Samolot rozbił się na mokradłach Everglades na Florydzie. Zginęło 110 osób – wszyscy, którzy znajdowali się na pokładzie. Był to przypadek o tyle skandaliczny, że przed katastrofą ValuJet stale ignorował zasady bezpieczeństwa.

Postronni gwaranci w roli regulatorów

63

W  chwili katastrofy Federalna Administracja Lotnictwa (FAA) istniała od 30 lat (a nawet dłużej, jeśli uwzględnimy jej poprzedników: Federalną Agencję Lotnictwa i  Urząd Lotnictwa Cywilnego). Naturalnie jednym z  najważniejszych obowiązków FAA jest, wedle zapewnień umieszczonych na jej stronie internetowej, „dbałość o ciągłą zdatność statków powietrznych do lotu”. Gdybyśmy w przeddzień katastrofy zapytali przypadkową osobę o to, dlaczego nie zlikwidujemy FAA i nie wprowadzimy wolnego rynku przewozów lotniczych, to zapewne otrzymalibyśmy pełną przerażenia odpowiedź: „dlatego że wówczas cały czas dochodziłoby do katastrof!”. Biorąc pod uwagę to, że na pozór celem FAA jest zapobieganie katastrofom lotniczym (albo zredukowanie ich liczby), można by pomyśleć, iż rząd podważył sens jej działalności, dając firmie ignorującej zasady bezpieczeństwa zielone światło – zaraz po katastrofie Robert Francis, wiceprzewodniczący Narodowej Rady Bezpieczeństwa Transportu powiedział: „mógłbym polecieć samolotem ValuJet choćby jutro”. Należy jednak podkreślić, że samo w  sobie nie stanowi to argumentu za nieskrępowanym wolnym rynkiem. Najpierw należałoby rozważyć, jak często zdarzałyby się katastrofy w systemie rynkowym, i porównać to z obecną ich częstotliwością, gdy obowiązują regulacje rządowe. Co jednak istotne, kiedy rozbija się samolot będący pod państwowym nadzorem, to odpowiedzialność za taką katastrofę powinna obciążać stronę rządową. W  rzeczywistości jednak dzieje się zupełnie inaczej. Po katastrofie pojawiły się głosy, by zwiększyć finansowanie FAA. Wygodną relację pomiędzy liniami ValuJet a ich rządowymi regulatorami określono mianem „wolnego rynku”. Socjaliści z  „The International Workers Bulletin” napisali, że „śmierć 110 mężczyzn, kobiet i  dzieci znajdujących się na pokładzie podczas lotu 592 to tragiczny rezultat procesu zapoczątkowanego w sierpniu 1981 roku, kiedy to prezydent Ronald Reagan zwolnił 13 tysięcy członków Organizacji Zawodowej Kontrolerów Ruchu Lotniczego, którzy zastrajkowali, by walczyć o przyzwoite warunki pracy i zwiększenie liczby pracowników”2. Tak konsekwentna niechęć do kapitalizmu nie jest po prostu niesprawiedliwa albo nieracjonalna – ona tak naprawdę uderza w  nadzór, tak upragniony przez zatroskanych redaktorów i  socjalistycznych What Produced the ValuJet Disaster?, The International Workers Bulletin, 1 lipca 1996, http://web.archive.org/web/20061217171244/http://www.wsws.org/public_ html/prioriss/iwb7-1/valuje.htm (dostęp: 30 października 2015). 2

64

Bezpieczeństwo pracy i produktów: zadanie rynku czy Wielkiego Brata?

teoretyków! Powtórzmy: w  całkowicie prywatnym otoczeniu, kiedy wszelkie stosunki umowne są dobrowolne, a prawa własności w pełni egzekwowane, postronna agencja, która sprawowałaby słaby nadzór, szybko by splajtowała. Kiedy natomiast odpowiedzialność za bezpieczeństwo transportu lotniczego bierze na siebie rząd, niekompetencja i  skorumpowanie są nagradzane zwiększonym budżetem. Nie trzeba wcale być cynikiem, aby zauważyć, że to ten pierwszy system w większym stopniu gwarantuje bezpieczeństwo.

Czy jest na sali lekarz? Typowy argument za rządową kontrolą czystości i jakości, w wykonaniu na przykład Agencji Żywności i Leków (FDA), jest naprawdę prosty: rząd nakłada kary na firmy, które próbują handlować niebezpiecznymi wyrobami. Czy taka kontrola może być szkodliwa? Skoro rynek i tak dostarczałby jakościowe produkty, to w  najgorszym wypadku działalność FDA jest nieistotna, a  jeśli FDA robi różnicę, to oczywiście dlatego, że zwiększa bezpieczeństwo. Prawda? Sytuacja jednak jest bardziej złożona. Wyrobów medycznych nie da się w rzeczywistości podzielić po prostu na „bezpieczne” i „niebezpieczne”. Przypuśćmy na przykład, że nowa terapia daje 80-procentową szansę na wyleczenie określonego rodzaju raka, ale jednocześnie niesie za sobą 1-procentowe ryzyko udaru. Czy w  wyniku zatwierdzenia takiej terapii „bezpieczeństwo” wzrośnie, czy zmaleje? Czy taka terapia jest „lecznicza”, czy nie? Nie są to czcze rozważania filozoficzne. FDA swoimi decyzjami odbiera możliwość korzystania z  eksperymentalnych leków i  technik. W  reakcji na tragiczne efekty uboczne popularnego pod koniec lat pięćdziesiątych talidomidu FDA podniosła w 1962 roku standardy dopuszczania leków do sprzedaży*. Jednak wiązały się z tym pewne koszty, na które w 1979 roku uwagę zwrócił Milton Friedman:3 * Talidomid był sprzedawany od 1957 roku w Niemczech zachodnich, a później również w innych krajach, jako bezpieczny lek uspokajający, nasenny, przeciwbólowy i przeciwwymiotny. W 1960 roku Frances Oldham Kelsey z FDA odmówiła dopuszczenia talidomidu do sprzedaży na terenie Stanów Zjednoczonych, uzasadniając to brakiem odpowiednich testów. Wkrótce okazało się, że talidomid zażywany przez kobiety w ciąży powoduje poważne uszkodzenia płodów – tysiące dzieci rodziło się bez kończyn i z innymi istotnymi wadami rozwojowymi. Dzięki zablokowaniu leku przez FDA tragedia ta ominęła właściwie Stany Zjednoczone, gdzie urodziło się tylko

Czy jest na sali lekarz?

65

Liczba „nowych jednostek chemicznych” wprowadzanych corocznie spadła od roku 1962 o  [ponad] 50 procent. Równie istotny jest fakt, że wydłużył się znacznie czas potrzebny na zatwierdzenie leków; częściowo stąd wynika wielokrotnie wyższy koszt ich opracowania . Według szacunku dla lat pięćdziesiątych i początku sześćdziesiątych opracowanie i  wprowadzenie na rynek nowego lekarstwa trwało około dwudziestu pięciu miesięcy i  kosztowało mniej więcej pół miliona dolarów. […] Tymczasem w  roku 1978 „wprowadzenie na rynek nowego lekarstwa kosztuje 54 miliony i zabiera około ośmiu lat”. Jest to czterokrotne wydłużenie w czasie i  stokrotny wzrost kosztów wobec zaledwie podwojenia się w tym okresie wskaźnika cen. W rezultacie firmy farmaceutyczne w  Stanach Zjednoczonych nie mogą już sobie pozwolić na opracowywanie nowych leków dla pacjentów cierpiących na rzadko spotykane choroby. USA, które długo przewodziły w  odkryciach w dziedzinie farmacji, szybko więc spadają na dalsze pozycje. A co gorsza, nie możemy w pełni korzystać z odkryć zagranicznych, ponieważ FDA zwykle nie akceptuje zagranicznych świadectw jako gwarancji efektywności.4

Friedman skupiał się nie tylko na wyszukiwaniu wad FDA, ale również był jednym z najwcześniejszych i najostrzejszych krytyków licencji zawodowych, również w  pozornie „oczywistym” przypadku lekarzy. Przede wszystkim redukcja liczby urzędowo zatwierdzonych lekarzy prowadzi do wzrostu cen opieki medycznej. Wielu cynicznych komentatorów uważa, że rygorystyczne warunki stawiane przez Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne (AMA) mają więcej wspólnego z chęcią ograniczenia konkurencji niż z pragnieniem ochrony pacjentów. Nie chodzi tu jednak wyłącznie o ekonomiczny aspekt całej sprawy: im mniej jest lekarzy (nawet jeśli pozostają tylko najlepsi z najlepszych), tym skromniejszą opiekę medyczną otrzymają pacjenci. Friedman przedstawia analogię pomiędzy lecznictwem i samochodami: gdyby rząd nie dopuszczał do sprzedaży samochodów o  standardzie niższym niż w  modelach Cadillaca, to wskutek tego 17 dzieci z deformacjami ciała spowodowanymi przez talidomid. Pokłosiem tych zdarzeń było zaostrzenie procedur rejestracji leków w Stanach Zjednoczonych (poprawka Kefauvera–Harrisa z 1962 roku) i innych krajach na całym świecie (przyp. MZ). 4 Milton i Rose Friedman, Wolny wybór, tłum. Jacek Kwaśniewski i Ireneusz Jakubczak, Sosnowiec 2006, s.  197–198 [uzupełnienie w  nawiasie kwadratowym na podstawie oryginału – przyp. MZ].

66

Bezpieczeństwo pracy i produktów: zadanie rynku czy Wielkiego Brata?

nie podniosłaby się wcale jakość transportu samochodowego w Stanach Zjednoczonych. Autor Wolnego wyboru zauważa, iż licencjonowanie lekarzy dławi badania w  niezatwierdzonych dziedzinach, sprawia, że lekarze niechętnie zeznają przeciwko sobie w sprawach o błąd w sztuce, a także tworzy swoisty problem związku zawodowego – otóż wykwalifikowani lekarze tracą czas na rutynowe procedury medyczne, które mogłyby, gdyby nie regulacje AMA, wykonywać pielęgniarki. Gdyby istniał w tej sferze wolny rynek, to – jak argumentuje Friedman – moglibyśmy mieć „domy handlowe medycyny”, czyli wyspecjalizowane firmy, które „pośredniczyłyby w kontaktach między pacjentem a lekarzem”. Na koniec ów znamienity ekonomista pisze, że jego celem było wykazać, że istnieje bardzo wiele alternatyw dla obecnego systemu organizacyjnego służby zdrowia. Jeden człowiek, a  nawet zespół ludzi nie jest w  stanie zdefiniować wszystkich potencjalnych rozwiązań, nie wspominając już o  przeprowadzeniu rzetelnej oceny ich wad i  zalet. To jest najważniejszy argument przemawiający przeciwko centralnemu planowaniu rządowemu oraz rozwiązaniom zakładającym przyznanie organizacjom zawodowym prawa do wprowadzania rozwiązań ograniczających swobodę eksperymentowania. Istnieje także poważny argument przemawiający za wolnym rynkiem. Wolny rynek sprzyja różnorodności i jest w stanie zagospodarować szeroki zakres specjalistycznej wiedzy i umiejętności. W warunkach wolnorynkowych nikt nie jest w  stanie ograniczać wolności eksperymentowania. Na wolnym rynku to konsumenci, a nie producenci decydują, co jest dla nich najlepsze. 5

Bezpieczne ulice Powyższy cytat przypomina nam o jednej z największych wad biurokratycznych „rozwiązań” – ich niezamierzonych konsekwencjach. Niechcianych skutków politycznych interwencji z natury nie da się zawczasu przewidzieć, przynajmniej na poziomie szczegółu. Mimo niezliczonych Milton Friedman, Kapitalizm i  wolność, tłum. Bartosz Sałbut, Gliwice 2008, s. 298–300. 5

Bezpieczne ulice

67

przykładów wielu analityków wciąż nie daje się przekonać, że ilekroć rząd ingeruje w jakąś sferę, odsuwając na dalszy plan dobrowolną i pokojową organizację, jaka powstała spontanicznie, zaczynają dziać się złe rzeczy. Oto szczególnie interesujący przypadek: przepisy o zagospodarowaniu przestrzennym mogą spowodować wzrost wskaźników przestępczości. Intencje wścibskich regulatorów są zrozumiałe. Uważają oni, że gdyby panowała „anarchia” nieuregulowanego rynku nieruchomości, to zwłaszcza w  dużych miastach przedsiębiorstwa tworzono by obok nieruchomości mieszkalnych. Z pewnością taka sytuacja większej części społeczeństwa by się nie podobała. Dlatego ludzie na ogół preferują odpowiedzialne planowanie w wykonaniu ekspertów. Prawda? Chociaż urbanistami kierują prawdopodobnie szlachetne intencje, to rezultat okazuje się odwrotny od oczekiwanego. Dzielnice najstaranniej zaprojektowane są najbardziej zniszczone. Nieżyjąca już Jane Jacobs wydała w 1961 roku książkę zatytułowaną Śmierć i życie wielkich miast Ameryki. Ten klasyczny manifest, który z założenia miał stanowić „atak na obowiązujące metody planowania i przebudowywania miast”, wyjaśnia zaskakujący związek pomiędzy przepisami o  zagospodarowaniu przestrzennym i  przestępczością. Jane Jacobs zauważyła, że bezpieczeństwo publiczne ma największą szansę na realizację wtedy, gdy ludzie dobrowolnie dbają o swoje ulice, a sklepy, bary i restauracje (otwarte w dzień i w nocy) są ściśnięte razem z przestrzenią publiczną. Wówczas bowiem mieszkańców, właścicieli firm i klientów łączy wspólny interes w pilnowaniu porządku, co jest nieoczekiwanym skutkiem złożonego oddziaływania wzajemnie wspierających się „straży sąsiedzkich”. Zaplanowany przez biurokratów podział na strefy niszczy to wzajemne wsparcie, które pojawia się w ramach współpracy między właścicielami firm, klientami i mieszkańcami, stanowiąc naturalną formę utrzymywania porządku w  okolicy. Howard Husock z Instytutu Manhattan w swojej wzruszającej laudacji wspomina głęboką znajomość rzeczy prezentowaną przez Jacobs: By właściwie zrozumieć Jane Jacobs, należy zacząć od powodów, dla których sprzeciwiała się rewitalizacji miast. Jej sprzeciw nie był motywowany wyłącznie względami estetycznymi czy planistycznymi, choć niewątpliwie wykazywała zainteresowanie stylistyką państwowego budownictwa, która ją raziła. Uważała, że typowe projekty kompleksów wysokościowców usytuowanych na placu albo w parku urągały zdrowemu rozsądkowi. Place, które nie są regularnie przemierzane przez ludzi – udających się do pracy, biblioteki czy

68

Bezpieczeństwo pracy i produktów: zadanie rynku czy Wielkiego Brata?

swoich mieszkań – mogą stać się miejscami równie niebezpiecznymi co długie korytarze w  wieżowcach. Brakuje tam dostrzeżonych przez Jacobs w starych dzielnicach sąsiedzkich oczu obserwujących ulicę. Osoby zamożne stać na dozorcę albo ochronę, jednak ci biedniejsi, jak wyjaśniła Jacobs, muszą polegać na samoorganizacji, którą umożliwiają starsze, niezaplanowane dzielnice.6

Mieszkańcy wielkich miast od razu zauważą słuszność analizy Jacobs. Kiedy „specjaliści” od planowania dzielą miasto na strefy, wyznaczając jedne obszary pod działalność komercyjną, a inne pod zabudowę mieszkalną, tworzą wielkie projekty budownicze i w sposób sztuczny wydzielają przestrzeń „publiczną”, niszczą właśnie te mechanizmy, które w sposób naturalny, choć niezamierzony, służą ochronie bezpieczeństwa publicznego. Czy niechęć lewicowych liberałów do działalności komercyjnej jest tak silna, że są oni gotowi zaakceptować większą liczbę morderstw i gwałtów, byle tylko bloki mieszkalne nie zostały splugawione sąsiedztwem sklepów mięsnych?

Śm i e rt e ln e konse k w encj e dobrych i n t encj i Często rząd narzuca przepisy bezpieczeństwa w oparciu o błędne informacje. Kiedy firmy ubezpieczeniowe i inne prywatne organizacje zdadzą sobie sprawę, że mimowolnie zachęcają swoich klientów do podejmowania ryzykownych zachowań, szybko rewidują swoją politykę (gdyby tego nie uczyniły, straciłyby klientów na rzecz konkurencji). Natomiast rządowi regulatorzy narzucający społeczeństwu niebezpieczne praktyki potrzebują o wiele więcej czasu na przyznanie się do błędu – o ile w ogóle to uczynią. I jeśli już swój błąd uznają, to tylko po to, by domagać się więcej pieniędzy pochodzących z podatków, dzięki czemu błąd ma się już nie powtórzyć. O ile zatem przedsiębiorstwa są karane za popełnianie błędów, rządowi regulatorzy zawdzięczają błędom biurokratów zwiększenie budżetu. Ten tragiczny fakt obrazuje historia regulacji dotyczących poduszek powietrznych. Z powodu domniemanych korzyści z zamontowanych poduszek powietrznych – mniejszych obrażeń w wyniku wypadków samochodowych – 11 lipca 1984 roku rząd federalny wprowadził wymóg, że Howard Husock, Jane Jacobs, 1916–2006: New York’s Indispensable Urban Iconoclast, City Journal, 27 kwietnia 2006, http://www.city-journal.org/html/eon200604-27hh.html (dostęp: 30 października 2015). 6

Śmiertelne konsekwencje dobrych intencji

69

Pl usy i m i n usy o bowi ązku za pi n a n ia pasó w Klasyczną ilustracją niezamierzonych konsekwencji jest – obok przepisów o poduszkach powietrznych – obowiązek zapinania pasów. Przede wszystkim, początkowe badania, które wskazywały na ogromne korzyści z pasów bezpieczeństwa, mogą wprowadzać w  błąd, ponieważ kierowcy, którzy dobrowolnie zapinają pasy, są na ogół bardziej ostrożni. Większość ekonomistów uważa, że w przypadku kierowania samochodem, podobnie jak w innych dziedzinach, decyzje podejmowane są na krańcu. Nakaz zapinania pasów bezpieczeństwa (a najpierw zakupu samochodu z zamontowanymi pasami) sprawia, że kierowcy jeżdżą bardziej brawurowo niż wtedy, gdy takiego nakazu nie ma. Choć trudno zaprzeczyć, że warto podczas wypadku mieć zapięte pasy – wystarczy spojrzeć na testy zderzeniowe z manekinami – to możliwe jest, że obowiązek zapinania pasów przyczynia się do wzrostu liczby wypadków. Sam Peltzman z  Uniwersytetu Chicagowskiego przeprowadził rozległe badania, z których wynika, że obowiązek zapinania pasów i inne regulacje dotyczące bezpieczeństwa samochodów niosą za sobą taki właśnie skutek. Peltzman szybko ustalił, że liczba ofiar śmiertelnych wśród osób podróżujących samochodami w zasadzie się nie zmieniła – wzrosła liczba wypadków, a spadła liczba ofiar śmiertelnych na jeden wypadek – jednak wzrosła całkowita liczba ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych, a to dlatego, że piesi i rowerzyści nie odnoszą żadnej korzyści z tego, iż wszyscy kierowcy są zmuszeni zapinać pasy. od 1989 roku wszystkie nowe samochody sprzedawane w Stanach Zjednoczonych muszą mieć albo poduszkę powietrzną po stronie kierowcy, albo automatyczne pasy bezpieczeństwa. W 1998 roku znowelizowano prawo i  wprowadzono wymóg montowania we wszystkich nowych modelach dwóch przednich poduszek powietrznych. Skutki były tragiczne. W wypadkach przy niskiej prędkości poduszki powietrzne zabijały drobne kobiety i  dzieci, które w  przeciwnym razie przeżyłyby. Najgorzej było w 1997 roku, kiedy bezpośrednio tym urządzeniom przypisano 53 ofiary śmiertelne. Czy Narodowa Administracja Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego (NHTSA) z  myślą o  drobnych kobietach i  dzieciach pozwoliła, by poduszki powietrzne były montowane opcjonalnie? Oczywiście nie. Rząd uważa, że o  wiele częściej przyczyniają się one do uratowania życia niż

70

Bezpieczeństwo pracy i produktów: zadanie rynku czy Wielkiego Brata?

Zrozu m ieć eko nom i ę Prawo niezamierzonych konsekwencji: Kiedy rząd próbuje rozwiązać jakiś problem, stosując przymus, nieuchronnie prowadzi to do pojawienia się nieprzewidzianych efektów ubocznych. Z tego powodu lekarstwo często okazuje się gorsze od choroby: •  świadczenia socjalne mogą prowadzić do zwiększenia się liczby nieślubnych dzieci i tym samym powodować wzrost ubóstwa i przestępczości; •  kontrola czynszów utrudnia ubogim znalezienie przyzwoitego mieszkania; •  przepisy nakazujące sprzedaż lekarstw w  opakowaniach zabezpieczonych przed niepożądanym otwarciem przez dzieci mogą przyczyniać się do tego, że osoby starsze trzymają tabletki w nieoznakowanych pojemnikach, czego skutkiem jest wzrost liczby przypadków przedawkowania; •  wprowadzenie godziny policyjnej może spowodować spadek wskaźnika drobnej przestępczości, ale wzrost liczby przestępstw z użyciem przemocy, ponieważ policjanci zostają rozproszeni, a  wielu potencjalnych świadków usuniętych z ulic nocą. jego odebrania (jak zobaczymy, istnieją pewne wątpliwości co do słuszności tej tezy). Dlatego wciąż każdy, kto chce kupić nowy samochód, musi też zapłacić za poduszki powietrzne (a jedna może kosztować nawet 500 dolarów). Aczkolwiek NHTSA w  swej wspaniałomyślności przewidziała procedurę, w  myśl której kierowcy mogą wypełnić wniosek o  wyjątkowe potraktowanie. Jeśli NHTSA taki wniosek uzna, wysyła pismo, z którym kierowca może udać się do dealera albo warsztatu, by zainstalowano w  jego pojeździe przycisk dezaktywujący poduszkę (nie można zgodnie z  prawem jej usunąć, ponieważ musi być ponownie włączona podczas podróży osób, których nie obejmuje ów wyjątek). W  tym miejscu sprawa poduszek powietrznych zdaje się być jedynie przykładem typowych zależności i  wyważania racji pomiędzy indywidualną wolnością, troską społeczeństwa o  bezpieczeństwo a  urzędniczą zawziętością. Powtarzana przez NHTSA teza, że poduszki powietrzne o wiele częściej przyczyniają się do uratowania życia niż jego odebrania, kolidowała z argumentem klasycznych liberałów, że każdy powinien mieć możliwość wybrania, czy chce je zamontować w  swoim pojeździe. Skoro poduszki powietrzne są dla większości ludzi dobre, to owa większość prawdopodobnie zdecyduje się na ich zamontowanie dobrowolnie.

Śmiertelne konsekwencje dobrych intencji

71

Ten pat w retorycznym sporze został przełamany, kiedy w 2005 roku ukazała się analiza Mary C. Meyer i Tremiki Finney z Uniwersytetu Georgii. Stwierdziły one, że nawet gdy weźmie się pod uwagę ogół społeczeństwa – a  nie tylko drobne kobiety i  małe dzieci – poduszki powietrzne okazują się szkodliwe i o wiele częściej powodują ofiary śmiertelne, niż im zapobiegają. Jeśli Meyer i Finney mają rację, to rząd zaniża istotnie liczbę ofiar śmiertelnych spowodowanych przez te urządzenia: Narodowa Administracja Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego (NHTSA) śledzi przypadki śmiertelne spowodowane przez poduszki powietrzne – na stronie NHTSA można znaleźć listę ofiar śmiertelnych wraz z  okolicznościami zgonu. Wszystkie te zdarzenia dotyczyły kolizji przy małej prędkości i dla żadnego z nich nie można wskazać innej przyczyny zgonu. Czy założenie, że poduszki powietrzne mogą zabijać ludzi tylko przy niskiej prędkości, ma sens? Czy nie jest bardziej prawdopodobne to, że poduszki powietrzne zabijają ludzi również przy wyższych prędkościach, jednak w takiej sytuacji jako przyczynę zgonu wskazuje się wypadek drogowy?7

Co jednak z  oficjalnymi statystykami, według których poduszki powietrzne uratowały tysiące istnień ludzkich? Czy Meyer i Finney oskarżają rząd o sfabrykowanie danych? Nie. Twierdzą jedynie, że w oficjalnych raportach stosuje się błędną metodę: analizując tylko dane z wypadków z ofiarami śmiertelnymi, badacz musi dojść do wniosku, że w ujęciu netto poduszki powietrzne ratują życie. Jednak Meyer i Finney zastosowały regresję statystyczną do danych na temat wszystkich wypadków (z ofiarami śmiertelnymi i bez). Dla tych szerszych danych okazało się, że poduszki powietrzne czynią więcej złego niż dobrego. Meyer i Finney przedstawiają analogię do leczenia radioterapią pacjentów chorych na raka: Radioterapia zwiększa prawdopodobieństwo przeżycia [pacjentów chorych na raka]. Jednocześnie radioterapia jest niebezpieczna i  w  rzeczywistości może powodować raka. Montowanie poduszek powietrznych we wszystkich samochodach w kraju i mierzenie ich skuteczności tylko dla grupy obejmującej ofiary śmiertelne przypomina skierowanie wszystkich ludzi na radioterapię i uwzględnienie Mary C. Meyer i Tremika Finney, Who Wants Airbags?, http://www.stat.colostate.edu/~meyer/airbags.htm (dostęp: 30 października 2015). 7

72

Bezpieczeństwo pracy i produktów: zadanie rynku czy Wielkiego Brata?

przy pomiarze jej efektywności tylko grupy chorych na raka. Co prawda w grupie chorych na raka radioterapia okaże się skuteczna, jednak ogólnie rzecz biorąc, wzrośnie liczba zgonów. Wygląda na to, że tak się właśnie przedstawia sytuacja w przypadku poduszek powietrznych. Poduszki ratują życie w  poważnych kolizjach. Z natury są one jednak niebezpieczne i stanowią zagrożenie dla osób znajdujących się w samochodzie. Nasze analizy pokazują, że w kolizjach przy niższej prędkości istnieje znacznie większe prawdopodobieństwo śmierci osoby znajdującej się w  pojeździe, kiedy zamontowana jest poduszka powietrzna, niż wtedy, gdy jej nie ma.8

Jak wyjaśniają autorki, konieczne są analizy wykonane przez innych badaczy, by jak najszybciej zweryfikować owe wnioski, dlatego że wkrótce za sprawą rządowych regulacji wszystkie pojazdy na drogach będą miały poduszki powietrzne, przez co o wiele trudniejsza będzie statystyczna ocena tego, czy są bezpieczne (albo niebezpieczne). W swojej klasycznej pracy O wolności John Stuart Mill stwierdził, że prawo powinno dawać ludziom swobodę przedstawiania argumentów za każdym stanowiskiem, nawet za tym uznawanym za najbardziej błędne i naganne. To ochroni społeczeństwo przed uzależnieniem się od popularnego, choć nieprawdziwego przekonania. Na tej samej zasadzie ludzie i firmy powinny mieć swobodę eksperymentowania z  różnymi podejściami do kwestii bezpieczeństwa, również z takimi, które w oczach większości są absurdalne. Zawsze bowiem istnieje możliwość, że eksperci i większość są w błędzie.

W  bi blioteczce ka pita listy Milton i Rose Friedman, Wolny wybór, tłum. Jacek Kwaśniewski i Ireneusz Jakubczak, Sosnowiec 2006. Jane Jacobs, Śmierć i  życie wielkich miast Ameryki, tłum. Łukasz Mojsak i Anna Wójcik, Warszawa 2014.

8

Tamże.

Rozdział 8. Spł ac a n i e d ługów Czy wiesz, że... •  deficyt nie jest przyczyną inflacji? •  deficyt nie stymuluje gospodarki? •  cięcia podatków nie są przyczyną deficytu? •  Bill Clinton w rzeczywistości nie zrównoważył budżetu? *****

Politycy uwielbiają wydawać pieniądze. Mimo wielkich wpływów z podatków i  z  kontroli nad prasą drukarską często potrzebują oni dodatkowych funduszy, by zapłacić za swoje ulubione programy. W takiej sytuacji mogą oni – podobnie jak osoby prywatne i  firmy – pożyczyć pieniądze. Rząd może na przykład wyemitować (sprzedać) trzydziestoletnią obligację skarbową, która upoważnia okaziciela do otrzymania za trzydzieści lat określonej kwoty pieniędzy od Departamentu Skarbu (posiadacz obligacji może również odcinać od niej kupony, by otrzymywać od Skarbu okresowe płatności odsetkowe). Kiedy rząd sprzedaje obligację, otrzymuje pieniądze, ale „popada w długi” i obciąża swoje przyszłe wpływy dodatkowym zobowiązaniem. Chociaż zasady są takie same w przypadku rządu jak w przypadku osoby prywatnej albo spółki, to z powodu szokująco wielkich kwot narosło wokół problemu deficytu budżetowego sporo błędów i mitów.

De f ic y t n i e j e st pr z ycz y ną i n f l acj i Deficyt budżetowy sam w  sobie nie ma żadnego wpływu na ogólny poziom cen. Jeśli deficyt wynosi 300 miliardów dolarów, to owszem, rząd może wydać o  300 miliardów dolarów więcej na dobra i  usługi, a  ich sprzedawcy będą skłonni podnieść ceny z powodu wzmożonego popytu. Skąd jednak pochodzi te 300 miliardów dolarów? Rząd wyssał je z sektora prywatnego, co oznacza, że gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa mają o 300 miliardów dolarów mniej do wydania. W wyniku zapożyczania się przez rząd mogą wzrosnąć niektóre ceny, jednak samo w sobie nie może to wywołać powszechnej inflacji.

74

Spłacanie długów

D e f i c y t w y p y c h a p r y wa t n e i n w e s t y c j e Chociaż deficyt budżetowy nie powoduje inflacji, to i tak jest szkodliwy, ponieważ prowadzi do wzrostu stóp procentowych i  „wypychania” prywatnych inwestycji. Kiedy ktoś zaoszczędzone przez siebie pieniądze przeznacza na zakup obligacji skarbowej, to nie może ich przeznaczyć na kupienie obligacji korporacyjnej, wyemitowanej na przykład przez firmę Xerox. Aby zebrać pieniądze na prace badawczo-rozwojowe, Xerox musi teraz oferować wyższe stopy zwrotu (tyczy się to również innych przedsiębiorstw), ponieważ w istocie konkuruje z Departamentem Skarbu o rzadkie oszczędności gospodarstw domowych. Ta i inne firmy prywatne dokonają ogólnie mniej inwestycji, ponieważ fundusze zostają wyssane w celu zaspokojenia potrzeb pożyczkowych rządu. Od czasów administracji Reagana wielu lewicowców ostrzega przed niebezpieczeństwami deficytu budżetowego. Jednak nie zawsze tak było. W  czasie rozkwitu keynesizmu w  latach pięćdziesiątych i  sześćdziesiątych inteligencja uważała olbrzymi deficyt za wspaniały sposób na wsparcie „zagregowanego popytu” w  czasie recesji. Rządowi nadzorcy myśleli, że w ten sposób uda im się odpalić silnik niedomagającej gospodarki, która rzekomo pogrążyłaby się w stagnacji, gdyby pozostawiono ją samej sobie. Gorzkie doświadczenia „stagflacji” (wysokiego bezrobocia i dwucyfrowej inflacji) w latach siedemdziesiątych przekonały większość ekonomistów o niedorzeczności recept wczesnego keynesizmu.

Podno sz e n i e p odat ków n i e ś w i a d cz y o odp ow i edz i a lności Lewicowo-liberalne media chętnie kibicują „dojrzałym” D ł ug a  deficyt i  „odpowiedzialnym” politykom, gdy ci podnoszą podatki Deficyt to „strumień”, ukazujący rzekomo w celu obniżenia dewielkość luki pomiędzy wydatkami ficytu. Z kolei tych polityków, a  wpływami w  danym okresie. Dług którzy chcą obniżać podatki jest statyczny – to „zasób”, który uka(a  są to najczęściej republizuje sumę nieuregulowanych zobokanie), przedstawia się jako wiązań w danej chwili. Nie oczekujmy niedojrzałych i krótkowzroczod dziennikarzy, by o tym wiedzieli. nych demagogów, chcących przypochlebić się społeczeństwu rozdawaniem pieniędzy.

Zrzucanie ciężarów na nasze wnuki?

75

Chociaż jednak deficyt budżetowy faktycznie stanowi problem, ponieważ dławi inwestycje przedsiębiorstw i  w  związku z  tym spowalnia wzrost gospodarczy, to rozwiązaniem nie są wcale podwyżki podatków (bo również prowadzą do spowolnienia wzrostu), lecz cięcia wydatków! Ilekroć rząd wydaje pieniądze, wysysa realne zasoby z sektora prywatnego (gdzie byłyby wykorzystane do zaspokojenia pragnień konsumentów) i przeznacza je na cele obrane przez polityków. Z tej perspektywy przestaje mieć znaczenie to, skąd w ogóle rząd wziął pieniądze: czy zebrał je w podatkach, czy pożyczył. Jeśli trzeba byłoby koniecznie wybierać między tymi metodami, to pożyczanie charakteryzuje się o wiele mniejszym przymusem i w mniejszym stopniu narusza prywatność, co wynika z tego, że kiedy ludzie dobrowolnie pożyczają pieniądze rządowi, wtedy skarbówka nie musi ich prześwietlać na wylot.

Zr z uca n i e ci ęża rów na na sze w n u k i? Krytycy cięć podatkowych chętnie sięgają po pewien chwyt retoryczny, polegający na przypominaniu społeczeństwu o  tym, że ciężar tych samolubnych decyzji będą musiały rzekomo ponieść przyszłe pokolenia. Tego rodzaju argumenty są (zazwyczaj) bezsensowne. Jeśli rząd oddaje podatnikom 100 miliardów dolarów i o taką samą kwotę zwiększa deficyt, to rzeczywiście dług publiczny (powiększony o odsetki) za pięćdziesiąt lat będzie o tyle wyższy. Większa część podatków płaconych przez młodych pracowników wchodzących w  dorosłość będzie marnowana na płatności odsetkowe od wyższego długu. Jednak trzeba wziąć pod uwagę inne zjawisko, które w pełni to równoważy: jeśli rząd zwiększa dzisiaj deficyt o 100 miliardów dolarów, to przyszłe pokolenia odziedziczą przez to więcej obligacji skarbowych. Komu bowiem Skarb będzie płacił (za pięćdziesiąt lat)? Otóż wnukom osób, które dzisiaj pożyczają rządowi pieniądze. Nie jest to sztuczka semantyczna ani księgowa. Czasem retoryka używana w dyskusji o cięciach podatkowych i deficycie budżetowym zarysowuje taką wizję świata, jakby politycy używali wehikułu czasu, by odebrać luksusy przyszłym pokoleniom, przez co dziś możemy je samolubnie skonsumować. Oczywiście jest to absurd: wszystko, co konsumujemy dzisiaj, musi zostać wyprodukowane przy użyciu bieżących zasobów. Mimo to deficyt budżetowy zubaża przyszłe pokolenia w sensie realnym, wysysając fundusze z sektora prywatnego i kierując je na realizację obietnic wyborczych. Deficyt – przez to, że prowadzi do spadku prywatnych inwestycji – sprawia, że przyszłe pokolenia odziedziczą mniejszy

76

Spłacanie długów

zasób ciągników, fabryk, narzędzi i  innego sprzętu. Tylko w  tym sensie deficyt budżetowy zubaża naszych nienarodzonych potomków.

