Szypka i Plewna 1877

HISTORYCZNE BITWY

BOGUSŁAW

BRODECKI

SZYPKA I PLEWNA 1877 Wydawnictwo Ministerstwa O b r o n y N a r o d o w e j W a r s z a w a 1986

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustrację na obwolucie projektował: Konstanty M. Sopoćko Redaktor: Barbara Warycha Redaktor kartograficzny: Edward Gatuszewski Redaktor techniczny: Grażyna Woźniak

©Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1986. Wydanie I

ISBN 83-11-07229-9

Nauczycielce mojej Annie Ż u k o w s k i e j

ZAMIAST WSTĘPU

„Kozak Prokofij Melechow wrócił do chutoru z wojny tureckiej..." — takie słowa widnieją na pierwszej stronie Cichego Donu Michała Szołochowa. Ile. z polskich czytelników wielkiej epopei zastanawia się, jaką wojnę miał na myśli Szołochow tutaj i w kilku jeszcze fragmentach swego dzieła, zwłaszcza wtedy, gdy dziadek Grisza±.'a wspomina bitwę pod Plewną i ordynansowanie u gen. Hurki? Bez obawy popełnienia błędu można stwierdzić, że raczej niewielu. Współcześni Polacy jeżdżą do Bułgarii i w ogóle na Bałkany, ale ich wiedza o przeszłości zwiedzanych krajów jest, mimo postępów, ciągle powierzchowna. A przecież kiedyś było inaczej. Wielką poczytnością cieszyły się powieści Tomasza Teodora Jeża, poświęcone dziejom Słowian bałkańskich, ukazywały się artykuły w prasie codziennej i czasopismach specjalistycznych, społeczeństwo polskie chłonęło wieści z półwyspu... Było to jednak dawno, jeszcze pod zaborami, gdy ciężko doświadczony przez los naród polski współczuł uciskanym pobratymcom południowosłowiańskim. Co prawda doraźny interes polityczny łączył Polaków raczej z ciemiężącą owych Słowian Turcją, ale to już inna sprawa. Na Szypce (Przełęcz Szypczeńska) i wokół Plewny 1 roze1 Przełęcz Szypczeńską zwie się w piśmiennictwie polskim również Szypkińską, tu jednak pozostaniemy przy pierwszej nazwie, najczęs'ciej zaś będziemy stosować uproszczoną nazwę Szypka, przyjętą w historiografii. W wypadku; gdy będzie chodziło o wieś lub górę Szypka, zostanie to

grały się przełomowe bitwy wojny rosyjsko-tureckiej lat 1877—1878. Jej wynikiem było wyzwolenie narodów południowosłowiańskich spod jarzma osmańskiego, co polski historyk nazywa jednym „z najważniejszych wydarzeń czy raczej zespołów wydarzeń w dziejach Europy" 2 . Dlatego zespołów, gdyż wojna stanowiła jedynie ostatni akord ciągnącego się od 1875 r. kryzysu międzynarodowego, kiedy to narosły napięcia związane z tzw. kwestią wschodnią. Przez pojęcie to rozumiemy, określając rzecz najbardziej lapidarnie, walkę między mocarstwami o schedę po słabnącym, anachronicznym, feudalnym imperium osmańskim. Ziemie tego imperium chciała objąć swymi wpływami Rosja, przeciwstawiały się temu inne mocarstwa. Byłoby jednak uproszczeniem problemu ograniczanie go do przetargów międzymocarstwowych. Wraz ze słabnięciem Turcji coraz wyraźniej przejawiały się aspiracje wyzwoleńcze zamieszkujących Bałkany narodów. Właśnie w wyniku rosyjskiego zwycięstwa w wojnie trzy kraje: Rumunia, Serbia, Czarnogóra, uzyskały międzynarodową akceptację swej suwerenności. Równie istotnym osiągnięciem było utworzenie państwa bułgarskiego, co prawda w kształcie terytorialnym nie spełniającym nadziei narodu i o pewnej jeszcze zależności od Turcji, ale zerwanie tych więzów było tylko kwestią czasu. Efekty wojny miały więc dla sprawy wyzwolenia narodów bałkańskich znaczenie epokowe, nieporównywalne z wszelkimi dotychczasowymi cząstkowymi zdobyczami. Dla zrozumienia przebiegu wydarzeń musimy jednak w tym miejscu cofnąć się nieco w czasie. Aby lepiej zrozumieć, czym był ucisk turecki, zacytujmy opinie historyków: „Rządy tureckie były ciężkie; ludność chrześcijańska, nazywana pogardliwie rają (trzoda), traktowana była jako własność zdobywców; wiara chrześcijańska, chociaż tolerowana przez Turków, cierpiała poniżenie... zaznaczone. Nazwa Plewna — właściwie miasto po bułgarsku nazywa się Plewen — została powszechnie przyjęta .za historiografią rosyjską (patrz aneks: Słownik nazw geograficznych). 2 L. B a z y 1 o w, Rocznica wolności, „Pamiętnik Słowiański", t. XXVII, 1977.

Podbój był katastrofą dla warstw wyższych, które — tracąc majątki, godności i władzę — albo wyginęły, albo wyemigrowały, albo wreszcie... przyjęły islam" . Współczesny badacz dziejów Rosji i Bałkanów dodaje: „Życie Słowian pod obcym panowaniem było niezwykle ciężkie, było w całych długich okresach nie do zniesienia, w każdej dziedzinie życia splatało się z niemożliwymi wprost do pokonania trudnościami. Odbijały się one szczególnie drastycznie także w sferze zagadnień kulturalnych, i to rozumianej w sensie jak najszerszym, bo nawet groźby wynarodowienia nie można uważać za iluzję. Wszystkie zakusy ciemiężycieli... rozbijały się jednak jak o niewzruszoną skałę — o postawę ludu, który... nigdy nie godził się z obcym panowaniem, niejednokrotnie zrywał się do buntów i powstań" 4 . Powstania te doprowadziły do określonych wyników. W drugiej połowie XIX wieku istniało już niepodległe państwo greckie, faktyczną niezależnością cieszył się trudno dostępny, górski kraik — Czarnogóra, podobny status uzyskała Serbia. Księstwa naddunajskie połączyły się w jedno państwo — Rumunię. Dalej jednak przeważający obszar Półwyspu Bałkańskiego pozostawał pod osmańskim władaniem, dalej cierpiał w niewoli naród bułgarski. W 1875 r. powstanie chrześcijańskiej ludności Hercegowiny przeciwko Turkom uruchomiło mechanizm zdarzeń, które w efekcie miały zmienić mapę polityczną Bałkanów. Spiskowcy bułgarscy na wieść o tym powstaniu zdecydowali się na rozprawę z Turkami. Do Stambułu udała się grupa ludzi z zamiarem podpalenia miasta. Wprawdzie próba buntu nie powiodła się wywołując kryzys w kierownictwie ruchu niepodległościowego, ale nie zahamowało to przygotowań do następnego zrywu, wyznaczonego na rok 1876. Tym razem spiskowcy podzielili kraj na cztery okręgi, w których jednocześnie miały wybuchnąć walki. Znowu kulały przygotowania; tylko w okręgu południowym, obej3 L. W i d e r s z a l , Ruchy wolnościowe na Bałkanach, wyd. II, Warszawa 1947, s. 5. 4 B a z y 1 o w, op.cit.

mującym dolinę Maricy, wciągnięto do sprzysiężenia wielu chłopów. Dlatego też jedynie w tym okręgu wyznaczone na maj (kwiecień starego stylu) powstanie miało szanse powodzenia. Powstańcy zdobyli tu dwa większe ośrodki miejskie — Panagiuriszte i Kopriwszticę, oraz wiele wsi po obu brzegach Maricy. Po kilkunastu dniach Turcy opanowali sytuację, resztki oddziałów powstańczych schroniły się w górach. Turcy mścili się okrutnie na bezbronnej ludności, na przykład w Bataku baszybuzucy (nieregularne wojska ochotników muzułmańskich) dokonali rzezi około 5 tys. osób, głównie kobiet i dzieci. Ogółem w czasie powstania kwietniowego wymordowano około 30 tys. chrześcijan. W innych okręgach rewolucyjnych w zasadzie nie doszło do otwartych walk. Jeszcze tylko Christo Botew, poeta i rewolucjonista, na wieść o powstaniu wyruszył na czele zbrojnej grupy z rumuńskiego miasta Giurgiu, ale w okolicach Wracy znalazł śmierć, a jego oddział rozproszył się. Tak upadło powstanie kwietniowe — wskutek niedociągnięć organizacyjnych, obojętności nieufnych mas chłopskich i wrogości czorbadżych (współpracujących z Turkami bogaczy). Zakończyło się klęską militarną, ale jego znaczenie moralne dla narodu bułgarskiego było ogromne. Krwawe stłumienie powstania, połączone z terrorem i bezprawiem, zwróciło przeciwko Turcji oburzoną opinię publiczną Europy. Początkowe informacje o mordach i gwałtach, podawane przez prasę rosyjską, mógł premier Anglii Beniamin Disraeli, znany turkofil, dezawuować jako wymysły propagandy carskiej, wkrótce jednak „jak rakiety rozświedające zalegające ciemności" ukazały się relacje korespondenta wojennego January'ego Mac Gahana na łamach poczytnego „Daily News": „O dowody pytacie? O dokumentację? I po cóż, w jakim celu mam bez końca nagromadzać okropieństwa? Jeśli z punktu, przy rozpoczęciu badań, przekonuję się, że spalono sześćdziesiąt do siedemdziesięciu wsi i miasteczek, że około piętnastu tysięcy istot ludzkich zabito, i to przeważnie kobiet i dzieci, to o czym tu dalej mówić? Kiedy dochodzą staszliwe szczegóły o gwałceniu kobiet, o noszeniu na bagnetach przebitych niemowląt — i kiedy zbiera się setki innych danych bynaj-

mniej nie od Bułgarów, a po konsulatach państw obcych, od niemieckich obsług kolejowych, od Greków, Ormian, duchowieństwa, a nawet od samych Turków, to po jakież tu dowody sięgać dalej?" 5 Korespondencje te wzbudziły oburzenie opinii publicznej, protesty opublikowali najwybitniejsi pisarze (Hugo, Dostojewski), a obrońcy Turków zmuszeni byli zamilknąć. Największy odzew okropności bałkańskie wywołały w Rosji. Należy zaznaczyć, że bliskie i przyjazne stosunki między Rosjanami a Słowianami bałkańskimi nie zostały nawiązane dopiero w XIX wieku. Sytuacja w europejskich prowincjach Turcji od dawna wpływała na kształtowanie się polityki zagranicznej caratu. Jak w żadnym innym jednak stuleciu problemy Rosji i Bałkanów wydawały się być splecione ze sobą, a rozwój wydarzeń na półwyspie znajdował odbicie w polityce, kulturze, procesach społecznych monarchii Romanowów. Minione stulecia połączyły Rosjan i Słowian bałkańskich nićmi rozmaitych kontaktów, przede wszystkim kulturalnych. Jakie były przyczyny tej sympatii? Przynależność do „wielkiej rodziny ludów słowiańskich" nie tłumaczy dostatecznie bliskich więzi kulturalnych i wzajemnego przyjaznego stosunku Rosjan i Bułgarów czy Rosjan i Serbów. Zaczątków tych więzi należy szukać jeszcze w czasach, gdy wymienione narody tworzyły dopiero swą państwowość i gdy wchodziły w orbitę chrześcijaństwa w jego prawosławnym wydaniu oraz związanej z nim kultury bizantyjskiej. Wielu dostojników kościelnych, wielu misjonarzy na ziemiach ruskich rekrutowało się spośród względnie bliskich im językowo Słowian bałkańskich. Sytuacja taka przetrwała kilka średniowiecznych stuleci. Nieszczęścia, jakie spadły następnie na wymienione narody — niszczące najazdy tatarskie na Ruś i długoletnia niewola turecka Słowian bałkańskich — zahamowały proces zacieśniania stosunków, ale nie zdołały całkowicie go powstrzymać. Zmienił się tylko charakter tych kontaktów, ich „kierunkowość". O ile przedtem Ruś czerpała obficie z bogactwa bizantyjskiej kultury, teraz stroną zabiegającą 5

Wg: M.

Wańkowicz,

Wojna i pióro, Warszawa 1974, s. 212.

stali się, w miarę umacniania państwa moskiewskiego, południowi Słowianie. „Już od końca XVI w. śpieszyli do prawosławnej Moskwy wysłańcy chrześcijan tureckich prosząc o jałmużnę dla cerkwi i monasterów czy o pomoc zbrojną przeciw sułtanowi" 6 . Proces ten uległ intensyfikacji w XVII i XVIII stuleciu, w miarę zwycięstw, jakie państwo carów odnosiło nad Turkami, i rozwijania rosyjskiej ekspansji w rejonie Morza Czarnego. Kler prawosławny propagował sympatię do Rosji głównie ze względu na bliskość religijną, i ten wzgląd w XVIII wieku był jeszcze dominujący, stopniowo jednak największe znaczenie zdobywała idea solidarności słowiańskiej. Dyplomacja petersburska często szermowała hasłami pomocy dla chrześcijan i pobratymców na Bałkanach, ukrywając w ten sposób rzeczywistą ekspansjonistyczną politykę państwa carskiego. Nie oznacza to, oczywiście, że polityka rosyjska nie miała żadnych bezpośrednich pozytywnych skutków dla narodów bałkańskich. Na wyższych uczelniach rosyjskich trwały badania poświęcone historii poszczególnych narodów słowiańskich, a władze carskie w swoim interesie chętnie widziały w murach tychże uczelni studentów z Bułgarii i z innych ziem bałkańskich. W 1858 r. powstał w Moskwie pierwszy Słowiański Komitet Dobroczynny, w latach sześćdziesiątych następne w Petersburgu, Kijowie i Odessie z ogólnym programem pomocy dla emigracji bułgarskiej. Finansowały one naukę młodych Bułgarów na uczelniach rosyjskich i udzielały pomocy w wyposażaniu cerkwi. Postępowe kręgi społeczeństwa rosyjskiego także z dużą sympatią śledziły walkę Bułgarów z Turkami, widząc w niej przykład oczekiwanej powszechnej walki uciskanych narodów z ciemięzcami. Tak więc rząd carski prowadząc politykę wymierzoną przeciwko Turcji spełniał oczekiwania zarówno zachowawczych panslawistów, jak również młodych rewolucjonistów. Idea solidarności słowiańskiej narodziła się w związku z ogólnym rozwojem świadomości narodowej w Europie. W wyniku stopniowej ewolucji ruchu słowianofilskiego w 6

W i d e r s z a l , op.cit., s. 10.

Rosji wykrystalizował się prąd panslawistyczny, mający już całkiem wyraźne zabarwienie polityczne. Trudno jest wskazać jednoznacznie granice między słowianofilstwem a panslawizmem, niemniej ten ostatni można lapidarnie określić jako teorię, której istotę stanowiło dążenie do zjednoczenia wszystkich narodowości słowiańskich pod berłem cara Wszechrosji. Oczywiście, ten dalekosiężny cel rzadko był formułowany otwarcie. Panslawiści oddziaływali na naród rosyjski poprzez komitety słowiańskie. Dzięki ich ożywionej agitacji społeczeństwo opowiadało się za zdecydowaną, zbrojną interwencją w obronie Słowian bałkańskich, a nacisku oddolnego nawet samowładczy carat nie mógł lekceważyć, tym bardziej że nie chciał, gdyż w tym wypadku żądania narodu zbiegały się z zamysłami władzy. Rywalizacja między Rosją i Turcją ciągnęła .się od dawna. Nie sięgając głęboko w przeszłość, wypada stwierdzić, że wojny toczone w XVIII i XIX stuleciu kończyły się z reguły zwycięstwem tej pierwszej. Dopiero wojna krymska 1853—1856 zakończyła się porażką Rosji na skutek zbrojnej interwencji Anglii i Francji po stronie Turcji. O porażce zadecydował upadek bohatersko bronionej twierdzy w Sewastopolu. Na mocy traktatu paryskiego Rosja nie tylko musiała zrezygnować ze stanowiących przedmiot jej aspiracji cieśnin (Bosfor i Dardanele) łączących Morze Czarne z Egejskim \ ale również pogodzić się z neutralizacją Morza Czarnego, co konkretnie oznaczało zakaz utrzymywania tam floty. W 1870 r. carat wypowiedział jednostronnie ten bolesny artykuł traktatu, a kryzys wywołany w 1875 r. pozwalał żywić nadzieję na obalenie również pozostałych jego postanowień i na wyraźne rozszerzenie strefy wpływów kosztem Turcji. Pragmatyczni ministrowie nie śpieszyli się jednak do wojny. Uważali, że modernizacja państwa oraz reformy przeprowadzone w latach 1861—1874 nie dały jeszcze dostatecznych wyników i kraj nie jest przygotowany do wojny. Ponadto obawiali się interwencji Zachodu, a konk7 O roli tych cieśnin patrz: M. T a n t y, Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw, Warszawa 1982.

retnie Anglii, która na szlakach wiodących do Indii wolała mieć do czynienia ze słabą Turcją niż silną Rosją, oraz Austrii, konkurentki w walce o wpływy na Bałkanach. Minister spraw zagranicznych Aleksander. Gprczakow. i minister wojny Dymitr Milutin hamowali wojownicze .zapędy. Postanowili drogą dyplomatyczną uzyskać maksimum ustępstw, na przykład swobodę żeglugi po cieśninach czarnomorskich i szeroką autonomię dla Słowian bałkańskich. Stopniowo jednak w Petersburgu brali górę „jastrzębie" (następca tronu w.ks. Aleksander, Konstanty Pobiedonoscew). Dużą rolę w kształtowaniu polityki bałkańskiej caratu odgrywał ambasador rosyjski w Stambule Mikołaj Ignatjew. W sierpniu 1876 r. Serbia i Czarnogóra wypowiedziały Turcji wojnę. Dla Serbów potoczyła się ona niepomyślnie. Tylko interwencja cara uratowała ich od katastrofy, doprowadzając do pokoju na warurikach status quo ante bellum. Czarnogóra walczyła nadal. Teraz rząd carski, wykorzystując powszechny w świecie klimat potępienia Porty Ottomańskiej oraz poparcie wewnątrz kraju dla swej decyzji, postanowił wypowiedzieć Turcji wojnę. Zanim to nastąpiło, Petersburg na mocy porożu- ' mienia z Wiedniem zyskał zapewnienie neutralności Austro-Węgier w przyszłej wojnie za cenę uznania ewentualnej aneksji Bośni i Hercegowiny przez to państwo. Ostatnią próbą ratowania pokoju była konferencja przedstawicieli wielkich mocarstw w Stambule, w trakcie której zażądano od Turcji utworzenia wielkich prowincji autonomicznych na Bałkanach. W tym czasie w stolicy imperium osmańskiego doszło do przewrotu wywołanego przez siły nacjonalistyczne (tzw. ruch młodoosmański), dążące do modernizacji i umocnienia państwa. Nowy sułtan AbdulHamid (Abdiilhamid) II nadał krajowi konstytucję; jednocześnie uznał, że żadne inne reformy nie są potrzebne. Konferencja została zerwana, a Rosja miała teraz rozwiązane ręce. Zawarła jeszcze układ z Rumunią o zgodzie na przemarsz wojsk rosyjskich przez terytorium tego kraju; Anglię zapewniono, że Rosja nie będzie dążyć do zajęcia stolicy Turcji ani rejonu cieśnin.

24 kwietnia (12 kwietnia wg starego stylu) 1877 r. ogłoszony został manifest Aleksandra II o wypowiedzeniu wojny Turcji. Społeczeństwo rosyjskie ogarnął powszechny entuzjazm. Jeszcze większa radość zapanowała na Bałkanach, a zwłaszcza na spacyfikowanych po stłumieniu powstania ziemiach bułgarskich, gdzie interwencji Rosji oczekiwano jak zbawienia. Odzwierciedleniem uczuć ludu bułgarskiego niech będzie fragment wiersza wybitnego pisarza i poety Iwana Wazowa: Zatuj zowesz se ti sweti Zatuj te lubim, kat baszta / czakame, kato Mesija Zatuj si ti Rusija 8. (Dlatego zwiesz się świętą Dlatego jak ojca cię kochamy I czekamy, jak Mesjasza Ponieważ jesteś Rosją) *

Treścią niniejszej książki jest zarys działań wojennych na zachodnim i południowym odcinku frontu rosyjsko-tureckiego na Bałkanach od momentu przekroczenia Dunaju przez armię rosyjską aż dó dnia zawieszenia broni; szczególnie dokładnie zrelacjonowano przebieg tytułowych bitew, przełomowych w wojnie. Pominięte natomiast zostały walki na wschodnim odcinku frontu, w tzw. czworoboku twierdz, gdzie pomimo zaangażowania znacznych sił obie strony nie osiągnęły rezultatów istotnych dla ostatecznego wyniku wojny. Nie uwzględniono też walk na froncie zakaukaskim i działań morskich. Zainteresowania autora zawężone są do zagadnień natury militarnej, a niezbędne informacje polityczne umieszczono 8 Cyt. wg: W. Z ł y d n i e w, Otrażenije nacjonalno-oswoboditielnoj bor'by bołgarskogo naroda w poezii Iwana Wazowa, w: Oswobożdienije Bołgarii ot turieckogo iga. Sbornik statiej, Moskwa 1953, s. 280 (dalej: Oswobożdienije... Sbornik).

w partiach wstępnych i zakończeniu. Kryzys lat 1875—1878 i polityczne aspekty wojny rosyjsko-tureckiej mają już bogatą literaturę, również polską, do której sięgnąć mogą zainteresowani (patrz: bibliografia). Datowanie przyjęto w nowym stylu, tylko przy najważniejszych wydarzeniach podano również daty według starego stylu. Książka niniejsza wiele zawdzięcza życzliwym osobom, zwłaszcza nieżyjącemu już prof. dr. hab. Ludwikowi Bazylowowi, którego naukami autor starał się kierować podczas pisania. Autor dziękuje również dr. Jadwidze Nadzieji za cenne wskazówki oraz płk. doc. dr. Wacławowi Jurgielewiczowi za pomoc w dotarciu do niektórych wartościowych materiałów. Książka opisuje wydarzenia, które legły u podstaw braterstwa broni narodów Rosji oraz Bułgarii i nasyciły nowymi treściami ich przyjaźń. Autor składa hołd poległym bohaterom wojny o wyzwolenie Słowian, wojny stanowiącej przełom w dramatycznych dziejach bliskich nam narodów.

PRZECIWNICY

Ostatnią z reform przeprowadzonych w Rosji w okresie odwilży posewastopołskiej była reforma wojskowa z 1874 r. Jej inicjatorem był długoletni minister spraw wojskowych Dymitr Milutin. Najważniejszym postanowieniem ustawy ze stycznia tego roku było objęcie powszechnym obowiązkiem wojskowym wszystkich mężczyzn bez różnicy stanu, pozostałe sprowadzały się do określenia wieku, od którego obowiązywał pobór (21 lat), i skrócenia czasu służby do 6 lat w wojskach lądowych (ponadto 9 lat w rezerwie), a 7 w marynarce (3 lata w rezerwie). Ponieważ liczba poborowych była zbyt wielka, do służby czynnej kierowano ich drogą losowania, a resztę przeznaczano do tzw. pospolitego ruszenia, zwoływanego w wypadkach nadzwyczajnych. Ze służby czynnej zwalniano jedynych żywicieli rodzin, a skracano ją w zależności od wykształcenia '. Dzięki takim postanowieniom można było poddać przeszkoleniu wojskowemu daleko większą niż poprzednio liczbę mężczyzn i zwiększyć możliwości mobilizacyjne państwa. W razie wojny armię czynną powiększano sięgając do rezerwy. Niewątpliwie humanitarnym krokiem była likwidacja długotrwałej służby, z której żołnierze powracali kalekami, podczas gdy reszta mężczyzn nie miała nawet elementarnego doświadczenia wojskowego. 1

L. B a z y 1 o w, Historia Rosji, t. II, Warszawa 1983, s. 314—316.

Jedną z istotnych i najwcześniejszych reform Milutina była reorganizacja szkolnictwa wojskowego. Korpusy kadetów zostały zlikwidowane, a w ich miejsce utworzono gimnazja wojskowe. Absolwent takiego gimnazjum mógł trafić do szkół wyższego stopnia. Ci, którzy nie mieli szczęścia dostać się do nich, mogli wybrać szkołę junkierską. W latach 1864—1866 utworzono 17 takich szkół. Istniały też uczelnie przygotowujące najbardziej fachowe kadry dowódcze reorganizowanej armii. Należy tu wymienić przede wszystkim Mikołajewską Akademię Sztabu Generalnego. Nowe szkoły miały dać armii wykształconych oficerów, potrzeby były jednak daleko większe i należało je spełnić szybko, bez oczekiwania na wyniki długotrwałego procesu nauczania. Dlatego umożliwiono podoficerom po dwuletniej służbie ponadterminowej zdawanie egzaminów w celu uzyskania nominacji oficerskiej. W pułkach zorganizowano specjalne kursy przygotowawcze. W efekcie w 1875 r. 1133 podoficerów i junkrów mianowano oficerami 2 . Otworzyło to drogę do wyższych stópni również synom chłopskim, choć w praktyce aż do rewolucji korpus oficerski miał szlachecki charakter. Większą uwagę zwrócono też na wykształcenie żołnierzy. Nowością były w carskiej armii kursy pisania i czytania dla szeregowych oraz pułkowe czy nawet kompanijne biblioteki. O ile w 1867 r. wśród żołnierzy było 91% analfabetów, to w dziesięć lat później ich procent zmniejszył się do 70 3. Mimo niewątpliwych osiągnięć przygotowanie żołnierza w dalszym ciągu nie odpowiadało wymogom ówczesnej sztuki wojennej. Gdy coraz nowocześnifjsze uzbrojenie stwarzało możliwości ambitnych, nowatorskich rozwiązań na polu walki, tylko trzecia część oficerów legitymowała się 2 L. B i e s k r o w n y , Russkaja armija i flot w XIX wiekie. Wojenno-ekonomiczeskij potiencyjał Rossii, Moskwa 1974, s. 176. 3 Tamże, s. 164; P. Z a j o n c z k o w s k i , Wojermyje rieformy 1860—1870 godow w Rossii, Moskwa 1952, s. 212. Źródła zagraniczne podawały wyższy odsetek analfabetów w armii carskiej. Np. anonimowy oficer sztabowy austriacki w broszurze Armia' rosyjska. Studyum militarne (Kraków 1887, s. 24) podaje, że 10% żołnierzy umiało czytać, a tylko 4% pisać.