Dorobek R eaga na Ulubiony przykład takich potępianych cięć podatkowych pochodzi z czasów Ronalda Reagana. W powszechnej opinii po objęciu urzędu Reagan wprowadził nieodpowiedzialne obniżki podatków dla bogatych. Z tego powodu rząd federalny pozbawiony został wpływów do budżetu, co doprowadziło do bezprecedensowo wysokich deficytów. Ponieważ tak dużo środków potrzeba było na obsługę długu pozostawionego przez Reagana, to jego następcom trudno było zwiększać wydatki federalne. Z tym popularnym opisem wydarzeń wiąże się jednak jeden problem: federalne wpływy z podatków wzrosły za Reagana z 599 miliardów dolarów w 1981 roku do 991 miliardów dolarów w 1989 roku. Przyczyna wysokich deficytów? Wydatki federalne rosły jeszcze szybciej od wpływów. Z pewnością można przedstawić argumenty przeciw polityce fiskalnej Ronalda Reagana, jednak za deficyty w latach osiemdziesiątych nie można winić cięć podatkowych.1 Całkowite wpływy i wydatki federalne w latach 1981–19891 Rok

Wpływy (w milionach dolarów)

Wydatki (w milionach dolarów)

1981

599 272

  678 241

1982

617 766

  745 743

1983

600 562

  808 364

1984

666 486

  851 853

1985

734 088

  946 396

1986

769 215

  990 430

1987

854 353

1 004 082

1988

909 303

1 064 455

1989

991 190

1 143 646

Federal Government – Receipts and Outlays: 1900 to 2003, United States Census Bureau, http://www2.census.gov/library/publications/2004/compendia/statab/123ed/ hist/hs-47.pdf (dostęp: 30 października 2015). 1 

77

Budżet Clintona

Budżet Clintona Bill Clinton w  przeciwieństwie do Reagana uosabiał współczesną lewicowo-liberalną ideę odpowiedzialnej polityki fiskalnej: podnosił podatki i (pozornie) zrównoważył budżet. Jednak również tutaj historia nie jest wcale taka prosta. Po pierwsze, w 1997 roku Clinton (przy wsparciu republikańskiej większości w Kongresie) obniżył podatek od zysków kapitałowych z 28 do 20 procent i wprowadził o  wiele szersze zwolnienia z podatku od zysków kapitałowych ze sprzedaży nieruchomości mieszkalnych. Po drugie, co istotniejsze, mimo że wyeliminowano oficjalny federalny deficyt budżetowy, to całkowity dług federalny rósł w każdym roku sprawowania urzędu przez Clintona. Ta niespójność była możliwa dzięki sztuczkom księgowym, których wykorzystanie w sektorze prywatnym skończyłoby się dla dyrektora finansowego więzieniem. Clintonowskie „nadwyżki” zdarzały się w latach, w których rząd miał większe wpływy od bieżących wydatków, więc w tych latach nie musiał zaciągać pożyczek. Skupiając się jednak na bieżących przepływach pieniężnych, pomijamy wiele rodzajów przyszłych zobowiązań, przez co nie mamy pełnego obrazu prawdziwej sytuacji finansowej rządu. Weźmy skrajny przykład: wyobraźmy sobie, że rząd dzisiaj zdecydował, iż w 2025 roku każdy, kto ukończy czterdzieści lat, będzie mógł pobierać świadczenia emerytalne. Taka zmiana miałaby ogromny wpływ na wypłacalność rządu, jednak według tradycyjnych metod nie wpływałaby na tegoroczny deficyt budżetowy. Podobnie przedstawiała się sytuacja z tamtymi nadwyżkami: chociaż zdarzyło się kilka nadwyżek budżetowych, to mimo to z każdym kolejnym rokiem sprawowania urzędu przez Clintona państwo było coraz bardziej zadłużone.2 Rządy Clintona: cztery oficjalne „nadwyżki” przy wciąż rosnącym całkowitym długu2 Rok

Wpływy pomniejszone o wydatki (w milionach dolarów)

Federalny dług brutto na koniec roku (w milionach dolarów)

1998

69 213

5 478 189

1999

125 563

5 605 523

2000

236 445

5 628 700

2001

127 299

5 769 881

Tamże oraz Federal Government – Outlays and Debt: 1940 to 2003, United States Census Bureau, http://www2.census.gov/library/publications/2004/compendia/ statab/123ed/hist/hs-49.pdf (dostęp: 30 października 2015). 2 

78

Spłacanie długów

Najważniejszą kwestią, jeśli chodzi o dług i deficyt, jest to, kto rozsądniej wyda nasze pieniądze: my czy rząd? Odpowiedzmy sobie na to pytanie, a zobaczymy, że najlepszą strategią w przypadku budżetu federalnego są cięcia wydatków i podatków.

R o z d z i a ł 9. Pi e n i ą dz i ba n kowość Czy wiesz, że... •  to kapitalizm, a nie państwo, stworzył pieniądz? •  to rząd, a nie chciwość, powoduje inflację? •  standard złota mógłby funkcjonować we współczesnej gospodarce? •  wolnorynkowe banki są bezpieczniejsze od tych regulowanych przez rząd? *****

Historia prawdziwa: 9 października 2003 roku wielki i  powszechnie znany producent wprowadził nową wersję jednego ze swoich najbardziej znanych wyrobów (którego dystrybucja na całym świecie wynosiła ponad 4,5 miliarda sztuk). Wielu mniejszych klientów uważało zmianę wyglądu za niepotrzebną, jednak producent tłumaczył ją tym, że wcześniejszy model miał wadliwe zabezpieczenia. Początkowo społeczeństwo rzuciło się na nowy produkt, jednak analitycy rynku szybko zwrócili uwagę na pewną osobliwość: nawet ci, którzy za nowy produkt oferowali najwięcej, szybko zaczynali być z niego niezadowoleni i w konsekwencji sprzedawali go albo oddawali w prezencie komuś innemu, czasami zaledwie kilka godzin po nabyciu. Miliony ludzi podawały go sobie dalej niczym niechciany prezent: członkom rodziny, przyjaciołom, a nawet nieznajomym, którzy też nie trzymali go zbyt długo. Najdziwniejsze jednak było to, że ci sami ludzie – jakby nakręceni – wkrótce wychodzili, by kupić go znowu i to w jeszcze większych ilościach, by potem szybko zmienić zdanie i się go znowu pozbyć. Nie opowiadam tutaj o zbiorowej histerii spowodowanej pojawieniem się jakiegoś efekciarskiego wynalazku, lecz o produkcie dobrze znanym: banknocie dwudziestodolarowym Departamentu Skarbu. Ponieważ wszyscy dorastaliśmy w gospodarce pieniężnej, to charakterystyczne dla niej praktyki nie wydają nam się dziwne. Jeśli jednak zastanowimy się nad naturą pieniądza, to stwierdzimy, że jest ona dość osobliwa. W swojej współczesnej formie pieniądz w rzeczywistości nie jest do niczego przydatny: nie można go zjeść, a portrety prezydentów na zielonych papierkach niezbyt

80

Pieniądz i bankowość

nadają się do tego, by ich użyć do wybudowania czegokolwiek. A mimo to ludzie, by zdobyć jak najwięcej forsy, rozbijają małżeństwa i mordują się. Niestety badania nad pieniądzem i dziedziną z nim związaną, czyli bankowością, przyciągają szarlatanów i dziwaków. Setki wpływowych autorów i teoretyków – nie wspominając o politykach – mamią społeczeństwo niewypowiedzianymi bogactwami, które mają się pojawić dzięki wprowadzeniu w życie ich szalonych projektów, i twierdzą, że nie ma w tym żadnego haczyka. W tym rozdziale zdemaskujemy niektóre z tych mitów i przedstawimy podstawową wiedzę o sferze pieniądza i bankowości.

Ba rt e r to ba r ba r z y ńst wo Lewicowcy i  moraliści rozkoszują się potępianiem pieniądza, jednak nie ulega wątpliwości, że to pieniądz umożliwił powstanie współczesnej cywilizacji. Świat bez pieniądza to nie utopia – to koszmar, w  którym większość ludzi żyjących obecnie na świecie zmarłaby z głodu. Pieniądz to niezwykle ważne narzędzie, które pomaga uporządkować niewyobrażalnie skomplikowany przepływ zasobów i produktów wokół kuli ziemskiej. Z tego powodu pieniądz jest równie istotny jak kalkulacje, które za sobą pociąga. Aby zrozumieć pożytek z  pieniądza, spróbujmy wyRo oseveltowska szko ła ży cia obrazić sobie życie bez niego. Rozważmy w  ramach prosteWszyscy słyszeli o  wielkim składzie go, choć pouczającego przyzłota w Fort Knox w stanie Kentucky. kładu sytuację dentysty. W goJednak większość ludzi nie wie, że spodarce pieniężnej sprzedaje zbudowano go, by przechowywać on profesjonalne usługi szerotam złoto, które rząd federalny zakiemu gronu klientów, których brał społeczeństwu siłą. To w  końcu łączy tylko ból zęba albo pooczywiste, że kiedy zabiera się cały trzeba założenia aparatu ortokrajowy zasób złota, to trzeba go dontycznego. Dentysta świadgdzieś umieścić! Ilość złota w  Fort czy swoje usługi w zamian za Knox była największa podczas drugiej pieniądze, a  następnie używa wojny światowej, kiedy to trzymano tych pieniędzy, by kupić rzetam podobno ponad 18 tysięcy ton czy, których potrzebuje: jabłzłota – czyli tyle, ile wystarczyłoby ka, swetry, płyty kompaktowe na stworzenie 90 Statui Wolności ze albo czyszczenie rynien raz do szczerego złota. roku.

Nikt nie wynalazł pieniądza

81

Gdyby nie pieniądz, dentysta nie mógłby w  ten sposób oddzielać aktów sprzedaży od aktów nabycia. Zamiast sprzedawać swoje usługi wszystkim tym, którzy dysponują odpowiednią liczbą banknotów, musiałby znaleźć te osoby z jabłkami, swetrami, płytami kompaktowymi czy chcące wykonać usługę czyszczenia, które akurat bolałby ząb. Poważnie ograniczałoby to zasięg wymiany. Ale jest jeszcze gorzej: nie wystarczy, by dentysta znalazł osobę, która miałaby odpowiednie w jego opinii swetry i zarazem chciałaby założyć sobie aparat ortodontyczny. Aby terapia była warta zachodu dentysty, pacjent musiałby być gotowy wymienić bardzo dużo swetrów. Obie strony mogłyby co prawda ustalić skomplikowany plan, według którego dentysta założyłby pacjentowi aparat, a w zamian za to otrzymywałby po kilkadziesiąt swetrów przez następne lata. Takie rozwiązanie byłoby jednak dość zawiłe, co oznacza, że zasięg wymiany byłby tym bardziej ograniczony. Dentysta mógłby przyjąć 144 swetry w zamian za leczenie kanałowe, planując wymianę nadwyżkowych swetrów na inne dobra i usługi. Wtedy jednak oprócz bycia dentystą stałby się również sprzedawcą swetrów, chociaż nie jest to jego powołanie ani się na tym nie zna. Jak pokazuje ten nieco surrealistyczny przykład, świat bez pieniądza byłby kaleki. Inaczej niż w istniejącym systemie podziału pracy, w ramach którego ludzie specjalizują się w określonych zawodach, dzięki czemu całkowity produkt jest większy, w świecie bez pieniądza każdy musiałby pozostawać w dużej mierze samowystarczalny. Wszyscy musielibyśmy uprawiać rośliny i hodować zwierzęta, by mieć dla siebie pożywienie, a także szyć sobie ubrania i tworzyć dla siebie narzędzia. W świecie bez pieniądza akty wymiany są oczywiście możliwe, jednak większość potencjalnie korzystnych z nich pozostałaby niezrealizowana z powodu problemów z ich koordynacją.

Nikt nie w y nalazł pieniądza Nikt nie wynalazł pieniądza, tak jak nikt nie wynalazł języka i nauki. Nie było żadnego światłego króla, który by dostrzegł niedogodności czystego barteru i nakazał swoim poddanym przyjęcie pojedynczego towaru mającego stanowić jedną stronę każdej transakcji. Przede wszystkim ktoś, kto dostrzegałby możliwość wykorzystania pieniądza, nie doświadczywszy jej wcześniej, musiałby być niespotykanym geniuszem. Ponadto człowiek, który w świecie barteru mówiłby o wprowadzeniu pieniądza, uznany zostałby za wariata. („Dlaczego zamiast oddawać wartościowe świnie

82

Pieniądz i bankowość

na konie, nie zaczniecie wykorzystywać w wymianie gładkich kamieni? Nie przejmujcie się tym, że oni ich nie chcą, ktoś inny odda wam za nie swoje konie! Dajcie spokój, gdybyśmy tylko wszyscy się zgodzili, że te bezużyteczne kamienie są wartościowe, to nasza sytuacja by się znacząco poprawiła!”) Z „państwową” teorią pochodzenia pieniądza wiąże się jeszcze inny problem: nie istnieje żaden historyczny dowód na istnienie takiego światłego władcy, choć dysponujemy obszernymi świadectwami, że starożytne cywilizacje używały pieniądza. Rozwój pieniądza, tak jak gospodarki kapitalistycznej, był niezamierzonym, choć Za ten sweter dam dwie kromki: jednocześnie wyjątkowo forp r zed m ioty uży wa ne tunnym efektem ubocznym w   p r zeszłości ja ko pien iądz (serendypność) samolubnych chleb zachowań kupców. Carl Menger, założyciel austriackiej papierosy szkoły ekonomii, przedstawił muszle pod koniec XIX wieku przeczerwona ochra konujący zarys tego, w  jaki sól sposób pieniądz musiał się rum rozwinąć. Wpierw ów badacz zauważył, że nawet w  systeżelazne gwoździe mie czystego barteru niektóre zęby kaszalota przedmioty są bardziej zbywalne – bardziej „płynne” – od innych. Na przykład rolnik chcący sprzedać swoje krowy znajdzie więcej kupców niż producent, który chciałby wymienić swój nowy teleskop na kilka kurczaków i  masło. Z  powodu tych różnic handlarze posiadający wyjątkowo niezbywalne („niepłynne”) przedmioty mogą nie znaleźć na nie takich chętnych, którzy jednocześnie mieliby na wymianę przedmioty, które ci pierwsi chcieliby nabyć. Całkiem niezłym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest, jak argumentował Menger, wymienienie słabo zbywalnych przedmiotów za rzeczy, które są bardziej zbywalne – w nadziei, że uda się nowo nabyte rzeczy wymienić na towary, których się poszukuje. Powróćmy do naszego przykładu: właściciel teleskopu mógłby sprzedać go kowalowi za narzędzia, które później wymieniłby z rolnikiem na kurczaki i masło. Menger wskazywał, że ten proces będzie się stopniowo kumulować. Te przedmioty, na które początkowo był duży rynek nawet w  czystym barterze, staną się jeszcze bardziej płynne, w miarę jak coraz więcej osób

Jesteśmy z rządu i jesteśmy tu po to, by wam pomóc

83

Wsp a r te a uto rytetem r ząd u Sta n ów Zjed noczo n y ch? Dyskutując o różnicach pomiędzy standardem złota i walutą dekretową, ludzie często podnoszą, że dolary amerykańskie są obecnie „gwarantowane” przez sam rząd. Ściśle rzecz ujmując, jest to nonsens – przy standardzie dekretowym nic nie gwarantuje pieniądza papierowego. Zielone kawałki papieru w naszych portfelach nie reprezentują żadnego zobowiązania rządu Stanów Zjednoczonych. Co więcej, rząd w rzeczywistości nie określa siły nabywczej pieniądza, chyba że w tym sensie, iż kontroluje ilość dolarów, a chęć utrzymywania sald gotówkowych przez ludzi jest w miarę stabilna. Gdyby jednak ludzie na całym świecie nagle uznali, że portrety byłych prezydentów są tak szkaradne, iż nie warto ich ze sobą nosić, to ceny (wyrażone w  dolarach amerykańskich) osiągnęłyby kosmiczny poziom, a rząd nie miałby nad tym żadnej kontroli. W ostatecznym rozrachunku to siły podaży i popytu ustalają ceny, nawet na zmonopolizowanym rynku. będzie je akceptować w wymianie, dlatego że są one akceptowane również przez innych ludzi. W końcu jedno albo dwa dobra prześcigną wszystkie inne pod względem akceptowalności w wymianie i staną się pieniądzem. W miarę rozwoju kapitalizmu rolę tę zaczynały pełnić metale szlachetne, choć w  przeszłości pełniły ją przeróżne towary. Co jednak istotne, pieniądz pojawił się na rynku spontanicznie, a  wszystkie pierwotne formy pieniądza były użytecznymi towarami, które wcześniej ceniono z powodu ich wewnętrznych własności.

Je st e śm y z r zą du i j e st e śm y t u p o to, b y wa m p o m ó c Oczywiście królowie i  inni władcy nie mogli tego tak zostawić i  zawsze szukali sposobu, by wmieszać się w  sferę pieniądza. Pod pozorem zapobiegania oszustwom i zapewniania standardów rządy w ogromnym stopniu zmonopolizowały kontrolę nad podażą pieniądza. Wcześniej jednak produkcja i dystrybucja pieniądza odbywała się na rynku – podobnie jak obecnie na rynku i bez państwowego zarządu odbywa się produkcja i dystrybucja samochodów. Przejście od pieniądza towarowego, jak złoto i srebro, do „walut dekretowych” opartych na kawałkach papieru, które same w sobie są bezużyteczne, było procesem powolnym. W Stanach Zjednoczonych dolar

84

Pieniądz i bankowość

początkowo był wymienialny na określone wagowo ilości złota lub srebra. To właśnie dlatego społeczeństwo pierwotnie akceptowało banknoty – były to zasadniczo kwity, które można było wymienić na „prawdziwe” pieniądze. Z  czasem ludzie przywykli do tego, by za pieniądz uważać papier, i  kiedy w  1933 roku Franklin Delano Roosevelt wycofał się ze zobowiązań umownych rządu, nie wybuchła żadna rewolucja. W 1971 roku Richard Nixon w końcu zerwał ostatnie formalne ogniwo łączące dolara amerykańskiego ze złotem, przez co nawet zagraniczne banki centralne (nie mówiąc już o obywatelach Stanów Zjednoczonych) nie mogły już wymieniać papierowych dolarów na dobro, które jest faktycznie użyteczne.

D r u k o wa n i e p i e n i ę d z y p o w o d u j e w z r o s t c e n Większość intelektualistów patrzy z góry na „hołdowników złota”, uważając ich za reakcyjnych neandertalczyków, którzy nie rozumieją, na czym polega „postęp”. Standard złota krytykuje się z powodu jego rzekomej absurdalności: po co zatrudniać ludzi i  kupować maszyny, by wydobywać złoto z kopalni, skoro później zakopuje się je z powrotem w bankowym skarbcu? Czyż o wiele rozsądniejszy nie jest system „udawanego” pieniądza – system, w  którym w  obiegu byłoby więcej dolarów niż złota na ich pokrycie przez rząd, albo jeszcze lepiej, w którym dolar nie byłby z niczym powiązany? Ci czciciele nowoczesnej Zrozu m ieć ekon om i ę nauki nie dostrzegają jednak tego, że standard złota naPieniądz dekretowy: Środek wymiarzuca politykom odpowieny (zazwyczaj pieniądz papierowy), dzialność. Kiedy państwo którego wartość bierze się z dekretu jest prawnie zobowiązane do rządu. W przeciwieństwie do pieniąprzekazania określonej ilodza towarowego albo reprezentaści złota każdej osobie, która tywnego nie jest on oparty na wartowręcza mu banknoty, to nie ściowym towarze jak złoto lub srebro może ich tworzyć do woli. i nie ma pokrycia w specjalnej rezerAby kreować nowe dolary wie. Pieniądz dekretowy zachowuje w  systemie pieniądza dekreswoją wartość dopóty, dopóki jego towego, trzeba ponieść tylko posiadacze uważają, że uda im się koszt materiałów i  druku. w przyszłości znaleźć partnera, który A  każdy prywatny fałszerz przyjąłby go w wymianie.

Podstawy bankowości

85

może zaświadczyć, że koszt atramentu i  papieru świetnie się zwraca w postaci świeżutkich banknotów studolarowych. Ryzykowny pomysł, by pozwolić politykom bawić się prasą drukarską, przyniósł, jak się można było spodziewać, opłakane skutki również w Stanach Zjednoczonych, chociaż nie miały one z pieniądzem dekretowym aż tak złych doświadczeń jak inne kraje. Milton Friedman zauważa: Ceny w Stanach Zjednoczonych w 1990 r. były 15-krotnie wyższe niż w 1891 r.; w Wielkiej Brytanii – 50-krotnie. […] Tempo inflacji podczas pierwszej połowy omawianego stulecia (lata 1891–1940) wynosiło średnio 1 procent rocznie w  Stanach Zjednoczonych i 1,6 procent w Wielkiej Brytanii. Podczas drugiej połowy stulecia zwiększyło się ono 4-krotnie, osiągając przeciętny poziom 4 procent w USA i 6,4 procent w Zjednoczonym Królestwie.1

Rząd zawsze chętnie przerzuca winę za inflację na kogoś innego – najlepszymi kozłami ofiarnymi są związki zawodowe, chciwi przedsiębiorcy i arabscy potentaci naftowi. Jednak grupy te mogą podnieść co najwyżej określone ceny, a  nie ceny ogółem. Kiedy Amerykanie muszą wydawać więcej na paliwo, to zostaje im mniej pieniędzy na hamburgery i trampki. Aby wzrósł ogólny poziom cen, państwo musi dodrukować pieniądz. Friedman i inni ekonomiści, badając przypadki Brazylii, Niemiec w dwudziestoleciu międzywojennym czy Rosji sowieckiej, zauważyli, że inflacja cenowa jest zawsze i wszędzie zjawiskiem pieniężnym.

P o d s t aw y b a n k o w o ś c i Choć bankowość jest tematem skomplikowanym, a  nawet przytłaczającym, to jej podstawy są proste. Banki pełnią dwie podstawowe funkcje. Po pierwsze, są domami składowymi. Zamiast trzymać stosy (złotych albo papierowych) pieniędzy, pozwalając im poniewierać się po domu, większość ludzi woli przechowywać je w  bezpiecznym skarbcu bankowym. Po drugie – i  jest to bardziej subtelna funkcja – banki działają jako pośrednicy kredytowi pomiędzy pożyczkodawcami i pożyczkobiorcami. Milton Friedman, Intrygujący pieniądz. Z historii systemów monetarnych, tłum. Krzysztof Szlichciński, Łódź 1994, s. 206 [poprawiono oczywisty błąd interpunkcyjny – przyp. JL]. 1

86

Pieniądz i bankowość

H i peri nflacja, czy li ja k n a k ło n ić l udzi do pop a rcia H itlera Amerykanie są zaniepokojeni, kiedy ceny w danym roku rosną o ponad 4 procent, i zbulwersowani, kiedy wzrost cen jest dwucyfrowy. W Niemczech w dwudziestoleciu międzywojennym indeks cen hurtowych wzrósł ze 100,6 w  lipcu 1922 roku do 194 tysięcy w  lipcu 1923 roku – stopa inflacji była szokująca i przekraczała 190 tysięcy procent. W listopadzie 1923 roku indeks cen był niedorzecznie wysoki i  wynosił 726 miliardy – a  zatem stopa inflacji wyniosła około 4300 procent miesięcznie. Pod koniec 1923 roku 150 firm drukarskich dysponujących dwoma tysiącami pras produkowało bez ustanku nowe papierowe pieniądze. Pracownicy otrzymywali wypłaty trzy razy dziennie, a  ich żony od razu pakowały otrzymane pieniądze do walizek albo, według niektórych świadectw, na taczki i pospiesznie ruszały, by wymienić je na jakikolwiek towar, który udało im się znaleźć.a1 a  The Nightmare German Inflation, USAGOLD, http://www.usagold.com/germannightmare. html (dostęp: 30 października 2015).

W  obecnym systemie rezerwy cząstkowej, w  którym banki mogą udzielać pożyczek na kwoty przekraczające ilość pieniądza zdeponowanego w ich skarbcach, granica rozdzielająca te dwie funkcje jest zamazana. Większość ludzi otrzymuje odsetki również z rachunków bieżących – bank płaci za przechowywanie w nim pieniędzy, które w teorii jego klient może w każdej chwili wydać. Z  kolei w  systemie rezerwy stuprocentowej te dwie funkcje byłyby wyraźnie rozdzielone. Gdyby deponent chciał wypisywać czeki na swoje fundusze, otworzyłby rachunek bieżący i  musiałby za strzeżenie jego aktywów przekazywać bankowi niewielką opłatę. Gdyby natomiast deponent chciał zarabiać odsetki, otworzyłby prawdziwy rachunek oszczędnościowy i nie mógłby ruszyć pieniędzy przez określony w umowie okres. Pieniądze znajdujące się na rachunku oszczędnościowym nie byłyby jego, gdyż zostałyby przekazane na rachunki bieżące nabywców nieruchomości i innych osób, którym bank udzielił pożyczek (po wyższej stopie procentowej). Bankowość stosująca takie procedury wciąż byłaby opłacalnym przedsięwzięciem, nawet gdyby rachunki bieżące wszystkich klientów miały stuprocentowe pokrycie w pieniądzach znajdujących się w skarbcu.

„Dzika” bankowość

87

„ D z i k a” b a n k o w o ś ć W latach 1837–1861 rząd pozostawił regulowanie bankowości poszczególnym stanom. Często uznaje się, że ten okres wolnej bankowości przyniósł potężną zawieruchę, podczas której rzekomo każdy mógł otworzyć bank i emitować walutę, co było podobno równie proste jak otwarcie restauracji i serwowanie jedzenia. Częste wówczas upadki banków i paniki finansowe mają jakoby dowodzić tego, że nieregulowana bankowość jest szaleństwem. Jak to zwykle bywa z  historycznymi uzasadnieniami państwowego interwencjonizmu, jest to w dużej mierze mit. Po pierwsze, w epoce tak zwanej wolnej bankowości niewiele było leseferyzmu – rządy stanowe wprowadzały liczne regulacje, które mogą odpowiadać za opisywane problemy. Po drugie, nie wiadomo, dlaczego dziewiętnastowieczne paniki miałyby być gorsze od wielkiego kryzysu albo nieokiełznanej dwudziestowiecznej inflacji. W jaki sposób regulacje stanowe mogły przyczynić się do wzrostu niestabilności systemu bankowego? W  taki, że – jak zauważają ekonomiści George A. Selgin i  Lawrence H. White – „wymagały od banków zabezpieczania swoich banknotów określonymi aktywami (zazwyczaj obligacjami rządu stanowego) złożonymi u władz stanowych”2. Dlaczego miało to znaczenie? Ponieważ późniejsze „nagromadzenie się przypadków upadłości »wolnych banków« było zasadniczo spowodowane spadkiem cen utrzymywanych przez nie obligacji stanowych, co mogłoby sugerować, że to wymogi posiadania zabezpieczenia w obligacjach przyczyniły się do przeładowania portfeli banków obligacjami stanowymi”3. Innymi słowy, to regulacje państwowe odpowiadały w  rzeczywistości za destabilizację w systemie bankowym. Musimy sobie zadać bardziej ogólne pytanie: dlaczego runy na bank są możliwe? Oczywiście w systemie stuprocentowej rezerwy banki nie mogłyby w taki sposób upadać. Inwestorzy nie martwiliby się o to, czy odzyskają swoje pieniądze, podobnie jak klienci pralni chemicznych nie mają ataków lęku i nie pędzą, by odebrać swoją garderobę. Państwo, chroniąc swoimi zarządzeniami banki przed koniecznością wypełniania zobowiązań umownych, zachęca je do lekkomyślności (doskonałym przykładem – choć pochodzącym z okresu późniejszego od epoki tak zwanej wolnej George A. Selgin i Lawrence H. White, How Would the Invisible Hand Handle Money?, „Journal of Economic Literature”, vol. 32, no. 4, grudzień 1994, s. 1731. 3 Tamże. 2

88

Pieniądz i bankowość

bankowości – są wprowadzone przez Roosevelta „wakacje bankowe”: zamknięcie banków na kilka dni, by „uspokoić” runy). Regulacje stanowe, które ograniczały bankowość oddziałową, ułatwiały funkcjonowanie nieuczciwym organizacjom. Uniemożliwiając renomowanym i  solidnym bankom rozszerzenie działalności, rządy stanowe doprowadziły do tego, że mieszkańcy obszarów wiejskich mieli mniejszy wybór i często musieli korzystać z usług mniej stabilnych banków. Paradoksalnie to właśnie runy na banki i „paniki” były mechanizmami zapewniającymi uczciwość banków. Gdyby Joe Smith otworzył bank na prawdziwie konkurencyjnym rynku, to nie mógłby zmusić żadnego klienta do utrzymywania jego banknotów ani żadnego handlarza do akceptowania ich w swoim sklepie. Chcąc przekonać ludzi do tego, by przyjmowali jego banknoty, Joe Smith musiałby zobowiązać się do tego, że będzie je wymieniał na określoną ilość złota (albo innego wartościowego towaru). Zakładając jednak, że Smithowi udało się już rozpocząć działalność, to co może powstrzymać go (i  innych prywatnych bankierów) przed drukowaniem większej liczby banknotów, niż jest w rzeczywistości w stanie wymienić? Jakimś rozwiązaniem jest zawierzenie rządowym regulatorom, że stworzą uczciwy system i będą nim odpowiedzialnie kierować. Innym, mniej naiwnym pomysłem jest pozwolenie, by banki, które nie dotrzymały obietnic złożonych swoim klientom, wypadały z  interesu. Bankierzy są dorosłymi ludźmi, jakoś to zniosą. Jeśli bankierzy przekonają się, że poniosą odpowiedzialność za swoje decyzje, to będą postępować ostrożniej ze swoimi funduszami. Bank, który jest „za duży, by upaść” – który dostanie w ramach pomocy państwowej miliardy dolarów, jeśli jego inwestycje nie wypalą – to bank, który podejmuje za duże ryzyko.

W biblioteczce kapitalisty Milton Friedman, Intrygujący pieniądz. Z historii systemów monetarnych, tłum. Krzysztof Szlichciński, Łódź 1994. Murray N. Rothbard, Złoto, banki, ludzie – krótka historia pieniądza, tłum. Witold Falkowski, Warszawa 2004. Vera C. Smith, The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, New York 1990.

Roz d z i a ł 10 . Kłopot y ze wzrostem Czy wiesz, że... •  cykl koniunkturalny jest rezultatem działania państwa, a nie wolnego rynku? •  polityka Herberta Hoovera wcale nie była leseferystyczna? •  Franklin Delano Roosevelt doprowadził do pogorszenia sytuacji w czasie wielkiego kryzysu? •  sowiecki „wzrost” był fałszywy i jałowy? *****

Prawdopodobnie największym mitem leżącym u podstaw społecznego poparcia dla państwowego regulowania gospodarki jest to, że do wielkiego kryzysu (zwanego też wielką depresją) doprowadził czysty kapitalizm. Powszechny jest pogląd – ciągle rozpowszechniany w  zatwierdzanych przez państwo podręcznikach do historii – że lata dwudzieste były epoką niepohamowanego leseferyzmu. Szaleńczy wzrost skali wykorzystania dźwigni na giełdzie spowodował, a przynajmniej zaostrzył, krach w czarny piątek. Konsumenci z obawy przed rosnącym bezrobociem ograniczali swoje wydatki, przez co firmy doświadczały spadku sprzedaży i musiały zwalniać pracowników. Rynek znalazł się w błędnym kole i coraz trudniej było mu samemu wydobyć się z tarapatów. Tylko światłemu przywództwu Franklina Roosevelta i wybuchowi drugiej wojny światowej zawdzięczamy to, że Stany Zjednoczone wydostały się z dołka, do którego wepchnął je wolny rynek. Klasyczne przedstawienie rzekomych okropności nieograniczonego kapitalizmu można znaleźć w Gronach gniewu Johna Steinbecka, gdzie uczciwy i przymierający głodem lud bezradnie przygląda się, jak pomarańcze są celowo polewane naftą, co ma na celu ograniczenie ich podaży i podniesienie ich cen. Nie powinno was zdziwić to, że ta oficjalna historyjka jest w każdym calu fałszywa. Po pierwsze, to Rezerwa Federalna – a nie czysty kapitalizm – wywołała wielki kryzys. Po drugie, rząd swoje błędne działania podejmował w latach dwudziestych, z pewnością dalekich od leseferyzmu. Po trzecie, Nowy Ład tylko pogorszył sytuację w  czasie wielkiego kryzysu

90

Kłopoty ze wzrostem

(pytanie naprowadzające: kto, jak wam się wydaje, nakazał celowe niszczenie zbiorów?). I po czwarte, dzięki wojnom kraje nie stają się bogatsze. W  tym rozdziale omówimy każdy z  tych punktów, a  także inne błędy dotyczące wzrostu gospodarczego.

C y k l k o n i u n k t u r a l n y z aw d z i ę c z a m y pa ń s t w u Każdego roku niektóre przedsięwzięcia rozwijają się, a  inne upadają. Na rynku normalne jest to, że skuteczni przedsiębiorcy nagradzani są zyskami i  mogą rozwijać swoje firmy, a  nieskuteczni karani są stratami i w końcu bankrutują. Inaczej jest w przypadku cyklu koniunkturalnego, o którym mówimy, gdy mamy na myśli okresową poprawę lub pogorszenie się kondycji całej gospodarki. Pytamy wtedy nie o to, dlaczego niektóre firmy muszą zwolnić pracowników i ograniczyć skalę swojej działalności, a o to, dlaczego większość firm uświadamia sobie, że ich wcześniejsze prognozy były nadmiernie optymistyczne. Teoretycy marksizmu, a także laicy utrzymują, że cykl koniunkturalny jest naturalną konsekwencją kapitalizmu. Ale gdyby tak było, to skąd brałyby się różnice występujące między pojedynczymi cyklami boomów i  załamań gospodarczych? Skoro depresje są skutkiem działania wolnego rynku, to dlaczego najgorsza zdarzyła się w  latach trzydziestych XX wieku, a  nie na przykład w  latach pięćdziesiątych lub osiemdziesiątych XIX wieku? Z pewnością amerykańska gospodarka w tym wcześniejszym okresie była równie „dzika”. Według innego poglądu cykl koniunkturalny jest skutkiem interwencji państwa w  system pieniężny i  bankowy. Do tej szerokiej kategorii wyjaśnień można zaliczyć teorię monetarystyczną, której zwolennikiem był Milton Friedman, i teorię austriacką, rozwiniętą przez Ludwiga von Misesa i Friedricha Augusta von Hayeka. Choć książka ta nie jest odpowiednim miejscem na ocenę mocnych i słabych punktów tych konkurencyjnych wyjaśnień, to krótkie ich podsumowanie pomoże wesprzeć tezę, że za wielki kryzys (i  ogólnie za cykl koniunkturalny) nie można winić wolnego rynku. Według monetarystów (których wyjaśnienie w formie przystępnej dla laików przedstawił Friedman w książce Kapitalizm i wolność) państwo powinno pilnować powolnego i  stałego wzrostu podaży pieniądza. Gdyby podaż pieniądza rosła w przewidywalnym tempie, rynki finansowe zachowałyby spokój, a  realny produkt rósłby bardziej płynnie i  stabilnie.

Cykl koniunkturalny zawdzięczamy państwu

91

Jednak polityka Rezerwy Federalnej stała w sprzeczności z tym poglądem. Przez trzyletni okres paniki po wielkim krachu w 1929 roku Fed zmniejszył podaż pieniądza o blisko jedną trzecią! Zatem według monetarystów nie powinniśmy się dziwić, że było to najgłębsze i najbardziej długotrwałe załamanie koniunktury w historii Stanów Zjednoczonych.

Związek Sowiecki: „głod em nad pozio my w ylatuj” Technologiczne zaawansowanie niektórych elementów wyposażenia w przemyśle Rosji, które często uderza przypadkowego obserwatora i jest powszechnie uważane za dowód sukcesu, ma niewielkie znaczenie dla odpowiedzi na nasze centralne pytanie [o efektywność ekonomiczną]. To, czy nowa fabryka okazuje się użytecznym, powiększającym produkcję ogniwem w całej strukturze przemysłu, zależy nie tylko od uwarunkowań technologicznych, ale także – w większym nawet stopniu – od ogólnej sytuacji ekonomicznej. Najlepsza choćby fabryka ciągników może nie być aktywem produkcyjnym, dokonana zaś w nią inwestycja kapitałowa może się okazać czystą stratą, jeśli praca zastępowana przez ciągniki jest tańsza od materiałów i pracy potrzebnych do produkcji tychże ciągników wraz z kosztami odsetkowymi. 1

Friedrich Hayek [1935]a

a  Friedrich Hayek, Rachunek socjalistyczny II: stan dyskusji, tłum. Grzegorz Łuczkiewicz, [w:] Indywidualizm i porządek ekonomiczny, Kraków 1998, s. 168–169.

Z kolei austriacka teoria cyklu gospodarczego wskazuje, że przyczyną jest samo istnienie bankowości centralnej i  władz monetarnych. Wielu austriaków uważa, iż na prawdziwie wolnym rynku pieniądzem byłby któryś z  twardych surowców jak złoto lub srebro, a  banki utrzymywałyby stuprocentowe rezerwy. Jednak dzięki państwowym przywilejom – a  w  szczególności utworzeniu Fedu – krajowe banki właściwie zapoczątkowały wielki kartel, który może zwiększać oficjalną podaż pieniądza szybciej, niż rosną rezerwy, jakie banki utrzymują w  swoich skarbcach. Krótko mówiąc, według teorii austriackiej boom w latach dwudziestych był w  dużej mierze iluzoryczny, spowodował go fikcyjny kredyt niepoparty realnymi oszczędnościami i inwestycjami koniecznymi do zrealizowania wszystkich planów biznesowych. W  pewnym momencie musiało nastąpić zderzenie z rzeczywistością – krach i załamanie – a gospodarka potrzebowała czasu na likwidację „chybionych inwestycji”, rozpoczętych

92

Kłopoty ze wzrostem

w czasie sztucznej koniunktury. Rozwiązania wprowadzone w życie przez Roosevelta tylko wydłużyły i  skrępowały proces dostosowawczy, w  ramach którego siła robocza i inne zasoby są rozmieszczane zgodnie z ich najlepszym użytkiem. Ta osobista anegdota wspaniale ilustruje oczywisty fałsz tradycyjnej interpretacji tamtych wydarzeń. Jeden z  moich studentów podczas pobytu na stażu w  Waszyngtonie udał się na zwiedzanie budynku Rezerwy Federalnej. Na miejscu zauważył listę z najważniejszymi wydarzeniami w  historii Fedu. Znalazły się na niej: ustawa o  Rezerwie Federalnej z 1913 roku, oficjalne rozpoczęcie działania systemu w 1914 roku, a także daty wybuchu wojen światowych i  okresy urzędowania kolejnych przewodniczących. Co zaskakujące, na osi czasu nie zaznaczono wielkiego kryzysu. Zdumiony student zapytał o to przewodnika, a ten mu odpowiedział, że widocznie nie było to ważne wydarzenie w opinii tych, którzy tworzyli listę. Kiedy ktoś zapewnia nas, że potrzebujemy państwowego nadzoru, by zapobiegać kolejnym kryzysom, powinniśmy się go cynicznie zapytać, dlaczego Rezerwa Federalna nie zapobiegła temu pierwszemu, skoro działała wówczas już od piętnastu lat.

„Post ęp ow y” H er bert Hoov er Aby można było oficjalnie uświęcić Roosevelta, należało obwołać wcześniejszego prezydenta – Herberta Hoovera – bezczynnym reakcjonistą, który unikał ingerowania w  wolny rynek nawet po nadejściu wielkiego kryzysu. Tego właśnie uczy się większość Amerykanów. Jest to jednak kompletna bzdura. Rząd nie tylko swoją błędną polityką pieniężną

Zrozu m ieć h isto ri ę gospoda rczą Ustawa celna Smoota-Hawleya z 1930 roku podniosła amerykańskie cła do najwyższego w  historii poziomu. Jej celem była ochrona farmerów przed importem zagranicznych produktów rolnych. Kiedy jednak zaczął się proces wprowadzania ceł, nie można go już było zatrzymać. Zwiększonej ochrony zaczęły domagać się przemysłowe grupy interesu i wkrótce ustawa napisana z myślą o rolnikach doprowadziła do wzrostu ceł we wszystkich sektorach gospodarki. Wywołała również nawał działań odwetowych. Powszechnie uważa się, że jej skutkiem było spotęgowanie wielkiego kryzysu.

„Postępowy” Herbert Hoover

93

wywołał – a przynajmniej zaostrzył – wielki kryzys, ale również, w osobie Hoovera, zrezygnował ze względnie leseferystycznych rozwiązań, jakie stosowali poprzedni prezydenci, gdy reagowali na cykliczne załamania koniunktury. Jak wyczerpująco udokumentował Murray Rothbard, interwencjonistyczne ciągoty Herberta Hoovera dały o sobie znać już w 1921 roku, kiedy to Warren Harding powołał Hoovera na stanowisko sekretarza handlu. Przyszły prezydent chciał przekształcić Departament Handlu w „ekonomicznego edukatora Amerykanów”, którego jakoby „bardzo potrzebowali”1. Po objęciu stanowiska Hoover szybko utworzył komitet ds. bezrobocia, który miał się zająć uciążliwymi problemami towarzyszącymi depresji w latach 1920–19212. Jak sam wspomina: Zorganizowaliśmy współpracę między władzami federalnymi, stanowymi i municypalnymi w celu zwiększenia zasięgu robót publicznych. Przekonaliśmy pracodawców, żeby „rozdzielili” pracę wśród pracowników, zapewniając jak największej ich liczbie jakikolwiek dochód. Powołaliśmy do życia przedsiębiorstwa, które miały się zajmować odbudową, remontami, a także – tam gdzie było to możliwe – budową nowych osiedli.3

W 1926 roku, czyli kilka lat później, sekretarz Hoover (już za prezydentury Calvina Coolidge’a) zachwalał „nową ekonomię” i jej sposób na wyeliminowanie cyklu koniunkturalnego: Jeszcze niedawno pracodawcy wydawało się, że w jego interesie jest wykorzystywanie bezrobocia i imigracji do obniżania płac bez względu na inne okoliczności. Możliwie najniższe płace za jak najdłuższy dzień pracy traktowano jako sposób na obniżenie kosztów pracy

Fragment listu Herberta Hoovera do Wesleya C. Mitchella z 29 lipca 1921 roku. Za: Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w Ameryce, tłum. Marcin Zieliński i Witold Falkowski, Warszawa 2010, s. 155. 2 Uwaga historyczna: zanim czarodzieje makroekonomii wyeliminowali „depresje”, to właśnie tym terminem określano wielkie załamania koniunktury. Teraz mamy „recesje”. W końcu rząd federalny jest po to, by chronić nas przed kolejnymi wolnorynkowymi depresjami, a zatem niemożliwe jest, by depresje się jeszcze zdarzały. 3 Herbert Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover: The Cabinet and the Presidency 1920–1933, New York 1952, s. 46, [za:] Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w Ameryce, s. 155. 1

94

Kłopoty ze wzrostem

i osiągnięcie największego zysku. […] Dziś mamy do dyspozycji nowe koncepcje. Zasadniczym warunkiem zwiększenia produkcji są wysokie płace i niskie ceny, ponieważ produkcja zależy od rozszerzania się […] konsumpcji, która jest możliwa wyłącznie dzięki sile nabywczej wysokich płac realnych oraz wysokiemu poziomowi życia.4

Usiłowania Hoovera, by przy zastosowaniu perswazji moralnej i bardziej bezpośrednich rozwiązań podtrzymać stawki płac na dotychczasowym poziomie mimo masowego bezrobocia, były – podobnie jak późniejsze posunięcia Roosevelta – idealną receptą na przedłużenie wielkiego kryzysu. Choć ze wcześniejszych kryzysów amerykańska gospodarka wychodziła na ogół w ciągu roku albo dwóch, to wielki kryzys ciągnął się w nieskończoność – częściowo ze względu na próby utrzymywania płac powyżej naturalnego poziomu czyszczącego rynek. W nowych warunkach robotników nie dało się zatrudnić gdzie indziej, bo podstawowa metoda koordynacji – za pomocą sygnałów wysyłanych przy użyciu cen i  płac rynkowych – była blokowana najpierw przez Hoovera, a potem przez Roosevelta. Przedstawiciele wielkiego biznesu – w tym branż: telefonicznej, stalowej i  samochodowej – zgodzili się za namową prezydenta Hoovera utrzymać realne płace i współpracować ze sobą, by przetrwać okres złej koniunktury. Nawet Amerykańska Federacja Pracy chwaliła administrację Hoovera za reakcję na kryzys. W jej organie można było przeczytać: Prezydencka konferencja nadała nowe znaczenie poczuciu odpowiedzialności przedsiębiorców. […] Nigdy przedtem nie wezwano ich do wspólnego działania, […] w trakcie poprzednich recesji działali na własną rękę, dbając o własny interes, czym […] przyczyniali się do pogłębienia kryzysu.5

Administracja Hoovera nie tylko uniemożliwiła dostosowywanie się płac, ale również przedstawiła propozycje rozszerzenia stanowych i federalnych programów robót publicznych. Ponadto zwiększyła subsydia dla rolnictwa i  nakłaniała farmerów do zmniejszenia areału upraw (w  celu

Herbert Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover: The Cabinet and the Presidency 1920–1933, s. 108, [za:] Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w Ameryce, s. 167. 5 Herbert Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover: The Great Depression 1929– 1941, New York 1952 s.  45, [za:] Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w  Ameryce, s. 174–175. 4

„Postępowy” Herbert Hoover

95

podtrzymania cen). W 1930 roku Hoover, wbrew radom większości krajowych ekonomistów i dużych bankierów, podpisał katastrofalną w skutkach ustawę celną Smoota-Hawleya. W tym samym roku przyczynił się do „obniżenia” wskaźnika bezrobocia, wprowadzając zakaz imigracji, który nie dotknął tylko najzamożniejszych przybyszy. W konsekwencji napływ imigrantów z Europy zmniejszył się w ciągu kilku miesięcy o 90 procent. Powyższe przykłady pokazują wyraźnie, że Herbert Hoover – wbrew tezom stawianym w większości książek historycznych – nie był „przyjacielem wielkiego biznesu” ani orędownikiem lesefereryzmu. Co jest źródłem tego mitu? Czy to, że Hoover przedstawiał się swoim wyborcom jako obrońca praw własności i wolności ekonomicznej, a późniejsi historycy dali się zwieść retoryce, jaką stosował podczas kampanii? Być może, jednak to, w jaki sposób Hoover opisywał swoją reakcję na krach w 1929 roku, sugeruje co innego: Mogliśmy nie robić nic. To doprowadziłoby do ostatecznej katastrofy. Reagując na zaistniałą sytuację, przedstawiliśmy przedsiębiorcom i Kongresowi największy w dziejach republiki program obrony i  kontrataku. Wprowadziliśmy go w  życie. […] Do tej pory żaden rząd w Waszyngtonie nie chciał wziąć tak dużej odpowiedzialności za przywództwo w czasach kryzysu. […] Po raz pierwszy w historii kryzysów dywidendy, zyski i koszty utrzymania zostały obniżone, zanim spadły płace. […] Płace nie uległy redukcji aż do czasu, kiedy zmniejszyły się koszty utrzymania, a zyski zostały właściwie wyeliminowane. Dziś nasze płace należą do najwyższych na świecie. Stworzyliśmy nowe miejsca pracy i  tchnęliśmy nowe życie w  cały system gospodarczy; jeszcze nigdy w historii naszego kraju nie pojawiła się koncepcja, która dałaby tak wiele […] „zwykłym mężczyznom i kobietom”. Niektórzy reakcyjni ekonomiści przekonywali nas, że powinniśmy pozwolić na to, żeby likwidacja firm trwała aż do czasu, gdy kryzys sięgnie dna. […] Zdecydowaliśmy, że nie będziemy słuchać rad zwolenników likwidacji prowadzącej do ponurego końca i nie będziemy się biernie przyglądać temu, jak rzesze dłużników Stanów Zjednoczonych ogłaszają bankructwo, a oszczędności naszych obywateli wyparowują.6

Fragmenty przemówień wygłoszonych 11 sierpnia 1932 roku w Waszyngtonie po przyjęciu nominacji na kandydata w  wyborach prezydenckich, 22 października 1932 roku w Detroit i 4 października 1932 roku w Des Moines. Za: Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w Ameryce, s. 152–153. 6

96

Kłopoty ze wzrostem

Nie mniej osobliwe jest to, że kontrkandydat Hoovera – Franklin Delano Roosevelt – zarzucał mu „lekkomyślne i rozrzutne” gospodarowanie pieniędzmi, myślenie, że „powinniśmy zacząć w Waszyngtonie centralnie sterować wszystkim tak szybko, jak to możliwe”, i przewodzenie „administracji wydającej najwięcej pieniędzy w czasie pokoju w całej historii”7.

Now y Ła d n i e p omóg ł w w y jśc i u z w i e l k i eg o k ryz ysu Ingerencja Hoovera w  rynek przyczyniła się do wydłużenia kryzysu, a  działania podjęte przez Roosevelta w  ramach Nowego Ładu – które stanowiły zaledwie rozwinięcie „śmiałych” innowacji Hoovera – tylko pogorszyły sytuację przez odsunięcie w  czasie likwidacji błędnych projektów i utrudnienie powrotu do normalności, co podczas wszystkich poprzednich depresji następowało względnie szybko. W tym miejscu trudno się sprzeczać z  faktami historycznymi: kiedy w  1933 roku rozpoczynał się okres Rooseveltowskich „pierwszych stu dni” intensywnego tworzenia ustaw, bezrobocie osiągnęło szokujący poziom 24,9 procent. Mimo (albo z powodu) bezprecedensowych rozwiązań w ramach Nowego Ładu przez kolejne cztery lata bezrobocie spadało powoli i w 1937 roku wynosiło „tylko” 14,3 procent (powtórzmy, że poprzednie depresje w Ameryce kończyły się w ciągu dwóch lat). Jednak w 1938 roku bezrobocie skoczyło znowu – tym razem do 19 procent. Więc jak można mówić o  tym, że Nowy Ład „uzdrowił” sytuację? Jednym z najbardziej znanych aspektów Nowego Ładu było powołanie Urzędu ds. Odbudowy Kraju (NRA), będącego ucieleśnieniem „naukowego” planowania i  antytezą ślepego polegania na autonomicznych siłach rynkowych. Według ekonomisty Lawrence’a W. Reeda NRA – zwany często przez krytyków Urzędem ds. Odszukiwania Kruczków (National Run Around) – stworzył system „posiadających umocowanie państwowe karteli […] w stylu faszystowskim”. Czy jednak mimo nadwątlenia tradycyjnej wolności NRA rozruszał chociaż gospodarkę? Oto odpowiedź Reeda:

Fragmenty przemówień wygłoszonych 19 października 1932 roku w Pittsburghu na temat budżetu federalnego i 29 sierpnia 1932 roku w Sioux City na temat rolnictwa i ceł. Za: Lawrence W. Reed, Wielkie mity Wielkiego Kryzysu, tłum. Karolina Jurak, Warszawa 2009, s. 23. 7

Nowy Ład nie pomógł w wyjściu z wielkiego kryzysu

Siepacze Ro osevelta Administracja Roosevelta, kiedy nie była akurat zajęta nakazywaniem farmerom, by zaorywali pola (w celu zmniejszenia podaży plonów i podniesienia cen produktów rolnych), to zarządzała przy pomocy kodeksów NRA produkcją i ustalaniem cen. John T. Flynn tak opisuje metody wykorzystywane przez Rooseveltowskich „wybawicieli kapitalizmu” do egzekwowania przepisów: NRA stopniowo odkrywała, że nie jest w  stanie wyegzekwować poszanowania dla swoich reguł. Czarny rynek umacniał się. Wymuszenie przestrzegania przepisów mogły spowodować jedynie najbardziej drastyczne policyjne metody. W branży odzieżowej, gdzie prym wiódł związkowiec Sidney Hillman, tworząca przepisy władza zatrudniła specjalną policję odpowiedzialną za ich egzekwowanie. Funkcjonariusze przemierzali rejon, gdzie szyto części garderoby, niczym oddział szturmowców. Mogli wedrzeć się do fabryki i natychmiast odprawić właściciela, ustawić w szeregu jego pracowników, poddać ich krótkiemu przesłuchaniu i  przejąć należące do niego księgi rachunkowe. Nocna praca była zakazana. Lotne brygady tej prywatnej policji do spraw płaszczy i  garniturów przechadzały się w  nocy po rejonie i  wyważały drzwi siekierami, wyszukując ludzi, którzy popełniali zbrodnię szycia pary spodni po zmroku. Wiele organów odpowiadających za tworzenie kodeksów utrzymywało, że bez tak ostrych metod nikt by regulacji nie przestrzegał, ponieważ społeczeństwo ich nie popiera.b1 b   John T. Flynn, The Roosevelt Myth, Garden City, NY, 1949, s. 45, [za:] Lawrence W. Reed, Wielkie mity Wielkiego Kryzysu, s. 42–43 [poprawiono błędy redakcyjne w cytacie – przyp. MZ, JL].

Wpływ NRA na gospodarkę był natychmiastowy i potężny. W ciągu pięciu miesięcy przed uchwaleniem ustawy widoczne były oznaki poprawy: zatrudnienie w fabrykach i wysokość wypłat wzrosły odpowiednio o 23 procent i 35 procent. I wtedy do gry wszedł NRA, skracając godziny pracy, wedle kaprysu podnosząc pensje oraz obarczając nowymi kosztami przedsiębiorstwa. W ciągu sześciu miesięcy od wejścia ustawy w  życie produkcja przemysłowa spadła o 25 procent. [Ekonomista] Benjamin M. Anderson pisze: „NRA nie była wehikułem ożywienia gospodarczego. Był koniem trojańskim

97

98

Kłopoty ze wzrostem

jego odwrotności. […] W  całym okresie panowania NRA wzrost produkcji przemysłowej nie mógł się równać z tym, jaki miał miejsce w lipcu 1933 roku, przed początkiem działalności NRA”.8

Nie m ów „h o p”… Z pełnym przekonaniem przewiduję upadek kapitalizmu i początek historii. Mechanizm, który przemienia pieniądz w pieniądz, zepsuje się, system bankowy zupełnie się rozpadnie, a nam pozostanie korzystać z barteru, by utrzymać się przy życiu. Większe szanse będą mieli ci, którzy potrafią kopać w swoim ogródku. Ja sobie poradzę, mam trochę warzyw. Margaret Drabble, „The Guardian”, 2 stycznia 1993

C z y d r u g a w o j n a ś w i a t o wa w y c i ą g n ę ł a n a s z w i e l k i eg o k ryz ysu? Wielu Amerykanów, słusznie sceptycznych wobec twierdzenia, że z wielkiego kryzysu wyciągnął nas Nowy Ład Roosevelta, przedstawia alternatywną teorię, w świetle której gospodarka ruszyła dzięki drugiej wojnie światowej. Również to wyjaśnienie ma niewiele sensu. W końcu wojny pochłaniają zasoby i zabijają miliony pracowników. Jak niby miałoby to wspomagać wzrost gospodarczy? Henry Hazlitt (śladem dziewiętnastowiecznego ekonomisty Frédérica Bastiata) określił ten błąd mianem „złudzenia rozbitej szyby”. Błąd ten popełniają nie tylko ci, którzy za przyczynę wzrostu gospodarczego uznają wojnę, ale również komentatorzy, którzy stwierdzają, że huragan albo trzęsienie ziemi „stymulują produkcję”, bo konieczne staje się podjęcie wysiłków w celu odbudowy tego, co zostało zniszczone. Hazlitt zwrócił uwagę na absurdalność takiego poglądu: kiedy siłę roboczą i inne zasoby wykorzystuje się do naprawy albo wymiany zniszczonych przedmiotów, nie jest tworzone nowe bogactwo. Gdyby nie huragan (albo zrzucane przez wroga bomby), pracowników i inne zasoby można by użyć w celu zwiększenia istniejącego zasobu dóbr kapitałowych i konsumpcyjnych. Lawrence W. Reed, Wielkie mity Wielkiego Kryzysu, s. 40–41. Cytat z: Benjamin M. Anderson, Economics and the Public Welfare: A  Financial and Economic History of the United States, 1914–1946, Indianapolis 1979, s.  332–334 [poprawiono błędy redakcyjne w cytacie – przyp. JL]. 8

99

Całość to nie suma części

Łatwo uniknąć tego błędu, kiedy się już go pozna. Niestety, typowe statystyki wykorzystywane przez ekonomistów głównego nurtu tylko wzmacniają złe nawyki w myśleniu. Wysyłanie milionów produktywnych młodych ludzi, by walczyli i  umierali za granicą, i  poświęcanie ogromnych ilości surowców na cele wojenne może Amerykanów tylko zubożyć (oczywiście wiele osób będzie twierdzić, że warto było zapłacić taką cenę – chodzi jednak o to, że uczestnictwo w drugiej wojnie światowej stanowiło koszt). Niemniej koszt wojny zakryły oficjalne pomiary produktu krajowego brutto, wykorzystywane do oceny stanu gospodarki. W kolejnym podrozdziale omówimy problemy, jakie wiążą się z tym podejściem.

Całość to nie suma części Często bywa, że jednym z największych problemów przeszkadzających społeczeństwu w zrozumieniu, czym jest wzrost gospodarczy, są błędne statystyki opracowywane przez ekonomistów głównego nurtu i bezmyślnie powtarzane przez polityków i dziennikarzy. Najważniejszą wielkością

Zbita sz yba Mały akt wandalizmu będzie początkowo oznaczał korzyść dla jakiegoś szklarza. Szklarz zmartwi się tym wypadkiem nie bardziej niż właściciel zakładu pogrzebowego czyjąś śmiercią. Jednak sklepikarz zostanie bez 250 dolarów, które zamierzał wydać na nowy garnitur. Musi wymienić szybę w oknie, toteż będzie musiał się obyć bez garnituru (albo czegoś równej wartości – rzeczy niezbędnej lub luksusowej). Zamiast mieć okno i 250 dolarów, teraz ma tylko okno. Jeśli zamierzał kupić garnitur właśnie tego popołudnia, zamiast mieć i  okno, i  garnitur, będzie musiał się zadowolić samym oknem. Jeśli pomyślimy o nim jako o części społeczności, zauważymy, że społeczność straciła nowy garnitur, który mógłby powstać, gdyby sprawy potoczyły się inaczej – i że jest ona o tyle właśnie uboższa. Zysk szklarza jest, mówiąc krótko, po prostu stratą krawca. Nie powstała żadna nowa „posada”. Henry Hazlittc1  Henry Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, s. 9–10.

c

100

Kłopoty ze wzrostem

służącą ocenie ogólnej siły gospodarki jest produkt krajowy brutto (PKB), który mierzy całkowitą wartość rynkową wszystkich ukończonych dóbr i usług, jakie wytworzono na terenie kraju (kiedyś ekonomiści stosowali produkt narodowy brutto [PNB], który mierzy wartość produktu finalnego wytworzonego przez wszystkich obywateli danego kraju bez względu na to, gdzie przebywają; różnica pomiędzy tymi dwoma wskaźnikami jest z punktu widzenia naszej analizy względnie mało istotna). Typową miarą wzrostu jest zatem procentowa zmiana PKB po uwzględnieniu inflacji. Jak zobaczymy, kierowanie się w  polityce gospodarczej wielkością PKB jest niebezpieczną praktyką, która ponadto hamuje prawdziwy wzrost.

Jak zwal cz yć i nf lacj ę? Li kwid ując ba n k centr al ny Co według szkoły austriackiej rząd powinien teraz zrobić? Rząd może skończyć z długotrwałą inflacją, która w każdej chwili może mu się wyrwać spod kontroli, tylko pod warunkiem, że przestanie zwiększać podaż pieniądza. Podaż pieniądza rośnie w  konsekwencji manipulacji dokonywanych przez Rezerwę Federalną, polegających albo na obniżaniu stopy rezerw obowiązkowych, albo na skupie aktywów na otwartym rynku. Źródła inflacji nie należy doszukiwać się w »monopolu« biznesu, agitacji związków zawodowych, działaniach spekulantów ani »łapczywości« konsumentów, lecz w usankcjonowanych prawem fałszerstwach rządu. To rząd jest jedyną instytucją w  społeczeństwie, która ma prawo dopuszczać się fałszerstwa – tworzyć nowy pieniądz. Dopóki państwo będzie korzystać z tego prawa, dopóty doświadczać będziemy zgubnych skutków inflacji, która, jeśli wymknie się spod kontroli, musi zakończyć się upadkiem waluty. Moglibyśmy spróbować przekonać rząd, aby tego procederu zaprzestał. Ponieważ jednak politycy raczej nie zrezygnują ze swojej często nadużywanej władzy, to o  wiele pewniejszym rozwiązaniem problemu inflacji byłoby całkowite pozbawienie państwa prawa do fałszerstwa: albo przez wprowadzenie ustawy zakazującej Fedowi skupu jakichkolwiek aktywów i obniżania stopy rezerw obowiązkowych, albo przez zlikwidowanie Systemu Rezerwy Federalnej. 1

Murray N. Rothbardd

d  Murray N. Rothbard, America’s Great Depression, Auburn, AL 2000, s. XXIX [fragment wstępu do trzeciego wydania amerykańskiego, który nie ukazał się w polskim tłumaczeniu książki – przyp. MZ].

Całość to nie suma części

101

Podręczniki zwracają uwagę na niektóre z  najbardziej oczywistych mankamentów tego wskaźnika. Klasycznym (i  niepoprawnym politycznie!) przykładem jest przypadek człowieka, który żeni się ze swoją gosposią. Przed ślubem jej usługi (pranie, gotowanie, sprzątanie) były kupowane na otwartym rynku, a zatem wliczały się do oficjalnego PKB. Jednak po ślubie – już jako gospodyni domowa – wykonuje ona te same zadania „za darmo”, przez co oficjalny PKB obniża się o wielkość jej wcześniejszych rocznych zarobków. Również transakcje czarnorynkowe z racji swej natury umykają uwadze państwowych statystyków i nie są wliczane do oficjalnego wskaźnika PKB. Choć wspomniane mankamenty są dość poważne – jak zauważa ekonomista Peter Boettke, w krajach komunistycznych zniewoleni ludzie mogli przeżyć właśnie dzięki transakcjom czarnorynkowym – to odwracają one uwagę od rzeczywistych problemów, jakie rodzi ten wskaźnik: oficjalny PKB zupełnie pomija wydatki „pośrednie”. W konsekwencji pomniejsza rolę kapitalistów i  wyolbrzymia znaczenie finalnych konsumentów i wydatków państwowych. Wyjaśnia to ekonomista Mark Skousen: PNB uwzględnia tylko produkcję dóbr i usług sprzedawanych końcowym użytkownikom. Pomija całość aktywności ekonomicznej związanej z produkcją nakładów pośrednich, czyli surowców, półproduktów, towarów hurtowych i  innych nieukończonych wyrobów (w tym zapasów), które jeszcze nie znalazły się na etapie finalnej konsumpcji. Do PNB wlicza się […] zakup wszelkich nowych trwałych dóbr kapitałowych, takich jak maszyny i  wyposażenie, ponieważ traktuje się je jak produkty finalne. Nie obejmują one jednak nietrwałych dóbr kapitałowych ani produktów pośrednich jak skóry zwierzęce czy stal. Krótko mówiąc, PNB uwzględnia majątek trwały, ale nie uwzględnia majątku obrotowego. Dlatego też PNB w rzeczywistości nie jest wcale wielkością brutto, a raczej taką opartą na wartości dodanej netto.9

Ekonomiści głównego nurtu pomijają produkty pośrednie, by uniknąć „podwójnego księgowania”. Wysuwają oni na przykład argument, że wliczając całkowite wydatki na mąkę i  owies, wykorzystywane do produkcji chleba, zawyżylibyśmy wielkość produkcji. Nawet jeśli mają rację, Mark Skousen, Economics on Trial: Lies, Myths, and Realities, Homewood, IL 1990, s. 39–40. 9

102

Kłopoty ze wzrostem

to preferowane przez nich rozwiązanie – unettowienie wydatków brutto z  każdego etapu i  uwzględnienie jedynie „wartości dodanej” – jest źródłem poważnych błędów w polityce gospodarczej. Dalej Skousen pisze: PNB – przez to, że pomija dobra pośrednie – rażąco [wyolbrzymia] poziom konsumpcji w gospodarce. […] Według statystyk dochodu narodowego konsumpcja stanowiła 66 procent PNB w 1988 roku. […] Oczywiście tak wysoki jej poziom implikuje, że gospodarka Stanów Zjednoczonych jest zorientowana na konsumpcję, że to zmiany wydatków konsumpcyjnych – a  nie wydatków inwestycyjnych czy też wydatków przedsiębiorstw – decydują o wzroście lub regresie gospodarczym. Według danych na temat PNB wydatki państwowe są właściwie ważniejsze od prywatnych inwestycji (zakupy państwowe wyniosły 936 miliardów dolarów, a krajowe inwestycje prywatne 765 [miliardów dolarów]). Nadmierne skupienie się na konsumpcji to powszechny błąd, na jaki można natrafić w  prasie finansowej i  komentarzach gospodarczych. Zwłaszcza w  okresie przedświątecznym media niemal codziennie informują o prognozowanej sprzedaży detalicznej, sugerując tym samym, że kiedy wydatki świąteczne są wysokie, gospodarka jest sprawna i  zdrowa. Za tymi sprawozdaniami kryje się założenie, że gdyby okres przedświąteczny trwał cały rok, gospodarka mogłaby rozwijać się jeszcze szybciej.10

Podsumujmy. Przez unettowienie wydatków brutto przedsiębiorstw na każdym etapie w  celu wyodrębnienia „wartości dodanej” tradycyjne wskaźniki jak PKB (lub PNB) wyolbrzymiają względne znaczenie wydatków konsumpcyjnych i  państwowych. Albo przedstawmy rzecz inaczej, powołując się na dane podawane przez Skousena: w 2005 roku osobiste wydatki konsumpcyjne (wynoszące około 8,7 biliona dolarów) stanowiły 70 procent PNB (równego w  przybliżeniu 12,5 biliona dolarów) – taki udział konsumpcji w PNB zdaje się uzasadniać szum wokół wskaźników „zaufania konsumentów” i  „wydatków detalicznych”. Z  kolei oficjalne prywatne inwestycje netto wynosiły ledwie 2,1 biliona dolarów, czyli raptem 16,8 procent PNB. Jednak liczba ta w żaden sposób nie uwzględnia całości wydatków prywatnych przedsiębiorstw, gdyż wyklucza się tutaj (by uniknąć „podwójnego księgowania”) pozostałą część inwestycji 10

Tamże, s. 42–43

Grosz wydany (przez państwo) jest groszem zarobionym

103

Wzrost g osp oda rczy n ie wy wo ł u je i nflacj i Komentatorzy finansowi w  mediach uważają za coś oczywistego to, że wzrost produkcji wywołuje inflację cenową. Keynesistowski światopogląd skrystalizował się w postaci słynnej krzywej Phillipsa, która przedstawia graficznie rzekomą odwrotną zależność pomiędzy inflacją i bezrobociem. Krzywa ilustruje tezę, że „luźna” polityka pieniężna i budżetowa pozwala na wyciągnięcie gospodarki z recesji, jednak odbywa się to kosztem wzrostu cen, a polityka restrykcyjna pozwala stłumić inflację w zarodku, ale jednocześnie prowadzi do masowych zwolnień pracowników. Ta analiza nie działa ani w teorii, ani w praktyce. Najpierw teoria: gdy o tym przez chwilę pomyślimy, zrozumiemy, że wzrost realnego produktu prowadzi do spadku cen pieniężnych. W końcu inflacja pojawia się wtedy, gdy zbyt dużo pieniędzy podąża za zbyt małą ilością dóbr. Teraz praktyka: istnieją niezliczone przykłady wysokiej inflacji i niskiej produkcji (chociażby Stany Zjednoczone w latach siedemdziesiątych) oraz niskiej inflacji i rosnącej produkcji (przykładowo Stany Zjednoczone w latach osiemdziesiątych). brutto przedsiębiorstw w takie rzeczy jak surowce, zaopatrzenie i zmiany zapasów – wynoszącą 14,6 biliona dolarów. Kiedy dodamy tę liczbę do PNB i do wydatków przedsiębiorstw, okaże się, że wydatki konsumpcyjne stanowiły zaledwie 32 procent całkowitej aktywności ekonomicznej w 2005 roku, a łączne wydatki przedsiębiorstw 62 procent tego szerszego wskaźnika11.

G ro s z w y da n y (p r z e z pa ń s t wo) jest groszem za robion y m Oprócz tych wspomnianych powyżej z  popularnymi wskaźnikami makroekonomicznymi wiążą się również inne, bardziej fundamentalne problemy. Otóż wskaźniki te uznają pieniądze wydane przez państwo za produkt. Aby zrozumieć ten osobliwy punkt widzenia, musimy przyjrzeć się tradycyjnemu podejściu do pomiaru aktywności ekonomicznej. Zob. Mark Skousen, The Structure of Production, New York 2007 [fragment niedostępny w polskim tłumaczeniu książki, którego podstawą było wydanie z 1990 roku – przyp. MZ]. 11

104

Kłopoty ze wzrostem

Przypuśćmy, że chcemy zmierzyć, jak duży jest produkt wytwarzany przez gospodarstwo domowe, powiedzmy, Smithów. Jednym ze sposobów jest podliczenie dochodu otrzymywanego przez Smithów z różnych źródeł. Powiedzmy, że pan Smith zarabia 10 tysięcy dolarów rocznie na przemówieniach publicznych i 90 tysięcy dolarów jako wykładowca akademicki, a pani Smith zarabia 20 tysięcy dolarów na pisaniu krótkich historyjek i 30 tysięcy dolarów na sprzedaży kosmetyków. A zatem roczny produkt wytwarzany przez gospodarstwo domowe Smithów jest warty 150 tysięcy dolarów. Innym sposobem, choć przynoszącym taki sam rezultat, jest podliczenie wydatków poczynionych przez innych na usługi oferowane przez Smithów. A zatem wyliczyć zagregowany produkt można na dwa sposoby: mierząc dochody albo mierząc wydatki. Wyjaśnia to powody wyliczania PKB w  taki, a  nie inny sposób. Jeśli ktoś kupuje w  danym roku nowy samochód, to w  ten sposób zwiększa oficjalny PKB dla tego okresu. Choć można oponować, że samo przekazanie pieniędzy za coś nie jest działaniem produktywnym, to jednak takie podejście do pomiaru PKB ma pewne uzasadnienie. W rzeczywistości nie mierzymy produktywności konsumenta, lecz tę producenta samochodów – a jedyną miarą wartości ekonomicznej dóbr i usług, jaką dysponujemy, jest to, ile konsumenci na nie dobrowolnie wydają. Jeśli chodzi o rzeczy nabywane przez prywatne osoby i firmy, to możemy się z tym zgodzić. Ale czy taka procedura ma sens, kiedy zastosować ją do wydatków państwowych? Niezupełnie. Przypomnijmy sobie o głośnej sprawie przeprowadzonego w  1983 roku audytu wydatków Pentagonu, który, jak się okazało, płacił po 600 dolarów za każdą nabywaną deskę sedesową. Czy takie wydatki państwowe powinny rzeczywiście być wliczane do całkowitego produktu gospodarki Stanów Zjednoczonych? Z pewnością nie. Można by co najwyżej posłużyć się zwykłymi cenami rynkowymi desek sedesowych, ponieważ sam fakt, iż państwo za coś płaci, nie daje nam pewności (inaczej niż w  przypadku prywatnych osób i spółek), że jego wydatek odzwierciedla faktyczną wartość nabywanego przezeń przedmiotu. Wynika to z tego, że w ostatecznym rozrachunku pieniądze wydawane przez państwo pochodzą z opodatkowania lub pras drukarskich, a zatem jego „dochód” nie odpowiada jego produkcji. Jednocześnie biurokraci na ogół nie mogą zatrzymać dla siebie pieniędzy zaoszczędzonych na okrojeniu swoich budżetów z  niepotrzebnych wydatków, więc nie mają problemu z  przepłacaniem za rzeczy, które kupują. W  końcu uświęconym tradycją sposobem zarządzania publiczną kiesą jest przypochlebianie się

Grosz wydany (przez państwo) jest groszem zarobionym

105

grupom interesu, by zapewnić sobie wygodne stanowiska doradcze po odejściu z urzędu. Kiedy osoba prywatna wydaje na coś tysiąc dolarów, jest to dowód na to, że została wytworzona pewna wartość ekonomiczna. Dlaczego? Gdyż mogłaby wydać ten tysiąc dolarów na szereg konkurencyjnych produktów – albo przeznaczyć go na jakiś inny cel (na inwestycje albo działalność charytatywną). Kiedy jednak państwo wydaje milion albo nawet miliard dolarów na jakiś projekt, to nie ma żadnego powodu, by wierzyć, że projekt ten jest dla kogokolwiek użyteczny. Wszystko wręcz przemawia za tym, że stajemy się przez to ubożsi, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę pochodzenie państwowych pieniędzy: podatki płacone przez ciężko pracujących obywateli. Podczas gdy zwykli ludzie muszą zarabiać pieniądze, państwo tylko je drukuje albo ściąga w podatkach.

W biblioteczce kapitalisty Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w  Ameryce, tłum. Marcin Zieliński i Witold Falkowski, Warszawa 2010. Jim Powell, FDR’s Folly: How Roosevelt and His New Deal Prolonged the Great Depression, New York 2003. John T. Flynn, The Roosevelt Myth, San Francisco 1998. Mark Skousen, Economics on Trial: Lies, Myths, and Realities, Homewood, IL 1990.

R o z d z i a ł 11 . Chleb i igrzyska: p o p u l a r n e pro gr a m y pa ń s t wow e Czy wiesz, że... •  NASA trwoni pieniądze i istnienia ludzkie? •  Wojna z Ubóstwem* wcale nie zmniejszyła biedy?1 •  lata osiemdziesiąte nie były „dekadą chciwości”? •  opieka społeczna nie jest ani opieką, ani społeczną? *****

Siedzieliśmy w  klasie i  uczyliśmy się dzielenia pisemnego albo czegoś równie ważnego, kiedy zszokowana nauczycielka wbiegła z  korytarza i  krzyknęła: „właśnie eksplodował wahadłowiec!”. Ku zadowoleniu jej uczniów zadała ona sobie kiedyś trud nabycia do sali odbiornika telewizyjnego (na stoliku na kółkach – w tamtych czasach katolickie szkoły nie dysponowały sprzętem audio-wideo) i pozwoliła swojej klasie oglądać start promu kosmicznego. O tym locie mówiło się więcej niż o wcześniejszych, bo brała w  nim udział nauczycielka szkolna Christa McAuliffe. Radość uczniów zamieniła się w przerażenie, kiedy tamtego pamiętnego dnia Challenger eksplodował, a następnie się rozbił. Pierwszą reakcją na tragedię był żal, któremu szybko zaczęła towarzyszyć chęć dowiedzenia się, co spowodowało wypadek. Niestety katastrofa Challengera nie była prostym przykładem niebezpieczeństw wiążących się ze śmiałą podróżą człowieka do gwiazd. Jak wykazało późniejsze śledztwo, NASA fatalnie zarządzała ryzykiem związanym z lotami, a po fakcie jej szefostwo zachowało się, jak na biurokratów przystało – zrzucili winę na kogo innego, nie naprawiając problemów, które doprowadziły do katastrofy.

* Nieoficjalna nazwa rozpoczętego przez prezydenta Lyndona B. Johnsona programu politycznego (znanego też jako Wojna z Biedą), którego celem było zwalczanie ubóstwa za pomocą szeregu ustawowych interwencji w gospodarkę amerykańską. Wojna z Ubóstwem była istotną częścią większego projektu Wielkiego Społeczeństwa, uznawanego za swego rodzaju kontynuację Nowego Ładu Roosevelta (przyp. JL).