ukończeniem średnich szkół wojskowych, a i to głównie w „broniach uczonych" — artylerii i inżynierii. Wielu natomiast poprzestawało na czterech klasach szkoły powszechnej. Szkolenie taktyczne prowadzone było tylko w niektórych pułkach. Stara generalicja, przyzwyczajona do anachronicznych metod wojowania, sprzeciwiała się wszelkim nowinkom. W latach 1862—1867 kraj został podzielony na 41 okręgów wojskowych. Komendant okręgu sprawował zwierzchnictwo nad wszystkimi jednostkami i instytucjami wojskowymi danego terytorium. Utworzono też gubernialne i powiatowe urzędy wojskowe. Przedsięwzięcia te umożliwiały przeprowadzenie mobilizacji w 30—40 dni od jej ogłoszenia, a nie w 3 do 6 miesięcy, jak było dotychczas. Rosyjskie wojska lądowe dzieliły się na regularne, nieregularne i pospolite ruszenie. W skład wojsk regularnych wchodziły jednostki frontowe (polowe) i tyłowe. Wojska frontowe dzieliły się dodatkowo — w zależności od rodzaju broni — na piechotę, kawalerię, artylerię i jednostki inżynieryjne. Według opracowanego w 1873 r. planu sformowano 48 dywizji piechoty. Każdą z nich tworzyły dwie brygady, a brygadę dwa pułki. Łącznie oznaczało to 192 pułki piechoty, z których 40, wchodzących w skład trzech dywizji gwardyjskich i siedmiu rozlokowanych w kaukaskim okręgu wojskowym, liczyło po cztery, a pozostałe po trzy bataliony. Batalion dzielił się na pięć kompanii, z których jedna musiała być strzelecka. Niezależnie od tego powołano osiem brygad strzeleckich. Kawaleria składała się z 16 dywizji (należy doliczyć jeszcze trzy dywizje kozackie mające odrębną organizację), dzielących się na cztery pułki (dragonów, huzarów, kirasjerów i ułanów) po cztery szwadrony. Artyleria piesza składała się z 48 brygad artyleryjskich — łącznie oznaczało to 2300 dział. Artyleria konna składała się z 66 baterii po 6 dział każda i liczyła ich łącznie 400. Odrębną organizację miały formacje kozackie, traktowane jako jednostki nieregularne. Stanowiły 10 tzw. wojsk kozackich: amurskie, astrachańskie, dońskie, kubańskie, orenbur-

skie, siemirieczeńskie, syberyjskie, tereckie, uralskie i zab a j k a l s k i e 4 . W skład wojsk nieregularnych wchodziły też jednostki rekrutujące się spośród Tatarów, Baszkirów i niektórych narodowości kaukaskich. Reszta mężczyzn w wieku 21—40 lat, którzy nie znaleźli się w którejś z wymienionych formacji lub w wojskach tyłowych, wchodziła w skład pospolitego ruszenia. W 1876 r. armia rosyjska, jeszcze na stopie pokojowej, liczyła 720 tys. żołnierzy formacji regularnych oraz około 50 tys. Kozaków. Co najmniej drugie tyle mogło być zmobilizowane do wojsk rezerwowych, choć tylko część poborowych (około 500 tys.) miała odpowiednie przeszkolenie. W listopadzie tego roku ogłoszono pierwszą mobilizację. Wtedy też utworzono 16 korpusów (14 armijnych, gwardyjski i grenadierski), spośród których siedem wysłano na front bałkański. W skład korpusu armijnego wchodziły dwie dywizje piechoty i jedna kawalerii. Po drugiej mobilizacji w kwietniu 1877 r. liczebność armii wzrosła do 1600 tys. żołnierzy. Teoretycznie Rosja miała możliwość powiększenia swych sił zbrojnych nawet do 3 mln żołnierzy (czyli o milion więcej niż w szczytowym okresie wojny krymskiej), ale utrzymywanie takiej gigantycznej armii przerastało możliwości finansowe państwa 5 . W tym czasie postęp techniczny i rozwój metalurgii umożliwiał krajom Europy Zachodniej szybką modernizację uzbrojenia ich wojsk. Powszechnie wprowadzano gwintowaną i szybkostrzelną broń palną. Również w Rosji działacze pokroju Milutina rozumięli nieodzowność przezbrojenia armii. Na przeszkodzie stało zarówno zacofanie rodzimego przemysłu zbrojeniowego, jak i brak środków finansowych na import broni. Począwszy od wczesnych lat sześćdziesią4

Później utworzone zostanie jeszcze jedenaste wojsko — ussuryjskie. Struktura i liczebność armii rosyjskiej patrz: P. H e i s m a n n, Sławiano-turieckaja bor'ba 1876—77—78 gg. i jejo znaczenije w istorii razwitija wostocznogo woprosa, cz. II. Russko-turieckaja wojna 1877—78 gg., S.-Pietierburg 1899, s. 31—53; L. B i e s k r o w n y , Russkoje wojermoje iskusstwo XIX w., Moskwa 1974, s. 311—315; Wojna rosyjsko-turecka 1877—1878, pod red. I. R o s t u n o w a (tłum. z ros.), Warszawa 1982, s. 41—44, 66 (dalej: R o s t u n o w , op. cit.). 5

tych Ministerstwo Wojny kupowało coraz to nowe serie karabinów, żadnej jednak transakcji nie sfinalizowano i nie doprowadzono do końca. W efekcie brak standaryzacji broni był jednym z czynników osłabiających armię rosyjską. Najbardziej nowoczesnym karabinem w dyspozycji wojska był gwintowany, zmodernizowany karabin Berdana wzór 1870, w pełni odpowiadający wymogom epoki. Karabiny te jednak znajdowały się na wyposażeniu zaledwie 20% wojsk, głównie jednostek gwardyjskich. Reszta piechoty była uzbrojona przede wszystkim w karabiny gwintowane Krnka, a w wypadku jednostek strzeleckich — Berdana wzór 1868. Udoskonalono artylerię (jedno z dział rosyjskich otrzymało nagrodę na międzynarodowej wystawie w Paryżu w 1862 r.), ale nowych konstrukcji nie zdążono wprowadzić do uzbrojenia. Wydawało się, że doświadczenia wojny krymskiej, a tym bardziej wojny francusko-pruskiej winny wpłynąć inicjująco na przemiany w sztuce wojennej. Tymczasem generałowie z trzydziestoletnim lub dłuższym stażem w wojsku okazali się niezdolni do przeprowadzenia innowacji w szkoleniu taktycznym jednostek. Teoretycznie wszyscy zgadzali się z poglądem o rosnącej roli tyraliery, ale w praktyce szkolenie piechoty sprowadzało się do wyrobienia umiejętności prowadzenia natarcia w zwartych kolumnach, na bagnety, w takt orkiestry, bez dostatecznego przygotowania ogniowego. Przedwczesne przekonanie o zanikającym znaczeniu kawalerii wpłynęło na niedostateczne przygotowanie tej formacji, która w efekcie mogła wykonywać niemal wyłącznie zadania rozpoznawcze. Dobrze wyszkolone były jednostki saperskie, nieźle artyleryjskie. „Niewiele uwagi poświęcano zagadnieniu organizacji dowodzenia wojskami. Dowództwo rosyjskie nie posiadało odpowiednich map terenów, na których miały być prowadzone działania wojenne. Duże niedociągnięcia istniały w pracy kwatermistrzostwa" 6, które nie zorganizowało 6 J. S i k o r s k i , Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1972, s. 543; por. P. F o r t u n a t o w, Wojna 1877—1878 gg. i oswobożdienije Bołgarii, Moskwa 1950, s. 48.

należytego zaopatrzenia ani w okresie mobilizacji, ani już w trakcie działań wojennych. Generalicja rosyjska, arystokratycznego bądź szlacheckiego pochodzenia, charakteryzowała się konserwatywnymi nawykami i przyzwyczajeniami, tradycjonalistycznym spo-. sobem myślenia o prowadzeniu wojny. Jeśli w czasie wojny niektórzy z nich objawili talent i zrozumienie nowych zasad strategii i taktyki (spośród generałów od naczelnego wodza do szczebla dowódcy korpusu bądź zgrupowania tego rodzaju cechami mógł szczycić się chyba jedynie Hurko, a i to z zastrzeżeniami) albo choćby osobistą odwagą (tu już większa liczba), były to tylko przypadki, które potwierdzały regułę ogólnej nieudolności. Najwyższe funkcje objęli przedstawiciele rodziny panującego, choć sam Aleksander II nie mieszał się, przynajmniej teoretycznie, do dowodzenia na frontach. Głównodowodzącym armii dunajskiej (tak określono armię skierowaną na Bałkany) został w.ks. Mikołaj Mikołajewicz, młodszy brat cara 7. Przed 1877 r. służył w kawalerii gwardii i nie miał doświadczenia wojennego. Współpracownicy określali go jako człowieka nie przyzwyczajonego do wszechstronnego analizowania przedsięwzięć militarnych. Książę pozostawał w nie najlepszych stosunkach z Gorczakowem i Milutinem 8 . W dobieraniu współpracowników kierował się osobistymi sympatiami, a nie rzeczywistą wartością kandydata. Powszechnie krytykowany był przypadek niezatwierdzenia na stanowisku szefa sztabu armii dunajskiej utalentowanego gen. Mikołaja Obruczewa (książę nie mógł mu zapomnieć odmowy służby w jednostkach tłumiących powstanie styczniowe) i powołania na jego miejsce Artura Niepokojczyckiego, notabene Polaka z pochodzenia. Również szef sztabu nie zapisał się dobrze w pamięci współczesnych. Apatyczny, typowy biurokrata, kierował pracą służb tyłowych, które szczególnie źle funkcjonowały w czasie wojny. 7 Inny brat cara, w.ks. Michał Mikołajewicz, był głównodowodzącym na froncie zakaukaskim. 8 Ch. i B. J e 1 a v i c h, Russia in the East 1876—1880, Leiden 1959, s. 36—70.

Carscy oficerowie byli słabo wykształceni i przygotowani do stojących przed nimi zadań, mocni natomiast w szafowaniu krwią żołnierzy, w rygorystycznym i często okrutnym traktowaniu podwładnych. Jest to oczywiste uogólnienie — trafne w odniesieniu do ogółu, krzywdzące dla jednostek. Oficerowie byli niedostatecznie wyszkoleni, ale wielu uzyskało znaczne doświadczenie w trakcie walk; bezsensownymi ćwiczeniami zamęczali żołnierzy, ale często z pogardą śmierci prowadzili ich szeregi pod gradem kul przeciwnika; nie dbali o pożywienie i wyposażenie dla powierzonych jednostek, ale też znosili trudy kampanii wespół z szeregowymi. Oni to w ostatecznym rozrachunku poprowadzili wojsko do zwycięskiej kampanii. Żołnierze roku 1877 różnili się znacznie od tych spod Sewastopola i z poprzednich wojen. Wiedzieli, że zostali zmobilizowani na określony czas służby i że po wojnie wrócą do domów. Nie zrywali więc, jak dawniej, wszelkich więzów z tym, czym żyli przed powołaniem do służby. Wyższa też była, choć ciągle niedostateczna, ich świadomość celów wojny. Morale wojska niewątpliwie wzrosło w wyniku przyjaznego przyjęcia przez Bułgarów. Zdarzały się, niestety, wypadki rabunków, spowodowanych skrajną niedbałością o zaopatrzenie żołnierzy. Godne podkreślenia są nieustępliwość, twardość, pogarda śmierci, wytrzymałość na trudy kampanii, niezliczone przykłady najwyższej odwagi. Żołnierze rosyjscy byli prawdziwymi bohaterami tej wojny.

Również armia turecka została zreorganizowana. Duże zasługi w jej modernizacji położyli angielscy i pruscy doradcy wojskowi, których wielu znalazło się w armii tureckiej, a niektórzy objęli najbardziej odpowiedzialne funkcje. Carskie dowództwo nie wzięło pod uwagę możliwości, że przeciwnik też może unowocześnić swoje siły zbrojne, i sądziło, iż nadal będzie miało do czynienia z tymi samymi Turkami, co w poprzednich wojnach. Złudzenia miały się rozwiać na polach bitew.

Ustawą z 1869 r. wprowadzono w Turcji powszechny obowiązek służby wojskowej dla muzułmanów (ludność chrześcijańska opłacała się stosownym podatkiem). Siły zbrojne Turcji składały się z armii polowej (nizam), w której delikwent służył sześć lat, i rezerwowej (redif). Trzecim członem było pospolite ruszenie, istniejące jednak głównie w projektach organizacyjnych obcych doradców. W 1876 r. armia polowa liczyła około 200 tys. ludzi. Najwyższą jednostką organizacyjną był korpus (razem było ich siedem), składający się z dwóch dywizji piechoty, dywizji jazdy, pułku artylerii i kompanii inżynieryjnej. Dywizja dzieliła się na dwie brygady, a te liczyły po dwa pułki. Pułk piechoty składał się z trzech batalionów (tabor), będących podstawową jednostką taktyczną, a pułk jazdy z sześciu szwadronów. Batalion liczył około 650, a szwadron około 100 żołnierzy. Podstawową wadą takiej struktury było to, że istniała ona jedynie w teorii. W rzeczywistości podczas wojny formowano jednostki o różnym składzie i liczebności. Wiosną 1877 r., po ogłoszeniu mobilizacji armia turecka składała się z 571 batalionów piechoty, 147 szwadronów, 138 baterii z 828 działami. Liczebność armii oceniana jest różnie, w każdym razie wahała się w przedziale od 400 do 500 tys. żołnierzy. Siły te nie zostały skoncentrowane; stacjonowały na różnych pograniczach rozległego państwa. W Bułgarii, a więc na kierunku głównego uderzenia Rosjan, znajdowało się 180 tys. żołnierzy, w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego co najmniej 100 tys., w okolicach Stambułu, w Tesalii i Epirze — około 30 tys. żołnierzy. W Azji stacjonowało 70—100 tys. żołnierzy na Zakaukaziu i około 50 tys. w innych posiadłościach. W takim rozmieszczeniu wojsk tkwiła jedna z przyczyn porażki. Dowództwo tureckie zapomniało, że rezultat starcia będzie zależny od wydarzeń na decydującym froncie naddunajskim i nie przeznaczyło dostatecznych sił do zamknięcia tego kierunku, chciało bowiem obronić wszystkie granice. W okresie działań wojennych liczebność armii wzrastała i według najbardziej optymistycznych szacunków doszła — łącznie ze wspomagającym korpusem egipskim — do 650

tys. żołnierzy. Uzupełnienia kierowano głównie do Bułgarii 9 . , Niebagatelną rolę w strukturze armii tureckiej odgrywały wojska nieregularne, formowane z plemion koczowniczych i górali, przeznaczone do służby garnizonowej. Tylko baszybuzucy, rekrutujący się z muzułmanów w tych rejonach, gdzie właśnie toczyły się walki, czynnie współdziałali z armią polową. W Bułgarii podobnie postępowali Czerkiesi, przesiedleni tu z Kaukazu 10. Piechota turecka uzbrojona była w karabiny typu Peabody-Martini, Snider, Winchester. Uzbrojenia nie brakowało, a nowe partie zamówiono w Stanach Zjednoczonych. Karabiny te co najmniej nie ustępowały rosyjskim. Najnowocześniejsze, typu Peabody-Martini, otrzymała armia polowa, pozostałe przeznaczano dla uzupełnień. Wadą, podobnie jak u Rosjan, była niedostateczna standaryzacja broni. Artyleria została najbardziej zmodernizowana. Oprócz 828 dział w armii polowej drugie tyle znajdowało się w twierdzach. Były to stalowe, dalekonośne działa Kruppa. Taktyka armii tureckiej była zdecydowanie defensywna. Piechota, doskonale okopana lub ukryta za umocnieniami ziemnymi, prowadziła zmasowany ogień utrudniający nieprzyjacielowi atak. Taki wybór sposobu walki możliwy był dzięki dobremu wyposażeniu w broń palną i amunicję. Gorzej prezentowała się piechota w czasie natarcia. Prowadzono je frontalnie, rzadko podejmowano próby obejścia. Częściej natomiast od Rosjan rozsypywali się żołnierze tureccy w tyralierę podczas ataku. 9 B. H. S u m n e r, Russia and the Balkans 1870—1880, Oxford 1937, s. 302—303; A. S p r i n g e r, Der Russisch-tiirkische Krieg 1877—1878 in Europa, Wien 1893, t. I, s. 35; H e i s m a n n, op. cit., s. 27—29. 10 Wyczyny tych przesiedleńców, i to nie w kraju giaurów, a we własnej stolicy, relacjonował ze Stambułu krakowski „Czas" (nr 162 z 20 VII 1877): „Tłumy... ochotników, zalegające okolice Stambułu, pociągnęły wszystkie w tym tygodniu na Bałkany z wielką radością ludności, bo długo zachowując się przykładnie, w końcu zaczęli jej dawać się we znaki. Czerkiesi czynili to jeszcze z pewną oględnością, porywali wprawdzie z koni zegarki przechodzącym..., ale z taką zręcznością i delikatnością, aby osoby nie uszkodzić, że wszyscy im to na pół przebaczali... Nigdy oni nie zabijali, czynili to tylka baszybuzucy".

Niewielką wartością bojową odznaczała się kawaleria, często składająca się z jednostek nieregularnych. Kwatermistrzostwo zadbało o dostateczne zapasy wyposażenia, żywności, furażu, natomiast organizacja transportu pozostawiała wiele do życzenia. Z powyższych przyczyn armia turecka stanowiła groźną siłę w obronie, natomiast w otwartym polu, nieumiejętnie dowodzona, ustępowała nawet mniej licznemu, ale śmiałemu, energicznemu i zdolnemu do bardziej złożonych form działania przeciwnikowi. Tureckie dowództwo naczelne zyskało złą ocenę u historyków. Nie miało przygotowania do odpowiedzialnych zadań. Zasady podległości służbowej były skomplikowane. Głównodowodzący zależał od sułtana, tajnej Rady Wojennej, ministra wojny. Sułtańscy zausznicy przebywający w kwaterze głównej krępowali poczynania wodza. W razie niepowodzeń dowódcy naczelni musieli liczyć się z groźnymi konsekwencjami. Pierwszy głównodowodzący, Abdul Kerim-pasza, został szybko usunięty ze stanowiska. Jego następcą był Mehmed Ali-pasza — właściwie nazywał się Karl Dietrich Detroix i pochodził z Magdeburga, z osiadłej tam i zniemczonej rodziny francuskiej. Osiągnął on najwyższy urząd w armii spośród wszystkich cudzoziemców w służbie sułtana, ale chociaż przyjął islam, nie cieszył się zaufaniem podwładnych, tak samo zresztą jak i inni zachodnioeuropejscy doradcy w armii sułtańskiej. Niewątpliwie najzdolniejszym z dowódców tureckich był Osman-pasza. Gdyby to jemu powierzono funkcję głównodowodzącego lub chociaż słuchano jego propozycji, kłopoty Rosjan byłyby większe. Korpus oficerski był skorumpowany i wyjątkowo źle przygotowany pod względem fachowym. Pomimo że w 1847 r. powołano szkołę artylerii i inżynierii, a potem jeszcze kilka uczelni militarnych, zaledwie 5—10% oficerów miało odpowiednie wykształcenie (niektórzy uzyskali je za granicą). Zdarzali się nawet analfabeci, którzy dzięki protekcji otrzymali stanowiska dowódcze ". 11 S i k o r s k i , op. cit., s. 542, 544; R o s t u n o w , op. cit., s. 53—55; F o r t u n a t o w , op. cit., s. 62—65; H e i s m a n n , op. cit., s. 30.

Żołnierze tureccy odznaczali się wysokim morale bojowym, co musieli przyznać również Rosjanie. Ideą, która zagrzewała ich do boju, była religia. „Dla osmańskiego Turka jego państwem obejmującym wszystkie kraje... islamu był sam islam... Turcy osmańscy utożsamiali się z islamem, utopili swą tożsamość w islamie w stopniu daleko większym niż może jakikolwiek inny lud muzułmański" 12. Fanatyzm religijny był podsycany przez towarzyszących armii duchownych. Zalety bojowe żołnierzy tureckich zostały jednak zmarnowane przez ich zwierzchników. To prawda, że ogólna przewaga była po stronie Rosji i tylko interwencja Zachodu mogłaby uratować Turcję. Nie usprawiedliwia to jednak tureckich dowódców — ich indolencja ułatwiła przeciwnikowi posuwanie się w głąb osmańskiego imperium. *

Główny teatr działań wojennych 1877 i 1878 roku obejmował wschodnią część europejskich posiadłości Turcji. Walki toczyły się na froncie o długości 400 km, licząc od ujścia Dunaju do wysokości Widynia, i głębokości 400—500 km, od Dunaju do Morza Egejskiego lub cieśnin. Od północy, wschodu i południa teatr działań ograniczony był naturalnymi granicami (Dunaj i morza — Czarne, Marmara, Egejskie), od zachodu sięgał mniej więcej linii Widyń—Saloniki. Główną przeszkodę dla wojsk atakujących ten obszar od północy stanowił Dunaj, a następnie równoległe do niego pasmo Bałkanu, czyli, zgodnie z nazewnictwem bułgarskim, Starej Płaniny. Ponieważ nazwa gór — Bałkan — może mylić się z nazwą półwyspu, używać będziemy głównie tego drugiego określenia, nierozerwalnie związanego z historią kraju. Dunaj toczy swe wody w kierunku wschodnim, jednym korytem, pełnym licznych wysepek. Dopiero za Sylistrią rzeka skręca ku północy i w niektórych miejscach dzieli się 12 B. L e w i s , Narodziny nowoczesnej Turcji, tłum. z ang., Warszawa 1972, s. 28.

na odnogi, potem znów łączy, wreszcie za Tulczą przechodzi w rozległą, pokrytą gęstą roślinnością deltę. „Wysoki, urwisty prawy brzeg Dunaju był dogodny do obrony, a niekorzystny do lądowania wojsk. Na nizinnym lewym brzegu było mnóstwo jezior i sam brzeg pokryty był trzciną, co utrudniało dojście do koryta rzeki. Wiosenny przybór wód rozpoczynał się zwykle w pierwszych dniach kwietnia, kończył zaś w połowie czerwca" 13. Szerokość Dunaju na odcinku od Widynia do Sylistrii wahała się od 750 do 1600 m. Najdogodniejsze do wysadzenia wojsk miejsca znajdowały się tam, gdzie prawy brzeg obniżał się — w rejonie Widynia, między ujściami rzek Iskyr i Wit, w rejonie Swisztowa, u ujścia Jantry. Mimo że Rosjanie niejednokrotnie przekraczali Dunaj, rzeka ta, ze względu na jej rozmiary i niedogodne ukształtowanie południowego brzegu, zawsze tworzyła trudną przeszkodę. Kolejną przeszkodę stanowiła Stara Płanina — łańcuch górski o długości 600 km. Dzielił się na trzy mniejsze pasma. Bałkan zachodni dochodził do 2000 m i był trudny do przejścia; przecinało go zaledwie parę dróg. Góry te leżały na uboczu działań wojennych. Bałkan wschodni, opadający ku Morzu Czarnemu, dochodził zaledwie do 1000 m i nie stanowił problemu dla nacierających. Pomiędzy tymi pasmami rozciągał się rozległy Bałkan środkowy, położony na kierunku głównego uderzenia Rosjan. W zachodniej części jego wysokość dochodziła do 2375 m. Ruch z północy na południe odbywał się po licznych przełęczach: Orchanijskiej, Złatickiej, Trojańskiej, Szypczeńskiej, Triawneńskiej, Twyrdickiej i Kotelskiej. Najwyżej położone znajdowały się na wysokości 1000—1500 m. Jak widzimy, wysokość gór nie była imponująca i nie ona stanowiła główną przeszkodę. Trudności związane były z lichym stanem dróg wiodących przez przełęcze, brakiem wody, oddaleniem od zaludnionych rejonów, a zwłaszcza szczególnym ukształtowaniem gór — opadających ku północy łagodnymi zalesionymi zboczami, po pokonaniu których należało zejść " R o s t u n o w , op. cit., s. 56.

na południe stromymi, urwistymi stokami. Mimo to przezwyciężenie w lecie trudności stawianych przez przyrodę nie stanowiło problemu, chyba że człowiek utrudniłby korzystanie z najdogodniejszych przełęczy — wszak góry dzieliły kraj na dwie części i zamknięcie przejść uniemożliwiłoby ruch na południe. Sieć kolejowa na Półwyspie Bałkańskim i przylegającej doń części Rosji była słabo rozwinięta. Dowództwa wrogich armii dopiero oswajały się z wykorzystywaniem nowego środka transportu, jakim była kolej. W Rumunii główne linie łączyły Bukareszt z Krajową, Giurgiu i Suczawą; ta ostatnia miała odgałęzienia na Jassy i Ungeny oraz Braiłę i Gałacz. Trasą przez Ungeny odbywał się przerzut wojsk rosyjskich. W europejskiej części Turcji pierwszą linię kolejową, odcinek Cernavoda—Konstanca w Dobrudży, wybudowano w 1861 r. Pięć lat później oddano «do użytku linię Warna—Ruszczuk. Obie linie miały istotne znaczenie, gdyż pozwalały zaopatrywać tzw. czworobok twierdz poprzez porty morskie, w których koleje rozpoczynały bieg. W 1873 r. przekazano linię Stambuł—Adrianopol—Filipopol—Pazardżik—Bełowo, stanowiącą część magistrali zaplanowanej do Belgradu. Odgałęzienia od tej linii prowadziły do portu Dedeagacz nad Morzem Egejskim i do miejscowości Jamboł, skąd w przyszłości zamierzano dalej poprowadzić tory do linii Ruszczuk—Warna. W tureckim systemie obronnym ważną rolę odgrywały twierdze czworoboku Ruszczuk, Szumią, Warna, Sylistria, które na pozbawionym naturalnych przeszkód obszarze nadmorskim zagradzały nieprzyjacielowi drogę w kierunku stolicy. W zachodniej części Bułgarii jedyną nowocześnie ufortyfikowaną twierdzą był Widyń. Natomiast fortyfikacje Nikopola, Turtukaja (Tutrakan), Tulczy i innych miejscowości naddunajskich były przestarzałe i nieprzydatne do uporczywej obrony. W głębi kraju ważną twierdzą był Adrianopol, położony u ujścia Tundży do Maricy, w miejscu, gdzie zbiegały się drogi wiodące do stolicy. Oprócz twierdz Turcy dysponowali siecią umocnionych obozów i fortyfikacji ziemnych. Najważniejsze znaczenie

miały obozy na przełęczach (Szypka, Arabakonak) oraz w rejonie Czataldży, czyli na bezpośrednim przedpolu Stambułu. Do tej kategorii można też zaliczyć umocnienia Plewny.