108

Chleb i igrzyska: popularne programy państwowe

NASA na r aża na n i epotrzebn e n i e b e z p i e c z e ń s t wa Noblista Richard Feynman przedstawił zrozumiały dla czytelnika, a  jednocześnie wyjaśniający technikalia opis katastrofy Challengera w  książce „A  co ciebie obchodzi, co myślą inni?”. Kiedy był członkiem Komisji Rogersa, powołanej przez Ronalda Reagana do zbadania tragedii, Feynman otrzymał informacje od osoby z wewnątrz, która chciała pozostać anonimowa. Zdradziła ona, jaką rolę w eksplozji odegrały pierścienie uszczelniające w  rakietach pomocniczych. Feynman podczas pamiętnego przesłuchania transmitowanego w  telewizji przedstawił problem, zaciskiem spinając gumę, z której była zrobiona uszczelka, i zanurzając ją w  wodzie z  lodem, wskutek czego bardzo szybko guma skruszała (tego ranka, gdy wydarzyła się katastrofa, na platformie wyrzutni rakietowej zebrał się lód). Feynman twierdził w swoim raporcie mniejszości – który dodano jako załącznik do oficjalnego dokumentu dopiero po wielu apelach i zmianach treści – że sposób działania NASA zachęcał do niepotrzebnego ryzyka. Na przykład inżynierowie byli świadomi szczególnych zagrożeń, jednak informacje o ryzyku odfiltrowywano w miarę przekazywania oficjalnych raportów w górę hierarchii służbowej (inżynierowie przekazali Feynmanowi szacunki prawdopodobieństwa awarii promu, które były kilkaset razy większe od szacunków podawanych przez kierownictwo wyższego szczebla). Katastrofa promu Columbia w 2003 roku pokazała, że szacunki podane przez inżynierów – i Feynmana w jego krytycznym załączniku – były o wiele bliższe rzeczywistości. Problemy NASA nie mają żadnego związku z osobniczymi ułomnościami ludzi, którzy byli zaangażowani w organizację lotu. Nikt nie sugeruje istnienia spisku ani tego, że wyżsi rangą urzędnicy agencji nie przejmowali się ewentualnymi stratami ludzkimi. Z drugiej strony ekonomia polityczna mówi nam, że katastrofy nie można przypisać po prostu niefortunnemu zbiegowi okoliczności. W agencjach takich jak NASA istnieją zachęty do tego, by podejmować ryzykowne działania, które doprowadziły do dwóch katastrof wahadłowców, i unikać zmian, które mogłyby zapobiec podobnym tragediom w przyszłości. Najbardziej oczywistym źródłem ryzyka jest wykorzystanie lotów załogowych. Wielu obserwatorów uważa, że większość celów technicznych i naukowych można osiągnąć dzięki lotom bezzałogowym. Lecz instytucje państwowe tego rodzaju jak NASA starają się otrzymać finansowanie

NASA naraża na niepotrzebne niebezpieczeństwa

Wiel ki sko k d la l udzkości, do b re so bie Jak na figlarza przystało, fizyk Richard Feynman wyłamał się z prezydenckiej komisji i próbował dojść przyczyn katastrofy Challengera. Kiedy dowiedział się, że według oficjalnych szacunków prawdopodobieństwo awarii wahadłowca wynosiło 1 na 100 000, zebrał grupę, w której skład wchodzili inżynierowie i jeden kierownik z NASA. Następnie poprosił to grono o oszacowanie możliwości nieudania się lotu z powodu problemów z silnikiem (z pominięciem innych zagrożeń). Inżynierowie spisali swoje szacunki – wynosiły one między 1 na 200 a 1 na 300. Inżynier, który awansował na stanowisko kierownicze, początkowo nie podał żadnej liczby, tylko wymienił najważniejsze punkty, jakimi należy kierować się przy sporządzaniu szacunków. Kiedy Feynman zaczął go naciskać, by podał konkretną wielkość, ten powiedział najpierw: „100 procent”. Kiedy inni spojrzeli się na niego zdziwieni, dodał pospiesznie: „hm, hm, minus epsilon!”. Poproszony o uściślenie, ile wynosi epsilon, kierownik stwierdził, że 1 na 100 000. Później ów nieszczęśnik wysłał Feynmanowi raport z wyliczeniami, który fizyk skomentował następująco: Znajdowały się w  nim takie stwierdzenia, jak: „Prawdopodobieństwo powodzenia misji musi być bliskie 1,0” – czy to znaczy, że jest, czy że powinno być? – i „Historycznie rzecz biorąc, ten niezmiernie wysoki współczynnik powodzenia misji stał się przyczynkiem do rozejścia się filozofii traktowania bezzałogowych i  załogowych lotów kosmicznych; to znaczy używanie ilościowych wartości prawdopodobieństwa w pierwszym przypadku a w drugim sięganie po osąd inżynierski”. Na ile mogę ocenić, „osąd inżynierski” oznacza, że liczby zostaną wyssane z palca! […] Cały dokument wszystko kwantyfikował. Znajdował się tam opis prawie każdej śrubki i  nakrętki: „Prawdopodobieństwo rozsadzenia przewodu zasilającego wysokociśnieniowej pompy stężonego nadtlenku wodoru wynosi 10−7”. Takich rzeczy nie można szacować, prawdopodobieństwo 1  na 10 000 000 jest prawie niemożliwe do określenia. Było dla mnie jasne, że dla każdej części silnika liczby zostały dobrane w taki sposób, żeby po ich dodaniu otrzymać 1 na 100 000.a1  Richard P. Feynman, „A co ciebie obchodzi, co myślą inni?”. Dalsze przypadki ciekawego człowieka, tłum. Rafał Śmietana, Kraków 2008, s. 139–140, przyp. [poprawiono błędy redakcyjne w cytacie – przyp. JL].

a

109

110

Chleb i igrzyska: popularne programy państwowe

od Kongresu, którego los jest zależny od kaprysów społeczeństwa, i dlatego muszą roztaczać efektowny obraz eksploracji kosmosu. O wiele łatwiej to zrobić, wysyłając w kosmos astronautów, a w szczególności cywili jak Christa McAuliffe, niż pikające roboty. Zastanówmy się nad zawyżeniem przez kierownictwo NASA szacunków bezpieczeństwa wahadłowca. Biorąc pod uwagę zachęty wpływające na działanie agencji, jest to jak najbardziej racjonalne zachowanie. Aby otrzymać dodatkowe finansowanie, NASA w  swoich oficjalnych raportach nie mogła podać, że słynny program kosmiczny to tykająca bomba zegarowa. Dopóki kierownictwu wydawało się, że zapewne uda się uniknąć jakiegoś większego incydentu związanego z promem kosmicznym, to zawyżanie liczb w  nadziei, że wszystko ułoży się szczęśliwie, było bardzo rozsądne. Upubliczniając każdą obawę któregoś z inżynierów, NASA przysłużyłaby się tylko swoim krytykom, którzy woleliby, aby fundusze przeznaczono na ich projekty. W  pełni zrozumiałe były również próby zbagatelizowania lub zagłuszenia krytyki Feynmana już po katastrofie Challengera. Oczywiście nikt nie chciał, by ginęli kolejni astronauci, jednak mocno krytyczne raporty niezależnych specjalistów mogłyby sprawić, że mniej światli kongresmeni zaczęliby domagać się zakończenia programu kosmicznego. Dlatego też odpowiedni PR pozwalający zachować twarz (nawet jeśli nieco mijający się z  prawdą) jest z  punktu widzenia biurokratów, którzy robią karierę dzięki programowi kosmicznemu, całkowicie racjonalny.

P r ze st r zeń kosm icz na, cz y l i z by t w i e l k i or z ech do zgryz i en i a d l a s e k t o r a p r y wa t n e g o ? Oczywiście w całej debacie nad losem NASA zakłada się, że właściwą rolą państwa jest wydawanie miliardów dolarów pochodzących z podatków na wysyłanie rakiet i promów w kosmos. Zwolennicy programu kosmicznego mogą oczywiście wskazać, iż oczywistym uzasadnieniem dla istnienia NASA jest lądowanie na Księżycu i  inne wybitne osiągnięcia. W końcu sektor prywatny na pewno nie zapłaciłby za misję Apollo, a zatem konieczne jest finansowanie ze środków federalnych. Orędownicy wydatków państwowych wskazują również na bardziej przyziemne projekty, które są społecznie użyteczne, a  jednocześnie rzekomo „zbyt duże”, by można je było finansować prywatnie: akceleratory cząstek, wielkie tamy, a nawet stadiony sportowe.

Czy kapitalistów interesuje tylko forsa?

111

Absurdalność tego poglądu staje się oczywista, gdy zadamy sobie pytanie o to, skąd Kongres bierze te miliardy, które wydaje na rzekomo potrzebne programy. Ależ oczywiście, z sektora prywatnego! Kiedy John F. Kennedy zdecydował, że Stany Zjednoczone powinny wysłać człowieka na Księżyc, to ani nie przyczynił się do zrozumienia przez fizyków ruchu ciał w próżni, ani nie sprawił, że wzrosły krajowe rezerwy stali, benzyny i innych zasobów potrzebnych do tego śmiałego przedsięwzięcia. Rząd federalny po prostu wziął warte miliardy dolarów zasoby, które miały inne potencjalne zastosowanie, i przeznaczył je na projekt mający na celu zatknięcie flagi Stanów Zjednoczonych na Księżycu (i zebranie kilku skał). Frédéric Bastiat w  swoim słynnym eseju zatytułowanym Co widać i czego nie widać zwracał uwagę na to, że trzeba patrzeć nie tylko na oczywiste korzyści programów wydatków państwowych. Aby stwierdzić, czy dany program jest sensowny, musimy porównać korzyści z kosztami. Zużywając rzadkie zasoby na program kosmiczny (lub budowę stadionów sportowych), państwo daje namacalne korzyści, ale również niszczy niewidoczne możliwości wykorzystania tych zasobów do stworzenia alternatywnych produktów i usług. Krytykom kapitalizmu wydaje się (niesłusznie), że test zysków i  strat jest przypadkowy i  prymitywny. Jest jednak zgoła inaczej: to niezastąpiony barometr preferencji konsumentów co do rozlokowania zasobów. Jeśli na przykład budowa stadionu albo linia autobusowa nie jest, jak twierdzą orędownicy dotowania takich projektów, „opłacalna dla prywatnych przedsiębiorców”, w  rzeczywistości oznacza to, że konsumenci wolą wydać swoje pieniądze na inne dobra i usługi, których wytworzenie jest opłacalne. Państwo, opodatkowując konsumentów i wydając ich pieniądze na budowę stadionu, nie sprawia, że gusta nagle się zmieniają czy że powstają nowe zasoby. Nic z tych rzeczy. Państwo po prostu lekceważy dobrowolne wybory członków społeczeństwa i zmusza ich do partycypowania w wydatkach na swoje polityczne inicjatywy.

Cz y k a p i ta l i s t ów i n t e r e s u j e t y l ko f or s a? Wielu rozsądnych ludzi zdaje sobie sprawę z tego, co napisaliśmy powyżej. Uważają jednak, iż pewne rzeczy są „ważniejsze od pieniędzy” i  wartościowe, „nawet jeśli nie można na nich zarobić”. Szeroko rozumiane eksperymenty naukowe i inne szlachetne przedsięwzięcia mogą nie przynosić pieniędzy, ale nie oznacza to, że nie są ważne. Jeśli tak, to państwo jest potrzebne, aby wypełnić lukę pozostawioną przez wolny rynek.

112

Chleb i igrzyska: popularne programy państwowe

Ten bezpodstawny argument opiera się na wąskiej definicji opłacalności. Na prawdziwie wolnym rynku możliwa jest również działalność, która nie przynosi produktów nadających się bezpośrednio do sprzedaży. Na przykład Nagrodę Ansari X w  wysokości 10 milionów dolarów (przyznaną w 2004 roku Burtonowi Rutanowi za lot jego SpaceShipOne) ustanowili nie inwestorzy żądni dywidend, lecz entuzjaści (w tym pisarze Tom Clancy i Arthur C. Clarke), którzy pragnęli tym sposobem wspomóc rozwój cywilnych lotów kosmicznych. Prywatni filantropi wspierają również badania czysto abstrakcyjne. Na przykład Instytut Matematyczny Claya sfinansował nagrody w  wysokości miliona dolarów, które mają być przyznawane za rozwiązanie każdego z siedmiu klasycznych problemów matematycznych. Problemy te (jak udowodnienie lub obalenie słynnej hipotezy Riemanna o liczbach pierwszych) są zupełnie abstrakcyjne, a ich rozwiązanie z pewnością nie pozwoli Instytutowi Claya zdobyć przewagi nad konkurentami dzięki nowej linii produktów – więc „inwestycja” raczej się nie zwróci. Kolejnym przykładem jest wsparcie Kościoła katolickiego dla artystów i rękodzielników. Czy Watykan składał zamówienia u Michała Anioła, by zwiększyć wpływy z dziesięciny? W  sporze o  „publiczne” finansowanie różnych programów linia podziału nie przebiega między materializmem i idealizmem. Wręcz przeciwnie. Rzecz raczej w tym, czy umożliwić obywatelom wydawanie pieniędzy na przedsięwzięcia, które sami popierają, czy też pozwolić politykom na to, by zabierali pieniądze zwykłym ludziom i decydowali, na co je wydać. Ci, którzy uważają, że polityka jest ważniejsza od rynku, wolą państwowy przymus od indywidualnego wyboru.

Ly n d o n a B . J o h n s o n a wo j n a z   p o dat n i k i e m Prawdopodobnie najpoważniejszą obiekcją przeciw nieskrępowanemu kapitalizmowi jest to, że powoduje on ogromne nierówności dochodowe. Chociaż większość osób – nawet intelektualiści – przyznaje obecnie, że czysty komunizm nie może funkcjonować, to i tak niezbyt chętnie popiera jego alternatywę. Ludzie ci starają się znaleźć jakieś pośrednie rozwiązanie, pozwalające uniknąć zarówno nędzy komunizmu, jak i rzekomych nadużyć kapitalizmu. W XX wieku Amerykanie coraz częściej oczekiwali od państwa, że stanie się obrońcą ubogich. Problem ubóstwa postrzegali jako kryzys zaangażowania i politycznego przywództwa, co najlepiej obrazuje to pytanie retoryczne: „skoro możemy wysłać człowieka na Księżyc, to dlaczego nie możemy zlikwidować biedy?”.

Lyndona B. Johnsona wojna z podatnikiem

113

Tego rodzaju pytania, znane dobrze Amerykanom, świadczą o naiwnym postrzeganiu świata. Niektórzy konserwatyści mieli podstawy, by z powyższego pytania sobie kpić jako z nieudolnego zestawienia problemów o jaskrawo różnej naturze (gdyby odbierać je dosłownie, zdaje się ono sugerować, że państwo powinno wysłać bezdomnych w  kosmos). Ale tym samym uznawali pewne racje orędowników interwencji władz – w końcu NASA nie jest wzorem doskonałości (oprócz wspomnianych wypadków wahadłowców i innych incydentów można wskazać jeszcze na skandaliczne problemy z  kosztującym miliard dolarów teleskopem Hubble’a i utratę w 1999 roku kosztującej 125 milionów dolarów sondy na Marsa z powodu pomylenia jednostek metrycznych z jednostkami amerykańskiA co na to ka pital iści? mi). Pod tym względem poJedynymi obrońcami praw człorównanie jest jednak, jak na wieka są zwolennicy kapitalizmu ironię, właściwe: skoro rząd laissez-faire. federalny może marnować 1 Ayn Randb miliardy dolarów i  niszczyć ludziom życie, prowadząc b  Ayn Rand, Cnota egoizmu. Nowa koncepcja program kosmiczny, to dlaegoizmu, s. 185. czego nie może tego samego zrobić z biednymi? Oczywiście może. Od 1964 roku, kiedy Johnson wypowiedział swoją wojnę, na rządowe programy walki z ubóstwem wydano ponad 7 bilionów dolarów, jednak wątpliwe jest to, czy udało się dzięki temu choć trochę zmniejszyć biedę. Na przykład bez żadnych szczególnych działań ze strony władzy wykonawczej stopa ubóstwa spadła z 22,4 procent w 1959 roku do 19 procent w 1964 roku1. To prawda (na co zwróci uwagę zwolennik Johnsona), że oficjalna stopa ubóstwa zaczęła nieco szybciej spadać w kolejnych latach. Należy jednak zauważyć, iż program masowych federalnych płatności transferowych nabrał rozpędu dopiero pod koniec lat sześćdziesiątych. Jak wyjaśnia Charles Murray: Zmiany wynikające z sukcesów legislacyjnych, których wprowadzenie w  życie wymagało sporych kwot, zaczęły wywierać wpływ na

Poverty Status of People by Family Relationship, Race, and Hispanic Origin: 1959 to 2014, United States Census Bureau, https://www.census.gov/hhes/www/poverty/ data/historical/hstpov2.xls (dostęp: 30 października 2015). 1

114

Chleb i igrzyska: popularne programy państwowe

znaczną liczbę ludzi dopiero w latach 1967–1968, a w pełni rozwinęły się dopiero w latach 70. Zasady stanowiące ich podstawę zmieniono wcześniej. Wcześniej rozpoczęto uprawianie stosownej retoryki. Wcześniej założono agendy mające wprowadzić je w życie. Wcześniej zaczęto proces legislacyjny. Jednak programy podtrzymania dochodu oraz działań socjalnych, uprawomocnione w czasach hegemonii legislacyjnej Johnsona w latach 1964–1966, dysponowały w czasie jego kadencji relatywnie niewysokim budżetem i zakresem działania.2

Dekada chciwości? Krytykom federalnych programów walki z ubóstwem często przykleja się łatkę bezdusznych cyników, którzy nie troszczą się o biednych. Jak jednak prawdziwy obrońca uciśnionych może popierać odczłowieczające państwo dobrobytu? Prywatna dobroczynność nie tylko nie narusza praw własności, ale również nie odziera jej odbiorców z godności. Jest też tańsza i mniej korupcjogenna. Kiedy rząd oddaje pieniądze podatnikom, ci więcej przekazują ubogim. Częściowo za sprawą obniżenia przez Reagana w 1981 roku krańcowych stóp podatkowych podczas tak zwanej dekady chciwości: •  całkowite wydatki na cele charytatywne wzrosły w ujęciu realnym o 56 procent; •  roczne tempo wzrostu ilości środków przeznaczanych na dobroczynność było o 55 procent wyższe niż w poprzednim ćwierćwieczu; •  wzrost wydatków charytatywnych był wyższy od wzrostu całkowitej wartości niespłaconych kredytów konsumenckich; •  uwzględniając wyliczone dla lat 1955–1980 korelacje pomiędzy łożeniem na dobroczynność a  PKB, stawkami podatkowymi i  innymi czynnikami, faktyczne wydatki charytatywne były w latach osiemdziesiątych wyższe od „przewidywanych” przeciętnie o 16 miliardów dolarów rocznie.c1  Zob. Richard McKenzie, Decade of Greed?, „National Review”, 31 sierpnia 1992.

c

Z tej perspektywy można wysunąć zupełnie inną interpretację Wojny z Ubóstwem i oficjalnych wskaźników ubóstwa podawanych przez Urząd Charles Murray, Bez korzeni. Polityka społeczna USA 1950–1980, tłum. Paweł Kwiatkowski, Poznań 2001, s. 88. 2

Lyndona B. Johnsona wojna z podatnikiem

115

Statystyczny Stanów Zjednoczonych: stopa ubóstwa stale malała aż do momentu rozkręcenia się na dobre programów realizowanych w ramach Wielkiego Społeczeństwa – wtedy osiągnęła z grubsza stabilny poziom, na którym utrzymuje się już od ponad 35 lat (rosnąc podczas recesji). Problemem nie jest wcale brak pieniędzy. Państwowa jałmużna utrwala ubóstwo, tworząc kulturę zależności. Robert Rector, ekspert od polityki społecznej, zauważa: W istniejącym przez ostatnie trzydzieści lat systemie opiekuńczym każdej samotnej matce z  dwójką dzieci oferuje się „wypłatę” różnych świadczeń o przeciętnej wartości w zależności od zamieszkiwanego stanu od 8,5 tysiąca do 15 tysięcy dolarów. Matka zawiera z państwem umowę. Będzie otrzymywała „wypłatę”, dopóki będzie spełniała dwa warunki: 1. nie podejmie pracy; 2. nie weźmie ślubu z mężczyzną, który ma zatrudnienie.3

Na argument, że federalne programy pomocy ubogim poprawiły sytuację członków mniejszości, Thomas Sowell odpowiada: Czarna rodzina, przetrwawszy wieki niewolnictwa i dyskryminacji, zaczęła ulegać gwałtownemu rozpadowi w liberalnym państwie dobrobytu, które dotuje ciąże pozamałżeńskie i  sprawiło, że pomoc społeczna przestała być ostatnią deską ratunku w nagłych wypadkach, a stała się sposobem na życie. Rządowe programy społeczne jak Wojna z Ubóstwem uważano za sposób na zredukowanie miejskich zamieszek. Programy te rozrosły się nagle w latach sześćdziesiątych. W tym samym czasie zwiększyła się częstotliwość rozruchów. Później, za czasów administracji Reagana, którą potępiano za brak poparcia dla programów społecznych, zamieszki stały się zdecydowanie rzadsze*. […]

Robert Rector, Welfare: Broadening the Reform, [w:] Issues 2000: The Candidate's Briefing Book, red. Stuart M. Butler i Kim R. Holmes, Washington, DC 2000, s. 293–294. * Choć szczyt częstotliwości i ostrości zamieszek istotnie przypada na późne lata sześćdziesiąte, to stały się one zdecydowanie rzadsze już w latach siedemdziesiątych, czyli podczas prezydentury Richarda Nixona. Zob. Encyclopedia of American Race Riots, t. 2, red. Walter Rucker i James N. Upton, Westport, CT, London 2007, s. 511 (przyp. JL). 3

116

Chleb i igrzyska: popularne programy państwowe

Czarni zaczęli ekonomicznie wychodzić na prostą kilkadziesiąt lat wcześniej, zanim wprowadzono ustawy i  programy, którym się to zjawisko przypisuje. Poprawa sytuacji czarnych wcale nie stała się szybsza – powtórzmy: nie stała się szybsza – w  latach sześćdziesiątych. Stopa ubóstwa wśród czarnych rodzin obniżyła się z  87 procent w  1940 roku do 47 procent w  1960 roku – ten spadek nastąpił w  okresie, w  którym nie wprowadzono żadnych ważnych ustaw o prawach obywatelskich ani programów walki z ubóstwem. W latach sześćdziesiątych spadła o kolejne 17 punktów procentowych, a w latach siedemdziesiątych o 1 punkt procentowy, jednak ta kontynuacja wcześniejszego trendu nie była ani czymś bezprecedensowym, ani czymś, co można by arbitralnie przypisać programom takim jak Wojna z Ubóstwem. W okresie od 1936 do 1959 roku – czyli zanim nadeszły magiczne lata sześćdziesiąte, kiedy to rzekomo zaczął się cały postęp – w wielu zawodach wymagających kwalifikacji dochody czarnych w stosunku do dochodów białych wzrosły ponad dwukrotnie. Sytuacja czarnych specjalistów i pracowników wysokiego szczebla poprawiła się bardziej w pięcioleciu poprzedzającym wejście ustawy o prawach obywatelskich z  1964 roku niż w  pięcioleciu po jej uchwaleniu.4

Kosmos: osta tn ia g ra n ica Skoro możemy wysłać człowieka na Księżyc, to dlaczego nie możemy zlikwidować biedy? Dobre pytanie. Skoro rząd federalny może marnować miliardy dolarów i niszczyć ludziom życie, prowadząc program kosmiczny, to dlaczego nie może tego samego zrobić z biednymi?

Thomas Sowell, War on Poverty Revisited, Capitalism Magazine, 17 sierpnia 2004, http://capitalismmagazine.com/2004/08/war-on-poverty-revisited/ (dostęp: 30 października 2015). 4

Święte ubezpieczenia społeczne

117

Św i ęt e u bezpi eczen i a spo ł ecz n e Jedną z bardziej niefortunnych pozostałości Nowego Zrozu m ieć eko nom i ę Ładu jest system ubezpieczeń Schemat Ponziego (piramida finanspołecznych, święta krowa sowa): Oszukańcza działalność inamerykańskiej polityki. Więkwestycyjna przynosząca biorącym szość Amerykanów uważa w  niej udział niestandardowo wysoepokę przed wprowadzeniem kie zyski, pochodzące z wkładów koustawodawstwa o ubezpieczelejnych inwestorów, a  nie z  zysków niach społecznych za czasy netto generowanych przez rzeczywistraszne, w  których przeciętste przedsięwzięcia. Nazwa pochodzi ny człowiek był skazany na od Charlesa Ponziego, który w  1920 nędzę, kiedy przydarzyła mu roku obiecywał 50-procentową stosię choroba albo wypadek, pę zwrotu w  ciągu 45 dni lub „poa osoby starsze nie mogły oddwojenie pieniędzy” w  ciągu 90 dni począć na emeryturze. Z tych dzięki inwestycji w Międzynarodowe mroków wyciągnął Amerykę Kupony na Odpowiedź. Tysiące ludzi jakoby rząd federalny, wprowpłaciły łącznie około 15 milionów wadzając system ubezpieczeń dolarów. Tylko jedna trzecia tej kwospołecznych. ty została zwrócona inwestorom, Zwolennicy ubezpieczeń kiedy działalność Ponziego została społecznych, podobnie jak zamknięta przez rząd federalny. orędownicy innych popularnych politycznie programów, mają dobre intencje. Popełniają jednak błąd, zakładając, iż rząd powinien coś zapewniać tylko dlatego, że jest to potrzebne. To wielka tragedia, kiedy wdowie z  kilkorgiem dzieci przytrafia się udar mózgu albo wypadek samochodowy i nie jest ona w stanie swojego potomstwa utrzymać. I to właśnie dlatego kapitalizm stworzył polisy ubezpieczeniowe na życie. Hańbą byłoby również, gdyby człowiek, który sumiennie pracował przez czterdzieści lat, musiał na emeryturze jeść pokarm dla kotów. I dlatego banki i fundusze powiernicze oferują rachunki oszczędnościowe i plany inwestycyjne. Nie można uzasadnić współczesnego systemu ubezpieczeń społecznych również tradycyjnym argumentem z paternalizmu. Nawet jeśli Amerykanie nie godzą się na to, by osoby lekkomyślne i nieodpowiedzialne w pełni ponosiły konsekwencje dotykających je tragedii, nie znaczy to wcale, że potrzebne są ubezpieczenia społeczne. Amerykanie mogą dobrowolnie

118

Chleb i igrzyska: popularne programy państwowe

przekazywać i przekazują pieniądze organizacjom charytatywnym, które specjalizują się w pomaganiu potrzebującym. Nawet jeśli uznamy, że rząd powinien „gwarantować” emerytury czy ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków, nie oznacza to, że rząd powinien kierować tymi „gwarantowanymi” programami. Przecież rząd nakłada obowiązek posiadania ubezpieczenia od wypadków na wszystkich kierowców, a mimo to kierowcy nie muszą płacić składek i wysyłać roszczeń z tytułu wypadków państwu. Ubezpieczeniami komunikacyjnymi wciąż zajmuje się sektor prywatny. Smutna prawda jest taka, że system ubezpieczeń społecznych jest dla rządu łatwym sposobem na pożyczanie pieniędzy. Kiedy suma rocznych wpływów ze składek jest wyższa od sumy płatności dla beneficjentów systemu ubezpieczeń społecznych, nadwyżkę wydaje rząd federalny, wystawiając rewers „funduszowi powierniczemu” Urzędu Ubezpieczeń Społecznych. To źródło łatwych pieniędzy dla państwa niedługo wyschnie z powodu zachodzących zmian demograficznych. Ponieważ zmniejsza się liczba pracujących w  stosunku do liczby osób na emeryturze, wkrótce znajdziemy się w punkcie, w którym podatki na ubezpieczenia społeczne nie wystarczą na pokrycie bieżących wydatków. Wtedy Rooseveltowska piramida finansowa zacznie się walić i nawet lewicowcy (miejmy nadzieję) będą musieli zrozumieć różnicę pomiędzy federalnym systemem płatności transferowych i autentycznymi oszczędnościami i inwestycjami.

W biblioteczce kapitalisty Richard P. Feynman, „A co ciebie obchodzi, co myślą inni?”. Dalsze przypadki ciekawego człowieka, tłum. Rafał Śmietana, Kraków 2008.

Rozdział 12. Pa ń s t w o p r owa d z i i n t e r e s y Czy wiesz, że... •  marnotrawstwo i słaba jakość usług to najbardziej prawdopodobne konsekwencje państwowej własności? •  t ylko 0,5 procent osób korzystających z  połączeń międzymiastowych zdecydowało się na jazdę pociągami Amtrak, który w  2005 roku stracił ponad miliard dolarów? •  deszcz i śnieg to najmniej istotne z problemów amerykańskiej Poczty, która gubi miliony przesyłek i zaciąga pożyczki na miliardy dolarów? •  rządowa „deregulacja” – jak na przykład „deregulacja” rynku energii elektrycznej w Kalifornii – często okazuje się kłamstwem? *****

Na koniec dnia pracownicy wracają do swoich domów stłoczeni w wagonach metra niczym przysłowiowe sardynki. Oczywiście wielu (pewnie większość) pasażerów wolałoby poczekać na mniej zapchany pociąg, jednak w  godzinach szczytu zawsze znajdzie się na tyle dużo podróżnych dotkniętych klaustrofilią, że można mieć pewność, iż każdy wagon będzie zapełniony do granic możliwości. Sytuacja jest tak fatalna, że wielu mniej odpornych podróżnych (ludzi starszych lub cierpiących na niektóre schorzenia) właściwie nie ma możliwości skorzystania z najbardziej uczęszczanych połączeń przez sporą część dnia. Kogo lub co należy winić za ten uderzający aspekt transportu zbiorowego? Czy odpowiada za to godny ubolewania brak współczucia dla innych ludzi? Czy jest to dowód, że społeczeństwo w odczłowieczającym systemie przemysłowym traktuje robotników jak bydło? A może winny zatłoczenia jest rasizm, skoro z komunikacji zbiorowej korzysta niewspółmiernie dużo czarnoskórych? Z powyższymi wyjaśnieniami wiąże się taki problem, że nie uwzględniają one różnic pomiędzy rezultatami działalności państwowej i prywatnej. Ci sami ordynusi, którzy przepychają się w metrze, nie zachowują się w ten sam sposób na pokładzie samolotu, a z drugiej strony, kina przestają sprzedawać bilety, kiedy wszystkie miejsca są wyprzedane. Powód jest tak oczywisty, że aż głupio o nim przypominać: prywatne firmy chcą, by ich

120

Państwo prowadzi interesy

klienci mieli z nimi przyjemne doświadczenia, i dlatego nie próbują upakować ich jednego na drugim. Niestety takimi pobudkami nie kierują się biurokraci, którzy zarządzają „publicznym” metrem. W końcu jaką korzyść z rozwiązania problemu miałby burmistrz Nowego Jorku albo jego podwładni? Zatrudnienie dodatkowych pracowników, którzy mieliby egzekwować limity pasażerów, kosztowałoby prawdopodobnie miliony dolarów (a możliwe, że trzeba by jeszcze przebudować perony). Aby zdobyć dodatkowe pieniądze, należałoby podnieść ceny biletów albo wykorzystać wpływy z podatków. I jedno, i  drugie rozwiązanie wywołałoby wielki polityczny sprzeciw. I  po co to wszystko? Czy kolejne wybory na burmistrza mogłyby się faktycznie toczyć wokół zatłoczonego metra w godzinach szczytu?

Z a r z ą d z a n i e n a s t aw i o n e n a z y s k a bi u rok r acja W zapomnianym arcydziele z 1944 roku, zatytułowanym Biurokracja, wybitny ekonomista Ludwig von Mises wyjaśnił, na czym polega fundamentalna różnica pomiędzy przedsięwzięciami prywatnymi i państwowymi. Ponieważ prywatne firmy mają w ostatecznym rozrachunku przynosić zysk, to nawet wielkie korporacje unikają marnotrawstwa, które jest tak typowe dla przedsięwzięć państwowych. Bierze się to stąd, że korporacje mogą podzielić swoją działalność na mniejsze jednostki i  dać menedżerom względnie dużą swobodę próbowania różnych rozwiązań. Ta metoda działa, bo istnieje obiektywne kryterium, pozwalające stwierdzić, czy menedżer sobie radzi, czy nie: w pierwszym przypadku jego działania przyniosą zyski, w drugim korporacja straci pieniądze. Z  kolei przedsięwzięcia państwowe, jak argumentował Mises, muszą być zarządzane w zupełnie inny sposób. Skoro swoje fundusze otrzymują od legislatury, czyli w  ostatecznym rozrachunku z  podatków płaconych niedobrowolnie przez obywateli, to nie mogą pozwolić menedżerom na to, by próbowali różnych metod, byle te były „rentowne”. Tak lekkomyślna polityka doprowadziłaby bowiem do tego, że system oświaty mógłby zacząć „oszczędzać” miliony dolarów, skracając rok szkolny do trzech miesięcy, a lokalne oddziały straży pożarnej „zdobywać fundusze”, sprzedając wszystkie wozy strażackie. W sektorze prywatnym nie trzeba się obawiać podobnych incydentów, bo każda firma musi oprócz dbania o  niskie koszty uzyskać jeszcze przychody ze sprzedaży swoich produktów klientom. Restauracja, która nie podawałaby widelców, szybko by

Amtrak

121

splajtowała. Natomiast w  sektorze publicznym, gdzie przedsiębiorstwa otrzymują pieniądze pochodzące z podatków albo działają na podstawie monopolistycznych przywilejów, panują inne zasady. W sektorze publicznym nie obowiązuje zasada, że klient ma zawsze rację. Mają ją biurokraci, którzy nie kierują się jego zadowoleniem (bo nie może on pójść do konkurencji) czy efektywnością w obniżaniu kosztów (gdyż im mniej się nimi przejmują, tym łatwiej przyjdzie im żądać większych pieniędzy).

Amtrak Historia Amtraka (którego nazwa jest połączeniem słów „American” i „track”, czyli tor) jest typowa dla „jednostek quasi-państwowych”, czyli przedsiębiorstw, które teoretycznie działają w  sektorze prywatnym, ale są ściśle kontrolowane przez rząd (zauważmy, że na tym polega techniczna różnica pomiędzy faszyzmem, w  ramach którego państwo dyryguje działalnością przedsiębiorstw, a  socjalizmem, w  ramach którego państwo jest ich właścicielem). Amtrak został utworzony 1 maja 1971 roku, by skonsolidować i uratować te z upadających (a poza tym mocno opodatkowanych i  przeregulowanych) kolei prywatnych, które zgodziły się w  tym projekcie uczestniczyć. Co prawda przewoźnicy ci otrzymali w zamian za wniesione aktywa akcje zwykłe Amtraka, jednak wszystkie akcje uprzywilejowane są własnością rządu. Ponadto rada dyrektorów jest powoływana przez prezydenta i musi zostać zatwierdzona przez Senat Stanów Zjednoczonych. Od samego początku Kongres wyznaczał nowemu operatorowi pociągów sprzeczne cele: Amtrak miał zarówno utrzymać międzymiastowe połączenia pasażerskie – mimo rosnącej konkurencji ze strony transportu lotniczego i systemu międzystanowych dróg ekspresowych – jak i stać się w  końcu samowystarczalny. Amtrak – cóż za niespodzianka – nie zrealizował żadnej z  tych dyspozycji. Rzeczywistość ekonomiczna zmusiła przewoźnika do stałego zmniejszania skali działalności w  kolejnych latach. Obecnie Amtrak nie oferuje na przykład połączeń do Phoenix, Las Vegas, Nashville, Dayton, Tulsy czy Colorado Springs, mimo że w  każdym z tych miast żyje ponad pół miliona mieszkańców. Ponadto przejazdy nie są wcale takie dostępne dla ubogich: w lutym 2007 roku bilet w dwie strony z Penn Station w Nowym Jorku do Union Station w Waszyngtonie kosztował w  zależności od klasy od 134 do 346 dolarów (a  cena biletu u  przewoźnika autobusowego Peter Pan na podobną trasę wynosiła 69 dolarów, aczkolwiek podróż autobusem trwa oczywiście dłużej).

122

Państwo prowadzi interesy

Gdyby prywatny przewoźnik kolejowy oferował taką usługę, mógłby uzasadniać wyższą cenę tym, że ludzie wolą szybkość i wygodę pociągu od podróży autobusem i chętnie za to płacą, o czym świadczy rentowność firmy. Zrozumiałe byłoby również ograniczenie połączeń przez prywatną firmę do tras, które przynoszą zysk. Tu jednak widzimy różnicę pomiędzy Amtrakiem a  dowolną firmą z  sektora prywatnego. Amtrak nie może uzasadnić zmniejszania liczby tras i wysokich cen biletów efektywnością ekonomiczną, ponieważ w każdym roku swojej dotychczasowej działalności przynosił straty1. W 2005 roku otrzymał od rządu federalnego zawrotną kwotę 1,2 miliarda dolarów na pomoc w osiągnięciu wyznaczonych mu celów. Firma traci pieniądze na wszystkie możliwe sposoby: począwszy od sprzedaży biletów, a skończywszy na bufecie z żywnością i napojami. Na jednej ze swoich najgorszych tras – Sunset Limited, łączącej Los Angeles i Orlando – Amtrak tracił 433 dolary na każdym pasażerze. Oszczędzilibyśmy sporo pieniędzy podatników, zamykając ją i dając klientom przewoźnika bilety lotnicze. Mimo fatalnych wyników i  braku „powszechnego” dostępu do jego usług Amtrak prawdopodobnie dalej będzie sobie kuleć. W  końcu, jak wskazuje Michael W. Lynch, z  popularnych północno-wschodnich

Toaleta w n owojo rski m metr ze O firmie Amtrak można powiedzieć wiele złego, ale przynajmniej ma czyste pociągi, w przeciwieństwie do w pełni „publicznego” metra w Nowym Jorku. System metra bywa często miejscem, gdzie lubią sobie ulżyć (delikatnie mówiąc) bezdomni, a także zdesperowani imprezowicze wracający nocą do domu. Powody, dla których ludzie sobie na to pozwalają, są dwa. Po pierwsze, w pociągach metra i na większości stacji brakuje ubikacji, a tych kilku, które są czynne, nie da się opisać. Po drugie, z powodu patologicznych zachęt towarzyszących państwowej kontroli żaden biurokrata nie skorzystałby na utrzymywaniu czystości w systemie metra. Gdyby było ono własnością prywatną i było prowadzone z myślą o zysku, to można by się założyć, że firma nim zarządzająca starałaby się dostarczać takie usługi i tak dbać o otoczenie, by przyciągnąć klientów i zachować wartość przedsięwzięcia. Na co zwraca uwagę Ronald D. Utt w: Springtime for Amtrak and America, The Heritage Foundation, 3 maja 2006, http://www.heritage.org/research/reports/2006/05/springtime-for-amtrak-and-america (dostęp: 30 października 2015). 1

Zaginione przesyłki i inne problemy

123

połączeń korzysta na co dzień wielu pracowników Kongresu i biurokratów dojeżdżających do pracy. Klasa polityczna zapewne dalej będzie uważać, że Amtrak jest „wart swej ceny”, jako że to jej członkowie korzystają, a ciężar ponoszą podatnicy (z których wielu nie postawi nigdy stopy w  pociągu Amtraka). Co do perspektyw „zreformowania” Amtraka: po co zajmować się porządkowaniem finansów, skoro Kongres płaci miliardy dolarów za błędy?

Zagi n ion e pr ze sy ł k i i i n n e probl em y W  przeciwieństwie do Amtraka Urząd Pocztowy Stanów Zjednoczonych nie jest korporacją, lecz formalną agencją władzy wykonawczej rządu federalnego. Zatrudniając około 700 tysięcy osób, jest trzecim pod względem wielkości pracodawcą w Stanach Zjednoczonych (po Departamencie Obrony i Walmarcie). Podobnie jak stanowe wydziały komunikacji, Poczta jest przedmiotem żartów i słynie z braku wydajności, długich kolejek i oschłych biurokratów. Przykłady można by mnożyć. W latach dziewięćdziesiątych inspektorzy odkryli na południu stanu Maryland 2,3 miliona przesyłek masowych i  800 tysięcy priorytetowych leżących w  naczepach ciągników siodłowych. Poczta rejestruje jako „opóźnione” tylko przesyłki znajdujące się w sortowniach więc by nie ujawniać opóźnień w oficjalnych statystykach, przechowywano listy w naczepach. W 1994 roku z miesięcznym opóźnieniem dostarczano 5,9 miliona przesyłek: w pocztowej ciężarówce znaleziono sto worków z korespondencją, a pod wiaduktem odkryto 90 kilogramów spalonych listów!2 Na Poczcie, inaczej niż w sektorze prywatnym, nie dostaje się tego, za co się płaci. Mimo fatalnych wyników Urząd Pocztowy wciąż podwyższa ceny. W 1981 roku cena znaczka na list priorytetowy wynosiła 18 centów, by do 2007 roku wzrosnąć do 39 centów – średnia złożona stopa wzrostu ceny wyniosła zatem 3,1 procent na rok. Uwzględniając inflację, realna cena znaczków wzrosła w ostatnim ćwierćwieczu o 15 procent. Na konkurencyjnych rynkach podstawą jest innowacyjność. Spójrzmy na przykład na to, jak od 1981 roku zmieniły się samochody i komputery. Nominalny wzrost cen z nawiązką wynagrodziła poprawa jakości: mierząc poprawę Edward L. Hudgins, Postal Service Privatization, Cato Institute, 30 kwietnia 1996, http://www.cato.org/publications/congressional-testimony/postal-service-privatization (dostęp: 30 października 2015). 2

124

Państwo prowadzi interesy

jakości – na przykład ceną kilobajta pamięci w komputerze – dostrzeżemy ogromne oszczędności. W  1981 roku za kilobajt pamięci w  komputerze trzeba było zapłacić 47 dolarów. Dzisiaj kilobajt pamięci kosztuje niewielki ułamek centa. Ale przynajmniej Urząd Pocztowy jest samowystarczalny! Obrońcy Poczty często argumentują, że nie stanowi ona obciążenia dla podatników, bo wpływy ze sprzedaży znaczków i innych rzeczy pozwalają na pokrycie wydatków. W rzeczywistości sytuacja jest jednak trochę bardziej złożona. Na przykład w  latach 1985–1994 rząd federalny przekazał (w  ramach budżetu i  poza nim) Urzędowi Pocztowemu ponad 14 miliardów dolarów3. Część tych funduszy miała wynagrodzić przychody utracone z powodu ulg przysługujących członkom Kongresu. Można jednak podejrzewać, że temu celowi nie służyła wcale całość wspomnianej kwoty. Ponadto rząd gwarantuje niekapitałowe zobowiązania emerytalne Poczty i często pokrywa jej straty (które w 2000 roku wyniosły ponad miliard dolarów), udzielając jej za pośrednictwem Departamentu Skarbu nisko oprocentowane pożyczki4 (należy uczciwie zauważyć, że choć w 2002 roku Urząd Pocztowy był winien rządowi 11 miliardów dolarów, to spłacił dług do 2005 roku, co nie zmienia faktu, że podatnicy z całą pewnością wspierają finansowo system). Największy jednak problem z  argumentem o  samowystarczalności polega na tym, że Urząd Pocztowy posiada monopol. Żaden inny podmiot nie ma prawa dostarczać przesyłek priorytetowych (choć prywatni kurierzy mogą dostarczać „wyjątkowo pilne” listy albo za darmo, albo za co najmniej 3 dolary). Konkurenci nie mogą też umieszczać przesyłek w  skrzynkach na listy z  napisem „U.S. MAIL”. Wszędzie tam, gdzie dozwolona jest konkurencja, rynek jest zdominowany przez prywatnych kurierów jak UPS i FedEx – i to mimo że firmy te podlegają opodatkowaniu na szczeblu federalnym, z czego zwolniony jest Urząd Pocztowy. Z powyższych powodów argumentu o samowystarczalności nie da się obronić. W XIX wieku libertariański eseista Lysander Spooner podważył monopol Urzędu Pocztowego, zakładając konkurencyjną firmę. Zanim rząd zamknął jego działalność i wniósł przeciwko niemu sprawę do sądu, firma Spoonera wymusiła na Poczcie obniżkę cen. Początkowo Spooner Tamże. Tamże; oraz Scott Esposito, Time for the Mail Monopoly to Go, „The Freeman”, vol. 52, no. 2, luty 2002. 3 4

Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej

125

wygrywał w sądach, powołując się na to, że konstytucyjne prawo Kongresu do „ustanawiania urzędów i dróg pocztowych” nie oznacza zakazu dostarczania poczty przez inne podmioty. Spór w końcu rozwiązał Kongres, ustanawiając monopol. Gdyby tylko państwo dopuściło konkurencję, na rynku przesyłek priorytetowych szybko pojawiłyby się innowacje prowadzące do redukcji kosztów.

P r z e d s i ę b i o r s t wa u ż y t e c z n o ś c i p u b l i c z n e j Każdego roku sprzedawcy lodów, hot dogów i  piwa w  wielkich miastach z  niecierpliwością oczekują lata, gdyż mogą wtedy sprzedać więcej swoich produktów konsumentom. Ich celem jest jednak zysk, czego nie można powiedzieć o zarządzanych przez państwo przedsiębiorstwach użyteczności publicznej. Dlatego też każdego lata wodociągi zalecają swoim klientom, by jeździli brudnymi samochodami i nie podlewali trawników, a elektrownie wprowadzają „rotacyjne wyłączenia energii”, by zapobiec rozległej awarii zasilania. Problem tkwi w tym, że tak zwane przedsiębiorstwa użyteczności publicznej ustanawiają ceny niższe od rynkowych i posiadają monopol na swoją podstawową działalność. Nienaturalnie niskie ceny zachęcają do marnotrawstwa – i  to mimo emocjonalnych apeli o  oszczędzanie zasobów – a z powodu monopolizacji nie ma miejsca dla alternatywnych dostawców, którzy uzupełniliby niedobory. Jak na ironię, problemy dotyczą dostawy najważniejszych usług, gdyż to one właśnie są zastrzeżone dla fatalnie działających przedsięwzięć państwowych. Mniej istotne rzeczy jak steki i telewizory plazmowe są dostępne cały czas. Czy w Kalifornii nie próbowano deregulacji rynku energii elektrycznej? Krytycy państwowego monopolu na energię elektryczną są często konfrontowani z etatystycznym kontrargumentem o deregulacji rynku energii elektrycznej w Kalifornii: w tradycyjnej interpretacji pod koniec lat dziewięćdziesiątych Kalifornia uwolniła siły rynkowe, czego skutkiem były częste zakłócenia w dostawie usług, wielkie podwyżki cen, a w końcu potrzeba wydania miliardów dolarów podatników na pomoc finansową. Taka interpretacja świadczy o błędnym rozumieniu podstawowych faktów. Tamten epizod należałoby raczej określić mianem nowej regulacji, a nie deregulacji: chociaż bowiem złagodzono kontrole cen i  bariery wejścia dla producentów energii, to dystrybutorom narzucono nowe skomplikowane procedury (dotyczące ustalania cen i zapewniania dostępu do infrastruktury

126

Państwo prowadzi interesy

sieciowej). Skutek mógł przewidzieć każdy student ekonomii. Jeśli wprowadzone są ceny maksymalne dla konsumentów, a dostawcy muszą płacić tyle, ile zażyczy sobie rynek, to w  okresach dużego zapotrzebowania niektórzy z dostawców przerwą działalność, przez co podaż wyparuje. Kiedy przeprowadzono bardziej konsekwentną deregulację, na przykład transportu lotniczego w latach siedemdziesiątych i telekomunikacji w latach dziewięćdziesiątych, to – inaczej niż w Kalifornii – doprowadziło to do gwałtownego spadku cen i dało konsumentom większe możliwości wyboru.

R zą d stoi w kor k u Szybki eksperyment: porównajcie jezdnie kontrolowane przez państwo z jezdniami kontrolowanymi przez firmy prywatne. W których znajdzie się więcej dziur i  które zamknięte są częściej i  w  bardziej niewygodnych porach? Choć kontrolowanie dróg przez państwo bierze się za pewnik, to ekonomiści od dawna badają zalety ewentualnej prywatyzacji. Najbardziej oczywistą korzyścią byłoby zniknięcie z dnia na dzień tej zmory zmechanizowanego społeczeństwa, jaką są korki drogowe. Korki to przykład niedoboru spowodowanego, jak zawsze, przez ustanowienie cen niższych od rynkowych. Gdyby na przykład Nowy Jork sprzedał główne mosty i tunele prywatnym firmom, to niewątpliwie zaraz wzrosłyby opłaty – możliwe że dość ostro. Jednak bezpośrednią konsekwencją tego „zdzierstwa” byłoby to, że setki tysięcy produktywnych lekarzy, maklerów, inżynierów i innych pracowników nie stałoby już każdego dnia w  wielogodzinnych korkach, próbując przejechać względnie krótki odcinek, by dostać się do pracy na Manhattanie. A w przypadku zakrojonej na szeroką skalę reformy prywatyzacyjnej wysokie zyski zachęciłyby do wejścia na rynek nowe podmioty, które wybudowałyby więcej mostów i tuneli oraz zaprojektowały nowatorskie rozwiązania, o których nam się nawet nie śniło, zmniejszające problem zagęszczenia ruchu oraz zwiększające bezpieczeństwo i wygodę.

W biblioteczce kapitalisty Ludwig von Mises, Biurokracja, tłum. Jan Kłos, Lublin–Chicago–Warszawa 2005. Street Smart: Competition, Entrepreneurship, and the Future of Roads, red. Gabriel Roth, New Brunswick, NJ 2006.

Rozd ział 13. Pa ń s t w o a   m o n o p o l e Czy wiesz, że... •  przemysłowi „raubritterzy”* cięli nie tylko koszty, ale i ceny? •  wolnorynkowe fuzje pozwalają zwiększyć efektywność, czego nie można powiedzieć o państwowych monopolach? •  sprawy antrytrustowe zazwyczaj wszczynają firmy, które przegrywają w wolnej konkurencji? *****

W  niektórych ludziach wizja czystego kapitalizmu budzi prawdziwe przerażenie. Czy to nie światłym interwencjom urzędu antytrustowego zawdzięczamy, że z ciągłych fuzji nie zrodziła się gigantyczna korporacja, która nie odpowiadałaby przed nikim? Wolnorynkowi ekonomiści chętnie opowiadają o zaletach konkurencji, ale czy kapitalizm, pozostawiony samemu sobie, nie tworzy monopoli? Czyż przedsiębiorcy jak Bill Gates i  Sam Walton, zamiast obdarzać konsumentów nowymi możliwościami wyboru i tanimi produktami, nie przejęliby świata, zakuwając go w kajdany swojego dyktatu cen? Obawy są tutaj równie bezpodstawne co w przypadku innych mitów obalonych w tej książce. Zarówno analizy teoretyczne, jak i badania historyczne dowodzą, że wolnorynkowy kapitalizm prowadzi do poprawy jakości produktów i usług oraz spadku ich cen, z korzyścią dla konsumentów. Tylko interwencja państwa może faktycznie ograniczyć konkurencję.

* Ang. robber barons – pejoratywne określenie bogatych dziewiętnastowiecznych przedsiębiorców ze Stanów Zjednoczonych. Termin pochodzi od średniowiecznych niemieckich rycerzy, którzy łamali prawo i  trudnili się rozbojami. Jako określenie dziewiętnastowiecznych kapitalistów spopularyzował go amerykański komentator gospodarczy Matthew Josephson, który uważał, że ówcześni potentaci dorobili się swoich fortun w sposób bezwzględny i niemoralny, co upodabniało ich do średniowiecznych rycerzy-rozbójników (przyp. MZ).

128

Państwo a monopole

M i t r au br i t t e rów Historyk Burton W. Folsom w  wyśmienitej książce The Myth of the Robber Barons obnaża typowe dla podręczników ujęcie historii tak zwanych raubritterów, w  istocie wspaniałych kapitanów przemysłu, którzy rzekomo żerowali na zwykłych ludziach, zanim nie spętano ich przy użyciu ustaw antytrustowych i innych rozwiązań. Folsom dowodzi, że słynni przedsiębiorcy jak Charles M. Schwab i John D. Rockefeller osiągnęli swoją dominującą pozycję dzięki cięciu kosztów i  zaspokajaniu potrzeb konsumentów – podobnie jak wszyscy inni odnoszący sukcesy kapitaliści. Na przykład o  Corneliusie Vanderbilcie po raz pierwszy zrobiło się głośno, kiedy podważył on (łamiąc prawo) monopol na transport parowcami w stanie Nowy Jork, przyznany Robertowi Fultonowi przez lokalne władze. Folsom pisze: Vanderbilt to klasyczny przykład przedsiębiorcy rynkowego. Zaintrygowała go możliwość złamania monopolu Fultona. Na maszt statku Gibbonsa [swojego pracodawcy] wciągnął flagę z  napisem „New Jersey musi być wolne”. W 1817 roku przez 60 dni, unikając schwytania, transportował tanio pasażerów z  Elizabeth w  stanie New Jersey do Nowego Jorku. Nad Atlantykiem zdobył rozgłos jako ten, który obniżył opłaty i uciekał przed prawem. W końcu w 1824 roku Sąd Najwyższy w kluczowej sprawie Gibbons v. Ogden rozbił monopol Fultona. […] Triumfującego Vanderbilta witały w  New Brunswick w  stanie New Jersey salwy armatnie, oddawane przez „obywateli pragnących publicznie zaświadczyć o  swojej dobrej woli”. Podekscytowani nowojorczycy zaraz zwodowali dwa parowce, którym nadali imię [sędziego] Johna Marshalla. Ruch parowców na rzece Ohio w pierwszym roku po sprawie Gibbons v. Ogden podwoił się, a po drugim roku był już czterokrotnie większy.1

Historia Vanderbilta pokazuje, że prawdziwi monopoliści muszą zdawać się na państwowy monopol. Na autentycznie wolnym rynku producenci nie mogą przymusić konsumentów, by kupowali ich produkty, ani powstrzymać innych przed konkurowaniem. Jak na ironię, by szkodliwy „spisek w celu ograniczenia konkurencji” (termin używany w prawie Burton W. Folsom Jr., The Myth of the Robber Barons: A New Look at the Rise of Big Business in America, Washington, DC 2003, s. 2. 1

Mit raubritterów

129

antytrustowym) mógł się powieść, musi być egzekwowany przez prawo. Mógłby o tym zaświadczyć chociażby James M. Pennington, który sądził się ze Związkiem Górników Amerykańskich. Ten związek zawodowy zmówił się z największymi firmami górniczymi w kraju i z Białym Domem, by wprowadzić regulacje, które doprowadziły mniejsze kopalnie – jak tę należącą do Penningtona – do upadku. Sąd Najwyższy orzekł, że kiedy ktoś ma u swojego boku państwo, to jego spisek jest w porządku. Prawnicy specjalizujący się w sprawach antytrustowych mówią w tym kontekście o doktrynie Noerra–Penningtona. W  czystym kapitalizmie producent może „kontrolować” rynek tylko wtedy, gdy dostarcza lepszy produkt po niższej cenie – co z  pewnością jest dla konsumenta układem korzystnym. Taki producent musi stale poprawiać jakość i pilnować wydatków, jeśli nie chce, by na rynek weszły podmioty z zewnątrz i zabrały mu klientów. Natomiast producenci, którzy zgłaszają się do rządu po przywileje (w postaci całkowitego monopolu albo regulacji i ceł, które są niewspółmiernie krzywdzące dla ich rywali) nie mają żadnej zachęty, by działać efektywnie i służyć klientowi. Folsom przedstawia dziesiątki przykładów ilustrujących przewagę konkurencyjną ludzi, którzy obecnie są znani wszystkim. Przytacza na przykład historię opowiadaną przez Charlesa Schwaba o jego wizycie w bardzo mało wydajnej hucie żelaza. Kierownik huty bez powodzenia próbował różnych sposobów na zwiększenie produkcji. Wtedy przybył Schwab, który tak relacjonował całą historię: Dzień się właśnie kończył i za kilka minut do pracy miała przyjść nocna zmiana. Zwróciłem się do robotnika, który stał przy jednym z  rozgrzanych do czerwoności pieców, i  poprosiłem go o  kawałek kredy. —  Ile wytopów zrobiła dzisiaj twoja zmiana? — zapytałem. —  Sześć — odpowiedział. Napisałem kredą na podłodze wielką szóstkę, po czym odszedłem bez słowa. Pracownicy nocnej zmiany, kiedy przyszli, ujrzeli szóstkę. Zapytali o nią. —  Wielki szef był tutaj dzisiaj — odparł człowiek z dziennej zmiany. — Zapytał nas, ile wytopów zrobiliśmy i odpowiedziałem mu, że sześć. Zapisał tę liczbę. Następnego ranka przybyłem do tej samej huty. Zobaczyłem, że ktoś zmazał szóstkę i  w  jej miejsce zapisał wielką siódemkę. Nocna zmiana ogłosiła swój wynik. Wróciłem wieczorem. Siódemka

130

Państwo a monopole

została wymazana i na jej miejscu pojawiła się dumna dziesiątka. Dzienna zmiana nie dawała za wygraną. W ten oto sposób zaczęła się wspaniała konkurencja, która trwała, dopóki huta, która wcześniej była najgorsza, nie zaczęła produkować więcej od pozostałych hut w całym kompleksie przemysłowym.2

H a n i e b n a s p r awa S t a n d a r d O i l Podręcznikowym przykładem prywatnego molocha, wobec którego rzekomo trzeba było podjąć działania antytrustowe, jest Standard Oil Johna D. Rockefellera. Jeśli chodzi o Rockefellera, to nawet jego krytycy nie mogą uskarżać się na to, co uczynił ze swoją fortuną: za swego życia przekazał 550 milionów dolarów na cele charytatywne (działo się to w  czasach, kiedy pół miliarda dolarów naprawdę coś znaczyło). Rockefeller finansował naukowców, którzy „odkryli lekarstwa na żółtą gorączkę, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i tęgoryjca”3. Powszechnie wiadomo również o jego darowiznach dla instytucji edukacyjnych. Rockefeller był nie tylko filantropem, ale też na co dzień bardzo życzliwym człowiekiem. Jeden z ludzi, którzy kupowali dla niego ropę, stwierdził: „nigdy nie słyszałem o  kimś, kto by mu dorównywał pod względem umiejętności zbierania najlepszych ludzi w jednym zespole i inspirowania ich, by dali z siebie wszystko, co najlepsze, dla firmy”. John Archbold, który później został wiceprezesem Standard Oil, powiedział: „Co sprawia, że Rockefeller jest niekwestionowanym liderem w naszej grupie? To proste. […] Rockefeller zawsze patrzy trochę dalej niż którykolwiek z nas – i widzi to, co kryje się za horyzontem”. Biografowie nie mogli znaleźć nikogo – nawet pośród jego rywali biznesowych – kto przypominałby sobie sytuację, w której Rockefeller stracił panowanie nad sobą. Rockefeller, będąc zagorzałym chrześcijaninem, dał wyraz swojej skromności choćby wtedy, gdy nowy księgowy wszedł do pomieszczenia, w  którym jego szef trzymał maszynę do ćwiczeń. Ponieważ księgowy nie wiedział, jak wygląda Rockefeller, to kiedy go ujrzał, kazał mu usunąć ustrojstwo. Rockefeller posłusznie wykonał polecenie i  nie wyciągnął żadnych konsekwencji wobec swojego 2 3

Tamże, s. 63–64. Tamże, s. 98–99.

Haniebna sprawa Standard Oil

131

pracownika4. Nie był on z  pewnością „bezwzględnym” człowiekiem, choć wielu osobom wydaje się, że tylko ktoś taki mógł szefować wielkiemu Standard Oil. Inspirujące było nie tylko życie prywatne i  osobowość Rockefellera, ale też jego posunięcia biznesowe. Jednemu ze swoich współpracowników tłumaczył: „rafinujemy ropę dla biednego człowieka i  dlatego musi być ona tania i dobra”. Rockefellerowi z pewnością udało się zrealizować ten cel. Po dwudziestu latach działalności Standard Oil władał 90 procentami rynku – zawdzięczając swoją dominację obniżeniu ceny nafty z 58 do 8 centów za galon5. Standard Oil wygrał konkurencję oczywiście dlatego, że ponosił niższe koszty od swoich rywali. Rockefellerowi udało się to osiągnąć dzięki różnym metodom, w tym dzięki samodzielnej produkcji beczek na ropę i  zatrudnieniu chemików, którzy opracowali setki produktów (jak farby i  lakiery) wytwarzanych z  odpadów procesu rafinacji. Oszczędności zawdzięczał też opustom na transport, otrzymywanym od linii kolejowych. Jak wyjaśnia Folsom: Jako największy rafinator ropy naftowej w  Ameryce Rockefeller miał doskonałą okazję, by zaoszczędzić pieniędzy sobie i kolejom. Zobowiązał się do transportowania 60 wagonów ropy dziennie, a także wykonywania wszystkich czynności związanych z załadunkiem i wyładunkiem. Linie kolejowe musiały tylko dostarczyć ropę na wschód. Komodor Vanderbilt z  kolei New York Central z  największą przyjemnością przyznał Rockefellerowi najwyższy rabat, jaki kiedykolwiek otrzymał jego klient, w  zamian za możliwość otrzymywania najbardziej regularnych, szybkich i  sprawnych zamówień. Kiedy mniejsi nafciarze uskarżali się na dyskryminację, przedstawiciele Vanderbilta z radością obiecali taki sam opust każdemu, kto zapewni ich firmie takie same obroty. Skoro żaden z nich nie był równie wydajny co Rockefeller, to nikt nie otrzymał takiej zniżki jak Standard Oil.6

Zdaniem wielu (a w szczególności konkurentów Rockefellera) opusty dla Standard Oil były nieuczciwe. Jak jednak wyjaśnił sam Vanderbilt, nie 4 5 6

Tamże, s. 93–94. Tamże, s. 83. Tamże, s. 87.

132

Państwo a monopole

wynikało to z kumoterstwa. Również Vanderbilt był uważany za chciwego „raubrittera” – nie proponował obniżenia cen z dobroci serca. Każdy, kto prowadził swój interes, wie, że duże zamówienia można sprawniej wykonać i że przynoszą one „realne” oszczędności. Dlatego też firmy oferują w takich przypadkach zniżki. To prawda, że Rockefeller wykorzystywał swoją przewagę w produkcji i przezorność do wynegocjowania niższych opłat za przewóz. Jednak ten element jego sukcesu był nie mniej ważny od dalekowzrocznego zatrudniania chemików i inwestowania w lepsze wyposażenie rafinerii. Nafta nie przedstawia żadnej wartości dla konsumenta, dopóki do niego nie dotrze. Dlatego też skuteczność Rockefellera (dająca mu możliwość składania masowych zamówień spedycyjnych) przyczyniła się do poprawy losu ubogich Amerykanów w podobnym stopniu co pozostałe jego innowacje.

P r z e c i w u s t aw o m a n t y t r u s t o w y m Wielu czytelników zaskoczy to, że coraz więcej ekonomistów dostrzega wady państwowej polityki antytrustowej, a wielu zaleca nawet rezygnację z  niej. Murray N. Rothbard zwraca na przykład uwagę na to, iż powołanie „trustu” w rzeczywistości przypomina założenie spółki. W pierwszym przypadku różne firmy wnoszą swoje zasoby, oddając je pod kontrolę pojedynczej rady dyrektorów. W  drugim przypadku różni inwestorzy wnoszą swoje zasoby, oddając je pod kontrolę pojedynczej rady dyrektorów. Skoro trusty są krzywdzące dla konsumenta i powinny zostać zakazane, to czemu inaczej traktować proces tworzenia spółek? Klasyczny argument przeciwko monopolom i  trustom opiera się na nierealistycznym, statycznym modelu gospodarki. To prawda, że gdyby wszyscy konsumenci dysponowali doskonałą wiedzą, a  wszyscy producenci posiadali taką samą technologię i  ponosili takie same koszty produkcji, to popularne podręcznikowe diagramy ukazujące „zbędną stratę społeczną” będącą skutkiem „siły rynkowej” mogłyby być poprawne. Nie jest to jednak wierny opis rzeczywistości. Przedsiębiorcy mają różne koncepcje i niektórzy z nich sprawniej wprowadzają nowe produkty i usługi. Głupotą jest krytykowanie firmy za to, że kontroluje dużą część swojego rynku, skoro istnieje on tylko dzięki jej innowacjom. Firmy nie zdobywają „dominującej pozycji” dzięki szczęściu albo przez przypadek. Wręcz przeciwnie, są w stanie wywierać ogromny wpływ na swoje rynki tylko dlatego, że przewyższają swoich konkurentów.

Przeciw ustawom antytrustowym

133

Wol n y ry nek to n aj lepszy pog romca trustów Jednym z  najważniejszych zarzutów w  sprawie antytrustowej przeciwko Microsoftowi było to, że firma nieuczciwie wykorzystuje swoją dominującą pozycję na rynku systemów operacyjnych, by „narzucać” konsumentom dołączaną w  pakiecie przeglądarkę Internet Explorer (najwyraźniej bez pomocy ze strony biurokratów bezradni użytkownicy komputerów nie są w stanie ściągnąć i zainstalować konkurencyjnego oprogramowania). Argument ten miał pewne uzasadnienie, kiedy Internet Explorer był używany niemalże przez każdego. Sytuacja jednak uległa zmianie wraz z pojawieniem się przeglądarki Mozilla Firefox. W październiku 2004 roku 92 procent rynku należało do Internet Explorera. W sierpniu 2005 roku jego udział spadł do 86 procent, a  w  sierpniu 2006 roku do 82 procent. Udział Firefoxa wzrósł z  kolei do 12,5 procent.a1  Robert Vamosi, Internet Explorer 7 vs. Firefox 2, CNET, http://web.archive.org/web/ 20121028194954/http://reviews.cnet.com/4520-10442_7-6656808-1.html (dostęp: 30  października 2015).

a

Słabość tradycyjnych modeli stanie się dla nas oczywista, kiedy pomyślimy o  reklamie. W  nierealnym świecie „konkurencji doskonałej”, o którym nauczają podręczniki do podstaw ekonomii, reklama jest przeciwskuteczna. Po co marnować wartościowe zasoby na tworzenie spotów reklamowych, które służą tylko odebraniu klientów konkurentom? I czy nie byłoby lepiej bez dziesiątek konkurujących ze sobą marek płatków śniadaniowych i butów do biegania? Tego rodzaju zarzuty – mające uzasadnienie jedynie w nazbyt uproszczonych modelach – ignorują złożoność świata. Reklama pełni bardzo ważną funkcję, informując konsumentów o  nowych produktach i  ofertach. Ponadto klienci chcą mieć możliwość wyboru spośród dziesiątków marek. Choć krytyk może nie dostrzegać większych różnic pomiędzy produktami firm Nike i Reebok, to wielu konsumentów je widzi. Skoro dla młodych sportowców istotny jest fakt, że Michael Jordan chodzi w jakichś butach, to ich zadowolenie z tego, że sobie je kupili, jest tak samo prawdziwe jak zadowolenie osoby, która nabyła obuwie wyjątkowo wygodne. Choć powyższe spostrzeżenia mogą wydawać się trywialne, to doskonale pokazują wady modeli ekonomicznych, które stanowią uzasadnienie dla rządowych działań wymierzonych w trusty. Na wolnym rynku fuzje

134

Państwo a monopole

są opłacalne tylko wtedy, gdy pozwalają zwiększyć efektywność dzięki korzyściom skali lub innym mechanizmom. Kiedy rząd nie nadaje przywilejów, dominujące przedsiębiorstwa są cały czas narażone na konkurencję ze strony nowych firm. Rozbijanie tych, które przekraczają arbitralnie ustalony próg wielkości, wprowadza tylko dodatkową niepewność i stanowi karę za sukces, czego skutkiem jest osłabienie innowacyjności w przyszłości.

S p r awa M i c r o s o f t u Głośna sprawa Microsoftu ukazuje wiele problemów związanych z  działaniami antytrustowymi. Po pierwsze, warto zwrócić uwagę na pewną ironię dziejów: wielu z nas pamięta, jak antykapitalistyczni autorzy chcieli u zarania rewolucji komputerowej, by rząd narzucił powstającej wówczas branży jednolite standardy. W ich opinii przyzwolenie, by konkurujące ze sobą firmy tworzyły takie systemy operacyjne, jakie im się podoba, było absurdem, gdyż nieświadomi konsumenci mieli być w obliczu wielości opcji bezradni a oprogramowanie niekompatybilne z większością urządzeń. Kiedy problem ten rozwiązał Bill Gates, wprowadzając system operacyjny i standardy, które przyjęła większość użytkowników komputerów, krytycy zmienili śpiewkę: teraz rząd musiał wkroczyć i rozbić gigantyczną firmę, gdyż popularność dawała jej nieuczciwą przewagę! Przypadek Microsoftu jest również typowy pod tym względem, że sprawy antytrustowe wszczynali rywale rzekomego monopolisty (jak IBM, Sun Microsystems czy AOL Time Warner). Naiwnym postronnym mogło się wydawać, że zarzuty wytaczają bezstronni regulatorzy, jednak biznesmeni wiedzą, jaka jest prawda. Jak wyjaśnia Dominick T. Armentano, autor książki zatytułowanej Walka z monopolem czy z konkurencją?: Fakty są takie, że ustawodawstwo antytrustowe służy pewnym grupom interesu. Taki był jego zamysł. Ustawy antytrustowe stworzono właśnie po to, by mniejsi rywale mogli uderzać w  bardziej efektywnych konkurentów. Nawet obecnie 90 procent spraw jest wszczynanych przez firmy. W sprawie Microsoftu cieszy mnie to, że dla każdego jest jasne, iż stoją za nią grupy interesu. Nawet w gazetach otwarcie się o tym pisze i uważam to za coś dobrego.7 The Anatomy of Antitrust: An Interview with Dominick T. Armentano, „Austrian Economics Newsletter”, vol. 18, no. 3, jesień 1998. 7

Sprawa Microsoftu

135

Absurdalny jest sam pomysł, by niemrawa biurokracja regulowała branżę komputerową i  telekomunikacyjną. Na przykład Departament Sprawiedliwości wszczął sprawę antytrustową przeciwko IBM w  1969 roku, kiedy firma była niekwestionowanym gigantem. Sprawa ciągnęła się przez lata, aż w końcu w 1982 roku została umorzona ze względu na „brak podstaw”. Zabawne jest teraz wspominanie o tym, że pozycja IBM w branży komputerowej była kiedyś uznawana za niepodważalną. Zarzuty w sprawie Microsoftu – to, że nielegalnie dołącza przeglądarkę do swojego systemu operacyjnego – ukazują arbitralność walki z trustami: to sędzia musi zdecydować, czy firma może włączyć dwa produkty do jednego „pakietu”, czy też musi sprzedawać je osobno. Jest to problem z  zakresu praktyki biznesowej, a  nie tylko teorii prawa czy choćby inżynierii. Sięgnijmy po analogię. To oczywiste, że Ford powinien mieć możliwość sprzedawania swoim klientom silnika i opon samochodowych w „pakiecie”. Niedorzecznością byłoby, gdyby któryś z jego rywali uskarżał się, że Ford nieuczciwie „dołącza” opony do swojego udanego silnika, przyczyniając się tym sposobem do zmniejszenia konkurencji w  branży oponiarskiej. Możemy tylko sobie wyobrazić reakcję skonsternowanego kierownictwa Forda: „Uważamy, że naszym konsumentom najlepiej służy sprzedaż zintegrowanego produktu. Jeśli jednak ktoś chce wymienić opony zamontowane w fabryce, to oczywiście może to uczynić”. Podobnie rzecz ma się z Microsoftem, z tą jednak znaczącą różnicą, że o wiele łatwiej ściągnąć i zainstalować konkurencyjną przeglądarkę niż wymienić opony.

W biblioteczce kapitalisty Burton W. Folsom Jr., The Myth of the Robber Barons: A New Look at the Rise of Big Business in America, Washington, DC 2003. Dominick T. Armentano, Walka z monopolem czy z konkurencją?, tłum. Mikołaj Barczentewicz, Warszawa 2012.

R o z d z i a ł 14 .

Wo j n y h a n d l ow e Czy wiesz, że... •  wymiana handlowa wzbogaca wszystkie jej strony? •  w deficycie handlowym nie ma nic złego? •  tani import nie niszczy miejsc pracy? •  cła i inne ograniczenia „chronią” uprzywilejowanych pracowników, jednak zubażają resztę społeczeństwa? *****

Zła opinia o  ekonomistach wzięła się z  ich umiłowania dla mętnego żargonu. Harry Truman powiedział kiedyś, że chciałby zatrudnić jednorękiego ekonomistę, by nie słyszeć więcej porad zawierających wyrażenie „ale z drugiej strony”*. Innym przykładem jest popularny dowcip, że tylko w  dziedzinie ekonomii mogą zdobyć Nagrodę Nobla w  tym samym roku dwie osoby za przeciwstawne teorie!1 Mimo bezwstydnych sporów między ekonomistami większość z nich zgodzi się, że obywatele stają się biedniejsi, kiedy ich rząd wprowadza sztuczne bariery dla handlu międzynarodowego. Argumenty za wolnym handlem wyłuszczyli osiemnasto- i  dziewiętnastowieczni teoretycy jak David Ricardo, a Frédéric Bastiat przedstawił je w sposób tak oczywisty, jak to tylko możliwe. Tym niemniej opinia publiczna wciąż domaga się „protekcjonistycznych” rozwiązań, które psują koniunkturę. Laik wierzy Stephenowi Hawkingowi, kiedy ten pisze, że elektron może w tym samym czasie znajdować się w dwóch miejscach, ale drwi z Miltona Friedmana, gdy ten argumentuje, że kraj bogaci się dzięki wolnemu handlowi. W tym rozdziale postaramy się zmienić to nastawienie.

* Nieprzetłumaczalna gra słów. Angielskie „on the other hand” oznacza dosłownie „na drugiej ręce” (przyp. MZ). 1 W rzeczywistości ekonomistom nie przysługuje nagroda ustanowiona przez Alfreda Nobla. Ekonomista może otrzymać tylko Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla, ustanowioną w 1969 roku. Dowcip dotyczy współlaureatów Nagrody w 1974 roku: Friedricha von Hayeka (który był klasycznym liberałem) i  Gunnara Myrdala (socjalisty).

138

Wojny handlowe

C ł a to p odat k i na k ł a da n e na A m e ry k a nów Kiedy rząd federalny Stanów Zjednoczonych postanawia „ratować miejsca pracy” w Detroit, nakładając cła na samochody importowane z Japonii, to tak naprawdę opodatkowuje tych amerykańskich konsumentów, którzy wolą kupić nissana niż forda. Zwolennicy ceł (jak związki zawodowe) twierdzą zatem, że sposobem na zwiększenie bogactwa Stanów Zjednoczonych jest podniesienie podatków płaconych przez Amerykanów! Oczywiście podatek od dóbr importowanych sprawia, że są one mniej atrakcyjne, pomagając w ten sposób producentom z Detroit. Dzięki temu zwiększa się liczba lepiej płatnych miejsc pracy w tamtejszych fabrykach. Oznacza to jednak tylko tyle, że cła są korzystne dla pracowników z Detroit. Przeciętny Amerykanin wciąż na nich traci, ponieważ korzyść dla Detroit jest mniejsza od strat poniesionych przez innych. Aby to zrozumieć, załóżmy, że rząd nakłada grzywnę w wysokości 10 dolarów za każdorazowe zjedzenie obiadu w domu. Takie rozwiązanie z pewnością zwiększyłoby sprzedaż i płace w gastronomii. Czy jednak można uznać to za dobry pomysł z perspektywy caZrozu m ieć ekon om i ę łego kraju? W jaki niby sposób podatek od potraw przyrząPoziom czyszczący rynek: cena lub dzonych w domu mógłby przywielkość produkcji, przy których poczynić się do wzrostu naszego daż i popyt są sobie równe. bogactwa?