Przyjazna postawa większości ludności była jedną z przyczyn, dla których carskie dowództwo postanowiło przeprowadzić główne uderzenie na bałkańskim, a nie zakaukaskim froncie. Tędy prowadziły najbliższe drogi do Stambułu i mimo wszystko były to drogi lepsze niż na Zakaukaziu. Rosyjski plan działań wojennych narodził się długo przed jego ostatecznym opracowaniem w 1876 r. Już dziesięć lat wcześniej oficer sztabu generalnego Mikołaj Obruczew 14 przedstawił Milutinowi uwagi odnośnie do przyszłej wojny z Turcją. Jako podstawowy cel operacji widział opanowanie stolicy imperium i rejonu cieśnin, co powinno być ułatwione dzięki współdziałaniu ze słowiańskimi narodami Półwyspu Bałkańskiego, oczekującymi wyzwolenia spod osmańskiego jarzma. Dlatego główny nacisk winien być wywarty na froncie bałkańskim, a nie zakaukaskim. Podstawowe propozycje Obruczewa zostały powtórzone w rozważaniach innego oficera sztabu generalnego, płk. Mikołaja Artamonowa 15. W październiku 1876 r. Obruczew został wezwany do Liwadii na Krymie, gdzie przedstawił Aleksandrowi II skonkretyzowany już plan wojny. Za główny jej cel uznał zdobycie Stambułu i rejonu cieśnin, gdyż tylko to zmusiłoby Turcję do przyjęcia rosyjskich warunków pokojowych. Armia miałaby przeprawić się przez Dunaj w rejonie Zimnicei i Swisztowa, a następnie ruszyć na południe przez Szypjję i Adrianopol, niszcząc w błyskawicznej kampanii siły przeciwnika. Po czterech—pięciu tygodniach wojska rosyjskie winny znaleźć się pod Stambułem. Na określenie 14 W młodości działacz rewolucyjnej organizacji „Ziemia i Wola"; potem porzucił swoje przekonania i zrobił błyskotliwą karierę. 15 A. B a r b a s o w , Nowyje fakty o płanirowanii russko-turieckoj wojny 1877—1878 gg., „Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", 1976, nr 2, s. 100.

miejsca forsowania Dunaju i kierunku natarcia wpływ miało oddalenie tego rejonu od czworoboku twierdz, co pozwalało obejść znajdujące się tam główne siły tureckie, i od Morza Czarnego, co uniemożliwiało interwencję flocie tureckiej. Jednocześnie był to rejon na tyle odległy od zachodniej części półwyspu, że operacja nie mogła być uznana przez Wiedeń za naruszenie austriackiej strefy wpływów i za casus belli. Mimo to zmora interwencji austriackiej ciążyła carskim sztabowcom przed i w czasie trwania działań wojennych, gdyż we wszystkich wariantach planu przewidywano pozostawienie na zachodniej granicy silnej — do 300 tys. żołnierzy — armii. Obruczew uważał, że do pokonania Turcji wystarczą niewielkie siły (około czterech korpusów), gdyż państwo to jest wyczerpane walką z powstańcami bułgarskimi i hercegowińskimi i kończą się jego zapasy. Spodziewał się też, że armię rosyjską wspomagać będą wojska Rumunii, Serbii i Czarnogóry, a powszechne powstanie na Bałkanach ułatwi ofensywę w kierunku stolicy. Po opanowaniu północnej Buigarii Obruczew proponował raz jeszcze przekazać Turcji warunki pokojowe, a w razie ich odrzucenia błyskawiczne uderzenie, zanim uformuje się wroga Rosji koalicja państw zachodnich. Pozwoli to na szybkie zakończenie wojny, co jest konieczne choćby ze względu na opłakany stan finansów państwa. W listopadzie carowi został przedstawiony odmienny plan, przygotowany przez sztab armii dunajskiej. Propozycję rzucenia silnej armii wprost na stolicę uznano za awanturniczą, grożącą odcięciem i zniszczeniem wojsk rosyjskich. Nie zmieniając więc miejsca przeprawy i kierunku zasadniczego uderzenia główny współautor planu gen. Kazimierz Lewicki uznał za konieczne zdobycie tureckiej twierdzy w Ruszczuku, ewentualnie w Widyniu, i dopiero potem bezpieczne rozwinięcie ofensywy na Stambuł. Przypomnijmy, że w planie Obruczewa zdobywanie twierdz nie było w ogóle brane pod uwagę ze względu na czasochłonność takich akcji. Według Lewickiego armia walcząca za Dunajem winna liczyć 250 tys. żołnierzy, a dalsze 100

tys. ludzi miało być rozmieszczone na północnym wybrzeżu Morza Czarnego. Jednym z nowych elementów w stosunku do planu Obruczewa było również uzależnienie ewentualności zdobywania Stambułu od sytuacji politycznej. Lewicki proponował rozpoczęcie działań w końcu lutego (termin odroczono ze względów dyplomatycznych). Również on przewidywał współdziałanie krajów bałkańskich i wysunął pomysł wysłania jednej dywizji do Serbii (nie przyjęty z obawy przed reakcją Wiednia). W marcu 1877 r. Obruczew przedstawił nowy plan, w którym bronił swej poprzedniej propozycji, uznając wszakże niektóre zastrzeżenia sztabu armii dunajskiej. W dalszym ciągu uważał za nieodzowne zdobycie Stambułu. Ponieważ na początku 1877 r. Anglia uzupełniła tureckie zapasy uzbrojenia, Obruczew uznał za konieczne skierowanie większych sił, niż przewidywał wcześniej. Proponował zorganizowanie dwóch armii, z których pierwsza w sile 100—130 tys. żołnierzy winna szybko uderzyć na stolicę Turcji. Konieczność zdobycia Stambułu w poprzednio określonym i utrzymanym terminie czterech—pięciu tygodni tłumaczył niebezpieczeństwem przybycia do tego miasta angielskiego korpusu ekspedycyjnego (około 50—60 tys. żołnierzy), co mogłoby nastąpić w ciągu ośmiu—czternastu tygodni. W tym czasie druga armia w składzie 100—170 tys. żołnierzy miałaby oczyszczać północną Bułgarię. Ogólna liczebność skierowanych na Bałkany wojsk miałaby dojść do 300 tys. żołnierzy, co oznaczałoby niemal dwukrotną przewagę nad przeciwnikiem, dysponującym na tym kierunku, jak przewidywał autor planu, 160 tys. żołnierzy. Plan Obruczewa został odrzucony. Przyjęto, z minimalnymi uzupełnieniami, plan sztabu armii dunajskiej. Z przedstawionych wariantów wynika, że dowództwo carskie lekceważyło tureckie możliwości przeciwstawienia się ofensywie. Skrajnym przypadkiem był ryzykowny plan Obruczewa. Z drugiej strony nadmiernie obawiano się interwencji Zachodu; dlatego Ministerstwo Spraw Zagranicznych apelowało o ograniczenie zasięgu operacji.

Turecki plan wojny zakładał aktywną obronę aż do wykrwawienia się sił rosyjskich ewentualnie doczekania pomocy z Zachodu. Co prawda początkowo rozpatrywano projekty uprzedzenia przeciwnika przez sforsowanie Dunaju i opanowanie Rumunii, ale plan ten został uznany przez sułtana za zbyt śmiały; nie chciano też przez naruszenie obcego terytorium utrudniać sytuacji zachodnim protektorom Turcji. Pierwszą linią tureckiej obrony był Dunaj z licznymi fortecami na południowym brzegu. Najlepiej umocniono czworobok twierdz. Silna armia stacjonowała też w Widyniu z zadaniem przerwania ewentualnego współdziałania między wojskami rosyjskimi i serbskimi. Błędem osmańskiego dowództwa było jednak scisłe trzymanie się linii rzeki. Należało przekroczyć Dunaj i zdobyć choćby przedmościa twierdz, co umocniłoby pozycje tureckie. W razie przerwania pierwszej linii obronnej zamierzano zrealizować drugi wariant, a mianowicie wciągnąć przeciwnika w głąb terytorium Bułgarii i tam stawić mu opór na linii Starej Płaniny. Po zadaniu zaś szturmującym góry Rosjanom dotkliwych strat miało wyjść silne przeciwuderzenie od czoła i z prawego skrzydła (czworobok twierdz), które winno doprowadzić do wyrzucenia przeciwnika z Bułgarii. Zarówno w wypadku utrzymania się nad Dunajem, jak też kontrofensywy z gór, przewidywano po odniesieniu sukcesu wtargnięcie do Rumunii i wyjście nad Prut. Już po sforsowaniu Dunaju przez Rosjan Osman-pasza, dowódca wojsk skoncentrowanych w rejonie Widynia, zaproponował zmodyfikowaną wersję wariantu przeciwuderzenia. Zamierzał opuścić Widyń i przez Plewnę, Łowecz, połączywszy się z załogą Nikopola, uderzyć w prawe skrzydło armii dunajskiej, a następnie we współdziałaniu z wojskami stacjonującymi w czworoboku twierdz rozwinąć natarcie na Swisztow. Głównodowodzący Abdul Kerim-pasza zdawał sobie sprawę z przewagi Rosjan. Zakładał, że dzięki aktywnej

obronie zdoła doprowadzić do zmęczenia oraz osłabienia przeciwnika i nie przepuści wojsk rosyjskich na południe od Starej Płaniny. W ogólnym zarysie plany tureckie były prawidłowe, ale nie dopracowane, co wynikało z braku ścisłego rozgraniczenia kompetencji między poszczególnymi organami dowodzenia. W ostatecznym rozrachunku Porta wiedziała, że zwycięstwo byłoby możliwe tylko w wypadku interwencji Zachodu.

W Petersburgu, podobnie zresztą jak i w Stambule, rozumiano, jak wiele w nadchodzącej wojnie będzie zależało od postawy niewielkiego bałkańskiego państwa — Rumunii. Przecież w wypadku, gdyby Bukareszt nie wyraził zgody na przemarsz wojsk rosyjskich przez terytorium rumuńskie, runąłby cały plan działań armii dunajskiej. Rumunia wciąż jeszcze znajdowała się w stanie zależności od Porty, zależność ta jednak stawała się coraz bardziej iluzoryczna. Rokowania rosyjsko-rumuńskie rozpoczęły się we wrześniu 1876 r. Milutinowi zależało na sukcesie w rokowaniach, gdyż „włączenie się Rumunii da widoczną przewagę chrześcijanom" 16 . Starania carskich dyplomatów trafiły na podatny grunt w Bukareszcie, ponieważ strona rumuńska liczyła, że wystąpienie przeciw Turcji przyniesie jej znaczne korzyści. Zawarty 16 kwietnia 1877 r. układ zapewniał armii dunajskiej bezpieczny przemarsz przez Rumunię oraz korzystanie z jej kolei, poczty i telegrafu. Carat z kolei gwarantował nienaruszalność terytorialną Rumunii i pełny zwrot poniesionych przez ten kraj kosztów. W dokumencie nie było wzmianki o czynnym wystąpieniu armii rumuńskiej. Pomimo to w dwa dni później Rumunia ogłosiła mobilizację. 24 kwietnia, w dniu wypowiedzenia Turcji wojny przez Rosję, w.ks. Mikołaj Mikołajewicz w manifeście do wojsk przekraczających rumuńską granicę zapowiedział: „Nie po 16

Dniewnik D. A. Milutina, t. II, Meskwa 1949, s. 55.

zdobycze maszerujemy, a w obronie wypędzanych i uciskanych naszych braci, w obronie wiary chrześcijańskiej... Po przekroczeniu granicy wchodzimy do tradycyjnie przyjaznej nam Rumunii, za wyzwolenie której przelano niemało krwi rosyjskiej. Wierzę, że spotkamy się tam z gościnnością, jak dawniej nasi ojcowie" 1 . Tego samego dnia artyleria turecka zaczęła ostrzeliwać miasta rumuńskie na północnym brzegu Dunaju. Władca Rumunii, ks. Karol Hohenzollern-Sigmaringen, obawiał się wojny ze względu na możliwą reakcję AustroWęgier, ale 21 maja pod naciskiem opinii publicznej i ze względu na mnożące się incydenty graniczne parlament proklamował niepodległość kraju, a rząd wypowiedział wojnę Turcji. Gabinety zachodnie zareagowały na to oświadczeniem, że zgodnie z zawartymi układami Rumunia pozostaje nadal wasalem Turcji. Niepodległość jej uznała jedynie Rosja, która udzieliła Rumunii wydatnej pomocy militarnej i finansowej. Początkowo wojska rumuńskie ograniczały się do osłony odcinka Dunaju od Widynia do Turnu Migurele, ostrzału tureckich twierdz na prawym brzegu, głównie Widynia, oraz niszczenia statków przeciwnika na rzece. Jeszcze w maju ks. Karol odbył w Ploeszti rozmowy z w.ks. Mikołajem Mikołajewiczem. Godził się na czynny udział wojsk rumuńskich w wojnie, ale pod warunkiem użycia tych jednostek nierozdzielnie, na wydzielonym odcinku frontu, i pozostawienia im swobody działań w zależności od uznania rumuńskiego dowództwa. Warunki nie zostały przyjęte; wielki książę uważał, że dysponuje wystarczającymi siłami do pokonania Turków, a uczestnictwo wojsk rumuńskich skomplikuje tylko sytuację polityczną. Potem jednak wydarzenia na froncie skłoniły głównodowodzącego do zmiany stanowiska. Rumuńskie siły zbrojne składały się z armii regularnej, terytorialnej, milicji i pospolitego ruszenia. Zmobilizowanie wszystkich tych formacji mogło dać maksymalnie 200 tys. 17 Rossija i nacjonalno-oswoboditielnaja bor'ba na Bałkanach 1875—1878, red. A. N a r o c z n i c k i , Moskwa 1978, s. 234 (dalej: N a r o c z n i c k i , op. cit.).

żołnierzy. W rzeczywistości na początku maja armia liczyła 52 tys. żołnierzy, a w toku trwania działań wojennych zwiększbno ją do 100 tys. Na południowy brzeg Dunaju udał się korpus ekspedycyjny.

W wojnie lat 1877—1878 armia rosyjska miała jeszcze jednego sojusznika. Były nim bułgarskie formacje ochotnicze, stanowiące zalążek przyszłej armii niepodległego państwa. Pierwsze oddziały armii bułgarskiej powstały na emigracji. Niewielkie oddziały bułgarskie — około 2000 ludzi pod dowództwem Rosjanina, płk. Mikołaja Miedwiedowskiego — wzięły udział w wojnie serbsko-tureckiej, a po porażce Serbii przedostały się, na wezwanie działającego w Bukareszcie Bułgarskiego Centralnego Towarzystwa Dobroczynności, do Rumunii lub rosyjskiej Besarabii. Z inicjatywą utworzenia ochotniczych oddziałów bułgarskich przy boku armii rosyjskiej wystąpiły w obliczu zbliżającej się wojny komitety słowiańskie działające w głównych miastach Rosji. Ostateczną decyzję o formowaniu drużyn bułgarskiego pospolitego ruszenia podjęto na naradzie wojennej w Liwadii z udziałem cara Aleksandra II. Postanowiono utworzyć trzy brygady w składzie łącznym sześciu drużyn (batalionów), których dowództwo powierzono gen. Mikołajowi Stoletowowi. W kwietniu 1877 r. sztab generalny zatwierdził Zasady formowania bułgarskiego pospolitego ruszenia. Troskę o jego sfinansowanie i uzbrojenie wzięły na siebie komitety słowiańskie i Bułgarskie Centralne Towarzystwo Dobroczynności. Pierwsze trzy drużyny sformowano w Kiszyniowie, a po wybuchu wojny przeniesiono je do rumuńskiego miasta Ploeszti, gdzie został założony obóz i główny ośrodek formowania. Tutaj utworzono następne trzy drużyny, głównie spośród uczestników wojny serbsko-tureckiej. Kadra dowódcza była niemal w całości złożona z Rosjan. Wśród oficerów liczni byli ochotnicy rosyjscy z wojny serbsko-tureckiej. Tylko dziewięciu oficerów było Bułgarami, znajdującymi się w służbie rosyjskiej.

Od samego początku wytworzyły się wśród urzędników carskich różnice zdań w odniesieniu do wykorzystania pospolitego ruszenia. Zdaniem ks. Włodzimierza Czerkasskiego, szefa administracji tymczasowej na zajętych ziemiach bułgarskich, pospolite ruszenie powinno jemu podlegać i pełnić służbę garnizonową oraz policyjną. Pozwoliłoby to na jego spokojne formowanie, tak aby w momencie wycofania wojsk rosyjskich stanowiło siłę zdolną do obrony granic odrodzonego państwa. Ostatecznie zadecydowały jednak obiektywne warunki wojenne i zdanie dowódcy drużyn gen. Stoletowa. Po przeprawie przez Dunaj drużyny bułgarskie zostały włączone do armii gen. Hurki i wzięły udział w działaniach wojennych. W chwili forsowania Dunaju formacje ochotnicze liczyły 7400 żołnierzy. Pod koniec wojny liczebność ich wzrosła do 12 tys. ludzi. Bułgarskie Centralne Towarzystwo Dobroczynności, przekształcone ponownie w komitet rewolucyjny, wydało w kwietniu płomienną odezwę do społeczeństwa, wzywającą do walki. Dla narodu bułgarskiego nadchodziły dni wyzwolenia.

ALBO ZA DUNAJ, ALBO W GŁĄB DUNAJU

W dniu wypowiedzenia wojny, tzn. 24 kwietnia 1877 r., wojska rosyjskie zaczęły przekraczać granicę rumuńską i w połowie czerwca osiągnęły postawione przed nimi cele. Prawie miesięczne w stosunku do zaplanowanych terminów \opóźnienie było spowodowane ciężkimi warunkami przerzutu wojsk, który odbywał się przeważnie pieszo bądź trakcją konną, gdyż kolej linii Ungeny 1 —Bukareszt, jedynej zgodnej z kierunkiem ruchu armii rosyjskiej, nie przewiozłaby takiej masy wojsk. Wykorzystywano ją do przewozu uzbrojenia, sprzętu jednostek inżynieryjno-saperskich, wyposażenia lazaretów itp. Podróżował koleją car, udający się na front w otoczeniu licznego orszaku 2 , a także sztaby armii dunajskiej, poszczególnych korpusów i dywizji oraz mniejszych jednostek. Żołnierze musieli przemaszerować około 600—700 km drogami rozmokłymi w następstwie wiosennych roztopów, niejednokrotnie pokonując bagna i mokradła, występujące zwłaszcza w dorzeczu Seretu. Ześrodkowana nad Dunajem, od miejscowości Turnu Migurele do delty, oraz w rejonie Bukaresztu armia w.ks. Mikołaja Mikołajewicza liczyła około 260 tys. ludzi. Stacjo1

Pograniczna stacja w Besarabii. Ciekawe szczegóły na temat podróży cara na front podaje Sergiusz Witte, późniejszy premier, ówczesny naczelnik kolei odeskich, S. W i t t e , Wospominanija, t. I, Moskwa 1960, s. 94—96. 2

nujące we wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego wojska tureckie liczyły najwyżej 180 tys. żołnierzy, z których prawie połowa była skoncentrowana w czworoboku twierdz Ruszczuk, Szumią, Warna, Sylistria. Reszta, rozproszona na rozległym terytorium, pozostawała w garnizonach 3 . W czasie poprzednich wojen z Turcją Rosjanie wielokrotnie forsowali Dunaj, ale wtedy z armią lądową współdziałała flota. W latach 1829—1856 delta Dunaju znajdowała się w granicach imperium Romanowów, a Kilia i Izmaił były bazami flotylli rzecznej. Teraz Flotyllą dysponował przeciwnik, wzmocnioną jeszcze przez eskadrę morską z Suliny. Przed przystąpieniem do forsowania rzeki należało tureckie jednostki na Dunaju zniszczyć lub przynajmniej uniemożliwić im przeciwdziałanie w trakcie przeprawy. Ogółem Turcy dysponowali na Dunaju kilkudziesięcioma jednostkami. Rozmieścili swą flotyllę dunajską na rzece od Żelaznej Bramy aż do ujścia, tzn. na długości około 830 km, by w ten sposób zapewnić sobie kontrolę nad każdym domniemanym miejscem przeprawy. Rosyjska flotylla dunajska składała się z niewielkich, ale bardziej nowoczesnych jednostek. Przeważały kutry minowe wydzielone z floty bałtyckiej lub czarnomorskiej (tylko dwa z nich, „Mina" i „Szutka", osiągały prędkość 14—16 węzłów), przeznaczone do stawiania min na rzece, a niektóre nawet do bezpośrednich ataków. Te ostatnie wyposażone były w długie tyki z nasadzoną na nich miną, którą należało uderzyć o burtę jednostki przeciwnika. Atak wymagał odwagi, gdyż należało zbliżyć się do znacznie większych okrętów tureckich, a żaden z kutrów nie był wyposażony w broń artyleryjską. Przebieg ataku kutrów minowych obrazowo przedstawiło krakowskie pismo „Czas": „Jeżeli więc ma być przed3 Łącznie z jednostkami rozlokowanymi na wybrzeżu Morza Czarnego i na Ukrainie liczebność armii rosyjskiej dochodziła do 315 tys. ludzi, Opisanije russko-turieckoj wojny 1877—78 g.g. na Bałkanskom połuostrowie, t. II, S.-Pietierburg 1901, s. 17 (dalej: Opisanije)-, S u m n e r , op.cit., s. 302—303; S p r i n g e r , op.cit., t. I, s. 35. Liczebność wojsk tureckich wg zbioru Ziibdet el-Hakayik, opr. przez Ahmeda M i d h a t a (cyt. za: Opisanije, s. 25).

sięwziętym napad na okręt nieprzyjacielski, wtedy wybiera się na ten cel ciemną noc, gdy fale wody nie są zbyt silnie poruszone, i stara się zbliżyć o ile możności niepostrzeżenie pod okręt poświęcony zniszczeniu. Przybywszy na krótką odległość, jedzie się całą siłą pary prosto na swój cel i zniża w ostatniej chwili drąg, niosący torped w ten sposób, że torped uderza w okręt nieprzyjacielski na mniej więcej 1 metr pod wodą. Prawie w jednej chwili następuje eksplozja, która zwykle taki straszny skutek za sobą pociąga, iż największy i najsilniejszy okręt ze wszystkim, co się na nim znajduje, w kilku minutach tonie. Przeciwnie zaś, mała łódź, przynosząca takie straszne zniszczenie, nie potrzebuje się obawiać wybuchu, bo ponieważ działanie eksplozji w wodzie zmniejsza się w stosunku do kwadratu odległości, przeto doznaje łódź oddalona na 10 metrów tylko mniej lub więcej silnego uderzenia, które jednak żadnej znacznej szkody zdziałać nie może" 4 . Pozostałe jednostki do swej flotylli Rosjanie zakupili od Austriaków, niektóre od Rumunów, a jeszcze inne zarekwirowali na Dunaju. W celu utrudnienia ruchu jednostkom tureckim, a nawet uwięzienia ich w wybranych rejonach, Rosjanie postawili na rzece zapory minowe. 450 min zgromadzono wcześniej w miejscowości Bendery nad Dniestrem. Pierwszą zaporę minową Rosjanie postawili u ujścia Seretu, aby uniemożliwić tureckiej flotylli wtargnięcie na tę rzekę i zbombardowanie mostu, którym odbywał się ruch transportów z zaopatrzeniem. W pierwszej dekadzie maja postawiono miny koło Braiły i Reni, 15—17 maja u południowego wylotu M3cinu — odnogi Dunaju, 9 czerwca na północ od Hirsovy. W ten sposób zamknięto Turkom wejście na Dunaj i uniemożliwiono ruch na rzece od Reni do Hirsovy. 11 maja baterie nadbrzeżne z Braiły zniszczyły korwetę turecką „Lufti Dżelil" („Liitf-i Djaliye"), a w nocy z 25 na 26 maja kutry minowe „Carewicz" i „Ksenia" zatopiły monitor „Seife" 5 . Po utracie dwóch największych okrętów 4 5

„Czas", nr 142, z 26VI1877. Opisanije, t. II, s. 92.

turecka flotylla schroniła się pod osłonę ciężkich dział z Ruszczuka i Sylistrii, pozostawiając dolny bieg Dunaju Rosjanom. W środkowym biegu Dunaju zapory rozmieszczono w rejonie miejscowości Corabia, Flamunda i Parapan. Abdul Kerim-pasza przewidywał, że Rosjanie będą forsować rzekę w jej dolnym biegu, w Dobrudży, niewiele oddalonej od granicy rosyjskiej, bądź naprzeciw czworoboku twierdz, gdzie tradycyjnie przekraczali Dunaj. Brał też pod uwagę okolice Nikopola z uwagi na korzystny do wysadzenia wojsk teren. Dowództwo rosyjskie w ogóle nie analizowało wymienionych możliwości. Dunaj w dolnym biegu dochodził w okresie wylewu do 10 km szerokości, a ponadto nawet w wypadku pomyślnego pokonania tej przeszkody Dobrudża, wąski obszar okolony od zachodu wodami Dunaju, a od wschodu Morza Czarnego, nie zapewniała warunków odpowiednich do rozwinięcia wojsk. Turcy mogli je z łatwością zatrzymać na ufortyfikowanej linii Cernavod3 — Konstanca. Z kolei czworobok twierdz i rejon Nikopola były nasycone wojskami tureckimi, co czyniłoby ewentualną przeprawę przedsięwzięciem nazbyt ryzykownym. Już w planie wojny ułożonym przez Mikołaja Obruczewa jako miejsce forsowania rzeki przewidziano rejon Zimnicei, naprzeciw bułgarskiego miasteczka Swisztow. Najbliższe silne garnizony wroga znajdowały się w odległości 40 km (Nikopol) i 65 km (Ruszczuk). Dunaj miał na tym odcinku szerokość około 800 m. Bułgarski brzeg Dunaju był pagórkowaty, najeżony miejscami ostrymi skałami; przeciwległa nizinna Wołoszczyzna widoczna była stąd jak na dłoni. Teren nie nadawał się do przeprawienia wojsk, więc Turcy odrzucali możliwość ich wysadzenia w tym miejscu. W.ks. Mikołaj Mikołajewicz uznał jednak, że czynnik zaskoczenia odegra decydującą rolę — nizinne usytuowanie brzegu rumuńskiego skomplikuje wprawdzie maskowanie operacji, ale ułatwi załadowanie wojsk na pontony. Dzięki postawieniu zapór minowych oraz wydatnej pracy artylerzystów i załóg kutrów Rosjanom udało się zapewnić

bezpieczeństwo miejsca przeprawy, gorzej było natomiast z przygotowaniem środków do niej. Chociaż dowódcy rosyjscy mieli doświadczenie w forsowaniu przeszkód wodnych, przygotowali zbyt mało środków przeprawowych. Sformowano cztery bataliony pontonowe wyposażone w 208 pontonów, z których uzyskiwano 652 m mostu — o wiele mniej niż wynosiła szerokość Dunaju. A przecież przewidywano zbudowanie trzech mostów: dwóch w środkowym i jednego w dolnym biegu rzeki. W Gałaczu zgromadzono drewniane pomosty, natomiast na odcinku środkowym z trudem zdobyto różnego rodzaju materiał. Milutin do końca nie był pewien wybuchu wojny i dopiero 7 kwietnia bez przekonania wydzielił środki finansowe na zakup materiałów w Rumunii. Wywiad rosyjski błędnie określił szerokość Dunaju w rejonie Swisztowa na 600 m. W ostatnim momencie szef korpusu inżynierów armii dunajskiej gen. Aleksander von Depp postanowił wykorzystać do przerzutu wojsk zarekwirowany parowiec „Annette". Bardzo się przydał, gdyż straty w pontonach, spowodowane ostrzałem i burzą, były znaczne. Mosty pontonowe (dwa) zostały zmontowane w Slatinie nad Alutą przez 2000 ściągniętych z Rosji rzemieślników i stąd spławione do Zimnicei pod ogniem dział z Nikopola 6 . Historycy radzieccy surowo oceniają sposób gromadzenia środków do przerzutu wojsk: „Przebieg i wyniki przygotowań do forsowania Dunaju wykazują ekonomiczne i techniczne zacofanie rosyjskiego caryzmu. Dysponując dostatecznym czasem dla przygotowań do forsowania caryzm nie zdołał zapewnić swej armii koniecznych do forsowania środków". W celu zdezorientowania przeciwnika i odwrócenia jego. uwagi 22 i 23 czerwca w rejonie Braiły i Gałacza, przez wyjątkowo szeroki w tym miejscu Dunaj, przerzucono 6 Sbornik matieriałow po russko-turieckoj wojnie 1877—78 gg. na Bałkanskom połuostrowie (dalej: Sbornik), t. XXIII, S.-Pietierburg 1899, s. 192—196. 7 N. B i e l a j e w , Russko-turieckaja wojna 1877—1878gg., Moskwa 1956, s. 115.