Och rona m i ejsc pr acy? Powab rozwiązań protekcjonistycznych bierze się stąd, że prowadzą do wzrostu płac w  niektórych sektorach. Cła na japońskie samochody faktycznie pomagają pracownikom przemysłu motoryzacyjnego w  Detroit, a cła na zagraniczne produkty rolne naprawdę pomagają amerykańskim farmerom (gdyby cła nie były korzystne dla grup interesu, to politycy by się ceł pozbyli). Zdaniem wielu ludzi problem sprowadza się zatem do wyboru pomiędzy pracownikami (którzy korzystają na wzroście płac) i konsumentami (którzy tracą na wzroście cen). Większość ludzi, patrząc się z tej perspektywy, staje naturalnie po stronie pracowników, gdyż z pracą wiąże się odpowiedzialność i trud, a konsumpcja jest też łatwa i ulotna. Choć takie myślenie jest zrozumiałe, to jednocześnie jest całkowicie błędne. Ostateczny cel pracy to wytworzenie czegoś, co będzie używane, czyli

Ochrona miejsc pracy?

139

– mówiąc w kategoriach ekonomicznych – konsumowane. Kiedy nie ma ustalonego celu, nie można nawet określić, czym jest „dobra robota”. Gdyby nagle Amerykanie przestali jeździć samochodami, to pracownicy z Detroit, spędzając większą część dnia w  fabrykach, by produkować kolejne auta, postępowaliby głupio. Tak samo ogromnym marnotrawstwem byłaby rządowa „ochrona miejsc pracy” w firmach tytoniowych, gdyby wszyscy ludzie na świecie posłuchali ostrzeżeń i rzucili palenie. Jeśli zatem amerykańscy konsumenci preferują samochody japońskie, to robotnicy przemysłu motoryzacyjnego w Detroit nie wykorzystują swojej pracy w sposób efektywny i powinni zmienić zatrudnienie. Na wolnym rynku, gdzie rząd nie może niczego ludziom nakazywać, odbywałoby się to w ten sposób, że robotnicy byliby zwalniani (albo Twor zen ie m iejsc p racy d la obniżono by im płace do takieKu ba ń czy kó w? go poziomu, że sami odeszliby z pracy), przez co musieliby poKiedy mowa o handlu międzynarodoszukać nowego zatrudnienia na wym, lewicowi intelektualiści popadawłasną rękę. Ewentualnie ameją w  pewną fundamentalną sprzeczrykańskie firmy motoryzacyjne ność. Z jednej strony w ich mniemaniu mogłyby zacząć wykonywać import jest zły, dlatego że krajowi ro„lepszą robotę” – zdefiniowaną botnicy tracą pracę. Z  drugiej strony jako produkcja samochodów, sankcje handlowe nałożone na Kubę które faktycznie chcieliby kupić są złe, gdyż obniżają standard życia amerykańscy konsumenci. tamtejszej ludności. Abstrahując od Powszechna obsesja na poglądów na politykę zagraniczną, punkcie losu robotników – zwykła logika wskazuje na to, że oba których przeciwstawia się stanowiska nie mogą być jednocześnie kapryśnym konsumentom poprawne. Jeśli cła i inne ograniczenia – jest błędna również z  inimportu wzbogacają Stany Zjednoczonego powodu: cła krzywdzą ne, to amerykańskie embargo na Kubę nie tylko konsumentów, ale powinno wzbogacić Kubańczyków. również pracowników spoW takiej sytuacji sposobem na jeszcze za uprzywilejowanej branży. większe ożywienie gospodarcze byłaKiedy rząd Stanów Zjednoby całkowita blokada wyspy. Cytując czonych nakłada cło przysłynne słowa Henry’ego George’a, kładowo na japońskie samo„protekcjoniści nauczają nas, byśmy chody, jedną z konsekwencji w  czasie pokoju czynili sobie to, co jest to, że amerykańscy konw czasie wojny robią nam wrogowie”. sumenci muszą płacić więcej

140

Wojny handlowe

za auta (jeśli kupują samochód zagraniczny, to oczywiście muszą zapłacić cło; jednak zapłacą więcej nawet za pojazd amerykański, gdyż firmy z Detroit mogą dzięki cłom podnieść ceny). Jako że pracowników przemysłu motoryzacyjnego chroni się przed konkurencją, to z powodu wprowadzenia ceł robotnik budowlany musi wydać więcej swoich ciężko zarobionych pieniędzy na bardziej zawodny i  paliwożerny samochód. Kiedy rząd Stanów Zjednoczonych nakłada cła na określone produkty, by chronić część miejsc pracy, to zazwyczaj odbija się to negatywnie na innych z nich. Amerykańscy producenci samochodów na przykład ucierpieli, gdy prezydent Bush wprowadził cła na stal. Federalne limity produkcji cukru, z  powodu których w  Stanach Zjednoczonych kosztuje on dwukrotność ceny światowej, sprawiły, że Life Savers, firma wytwarzająca landrynki, przeniosła się z  produkcją do Kanady, gdzie może kupować cukier z całego świata. Przykłady te pokazują, że cła krzywdzą nie tylko konsumentów, ale też amerykańskich pracowników. Tyczy się to w szczególności amerykańskich eksporterów. Z  grubsza rzecz ujmując, każdy kraj płaci za import swoim eksportem. Aby Japonia dalej wysyłała samochody i inne wyroby do Stanów Zjednoczonych, musi otrzymać coś w zamian, na przykład ser z Wisconsin. Kiedy zatem rząd federalny ogranicza liczbę samochodów kupowanych przez Amerykanów od Japończyków, to tym samym (pośrednio) zmniejsza ilość sera kupowanego przez Japończyków od pracowników z Wisconsin. O ile płace mogą swobodnie dostosowywać się do poziomu czyszczącego rynek, pracownicy zawsze mogą znaleźć zatrudnienie. Argumentacja za wolnym handlem nie opiera się w rzeczywistości na samych miejscach pracy, lecz na tym, gdzie robotnicy powinni pracować. To prawda, że dzięki cłom można sztucznie rozszerzyć zatrudnienie w  uprzywilejowanym sektorze gospodarki, ale tylko kosztem sztucznego zmniejszenia zatrudnienia w branżach, które mają zagraniczne rynki zbytu. Nie oznacza to, że przez realokację pracowników wyjdziemy na zero: sztuczne ograniczenia wprowadzane przez państwo odciągają siłę roboczą od jej najbardziej efektywnych zastosowań, przez co maleje całkowita produkcja. Choć niektórzy ludzie mogą skorzystać na cłach, to przeciętny człowiek z ich powodu staje się uboższy.

Klasyczna mądrość

141

K l a sycz na m ą drość Według doktryny merkantylizmu źródłem bogactwa kraju jest zasób metali szlachetnych. Merkantyliści twierdzili na przykład, że Hiszpania wzbogaciła się dzięki temu, iż Francja importowała od niej dobra (płacąc złotymi monetami), podczas gdy Hiszpanie nic nie kupowali od Francuzów. Dzięki temu mogli oni akumulować coraz więcej złotych monet, co rzekomo dowodziło wzrostu ich dobrobytu. Klasyczni ekonomiści rozbili tezy merkantylistów w pył. David Hume wskazywał, że program merkantylistyczny jest przeciwskuteczny. W miarę jak Hiszpania akumulowała złote monety, tamtejsze ceny (wyrażone w złocie) rosły, podczas gdy ceny we Francji spadały. Po pewnym czasie nie można było powstrzymać hiszpańskich konsumentów przed kupnem tańszych towarów z  Francji i  odesłaniem z  powrotem monet. W  swoim słynnym traktacie Adam Smith zauważył, że prawdziwą miarą bogactwa kraju nie jest zasób monet, lecz ilość towarów posiadanych przez jego obywateli. W powszechnie znanym ustępie swojej książki Smith pisał: Jest zasadą każdego roztropnego ojca rodziny, by nie próbować nigdy wyrabiać w domu tego, czego wyrób kosztuje więcej niż kupno. […] To, co jest roztropnością w  prywatnym życiu każdej rodziny, nie może być chyba szaleństwem w  życiu wielkiego królestwa. Jeżeli obcy kraj może nas zaopatrzyć w  jakiś towar taniej, niż my sami możemy to uczynić, lepiej ów towar nabyć za jakąś część wyrobów naszego własnego przemysłu, który obejmuje dziedzinę, w  jakiej mamy przewagę nad innymi krajami.2

Klasyczną argumentację za wolnym handlem wzmocnił w swoich pismach David Ricardo. Wcześniejsi myśliciele jak Smith zwykle argumentowali w ten sposób, że głupotą byłoby na przykład produkowanie wina przez angielskich robotników, skoro Francuzi mogą wytworzyć więcej butelek na jednostkę pracy (mówiąc żargonem ekonomicznym, Smith uważał, iż kraje powinny specjalizować się w tych branżach, w których mają przewagę absolutną). Ricardo poszedł jednak dalej. Gdyby nawet robotnicy z jednego kraju byli lepsi we wszystkim – w tym sensie, że wytwarzaliby więcej jednostek każdego produktu na roboczogodzinę – to i  tak Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 2, tłum. Antoni Prejbisz i Bronisława Jasińska, Warszawa 2007, s. 41. 2

142

Wojny handlowe

skorzystaliby na wymianie z  gorzej rozwiniętymi krajami (ekonomiści w tym kontekście mówią, że robotnicy powinni specjalizować się w tych dziedzinach, w których mają przewagę komparatywną). W codziennym życiu zasady te są tak oczywiste, że nie przeczą im nawet związki zaZrozu m ieć ekon om i ę wodowe. Doświadczeni krawPrzewaga komparatywna: Sytuacja, cy postąpiliby głupio, upierakiedy kraj jest najtańszym producenjąc się przy samodzielnej tem danego dobra, przy czym koszt uprawie pożywienia, i  nie mierzony jest ilością alternatywnych mądrzej postąpiliby rolnicy, dóbr, które można by wyprodukować upierając się przy samodzielprzy użyciu tych samych zasobów. nym szyciu ubrań w  celu Kraj może nie mieć przewagi absostworzenia sobie „możliwości lutnej i  jednocześnie być najbardziej zatrudnienia”. W  rzeczywiefektywnym producentem danego stości o  wiele bardziej efektowaru, czyli mieć przewagę kompatywne od samowystarczalnoratywną (inaczej względną). ści jest wyspecjalizowanie się w zawodzie, w którym jest się najbardziej produktywnym, i handlowanie z innymi, którzy wytwarzają taniej pozostałe produkty. Tyczy się to nawet najbardziej wybitnych jednostek, które wyróżniają się w  wielu dziedzinach. Prawnik może na przykład odnieść korzyść z  zatrudnienia sekretarki, nawet jeśli pisze szybciej na klawiaturze. Dzięki zatrudnieniu sekretarki ma on więcej czasu na pracę w tych dziedzinach, w których faktycznie się wyróżnia – w  jakich ma przewagę komparatywną (a  nie tylko absolutną). Inny przykład: chirurg mózgu odnosi korzyść, jedząc na mieście, nawet jeśli jest sprawniejszym kucharzem od nastolatków pracujących w restauracji Taco Bell. Klasyczni ekonomiści wykazali, że handel międzynaZrozu m ieć ekon om i ę rodowy podnosi standard życia we wszystkich krajach Przewaga absolutna: Sytuacja, kiedy w  nim uczestniczących, bo kraj jest najtańszym producentem rozmieszcza pracę robotników danego dobra, przy czym koszt miew  tych dziedzinach, w  którzony jest ilością zasobów potrzebrych jest ona wykorzystywanych do jego wytworzenia. na najbardziej produktywnie. Jeśli potrzebne są regulacje

Pozorny problem deficytu handlowego

143

państwowe, by jakiś zawód mógł istnieć, oznacza to, że pracownicy go wykonujący byliby bardziej użyteczni gdzie indziej. Problemem nie jest „tworzenie miejsc pracy” – tak naprawdę liczy się tworzenie właściwych miejsc pracy.

Pozor n y probl e m def ic y t u h a n dlow ego Choć myśliciele klasyczni zburzyli intelektualne fundamenty merkantylizmu, to jest to wciąż doktryna ogromnie popularna i wpływowa. Doskonałym dowodem na to jest obsesja mediów na punkcie „deficytu handlowego”. Kraj ma deficyt handlowy, kiedy wartość rynkowa wszystkich wyeksportowanych dóbr (i czasami usług, w zależności od zastosowanej metody liczenia) jest niższa od całkowitej wartości rynkowej importu. Ludzie załamujący ręce nad deficytem handlowym sugerują, podobnie jak merkantyliści stulecia temu, że naszemu krajowi „skończą się pieniądze”, jeśli będziemy dalej bezmyślnie kupować z zagranicy więcej, niż zagranica kupuje u nas. Propozycja rozwiązania tego przykrego stanu rzeczy jest dla wrogów kapitalizmu oczywista: rząd federalny Stanów Zjednoczonych powinien ingerować w dobrowolne decyzje amerykańskich konsumentów o swoich wydatkach, dzięki czemu zmniejszy się deficyt handlowy. Wolnorynkowi ekonomiści wylali morze atramentu, przedstawiając dziesiątki kunsztownie pomyślanych argumentów i  analogii ilustrujących absurdy tego popularnego poglądu. Można na przykład przedstawić analogię do wymiany wewnątrzkrajowej: gdyby statystycy odkryli, że Nowojorczycy kupują więcej dóbr od mieszkańców Florydy, niż ci od Nowojorczyków, to czy gubernator Nowego Jorku powinien podjąć natychmiastowe działania, by zapobiec ubożeniu swego stanu? Jeśli nie uda nam się przekonać sceptyka w ten sposób, to możemy pociągnąć to rozumowanie jeszcze dalej. Pewien lekarz każdego roku wykazuje deficyt handlowy ze wszystkimi restauracjami w  okolicy: wydaje więcej pieniędzy w restauracjach, niż restauratorzy wydają na usługi, które on sprzedaje. Czy oznacza to, że restauratorzy powoli wysysają jego majątek i że powinien on zmienić swój styl życia, by uniknąć katastrofy? Odpowiedź jest oczywiście negatywna. Deficyt lekarza w  wymianie z  restauracjami jest pokryty przez „nadwyżkę” w  wymianie ze szpitalem, który go zatrudnia: wydaje on mniej pieniędzy na usługi świadczone przez szpital, niż szpital wydaje na usługi świadczone przez niego. Tak samo deficyt handlowy Stanów Zjednoczonych z takimi krajami jak Chiny i  Japonia jest (częściowo) kompensowany przez nadwyżkę handlową

144

Wojny handlowe

Pi ę kn y u m ysł Bastiata: ta n i i m po r t (świa tła sło neczn eg o) n ie n iszczy m iejsc p racy Francuski myśliciel Frédéric Bastiat (1801–1850) był jednym z najbardziej elokwentnych orędowników wolnego handlu. Jego słynna Petycja jest chyba najlepszym esejem ekonomicznym, jaki kiedykolwiek napisano. W tej błyskotliwej satyrze Bastiat przekonuje legislatorów, by wprowadzili ustawę „nakazującą zamknięcie wszystkich okien, okienek, świetlików, okiennic, zaciągnięcie żaluzji, zasłon, rolet, jednym słowem, zasłonięcie wszystkich otworów, dziur, szpar i szczelin, przez które światło słońca ma zwyczaj przenikać do domów ze szkodą dla uczciwych gałęzi przemysłu, które – czym się szczycimy – daliśmy krajowi. Kraj zaś nie może, bez narażenia się na zarzut niewdzięczności, zostawić nas dzisiaj w  tej tak nierównej walce”a. Gdyby tylko ustawodawcy zdelegalizowali bezlitosną konkurencję ze strony słońca, producenci świec mogliby rozszerzyć swoją działalność, zatrudnić więcej pracowników i zalać francuską gospodarkę nieopisanymi korzyściami. Bastiat zauważył, że zwolennicy ceł przedstawiają takie właśnie argumenty – i dlatego zasługują na drwinę.1 a  Frédéric Bastiat, Sofizmaty ekonomiczne, tłum. Jan Kłos, [w:] Frédéric Bastiat, Dzieła zebrane, t. 1, Warszawa 2009, s. 233.

z miejscami w rodzaju Hongkongu i Australii. Handel międzynarodowy jest bardziej efektywny wtedy, gdy pracownicy każdego kraju specjalizują się w dziedzinach, w których mają największą przewagę. Dlatego też nie powinno nas szokować ani martwić to, że Amerykanie (traktowani jako całość) kupują więcej od jakiegoś kraju, ani to, że inny kraj kupuje więcej od Amerykanów. Podejmowanie działań prowadzących do zrównania wymiany dla każdej pary krajów jest równie samobójcze co dążenie do tego, by każdy człowiek utrzymywał „równowagę” w handlu z każdym ze swoich kontrahentów. Rzeczywisty świat jest oczywiście o wiele bardziej złożony, niż sugerują powyższe argumenty. Bardziej wyrafinowani krytycy wskazują na to, że co prawda Stany Zjednoczone z jednymi krajami mają deficyt a z innymi nadwyżkę, jednak – co istotne – mają też ujemny całkowity bilans handlowy, co oznacza, iż Amerykanie wydają więcej pieniędzy na produkty wytwarzane przez pozostałe kraje świata, niż reszta świata wydaje na produkty amerykańskie. Tym niemniej nie jest to powód, by wszczynać

Deficyt handlowy: tropem pieniędzy

145

alarm, co zrozumiemy, dokonując ponownie analogii do działań jednostek. Nawet jeśli dana osoba ma zagregowany deficyt handlowy z innymi ludźmi, to nie ma powodu, by krytykować jej postępowanie. Może akurat studiuje medycynę albo prawo i korzysta z kredytu studenckiego, by zapłacić za jedzenie i czynsz. W takiej sytuacji jej zachowanie nie jest ani głupie, ani krótkowzroczne. Albo jest już na emeryturze i wyprzedaje posiadane akcje, by cieszyć się wakacjami na Karaibach. Oczywiście osoby z  zewnątrz nie powinny utyskiwać z  powodu wyborów tego człowieka. A może rozpoczyna on właśnie nową działalność i emituje akcje, by sfinansować nowe budynki i  maszyny, potrzebne w  jego firmie. Również w tym przypadku zagregowany „deficyt handlowy” nie szkodzi wcale innym ludziom. Deficyt handlowy kraju to po prostu suma deficytów handlowych poszczególnych ludzi w nim żyjących. Indywidualny deficyt może być doskonale uzasadniony i ustabilizowany. I tak samo nie ma powodu, by podnosić alarm o deficyt zagregowany. A nawet gdyby rację mieli alarmiści i obecny deficyt handlowy był niestabilny, to co z tego? Jeśli obcokrajowcy są na tyle nierozsądni, by co roku wysyłać nam towary, nie kupując w zamian tylu samo dóbr amerykańskich, to w czym kłopot? Pozorny problem rozwiąże się sam, kiedy obcokrajowcy dostrzegą te groźne w mniemaniu krytyków „realia”. Ostrzeżenia owych krytyków przypominają krzyki panikarza, skierowane do chłopca liżącego loda w rożku : „Nie rób tego! Nie zdajesz sobie sprawy, że ten lód się w końcu rozpuści?”.

Def ic y t h a n dlow y: t rope m pi en i ędz y Współcześni merkantyliści skupiają się na deficycie handlowym, gdyż uważają (błędnie), że źródłem rozwoju gospodarczego są pieniądze. Istnienie „deficytu” handlowego sugeruje, że więcej pieniędzy z  kraju wypływa, niż do niego wpływa, co rzekomo ma świadczyć o pogarszającej się sytuacji gospodarczej. Większość ekonomistów wolnorynkowych, gdy ma do czynienia z takim pomieszaniem pojęć, przenosi punkt ciężkości argumentu z pieniędzy na realną produkcję dóbr i usług. Ekonomiści ci uważają, że wystarczy przekonać ludzi, iż w warunkach wolnego handlu Amerykanie konsumowaliby więcej. Nawet jeśli jest w tym pewna racja, to i tak warto przeanalizować podejście merkantylistyczne w  formie, w  jakiej jest przedstawiane, by wykazać wszystkie jego błędy. Merkantyliści nie dostrzegają bowiem tego, że bilans płatniczy musi się zawsze bilansować. To nie teoria ekonomii,

146

Wojny handlowe

lecz księgowy truizm. Jeśli Amerykanie kupują japońskie towary o wartości biliona dolarów, podczas gdy japońscy konsumenci wydają tylko 850 miliardów dolarów na towary ze Stanów Zjednoczonych, to co się dzieje z  brakującymi 150 miliardami dolarów? Przecież japońscy pracownicy, którzy produkują samochody marki Nissan czy konsole PlayStation, opłacani są w jenach – na ogół nie akceptują płac w dolarach amerykańskich. Kiedy japońscy konsumenci nie chcą wydawać na amerykańskie towary tyle, co amerykańscy konsumenci wydają na towary japońskie, powstała luka musi zostać wypełniona w  inny sposób. Możliwe na przykład, że japońscy inwestorzy kupują za tę różnicę amerykańskie akcje, obligacje lub inne instrumenty denominowane w dolarach, co by oznaczało, że są oni gotowi zainwestować w Ameryce o 150 miliardów dolarów więcej, niż Amerykanie chcą zainwestować w Japonii. Inną możliwością (choć mniej prawdopodobną) jest to, że dla obywateli Japonii to dolary amerykańskie pełnią funkcję środka przechowywania wartości, zamiast przykładowo zapasów złota i srebra. Abstrahując od tych obcokrajowców, którzy dosłownie upychają dolary amerykańskie po materacach, pieniądze wypływające z  kraju (w  wyniku deficytu handlowego) muszą jakimś kanałem do kraju wrócić. Kurs wymiany dolara na jeny dostosowuje się dopóty, dopóki wpływy nie zrównają się z wypływami. Kiedy ludzie chętniej nabywają jeny za dolary (by kupić japońskie towary albo zainwestować w japońskie aktywa) niż dolary za jeny (by kupić amerykańskie towary lub aktywa), u brokerów walutowych pojawia się niedobór jenów i  nadmiar dolarów, co skłania ich do podwyższenia kursu jena wyrażonego w dolarach. W wyniku deprecjacji dolara japońskie produkty i aktywa stają się relatywnie droższe, a amerykańskie produkty i aktywa relatywnie tańsze. Kurs wymiany będzie się dostosowywał, dopóki nie pojawi się pełna równowaga pomiędzy ofertami kupna jenów za dolary i  dolarów za jeny. Nie ma powodu, by bilansował się bilans handlowy, ale ogólny bilans płatniczy bilansuje się zawsze. Ten truizm pokazuje jeszcze jedną sprzeczność obecną w popularnych poglądach na temat handlu międzynarodowego. Większość osób zapewne by stwierdziła, że deficyt handlowy jest zły, ale napływ netto kapitału jest dobry. Są to jednak dwie strony tego samego medalu: abstrahując tutaj od gromadzenia gotówki przez obcokrajowców, jedynym sposobem na to, by Amerykanie cieszyli się napływem netto funduszy kapitałowych, jest deficyt handlowy. Domaganie się, by obcokrajowcy z  jednej strony wydawali na amerykańskie dobra więcej, niż Amerykanie wydają na dobra

Deficyt handlowy: tropem pieniędzy

147

z zagranicy, a z drugiej strony inwestowali w amerykańskie aktywa więcej, niż Amerykanie wydają na aktywa zagraniczne, jest domaganiem się niemożliwego.

W biblioteczce kapitalisty Frédéric Bastiat, Sofizmaty ekonomiczne, tłum. Jan Kłos, [w:] Frédéric Bastiat, Dzieła zebrane, t. 1, Warszawa 2009. Adam Smith, Badania nad naturą i  przyczynami bogactwa narodów, 2 tomy, tłum. Stefan Wolff, Oswald Einfeld, Zdzisław Sadowski, Antoni Prejbisz i Bronisława Jasińska, Warszawa 2007.

Rozd z iał 15. Zar abianie w globalnej wiosce Czy wiesz, że... •  dzięki outsourcingowi zagranicznemu kraj staje się bogatszy? •  przemysł wcale nie upada? •  Internet nie zniszczył miejsc pracy? •  Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy nie pomagają wcale biednym krajom? *****

Mimo teoretycznych i empirycznych argumentów za wolną wymianą międzynarodową, zawsze znajdą się ludzie nieufni wobec handlu, którzy na nowo wynajdują dawne racje. Obecnie tylko najwięksi ignoranci ekonomiczni domagają się ceł „ochronnych” i innych ograniczeń w międzynarodowej wymianie dóbr. Modne jest za to atakowanie międzynarodowych przepływów siły roboczej i  kapitału, szczególnie wtedy gdy odpowiadają za nie te przebrzydłe korporacje ponadnarodowe. Nowych krytyków wymiany międzynarodowej łączy strach i  niechęć wobec tak zwanej globalizacji.

U pa d e k p r z e m y s ł u ? Jednym z najtrwalszych mitów propagowanych przez związki zawodowe i innych krytyków handlu międzynarodowego jest to, że sektor produkcyjny w Stanach Zjednoczonych jest bliski wyginięcia. Według strony internetowej Amerykańskiej Federacji Pracy-Kongresu Przemysłowych Związków Zawodowych (AFL-CIO) „od objęcia urzędu przez Busha zniszczono 2,8 miliona miejsc pracy, wiele z nich w wyniku przeniesienia ich przez korporacje do krajów jak Chiny, które budują rozwijający się przemysł na plecach słabo opłacanych pracowników”1. Exporting America, AFL-CIO, http://web.archive.org/web/20070403194332/ http://www.aflcio.org/issues/jobseconomy/exportingamerica/ (dostęp: 30 października 2015). 1

150

Zarabianie w globalnej wiosce

Nawet gdyby tezy o rzekomym kryzysie przemysłu były prawdziwe, to co z tego? Miejsca pracy w przemyśle nie są żadną świętością. Z pewnością nikt nie spodziewa się, że na przykład w 2050 roku setki tysięcy Amerykanów będą zaangażowane w montaż samochodów. Tak samo w krajach, które obecnie są uzależnione od sprzedaży produktów rolnych, z biegiem czasu zatrudnienie w rolnictwie będzie maleć – o ile będą się zdrowo rozwijać i  rosnąć. Jeśli do wykonywania starych zawodów potrzeba mniej pracowników, dzięki czemu więcej ludzi może wykonywać zadania, których jeszcze kilkadziesiąt lat temu nikt sobie nie wyobrażał, jest to dowód postępu, a nie kryzysu. Na potrzeby argumentacji przyjmijmy jednak, że kraj powinien mieć silny przemysł. Nawet jeśli tak, to istotne jest nie zatrudnienie w przemyśle, lecz produkcja przemysłowa. Jeśli przy niezmienionym zasobie siły roboczej jesteśmy w stanie wytwarzać dwa razy więcej czołgów, to nie staniemy się nagle bardziej narażeni na inwazję, kiedy zwolnimy połowę pracowników w  przemyśle zbrojeniowym. Uwaga, uwaga: produktywność amerykańskiego przemysłu (wielkość produkcji na pracownika) w  latach 2000–2003 rosła przeciętnie o  4,8 procent rocznie2 . To prawda, że całkowita produkcja przemysłowa zaczęła w 2001 roku spadać. Jednak ten recesyjny zastój nastąpił po trwającym niemal dekadę boomie. W latach 1992–2000 całkowita produkcja przemysłowa wzrosła o 55 procent, a w niektórych sektorach (przykładowo urządzeń przemysłowych czy elektrycznych) ponad dwukrotnie3. Kiedy zatem ktoś mówi o spadku zatrudnienia w przemyśle w porównaniu – na przykład – z latami pięćdziesiątymi, to nie wolno nam choćby przez sekundę uwierzyć w to, że nasza gospodarka produkuje obecnie mniej niż sześćdziesiąt lat temu.

Kristin Forbes, U.S. Manufacturing: Challenges and Recommendations, NABE’s 2004 Washington Economic Policy Conference, 25 marca 2004, s. 3, http://web.mit. edu/kjforbes/www/Speeches/USManufacturing-Challanges&Recommendations-NABE.pdf (dostęp: 30 października 2015). 3 Daniel Griswold, Blame Domestic Slowdown, not Trade, for Manufacturing Slump, Cato Institute, 21 czerwca 2001, http://www.cato.org/publications/congressional-testimony/blame-domestic-slowdown-not-trade-manufacturing-slump (dostęp: 30 października 2015). 2

Czy outsourcing zagraniczny niszczy miejsca pracy?

151

Cz y ou tsou rci ng zagr a n icz n y n iszcz y m i ejsca pr acy? Jak pokazuje powyższy ustęp ze strony internetowej AFL-CIO, krytycy handlu międzynarodowego winą za ubytek miejsc pracy w przemyśle najchętniej od razu obarczyliby tani import i  outsourcing zagraniczny. Brakuje jednak dowodów, że nie są to jedynie kozły ofiarne. Jak na ironię, jeśli nawet „wymiana międzynarodowa” odpowiada za ubytek części miejsc pracy, to głównie z powodu spadku eksportu dóbr przetworzonych ze Stanów Zjednoczonych, a nie w wyniku taniego importu niszczącego rynek krajowy. Według „McKinsey Quarterly”: Po 2000 roku, kiedy gospodarka pogrążyła się w recesji, spadł eksport ze Stanów Zjednoczonych. Szacujemy, że w 2000 roku dobra na eksport produkowało ponad 3,4 miliona pracowników przemysłu, w  2003 roku ich liczba spadła do 2,7 miliona. Ogólnie rzecz biorąc, zastój w eksporcie zniszczył 742 tysiące miejsc pracy w przemyśle amerykańskim. Po stronie importu sytuacja przedstawiała się jednak zupełnie inaczej. To nieprawda, że po 2000 roku do Stanów Zjednoczonych napływały dobra przetworzone. W rzeczywistości wzrost importu dóbr przetworzonych w  latach 2000–2003 był bardzo niemrawy. I jak wyjaśnimy, za sprawą słabego importu zatrudnienie w przemyśle wzrosło o około 428 tysięcy miejsc pracy. W sumie handel zagraniczny odpowiada za ubytek w ujęciu netto nie więcej niż 314 tysięcy miejsc pracy (spadek o 742 tysiące z powodu słabego eksportu i wzrost o 428 tysiące przez słabość importu), czyli za raptem 11 procent spadku zatrudnienia w przemyśle, który to spadek wynosił 2,85 miliona miejsc pracy. Pozostałe 2,54 miliona miejsc pracy zniknęło z powodu cyklicznego spadku koniunktury, który zdławił popyt wewnętrzny na dobra przetworzone.4

Don't Blame Trade For U.S. Job Losses, Forbes, 11 października 2005, http:// www.forbes.com/2005/11/10/trade-jobs-economy-cx_1110mckinsey.html (dostęp: 30 października 2015). 4

152

Zarabianie w globalnej wiosce

Innymi słowy, producenci zwalniali pracowników Zrozu m ieć ekon om i ę głównie dlatego, że recesja zdławiła popyt ze strony ameGlobalizacja: Według ekonomisty rykańskich konsumentów, Ismaila Shariffa globalizacja to ogóla  nie dlatego że amerykańnoświatowy proces ujednolicania scy konsumenci przywiązali cen, produktów, płac, stóp procentosię do zagranicznych marek. wych i zysków. Globalizacja postępuInnym problemem ze zrzucaje dzięki oddziaływaniu trzech czynniem winy na outsourcing zaników, jakimi są swoboda przepływu graniczny jest to, że podawasiły roboczej (przez otwarte granice), ne liczby się nie zgadzają. Na handel międzynarodowy oraz szybprzykład według najbardziej kie przesunięcia kapitału i integracja pesymistycznych szacunków rynków finansowych. w  2004 roku przeniesiono za 5 granicę 406 tysięcy miejsc pracy . Jest to jednak wielkość brutto, a nie netto, co oznacza, iż nie jest pomniejszona o tysiące miejsc pracy powstałych w tym samym roku w wyniku insourcingu (według Organizacji na rzecz Inwestycji Międzynarodowych w samej Kalifornii amerykańskie filie zagranicznych firm zapewniały 561 tysięcy miejsc pracy, z  czego 24  procent w przemyśle; oczywiście te nowe miejsca pracy nie zostały stworzone w ciągu jednego roku, ale pokazuje to, że outsourcing działa w dwie strony*). Jakby jednak nie manipulować danymi, nie da się wytłumaczyć ogromnego ubytku miejsc pracy w przemyśle outsourcingiem netto. Chociaż dane ilościowe na temat outsourcingu warto poddawać krytycznej analizie – zwłaszcza wtedy, gdy dzięki odpowiedniemu doborowi statystyk możliwe jest przedstawienie dowolnego obrazu sytuacji, optymistycznego albo przerażającego – to istnieje ryzyko, że przez takie przekomarzania ustąpi się pola krytykom wolnego handlu. Gospodarka rynkowa to ład dynamiczny. Błędem jest przyglądanie się miejscom pracy „utraconym” w wyniku oddziaływania jakiegoś czynnika przy jednoczesnym ignorowaniu miejsc pracy stworzonych przez zasadniczo ten sam proces. To prawda na przykład, że gdyby podliczyć wszystkie stanowiska

Bureau of Labor Statistics Grossly Underestimates U.S. Jobs Lost to Outsourcing, Report from Cornell and U. Mass. Labor Experts Suggests, Cornell News, 15 października 2004, http://web.archive.org/web/20121115132126/http://www.news.cornell. edu/releases/Oct04/Bronf.outsourcing.rpt.lm.html (dostęp: 30 października 2015). * Źródło tej informacji jest obecnie nieosiągalne (przyp. MZ). 5

Dzięki outsourcingowi zagranicznemu stajemy się bogatsi

153

zlikwidowane przez wprowadzenie jakiegoś urządzenia służącego zaoszczędzeniu pracy, to w XX wieku przez mechanizację zniknęło ponad 100 milionów amerykańskich miejsc pracy. Nie oznacza to wcale, że obecnie większość Amerykanów nie jest w  stanie znaleźć zatrudnienia, a  ci, którym się to uda, muszą sprzedawać swoją pracę za grosze. Jednak to właśnie tego rodzaju argumenty przytaczają ludzie wywołujący antyglobalizacyjną histerię.

Dz i ęk i ou t sou rci ngow i zagr a n icz n e m u s taj e m y s i ę b o gat s i Czy zatem outsourcing jest nieszkodliwy? Otóż outsourcing jest nie tylko nieszkodliwy, ale wręcz przyczynia się do poprawy efektywności gospodarki i zwiększenia bogactwa kraju. Rozważmy przypadek, który szczególnie martwi antyglobalistów. Wyobraźmy sobie amerykańską korporację, która sprzedaje dobra przetworzone, na przykład telewizory, amerykańskim konsumentom. Początkowo telewizory są wytwarzane w Stanach Zjednoczonych przez amerykańskich robotników zarabiających po 50 tysięcy dolarów rocznie. Dzięki spadkowi kosztów transportu i korzystnym paktom handlowym korporacja odkrywa jednak, że może obniżyć swoje wydatki, zamykając fabryki w Stanach Zjednoczonych, otwierając je w Chinach, zatrudniając chińskich robotników za o wiele niższe płace i wysyłając telewizory do Ameryki, by sprzedawać je na tamtejszym rynku. W tym hipotetycznym scenariuszu zwolnieni robotnicy amerykańscy są pokrzywdzeni, przynajmniej w krótkim okresie. Będą musieli znaleźć pracę gorzej płatną (albo też podrzędną pod jakimś innym względem) od pracy w fabryce telewizorów. Jednakże ich strata jest skompensowana z nawiązką przez korzyść odnoszoną przez akcjonariuszy korporacji, którzy też są Amerykanami. Skąd wiemy, że zwycięzcy otrzymują więcej, niż tracą przegrani? Argumentacja jest dość subtelna, ale warto wytężyć umysł, gdyż stanowi ona klucz do zrozumienia efektywności outsourcingu zagranicznego. O tym, że korzyść korporacji jest większa od straty zwolnionych pracowników świadczy następujące rozumowanie. Przede wszystkim, gdyby twierdzenie to było fałszywe – innymi słowy, gdyby spadek płac robotników wynikający ze zmiany zatrudnienia był większy od oszczędności korporacji na kosztach produkcji – wówczas firma nie przeniosłaby miejsc pracy. Bardziej by się jej opłacało obniżyć płace robotnikom amerykańskim

154

Zarabianie w globalnej wiosce

i kontynuować swoją działalność w Stanach Zjednoczonych. Tak się jednak w naszym hipotetycznym najgorszym scenariuszu nie stało. A zatem firma oszczędza więcej pieniędzy, niż tracą robotnicy. Z pewnością argument ten jest niepoprawny politycznie. Trudno sobie wyobrazić, by gadające głowy z telewizji zdobyły się na odwagę bronienia outsourcingu w oparciu o to, że wzrost dywidend dla akcjonariuszy jest większy od łącznej redukcji płac klasy robotniczej. Nawet gdyby historia kończyła się w  tym miejscu (a  nie kończy się), to i tak dowiedliśmy już tego, co chcieliśmy wykazać: że nawet w  tym hipotetycznym „najgorszym” scenariuszu Amerykanie stają się w ujęciu netto bogatsi. Gdyby krytycy outsourcingu byli uczciwi, to musieliby przyznać, że w  wyniku realizacji ich propozycji niektórzy robotnicy by zyskali, ale krzywda wyrządzona pozostałym Amerykanom byłaby od tej korzyści większa. Jednak taka szczerość nie sprzedałaby się w telewizji. Wrogowie outsourcingu zawsze prezentują siebie jako obrońców robotników i całej „Ameryki” – tak jakby zamożni Amerykanie nie byli częścią społeczeństwa. W  każdym razie nie musimy wybierać pomiędzy bogatymi akcjonariuszami i ciężko pracującymi robotnikami. Obniżenie kosztów poprawia sytuację nie tylko Donalda Trumpa. Właściwie wszyscy pracujący Amerykanie mają oszczędności emerytalne zainwestowane w akcje i obligacje (najczęściej za pośrednictwem funduszu powierniczego albo firmy ubezpieczeniowej). Kiedy jakaś firma zwiększa swoje zyski dzięki przeniesieniu miejsc pracy za granicę, korzystają na tym również nauczyciele szkolni, gdyż ich fundusz emerytalny osiąga tym samym wyższy zwrot. Jednak najbardziej oczywistymi beneficjentami outsourcingu zagranicznego są amerykańscy konsumenci. Wzrost zysków naszego hipotetycznego producenta telewizorów będzie, jeśli ma on konkurencję, tymczasowy. Również jego rywale mogą przenieść produkcję i obciąć koszty. A dzięki niższym kosztom w końcu obniżą się ceny telewizorów dla amerykańskich konsumentów. Dlatego też korzyść korporacji – która jest, jak już wiemy, większa od straty zwolnionych pracowników – szybko zostanie przeniesiona na konsumentów. Zyski korporacji powrócą do normalnego poziomu, podczas gdy ceny telewizorów staną się bardziej przystępne. Chłodna analiza pokazuje, że outsourcing zagraniczny rodzi korzyści, które są większe od strat ponoszonych przez pewne grupy. Pod tym względem nie różni się od nowej maszyny, która „odbiera miejsca pracy” robotnikom fabrycznym. Choć robotnicy są pokrzywdzeni przez innowację w ich branży, to jednocześnie wszyscy zatrudnieni (jako konsumenci) korzystają ze wszelkich urządzeń oszczędzających pracę. To samo tyczy

Wydumany kryzys w sektorze zaawansowanych technologii

155

się outsourcingu: człowiek, który utraci zatrudnienie na rzecz Chin, nie będzie zadowolony z  niższego wynagrodzenia w  nowym miejscu pracy. Jeśli jednak również inni pracownicy utracą swoje miejsca pracy na rzecz taniej zagranicznej siły roboczej, to robiąc zakupy w sklepie, odczują, że ich wynagrodzenie jest mimo to więcej warte. W dynamicznej gospodarce nikt nie ma gwarancji zachowania swojego miejsca zatrudnienia, jednak dzięki wolnemu rynkowi każdy ma gwarancję najbardziej efektywnego rozmieszczenia siły roboczej, prowadzącego do wzrostu standardu życia wszystkich ludzi.

Wy du m a n y k ryz ys w se ktor z e z a awa n s o wa n y c h t e c h n o l o g i i Krytycy globalizacji mają swoją odpowiedź na „naiwny” optymizm tych, którzy twierdzą, że bardziej efektywnym rozwiązaniem jest zlecanie produkcji samochodów i  innych dóbr przetworzonych gorzej opłacanym obcokrajowcom, by wysoko wykwalifikowani pracownicy amerykańscy mogli koncentrować się na takich sprawach jak oprogramowanie i  biotechnologia (gdy jednocześnie kraje Trzeciego Świata mają nadzieję na przekształcenie swoich gospodarek z  rolniczych na przemysłowe). Uważają oni, że w  nowej gospodarce światowej tania, lecz dobrze wyszkolona zagraniczna siła robocza zabiera Stanom Zjednoczonym miejsca pracy także w sektorze zaawansowanych technologii. Paul Craig Roberts – były asystent sekretarza skarbu za Ronalda Reagana, a obecnie jeden z  najgłośniejszych krytyków administracji Busha – posuwa się wręcz do stwierdzenia, iż z powodu wolnego handlu i outsourcingu w  żadnej branży eksportowej Stanów Zjednoczonych nie rośnie liczba miejsc pracy. Paul Roberts wielokrotnie pisał, że „wywozi się za granicę” miejsca pracy nie tylko w przemyśle, ale również w sektorze zaawansowanych technologii. Wystarczy spojrzeć na dane, by dostrzec problematyczność tej tezy. Według Urzędu Statystyki Pracy (BLS) całkowite zatrudnienie w branży „oprogramowania użytkowego” wzrosło z 287 600 osób w 1999 roku do 425 890 osób w 2004 roku. Wzrosła też przeciętna płaca. Wbrew pesymistycznym tezom Robertsa wygląda na to, że procesy zachodzące w tej zaawansowanej technologicznie branży eksportowej doskonale odpowiadają wzorcom opisywanym przez ekonomistów będących zwolennikami globalizacji.

156

Zarabianie w globalnej wiosce

Liczby te mogą być dla wielu osób po lekturze różnorodnych złowróżbnych raportów na temat branży programistycznej zaskakujące. Przykładowo według powszechnie znanego raportu Instytutu Polityki Gospodarczej (EPI) w branży programistycznej w latach 2000–2004 zniknęło 100 tysięcy miejsc pracy. Dwie sprawy są tutaj interesujące. Po pierwsze, jednym z  przytaczanych źródeł jest sam BLS – a  zatem nawet jeśli ktoś kwestionuje dane zbierane przez rząd, to nie może w ten sposób wyjaśnić liczb podanych w badaniach EPI. Po drugie, jeśli spojrzymy na dane BLS za 2000 i 2004 rok, to nie wiadomo, które kategorie EPI przy swoich wyliczeniach uwzględnia, a które pomija. Na przykład w kategoriach „programiści: oprogramowanie użytkowe” i  „programiści: oprogramowanie systemowe” (jedynych, w których nazwie pojawia się słowo „oprogramowanie”) powstało w tym okresie 104 660 nowych miejsc pracy. A może autorzy badania uwzględnili w swoich wyliczeniach również inne kategorie? W porządku. Jeśli uwzględnimy wszystkie te, w których opisie pojawia się słowo „komputer”, okaże się, że w latach 2000–2004 pojawiło się w nich 132 440 miejsc pracy. To prawda, że niektóre branże tego sektora dotknęła zapaść. Rzecz jednak w  tym, że chcąc ukazać, iż w  całym sektorze komputerowym (lub w węższym ujęciu, w branży programistycznej) spada zatrudnienie, trzeba by starannie dobrać kategorie: uwzględnić te, które miały się gorzej, i pominąć te, które najszybciej się rozwijały (o ile oczywiście chcemy polegać na danych BLS). Z  tymi pesymistycznymi raportami wiąże się jeszcze jeden problem. Dlaczego wszystkie one biorą pod uwagę dane akurat po 2000 roku? Przecież outsourcing i „wolny handel” (w cudzysłowie, gdyż w rzeczywistości nie jest to autentycznie wolny handel) nie pojawiły się dopiero w  2000 roku – istniały już wcześniej. Cynicznym wyjaśnieniem powodów, dla których czarnowidze cofają się akurat do 2000 roku (a  nie na przykład 1999 roku, dla którego również istnieją dane BLS) jest to, że właśnie wtedy nastąpił szczyt bańki internetowej, który się odcisnął na ówczesnej sytuacji sektora zaawansowanych technologii. Jeśli weźmiemy szczytowe dane dla sektora komputerowego, to tym sposobem oczywiście wyolbrzymimy spadek, jaki nastąpił w kolejnych latach. Nie jest to jednak właściwa metoda, jeśli chcemy ocenić skutki „globalizacji”. W końcu fatalistom możemy zadać pytanie retoryczne: czy naprawdę chcecie nam powiedzieć – na poważnie! – że z powodu wynalezienia Internetu (jednej z głównych sił napędzających globalizację) Amerykanom jest trudniej znaleźć pracę w sektorze komputerowym?

157

Eksport kapitału to kapitalny pomysł

Rok

Zwolnienia grupowe ogółem (z dowolnego powodu)

Z powodu konkurencji ze strony importu

Z powodu przeniesienia działalności za granicę

Odsetek zwolnionych z powodu importu i przeniesienia działalności

Czy bezrobocie można wyjaśnić importem i outsourcingiem zagranicznym?6

1996

  948 122

13 476

 4 326

1,9

1997

  947 843

12 019

10 439

2,4

1998

  991 245

18 473

 8 797

2,8

1999

  901 451

26 234

 5 683

3,5

2000

  915 962

13 416

 9 054

2,5

2001

1 524 832

27 946

15 693

2,9

2002

1 272 331

15 350

17 075

2,5

2003

1 216 434

23 734

13 205

3,0

E k s p ort k a p i ta łu t o k a p i ta l n y p om y s ł Paul Craig Roberts to akurat jeden z najbardziej wyrafinowanych krytyków nowych trendów w globalnej gospodarce. Jest on zbyt inteligentny, by otwarcie podważać tradycyjne argumenty za wolnym handlem – przyznaje choćby, że dzięki swobodnemu przepływowi dóbr ponad granicami bogacą się wszyscy uczestnicy wymiany. Roberts twierdzi jednak, że tendencje globalizacyjne zmieniły reguły gry: kiedy David Ricardo formułował swoje słynne prawo przewagi komparatywnej, siła robocza i wyposażenie kapitałowe pozostawały w swoich krajach. Obecnie, jak mówi Roberts, z powodu komunikacji elektronicznej, poprawy kwalifikacji siły roboczej i lepszej ochrony prawnej w zacofanych wcześniej krajach dawne prawa nie mają już zastosowania. Kiedy siła robocza i wyposażenie mogą być przesuwane ponad granicami, Ricardowski argument za wolnym handlem upada i  nie możemy mieć pewności, że na wymianie wszyscy wygrywają.6 Na pozór stanowisko to jest słuszne: w końcu amerykańscy pracownicy są bardziej produktywni nie dzięki wyższej etyce pracy lub lepszemu systemowi edukacji. Wręcz przeciwnie, jednym z  podstawowych powodów, dla których amerykańscy pracownicy wytwarzają więcej towaru na jednostkę czasu (i  otrzymują wyższe płace) od pracowników w  innych Douglas A. Irwin, Free Trade under Fire, Princeton, NJ 2002, s. 97 (w oparciu o dane BLS). 6 

158

Zarabianie w globalnej wiosce

krajach jest to, że mają dostęp do lepszych narzędzi i lepszego wyposażenia niż robotnicy przykładowo w Bangladeszu. Jeśli jednak przeniesiemy narzędzia i wyposażenie do Bangladeszu, to czy produktywność Stanów Zjednoczonych nie obniży się i kraj przez to nie zbiednieje? Czy rząd nie powinien wprowadzić zatem takich rozwiązań, które zatrzymałyby kapitał w kraju? Jak większość błędów w  ekonomii, tak i  ten uwzględnia tylko jeden aspekt całej sytuacji. Roberts i inni nie dostrzegają, że mobilność kapitału zwiększa jego produktywność. Uchwalając ustawy uniemożliwiające wywóz obrabiarek do Bangladeszu, rząd Stanów Zjednoczonych może co prawda (przynajmniej tymczasowo) utrzymać płace amerykańskich robotników, którzy z nich korzystają, jednak te sztuczne ograniczenia równocześnie wpływają negatywnie na zarobki amerykańskich właścicieli tych urządzeń. Co więcej, straty właścicieli przeważają nad (tymczasowymi) korzyściami pracowników. Z powodu państwowych ograniczeń Ameryka staje się w ujęciu netto biedniejsza. Zilustrujemy argument prostą historyjką. Wyobraźmy sobie, że bogatego przemysłowca na łożu śmierci dopadły straszne wyrzuty sumienia z  powodu zebranej fortuny. Polecił on zatem swojemu prawnikowi, by ten przekazał wszystkie najnowocześniejsze maszyny z jego fabryk komputerów losowo wybranym mieszkańcom niewielkiej wioski rybackiej na odległej wyspie na Karaibach. Prawnik – dobrze obeznany z twórczością Paula Craiga Robertsa, a ponadto stały czytelnik strony EconomyInCrisis.org – tłumaczy swojemu mocodawcy, że jego wspaniałomyślny gest ma pewną skazę: „Na pewno zdaje Pan sobie sprawę z tego, że te maszyny nie pozostaną zbyt długo na tej tropikalnej wyspie. Jeśli po prostu przekaże Pan pełną kontrolę nad nimi ludziom wybranym losowo z książki telefonicznej, to oni szybko sobie wszystko przeliczą i dojdą do wniosku, że zarobią więcej, sprzedając maszyny na otwartym rynku, niż stawiając fabryki na wyspie i zatrudniając miejscową siłę roboczą. Jeśli naprawdę chce Pan pomóc wyspiarzom, powinien Pan zamontować w  maszynach bomby, które eksplodowałyby, gdyby maszyny znalazły się kilometr od brzegu. Dzięki temu obdarowani nie mieliby wyboru i musieliby włączyć maszyny do swojej lokalnej gospodarki. Tylko wtedy podarunek przyniósłby coś dobrego. W końcu chce Pan pomóc biednym wyspiarzom, a nie międzynarodowym korporacjom, które niechybnie kupiłyby maszyny, gdybyśmy nie umieścili w nich materiałów wybuchowych!”. Oczywiście coś się w tej opowieści nie zgadza. Montowanie materiałów wybuchowych w maszynach nie może sprawić, że biedni staną się bogatsi.

Jesteśmy z rządu światowego i jesteśmy tu po to, by wam pomóc

159

W swoim rozumowaniu prawnik popełnia ten sam błąd co Roberts. Pomija on bogactwo właścicieli kapitału – losowo wybranych wyspiarzy, którzy mają otrzymać maszyny. Gdyby przemysłowiec wprowadził w  życie dziwaczny plan zamontowania bomb, maszyny stałyby się dla obdarowanych nimi wyspiarzy o wiele mniej wartościowe. Zamiast trafić do Stanów Zjednoczonych, Niemiec lub innej rozwiniętej gospodarki, w  której siła robocza i infrastruktura jest najlepiej dostosowana do takiego wyposażenia, maszyny musiałyby zostać niezgrabnie wprowadzone do relatywnie słabo dopasowanych do nich wyspiarskich fabryk. Finansowa strata właścicieli maszyn przewyższyłaby korzyści wyspiarskich pracowników. Chociaż historyjka ta jest przejaskrawiona, to ukazuje ważną prawdę o  rzeczywistym świecie: państwowe ograniczenia eksportu kapitału niszczą bogactwo, gdyż uniemożliwiają zastosowanie najbardziej efektywnych sposobów organizacji globalnej produkcji. Ponieważ duża część światowego zasobu kapitału jest własnością Amerykanów, to ze zwiększonej mobilności kapitału korzyść odnoszą w  szczególności obywatele Stanów Zjednoczonych i to oni są w znacznej mierze poszkodowani przez arbitralną kontrolę kapitału. Oprócz bezpośredniej straty kontrola kapitału prowadzi również do długookresowego zmniejszenia się oszczędności i inwestycji, bo pozbawia inwestorów swobody wykorzystania własności w najbardziej efektywny i zyskowny sposób.

Je st e śm y z r z ą du ś w i atow e g o i   j e s t e ś m y t u p o t o , b y wa m p o m ó c Krytycy wolnego handlu, a także wielu popierających go zawodowych ekonomistów przedstawia interesujący argument: skoro wymiana międzynarodowa jest taka wspaniała, to dlaczego kraje, które przyjmują pieniądze z Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego i w zamian za to wprowadzają reformy „prorynkowe”, często radzą sobie gorzej od krajów, które odrzucają taką pomoc i radę? Czy nie dowodzi to, że obrońcy kapitalizmu mylą się sromotnie, a realia gospodarcze nakazują zastosowanie racjonalnego, centralistycznego podejścia do organizacji i ochrony przemysłu? W tej tezie faktycznie znajduje się ziarno prawdy. Harwardzki ekonomista Dani Rodrick poddał w wątpliwość standardową argumentację za wolnym handlem, analizując sytuację w różnych biednych krajach, by sprawdzić, czy pomoc Zachodu była korzystna (Rodrik wskazuje przykładowo na to, że Wietnam rozwija się szybciej od Meksyku, choć to

160

Zarabianie w globalnej wiosce

właśnie Meksyk w znacznie większym stopniu uczestniczy w globalizacji). Wnioski Rodrika są jednak błędne. Problem tkwi nie w podręcznikowych argumentach za wolnym handlem, lecz w  programie pomocy MFW. Zazwyczaj scenariusz tej pomocy przedstawia się następująco: rząd „zacofanego” kraju, kontrolowany często przez skorumpowaną dyktaturę wojskową, doprowadza swoją gospodarkę do ruiny, zaciągając przy okazji ogromne długi. Gdy reżim jest bliski bankructwa, zgłasza się do MFW lub Banku Światowego, które wyciągają początkujących despotów z tarapatów, w jakie się wpakowali. W zamian za pożyczki lub pomoc autokraci zgadzają się na „neoliberalne reformy oszczędnościowe”: obniżenie ceł, zwiększenie dyscypliny budżetowej i  prywatyzację przedsięwzięć państwowych. Nie powinno dziwić, że korzyści z „leseferystycznych” rozwiązań nigdy się nie urzeczywistniają, a  często wręcz takie kraje zaprzestają spłaty pożyczek i pogrążają się w jeszcze większej stagnacji. Tego rodzaju przypadki nie są w  rzeczywistości dobrym testem na skuteczność wolnego handlu (a  bardziej ogólnie, klasycznie liberalnego podejścia do ograniczonego rządu). Przede wszystkim w międzynarodowych instytucjach biurokratycznych jak MFW nie pracują radykalni jeffersoniści, a  pakiety narzucane przez nie mającym trudności finansowe rządom nie są wzorowane na pracach Bastiata (przykładowo Argentyna, by otrzymać pomoc, musiała zgodzić się na podniesienie podatków w celu zredukowania deficytu budżetowego). Wszystko wskazuje też na to, że sam proces udzielania pożyczek przeżarty jest korupcją. W końcu MFW i Bank Światowy to nie instytucje prywatne, których udziałowcy mogliby na udzielonych pożyczkach zarobić – albo stracić – miliardy. Musimy też zwrócić uwagę na błąd doboru próby występujący w tych „eksperymentach”. Chcąc oszacować empiryczne powodzenie wolnego handlu, Rodrik i inni sceptycy powinni zastosować regresję statystyczną osobno dla każdego kraju, by stwierdzić, jaką istotność można przypisać wysokim bądź niskim barierom handlowym. Jednak Rodrik zamiast tego przyjrzał się gospodarkom zdominowanym przez skorumpowanych despotów, którzy w  rozpaczliwej próbie utrzymania swoich rządów niechętnie podporządkowywali się radom ekonomistów wykształconych na lewicowych uniwersytetach. Nie jest to z pewnością uczciwy test skuteczności rynkowego liberalizmu. Lepszy sprawdzian stanowią słynne badania Instytutu Fraser (dostępne na FreeTheWorld.com), które pokazuje, że wolność – a w szczególności

Jesteśmy z rządu światowego i jesteśmy tu po to, by wam pomóc

161

wolność ekonomiczna – jest silnie skorelowana z siłą gospodarczą kraju. Wolność sprawdza się w praktyce, a nie tylko w teorii.

W biblioteczce kapitalisty Douglas A. Irwin, Free Trade under Fire, Princeton, NJ 2002. P.T. Bauer, Equality, the Third World, and Economic Delusion, Cambridge, MA 1983. Johan Norberg, Spór o globalizację. Kto zyskuje, kto traci, ile i dlaczego?, tłum. Piotr Bonisławski i Jan M. Fijor, Warszawa 2006. Tyler Cowen, Creative Destruction: How Globalization Is Changing the World’s Cultures, Princeton, NJ 2002. Jagdish Bhagwati, In Defense of Globalization, New York 2004. Martin Wolf, Why Globalization Works, New Haven, CT 2005.

R o z d z i a ł 16 . K l a s a i n w e s t o r ów, c z y l i m y w s z y s c y Czy wiesz, że... •  dochody odsetkowe są warunkiem koniecznym inwestycji? •  pośrednicy, spekulanci i  korporacyjni piraci przynoszą korzyść społeczeństwu? •  we wrogich przejęciach nie ma nic wrogiego? •  dzięki opcjom kupna i  innym instrumentom pochodnym inwestowanie stało się dla przeciętnego człowieka bezpieczniejsze? *****

Za najgorszych spośród wszystkich kapitalistycznych łajdaków uważa się spekulantów i  lichwiarzy. O  drapieżnych praktykach Billa Gatesa i Andrew Carnegiego można powiedzieć wiele złego, ale przynajmniej dostarczali oni coś realnego (choć po cenach monopolowych). Zgodnie z takim potocznym rozumieniem kapitaliści, którzy zbijają swoje fortuny na zyskach z arbitrażu albo udzielaniu pożyczek na procent, nie dostarczają społeczeństwu żadnego „realnego” produktu, a jedynie wykorzystują niewiedzę lub bezsilność mas. Jak zobaczymy w tym rozdziale, takie poglądy nie mają żadnego uzasadnienia. Spekulanci i  inni „pośrednicy” tak samo zasługują na swoje rynkowe dochody jak chirurdzy i zamiatacze ulic. Natomiast próby ograniczenia ich działalności mogą tylko społeczeństwo zubożyć.

P rocen t: l epi ej wcze śn i ej n iż p óź n i ej To zrozumiałe, że marksiści i im podobni szczególną niechęcią darzą dochody odsetkowe. W końcu na pierwszy rzut oka mogłoby się zdawać, że kapitaliści żyją z ciężkiej pracy klasy robotniczej. Wyobraźmy sobie na przykład obiecującego przedsiębiorcę, który chce wybudować nową fabrykę. Pożycza od inwestorów 10 milionów dolarów (powiedzmy, że przez emisję obligacji) i przeznacza te pieniądze na postawienie fabryki, zatrudnienie pracowników i zakup surowców. Po kilku miesiącach fabryka działa pełną parą, a produkowane w niej odbiorniki radiowe sprzedawane są

164

Klasa inwestorów, czyli my wszyscy

detalistom. Z wpływów brutto ze sprzedaży przedsiębiorca musi opłacić swoich pracowników, kupno kolejnych surowców i  odsetki od obligacji. Oznacza to, że pieniędzmi, jakie przedsiębiorca ma ze sprzedaży odbiorników, musi podzielić się między innymi z obligatariuszami, którzy przy produkcji nie kiwnęli palcem ani nie wnieśli do niej żadnych ważnych surowców. Co gorsza, im wyższa stopa procentowa, tym więcej „śmietanki” spijają oni z  wpływów brutto w  danym okresie (dlatego też wielu dziewiętnastowiecznych utopistów marzyło o  świecie zerowych stóp procentowych). Oczywiście w tej analizie coś umknęło naszej uwadze. W końcu przedsiębiorca nie jest głupi. Nie zgodziłby się na warunki emisji obligacji, gdyby nie uważał tego układu za korzystny. W rzeczywistości posiadacze jego obligacji dostarczają mu czas. Pracownicy i dostawcy surowców nie chcą czekać, aż fabryka powstanie i zacznie sprzedawać gotowe odbiorniki radiowe detalistom. Chcą, by za ich wkład w produkt końcowy zapłacono im natychmiast, choć przez jakiś czas nie będzie przynosić owoców. Przekazując zaoszczędzone fundusze, kapitaliści biorą na swoje barki uciążliwości związane z  czekaniem. Pomyślmy. Robotnicy budowlani, którzy w pierwszym dniu stawiania fabryki wykopali wielką dziurę w ziemi, nie poprawili w żaden sposób sytuacji społeczeństwa – sama w sobie dziura w ziemi jest bezużyteczna. Dopiero po otwarciu fabryki ich wkład zacznie przynosić owoce. Jednak dzięki finansowaniu projektu przez kapitalistów otrzymują oni wypłatę od razu, choć ich usługi nikomu jeszcze nie przyniosły pożytku. Z  grubsza rzecz ujmując, stopa procentowa to rynkowa miara niecierpliwości. Zamiast pożyczać swoje pieniądze, kapitalista mógł wydać je od razu na luksusowe samochody lub wykwintne steki. Stopa procentowa to premia, która jest konieczna, by odroczył on swoją konsumpcję. Patrząc z drugiej strony, pożyczkobiorcy są gotowi zapłacić tym wyższą stopę procentową, im bardziej chcą konsumować w teraźniejszości. W naszym przykładzie pracownicy i  dostawcy surowców nie potrzebowali kapitalistycznych inwestorów: mogli nic nie wziąć z góry za swoją pracę i surowce, za co by kiedyś w przyszłości otrzymali część wpływów ze sprzedaży odbiorników radiowych. Jednak sytuacja w realnym świecie przedstawia się inaczej, ponieważ większość pracowników jest zbyt niecierpliwych, by tak długo czekać. Wolą, by zapłacono im za ich pracę z góry, chociaż zanim finalny produkt trafi na rynek, muszą minąć miesiące albo nawet lata. To klasa kapitalistów – a do tej klasy należy każdy, kto ma rachunek oszczędnościowy lub inwestycyjny, czyli właściwie my wszyscy – daje im tę możliwość.

Ważna rola pośredników

165

Wa ż n a r o l a p o ś r e d n i k ó w Choć większość ludzi ma obiekcje co do ceny dóbr, to jednak zgadza się, że ich prawdziwy wytwórca, zasługuje na to, by mu zapłacić. A zatem rolnik może zarabiać na życie, uprawiając pomarańcze, bo pomarańcze są smaczne, a on je wytwarza. Z kolei znienawidzeni pośrednicy na pozór nie wytwarzają niczego wartościowego – zwyczajnie „kupują tanio i sprzedają drogo”, nie zwiększając w żaden sposób zasobów pomarańczy (ani niczego innego). Wydawać by się mogło, że pośrednicy są najzwyklejszymi pasożytami. Na ten zarzut można odpowiedzieć, wskazując na jego wątpliwą metafizykę. Kiedy o tym pomyślimy, podział na „prawdziwych” producentów i „zwyczajnych” pośredników okaże się dość mglisty. W końcu nawet rolnik nie tworzy pomarańczy z  niczego: by otrzymać pożądany produkt, wykorzystuje tylko określone składniki (nasiona, nawóz, światło słoneczne itd.) i  stosuje się do określonej procedury. W  czym jego działalność różni się od działalności pośredników, którzy również wykorzystują określone składniki (pomarańcze od rolnika, kartony, ciężarówki itd.) i stosują się do określonej procedury, by otrzymać pożądany produkt (pomarańcze z Florydy w sklepach spożywczych na Alasce)? Przez nienawiść do pośredników ignoruje się podstawowy fakt, że współczesna gospodarka jest zbyt złożona, by mógł ją kontrolować pojedynczy umysł. „Problemem ekonomicznym” jest nie tylko określenie, ile w danym okresie należy wyprodukować pomarańczy, jabłek i trampek w rozmiarze 50. Pozostaje jeszcze dość złożony problem dotyczący tego, gdzie je należy wyprodukować i  jak je dostarczyć finalnym konsumentom. Ten drugi problem jest nie mniej istotny jak problem pierwszy. Dla mieszkańców Alaski niewiele znaczy, że na Florydzie uprawia się miliony pomarańczy, jeśli nie ma sposobu na to, by im te pomarańcze dostarczyć. Pośrednicy, „kupując tanio i sprzedając drogo”, pełnią niezwykle ważną rolę, gdyż przemieszczają dobra z miejsca ich produkcji do punktów sprzedaży detalicznej, gdzie są poszukiwane przez konsumentów. Tak pogardzany „narzut” (różnica między ceną otrzymywaną przez rolnika i ceną detaliczną płaconą przez konsumenta) odpowiada wadze działań pośrednika. Największy zysk pośrednicy osiągają wtedy, gdy transportują dobra z miejsc, w których jest ich względnie dużo (stąd niska cena), w miejsca, w których są względnie rzadkie (i stąd wysoka cena). Pośrednicy nie tylko zajmują się faktycznym przewożeniem dóbr, ale też świadczą – dzięki swojej wyjątkowej wiedzy albo korzyściom skali

166

Klasa inwestorów, czyli my wszyscy

Uciekajcie! To speku la nci wa l utowi! Dla przeciętnego lewicowca jedyną rzeczą gorszą od krajowego spekulanta jest spekulant międzynarodowy. Najniższą formą życia jest oczywiście spekulant walutowy, który „atakuje” słabowite waluty południowoamerykańskie, powodując tym samym inflację i stagnację w tych zgnębionych krajach. W  rzeczywistości sytuacja przedstawia się inaczej. Nieodpowiedzialne państwo drukuje pieniądze jak opętane, by wkupić się w łaski społeczeństwa. Nie chcąc jednak przyzwolić na to, by waluta krajowa traciła na wartości w stosunku do pozostałych, „przywiązuje” ją do nich po absurdalnie zawyżonym kursie wymiany. Spekulanci doskonale wiedzą o tym, że nawet państwo nie może unieważnić praw ekonomicznych, i dlatego zaczynają takiej nieodpowiedzialnej władzy sprzedawać walutę po sztucznie zawyżonym kursie wymiany. W  końcu musi nastąpić zderzenie z  rzeczywistością, kiedy rządzący zdecydują się przyzwolić na to, by kurs wymiany zaczął odzwierciedlać ich hulanki przy prasie drukarskiej. Podobnie jak w  innych dziedzinach, tak i  tutaj spekulanci przyspieszają dostosowania cenowe na rynku, dzięki czemu sygnały cenowe stają się tak dokładne jak to możliwe.

– bardziej niematerialne usługi. Na przykład bank zarabia pieniądze również na tym, że od udzielonych pożyczek pobiera wyższe odsetki, niż wypłaca deponentom. Krytycy postrzegają to jako czysty wyzysk. Bank dzięki swojej względnej sile zawyża odsetki od udzielanych przez siebie pożyczek, a przy tym nie wypłaca deponentom tyle, ile im się „uczciwie” należy. W  rzeczywistości jednak bank pełni użyteczną rolę pośrednika finansowego. Dzięki swojej wielkości i kadrze ma on o wiele większe możliwości, by przetrwać zawieszenie spłaty pożyczki, niż jakikolwiek indywidualny inwestor. Łatwo to dostrzec, gdy wyobrazimy sobie, jak wyglądałaby sytuacja, gdyby nie istniały banki. Młoda para, która chciałaby kupić swój pierwszy dom, musiałaby dogadać się z – powiedzmy – setką innych par, które chciałyby jej pożyczyć pieniądze. Oczywiście proces ten byłby czasochłonny i skomplikowany, ponieważ większość par nie wie nic o sobie nawzajem. Ponadto pożyczkobiorcom może przytrafić się wiele złych rzeczy (utrata pracy, zawał serca), w  wyniku których pożyczkodawcy utraciliby swoje

Dalekowzroczność spekulantów

167

oszczędności. Problemy te znikają, kiedy wszystkie strony korzystają z pośrednictwa banku: potencjalni nabywcy domu mają do czynienia z  jedną instytucją, a pożyczkodawcy mają możliwość dokonania o wiele bezpieczniejszej inwestycji (ponieważ banki łączą pożyczki udzielone wielu podmiotom w jedną pulę, to pojedyncze przypadki zawieszenia spłat nie stanowią większego problemu). Korzyści z tego układu nie są tak namacalne jak owoce uprawiane przez rolnika, są jednak nie mniej realne – i to właśnie dlatego banki utrzymują się na rynku, mimo naliczania narzutu na pożyczone fundusze.

Da l e kow z ro c z no ś ć s p e k u l a n tów Dość łatwo znaleźć uzasadnienie dla działań spekulanta międzyregionalnego, który kupuje tanio (pomarańcze na Florydzie) i  sprzedaje drogo (pomarańcze na Alasce). Co jednak ze spekulantem międzyokresowym, który kupuje tanio dzisiaj, by sprzedać drogo w przyszłości? Rozumowanie przebiega w zasadzie tak samo. Jeśli spekulant uważa, że jakiś towar – przykładowo ropa naftowa – będzie miał w przyszłości o wiele wyższą cenę, to opłaca mu się kupić go teraz (po relatywnie niskiej cenie) i trzymać go poza rynkiem, aż cena wzrośnie, by wtedy sprzedać go z zyskiem. Jak na ironię, takie działania spekulacyjne pomagają osiągnąć to, czego chcą ekolodzy – zachować rzadkie zasoby dla przyszłych pokoleń! To dzięki spekulantom nie wszystkie pomarańcze są zjadane przez mieszkańców Florydy i to dzięki spekulantom nie cała ropa jest spalana przez dziś żyjących. Podejrzliwość wobec działań spekulantów międzyokresowych bierze się z niezrozumienia przyczyny i skutku. Przypuśćmy, że dalekowzroczny człowiek przewiduje klęskę głodu w przyszłym roku i w związku z tym zaczyna magazynować pszenicę. Gdy klęska głodu zbliża się, dostrzega ją coraz więcej osób, przez co cena pszenicy osiąga kosmiczny poziom. Wówczas spekulant opróżnia silosy i  zgarnia ogromne zyski. Krytyk mógłby stwierdzić, że wysokie ceny wynikają z działań spekulanta, który magazynował pszenicę w silosach. Wiele osób uważa, że spekulanci nie pełnią żadnej pożytecznej funkcji, a jedynie „manipulują” rynkiem dla swojego zysku. Takie wyjaśnienie jest jednak błędne. Gdyby spekulanci mogli faktycznie osiągać pewne zyski, magazynując jakiś towar (by podnieść jego cenę), a  następnie się go pozbywając, to mogliby stać się nieskończenie bogaci – po prostu powtarzaliby tę operację na okrągło. W rzeczywistości spekulant (gdy jego operacje są skuteczne) przyczynia się do zaistnienia sytuacji odwrotnej – swoimi działaniami wygładza ceny

168

Klasa inwestorów, czyli my wszyscy

na przestrzeni czasu. Spekulant kupuje wtedy, gdy ceny są niskie – przez co powoduje ich wzrost. A rzuca produkt na rynek, kiedy ceny są wysokie – tym sposobem przyczyniając się do ich spadku. Zauważmy również, że spekulant czyni właśnie to, czego oczekuje społeczeństwo: jeśli poprawnie przewidzi klęskę głodu wcześniej niż inni, to zachowa pszenicę w okresie jej obfitości, aby spożytkować ją, kiedy stanie się potrzebna.

Kon t r a kt y f u t u r e s i i n n e i nst ru m en t y pochodne: każdemu według jego zdolności… Zobaczyliśmy, jak pożyteczną rolę odgrywa skuteczny spekulant, kiedy w grę wchodzą fizyczne towary jak pszenica i ropa naftowa. Co jednak z transakcjami czysto finansowymi, które (pozornie) obejmują tylko kawałki papieru i abstrakcyjne liczby? Czy nie jest to gra o sumie zerowej, w której spekulant wygrywa tylko pod warunkiem, że ktoś inny przegra? Wręcz przeciwnie, spekulacja finansowa pełni niezwykle istotną funkcję w  gospodarZrozu m ieć ekon om i ę ce rynkowej. Powróćmy do przykładu z  pszenicą. W  rzeRynek kontraktów forward: Rynek, czywistości nasz hipotetyczny którego uczestnicy zgadzają się dzispekulant może wolałby nie siaj na wymianę towarów lub innych magazynować pszenicy mimo aktywów (po „cenie terminowej”) przewidywanych różnic cenow  określonym czasie w  przyszłości. wych – z tego prostego powoRozliczenie następuje dopiero w terdu, że jako osoba poprawnie minie realizacji kontraktu. prognozująca klęskę głodu niekoniecznie musi mieć wiedzę na temat wynajmowania silosów, transakcji z rolnikami i sprzedaży zboża. Mimo że dzięki swoim zdolnościom prognozuje na przykład trzykrotny wzrost ceny w ciągu następnych dwunastu miesięcy, niekoniecznie potrafiłby to wykorzystać, gdyby jedyną dostępną dla niego metodą działania było magazynowanie pszenicy. Na szczęście współczesne gospodarki rozwinęły wymyślne rynki kontraktów forward i  futures na towary i  inne aktywa. Dysponując takimi możliwościami, nasz hipotetyczny spekulant nie musi martwić się o praktyczne detale związane z nabyciem i magazynowaniem pszenicy. Może po prostu kupić dużą liczbę kontraktów futures na pszenicę, które upoważniają posiadacza do nabycia określonej jej ilości po z góry określonej cenie

Kontrakty futures i inne instrumenty pochodne: każdemu według...