łodziami dwa pułki piechoty z tzw. zgrupowania dolnodunajskiego gen. Apoloniusza Zimmermanna.. Potem nadeszła pora na siły główne. Na długo przed terminem przeprawy okolice Zimnicei zostały spenetrowane przez specjalną grupę rozpoznawczą płk. Dymitra Nagłowskiego (z pochodzenia Polak) 8 . 22 czerwca na naradzie w Turnu Migurele w.ks. Mikołaj Mikołajewicz polecił forsować rzekę w rejonie Zimnicea—Swisztow 14 dywizji piechoty gen. Michała Dragomirowa. Termin ustalono na noc z 26 na 27 czerwca. Dragomirow był wyjątkowo predestynowany do zadania, jakie otrzymał. Tytuł jego pracy dyplomowej brzmiał Pokonywanie dużych przeszkód wodnych. Napisał też pracę historyczną o wysadzaniu desantów. W skład wojsk inwazyjnych oprócz 14 dywizji piechoty wchodziły: 4 brygada strzelców, 23 doński pułk kozacki, dwie sotnie płastunów 9 , sotnia Kozaków uralskich itd. Łącznie było to 17 batalionów piechoty i 6 sotni wspomaganych przez 64 działa. Przeprawić je miano pontonami, których było 60. Pontony, zależnie od wielkości, zabierały 30 lub 45 żołnierzy. Do transportu dział postanowiono użyć 6 promów (z 6 pontonów każdy). Desant miał się odbyć w siedmiu rejsach, czas jednego obliczano na dwie godziny. W pierwszym rejsie udać się miał 53 wołyński pułk piechoty, sotnia płastunów, 60 Kozaków z pułku dońskiego i bateria górska — łącznie 2500 ludzi 10 . Celem tego rejsu było zdobycie przyczółka, w tym pobliskich pagórków, i osłona dalszych rejsów. Po umocnieniu się na południowym brzegu zamierzano przystąpić do budowy mostu. . Na wspomnianej naradzie w Turnu Migurele w.ks. Mikołaj Mikołajewicz ocenił siły Turków w Swisztowie na 1500, a w odległej o 10 km miejscowości Wardim na 3000 ludzi. O ile ta druga liczba była zbliżona do faktycznej, to 8

Jego sprawozdanie w: Sbornik, t. XXIII, s. 35—44. W XIX i pocz. XX w. spieszone formacje Kozaków, najpierw czarnomorskich, a od 1870 r. kubańskich. Brali udział w wojnach 1877—1878, 1904—1905 i 1914—1918. 10 Opisanije, t. II, s. 135—136. 9

w wypadku garnizonu swisztowskiego wielki książę dwukrotnie przecenił jego siłę — załoga miasteczka liczyła 780 żołnierzy i dysponowała zaledwie 2 działami. W Wardimie natomiast znajdował się umocniony obóz, a w nim 3300 żołnierzy. Artylerię stanowiły 4 działa, dobrze usytuowane na wzgórzu Tepebunar. Dowódcą oddziału był Ahmed Hamdi-pasza; podlegał mu również garnizon swisztowski". Silniejsze wojsko tureckie znajdowało się w Nikopolu — około 10 tys., i w Ruszczuku — co najmniej 20 tys. żołnierzy, ale ze względu na odległości oddziały te nie mogłyby interweniować w razie szybkiego działania Rosjan. Dzięki temu Rosjanie już po dwóch rejsach, czyli czterech godzinach od rozpoczęcia przeprawy, zrównoważyliby wszystkie siły Ahmeda Hamdi-paszy. Powodzenie wyprawy zależało od zachowania pełnej tajemnicy, dlatego wszystkie rozkazy wydawano ustnie. Termin akcji znany był tylko wąskiemu gronu generalicji. Z ogólnymi warunkami forsowania Dragomirow zapoznał swych oficerów 24 czerwca, ale bez podania terminu i miejsca przeprawy. Te dane ujawnił dowódcom oddziałów przeznaczonych do pierwszych rejsów dopiero 26 czerwca rano, a reszcie oficerów tego dnia o godz. 17. Aleksander II o czasie i miejscu akcji został poinformowany 26 czerwca o godz. 20, czyli na kilka godzin przed jej rozpoczęciem. Reakcja cara znana jest nam z notatek Milutina dotyczących następnego dnia. „Dzisiaj wstaliśmy przed godz, 5. Cesarz wezwał mnie do siebie; przybył i sam głównodowodzący. Cesarza znaleźliśmy w niespokojnym stanie ducha. Powiedział, że już niejednokrotnie zdarzało mu się w przeddzień ważnych wydarzeń widzieć ojca swego... Cesarz rozpłakał się i był tak roztrzęsiony, że wyszliśmy z komnaty, aby się uspokoił" 12 . W celu odwrócenia uwagi Turków rozpuszczono pogłoski, że forsowanie odbędzie się w rejonie Flamundy. 11 O siłach rosyjskich i tureckich por.: W. W i n o g r a d o w , Russko-turieckaja wojna 1877—1878 gg. i oswobożdienije Bołgarii, Moskwa 1978, s. 138—139; B i e l a j e w , op.cit., s. 116—119; H e i s m a n n , op. cit., s. 129—130. 12 Dniewnik Milutina, t. II, s. 182.

Liczono, że działający wśród miejscowej ludności agenci nieprzyjaciela znajdą możliwość przekazania tej informacji na drugi brzeg i że tureckie dowództwo uwierzy w nią. Kilku korespondentom zachodnim, wykazującym nadmierną ciekawość, odmówiono dalszej akredytacji. W Zimnicei nie budowano umocnień, nie przewożono tam dział, nie rozmieszczano wojsk. Sztab głównodowodzącego udał się w zupełnie inne miejsce naddunajskiej części Rumunii. W wyniku tych dezinformujących posunięć prasa europejska prześcigała się w domysłach co do rejonu i czasu operacji. „Wszyscy oczekują ważnych w Bułgarii wypadków, które by stanowczo wpłynęły na dalszy rozwój wojny. Co się tyczy przejścia Dunaju, to dotąd znajdujemy tylko kombinacje strategiczne, zapowiadające, że przejście to może co najprędzej nastąpić za dni dziesięć. Brak jeszcze dostatecznego materiału oblężniczego i pontonów... Twierdzą, że po przejściu Dunaju wojska rosyjskie wkroczą na terytorium serbskie" 13 . W dniach 22—24 czerwca na specjalnie przygotowanym poligonie odbyły się manewry dywizji Dragomirowa. Żołnierzy przygotowywano do forsowania rzeki w wykopanych w ziemi jamach, imitujących pontony. Potem dano im dzień odpoczynku, a w nocy z 25 na 26 czerwca wyznaczone do desantu siły przerzucono do Zimnicei i rozmieszczono w ogrodach lub po tej stronie budynków, która była niewidoczna z południowego brzegu Dunaju. Szczególnie dokładnie ukryto działa i pontony. Miejscowej ludności zezwolono na udawanie się nad brzeg Dunaju wyłącznie pojedynczo i pod ochroną Kozaków, by zapobiec ewentualnemu przekazaniu sygnałów patrolującym przeciwległe wybrzeże Turkom. Naprawę okolicznych dróg i mostu na potoku uchodzącym do Dunaju koło Zimnicei rozpoczęto dopiero w nocy z 26 na 27 czerwca. Zaznajomienie oficerów pułku wołyńskiego z warunkami na południowym brzegu nastąpiło w sadzie koło kwatery Dragomirowa, skąd rozpościerał się dobry widok. 13

„Czas", nr 141, z 24VI1877.

26 czerwca po zapadnięciu zmroku dwie kompanie briańskiego pułku piechoty zajęły wyspę Bugirescu, leżącą nieopodal brzegu rumuńskiego. Piaszczysta wysepka, pozbawiona roślinności, często zalewana falami Dunaju, nie dawała piechurom schronienia, a każda próba okopania się była daremna, gdyż zagłębienia wypełniały się wodą. Bliżej środka rzeki znajdowała się jeszcze jedna wyspa, Adda, równie piaszczysta i mało przydatna z wojskowego punktu widzenia. Gen. Dragomirow w wydanej do żołnierzy tuż przed rozpoczęciem przeprawy odezwie ogłosił: „Albo za Dunaj, albo w głąb Dunaju — trzeciego wyjścia nie ma" 1 4 .

W okresie wylewu Dunaju woda dochodzi do budynków Zimnicei, ale kiedy opadnie, wyłania się grząski, nizinny pas ziemi, oddzielający miasteczko od rzeki. Tak właśnie wyglądał brzeg rumuński w noc przeprawy. Jeden z dwóch potoków przecinających ów grząski odcinek Dragomirow uznał za znakomite miejsce do spuszczenia na wodę pontonów. Stąd odpłynęły kawałek i zatrzymały się u ujścia potoku, na wprost wyspy Bugirescu. Teraz nastąpiło załadowanie wojsk. Żołnierze w milczeniu sadowili się w pontonach. Kozacy omotali szmatami kopyta swych koni, wioślarze owinęli wiosła słomą. Przed godz. 2 w nocy pontony odbiły od brzegu. Rozpoczęła się operacja 15 . . Desant opłynął od wschodu wyspę Adda i skierował się ku ujściu potoku Tekir-dere. Wzdłuż prawego brzegu Dunaju ciągnęło się urwisko, a pod nim niewielka plaża szerokości pięciu — dziesięciu kroków. Pokrywające okolicę winnice i sady jeszcze bardziej utrudniały sytuację atakujących. Jedynie rejon ujścia potoku, gdzie urwisko obniżało się, miał warunki do wysadzenia desantu. Początkowo operacja rozwijała się pomyślnie. Było 14

W i n o g r a d o w , op.cit., s. 139. Jej przebieg por.: Opisartije, t. II, s. 147—153; B i e s k r o w n y , Russkoje wojennoje iskusstwo, s. 320—321; W. R i i s t o w , Der Onentalische Krieg in den Jahren 1877 und 1878, Ziirich 1878. 15

pochmurno, co zapewniało skryte przeprowadzenie akcji. Wkrótce jednak okazało się, że pogoda, wbrew pozorom, nie jest sprzyjająca. Chmury utrudniały odnalezienie ujścia potoku, a podmuchy wiatru zepchnęły niektóre pontony z zaplanowanego kierunku. Tylko część z nich trafiła na właściwe miejsce lądowania. Tureckie czujki wykryły desant w odległości 200—300 kroków od brzegu i otworzyły gwałtowny ogień. Był on jednak już spóźniony. O godz. 3.00 „pierwsza łódź, przybiwszy do brzegu, zaczęła ostrzeliwać Turków, dając czas pozostałym statkom zaiąć brzeg. Gdy wszyscy wysiedli, uderzono na bagnety" 6 . Dwie kompanie pułku wołyńskiego osiągnęły plażę na zachód od ujścia Tekir-dere i gwałtownym atakiem wyparły Turków z okopów. Ci zdołali jeszcze podpalić maszt sygnałowy, a to w celu zaalarmowania wojsk w Wardimie i Swisztowie. W obozie wardimskim odgłosy strzałów i podpalony maszt wywołały zdumienie. Zerwane ze snu tureckie bataliony biegiem rzuciły się w kierunku ujścia potoku. Jeszcze wcześniej, bo o godz. 3.30, dotarły na miejsce walki pierwsze posiłki z garnizonu swisztowskiego i z miejsca otworzyły ogień do Rosjan. Oddziały z Wardima rozłożyły się na prawym, górzystym brzegu Tekir-dere. Żołnierze pierwszego rejsu byli stąd widoczni jak na dłoni. O świcie sześć dział tureckich rozpoczęło ostrzał pontonów następnych rejsów i okopującego się desantu. Straty Rosjan narastały w zastraszającym tempie. Wtedy odezwała się ich artyleria rozlokowana na północnym brzegu. Uczestnik pierwszego rejsu wspomina: „Pontony podeszły bez jednego dźwięku i lewymi burtami otarły się o brzeg. Rozpoczęła się przeprawa. Wszystko było wcześniej przewidziane, przemyślane i rozpisane. Wszystko zagrało jak z nut... Pierwszy rejs wyładował się bez jednego strzału. Wkrótce wszczęty został alarm i swisztowskie baterie otworzyły ogień" 17 . Nie zważając na silny ostrzał żołnierze z pułku wołyńskiego przedostali się na prawy brzeg Tekir-dere. Wtedy 16 17

„Przegląd Tygodniowy", nr 28, z 3(15)VII1877. W i n o g r a d o w , op.cit., s. 142.

Turcy z obozu wardimskiego ruszyli do kontrataku z zamiarem okrążenia i zlikwidowania desantu. Sytuację uratowały wyładowane właśnie działka górskie, które kartaczami rozproszyły przeciwnika. Gdy lewe skrzydło pułku wołyńskiego przeprawiało się na drugi brzeg Tekir-dere, między nie a brzeg Dunaju wdarła się część tureckiej piechoty, która, ukrywszy się na kamienistym wybrzeżu, otworzyła gwałtowny ogień karabinowy do przeprawiającego się w kolejnym rejsie mińskiego pułku piechoty. Wspomina major pułku wołyńskiego Aleksander Astapow: „W czasie, gdy trwał bój na wzgórzach, a może nieco wcześniej, gdy szliśmy do ataku..., jedna z nieprzyjacielskich kolumn, nie napotkawszy na swej drodze żadnej przeszkody, podeszła do brzegu. Podeszła w chwili, gdy strzelcy pułku mińskiego albo już wysiadali na płyciznę, albo znajdowali się w niewielkiej odległości od brzegu, a nieco dalej płynęły łodzie z 1 batalionem tego pułku. Turcy zatrzymali się i otworzyli gwałtowny ogień do »mińców«. Nastąpiła masakra strzelców znajdujących się na pobliskich łodziach, a na niektórych wybici byli wszyscy do jednego człowieka... Ogień był dlatego tak silny i gęsty, gdyż z kilku szybkostrzelnych działek prowadzono nieustanną kanonadę. Zniszczony został ponton, na którym znajdowali się strzelcy z 1 kompanii razem z ich dowódcą kpt. Petrowiczem. Z drugiej kompanii strzeleckiej zabici zostali wszyscy na tym pontonie, gdzie przebywał chorąży Fiodorow, i jeszcze wielu na dwóch innych pontonach. Zniszczony został ponton z żołnierzami 3 kompanii, dowodzonymi przez ppor. Kanenberga, z którego uratował się jeden człowiek, ponieważ zdążył schować się za kamieniem (został wzięty do niewoli przez Turków), i jeszcze siedmiu innych pozostało przy życiu, ale wszyscy byli ciężko ranni Feldfebel 3 kompanii Atanazy Zajatkowski relacjonował później Astapowowi: „Położenie nasze było rozpaczliwe. Kule nas zasypywały, a bryzgi wody zasłaniały cały boży 18

N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 260.

świat. Przydarzyło nam się to wtedy, gdyśmy przebyli już ponad 2 / 3 Dunaju. Potem ogień zelżał, gdy Turcy zaczęli ostrzeliwać docierające w ich pobliżu do brzegu pontony. W naszym pontonie było już tyle wody, że zaczął kręcić się w różne strony, a w dodatku wszystkie wiosła zostały przebite kulami... Dowódca kompanii rozkazał zrzucić buty i wybierać nimi wodę, a onucami pozatykać dziury. Uczyniliśmy tak i w ten sposób uratowaliśmy się. Kiedy w pontonie było już mniej wody, przestał się kręcić i ruszył szybciej; skierowaliśmy się z powrotem do tego brzegu, na którym wsiadaliśmy. Rannych byłp wielu ludzi, a gdy dobiliśmy do brzegu, jeszcze granat rozerwał felczera" 1 . Los uczestników tego rejsu był dramatyczny. Trzy pontony zatonęły, inne z powodu strat zawróciły, jeszcze inne zmyliły kierunek i dotarły do brzegu bułgarskiego o 2 km poniżej miejsca przeprawy; nie było tam jednak Turków. Sytuację u ujścia Tekir-dere uratował por. Motorny, który na czele 80 strzelców z 2 kompanii pułku mińskiego natychmiast po lądowaniu zaatakował dokuczliwą kolumnę turecką i wyparł ją z zajmowanych pozycji. Razem z trzecim rejsem przybył na przyczółek gen. Dragomirow wraz ze sztabem, zaniepokojony stratami poniesionymi przez pułk miński. Dalsze kierowanie przerzutem wojsk powierzył gen. Aleksandrowi Richterowi, dowódcy 3 brygady saperów. W chwili, gdy do brzegu dobijał piąty rejs, ogień artyleryjski na przeprawie został przerwany. Turcy zrezygnowali z dalszej walki i wycofali się. Przyczółek został umocniony. Kolejne rejsy odbywały się już bezpiecznie. Dochodziła godz. 6 rano. O 8.30 do Zimnicei dotarł parowiec „Annette", który o zmierzchu wyruszył z Flamundy. Dzięki niemu przerzut wojsk został przyśpieszony. Do godz. 10.30 parowiec przewiózł 4 brygadę strzelców i przystąpił do przerzucania następnych jednostek 20 . O godz. 11.00 Dragomirow rozkazał atakować wzgórza 19

Tamże. Żołnierzy jednego pułku piechoty parowiec przewoził w ciągu dwóch rejsów. 20

swisztowskie, ostatnią redutę zagradzającą mu drogę do miasta. Trzy kompanie strzeleckie 56 żytomierskiego pułku piechoty ppłk. Bakowa, wspierane przez batalion liniowy tego pułku, rozsypały się w tyralierę, wdarły na pagórki i obeszły pozycje tureckie, zmierzając wprost na Swisztow. Na lewo od nich atakował wzgórza 14 batalion 3 brygady strzelców pod dowództwem płk. Sekwarelidze-Bieżanowa. Dalej na południe posuwały się kolejne jednostki 4 brygady strzelców, a jeszcze dalej 12 kompania pułku żytomierskiego, rozsypana w tyralierę, prowadzona osobiście przez gen. Michała Skobielewa 21 . Kompania posuwała się laskiem, położonym nieopodal drogi do wioski Carewica. Broniący się tu uzbrojeni miejscowi muzułmanie uciekli na widok żołnierzy rosyjskich. Wtedy rozpoczęło się frontalne natarcie na Swisztow prowadzone przez gen. Michała Pietruszewskiego 22 . „Upał mocno doskwierał idącym do ataku; szczćgólnie ciężko było maszerować tym, którzy oskrzydlali wzgórza swisztowskie po stromych i urwistych zboczach. Ludzie padali od zmęczenia i słonecznego żaru. Nielekko było też atakującym z frontu po terenie porosłym gęstą roślinnością i w ogniu przeciwnika, od którego padało wielu żołnierzy" 23 . Turcy, oskrzydlani przez 4 brygadę strzelców i pułk żytomierski, ostrzeliwani przez 5 kompanię pułku mińskiego i spychani od frontu, zmuszeni byli wycofać się w obawie przed odcięciem. O godz. 15, po czterogodzinnych zmaganiach, bitwa o wzgórza swisztowskie zakończyła się. Nieco wcześniej „2 brygada 14 dywizji wchodziła do miasta Swisztow, witana przez Bułgarów, którzy entuzjastycznie objawiali swą radość widząc oblanych potem, a innych i krwią, swoich wybawicieli, kładących początek ich oswobodzeniu. Bułgarzy tłoczyli się /wśród wojsk prze21 Gen. Michał Skobielew, przyszły bohater wojny, towarzyszył dywizji Dragomirowa jako ochotnik. Jego sprawozdanie z ataku na wzgórza swisztowskie w: Sbornik, t. XXIII, s. 63. W wojnie uczestniczył również ojciec Michała, generał gwardii Dymitr Skobielew. 22 W sierpniu przejmie po rannym Dragomirowie dowództwo 14 DP. 23 N a r ó c z n i c k i , op.cit., s. 262. Ranny został m.in. dowódca pułku podolskiego płk Michał Duchonin.

chodzących ulicami. Dzieci, starcy, dorośli, mężczyźni i kobiety — wszyscy weselili się. Zmieszawszy się z szeregami żołnierzy, wyrażali swój entuzjazm pocałunkami, ściskaniem rąk, strzałami na wiwat; wielu płakało ze szczęścia. Znienawidzony fez, który zobowiązani byli nosić, walał się po ziemi" 24 . Swisztow był pierwszym miastem bułgarskim wyzwolonym spod panowania osmańskiego. W czasie forsowania Rosjanie utracili około tysiąca żołnierzy — poległych, potopionych, rannych. Zatonęło 19 pontonów i tratwa z dwoma górskimi działami. Turcy mieli 640 zabitych i rannych. W nocy z 26 na 27 czerwca konwój pontonów przeznaczonych na most wypłynął z Aluty na Dunaj i pod ogniem dział z nikopolskiej twierdzy dotarł do Zimnicei. 28 czerwca przystąpiono do budowy mostów. Pierwszy był gotów już następnego dnia. Po dwudziestu czterech godzinach od rozpoczęcia przeprawy Rosjanie mieli na przyczółku 30 batalionów piechoty i 30 dział. Do 30 czerwca gen. Fiodor Radecki, dowódca VIII korpusu, przerzucił 9, 14 i 35 dywizję piechoty — łącznie 35 tys. żołnierzy, wspomaganych przez 78 dział. Była to znaczna siła. Błędem było natomiast powstrzymanie się od skierowania, przynajmniej w tych pierwszych dniach, jazdy na przyczółek. Wskutek tego brakowało formacji najlepiej przystosowanej do prowadzenia rekonesansów i patroli. Wiadomości o siłach, kierunkach przemarszu i zamiarach przeciwnika były przypadkowe i sporadyczne. Zresztą miało się to okazać stałą bolączką dowództw rosyjskich w okresie tej kampanii. Wyższy oficer wywiadu wspominał: „Informacje o drogach..., rzekach, przeprawach, siłach Turków, środkach krajów, do których wkraczaliśmy, były niedostateczne" 25 . W czasie przeprawy Rosjanie po raz pierwszy użyli telegrafu, który połączył sztab Dragomirowa z kwaterą główną cara. 28 czerwca Aleksander II przybył do Swisztowa i za24

Tamże. P. P a r e n s o w , Iz proszłago. Wospominanija oficera gienieralnago sztaba, cz. 1. Na wojnie, S.-Pietierburg 1901, s. 188—189. 25

trzymał się w domu bogatego kupca Mikołaja Dymitrowa Stanczewa. Miasto nadal radowało się przybyszami. Nastrój tych dni znalazł odzwierciedlenie we wspomnieniach Rosjan: „Mieszkańcy witali nasze wojska z nieopisanym entuzjazmem. Każdy na wyrywki starał się ściągnąć do siebie gościa... Kobiety rzucały pod nogi kwiaty, całowały dłonie i strzemiona jeźdźców" "6. Chorąży pułku wołyńskiego, Bułgar Stojanow, pisał do emigracyjnego działacza niepodległościowego Najdena Nikołajewa: „Nasz pułk pierwszy przebył Dunaj. Pozostałem przy życiu i stąpam po ziemi bułgarskiej. Jutro ruszamy do Tyrnowa... Mój przyjaciel kapitan Petrowicz (Bułgar) padł martwy... niech jego pamięć będzie wieczna. Pozostali Bułgarzy są wszyscy żywi i zdrowi" 27 . Zdarzały się też incydenty — wynikające z nieporozumień. O jednym z nich wspomina polski pisarz i podróżnik Jan Grzegorzewski: „Do kramu w małym miasteczku wpada wachmistrz od dragonów i pyta z pośpiechem: — Masz bułki? — Mam — odpowiada Bułgar, właściciel kramu. — Wiele? — Mam jedną. — Jedną tylko? To dawaj ją, ale prędzej. Bułgar wypatrzył szeroko oczy na wachmistrza. — Cóż patrzysz, nicponiu, jakbyś mnie zjeść chciał? Dawaj bułkę! — Mam dla siebie, nie dla was. — To ja ci zapłacę, ile tam się należy. — Nić się nie należy. Mam ją dla siebie, nie dla obcych. — Ech, kto by tam z wami bawił się długo w korowody. To rzekłszy obejrzał się po kramie... Bułgar podskoczył do drzwi i zatarasował sobą wejście... Wszczęła się bójka... Na krzyk i hałas... przyszedł patrol rosyjski. Przy bliższym przesłuchaniu okazało się, że wachmistrz domagał się bułki, " Wg W i n o g r a d o w a , op.cit., s. 144—145. : Oswobożdienije Bołgarii ot turieckogo iga, t. II, Moskwa 1964, s. 121 (dalej cyt.: Oswobożdienije... Dokumienty). List ten jest dowodem, że nie wszyscy Bułgarzy służący w armii rosyjskiej zostali odkomenderowani do bułgarskich formacji ochotniczych.

a bułką nazywają zarówno po bułgarsku, jak po serbsku — kobietę" 28 . Groźniejsza od zabawnych nieporozumień była postawa, nielicznych co prawda, kręgów społeczeństwa nastawionych turkofilsko. Niechętnie na wkroczenie Rosjan zareagowała część prawosławnej hierarchii duchownej. Podobne poglądy mieli niektórzy czorbadżi. „Gospodarze — Bułgarzy okazali się wyjątkowo niegościnni. Niczego od nich nie można było uzyskać, nawet wody nie dawali nam z ochotą" — pisał uczestnik wojny 29 . Nieufni byli również przedstawiciele rewolucyjnych kół inteligencji bułgarskiej. „Do rosyjskiej potęgi... żaden nasz patriota nie apelował. Po co nam Rosja, kiedy tam gnębią tak samo jak w Turcji? — mówili stale" 30 . Ale rewolucjoniści stanowili zaledwie cząstkę społeczeństwa bułgarskiego, a wszyscy pozostali oczekiwali interwencji „diado Iwana" i wiązali z nią duże nadzieje. „Czy takich ludzi jak ty, Draganie, także zna car rosyjski?" — pytał chłop bułgarski jednego z nawołujących do powstania emisariuszy 31 . *

Forsowanie Dunaju było jedną z najlepiej przeprowadzonych operacji wojsk rosyjskich w tej wojnie. Co prawda dowództwu armii dunajskiej można wytknąć zasadnicze błędy w organizowaniu transportu przez kresy południowo-zachodniej Rosji i terytorium Rumunii (nieprzygotowanie dostatecznej liczby jednostek inżynieryjno-saperskich, koniecznych na rozmokłych drogach, uszkodzonych mostach i skromnej sieci kolejowej), potem jednak sytuacja się poprawiła. Głównie jednak przyczyn zwycięstwa należy szukać w odwadze i twardości żołnierzy armii dunajskiej, którzy dzięki tym cechom oraz inicjatywie towarzyszących im "8 J. G r z e g o r z e w s k i , Spólczesna Bułgarya, Kraków 1883, s. 63. " J. U t i n , Pisma iz Botgarii w 1877 g., S.-Pietierburg 1879, s. 81. '*" Z. S t o j a n o w , Zapiski z powstań bułgarskich (1870—1876), Warszawa 1971, s. 107 (tłum. z bułg.). " Tamże, s. 269.

młodszych oficerów przezwyciężyli trudne chwile na przyczółku. Radość ze zwycięstwa i przyjazne nastawienie przeważającej części miejscowej ludności jeszcze bardziej podniosły morale żołnierzy rosyjskich. Abdul Kerim-pasza brał pod uwagę różne plany przeciwstawienia się Rosjanom w zależności od podjętych przez nich kroków ofensywnych, dlatego w działaniach tureckich tak dużo zależało od dostarczenia wiadomości przez wywiad. Ponieważ informacji tych zabrakło, głównodowodzący nie odgadł, gdzie Rosjanie będą się przeprawiać. W tej sytuacji bał się osłabić jakikolwiek odcinek obronnej Unii naddunajskiej. W efekcie siły stacjonujące w Wardimie i Swisztowie były zbyt słabe i nie dotrzymały pola nieprzyjacielowi. W wyniku zdobycia Swisztowa i Wardima oraz szybkiego rozszerzenia przyczółka pierwsza linia obronna Turków, biegnąca wzdłuż naturalnej przeszkody wodnej, pękła i nie było widoków na jej odtworzenie. „Czas", pismo odległe od jakichkolwiek sympatii dla imperium Romanowów i usilnie apelujące do Wiednia o powstrzymanie się od anektowania Bośni i Hercegowiny, gdyż takie działanie utrudniłoby sytuację Turcji, ze smutkiem konstatowało: „Armia rosyjska rozpoczęła przejście Dunaju. Zachowanie się armii tureckiej w tym wypadku pozwala wnosić, że całkowite przejście z Rumunii do Bułgarii mniej będzie dla Rosjan trudne i kosztowne, niż mniemać było można. Widzieliśmy to od początku wypadków, że zbywało Turcji na dowódcach i oficerach, ale rachowano jednogłośnie na dzielność, zapał i fanatyzm prostego żołnierza. Dotąd i te dodatnie czynniki nie sprawdziły się" 32 . 32

„Czas", nr 143, z 27VII877.

STANOWICIE RDZEŃ PRZYSZŁEJ ARMII

W początku lipca Rosjanie skoncentrowane na przyczółku swisztowskim siły podzielili na trzy zgrupowania:, — ruszczuckie, najsilniejsze, pod dowództwem w.ks. Aleksandra Aleksandrowicza (przyszły car Aleksander III), obejmowało jednostki X I I i X I I I korpusu, liczące około 75 tys. żołnierzy. Najważniejszym celem tego zgrupowania było blokowanie wojsk tureckich skoncentrowanych w czworoboku twierdz Ruszczuk, Szumią, Warna, Sylistria. Otrzymało ono zadanie osiągnięcia linii Jantry, a następnie rozwinięcia natarcia w kierunku Ruszczuka, oblężenia tej twierdzy i, w razie możliwości, zdobycia jej. Działania te miał wesprzeć atakujący z Dobrudży XIV korpus gen. Apoloniusza Zimmermanna: — zachodnie, dowodzone przez gen. Mikołaja Krudenera, składało się z piechoty IX korpusu, kaukaskiej brygady kozackiej i 34 dońskiego pułku kozackiego — łącznie 35 tys. żołnierzy. Towarzyszyła im silna artyleria — 108 dział, które miały zdruzgotać fortyfikacje Nikopola, położonego nad Dunajem około 40 km na zachód od miejsca przeprawy, bronionego przez 10 tys. Turków. Po zdobyciu tej miejscowości zgrupowanie winno nacierać w kierunku na Plewnę, po czym wykonać zwrot na południe i wyjść na górskie przełęcze w zachodniej części Starej Płaniny; — czołowe (oddział wysunięty), najsłabsze, dowodzone przez gen. Józefa Hurkę, obejmowało dwie brygady drago-

nów pod dowództwem książąt Mikołaja i Eugeniusza Leuchtenberskich, dońską brygadę kozacką płk. Grzegorza Czernozubowa, 4 brygadę strzelców gen. Adama Kwiecińskiego, sześć drużyn bułgarskich formacji ochotniczych dowodzonych przez gen. Mikołaja Stoletowa, parę sotni płastunów i podobne niewielkie oddziały. Łącznie było to zaledwie 5800 piechurów i 3700 kawalerzystów. Później zgrupowanie czołowe było parokrotnie wzmacniane, nigdy jednak nie przekroczyło liczby 15 tys. żołnierzy. Artylerię stanowiły 32 górskie działa. Tak skromnym siłom postawiono ważne z taktycznego punktu widzenia zadania. Miały, nacierając wzdłuż lewego brzegu Jantry, zająć Tyrnowo, Gabrowo i Sewlijewo. W razie pomyślnego wykonania tego zadania zgrupowanie winno sforsować przełęcze w środkowym Bałkanie, a następnie wyjść na południe od Starej Płaniny, dokonując ogólnego przełamania na kierunku adrianopolskim. Zwraca uwagę proporcjonalnie duża liczba konnicy w składzie zgrupowania. Jej zadaniem było dokonywanie dalekich zagonów na południe, w głąb terytoriów tureckich. Dowództwo rosyjskie liczyło, że samo pojawienie się jazdy wywoła bunty i powstania ludności bułgarskiej. 1 Na drodze zgrupowania czołowego stacjonowały słabe jednostki tureckie. Garnizon Tyrnowa liczył 4000—4500 żołnierzy. Dwukrotnie większe siły broniły przełęczy bałkańskich, były one jednak skoncentrowane na stosunkowo najdogodniejszej do przekroczenia Przełęczy Szypczeńskiej, gdzie dowództwo tureckie spodziewało się nieprzyjacielskiego natarcia. Podział armii dunajskiej na trzy zgrupowania, które rozwijać miały działania w trzech przeciwnych kierunkach, oznaczał rezygnację carskiego dowództwa z opracowanych przez Mikołaja Obruczewa planów śmiałego uderzenia silnej armii przez góry na południe, w stronę tureckiej stolicy. A przecież na kierunku stambulskim nie było, przynajmniej na razie, większych wojsk tureckich i takie uderzenie mogło doprowadzić do zwycięskiego dla Rosji zakończenia wojny 1

B i e l a j e w , op.cit., s. 127; Opisanije, t. II, s. 167.

już w efekcie letniej kampanii. Przeznaczone do natarcia na południe zgrupowanie czołowe było zbyt słabe, aby wykonać tak ambitne zadania o znaczeniu strategicznym; nikt zresztą tego nie wymagał. Plan dowództwa carskiego był co najmniej nie przemyślany. Z siedmiu korpusów armii dunajskiej dwóch jeszcze nie było na miejscu, a trzy zostały skierowane do działań przeciwko dobrze umocnionej armii tureckiej w czworoboku twierdz. Skoncentrowane tam zasadnicze siły obu wrogięh armii wdadzą się w długie, zaciekłe walki o charakterze pozycyjnym, które nie będą miały wpływu na przebieg wydarzeń na kierunkach o rozstrzygającym znaczeniu. Decydując się na działania ofensywne o tak asekuranckim charakterze, ograniczone właściwie do zamiaru wyzwolenia wyłącznie północnej Bułgarii, dowództwo rosyjskie brało pod uwagę doświadczenia z niedawnej wojny francusko-niemieckiej. W razie śmielszego natarcia zasadniczych sił na południe groziło przeciwuderzenie tureckie z czworoboku twierdz oraz od strony Nikopola i Plewny na przyczółek swisztowski, w jego zaś efekcie zamknięcie armii w.ks. Mikołaja Mikołajewicza w potrzasku. A już zupełnie spędzała carskim sztabowcom sen z oczu możliwość przerzucenia przez Osmana-paszę jego skoncentrowanej w rejonie Widynia armii na lewy, rumuński brzeg Dunaju. W następstwie takiego kroku Osman-pasza mógł przeciąć wszystkie połączenia armii dunajskiej z dalekim zapleczem, doprowadzić do okrążenia tej armii i do jej zagłady 2 . Zagrożenia, z jakimi liczyli się dowódcy rosyjscy, mogłyby rzeczywiście zaistnieć, gdyby wojska carskie miały do czynienia z bardziej zdecydowanym przeciwnikiem, dysponującym lepiej wykształconą, bardziej śmiałą i przewidującą kadrą oficerską oraz w większym stopniu zmodernizowaną i liczniejszą w rejonie działań armią. Tymczasem dowództwo tureckie na wieść o przeprawieniu się i pierwszych sukcesach Rosjan wpadło w popłoch, choć przecież wcześniej rozważało warianty wciągnięcia nieprzyjaciela 2

Winogradow,

op.cit.,

s. 145—146.

w głąb terytorium bułgarskiego i tu powstrzymania oraz pokonania go. Winnym zaistniałej sytuacji uznano głównodowodzącego Abdula Kerim-paszę, choć ten podjął pewne kroki, aby zapobiec narastającemu zagrożeniu. Problemem było to, że w pobliżu przyczółka swisztowskiego brakowało silniejszych zgrupowań tureckich. Dlatego Abdul Kerim-pasza nakazał armii Osmana-paszy przejść z Widynia do Plewny i ograniczyć w ten sposób możliwości ofensywne strony rosyjskiej w kierunku zachodnim; zdecydował się też ściągnąć armię Sulejmana-paszy (Suleyman-Hiisnu) z frontu czarnogórskiego i skierować ją drogą morską do Tracji, gdzie miała zamknąć kierunek południowy. Były to ostatnie decyzje Abdula Kerim-paszy w tej wojnie, gdyż rozgniewany rozwojem wydarzeń sułtan zdymisjonował go, a na jego miejsce wyznaczył Mehmeda Ali-paszę. Decyzja ta była o tyle nieszczęśliwa, że w praktyce oznaczała kres jednolitego dowodzenia po stronie tureckiej. Mehmed Ali-pasza główne zainteresowanie będzie okazywał armii zamkniętej w czworoboku twierdz. Dowódcy pozostałych armii walczących przeciwko Rosjanom, Osman-pasza i Sulejman-pasza, w warunkach sporadycznej łączności z głównodowodzącym będą działać samodzielnie. Car, Milutin i w.ks. Mikołaj Mikołajewicz nie wiedzieli o panikarskich nastrojach w dowództwie tureckim i przesadnie oceniali siły przeciwnika, jakie mogły zagrodzić drogę Rosjanom na początku lipca. Stracili dogodny moment do szybkiego rozstrzygnięcia wojny. *

Rozpoczęcie działań przez oddziały Hurki było ułatwione na skutek sukcesów odniesionych przez zgrupowanie ruszczuckie, które 5 lipca 'opanowało miejscowość Biała nad Jantrą, a następnego dnia kontrolowało już cały dolny bieg Jantry aż do ujścia Rosicy. Dzięki tym sukcesom zgrupowanie czołowe mogło rozpocząć działania znad Rosicy, w odległości zaledwie 15 km od Tyrnowa. Tu Hurko rozdzielił swoje szczupłe siły i wysłał przodem kawalerię w nadziei zaskoczenia przeciwnika.

7 lipca 500-osobowy oddział Czerkiesów zaatakował patrol rosyjskiej jazdy, ale po nadciągnięciu Kozaków i dragonów rzucił się do ucieczki. Na karkach uciekających rosyjska konnica dopadła do Tyrnowa i próbowała od razu zdobyć miasto, ale została zatrzymana bezładnym ogniem załogi. Wkrótce przybył Hurko z 16 baterią konną. Widząc popłoch wśród Turków polecił artylerzystom zająć pozycje na Wyżynie Belakowskiej, skąd mogli razić okopany na wschodnim brzegu Jantry czterotysięczny garnizon miasta. Jednocześnie dowodzący jazdą ks. Mikołaj Leuchtenberski nakazał dragonom, po spieszeniu się, ruszyć do ataku nie czekając na piechotę. Kozacy podjęli próbę obejścia pozycji wroga. Garnizon turecki pomimo słabości atakujących nie przeciwstawił im się i rozpoczął odwrót, który na wieść o obejściu jego pozycji przez sotnię kozacką zamienił się w panikę. Porażka mogła się w tych warunkach zakończyć dla Turków katastrofą, gdyby miał kto podjąć pościg. Ponieważ jednak dragoni przed szturmem zostali spieszeni, a sami Kozacy byli zbyt nieliczni, garnizon turecki uszedł na wschód. Straty wojsk rosyjskich okazały się minimalne. Ich sukces był ułatwiony dzięki zaskoczeniu i słabości ducha okazanej przez przeciwnika. W ręce rosyjskie dostały się pełne magazyny, a także nie uszkodzone mosty na Jantrze. Należy podkreślić znaczenie informacji uzyskanych od Bułgarów, choć przesadnie ocenili oni liczebność wojsk tureckich w mieście 3 . Następnego dnia o świcie do Tyrnowa nadciągnęła piechota rosyjska i bułgarska. Podpułkownik 15 batalionu strzelców Sawicz tak opisał powitanie zgotowane wyzwolicielom przez ludność: „Masy mieszkańców — Bułgarów, Greków i innych narodowości — witały nas, pod miastem, z bukietami i wiankami... Oficerowie i żołnierze byli nie tylko obsypywani kwiatami, ale na znak wdzięczności Bułgarzy ofiarowywali wyszywane złotem chusteczki, wynosili 3 A. U ł u n i a n , Bołgarskij naród i russko-turieckaja wojna 1877—1878 gg., Moskwa 1971, s. 58.

swoje najlepsze wina, nie wiedzieli, jak jeszcze wyrazić swoją wdzięczność i sympatię? Okrzyki »brawo« i dźwięki narodowych pieśni bułgarskich towarzyszyły nam w całym mieście. Na rynku witało nas bułgarskie duchowieństwo w szatach liturgicznych. Wszędzie, gdzie się obejrzeć, widać triumf i powszechne święto, tylko nie uprzątnięte zwłoki Turków przypominały, że triumf ten nie obył się bez przelewu krwi" 4 . Z chwilą oswobodzenia Tyrnowa środkowa część terytoriów bułgarskich na północ od Starej Płaniny była wolna od regularnych wojsk tureckich. Gdzieniegdzie tylko włóczyły się łupieżcze szajki baszybuzuków, o których donosiła Hurce ściągająca do Tyrnowa ludność. Bułgarzy informowali też o Turkach strzegących przełęczy staropłanińskich. Hurko, wobec nadspodziewanie korzystnego obrotu wydarzeń, oczekiwał przez kilka dni w Tyrnowie na bardziej śmiałe dyspozycje przełożonych. Trudno go za to winić, choć w zaistniałej sytuacji tylko samodzielne, szybkie i zdecydowane działania nawet stosunkowo niewielkich jednostek mogły przynieść rozstrzygające skutki. Początkowe sukcesy wywołały euforię wśród sztabowców armii dunajskiej, których notabene cechowała w ciągu całej wojny znaczna chwiejność nastrojów w zależności od wyników walk. Pod wrażeniem dobrych wiadomości w.ks. Mikołaj Mikołajewicz meldował 9 lipca carowi: „Nieoczekiwane, śmiałe wzięcie Tyrnowa daje mi możliwość przyjęcia bardziej zdecydowanego planu działań, niż się wcześniej spodziewałem. Chcę teraz całkiem zrezygnować z blokady Ruszczuka..., a z VIII korpusem ruszę w ślad za Hurką na Tyrnowo i dalej na Bałkany" 5 . Plan przerzucenia większych sił przez góry Aleksander II i Milutin uznali jednak za zbyt ryzykowny. Nie chcieli oni pogodzić się z uszczuplaniem prawego ani lewego skrzydła armii dunajskiej, a bez tego zdecydowana ofensywa na południe byłaby możliwa tylko w wypadku nadejścia znaczniejszych posiłków z Rosji. W tej sytuacji cele zgrupowania czołowego zostały ogra4 5

N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 264. Wg W i n o g r a d o w a , op.cit., s. 146.

niczone do opanowania przełęczy staropłanińskich. Dalej na południe Hurko mógł wysyłać jedynie zagony kawaleryjskie z zadaniem rozpoznania dróg na Sliwen, Kazanłyk i Starą Zagorę. Teraz drogę Rosjanom zagrodził łańcuch Starej Płaniny, który przecinały cztery przełęcze. Najdogodniejsza do przejścia wydawała się Przełęcz Szypczeńska, ale była broniona przez silny oddział turecki. Wysłannik mieszkańców Gabrowa, niejaki Manołow, poinformował szefa wywiadu zgrupowania czołowego, ks. Aleksandra Ceretielewa , że na przełęczy znajduje się pięć batalionów tureckich. Przełęcz Triawneńska znajdowała się w pobliżu Szypczeńskiej i również mogła być blokowana przez Turków z Kazanłyka. Wreszcie w pobliżu Przełęczy Twyrdickiej, najdalej na wschód wysuniętej z wymienionych, znajdowało się miasto Sliwen, a w nim silny garnizon turecki. Pozostawała jeszcze jedna niewielka przełęcz, o której istnieniu Hurko dowiedział się od miejscowej ludności. Znajdowała się między przełęczami Triawneńską a Twyrdicką, w pobliżu wsi Hainkóy, znanej również pod nazwami Hainboaz lub Hain-Bobaz, której nazwą była też zresztą określana. Przełęcz nie była broniona przez Turków, których dowództwo albo nie wiedziało o niej, albo uważało, że niemożliwe jest sforsowanie jej przez regularne wojsko. Ceretielew został o niej powiadomiony przez niejakiego Hadżi-Stojana, który twierdził, jakoby dwa lata wcześniej przebył tę przełęcz, i to nie piechotą, lecz zaprzężoną w woły arbą, ale uważał, że teraz przełęcz nie nadaje się do przejścia. Dowództwo zgrupowania uczepiło się jednak myśli, że ma przed sobą „wąwóz..., który lubo nie podobny dla przeprowadzenia znacznych sił wojskowych, a mianowicie pociągów (tj. taborów — przyp. B.B.), parków oblężniczych itp., daje się przebyć wozami, więc z polową artylerią" 7 . 10 lipca ruszyły patrole dowodzone przez ks. Ceretielewa, a za nimi awangarda pod wodzą gen. Ottona Raucha złożona z osłanianych przez Kozaków saperów, których zadaniem było jakie takie wyremontowanie drogi. 6 7

Przed wojną był sekretarzem poselstwa rosyjskiego w Stambule. „Przegląd Tygodniowy", nr 30, z 17(29) VII 1877.

Bułgarscy przewodnicy wprowadzili wojsko w wąwóz, którym płynął górski potok. Droga biegnąca wzdłuż potoku co chwila urywała się, przechodziła w ścieżkę bądź zupełnie ginęła, a wtedy trzeba było iść korytem potoku. Wąwóz miał długość około 20 km i kończył się nieopodal wioski Hainkoy. Rosjanie nie doszli do końca wąwozu, gdyż zwiadowcy Ceretielewa wykryli kwaterujący przypadkowo w wiosce batalion turecki. Rauch zatrzymał więc swych ludzi o 10 km od wioski. Uznał, że droga nadaje się do przejścia, jedynie tabory trzeba będzie pozostawić po północnej stronie gór, zabrawszy z nich tylko to, co uniosą na swych grzbietach muły i osły. Działa na niektórych odcinkach mieli przeciągnąć piechurzy i artylerzyści. Rauch rozkazał saperom natychmiast zabrać się do roboty pod osłoną kozackiej jazdy. Przez dwa dni trwała wytężona praca, lecz południowy, najbardziej uciążliwy odcinek przełęczy, pozostał nietknięty z uwagi na konieczność zachowania ostrożności przed wspomnianym batalionem z Hainkoy. Rosyjskim saperom dzień i noc pomagali mieszkańcy okolicznych górskich wiosek, którzy dostarczali też żywności, służyli jako przewodnicy, przynosili informacje o przeciwniku. Ale choć krążyli swobodnie po okolicy, nie znalazł się wśród nich żaden, który dc liósłby Turkom o trwającej w górach robocie. Amerykański dziennikarz January Mac Gahan tak opisywał tę paradoksalną dla niego cechę toczącej się kampanii: „W wojnie tej zwyczajowe położenie armii inwazyjnej i miejscowego wojska zostało postawione w zupełnie odwrotnym stosunku. Rosjanie są tu w kraju przyjaciół, którzy witają ich otwartymi ramionami, dostarczają im wiarygodnych informacji, wskazują dokładnie, gdzie się Turcy znajdują i w jakiej liczbie, dokąd idą i skąd przychodzą; podczas gdy Turcy na swoim przecież terytorium znajdują się w położeniu Prusaków we Francji, zmuszeni prowadzić walkę przy wszystkich niewygodach, jakie są udziałem armii znajdującej się w nieprzyjacielskim kraju" 8 . 8 N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 265. J. Mac Gahan był jednym z najzdolniejszych korespondentów wojennyclj owych czasów. Wsławił się nie lada wyczynem w 1873 r., kiedy bez zezwolenia przedostał się przez pustynię

Ks. Ceretielew nie poprzestał na dokładnym rozpoznaniu odnalezionej drogi. W towarzystwie zwiadowców parokrotnie dotarł do południowego wylotu wąwozu, a wreszcie przebrał się w strój miejscowego wieśniaka i razem z poetą bułgarskim, a zarazem działaczem ruchu narodowego Petko Sławejkowem oraz jeszcze jednym nie znanym z nazwiska Bułgarem zakradł się do obozu tureckiego w Hainkoy, gdzie rzekomo miał nawet rozmawiać z oficerami i żołnierzami. „Był pierwszym z całej armii rosyjskiej, który przeszedł Bałkan" 9 . 13 lipca od rana, choć trwały jeszcze prace na przełęczy, kolejne jednostki zgrupowania czołowego zagłębiały się w wąwóz. Turków nie napotkano, ani jeden baszybuzuk nie przeszkadzał w przemarszu. Opór jednak stawiła przyroda. „Podejścia oraz zejścia były bardzo strome i tak wąskie, że trzeba było działa podnosić i opuszczać rękoma. Droga niespodziewanie skręcała, więc kierowanie ruchem dział było bardzo trudne. Do jakiego stopnia ciężka i niebezpieczna była dla artylerzystów ta droga, można wnosić z faktu, że nawet działa górskie — te miniaturowe armaty, zaprzęgnięte w parę koni — i one często ześlizgiwały się z drogi i spadały w przepaść" 10 . Wspólnie z Rosjanami podążali ich bułgarscy sojusznicy z drużyn ochotniczych. Z chwilą, gdy dowiedzieli sift że znajdą się w składzie zgrupowania czołowego, ogarnęła ich euforia. Jeden z oddelegowanych do drużynników oficerów rosyjskich relacjonował: „Radość, jaka ogarnęła ochotników do wojsk rosyjskich zdobywających Chiwę. W 1876 r. jego reportaże z ogarniętych powstaniem rejonów Bułgarii, pełne drastycznych opisów okrucieństw, wywarły przejmujący wpływ na brytyjską opinię publiczną. W okresie wojny 1877—1878 oprócz reportaży dla macierzystego pisma „Daily News" wysyłał też korespondencje dla prasy rosyjskiej, np. gazety „Gołos", z której pochodzi zamieszczony urywek. Mac Gahan nie doczekał końca wojny — w czasie pobytu w Stambule padł ofiarą grasującej tam zarazy. Aleksander II, dowiedziawszy się o jego śmierci, miał powiedzieć: „Gdyby ten Mac Gahan nie zmarł, zostałby władcą Bułgarii, która go ubóstwiała jako tego, co spowodował jej wyzwolenie", wg W a ń k o w i cza, op.cit., s. 213; por. M. I w a n o w , Mac Gahan — kronikarz wojny wyzwoleńczej, w: Wojna wyzwoleńcza 1877—1878, Warszawa 1978, s. 51—54. 9 N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 266. 10 Opisanije, t. II, s. 197—198; R o s t u n o w , op.cit., s. 107.

z powodu rozpoczęcia pochodu, nie miała końca. Śpiewali, obejmowali się, krzyczeli »Ura!«" 11 . i Droga przez przełęcz wiodła u podnóża Buzłudży, miejsca owianego legendą walk czetników, którzy chronili się na stokach tej góry przed ekspedycjami karnymi osmańskich ciemiężycieli. Wśród drużynników znajdowali się weterani tych bojów, m.in. sławny wojewoda Panajot Chitow. Opowiadali teraz żądnej przygód młodzieży o swych minionych przewagach 12 . 13 lipca około godz. 17 zgrupowanie czołowe osiągnęło najwyższy punkt przełęczy (700 metrów n.p.m.), gdzie zatrzymano się na odpoczynek. Następnego dnia o świcie żołnierze zgrupowania wyszli z wąwozu i uderzyli na zaskoczony całkowicie oddział nieprzyjaciół stacjonujący we wsi. Ci z Turków, którzy nie zdążyli uciec, zginęli bądź dostali się do niewoli. Rosjanie mieli jednego zabitego. Zgrupowanie czołowe na przekór wszelkim trudnościom sforsowało przełęcz. Gen. Hurko w raporcie dla sztabu armii dunajskiej tak podsumował to wydarzenie: „Tylko żołnierz rosyjski mógł przejść w ciągu trzech dni i przeciągnąć działa po tak wyjątkowo uciążliwej drodze. Gwoli sprawiedliwości należy dodać, że bułgarskie pospolite ruszenie nie odstawało od pozostałych wojsk w pokonywaniu trudności" 13 . Jeden z uczestników operacji dodawał: „Należy z naciskiem oznajmić, że przełęcz w Hainkoy, o której nic nie wiedzieli Turcy, znana była jedynie niektórym tutejszym mieszkańcom, dzięki którym mogliśmy przedostać się za Bałkan" 14 .

Pojawienie się wojsk rosyjskich w Tracji, na południe od Starej Płaniny, wzmogło panikarskie nastroje w dowództwie tureckim. W depeszach wymienianych między Minister" Wg W i n o g r a d ó w a, op.cit., s. 147. 12 A. Z a w i 1 s k i, O wolność Bułgarii, Warszawa 1979, s. 246. 13 Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 193. 14 U ł u n i a n, op.cit., s. 60.

W.ks. Mikołaj Mikołajewięz

Gen. Michał Dragomirow Obraz liii Repina z 1889 r.

Minister wojny Dymitr Milutin

Atak kutrów minowych na monitor turecki

Gen. Michał Skobielew

Osman-pasza

Atak Kozaków

Patrol kozacki

Bułgar i żołnierz rosyjski Rysunek Józefa Kazimierza Budkiewicza z 1877 r.

Bułgarski wartownik przy sztandarze

Sulejman-pasza

Żołnierze tureccy pod Plewną

Gen. Mikołaj Stoletow Obraz Piotra Borellea

Przeprawa zgrupowania gen. Józefa Hurki przez Starą Płaninę

Odsiecz rosyjska w drodze na Szypkę Obraz -W drodze" Pawła Kowalewskiego

stwem Wojny w Stambule a dowódcami poszczególnych grup wojsk pojawiały się takie m.in. stwierdzenia: „Wskutek rozprzestrzeniania się nieprzyjaciela państwo znalazło się na granicy życia i śmierci", „Utrata Adrianopola sprowadzi imperium tureckie do pozycji chanatu bucharskiego", „Dalsze istnienie państwa zawisło na włosku" 15. A przecież rajd zgrupowania czołowego nie musiał spowodować i nie spowodował wcale katastrofy osmańskiej monarchii. Hurko nie zrealizował jeszcze postawionego przed nim zadania uzyskania kontroli nad wszystkimi przełęczami bałkańskimi, a zwłaszcza nad ufortyfikowaną Przełęczą Szypczeńską. Stacjonujące w Tracji wojska tureckie nie były słabsze od zgrupowania czołowego; cóż z tego jednak, skoro znaczną ich część stanowił garnizon Szypki, uwięziony właściwie na tej newralgicznej pozycji, której opuszczenie w celu zmierzenia się z oddziałami Hurki umożliwiłoby Rosjanom zajęcie bez walki przełęczy od północy. Po wyjściu w dolinę Tundży Hurko postanowił obejść Przełęcz Szypczeńską od południa, od strony Kazanłyka. W celu zmylenia przeciwnika wysłał jazdę w przeciwnym kierunku, na Nową Zagorę. W miejscowości Orizari Kozacy i dragoni rozbili trzy bataliony tureckie i konny oddział Czerkiesów, a po wykonaniu zadania powrócili do Hainkóy. 16 lipca rano siły główne zgrupowania czołowego skierowały się na Kazanłyk. Garnizon Kazanłyka, liczący 1350 żołnierzy, opuścił miasto i 17 lipca w odległości 7 km od niego stoczył czterogodzinną bitwę ze zgrupowaniem czołowym, w której uległ całkowitej zagładzie. W zdobytym mieście Rosjanie zagarnęli nienaruszone magazyny, co miało dla nich, walczących w warunkach uniemożliwiających stałe zaopatrywanie, niebagatelne znaczenie. Wieczorem 17 lipca zgrupowanie czołowe dotarło od południa do Przełęczy Szypczeńskiej. Obroną przełęczy dowodził Halusi-pasza. Miał do dyspozycji załogę w sile 7400 ludzi oraz 9 dział. Pozycja 15 Tamże. Chanat (właść. emirat) Buchary w Azji Środkowej zmuszony został do uznania rosyjskiego zwierzchnictwa w 1868 r.

była zwrócona frontem ku północy, gdyż stamtąd, od strony Gabrowa, spodziewano się natarcia. Okopy strzeleckie znajdowały się na stokach Średniego Beklemu, Ściany Kadyjskiej i Uzunkusza. Na górze Szypka usytuowano baterię z trzema działami, na górze Św. Mikołaja (Sweti Nikoła) dwie baterie po trzy działa każda. Na pomoc Hurce w.ks. Mikołaj Mikołajewicz wysłał 36 pułk orłowski z 9 dywizji piechoty gen. Mikołaja Światopełk~ Mirskiego oraz 30 doński pułk kozacki wspomagane przez jedną baterię. Z jednostek tych po skoncentrowaniu w Gabrowie utworzono kombinowane zgrupowanie gabrowskie pod dowództwem gen. Waleriana Derożyńskiego. Głównodowodzący rozkazał mu atakować pozycję szypczeńską 17 lipca od północy, gdyż tego właśnie dnia spodziewał się analogicznej akcji zgrupowania czołowego od południa. Po wyjściu z Gabrowa do zgrupowania przyłączyło się około stu uzbrojonych Bułgarów, którzy w obawie przed baszybuzukami zbiegli do miasta z górskich wiosek, a teraz chcieli wrócić do siebie. Służyli Derożyńskiemu jako przewodnicy. 16 lipca zgrupowanie gabrowskie znalazło się już naprzęciw pozycji tureckich. W nocy dwie kompanie pułku orłowskiego i dwie sotnie kozackie przeprowadziły atak na górę Mały Bedek, znajdującą się na wschód od przełęczy. Obrońcy, mimo że było ich więcej niż tysiąc i przeważali liczebnie nad atakującymi, nie wytrzymali impetu uderzenia; po krótkim oporze uciekli. Celem tej operacji było odwrócenie uwagi Halusiego-paszy od przechodzącej przełęczą drogi Gabrowo—Kazanłyk, którą posuwało się zgrupowanie i którą musiało pójść główne uderzenie. Poza tym Derożyński biegnącą stokiem Małego Bedeka górską ścieżką, o której mówili mu górale, chciał nawiązać łączność z Hurką w celu ustalenia terminu jednoczesnego ataku. Jednak zwierzchnik Derożyńskiego, gen. Światopełk-Mirski, polecił mu trzymać się terminu ustalonego przez głównodowodzącego i atakować 17 lipca, nie czekając na kontakt z Hurką. Zgrupowanie gabrowskie atakowało w trzech kołu-

mnach — jedna wprost drogą, dwie pozostałe usiłowały obejść przeciwnika. Wszystkie trzy zostały powstrzymane i musiały cofnąć się z ciężkimi stratami (około 200 zabitych i rannych). Rannych zabrali natychmiast mieszkańcy Gabrowa do urządzonego przez nich prowizorycznego szpitala. W momencie, gdy po północnej stronie przełęczy dogasała bitwa, forpoczty zgrupowania czołowego dochodziły do niej od południa. Słysząc odgłosy walk Hurko kazał oddać kilka salw dla okazania, że jest już na miejscu, ale nie mógł zmęczonej piechoty skierować do walki. Natarcie zgrupowania czołowego rozpoczęło się 18 lipca o świcie, również bez łączności z Derożyńskim. Dwie sotnie płastunów miały ściągnąć na siebie uwagę Turków posuwając się drogą, a w tym czasie 13 i 15 batalion strzelców winny obejść pozycje nieprzyjaciela i zaatakować go z gór. Zadanie strzelców było bardzo trudne ze względu na niedostępny teren. Upał osłabiał brnących zboczami żołnierzy, coraz silniej dawał się we znaki brak wody. Mimo to strzelcy, prowadzeni przez bułgarskich zwiadowców, zdołali niepostrzeżenie obejść pozycje ścierającego się z Kozakami przeciwnika i około godz. 11 wyszli na drogę niemal w samym sercu tureckiej pozycji, między górami Sweti Nikoła i Szypka. Znajdowały się tu świeżo wzniesione fortyfikacje nieprzyjaciela. Zaskoczeni Turcy wywiesili białą chorągiew. Kiedy osiągnięto porozumienie o kapitulacji, Rosjanie wyszli z ukrycia, zostali jednak powitani gwałtownym ogniem. Okazało się, że Turcy podjęli pertraktacje tylko po to, aby zyskać na czasie, rozpoznać siły przeciwnika i doczekać się przybycia posiłków. Mimo ostrzału żołnierze rosyjscy zdobyli fortyfikacje, ale wtedy znaleźli się pod ogniem dział usytuowanych na górze Sweti Nikoła, której zbocza zaroiły się od gotowej do kontrataku tureckiej piechoty. Szeregi dwóch rosyjskich batalionów topniały z minuty na minutę, a Hurko nie przysyłał posiłków. Strzelcom kończyła się amunicja. Wreszcie dowodzący nimi płk Klimantowicz dał rozkaz odwrotu. Po chwili sam poległ. Na placu boju pozostało 150 zabitych żołnierzy rosyjskich.