169

w  określonym terminie w  przyszłości. Nasz spekulant nie musi fizycznie magazynować pszenicy – wystarczy, że będzie trzymał kontrakty futures. Kiedy w  miarę upływu czasu coraz więcej ludzi będzie dostrzegać nadchodzącą klęskę głodu, bieżąca cena (cena spot) pszenicy zacznie rosnąć, wskutek czego wzrośnie też wartość kontraktów futures należących do spekulanta. Aby zrealizować zysk, spekulant może sprzedać kontrakty przed określonym terminem realizacji, umywając od wszystkiego ręce i nie mając przez cały ten czas przed oczami choćby jednego ziarna pszenicy. Mimo to zysk spekulanta odzwierciedla korzyść, jaką wyświadcza on społeczeństwu, a to dlatego, że kupując wcześniej kontrakty na pszenicę, skłonił inne osoby do tego, by magazynowały jej więcej niż zwykle (między innymi dlatego że zachęcił tym pozostałe strony kontraktów do magazynowania pszenicy w celu zabezpieczenia swojej ekspozycji na wzrost jej ceny). Pozostałymi instrumentami pochodnymi rządzą podobne zasady. Na przykład opcja sprzedaży akcji daje jej posiadaczowi prawo (ale nie obowiązek) zbycia akcji po określonej z góry cenie (zwanej ceną wykonania lub ceną rozliczenia). Indywidualny inwestor może nabyć takie opcje, by ograniczyć swoją ekspozycję na spadek cen akcji znajdujących się w jego portfelu. A zatem ostrożny inwestor może dzięki opcjom sprzedaży przenieść dużą część ryzyka inwestycji na tych, którzy albo są lepiej zorientowani, albo mają bardziej zdywersyfikowany portfel, dzięki czemu są w stanie skuteczniej radzić sobie z ryzykiem. Spekulant z naszego poprzedniego przykładu mógł dzięki kontraktom futures skupić się na tym, w  czym miał przewagę (prognozowanie cen pszenicy), unikając jednocześnie dziedzin, na których się nie znał (kupno, magazynowanie i sprzedaż fizycznej pszenicy). Podobnie rzecz ma się z innymi instrumentami pochodnymi: usprawniają one podział pracy i dają ludziom możliwość specjalizowania się w tych dziedzinach, w których najbardziej się wyróżniaZrozu m ieć eko nom i ę ją. Innowacyjne instrumenty finansowe, charakterystyczne Rynek kontraktów futures: Rynek dla zachodnich systemów gobardzo podobny do rynku kontrakspodarczych, to wcale nie jatów forward z tą różnicą, że kontrakłowe przetasowania w papierty futures rozliczane są w  systemie kach i  zapisach księgowych, dziennym (marking to market): na lecz narzędzia służące wzrokoniec każdego dnia rachunek osoby stowi produkcji i  poprawie zyskującej zostaje uznany, a  rachustandardu życia wszystkich nek osoby tracącej obciążony. ludzi. Nawet osoby, które nie

170

Klasa inwestorów, czyli my wszyscy

mają zielonego pojęcia o opcjach kupna lub sprzedaży, korzystają na tym, że wielkie firmy mogą rozszerzyć swoje horyzonty planowania dzięki instrumentom pochodnym, które dają im większą kontrolę nad ryzykiem.

P i r a c i z   k o r p o r a c j i : k l ą t wa m a ł e j s p ó ł k i Nawet niesławni „piraci grasujący na spółkach” pełnią żywotną funkcję. Weźmy postać graną przez Danny’ego DeVito w filmie o emocjonalnym tytule Cudze pieniądze. Larry „Likwidator” to nowojorski finansista, który przy pomocy swojego komputera identyfikuje spółki do przejęcia. Tym razem Larry przeprowadza „wrogie” przejęcie, by nabyć rodzinną fabrykę przewodów i  kabli. Planuje zwolnić wszystkich pracowników i sprzedać majątek firmy po kawałku tym, którzy dadzą najwięcej. Dzięki temu Larry ma zgarnąć ogromny zysk, ale też spowodować, że miasteczko pogrąży się w ruinie. Wybierając DeVito do roli bezwzględnego Larry’ego, a Gregory’ego Pecka jako ojca rodziny, który chce uratować firmę, twórcy filmu nie pozostawili wątpliwości co do tego, kto w tej historii jest złoczyńcą, a kto bohaterem. W tym nazbyt często spotykanym obrazie korporacyjnych piratów pomija się albo przedstawia fałszywie kilka niewygodnych faktów. Przede wszystkim jak to możliwe, że Larry „Likwidator” – obcy z Nowego Jorku – wpada sobie do miasteczka i zwalnia każdego, kto pracuje w firmie? Czy przewodzi on jakiejś małej armii opryszków? Oczywiście nie. „Siła” Larry’ego bierze się stąd, że udało mu się przekonać większość akcjonariuszy firmy, by zgodzili się na „wrogie” przejęcie. Jego taktyka nie polegała jednak na zastraszaniu – Larry tylko pokazał udziałowcom, że więcej zarobią na realizacji jego planu niż na utrzymaniu status quo. To dowód na to, że firma marnotrawi aktywa, którymi dysponuje, i że gospodarka skorzysta na jej zamknięciu. Przecież nasz korporacyjny pirat może zarobić tylko pod warunkiem, że całkowita wartość netto aktywów firmy okaże się wyższa od zsumowanej ceny jej akcji. Jeśli na przykład łączna wartość akcji firmy wynosi 100 milionów dolarów, to znaczy, że jej wartość przy założeniu, że działalność będzie kontynuowana, jest oceniana (przez rynek) na z grubsza 100 milionów dolarów: tyle trzeba by zapłacić z góry, by nabyć firmę i prawo do całości przyszłych dywidend. Przypuśćmy teraz, że właściciel zwalnia wszystkich pracowników, sprzedaje zapasy, wyposażenie i  budynki należące do firmy oraz spłaca wszystkie jej nieuregulowane długi. Jeśli w  rezultacie zostanie mu więcej niż 100 milionów dolarów, oznacza to,

Piraci z korporacji: klątwa małej spółki

171

że zlikwidowanie firmy było posunięciem jednocześnie zyskownym i najbardziej korzystnym dla społeczeństwa – zamrożenie rzadkich zasobów w  takiej działalności świadczyło o  nieefektywności i  marnotrawstwie. Narzędzia, maszyny i fabryki będą bardziej produktywnie wykorzystane przez inne firmy, do których w końcu trafią. W prawdziwym świecie nic nie jest takie proste. Wielkie firmy nie są własnością pojedynczych osób, lecz często nieobecnych akcjonariuszy. Wielokroć to zarząd, a  nie akcjonariusze, sprawuje faktyczną kontrolę nad przedsiębiorstwem – a zarząd jest skłonny działać w interesie swoim, a nie akcjonariuszy. W tej sytuacji korporacyjny pirat – zdolny do zebrania ogromnych ilości kapitału, przykładowo przez emisję „obligacji śmieciowych” (obligacji, które oferują wysokie odsetki, ponieważ inwestycja w nie uważana jest za ryzykowną) – ratuje bezsilnych akcjonariuszy, będących zakładnikami zasiedziałego i aroganckiego zarządu. Korporacyjny pirat osiąga zyski w ten sam sposób co wszyscy przedsiębiorcy – przesuwając zasoby do tych zastosowań, które dają większą wartość. Kiedy firma zwalnia swoich pracowników i się zamyka, to oczywiście dotknięci tym ludzie przeżywają trudne chwile. Jednak dzięki tej zmianie dziesiątki albo setki firm, które skupują aktywa „podbitych” firm, mogą zwiększyć zatrudnienie z korzyścią dla pracowników w ich miastach. To oczywiście smutne, że rodzinne przedsiębiorstwo musi zakończyć działalność, mimo że było prowadzone od kilku pokoleń. Aby uniknąć zamknięcia firmy, konieczne jest a) utrzymanie rentowności; lub b) zachowanie własności w  rodzinie zamiast zbierania pieniędzy od zewnętrznych inwestorów. W filmie Cudze pieniądze bohater grany przez Gregory’ego Pecka chętnie brał pieniądze od akcjonariuszy, gdy ci kupowali udziały. Ale później nie spodobała mu się ich decyzja o odsprzedaży i chciał, by firma zachowała swoje fizyczne aktywa, chociaż w  innych przedsięwzięciach mogły być one wykorzystane bardziej produktywnie. Mimo to z jakiegoś powodu przedstawiono go jako szlachetnego i bezinteresownego herosa!

W biblioteczce kapitalisty Mark Skousen, The Power of Economic Thinking, Washington, DC 2002.

D wa n a ś c i e k r o ków do zrozu m ieni a wolnego ry nku

We wcześniejszych szesnastu rozdziałach omówiliśmy szeroki zakres tematów. Wielokrotnie widzieliśmy, jak błędne są typowe zarzuty wobec kapitalizmu. Jako podsumowanie proponuję plan dwunastu kroków, pomagający w zrozumieniu wolnego rynku.  1. Przyznaj, że państwowe „rozwiązania” są problemem.  2. Uwierz w  to, że ludzie mogą pokojowo współpracować i  że ekonomiczne dobrodziejstwa są dostępne dla wszystkich.  3. Pogódź się z faktem, że pewnych bolączek społecznych nie da się wyeliminować siłą lub „wolą” polityczną.  4. Zadaj sobie pytanie, czy popierasz niezależność osobistą i dobrowolne relacje, czy wolisz zwracać się do polityków za każdym razem, gdy coś Ci się nie podoba.  5. Przyjrzyj się dotychczasowemu dorobkowi państwa w  dziedzinie „planowania” gospodarczego i wprowadzonych przez nie rzekomych udogodnień.  6. Naucz się patrzeć na ukryte koszty interwencji państwowych, zamiast na pozorne korzyści.  7. Zrozum rolę cen rynkowych i  powody, dla których manipulowanie nimi wpływa na pełnione przez nie funkcje.  8. Poznawaj historię. Sprawdź, czy rządy, które łamały prawa własności, trzymały się z dala od innych spraw swoich obywateli.  9. Zanim uznasz jakiś skutek działania rynku za niesprawiedliwy, zastanów się najpierw nad jego przyczynami. 10. Badaj inne „spontaniczne” instytucje społeczne jak język i  nauka, którymi nikt nie „zarządza”, a mimo to są uporządkowane. 11. Kiedy politycy proponują nowy program, zapamiętuj, ile według nich miał on kosztować na początku, a następnie porównuj z tym, ile faktycznie wydali. 12. Czytając gazety, zwracaj uwagę na to, jak niemal w każdej opisywanej historii państwowa ingerencja powoduje albo potęguje konflikt.

Po d z i ę kowa n i a

Największe podziękowania winien jestem Tomowi Woodsowi za to, że poddał mi pomysł, bym napisał tę książkę, i  przedstawił mnie ludziom z  wydawnictwa Regnery. Chciałbym również podziękować Jeffowi Tuckerowi z Mises.org, Lew Rockwellowi z LewRockwell.com i Sheldonowi Richmanowi, redaktorowi „The Freeman”, za pozwolenie na wykorzystanie materiałów, które pierwotnie przygotowałem na ich potrzeby. Korespondenci e-mailowej listy dyskusyjnej amerykańskiego Instytutu Misesa zwrócili moją uwagę na liczne źródła, a także przekazali mi rady, dzięki którym moja książka stała się lepsza. Szczególne podziękowania należą się Burtowi Folsomowi, który załatwił mi egzemplarz książki The Myth of the Robber Barons, kiedy odkryłem, że mój był nieosiągalny. Dzięki mojemu bratu Alowi przedstawiony przeze mnie opis działalności Instytutu Matematycznego Claya nie jest całkiem oddalony od rzeczywistości. Mark Steckbeck poinformował mnie o książce Free Trade under Fire Irwina, z której wziąłem tabelę do rozdziału 15. Mark Yanochik służył mi wynikami swoich badań na temat cen niewolników i stawek płac w Ameryce przed wojną secesyjną. Rob Bradley ogromnie mi pomógł przy omówieniu tematów energii i  rezerw ropy naftowej. Harry Crocker z  Regnery prowadził mnie przez cały proces pisania książki. Wielką pomocą służył mi również Tim Carney, który był moim redaktorem. Na koniec chciałbym podziękować mojej żonie Rachael, która nie tylko sprawdziła szkic książki, ale również znalazła wiele przydatnych materiałów, w tym informacje o szokujących badaniach Mary Meyer na temat poduszek powietrznych.

Indeks

A Agencja Geologiczna Stanów Zjednoczonych (United States Geological Survey) 54 Agencja Żywności i Leków (Food and Drug Administration, FDA)  64–65 akcja afirmacyjna  33–34 Allgood, Clayton  37 Amazon 61 Amerykańska Federacja Pracy (American Federation of Labor, AFL)  37, 94 Amerykańska Federacja Pracy-Kongres Przemysłowych Związków Zawodowych (American Federation of Labor and Congress of Industrial Organizations, AFL-CIO)  149, 151 Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne (American Medical Association, AMA)  57, 65–66 Amtrak  119, 121–123 Anderson, Benjamin M.  97 AOL Time Warner  134 apartheid 36 Archbold, John  130 Armentano, Dominick T.  134 B  Bacon, Robert  37 Bank Światowy  149, 159, 160 bankowość  80, 86, 91 —  a kapitalizm  82 — „dzika”  87 — funkcje  85 —  interwencja państwa  86 — wolna  87–88 Bastiat, Frédéric  98, 111, 137, 144 Beckham, David  20 Belloc, Hilaire  3 bezrobocie 89 —  a handel międzynarodowy  151, 157 —  a inflacja  74, 103 —  a Internet  149, 151, 156 —  a płaca minimalna  17, 23

—  podczas wielkiego kryzysu  89, 93–96 biedni  6, 58, 113–114, 116, 131, 149, 158, 159 —  a kontrola czynszów  9, 12–14, 70 —  a niewolnictwo  43 —  a Wojna z Ubóstwem  113 —  a wyzysk  3 Biuro Kopalń Stanów Zjednoczonych (United States Bureau of Mines)  54 Bliski Wschód  10 Block, Walter  33 Boettke, Peter  101 Bradley, Robert L.  175 Brady, Tom  20 branża programistyczna  156 Brazylia  43, 85 Bryant, Kobe  20 Bush, George W.  140, 149 C  Carlin, George  32 Carter, Stephen L.  38 centralne planowanie  —  a „anarchia” produkcji  3 —  a zyski i straty  4 ceny 9–11 —  a deficyt budżetowy  73–74 —  a interwencja państwa  66 —  a monopole  10 —  a ochrona przyrody  49 —  a wartość moralna  17–18 —  a wielkie firmy naftowe  10–12 —  jako sygnał  9, 53, 94, 166 — paliw  11–12 —  ropy naftowej  10–12 —  w gospodarce sterowanej  2 —  w kapitalizmie  9–15 Chicago Bulls  18 Chiny  6, 36, 60, 143, 149, 153, 155 Clancy, Tom  112 Clarke, Arthur C.  112 Clinton, Bill  38, 73, 77

178

Indeks

Cochran, John  37 „Consumer Reports”  59 Coolidge, Calvin  93 cykl koniunkturalny  89 —  a interwencja państwa  89–90 —  a kapitalizm  90–92 Czarnobyl 55 D  Davis, Eric  30 deficyt budżetowy  —  a ceny  73–74 —  a dług publiczny  74–75 —  a gospodarka  73 —  a inflacja  73–74 —  a kapitalizm  73–78 —  a opodatkowanie  74–76 —  za Billa Clintona  77 —  za Ronalda Reagana  76 deficyt handlowy  143–147 dekada chciwości  107, 114 Departament Handlu  93 Departament Obrony  123 Departament Skarbu  73–74, 79, 124 Departament Sprawiedliwości  135 Departament Zasobów Wewnętrznych 54 DeVito, Danny  170 Dickens, Charles 21 Drabble, Margaret  98 druga wojna światowa  80, 89 —  a wielki kryzys  98–99 dyskryminacja  —  a akcja afirmacyjna  33–34 —  a interwencja państwa  29, 34 —  a kapitalizm  29–38 —  a luka płacowa  33 —  a pracodawcy  29–31, 33–36, 38 —  a pracownicy  30–31, 33–34, 36–38 —  a własność prywatna  32–33 —  a wolność zrzeszania się  32–33 —  a związki zawodowe  29, 36–37 — koszty  31 —  znaczenie  29, 32 E  eBay 61 EconomyInCrisis.org 158 Ehrlich, Paul  51–52

ekonomia  —  a Związek Sowiecki  5–7 —  austriacka szkoła ekonomii  82, 90, 100 —  ujęcie wzrostu gospodarczego 99–105 eksploracja kosmosu  —  a ubóstwo  113, 116 —  a wydatki publiczne  110 eksport  140, 151, 157, 159 zob. również handel międzynarodowy  Engerman, Stanley L.  39 F  faszyzm 121 Federalna Administracja Lotnictwa (Federal Aviation Administration, FAA)  57, 63 Federalna Agencja Lotnictwa (Federal Aviation Agency)  63 Feynman, Richard  108–110 Finney, Tremika  71 firmy ubezpieczeniowe  39, 61–62, 68, 154 Flynn, John T.  97 Fogel, Robert William  39 Folsom, Burton W.  128, 129, 131, 175 Ford, Henry  49, 135 Fort Knox  80 Francis, Robert  63 Friedman, Milton  —  o handlu międzynarodowym 137 —  o pieniądzu i inflacji  85 —  o standardach dopuszczania leków do sprzedaży  64–65 —  teoria monetarystyczna  90 G  Gallagher, Leo  32 Gates, Bill  36, 127, 134, 163 Gibbons v. Ogden  128 globalizacja  —  a eksport kapitału  157–159 —  a Internet  149, 155–156 —  a interwencja państwa  159–160 —  a kapitalizm  149–161 —  a kryzys przemysłu  149–150 —  a outsourcing zagraniczny  149, 151–157

Indeks

— definicja  152 gospodarka sterowana  1 Green, William  37 H  handel międzynarodowy  —  a bezrobocie  137, 140–141 —  a deficyt handlowy  137, 143–145 —  a interwencja państwa  127, 137–140 —  a kapitalizm  137–147 —  a merkantylizm  141–143 —  a standard życia  142 —  a związki zawodowe  142 — bariery  137–140 — korzyści  137 Hardin, Garrett  50 Harding, Warren  93 Hawking, Stephen  137 Hayek, Friedrich August von  X, 90, 91, 137 (przypis) Hazlitt, Henry  62, 98, 99 Hillman, Sidney  97 Hitler, Adolf  30, 36, 86 Hoffer, Eric  6 Hoffman, Dustin  30 Hollywood 32 Hoover, Herbert  89, 92–96 Hoppe, Hans-Hermann 42 Horner, Christopher  55 Huebert, J.H.  60 Hume, David  141 Husock, Howard  67 I  IBM  134, 135 import  92, 137, 139, 140, 143, 151, 157 zob. również handel międzynarodowy  inflacja  —  a bezrobocie  103 —  a deficyt budżetowy  73–74 —  a interwencja państwa  79 —  a pieniądz  84–85 —  a wzrost gospodarczy  103 — hiperinflacja  86 instrumenty pochodne  163 — inwestycje  168–170 Instytut Fraser  161

179

Instytut Manhattan  67 Instytut Matematyczny Claya (Clay Mathematics Institute)  112, 175 Instytut Polityki Gospodarczej (Economic Policy Institute, EPI)  156 Internet  59, 149, 156 interwencja państwa  —  a bankowość  79, 82–83, 87–88, 90 —  a ceny  9–10 —  a ceny paliw  11–12 —  a cykl koniunkturalny  89–92 —  a dyskryminacja  29, 32 —  a globalizacja  159–160 —  a handel międzynarodowy 127, 137–140 —  a leseferyzm  2 —  a monopole  127–130 —  a niewolnictwo  39–43 —  a pieniądz  83–84, 90 —  a prawa własności  51, 173 —  a recykling  52–54 —  a regulacje prywatne  62–64 —  a słaba jakość usług  119–125 —  a standard życia  21–22 —  a środowisko  47 —  a wielki kryzys  89–90 —  a zanieczyszczenie  55–56 — Amtrak  121–122 —  kontrola czynszów  12–15 —  marnotrawstwo  119, 120 —  niezamierzone konsekwencje 70–72 —  płaca minimalna  23–24 —  prawo antytrustowe  130–134 —  przedsiębiorstwa użyteczności publicznej 125–126 — standardy jakości i bezpieczeństwa  57–59, 64–66, 68–72 inwestycje  —  a deficyt budżetowy  74 —  a dochody odsetkowe  163–164 —  a piraci korporacyjni  163, 170– 171 —  a pośrednicy  165–167 —  a spekulanci  163, 166, 167–168 —  a wrogie przejęcia  170–171 —  bezpieczeństwo   163 —  rynek kontraktów forward  168– 170

180

Indeks

— rynek kontraktów terminowych 169 —  wielkich firm naftowych  10–11 Irak 11 Irwin, Douglas A.  175 J  Jacobs, Jane  67–68 James, LeBron  20 Jeter, Derek  20 Johnson, Lyndon B.  —  a Wojna z Ubóstwem  107 (przypis), 112–115 Jolie, Angelina  32 Jordan, Michael  18, 20, 133 K  Kalifornia  —  deregulacja rynku energii elektrycznej  119, 125–126 kapitalizm  —  a bankowość  79, 85–86 —  a bezpieczeństwo  57–72 —  a ceny  9–15, 173 —  a cykl koniunkturalny  89 —  a deficyt budżetowy  73–78 —  a dobrowolna wymiana  9 —  a dyskryminacja  29–38 —  a globalizacja  149–161 —  a handel międzynarodowy 137–147 —  a nierówności dochodowe  113 —  a niewolnictwo  39–45 —  a pieniądz  80–84 —  a pracownicy  17–27 —  a socjalizm  1–2, 5–7 —  a standard życia  1, 22 —  a środowisko  47–56 —  a wolność wyboru  1, 2 —  a wyzysk ubogich   3 —  a zyski i straty  4, 11 —  czysty  1, 89, 127, 129 —  Karol Marks  1, 5 — leseferyzm  2, 4, 57, 87, 89–90, 112 —  pozorny chaos  3–5 katastrofa Challengera (1986)  107–110 katastrofa ValuJet (1996)  62–63 Kelsey, Frances Oldham 64 (przypis) Kennedy, John F.  111

Kidman, Nicole  30, 32 Komisja Rogersa  108 komunizm  —  a zanieczyszczenie  47 — czysty  112 —  gospodarka komunistyczna  6–7 konsumenci  —  a handel międzynarodowy  140 —  a reklama  133 —  ochrona  57, 59–61, 61–64 kontrola czynszów  —  a biedni  9, 70 —  a interwencja państwa  12–15 —  a niedobór mieszkań  12–13 — konsekwencje  12–15 korelacja a związek przyczynowo-skutkowy 21 Kościół katolicki  112 krzywa Phillipsa  103 Kuba 139 L  leseferyzm  57, 87, 89, 95 Life Savers  140 Lopez, Jennifer  32 luka płacowa  33 Lynch, Michael W.  122 M  manumisja 40–41 Mao Zedong  36 Marks, Karol  5 Marshall, John  128 MasterCard 60 McAuliffe, Christa  107, 110 Menger, Carl  82 merkantylizm  141, 143 Meyer, Mary C.  71, 175 Michał Anioł  112 Mickelson, Phil  20 Microsoft 133–135 Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature)  48 Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW)  149, 159, 160 Mill, John Stuart  72 Mises, Ludwig von  —  o cyklu koniunkturalnym  90 —  o kapitalizmie  5

Indeks

—  o niewolnictwie  41–42 — o przedsięwzięciach prywatnych i państwowych  120 Mnatsakanian, Ruben  55 Moody’s 61 Murray, Charles  113 Myrdal, Gunnar  138 (przypis) N  Nader, Ralph  60 Narodowa Administracja Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego (National Highway Traffic Safety Administration, NHTSA)  69–71 Narodowa Rada Bezpieczeństwa Transportu (National Transportation Safety Board)  63 NASA 107 —  a wydatki publiczne  110–111 —  katastrofa Challengera (1986)  108–110 Niemcy  36, 64 (przypis), 86 niewidzialna ręka rynku  7 niewolnictwo   —  a biedni  39, 43 —  a interwencja państwa  39–43 —  a kapitalizm  39–45 —  a manumisja  40, 41 —  a socjalizm  42 —  a Związek Sowiecki  42 —  nieefektywność  41–43, 45 —  rosnące ceny niewolników  44– 45 —  utrata znaczenia  41 zob. również pracownicy  Nike 133 Nixon, Richard  84, 115 (przypis) Nixona administracja  11–12 Norwegia 2 Nowy Ład  89, 96–98, 107 (przypis), 117 O  O’Neal, Shaquille  20 ochrona przyrody  —  a ceny  49 —  a prawa własności  47–49 —  a zasoby nieodnawialne  50–51 —  ropa naftowa  52–54 — zachęty  47

181

Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC)  11–12, 15 Organizacja Zawodowa Kontrolerów Ruchu Lotniczego (Professional Air Traffic Controllers Organization) 63 Organizacji na rzecz Inwestycji Międzynarodowych (Organization for International Investment)  152 Orwell, George  34 oszustwa związane z kartami kredytowymi 60 outsourcing zagraniczny  —  a kryzys przemysłu  151–153 — korzyści  153–155 P  Palmer, Carson  20 paradoks wody i diamentu  17 Parker, Dave  30 Peck, Gregory  170–171 Peltzman, Sam  69 Pennington, James  129 Philip Morris  19 pieniądz dekretowy  83–85 pieniądz  —  a inflacja  84–85 —  a kapitalizm  80–84 —  a merkantylizm  145 —  a podział pracy  82–83 —  dekretowy  83, 84, 85 —  interwencja państwa  90 — natura  79 —  powstanie  79, 81–83 —  przedmioty używane jako pieniądz 83 — ważność  80–82 piraci korporacyjni  —  a inwestycje  163, 170–171 planowanie i przepisy o zagospodarowaniu przestrzennym  57, 67 płaca minimalna  —  a bezrobocie  17, 23–24 płace i pensje  —  płaca minimalna  17, 23–24 —  podaż i popyt  17 —  prezesów  17, 19–21 —  zawodowych sportowców  20 podatki  —  a deficyt budżetowy  74–77

182

Indeks

—  a przedsięwzięcia państwowe 124–126 —  od zysków  10 —  za Ronalda Reagana  76, 114 podaż i popyt  —  płace i pensje  17 —  poziom czyszczący rynek  138 —  w przypadku pracy  17 pomoc społeczna  70, 115 Ponzi, Charles  117 poprawka Kefauvera–Harrisa z 1962 roku  65 (przypis) pośrednicy  —  a inwestycje  163, 165–167 poziom czyszczący rynek  138 pożar fabryki Triangle Waist Company (1911) 57–58 pracownicy  —  akcja afirmacyjna  33–35 — dyskryminacja  30, 31–32, 33– 35, 35–38 —  luka płacowa  29, 33, 37–38 —  płaca minimalna  17, 23–24 —  „złote spadochrony”  17, 19–21 prawo antytrustowe  —  a Microsoft  134–135 —  a raubritterzy  128–130 —  a Standard Oil  130–132 — arbitralność  135 —  argumenty przeciwko  132–134 —  interwencja państwa  132–134 prawa Jima Crowa  36 prezesi  —  „złote spadochrony”  17, 19–21 produkt krajowy brutto (PKB)  99– 102, 104, 114 produkt narodowy brutto (PNB)  100– 102 programy państwowe  —  NASA  107, 108–110, 110–111 —  polityka społeczna  70, 115 —  publiczne finansowanie  110– 111 —  Wojna z Ubóstwem  112–116 propertyzm 5 przemysł  —  a outsourcing zagraniczny  151– 153, 153–155 — kryzys  149–150 przepisy o pasach bezpieczeństwa  69

przepisy o poduszkach powietrznych 68–72 przestępczość  —  a godzina policyjna  70 — a przepisy o zagospodarowaniu przestrzennym  57, 67 przewaga absolutna  141–42 przewaga komparatywna  142, 157 przychód z produktu krańcowego  23 publiczny system metra  119–120, 122 zob. również transport zbiorowy R  Rand, Ayn  3, 25, 113 raubritterzy  127, 127 (przypis), 128–129, 132 Ray, Dixy Lee  49 Reagan, Ronald  —  obniżki podatków  76, 114 —  programy społeczne  115 Rector, Robert  115 recykling  52–53, 56 Reebok 133 Reed, Lawrence W.  96 reklama  XV, 18–20, 60, 133 rekonstrukcja  36, 36 (przypis) Republika Południowej Afryki  36 rewolucja bolszewicka  6 rewolucja kulturalna  36 rewolucja przemysłowa  57 Rezerwa Federalna  IX, 89, 91–92, 100 Roberts, Paul Craig  155, 157–159 Rockefeller, John D.  128, 130–132 Rodrik, Dani  159–161 Rodriguez, Alex  20 Ronaldinho 20 Roosevelt, Franklin D.  84, 88, 89–90, 92, 94, 96, 98, 105, 107 (przypis) —  a Herbert Hoover   96 —  wielki kryzys  89, 94, 96–98 ropa naftowa   — ceny  10–12 — rezerwy  47 zob. również wielkie firmy naftowe  Rossi, Valentino  20 Rothbard, Murray N.  93, 100, 105, 132 Rummel, R.J.  6 Ruskin, John  3 rynek kontraktów forward  168–169 rynek kontraktów futures  168–169

Indeks

S  Saddam Husajn  11 Samuelson, Paul  4 Sąd Najwyższy  128–129 schemat Ponziego (piramida finansowa) 117–118 Schott, Marge  30 Schumacher, Michael  20 Schwab, Charles  128–129 Selgin, George A.  87 Shariff, Ismail  152 Simon, Julian  51–52 Skousen, Mark  101–102 Smith, Adam  7, 10, 13, 22 —  o handlu międzynarodowym 141 —  o monopolach  10 —  o niewidzialnej ręce rynku  7 socjalizm  —  a kapitalizm  1–2, 5–7 —  a pracownicy  1–2 —  a środowisko  55–56 —  a własność prywatna  1 —  planowanie a wolność ekonomiczna 5 Sörenstam, Annika  20 Sowell, Thomas  33–34, 115, 116 spekulanci  100, 163 —  a inwestycje  166–169 stagflacja 74 Standard Oil  130–132 standard złota  79, 83–84 standard życia  —  a handel międzynarodowy  141 —  a interwencja państwa  21–22 — pracowników  21 —  w kapitalizmie  1 standardy dopuszczania leków do sprzedaży 64 standardy jakości i bezpieczeństwa 57 —  a badania medyczne  64–66 — a interwencja państwa  57–58, 58–59, 64–66, 68–72 —  a kapitalizm  57–72 — a ochrona konsumenta  59–61, 61–64 —  a oszustwa związane z kartami kredytowymi 60 — koszty  58–59

183

—  przepisy o pasach bezpieczeństwa 69 —  przepisy o poduszkach powietrznych 68–72 stanowe wydziały komunikacji  123 Sun Microsystems  134 Sunset Limited  122 system ubezpieczeń społecznych  117– 118 system wolnej przedsiębiorczości  1, 55 zob. również kapitalizm  system wolnorynkowy  IX, 9, 24, 39, 42, 127 zob. również kapitalizm Szarapowa, Maria  20 środowisko  —  a interwencja państwa  47 —  a kapitalizm  47–56 —  a ochrona przyrody  47, 48–49 —  a recykling  52–54 —  a rezerwy ropy naftowej  47 —  a socjalizm  55–56 —  a Związek Sowiecki  55–56 — zanieczyszczenie  47 —  zagrożone gatunki  47–48 T  Thornton, Mark  40–41 Three Mile Island  55 transport zbiorowy  12–13, 119 Triangle Waist Company  57–58 Truman, Harry  137 Trump, Donald  154 Trzeci Świat  155 U  ubóstwo zob. biedni  Underwriters Laboratories  59, 61 Uniwersytet Chicagowski  69 Uniwersytet Georgii  71 Upshaw, William  37 Urząd ds. Odbudowy Kraju (National Recovery Administration, NRA) 96–98 Urząd Lotnictwa Cywilnego (Civil Aeronautics Authority)  63 Urząd Pocztowy Stanów Zjednoczonych (United States Post Office)  123 Urząd Statystyczny Stanów Zjednoczonych (United States Census Bureau)  115

184

Indeks

Urząd Statystyki Pracy (Bureau of Labor Statistics, BLS)  155–156 ustawa celna Smoota-Hawleya z 1930 roku (Smoot-Hawley Tariff Act of 1930)  92, 95 ustawa Davisa-Bacona z 1931 roku  37 ustawa o prawach obywatelskich z 1964 roku (Civil Rights Act of 1964)  116 ustawa o Rezerwie Federalnej z 1913 roku (Federal Reserve Act of 1913)  92 ustawa o urlopach rodzinnych i chorobowych z 1993 roku (Family and Medical Leave Act of 1993)  38 ustawy norymberskie  36 uzwiązkowienie 25–26 użyteczność krańcowa  18 V  Vanderbilt, Cornelius  128, 132 Visa 60 W  Wahl, Jenny  39–40 Walmart  59–60, 123 Walton, Sam  127 White, Lawrence H.  87 Wie, Michelle  20 wielki kryzys  —  a druga wojna światowa  98–99 —  a Rezerwa Federalna  91–92 —  interwencja państwa  89–90 —  Nowy Ład  96–98 —  polityka Franklina D. Roosevelta 89 —  polityka Herberta Hoovera  92– 96 wielkie firmy naftowe  —  a ceny  10–12 — inwestycje  11 —  zyski  9, 10 zob. również ropa naftowa  Wielkie Społeczeństwo  107 (przypis), 115 Williams, Serena  20 Williams, Venus  20 Williams, Walter  33, 37–38 własność prywatna 

—  a dyskryminacja  32–33 —  a interwencja państwa  50, 173 —  a ochrona przyrody  47–48 —  w kapitalizmie  7 —  w socjalizmie  1 wojna secesyjna  36 (przypis), 39, 41–44, 175 Wojna z Ubóstwem  107, 107 (przypis), 114–116 Wolf, Martin  160 wolność  —  wyboru  1, 2 —  zrzeszania się  32–33 Woods, Tiger  20 Woods, Thomas  175 Woolf, Virginia  30 wrogie przejęcia  163, 170 wzrost gospodarczy  —  a inflacja  103 —  a wydatki publiczne  102–105 —  wskaźniki  92–103, 104–105 Z  zanieczyszczenie  —  a interwencja państwa  55–56 —  w krajach komunistycznych  47 zob. również środowisko  zimna wojna  5, 7 złudzenie zbitej szyby  98–99 Związek Górników Amerykańskich (United Mine Workers)  129 Związek Sowiecki  55 —  a niewolnictwo  5–7, 89 —  a środowisko  55–56 — gospodarka  5–7 związki zawodowe  —  a dyskryminacja  29, 36 —  a handel międzynarodowy  141– 142 —  a praca dzieci  22 —  a pracownicy  24–26 zyski  —  a zużycie zasobów  1 —  podatek od zysków  11 —  w kapitalizmie  5–7, 111 —  wielkich firm naftowych  9–10

P u b l i k a c j e w y d aw n i c t wa I n s t y t u t u M i s e s a

Ukazały się: Ludwig von Mises, Ludzkie działanie, 2007, 2011 Jesús Huerta de Soto, Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, 2009, 2011 Murray N. Rothbard, Wielki Kryzys w Ameryce, 2010 Pod prąd głównego nurtu ekonomii (red. Mateusz Machaj), 2010 Austriacy o standardzie złota (red. Llewellyn Rockwell), 2011 Philipp Bagus, Tragedia euro, 2011 Ludwig von Mises, Teoria a historia, Instytut Misesa–Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011 Ludwig von Mises, Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie, 2011 Jesús Huerta de Soto, Socjalizm, rachunek ekonomiczny i funkcja przedsiębiorcza, 2011 Adam Heydel, Dzieła zebrane, 2011 Henry Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, 2012 Mateusz Machaj, Kapitalizm, socjalizm i prawa własności, 2013 Jörg Guido Hülsmann, Etyka produkcji pieniądza, 2014 Friedrich August von Hayek, Pieniądz i kryzysy, 2014 Hans-Hermann Hoppe, Teoria socjalizmu i kapitalizmu, 2015 Murray N. Rothbard, Ekonomiczny punkt widzenia, 2015 W przygotowaniu m.in.: Eugen von Böhm-Bawerk, Ludwig von Mises, Murray N. Rothbard, Marksizm. Krytyka Radosław Wojtyszyn, Doktryna polityczna i prawna Murraya Newtona Rothbarda Nicolai J. Foss, Peter G. Klein, Organizing Entrepreneurial Judgment: A New Approach to the Firm

O INSTYTUCIE MISESA Instytut Ludwiga von Misesa, ufundowany we Wrocławiu w  sierpniu 2003  r., jest niezależnym ośrodkiem badawczo-edukacyjnym, odwołującym się do tradycji austriackiej szkoły ekonomii, dorobku klasycznego liberalizmu oraz libertariańskiej myśli politycznej. Patronem organizacji jest jeden z najwybitniejszych ekonomistów w historii – Ludwig von Mises. Od 2006 r. jesteśmy organizacją pożytku publicznego. Nasza misja i działalność Celem Instytutu Misesa jest zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat procesów ekonomicznych i  instytucji gospodarki rynkowej. Pragniemy żyć w kraju o prężnej gospodarce opartej na własności prywatnej i odpowiedzialności, gdzie podstawą funkcjonowania społeczeństwa będzie dobrowolna i pokojowa współpraca międzyludzka. Wierzymy, że najlepszymi metodami urzeczywistnienia naszych celów są rzetelna edukacja i merytoryczna argumentacja w dyskusji. Dlatego wydajemy książki, udostępniamy liczne teksty naukowe na stronie www.mises.pl, prowadzimy lekcje, wykłady i seminaria. Publikujemy także raporty, komentarze i  teksty publicystyczne. Wszystkie te działania wymagają nakładów – czasu i pieniędzy. Jak możesz pomóc? 1. Przekazać darowiznę:  Bezpośrednio na konto: Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa 50-224 Wrocław, pl. Strzelecki 20 Nr konta 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001

 Skorzystać z  formularza na stronie www.mises.pl/przekaz-darowizne (możliwość płatności przelewem elektronicznym, kartą kredytową bądź systemem Pay-Pal).

Darowiznę można także od podstawy opodatkowania. 2. Przekazać 1% podatku dochodowego: Szczegóły na stronie: www.mises.pl/wsparcie/1-procent/ 3. Pracować jako praktykant, wolontariusz lub współpracownik: Zainteresowane osoby prosimy o kontakt pod adresem: [email protected] lub [email protected].