Pomimo sukcesu Halusi-pasza postanowił opuścić pozycję. Wiedział, że jego wojska znalazły się w potrzasku. Od północy blokował je Derożyński, od południa Hurko. Dowódca turecki był przekonany, że w końcu obaj generałowie porozumieją się, a wtedy los załogi Szypki zostanie przesądzony. Pozostawała jedna tylko droga odwrotu — ścieżkami górskimi na zachód. Okazji tej Halusi-pasza nie chciał zaprzepaścić i, pozorując jeszcze raz chęć podpisania kapitulacji, opuścił w nocy z 18 na 19 lipca przełęcz, pozostawiając obóz z taborami, wszystkie działa i rannych. 23 lipca jego śmiertelnie znużone oddziały zeszły z gór w rejonie Karłowa. 19 lipca Rosjanie zajęli Szypkę. W ich ręce wpadła kluczowa przełęcz Starej Płaniny. Cel postawiony zgrupowaniu czołowemu został zrealizowany. Sukces mógłby okazać się pełniejszy, gdyby generałowie rosyjscy nawiązali łączność i uniemożliwili Halusiemu-paszy opuszczenie przełęczy. Spośród dowódców carskich jedynie Derożyński okazał się tym, który poszukiwał zwycięstwa drogą zręcznych manewrów, a nie tylko krwią żołnierzy. Natomiast Swiatopełk-Mirski, nieudolny i uparty, ponosi winę za załamanie się natarcia zgrupowania gabrowskiego 16. * Z Kazanłyka Hurko jeszcze raz wystosował pismo do głównodowodzącego, w którym proponował podjęcie śmielszych działań. Uważał, że w razie wzmocnienia jego sił będzie mógł pozostawić na przełęczach drużyny bułgarskie z ośmioma górskimi działami, a sam z resztą zgrupowania ruszy na Adrianopol. Odpowiedź otrzymał już 22 lipca. Kwatera główna, gdzie wiedziano o przybyciu armii Sulej mana-paszy do Tracji, odrzucała od tej chwili wszelką myśl o bardziej zdecydowanych działaniach. Hurce zakazano wychylać nosa poza dolinę Tundży, jedynie zagony kawaleryjskie mogły zapu16 B i e 1 a j e w, op.cit., s. 1'37—139; s. 88—90; Opisanije, t. U, s. 212—239.

Fortunatow,

op.cit.,

szczać się dalej. W dodatku nieudany szturm Plewny (20 lipca) uniemożliwiał przerzucenie za Bałkan większych sił. Hurko otrzymał mimo to wzmocnienie — w postaci 1 brygady gen. Borejszy z 9 dywizji piechoty — wraz z zadaniem zatrzymania Sulejmana-paszy. W tych dniach przedstawiciele miasta Starej Zagory z Petko Sławejkowem na czele zwrócili się do Hurki z petycją „w imieniu całej chrześcijańskiej ludności miasta". Pisali: „Ekscelencjo! Zaklinamy..., przyślijcie nam nieodzowną pomoc w celu obrony naszego miasta. Mamy już dokładne dane i wiarygodne oznaki, że jeśli nie przybędziecie w najbliższym czasie, miasto nasze padnie pastwą rozwścieczonych wydarzeniami w Kazanłyku muzułmanów, naszych sąsiadów" 1?. Hurko zdecydował się spełnić prośbę. Wprawdzie Stara Zagora była odległa od Kazanłyka tylko o 30 km, ale leżała już poza doliną Tundży i zgodnie z wolą wielkiego księcia do zajęcia miasta nie można było angażować piechoty. Wysłano więc dragonów wzmocnionych przez sotnię kozacką. Dopiero w ślad za jazdą ruszyły drużyny bułgarskiego pospolitego ruszenia. Turcy nie stawiali oporu. 23 lipca konnica zajęła Starą Zagorę bez jednego wystrzału, wśród nieopisanego entuzjazmu ludności. Dowódca 9 kazańskiego pułku dragonów płk Korewo tak opisywał te chwile: „...na spotkanie pułku wyjechali licznie przedstawiciele miasta i radośnie witali wojska rosyjskie. Około godz. 13 pułk, mając przed sobą z każdą minutą Wzrastającą grupę jeźdźców spośród mieszkańców, zatrzymał się u wejścia do miasta. Po obu stronach drogi falowała wielotysięczna i pstrokata ciżba ludzka, która na widok wojska powitała go z uniesieniem nie milknącymi oklaskami i okrzykami »Ura!« i »Niech żyje Aleksander II!«. Trudno opisać entuzjazm narodu. Na moment okrzyki cichły i z powrotem z nową siłą i zapałem grzmiały w tłumie. Każdy chciał uścisnąć dłoń brata-Rosjanina lub obsypać go kwiatami... W tym momencie z miasta wyszła duchowna procesja z chorągwiami 17

N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 268.

i obrazami, idąca na spotkanie pułku, a na czele procesji przedstawiciele miasta... Następnie pułk wkroczył do miasta... W jego centrum, koło wejścia do soboru, wszelkimi kolorami mienifa się brama powitalna z portretem cesarza, ozdobionym świeżymi kwiatami" 18. Entuzjazm ludności doszedł do zenitu, gdy do miasta wkroczyli bułgarscy drużynnicy. Razem ze zgrupowaniem czołowym przybył do południowej Bułgarii dawny wojewoda czetnicki Panajot Chitow. Oddał on Rosjanom znaczne i wszechstronne usługi w okresie, gdy przyszło im działać w dużej odległości od własnych tyłów. Dowodził teraz niewielką grupą zwiadowców i do jego głównych obowiązków należało zbieranie danych o ruchach wojsk tureckich i przesyłanie ich bezpośrednio na ręce szefa wywiadu armii dunajskiej płk. Mikołaja Artamonowa. Z uwagi jednak na ogromny autorytet wśród miejscowych mógł na przykład udzielić pomocy w poprawianiu dróg. Już w czasie forsowania przełęczy Hainkoy pisał do Artamonowa: „Remont drogi przeciąga się. Ludzi nie ma po wsiach. Ilu ich jest, idą w pole zbierać plony. Nie mogę zmuszać ich siłą, bo wielu przecież dobrowolnie poszło z naszymi wojskami. Jak by to nie wyglądało, wywożę kobiety do robót drogowych" 19. Chitow organizował też noclegi dla wojska we wsiach bułgarskich, dostarczał furaż i żywność, wśród miejscowych odnajdywał ludzi dobrze znających teren, formował wreszcie czety, które zajęły się obroną wiosek przed baszybuzukami badź prowadziły wojnę szarpaną na tyłach wroga. Bez takich jak Panajot Chitow i jemu podobni sytuacja nielicznego zgrupowania walczącego w oderwaniu od sił głównych byłaby o wiele trudniejsza. 24 lipca dwa pułki dragonów, kazański i astrachański, wpadły na przystanki kolejowe Kecerli i Kayacik na transbałkańskiej magistrali kolejowej. Pojawienie się rosyjskiej jazdy tak daleko na południu, o 50 km od wyzwolonej poprzedniego dnia Starej Zagory, wzbudziło popłoch wśród 18

Tamże, s. 269—270. " U ł u n i a n, op.cit., s. 60.

miejscowych muzułmanów 20. Dragoni poprzecinali linie telegraficzne, spalili urządzenia stacyjne, starali się zniszczyć tory. Wkrótce opuścili obie miejscowości, gdyż zewsząd nadciągały kolumny przeciwnika. Od dragonów właśnie Hurko otrzymał pierwsze konkretne informacje o przybyciu do Tracji armii Sulejmana-paszy. *

Pod koniec lipca wojska Sulejmana-paszy były gotowe do działań. Miały za sobą uciążliwą drogę — najpierw statkami wokół wybrzeży Grecji z frontu czarnogórskiego aż do portu Dedeagacz nad Morzem Egejskim, a stamtąd koleją na Nizinę Tracką. Ten drugi etap podróży trwał nieoczekiwanie długo, co było spowodowane niedostatkiem wagonów i nieumiejętnością wykorzystania tego nowego środka lokomocji przez tureckie sztaby. W każdym razie 28 lipca większość armii Sulejmana-paszy była już skoncentrowana w rejonie stacji Karabunar na transbałkańskiej magistrali kolejowej. Według przekazu tureckiego „Sulejman-pasza po przybyciu do Tracji kierował się dwiema zasadami: po pierwsze — wygnać nieprzyjaciela, który rozprzestrzenił swe siły u podnóża Bałkanu; po drugie, przegnawszy go za Bałkan, skierować się wprost na Tyrnowo i nawiązać łączność z Osmanem-paszą i Mehmedem Ali-paszą. Następnie wojska winny osiągnąć zadowalający wynik — albo uderzyć na nieprzyjaciela z trzech stron, albo związać go na trzech kierunkach" '. Na razie Sulejman-pasza musiał zdobywać Starą Zagorę, zamykającą mu szlak na północ Bułgarii. 20 O perspektywicznych skutkach ucieczki Turków wspomina Jan Grzegorzewski: „ Wszyscy wszakże uciekać nie mogli, nie zdołali lub nie chcieli. Wiele pozostało — zwłaszcza kobiet z dziećmi. Dziewczątka podrastały, a matki... bez mężów, ojców, braci..., nie mogły sobie dać rady i bądź ginęły z rodziną w nędzy, bądź sprzedawały własne córki... W kilka lat po wojnie można było kupić dziewczynę turecką na żonę lub niewolnicę za 5 lir tureckich, a więc nie drożej od krowy, a co urodziwsze po 10 i 15 lir", J. G r z e g o r z e w s k i , Za Dunajem. Bułgarya, Serbia, Czarnogóra, Lwów 1904. 21 Wg Oswobożdienije... Sbornik, s. 57.

W Karabunar Sulejman-pasza miał 41 batalionów piechoty, 2 szwadrony jazdy, 4 baterie. Żołnierze byli doświadczeni, wyszkoleni przez angielskich i pruskich instruktorów, a zaprawieni w bojach na froncie czarnogórskim. Siły te liczyły 20 tys. ludzi, a koleją napływały wciąż nowe oddziały. Należy też doliczyć nieregularne formacje baszybuzuków i Czerkiesów, zdając sobie, oczywiście, sprawę z ich ograniczonej, zwłaszcza w starciu z nowoczesną armią, wartości bojowej. Na południe od łańcucha Starej Płaniny oprócz armii Sulejmana-paszy stacjonowały też inne zgrupowania tureckie. Były to siły Raufa-paszy w rejonie Nowej Zagory (15 batalionów, szwadron, nieokreślona liczba Czerkiesów i baszybuzuków, 4 baterie) oraz Halusiego-paszy w rejonie Czirpanu (8 batalionów, bateria, pewna liczba nieregularnej konnicy) 2 . Były to jednostki o niższej wartości bojowej niż oddziały Sulej mana, a na dodatek zdemoralizowane porażkami, jakich doznały w walkach ze zgrupowaniem czołowym Hurki. Obecnie wszystkie te siły podporządkowane zostały Sulejmanowi-paszy. Na Nizinie Trackiej i w dolinie Tundży wytworzyła się w ostatnich dniach lipca paradoksalna sytuacja militarna, będąca wynikiem słabej pracy organów rozpoznawczych obu wrogich armii. Zarówno Hurko, jak i Sulejman-pasza, poruszali się właściwie po omacku, niewiele wiedząc o sile i manewrach przeciwnika. Gen. Hurko, zaniepokojony wiadomościami o nadchodzących magistralą transbałkańską eszelonach Sulejmana, zamierzał pobić poszczególne zgrupowania tureckie, zanim się połączą. Pierwsze uderzenie postanowił skierować przeciw oddziałom Raufa-paszy. Atak, wyznaczony na 30 lipca, miały wykonać trzy kolumny, z których ta wysunięta najbardziej na południe, dowodzona przez ks. Mikołaja Leuchtenberskiego, winna była odciąć pobitemu Raufowi-paszy drogę odwrotu z Nowej Zagory. Dowództwo rosyjskie nie wiedziało, że w przeddzień szturmu Rauf-pasza opuścił miasto, w którym pozostawił 22

B i e 1 a j e w, op.cit.-, s. 150.

tylko słaby garnizon, a sam, zgodnie z rozkazem Sulejmana-paszy, podążał na spotkanie jego wojsk. Skutek decyzji dowódców wrogich wojsk był taki, że Rosjanie maszerowali na opuszczoną przez Turków Nową Zagorę, ci zaś na Starą Zagorę, której garnizon został uszczuplony przez dysponującego niewielkimi siłami gen. Hurkę. 29 i 30 lipca kolumny Sulejmana-paszy powoli posuwały się na północ, w kierunku Starej Zagory. Marsz był utrudniony wskutek żłej pracy służb kwatermistrzowskich, które nie zapewniły dostatecznej liczby środków do przerzutu wojsk. Żohiierze tureccy, korzystając z powolnego marszu, oręż swój zwrócili przeciwko bezbronnej ludności bułgarskiej. Trasę ich przemarszu znaczyły łuny pożarów i zgliszcza. Zwłaszcza rekrutujący się spośród miejscowych muzułmanów baszybuzucy wyróżniali się okrucieństwem w mordowaniu nieszczęśników — mężczyzn, kobiet i dzieci. Zajęci wyrzynaniem, okaleczaniem, gwałceniem i grabieżą baszybuzucy nie mogli zrozumieć, dlaczego głównodowodzący przynagla ich do szybkiego marszu. Jan Grzegorzewski notował dochodzące z Bułgarii wieści o „okrucieństwach, mordach, pożogach, rzeziach; obcinanie uszu i nosów miało być jeszcze igraszką w porównaniu z ponurymi obrazami rzezi całych wiosek, pożarami setek domów, rzucaniem... niemowląt w ogień, pastwieniem się nad kobietami i starcami, itp. objawami rozbestwienia, przed którymi wzdraga się wyobraźnia ludzka" 23. Przerażona ludność chrześcijańska rzuciła się do ucieczki, wszędzie głosząc trwożne wieści o nadciąganiu okrutnego Sulejmana. Uchodźcy tłoczyli się na terenach zajętych przez wojska rosyjskie, utrudniając ruchy sojuszniczej armii. Okrucieństwa dokonane przez zgrupowanie Sulejmana-paszy były ostatnimi w dziejach, jakich władający w środkowej Bułgarii od 500 lat Turcy dopuścili się wobec poddanej ludności. Maszerujących na północ wojsk Sulejmana nie niepokoił 21

Grzegorzewski,

Spótczesna Bułgarya, s. 82.

żaden przeciwnik. Natomiast kolumna Raufa-paszy, która opuściła Nową Zagorę przed nadejściem głównych sił zgrupowania czołowego, natknęła się na usiłujące zagrodzić jej drogę szwadrony ks. Leuchtenberskiego. Doszło do potyczki, w której słaba liczebnie jazda rosyjska została odpędzona, a Rauf ruszył dalej na Starą Zagorę. Ks. Leuchtenberski był pierwszym z dowódców carskich, który zorientował się w grożącym miastu uderzeniu; nie podjął jednak żadnej sensownej decyzji, która zażegnałaby niebezpieczeństwo. Po wahaniu rozdzielił swe i tak słabe siły i część z nich odesłał do Starej Zagory. W efekcie miał ich za mało zarówno do obrony Starej Zagory, jak i kontynuowania marszu na Nową Zagorę, gdzie wspólnie z Hurką miał zamknąć Raufa-paszę w potrzasku. O świcie 31 lipca jednostki Sulej mana-paszy stanęły pod Starą Zagorą i dowódca turecki postanowił zaatakować miasto nie czekając na resztę wojsk. Stara Zagora miała niską zabudowę, była zewsząd otoczona winnicami, w których obrońcy ukryli swe stanowiska. Poszczególne części miasta — tzw. mahały (tj. przedmieścia, gminy), zamieszkiwały odrębne grupy narodowościowe: turecka, bułgarska, grecka, ormiańska, żydowska. Mieszany charakter miało jedynie centrum, złożone z dużego rynku i kilku przyległych ulic. Przy rynku stał meczet, natomiast cerkwie Turcy tolerowali, o ile były ukryte gdzieś w zakamarkach miast i nie miały zewnętrznych oznak kultu. W rynku skupiało się życie towarzyskie i handlowe. Stara Zagora była ważnym ośrodkiem bułgarskiego ruchu narodowego, mimo że Bułgarzy stanowili tylko część jej ludności. W latach siedemdziesiątych X I X stulecia ukazywały się tu pisma „Narodni List" i „Politika", redagowane przez nauczycieli Iwanowa i Benewa 2 4 . W 1875 r. wybuchło nieudane powstanie. Domy Bułgarów połączone były podziemnymi przejściami, ułatwiającymi ucieczkę na wypadek prześladowań. Taką postawą ludności należy tłumaczyć jej szczególny entuzjazm w momencie wyzwolenia, ~4 S t o j a n o w, op.cit., s. 168.

a także większy niż w innych zajętych przez Rosjan miastach zapał do organizowania życia publicznego. Powołany został samorząd miejski, a znany poeta i działacz niepodległościowy Petko Sławejkow organizował formacje milicyjne, do których wstąpiło 600 młodych mieszkańców Starej Zagory 2 . Rano 31 lipca w odległości 5 km od miasta doszło do starcia między forpocztami tureckimi a Kozakami, którzy zaraz cofnęli się poza linie piechoty rosyjskiej i bułgarskiej. Sulejman-pasza ustawił swe wojska do szturmu. Plan natarcia był prosty: obrońcy mieli być wzięci w kleszcze przez trzy atakujące brygady — 2 na prawym skrzydle, 4 w centrum i 3 na lewym skrzydle. W drugiej linii posuwać się miała 5 brygada, a odwód ogólny tworzyła 1 brygada. Ogółem siły Sulejmana-paszy liczyły 12 do 15 tys. żołnierzy. Mimo że nie nadeszły wojska Raufa-paszy ani Halusiego-paszy, Turcy i tak mieli miażdżącą przewagę nad nieprzyjacielem. Wódz turecki nie orientował się jednak w jej rozmiarach, a to z powodu złego rozpoznania przeciwnika. Nie dysponował właściwą do tego rodzaju zadań regularną konnicą (Czerkiesi i baszybuzucy nie nadawali się do wykonania zwiadu). W efekcie Sulejman-pasza sądził, że ma przed sobą całą dywizję Rosjan. Ks. Leuchtenberski, gdy tylko (a właściwie wreszcie) zorientował się w zamiarach Turków, odesłał do Starej Zagory część jednostek w celu wzmocnienia więcej niż skromnego garnizonu. Tworzyły go 2 i 5 drużyna bułgarskiego pospolitego ruszenia, które w bitwie broniły prawego skrzydła, między szosami adrianopolską i czirpańską. Tuż przed szturmem dotarły jeszcze 1 i 3 drużyny, które zajęły obronę na lewym skrzydle. Między Bułgarami stanęły dwie spieszone sotnie 26 dońskiego pułku kozackiego. Należy jeszcze doliczyć sformowaną przez Sławejkowa milicję, chociaż spełniała ona w zasadzie zadania pomocnicze. Natomiast dwa dosłane przez księcia pułki kawaleryjskie i 16 bateria konna już po rozpoczęciu boju odeszły w kierunku Dżuranli, aby zaatakować tyły jednostek 25

R o s t u n o w , op.cit., s. 108.

Raufa-paszy, które pod tą miejsowością zatrzymały nadciągającą z odsieczą armię Hurki. W składzie garnizonu miasta przeważały ochotnicze jednostki bułgarskie. W dotychczasowych decydujących walkach nie brały one udziału wobec braku zaufania do nich ze strony sztabowców carskich. Ich obecny chrzest bojowy był właściwie dziełem przypadku. Dowództwo rosyjskie zbyt późno zorientowało się w zamiarach Sulejmana-paszy i do naprędce improwizowanej obrony Starej Zagory musiało użyć będących pod ręką drużyn bułgarskich. Prawym skrzydłem sprzymierzonych wojsk dowodził płk Fiodor de Preradowicz, lewym płk Michał Tołstoj. Dowództwo całości przejął zwierzchnik pospolitego ruszenia gen. Mikołaj Stoletow, gdyż spieszący do miasta w zastępstwie chorego ks. Leuchtenberskiego gen. Rauch nie zdążył przybyć na pole bitwy. Pod rozkazami Stoletowa walczyło łącznie 3500 ludzi, broniących frontu o długości 5 kilometrów. Starej Zagory należało bronić za wszelką cenę, gdyż tędy wiodła dogodna droga odwrotu na północ, do Kazanłyka, potrzebna zarówno dla reszty przebywających na południe od Starej Płaniny wojsk rosyjskich, jak i dla tysięcy bułgarskich uchodźców. Obrońców podnosiła na duchu nadzieja doczekania się ciągnących już z odsieczą wojsk Hurki. Natarcie tureckie rozpoczęło się około godz. 8 jednoczesnym uderzeniem trzech kolumn. Główny nacisk był skierowany na lewe skrzydło obrońców, gdyż osłaniało ono drogę do Nowej Zagory, na której toczyła Się równoległa bitwa, mogąca mieć decydujące znaczenie również dla losów walki o Starą Zagorę. Coraz to nowe jednostki tureckie uderzały na 1, a zwłaszcza na 3 drużynę. Bułgarzy dopuszczali przeciwnika na małą odległość i wtedy otwierali gwałtowny ogień z broni ręcznej, a w wypadku sukcesu przechodzili do kontrataku. Podobnie zaciekłe walki toczyły się na prawym skrzydle. Obrońców wspierała rosyjska artyleria. Walka obfitowała w liczne przypadki bohaterstwa bułgarskich ochotników i ich rosyjskich oficerów. Ciężko ranny por. Pawłów z 5 drużyny nie pozwolił drużynnikom na

wyniesienie go z pola bitwy — przypłacił to okrutną śmiercią z rąk Turków. Dowódca turecki odrąbał nieszczęśnikowi ręce, potem głowę, a ciało rozszarpali żołnierze. Ranny w gardło ppor' Polikarpow, zalany krwią, na migi wydawał rozkazy. Po pięciu godzinach nieprzerwanej obrony na lewym skrzydle zarysował się kryzys. W czasie ostatniego kontrataku poległ dowódca 3 drużyny ppłk Paweł Kalitin. Drużyna ta straciła większość żołnierzy i już właściwie nie istniała. Resztki lewego skrzydła rozpoczęły odwrót i schroniły się w wąwozie derbenckim za miastem. Taki obrót sprawy postawił w ciężkiej sytuacji drużyny prawego skrzydła, które, odsłonięte, również musiały się wycofać. Ich odwrót był jednak utrudniony, gdyż droga wiodła nie otwartym polem, lecz wąskimi uliczkami Starej Zagory, na których rozgrywały się dantejskie sceny. Tłoczyły się tu setki uchodźców, a ich wypełnione skromnym dobytkiem arby zagradzały drogę żołnierzom. Płacz dzieci mieczał się z krzykiem kobiet i przekleństwami mężczyzn. W mieście wybuchły pożary. Miejscowi muzułmanie, podniesieni na duchu, strzelali z ukrycia do uciekinierów, wzmagając jeszcze panikę. W takiej chwili tu i ówdzie pojawili się pierwsi Czerkiesi. Jeden z obrazów Wojciecha Kossaka przedstawia szarżę Czerkiesów na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Półdzicy jeźdźcy na rozpędzonych koniach gnają w szalonym pędzie przez miasto z „kindżałami w zębach", tratując wszystko przed sobą, a ludność kryje się w bramach i pod ścianami domów. Artystyczna wizja Kossaka była rzeczywistością wielu miast w posiadłościach tureckich; teraz stała się nią w Starej Zagorze. Na szczęście Czerkiesów było mało i nie przeniknęli poza barykady postawione przez milicjantów Sławejkowa. Żołnierze rosyjscy i bułgarscy zdołali opuścić miasto i wyszli na otwartą przestrzeń, osłaniani przez kolegów z lewego skrzydła. Wkrótce cała kolumna, otoczona tłumem uchodźców, ruszyła na północ. Gdyby Sulejman-pasza uderzył w tym momencie, mógłby swój ciężko okupiony, wątpliwy sukces

przypieczętować ostatecznym rozbiciem przeciwnika. Nie uczynił jednak tego. Straty sprzymierzonych wyniosły 600 zabitych i rannych, a tureckie 1500. Sulejman-pasza nie ścigał przeciwnika, gdyż zaskoczony był zaciekłością jego oporu i nie wiedział, jak jest nieliczny i bliski załamania. Żołnierze tureccy urządzili w zdobytym mieście rzeź ludności bułgarskiej. Zamordowali co najmniej kilkaset osób, a niektóre szacunki mówią nawet o 10 tysiącach ofiar 26. Stara Zagora krwawo okupiła krótkie dni wolności. Zacięta obrona Starej Zagory dała rosyjskim generałom czas na przygotowanie obrony przełęczy bałkańskich. Rosyjscy dowódcy musieli zmienić zdanie na temat bułgarskich formacji ochotniczych, których do tej pory używano jedynie do przeciągania dział przez drogi górskie, wynoszenia rannych i tym podobnych zadań. Hurko zwracając się do drużynników powiedział: „To była pierwsza bitwa, w której walczyliście z wrogiem, i w tej pierwszej bitwie okazaliście się takimi bohaterami, że cała armia rosyjska może być z was dumna i może powiedzieć, że nie pomyliła się posyłając w wasze szeregi najlepszych swoich oficerów. Stanowicie rdzeń przyszłej bułgarskiej armii. Miną lata i ta przyszła armia z dumą oświadczy »Jesteśmy potomkami sławnych obrońców Starej Zagory«" 2 . Hurko nie mógł przyjść garnizonowi Starej Zagory z pomocą. 30 lipca dwie kolumny zgrupowania czołowego zdobywały Nową Zagorę. Rauf-pasza pozostawił w mieście trzy bataliony piechoty, które umocniły się na stacji kolejowej (wiodła tu boczna linia z budowanej magistrali transbałkańskiej). Po kilkugodzinnej obronie Turcy ulegli przeważającemu nieprzyjacielowi i rzucili się do ucieczki, ale na otwartej przestrzeni zostali rozniesieni przez Kozaków. Po krótkim odpoczynku Hurko poderwał swych żołnierzy do forsownego marszu w kierunku Starej Żagory, gdyż dochodziły stamtąd alarmujące wieści. 31 lipca posuwający 26

Tamże, s. 109; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 156—157. Oswobożdenijeto 1877—1878. Osemdeset godini. Sbornik, oprać. A . K a r a l i j c z e w , Z . S r e b r o w , I . K r y s t e w , Sofija 1958, s. 63. 21

się w awangardzie zgrupowania czołowego Kozacy natknęli się na maszerującą w tym samym kierunku armię Raufa-paszy. Doszło do starcia, po którym Rauf-pasza zawrócił swych żołnierzy i w rejonie miejscowości Dżuranli zagrodził Rosjanom kierunek starozagorski. Zaciekła bitwa, jaka się tu rozegrała, zakończyła się ostatecznie zwycięstwem Rosjan, ale uniemożliwiła Hurce przyjście z odsieczą obrońcom Starej Zagory. Zgrupowanie czołowe dotarło pod miasto dopiero wieczorem, gdy było już po wszystkim, jedynie pożary oświetlały okolicę. W tej sytuacji gen. Hurko zanocował w wiosce Dyłboki, wokół której rozbiły prowizoryczny obóz jego oddziały. Rano, wobec przewagi połączonych sił Sulejmana-paszy i Raufa-paszy, Rosjanie wycofali się na przełęcz Hainkóy. 3 sierpnia na przełęczy zakończył się szlak bojowy zgrupowania czołowego. Zostało rozwiązane, a jego żołnierze odesłani na wypoczynek do Tyrnowa. Bitwy stoczone 31 lipca wykazały wyższą wartość bojową żołnierza rosyjskiego (i bułgarskiego) niż tureckiego, a zwłaszcza lepsze umiejętności prowadzenia natarcia w otwartym polu, gdy broniący się przeciwnik nie zdążył jeszcze ufortyfikować swych pozycji. Doskonale obrazują to rezultaty obu bitew. Pod Starą Zagorą Sulejman-pasza miał 12 000—15 000 żołnierzy (i 24 działa), a obrońcy 3500 (13 dział). W bitwie Turcy stracili 1500 ludzi, a obrońcy 600. Pod Dżuranli Hurko miał 13 000 żołnierzy (32 działa), a Rauf-pasza 7000 (22 działa). W bitwie Rosjanie stracili 400 ludzi, a Turcy 1200 28. Komentarze są zbyteczne. Jeśli natomiast chodzi o dowództwa, to oba nie wystawiły sobie dobrego świadectwa. Zbyt wiele było w działaniach przypadkowości, chaosu, nieznajomości ówczesnych zasad nowoczesnej strategii i taktyki. Szwankowała łączność między poszczególnymi kolumnami, a zupełnie źle przedstawiała się działalność służb rozpoznawczych. Dużą energią i odwagą wyróżnili się niektórzy rosyjscy dowódcy średniego szczebla (Mikołaj Stoletow, Michał Tołstoj, Paweł Kalitin, Fiodor de Preradowicz). Natomiast 28

B i e 1 a j e w, op.cit., s. 158—159.

jeśli chodzi o naczelnych dowódców, to Hurko spisał się lepiej niż Sulejman-pasza. W ogóle należał do wyróżniających się rosyjskich generałów tej wojny 29. *

Nie minął jeszcze miesiąc od dnia forsowania Dunaju pod Swisztowem, kiedy rosyjska jazda przecięła transbałkańską linię kolejową. Od stolicy osmańskiego imperium dzieliło dragonów mniej kilometrów niż od pozostawionych nad Dunajem służb tyłowych własnej armii. Rozmach i śmiałość uderzenia były obserwowane z najwyższym napięciem również przez Portę i jej protektorów na Zachodzie. Cóż jednak ze śmiałości, gdy konnica była nieliczna i stanowiła część podobnie nielicznego zgrupowania czołowego. Pod koniec lipca linie frontowe wojsk rosyjskich przypominały klin, który u nasady, nad Dunajem, miał na linii Ruszczuk—Plewna długość około 100 km, natomiast wierzchołek sięgał 170 km w głąb terytorium tureckiego. Większość jednostek rosyjskich ześrodkowana była na północy, między dolnymi ramionami klina, natomiast bliżej wierzchołka działało słabe zgrupowanie czołowe. Kiedy pod naporem armii Sulejmana-paszy Hurko musiał się cofnąć, wierzchołek uległ stępieniu. Sama idea utworzenia zgrupowania czołowego nie była przemyślana, zwłaszcza gdy nie przesądzono sprawy ewentualnego wsparcia go przez siły główne. Ze względu na słabość sił i środków zgrupowanie nie zdołało rozwinąć swego sukcesu w południowej Bułgarii. Gdy zaś porażka pod Plewną ostatecznie przekreśliła możliwość udzielenia mu wydatnej pomocy, Hurko musiał wycofać swe oddziały. Podejmując decyzję utworzenia zgrupowania czołowego dowództwo rosyjskie brało pod uwagę doświadczenia z wojny rosyjsko-tureckiej 1828—1829 r., kiedy równie słaba armia Dybicza (15 tys. żołnierzy) przekroczyła Starą 29 Hurko w latach 1883—1894 był generał-gubernatorem warszawskim i w pamięci Polaków pozostał jako gorliwy realizator polityki rusyfikacji; , obiektywizm wymaga jednak uznania jego wysokich umiejętności wojskowych.

Płaninę i zdobyła Adrianopol; zapominało jednak, że w 1877 r. armia turecka była znacznie liczniejsza, lepiej uzbrojona i wyszkolona. Działania zgrupowania należy ocenić jako szybkie i energiczne. Dzięki udanemu obejściu w trudnych warunkach terenowych rozbito dóbrze umocniony garnizon wroga na Szypce. Ale były też błędy. Popełniał je Hurko, jeszcze więcej popełnili ich dowódcy brygad. Niską notę u historyków uzyskał na przykład ks. Mikołaj Leuchtenberski Jednym z zasadniczych błędów było nierozpoznanie sił Sulejmana-paszy. Jedynym trwałym rezultatem rajdu było zdobycie przełęczy w Starej Pianinie, ale o to można było pokusić się i bez prowadzenia działań na południe od gór. O dowódcach tureckich i ich żołnierzach niewiele dobrego da się powiedzieć po pierwszym etapie walk. Armia turecka ograniczała się do działań defensywnych, jej oficerowie charakteryzowali się pasywnością, wojsku często udzielały się nastroje panikarskie. Sytuacja zmieniła się nieco na .lepsze po przybyciu bardziej doświadczonej armii Sulejmana-paszy. Czerkiesi i baszybuzucy tradycyjnie mordowali i grabili. Jednym z następstw zmiennego przebiegu działań wojennych były gwałtowne migracje ludności. Początkowo, po sforsowaniu Dunaju przez wojska rosyjskie, do ucieczki rzucili się muzułmanie. W czasie ofensywy Sulejmana-paszy natomiast około 100 tys. Bułgarów opuściło swe siedziby na południe od Starej Płaniny w obawie przed zemstą Turków za współpracę z władzami rosyjskimi. Uciekli wraz z cofającymi się Rosjanami i skupili na stosunkowo niewielkim wyzwolonym terytorium północnej Bułgarii. Powracali tu także emigranci z Rumunii, co dodatkowo zwiększało i tak już duży chaos. 'Szef tymczasowej administracji cywilnej na wyzwolonych obszarach, ks. Włodzimierz Czerkasski, starał się osiedlać uchodźców w opuszczonych wsiach muzułmańskich. Nadchodzące na północ wieści o okrucieństwach turec30

F o r t u n a t o w , op.cit., s. 94.

kich w południowej Bułgarii wywołały odwet Bułgarów wobec pozostałych na północy muzułmanów, powodując z kolei ich exodus 31. Przebywający z carem w Swisztowie Milutin pisał: „Niektóre domy na naszej drodze były na wpół zniszczone; to domy należące do Turków, którzy wszyscy uciekli z chwilą nadejścia naszych wojsk" 32. " Istorija Bołgarii, Moskwa 1954, t. I, s. 335; Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 196. Dniezimik Milutina, t. II, s. 185.

DWA SZTURMY - DWA ODWROTY

Natarcie zgrupowania zachodniego armii dunajskiej rozpoczęło się 8 lipca. W skład zgrupowania wchodziły 5 i 31 dywizja piechoty, kaukaska brygada kozacka i 34 doński pułk kozacki. Łącznie jednostki te liczyły 35 tys. żołnierzy, wspomaganych przez artylerię złożoną ze 108 dział. Dowodzący zgrupowaniem gen. Mikołaj Kriidener, zarazem dowódca IX korpusu, otrzymał zadanie zdobycia twierdzy Nikopol. Natępnie miał rozwijać działania w kierunku zachodnim, zdobyć Plewnę i związać walką, a w razie możliwości zniszczyć armię Osmana-paszy, stacjonującą w rejonie Widynia. Lewe skrzydło zgrupowania winno obsadzić przełęcze w zachodniej części Bałkanu i osłonić działania oddziału wysuniętego na południe od gór. Nikopol był odległy od Swisztowa o 40 km i jego załoga najprędzej spośród wojsk tureckich mogła zagrozić przeprawiającej się armii dunajskiej. Rosjanie wyraźnie przeceniali jednak możliwości i siłę garnizonu twierdzy. Według raportu płk. Artamonowa, posługującego się głównie informacjami dostarczonymi przez Bułgarów, załoga liczyła 12—15 tys. żołnierzy (17—18 batalionów piechoty, 6 szwadronów jazdy) i była wspomagana przez trzy—cztery baterie polowe '. W rzeczywistości Hasan-pasza, komendant twierdzy, dysponował 8 tys. żołnierzy, a baterie 1

U ł u n i a n, op. cit., s. 58, 76—77.

polowe nie należały do silnych, poważny natomiast atut stanowiło 113 dział fortecznych. Twierdza była dobrze usytuowana w widłach Dunaju i uchodzącej doń na zachód od miasta rzeki Osym. Od wschodu opływał ją jeszcze niewielki potok. Na tym jednak kończyły się zalety pozycji. Centralny punkt oporu stanowiła mocno już przestarzała cytadela, otoczona pierścieniem kilku niewiele lepiej prezentujących się fortów. Już pod koniec czerwca, ale jeszcze przed rozpoczęciem operacji desantowej pod Zimniceą, 36 ciężkich dział rosyjskich rozlokowanych na północnym brzegu Dunaju rozpoczęło ostrzeliwanie cytadeli i kontynuowało je aż do otoczenia twierdzy przez oddziały Kriidenera. W wyniku ostrzału umocnienia zostały znacznie naruszone, a miasto podpalone i płonęło przez tydzień. Kriidener postanowił wykonać główne uderzenie na Nikopol od strony południowej, jedynej pozbawionej przeszkód naturalnych, a pomocnicze od wschodu. Dane z rozpoznania wskazywały, że najsłabiej umocniona jest zachodnia flanka obrońców, ale Kriidener zlekceważył te informacje. Szturm rozpoczął się rano 15 lipca w dokuczliwym upale. Największy sukces odniósł nacierający na lewym skrzydle wołogodzki pułk piechoty, który pierwszy wdarł się do tureckich okopów. Umocnił się tu i odparł kontrataki przeciwnika. Na głównym kierunku po całodniowych zaciekłych bojach Rosjanie w czwartym ataku zdobyli centralny fort zamykający drogę do cytadeli. Następnego dnia Hasan-pasza, wobec czterokrotnej przewagi liczebnej nieprzyjaciela, zdruzgotania murów cytadeli przez artylerię i przerwania wszelkich dróg odwrotu, poprosił o przerwanie ognia. 17 lipca twierdza kapitulowała, do niewoli poszło 7000 jej obrońców. Błyskotliwy sukces Rosjan został okupiony stratą około 1300 poległych, rannych i zaginionych. Turcy stracili 1000 żołnierzy . 2 T. v o n T r o t h a , Der Kampf um Plewna. Taktische Studien, Berlin 1896, wyd. 2 uzup., s. 52—53; R ii s t o w, op. cit., s. 259—262; Wojna 1877 i 1878 gg w jewropiejskoj Turcii, pod red. S. Z y k o w a (dalej: Z y k o w , o p . cit.), S.-Pietierburg 1881, t. I, s. 113—122; Opisamje, t. II, s. 269—275, B i e 1 a j e w, op. cit., s. 140—141.

Przyczyn zwycięstwa rosyjskiego należy szukać nie w planie Kriidenera, lecz w inicjatywie niższych oficerów z jednostek atakujących na lewym skrzydle, przede wszystkim zaś w niszczącym ogniu artylerii z północnego brzegu. Łatwe sukcesy pierwszych dni wojny: rajd zgrupowania czołowego i zdobycie Nikopola, wbiły w pychę sztabowców carskich, którym zdawało się, że oto cała północna Bułgaria wpada w ich ręce, a natarcie na Stambuł przekształci się w triumfalny pochód. Taka ocena dowodziła słabego rozeznania sytuacji przez sztab armii dunajskiej. U przeciwnika upadek Nikopola stał się bezpośrednią przyczyną dymisji głównodowodzącego Abdula Kerim-paszy. W okresie walk o Nikopol uwidoczniły się pierwsze objawy trudności z zaopatrzeniem wojsk carskich i nastąpiły sporadyczne przypadki rabunków, mimo sprzyjającej dla Rosjan postawy miejscowej ludności (oczywiście postępki te były niczym w porównaniu z okrucieństwem Czerkiesów i baszybuzuków, co musiała przyznać nawet niechętna Rosjanom prasa europejska 3). Zmusiło to Kriidenera do wydania rozkazu, iż w wypadku niemożności zakupienia przedmiotów potrzebnych dla ludzi i zwierząt dopuszczalne jest ich rekwirowanie wyłącznie za pokwitowaniem, które podpisze dowódca zainteresowanej jednostki 4 . *

Tureckie naczelne dowództwo jeszcze przed rozpoczęciem działań wojennych zdecydowało na naradzie w Stambule, że, w razie natarcia Rosjan na zachód od czworoboku twierdz, armia ześrodkowana na linii Łowecz—Plewna, której rdzeń będą stanowić oddziały Osmana-paszy, uderzy na prawe skrzydło przeciwnika. W takim wypadku położenie wziętych w kleszcze wojsk rosyjskich, atakowanych od zachodu przez armię Osmana-paszy i od strony Szumli przez siły z czworoboku twierdz, gwałtownie by się pogorszyło. Autorem planu był sam Osman-pasza, jeden z naj' „Czas", nr 170 z 29 VII 1877. Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 174.

4

zdolniejszych wodzów sułtańskich, kierujący armią operującą na północnym zachodzie Bułgarii, w okolicy Widynia. 1 lipca otrzymał on pismo sułtana Abdul-Hamida sugerujące, w związku z przekroczeniem Dunaju przez nieprzyjaciela, podjęcie zaplanowanej operacji. Wyraźnego rozkazu jednak nie było. W dowództwie sułtańskim rozpoczęły się wtedy przetasowania i nie miał kto wydawać jasnych rozkazów. Upłynęło jeszcze kilka dni, aż wreszcie przynaglony szybko pogarszającą się sytuacją Osman-pasza zdecydował poprowadzić swe wojska na wschód. 13 lipca opuściło Widyń 18 batalionów piechoty w liczbie 16 tys. żołnierzy oraz 9 baterii artylerii polowej w składzie 58 dział. Resztę piechoty i prawie całą jazdę Osman-pasza pozostawił na miejscu. Celem jego był Łowecz, z którego zamierzał wyprowadzić uderzenie na Tyrnowo, gdzie oczekiwał połączenia z wojskami nacierającymi od wschodu. Po drodze otrzymał wiadomość o krytycznej sytuacji załogi Nikopola, odgadł więc, że uderzenie na Tyrnowo nie wchodzi już w rachubę i całą energię należy skierować na zapobieżenie rozprzestrzenianiu się Rosjan w północno-zachodniej Bułgarii, nieuchronnemu po upadku twierdzy nikopolskiej. Zrezygnował więc z dotarcia do Łowecza i skręcił w kierunku na Plewnę, gdzie postanowił zatrzymać zgrupowanie Kriidenera. Niewielkie miasto Plewna (Plewen) stanowiło ważny węzeł drogowy w tej części Bułgarii — rozchodziły się stąd drogi do Ruszczuka, Swisztowa, Tyrnowa, Sofii, Łowecza i do Kazanłyka przez Szypkę. Miasto leży w widłach potoków Griwica i Tuczenica, nieopodal ich ujścia do rzeki Wit, z wszystkich stron otaczają je wzgórza przedzielone głębokimi rozpadlinami. Naturalne warunki obronne zostały docenione przez Turków, którzy jeszcze przed wojną wznieśli tu pewne umocnienia 5 . Niemniej jednak nikt nie przewidywał, że to właśnie Plewna stanie się miejscem największych bitew w tej wojnie, i w mieście nie stacjonowała załoga turecka. Osman-pasza dostrzegł newralgiczne, narastające znaczenie tego punktu i postanowił tam dotrzeć 5

Opisanije, t. II, s. 282.

przed Rosjanami, tym bardziej że wiedział, iż Plewna jest jeszcze lepszym niż Łowecz miejscem do uderzenia na skrzydło armii dunajskiej. W sprzyjającej sytuacji można byłoby wyprowadzić stamtąd natarcie wprost na Swisztow i przerwać jedyne połączenie armii dunajskiej z Rosją. W każdym razie wódz turecki musiał przynaglać swe oddziały, gdyż Widyń od Plewny dzieliło 200 km, podczas gdy spod Nikopola było tu tylko 45 km. W.ks. Mikołaj Mikołajewicz pierwszą wiadomość o wymarszu Osmana-paszy z Widynia otrzymał 14 lipca od Serbów, potem od Rumunów ostrzeliwujących tę twierdzę z przeciwległego brzegu Dunaju, z Calafatu 6 . Nie uwierzył jednak w prawdziwość informacji, potwierdzonej wkrótce przez podjazdy kozackie. Mimo to dopiero 18 lipca Niepokojczycki polecił Kriidenerowi podjąć uderzenie na Plewnę. Ten jednak odpowiedział, że jego wojska dopiero wracają do sił po ciężkim szturmie Nikopola i że w Plewnie, zgodnie z doniesieniami miejscowej ludności, nie ma Turków. Wystarczy więc posłać tam stosunkowo niewielkie jednostki nie angażując całości zgrupowania. Niepokojczycki wyraził zgodę. 18 lipca na rozkaz Kriidenera gen. Jerzy Schielder-Schiildner, dowódca 5 dywizji piechoty, wyruszył w kierunku na Plewnę. Oprócz głównych sił swojej dywizji wiódł kaukaską brygadę kozacką, 9 doński pułk kozacki, 9 bużański pułk ułanów i cztery baterie. Z kierunku Turskiego Trystenika siły jego miał wspomagać 19 kostromski pułk piechoty. Łącznie jednostki te liczyły 9000 żołnierzy (w tym 1700 kawalerzystów) i były o wiele za małe do wykonania zadania — zresztą żeby wyprzedzić Osmana-paSzę w Plewnie, należało wyruszyć dwa dni wcześniej 1 . Osman-pasza wkroczył do Plewny 19 lipca rano po forsownym sześciodniowym marszu i z miejsca przystąpił do umacniania fortyfikacji. Wkrótce patrol doniósł o zbliżaniu się Rosjan, więc dowódca turecki wyprowadził swe śmiertelnie znużone oddziały na okoliczne wzgórza. Liczył, że pomimo zmęczenia (żołnierze mieli za sobą 200 km 6 7

Tamże, s. 291; Z y k o w, op. cit., s. 260. B i e 1 a j e w, op. cit., s. 143; R o s t u n o w, op. cit., s. 111.

marszu — średnio 33 km dziennie) jego ostrzelani w wojnie z Serbią weterani wykrzesają z siebie tyle sił, ile trzeba będzie do odparcia słabszego przeciwnika.. Marsa oddziałów Schielder-Schiildnera przebiegał powoli, w lipcowym skwarze, który żołnierze rosyjscy znosili gorzej niż przyzwyczajeni do takiej pogody Turcy. Pył wchodził w nos, w oczy i uszy. „Objuczeni żołnierze oblewając się potem bezustannie przekładali broń z jednego ramienia na drugie, ciągnąc naprzód w obłokach stojącego pyłu" 8 . Bezładnie podążały artyleria i tabory wszystkich rodzajów wojsk, gromadą szli żołnierze, jakby znikąd nic nie groziło, jakby w pobliżu nie było większych oddziałów wroga. Wkrótce z zabranego pożywienia została tylko woda i suchary. Wieczorem 18 lipca zgrupowanie dotarło do Breslanicy, 17 km od Plenny, a następnego dnia rankiem wznowiło marsz w podobnym porządku, bez ubezpieczenia. Około południa Rosjanie zostali wykryci przez zwiad turecki, a w dwie godziny później nieoczekiwanie ostrzelani. Zaskoczony Schielder-Schiildner, zdezorientowany dodatkowo mapami z mylnie naniesioną odległością, polecił wstrzymać marsz. Zwrócił się nawet do Kriidenera o rezygnację ze zdobywania Plewny, ale nie uzyskał zgody. Do końca dnia trwała wymiana ognia artyleryjskiego. Osman-pasza główne swoje siły rozmieścił na wzgórzach Yanik-bayir na północny wschód od Plewny. 9 batalionów wspomaganych przez 5 baterii zajęło tu pozycje frontem ku północy, a 3 bataliony wspomagane przez baterię frontem na wschód, ku Griwicy. 2 bataliony z baterią stanęły na wzgórzu na wschód od miejscowości Opanec, a jeden batalion z 3 działami zamknął kierunek południowy — drogę na Łowecz. Jednostki pozostające w rezerwie kontynuowały kopanie okopów i stawianie umocnień na odcinku między wioskami Bukowlek i Griwica, czyli na wzgórzach Yanik-bayir i w ich najbliższej okolicy. Prac jednak nie zdołały ukończyć 9 . Schielder-Schiildner opracował plan natarcia bez należy8 9

F o r t u n a t o w, op. cit., s. 95. T r o t h a, op. cit., s. 51; B i e 1 a j e w, op. cit., s. 144.

tego rozpoznania sił przeciwnika. W tej sytuacji 20 lipca 9 tys. Rosjan ruszyło do ataku na 15 tys. Turków. 1 brygada 5 dywizji piechoty miała nacierać z północy, od strony Breslanicy, na centrum i lewe skrzydło głównej tureckiej pozycji obronnej na wzgórzach Yanik-bayir, natomiast 19 kostromski pułk piechoty od wschodu na prawe skrzydło tejże pozycji w rejonie Griwicy. Kaukaska brygada kozacka winna obejść pozycje tureckie od południa i zaatakować z rejonu Tuczenica—Radiszewo, a 9 doński pułk kozacki osłaniać rosyjskie prawe skrzydło od północnego zachodu. W ten sposób objęto pozycje tureckie długą, ale rozrzedzoną półokrężną linią. Szczególnie dotkliwa, dochodząca prawie do 20 km luka wytworzyła się między siłami głównymi a pułkiem kostromskim, co właściwie skazało wojska carskie na odizolowane działania dwóch kolumn. Radziecki historyk napisał: „Nieprzyjaciel spokojnie oczekiwał naszych wojsk, zmuszonych, aby atakować, schodzić i podchodzić po krętych, pokrytych kamieniami stokach" 10. 20 lipca o godz. 4.45 Schielder-Schtildner nakazał trzem bateriom otworzyć ogień na Yanik-bayir. Odpowiedziały im natychmiast działa tureckie ze wzgórz. Po trzech kwadransach artyleria rosyjska ucichła i pięć batalionów pułków archangielskiego i wołogodzkiego ruszyło w zwartych kolumnach do ataku. Kompanie strzeleckie pułku archangielskiego nacierały na centrum pozycji przeciwnika, a reszta tego pułku oraz cały pułk wołogodzki wykonały główne uderzenie na zachodnią flankę umocnień tureckich w rejonie wioski Bukowlek. Piechota turecka powitała widoczne jak na dłoni kolumny nieprzyjaciela huraganowym ogniem, pod którym pierwsze szeregi atakujących załamały uporządkowaną linię, ale dalsi parli naprzód, nie bacząc na rosnące straty i nasilający się ogień przeciwnika. Uniesione bojowym zapałem bataliony wdrapały się na wzgórza, wdarły do okopów i w śmiertelnym starciu na bagnety wyparły żołnierzy Osmana-paszy. Wódz turecki dostrzegł kryzysową sytuację i rzucił do kontrataku swoją 10

F o r t u n a t o w, op. cit., s. 96.

rezerwę, ale i Schielder-Schiildner wzmocnił walczącą na wzgórzach piechotę. Grzbiet i zbocza Yanik-bayir stały się polem wzajemnych krwawych kontrataków. Działa ucichły, aby nie razić własnej piechoty. Szala zwycięstwa powoli przechylała się na stronę rosyjską, ale Schielder-Schiildner wyczerpał już odwody i z nieciepliwością oczekiwał na meldunek spod Griwicy. Już o godz. 4 generał carski nakazał ruszyć pułkowi kostromskiemu i brygadzie kaukaskiej. W pobliżu Skalewicy pułk kostromski miał skręcić na zachód i uderzyć na wzgórza w rejonie Griwicy, czyli na prawe skrzydło tureckiej obrony. Atak winien rozpocząć jednocześnie z siłami głównymi, ale o godz. 5.30 pułk był jeszcze kilka kilometrów od pola bitwy. Kiedy znalazł się pod Griwicą, natychmiast uderzył, jednakże możliwość jednoczesnego natarcia została zaprzepaszczona. Pułk nacierał podobnie jak siły główne w zwartym szyku batalionowym, z tym że bez przygotowania artyleryjskiego, natomiast ze wsparciem bardzo pomocnej baterii konnej. Poniósł też podobnie ciężkie straty od ognia tureckiej piechoty, lecz mimo to dwie kompanie wdarły się do okopów i zdobyły je. Na tym jednak sukcesy się skończyły. Wkrótce obie śmiałe kompanie, niedostatecznie wsparte, zostały wybite niemal do nogi. Kiedy poległ płk Kleinhaus, dowódca pułku, a zapasy amunicji były na wyczerpaniu, resztki „kostromców" rozpoczęły bezładny odwrót. Około godz. 10 Schielder-Schiildner otrzymał wiadomość o śmierci Kleinhausa i ciężkich stratach pułku. Ponieważ sam nie miał już rezerw, a jego zaangażowane w walkach pułki goniły resztkami sił, nakazał odwrót. O godz. 11.30 bitwa się zakończyła. W tym momencie nadciągnął 20 pułk halicki z 5 dywizji piechoty, ale mógł zająć się już tylko osłoną odwrotu do Breslanicy. Brygada kozacka płk. Iwana Tutołmina w czasie bitwy obchodziła pozycje tureckie, nie zdążyła jednak wykonać zadania i zaatakować w rejonie Radiszewa i Tuczenicy, gdzie nie było jeszcze umocnień przeciwnika, stacjonującej tam konnicy Osmana-paszy. Swój udział w bitwie zaznaczyła jedynie wywożeniem rannych.

Rosyjskie siły główne straciły w bitwie 1900 żołnierzy, a pułk kostromski 800. Straty tureckie też były ciężkie, oceniane według różnych szacunków na 1500—2000 zabitych i rannych Tak zakończyła się bitwa, która w tradycji, a za nią i w historiografii, przyjęła nazwę pierwszej Plewny. Po pierwszej nastąpi jeszcze krwawsza druga Plewna, a obie przyćmi wielka batalia stoczona we wrześniu — trzecia Plewna. Carscy dowódcy winę za porażkę usiłowali zrzucić na Rumunów, którzy, ich zdaniem, dawno już powinni znaleźć się na południowym brzegu Dunaju, a dotąd nie przybyli. Rzeczywiście, jeszcze przed podjęciem szturmu gen. Kriidener zwrócił się do dowódcy końtrolującej północny brzeg rumuńskiej 4 dywizji piechoty, gen. Gheorghe Manu, z prośbą o zastąpienie przez jego oddziały rosyjskiej załogi w Nikopolu. Manu odmówił powołując się na brak jakichkolwiek rozkazów od swoich zwierzchników w tej sprawie. Odmownej odpowiedzi udzielił ks. Karol, władca kraju a zarazem głównodowodzący armii rumuńskiej, argumentując, że ciągle jeszcze nie został zawarty układ o sojuszu militarnym. Formalnie Rumuni byli więc w porządku. Mimo to pod naciskiem sztabu armii dunajskiej ks. Karol wyraził zgodę na ograniczony udział jednostek rumuńskich w niektórych zadaniach wojennych i 28 lipca jedna rumuńska dywizja przeprawiła się na południowy brzeg l2 . Dwa jej pułki zluzowały rosyjską załogę w Nikopolu. Zarzuty wobec Rumunów są więc niesłuszne. Rzeczywistych przyczyn porażki należy szukać w: " T r o t h a , op. cit., s. 56—61; Opisanije, t. II, s. 300, 306, 309—311, 314—315, 320; Z y k o w, op. cit., s. 261—265; B i e 1 a j e w, op. cit., s. 144—146; B i e s k r o w n y , Russkoje wojennoje iskusstwo, s. 326. 12 W chwili przekraczania Dunaju przez tę dywizję wstępne ustalenia na temat udziału wojsk rumuńskich w wojnie zostały już poczynione. Dlatego gen. Manu otrzymał od ks. Karola polecenie, aby w razie konieczności wsparł szturmujące Plewnę jednostki carskie. Rosyjski komendant Nikopola, gen. Arkadiusz Stołypin (ojciec premiera), chciał natychmiast wysłać Rumunów w kierunku Plewny, zamiar swój Wprowadził w życie jednak dopiero po drugim jej szturmie, Istorija Rumynii 1848—1917, Moskwa 1971, s. 232; W i n o g r a d o w , op.cit., s. 150; N a r - o c z n i c k i, op.cit., s. 277—279.

— złej organizacji działań rozpoznawczych, co zadecydowało o braku rozeznania w odniesieniu do siły nieprzyjaciela; — niedostatku wojsk wydzielonych przez Kriidenera, co już logicznie wynikało z przyczyny wymienionej, a następnie w dodatkowym rozdzieleniu przez Schielder-Schiildnera tych i tak słabych sił oraz powierzeniu im zadania ataku na rozbieżnych kierunkach; — braku współdziałania poszczególnych kolumn rosyjskich w czasie szturmu; — czołowych atakach kolumn batalionowych w otwartym polu na ukrytą w okopach piechotę przeciwnika. Osman-pasza, zaskoczony zaciętością ataków i przybity ciężkimi stratami w starciu ze słabszym przeciwnikiem, nie ścigał go, a tym samym zaprzepaścił szansę całkowitego unicestwienia armii Schielder-Schiildnera. Wódz turecki wiedział jednak, że twierdza pozostająca w jego rękach zagraża prawemu skrzydłu armii dunajskiej, więc wróg na pewno tu wróci, tylko znacznie silniejszy niż 20 lipca. Zadaniem większej wagi jest utrzymanie Plewny niż ryzykowne próby odniesienia bardziej błyskotliwych sukcesów. Następnego dnia żołnierze tureccy zabrali się do naprawiania fortyfikacji i budowy umocnień tam, gdzie ich jeszcze nie było. Radziecki historyk konstatował: „Gdyby rosyjskie główne dowództwo znalazło właściwe sposoby szybkiego zdobycia Plewny, jej znaczenie byłoby tylko taktyczne. Ponieważ jednak sposoby takie nie zostały znalezione i pod Plewną na długi czas została związana wielka część armii dunajskiej, twierdza zyskała znaczenie strategiczne" l3 . *

Porażka wzbudziła u Kriidenera respekt dla przeciwnika. Ocenił, że Osman-pasza dysponuje armią liczącą 60 tys. żołnierzy i lada chwila należy oczekiwać jej generalnego natarcia. 21 lipca rozesłał we wszystkie strony podjazdy kozackie, rozkazując patrolować drogi Breslanica—Plewna, 13

B i e 1 a j e w, op. cit., s.146

Byłgareni—Plewna, Turski Trystenik—Breslanica oraz przeprawy na rzece Wit. Jednocześnie piechocie nakazał wznosić umocnienia w rejonie Breslanicy. 22 lipca otrzymał meldunek bułgarskiego zwiadowcy Simeona Kirowa, oceniający załogę Plewny na 15—20 tys. żołnierzy wspomaganych przez 60 dział. Kriidener pozostał przy swoim zdaniu, wysłał jednak brygadę kaukaską płk. Tutołmina z zadaniem dokładniejszego rozpoznania rejonu działań, zwłaszcza obszaru na południe i wschód od Plewny, oraz sił nieprzyjaciela. Kwaterze głównej nie udzielił się sceptycyzm Kriidenera. W.ks. Mikołaj Mikołajewicz uznał przerwę w przeniesieniu działań na południe od Starej Płaniny za krótkotrwałą. Informacje jego wywiadu były bardziej zbliżone do rzeczywistości — książę ocenił siły Osmana-paszy na 30 tys. żołnierzy i przewidywał, że do pokonania ich wystarczy niewiele większa armia. Dlatego nakazał Kriidenerowi ponownie szturmować Plewnę posiadanymi siłami. Nie brał pod uwagę faktu, że tym razem Turcy zdążą się już dokładniej ufortyfikować i minimalna przewaga liczebna zostanie w ten sposób zneutralizowana. Szef sztabu armii dunajskiej gen. Artur Niepokojczycki pisał 23 lipca do Kriidenera: „w zgrupowaniu zbierającym się przeciw Plewnie będzie... ponad 150 dział. Oprócz tego będziecie dysponować masą kawalerii. Jej działanie na skrzydle, a także na tyłach nieprzyjaciela może go skłonić do opuszczenia nawet najsilniejszych pozycji" l4 . Niepokojczycki nie wyjaśniał, jak ogień lekkiej artylerii i działanie jazdy miałyby zmusić przeciwnika do opuszczenia umocnień. W tym samym piśmie szef sztabu informował o ściągnięciu z północnego brzegu Dunaju JCI korpusu gen. Aleksego Szachowskiego i rozmieszczeniu go w różnych rejonach oswobodzonej części Bułgarii, z zasadniczym przeznaczeniem do działań na kierunku Plewny. Zadanie osłony kolejnego szturmu Plewny od południa (kierunek Tyrnowo— Sewlijewo—Łowecz) otrzymał gen. Michał Skobielew, któ14

Tamże, s. 162.

remu powierzono brygadę kaukaską oraz kombinowany oddział ppłk. Bakłanowa 15. 26 lipca w Breslanicy odbyła się narada wojenna pod przewodnictwem Kriidenera, w której uczestniczyli dowódcy większych jednostek przeznaczonych do natarcia oraz oficerowie sztabu generalnego. Na wstępie płk Tutołmin, którego konnica powróciła właśnie z okolic Plewny, zdał relację z rajdu. Ocenił armię Osmana na 60 tys. żołnierzy i 65 dział, czym utwierdził Kriidenera w przeświadczeniu o konieczności rezygnacji ze szturmu. Replikował Szachowski, który stwierdził, że według jego informacji Osman-pasza ma nie więcej niż 40 tys. żołnierzy. Ponieważ wojska rosyjskie liczyłyby 32 tys. ludzi (27 tys. w piechocie i 5 tys. w kawalerii) ze wsparciem 184 dział, uznano, że w razie skutecznych działań manewrowych można będzie przeciwnika pokonać. O ostatecznym podjęciu przez Kriidenera dyspozycji wyznaczającej generalny szturm na dzień 30 lipca zadecydował przynaglający rozkaz w.ks. Mikołaja 16. Ciekawym epizodem z walk lipcowych pod Plewną były działania w rejonie Łowecza, 40 km na południe od Plewny, stanowiącego węzeł drogowy. Miasto, opuszczone przez Turków, zajęło 17 lipca kilka sotni kozackich ppłk. Bakłanowa. 26 lipca, gdy Bakłanow wrócił z narady u Kriidenera, miejscowa ludność doniosła mu o wyjściu z Plewny w kierunku na Łowecz silnego oddziału tureckiego (5000 ludzi). Bakłanow zlekceważył wiadomość i zamiast przygotować do obrony ten newralgiczny z punktu widzenia Osmana-paszy węzeł dróg, którymi mogła docierać pomoc dla załogi Plewny, opuścił 27 lipca ze swoimi Kozakami miasto i udał się w kierunku Sewlijewa, gdzie podporządkował się gen. Skobielewowi. Ten nie " T r o t h a, op. cit., s. 63—64. 6 Tamże, s. 65. W postępowaniu wielkiego księcia zaszły w tym okresie charakterystyczne zmiany: „Krwawy bój pod Nikopolem, następnie porażka pod Plewną, a jednocześnie wiadomości o przybywających zewsząd wojskach tureckich otrzeźwiły naszego głównodowodzącego; ujrzał, że sukces naszej armii nie jest tak pewny, jak się początkowo zdawało", Dniewnik Milutina, t. II, s. 196.

w pełni wyjaśniony krok obciąża niewątpliwie samego Bakłanowa, niemniej jednak błąd zasadniczy polegał na niejasnych zasadach podporządkowania jednostek działających na południowy wschód od Plewny przed jej drugim szturmem. Bakłanow mógł nie wiedzieć, czy słuchać ma rozkazów dotychczasowego przełożonego, dowódcy IX korpusu Kriidenera, czy dowódcy XI korpusu Szachowskiego, który przejmował odpowiedzialność za natarcie na tym kierunku, czy też wreszcie Skobielewa, mianowanego dowódcą wojsk obchodzących Plewnę od południa. Notabene o wymarszu oddziału tureckiego z Plewny został poinformowany też — przez oficera wywiadu sztabu generalnego płk. Piotra Parensowa — zastępca szefa sztabu armii dunajskiej gen. Lewicki, ale i on nie podjął kroków zaradczych. W dniach 26—29 lipca trwało przegrupowanie wojsk mających wziąć udział w szturmie; 29 lipca ich usytuowanie przedstawiało się następująco: — pod Breslanicą 9 pułk ułanów bużańskich i 9 pułk dońskich Kozaków, łącznie 10 szwadronów (lub sotni) i 6 dział; — pod wsią Koiłowcy 31 dywizja piechoty (oprócz pułku woroneskiego, który był w drodze ze Swisztowa), łącznie 9 batalionów i 40 dział; — pod Turskim Trystenikiem 5 dywizja piechoty (oprócz pułku kostromskiego, który powrócił do Nikopola), łącznie 9 batalionów i 40 dział; — pod Byłgarskim Karagaczem 2 brygada 30 dywizji piechoty, łącznie 6 batalionów i 24 działa; — pod Poradimem 16 brygada 30 dywizji piechoty, I brygada 32 dywizji piechoty i 1 brygada 11 dywizji jazdy, łącznie 12 batalionów, 8 szwadronów, 62 działa; — pod Bohotem kaukaska brygada kozacka, łącznie II sotni i 12 dział. Wszystkie te siły liczyły 30 tys. żołnierzy (27 tys. w piechocie i 3 tys. w jeździe) wspomaganych przez 184 działa. Wojska carskie rozciągnięte były na linii Breslanica—Bohot długości 40 km. Od Plewny dzieliło je przeciętnie 20 km. 28 i 29 lipca wydzielone oddziały wojsk carskich przeprowadziły rozpoznanie walką. Płk Makszejew-Moszonow

potwierdził dotychczasowe oceny Kriidenera w odniesieniu do liczebności broniących Plewnę wojsk. Lepsze wyniki przyniosło działanie brygady kaukaskiej, która na południe od twierdzy zajęła Tuczenicę, Brestowec, Bohot i przecięła szosę Plewna—Łowecz, na której starła się z baszybuzukami i Czerkiesami. Dodatkowych informacji udzielił oficerom brygady ukrywający się w Byłgareni przed Turkami, a obecnie towarzyszący Kozakom protodiakon Eufemiusz. Zorganizował on spośród miejscowych rodzaj poczty przekazującej wszelkie spostrzeżenia Rosjanom. Dzięki tym doniesieniom Skobielew mógł skorygować liczebność Turków na 45 tys. ludzi, natomiast nadal nie potrafił dokładnie podać siły artylerii, ocenianej przezeń na 40—100 dział. Jego Kozacy wykryli, że na zachód od potoku Tuczenicy, frontem na południe i zachód, Turcy nie postawili umocnień. Atakując stamtąd zmusi się ich do walki w polu. Kriidener u?nał jednak propozycję za niewykonalną, gdyż nieuchronna wobec rzekomej przewagi nieprzyjaciela porażka groziłaby odcięciem atakujących wojsk. W przekonaniu tym utwierdziło Kriidenera doniesienie Skobielewa, że w Łoweczu jest na razie kilka tysięcy Turków, ale wkrótce ich liczebność wzrośnie do kilkudziesięciu tysięcy. Wojska atakujące z południa i zachodu miałyby więc za plecami potężną armię przeciwnika. Kriidener postanowił nacierać ze wschodu i południowego wschodu, aby w każdym wypadku zapewnić sobie drogę odwrotu. 29 lipca w sztabie Szachowskiego w miejscowości Poradim odbyła się narada wojenna, na której przyjęto ostateczny plan działań. Wojska carskie podzielono na dwa zgrupowania, działające właściwie niezależnie od siebie. Wykonanie głównego natarcia zlecono prawemu skrzydłu gen. Mikołaja Wieljaminowa. O godz. 17 trzy pułki (121 penzeński, 122 tambowski i 123 kozłowski) 31 dywizji piechoty ze wsparciem pięciu baterii, dowodzone przez gen. Biełokopytowa, miały uderzyć wprost na reduty griwickie (prawo ostatecznego wydania rozkazu do szturmu rezerwował dla siebie sam Kriidener). Pół godziny później nakazano ruszyć od strony Turskiego Trystenika trzem pułkom (17 archangielski, 18 wołogodzki i 20 halicki) z 5 dywizji piechoty

gen. Schielder-Schiildnera, by zabezpieczyć atak na reduty griwickie. Dwom szwadronom dragonów ryskich i sotni kozackiej polecono patrolować teren i zapewnić kontakt między poszczególnymi kolumnami. Zadanie osłony natarcia wojsk Wieljaminowa od strony Breslanicy i obejścia umocnień Plewny od północy otrzymała brygada jazdy (9 pułk ułanów bużańskich i 9 pułk Kozaków dońskich) gen. Aleksandra Łoszkariewa. Natarcie zgrupowania Wieljaminowa miało wspierać sto dział. Na godz. 17 przewidziano również początek pomocniczego natarcia lewego skrzydła gen. Szachowskiego na słabsze fortyfikacje południowego frontu. Celem tych jednostek było zdobycie wzgórz na północ od Radiszewa i rozwijanie powodzenia w głąb pozycji tureckich. 84 towarzyszące zgrupowaniu działa miały otworzyć ogień ze zdobytych wzgórz na tyły wojsk tureckich broniących redut Yanik-bayir i Griwicy. Zasadniczą masę wojsk Szachowskiego tworzyła kolumna gen. Andrzeja Gorszkowa, złożona z 4 pułków piechoty, 2 szwadronów ułanów, 7 baterii. Jej osłonę od południa stanowiło 11 sotni kozackich z brygady kaukaskiej. Skobielewa, która działania zaczynała w rejonie Bohotu . Kriidener nie opracował szczegółowego planu działań. Wyznaczył termin natarcia, zrezygnował z silnego przygotowania ogniowego, zabronił piechocie otwierać ogień z dystansu, nakazał dążyć do szybkiego rozstrzygnięcia w walce wręcz, wreszcie oczekiwać dalszych rozkazów ,w zależności od przebiegu walk. A przecież ich wydawanie w trakcie bitwy było utrudnione ze względu na oddalenie poszczególnych kolumn i faktyczną niezależność Szachowskiego — w takim rozwiązaniu tkwił chyba największy błąd dowództwa carskiego. Pozostałe — słabe rozpoznanie, zbyt mała siła ognia — były kopią pomyłek z pierwszego szturmu. Niewątpliwie Kriidenera, pamiętającego inne czasy, nie stać było na opracowanie bardziej złożonego manewru. O wydarzeniach w sztabie dowódcy tureckiego między 17 Rozmieszczenie wojsk rosyjskich: B i e 1 a j e w, op. cit., s. 164—165; T r o t h a, op. cit., s. 70—72.

20 a 30 lipca mamy znacznie mniej informacji. Wiemy, że spodziewał się kolejnego uderzenia przeciwnika i w związku z tym jego przeciwdziałania szły w trzech kierunkach: rozbudowy fortyfikacji w celu zneutralizowania przewagi liczebnej wroga; maksymalnego zwiększenia liczebności swych wojsk; zapewnienia łączności z zapleczem, aby nie dopuścić do całkowitego odcięcia twierdzy. Do wznoszenia umocnień Osman-pasza przystąpił nazajutrz po odparciu pierwszego szturmu. Nie chcąc przeciążać własnych żołnierzy, do robót zapędził miejscową ludność. Pracowała pod okiem angielskich instruktorów. Wzniesiono wiele redut z wysokimi nasypami, połączonych transzejami. Szczególnie dokładnie umocniono miejsca stacjonowania baterii. Przed ważniejszymi redutami ciągnęły się linie okopów. Umocnienia wzniesiono na północ, północny wschód i wschód od Plewny, w odległości 1,5 do 6 km od miasta. Najgroźniej prezentowały się reduty na wzgórzach Yanik-bayir i dwie wysunięte na ich wschodnie zbocza — griwickie. „Turecka pozycja przypominała swą formą podkowę, ale z bardziej zaostrzonym zagłębieniem" 1 . Z braku czasu obrońcy nie zdążyli dokończyć budowy fortyfikacji na południe od Griwicy, a zupełnie ich brakowało na zachód od Plewny, którędy wiodła droga łącząca twierdzę z dalekim zapleczem. Niedostępny był więc jedynie odcinek Bukowlek—Griwica, ale zwiadowcy przeciwnika nie wykryli w dostatecznym stopniu słabych punktów fortalicji. „Wąskim gardłem" obrony była też zbyt mała w stosunku do potrzeb liczba dział (58). Drugim zadaniem Osmana-paszy było zwiększenie liczebności załogi. Dlatego ściągał do Plewny komendy okolicznych posterunków oraz luźne watahy Czerkiesów i baszybuzuków. Znaczne uzupełnienia nadeszły z Sofii. Był moment, kiedy faktycznie zdawało się, iż stan liczebny obrońców dojdzie do 30 tys., a więc liczby podawanej w najbardziej umiarkowanych szacunkach rosyjskich, ale Osman-pasza wiedział, że jeszcze ważniejsze niż siła zam'* Z korespondencji wspomnianego już Mac Gahana, zamieszczonej w gazecie „Russkij Mir", nr 202, z 28 VII (s. st.) 1877; N ar o c z n i c k i, op. cit., s. 272.

kniętego w twierdzy garnizonu jest zapewnienie jej łączności ze światem, i że sam musi się o to zatroszczyć. Poleganie tylko na drodze sofijskiej byłoby ryzykowne, więc komendant twierdzy kierowane doń z miejscowości Orchanije 6 batalionów z baterią zawrócił do Łowecza i wzmocnił je dodatkowo pewną liczbą Czerkiesów. Rifaat-pasza, mianowany przez komendanta Plewny dowódcą wysłanej do Łowecza nowo sformowanej ośmiotysięcznej brygady, zajął miasto 27 lipca, wkrótce po opuszczeniu Łowecza przez Kozaków Bakłanowa. W efekcie Osman-pasza dysponował armią liczącą 22 tys. żołnierzy (w tym 3000 jazdy) — 33 bataliony piechoty, 7 szwadronów regularnej kawalerii i 400 Czerkiesów, 58 dział. Była to liczba daleko mniejsza, niż szacowało dowództwo carskie. Rozmieszczenie tych sił było następujące: — na północy, na centralnych redutach Yanik-bayir i Griwicy, dywizja Adila-paszy, złożona z 12 batalionów piechoty wspomaganych przez 25 dział. Trzy spośród tych batalionów osłaniały w rejonie miejscowości Opanec lewe skrzydło dywizji; — na południe od potoku griwickiego dywizja dowodzona bezpośrednio przez Osmana-paszę, złożona z 16 batalionów wspieranych przez 29 dział. Prawe skrzydło dywizji, prowadzone przez Hasana Sabri-paszę (3 bataliony), broniło wzgórz Bara-bayir i reduty Omer-tabya; — południowe skrzydło na Zielonych Wzgórzach (Zelenite Gori) było najsłabsze — liczyło 5 batalionów ze wsparciem 4 dział; — dwa szwadrony jazdy znajdowały się na wzgórzach Yanik-bayir, jeden w rejonie Griwicy, cztery w Plewnie — w rezerwie Osman-pasza skierował tak nikłe siły na słabo ufortyfikowany odcinek południowy, gdyż nie liczył się z uderzeniem od tej strony. W ostatnich dniach lipca dowódca turecki wiedział już o zbliżaniu się przeciwnika. Nakazał przerwać sypanie szańców i rozmieścił wojska na pozycjach. " T r o t h a, op. cit., s. 13—15; B i e 1 a j e w, op. cit., s. 164.

30 lipca o świcie wojska rosyjskie wyruszyły na pozycje wyjściowe. Po dżdżystej nocy dzień był pochmurny, zamglony. We mgle niektóre oddziały zmyliły drogę, pogubiły się lub podeszły do pozycji tureckich. O godz. 9.00 Kriidener rozkazał czterem bateriom otworzyć ogień. Wkrótce odpowiedziała im artyleria turecka i całe przedpołudnie trwała obustronna kanonada. Ogień nie wyrządził Turkom większej krzywdy, gdyż pociski z lekkich dział rosyjskich nie sięgały ich centralnych redut. Około godz. 15 dały się słyszeć strzały z południowego frontu, spod Radiszewa. To niecierpliwy Szachowski, źle interpretując rozkaz Kriidenera, z własnej inicjatywy nawiązał walkę o wzgórza, by przystąpić do ostrzału Yanik-bayiru. Kriidener z kolei odczytał jego decyzję za przejaw sukcesu na południowym odcinku frontu i uznał chwilę za właściwą do rozwinięcia sił głównych. Godzinę później zgrupowanie Wieljaminowa rozpoczęło dwiema kolumnami szturm oddalonych od siebie o 500 m redut griwickich. Pierwsza ruszyła od północy prawoskrzydłowa kolumna gen. Biełokopytowa, a w niej pułk penzeński i dwa bataliony pułku kozłowskiego. Kolumna maszerowała w szyku batalionowym i wkrótce najbliższy pierwszy batalion dostał się pod morderczy ogień tureckiej piechoty. Został dosłownie zdziesiątkowany, a przerażone gromady żołnierzy miotały się po polu walki, szukając schronienia. Drugi batalion zdołał dotrzeć do pierwszej linii okopów tureckich, tam jednak zaległ z powodu ciężkich strat; ponownie poderwał się do ataku na nasypy reduty Bas-tabya z chwilą nadejścia trzeciego batalionu i „kozłowców". Żołnierze padali gęsto, ale pozostali pięli się w górę i już dosięgli umocnień przeciwnika, gdy w starciu na białą broń poległ prowadzący ich dowódca drugiego batalionu. Resztki pułku penzeńskiego cofnęły się i zaległy w odkrytym polu, o 100 kroków od reduty. Zdesperowani żołnierze bagnetami i manierkami ryli ziemię, chroniąc się przed kulami wrogiej piechoty. W ciągu półgodzinnej bitwy pułk penzeński stracił 1000 ludzi; zdemoralizowany stratami nie stanowił już zdolnej

do boju jednostki. Dowództwo korpusu widziało rzeź swojej piechoty, ale nie potrafiło przeciwdziałać skutecznie ogniowi przeciwnika. Na lewym skrzydle, od wschodu, griwicką redutę Kanli-tabya atakował pułk tambowski. Załamało się i jego natarcie — zaległ w otwartym polu, o 300 kroków od reduty. W obliczu ciężkich strat 31 dywizji Krudener powinien raczej rzucić 5 dywizję piechoty w sukurs Szachowskiemu, gdzie sukces był bardziej realny i umożliwiłby wyjście na tyły Turków broniących redut griwickich. Lecz dowódca IX korpusu zdecydował się na ponowienie bezsensownego ataku od czoła. Pułki archangielski i wołogodzki spotkał los podobny jak ich poprzedników. Jedynie pułk halicki, który idąc z pomocą „tambowcom" usiłował z południowego wschodu obejść redutę Kanli-tabya, był najbliższy sukcesu. Posuwając się porośniętym polem i forsując po drodze dwa jary, pułk dzięki naturalnym osłonom poniósł mniejsze straty, ale też uległ dezorganizacji; jego żołnierze, podobnie jak ich koledzy, zalegli przed samymi redutami. Była godz. 18, gdy szef sztabu IX korpusu gen. Mikołaj Sznitnikow informował dowódcę sąsiedniej brygady jazdy gen. Łoszkariewa: „Zgrupowanie księcia Szachowskiego goni Turków, nasze zgrupowanie w pełnym natarciu. Nie straćcie odpowiedniej chwili do przejścia za rzekę Wit w celu rozwinięcia pościgu. Dowódca korpusu wyraża nadzieję, że sam Pan potrafi określić tę chwilę" 20. W tym czasie wszystkie 18 batalionów Wieljaminowa krwawiło pod redutami griv?ickimi, a generał nie miał już odwodów do rzucenia w pole. Próbowano jeszcze ratować sytuację jednostkami z rezerwy ogólnej, ale bez rezultatu. Na odcinek zajmowany przez pułk halicki ściągnięto dwie baterie, które otworzyły ogień z małej odległości. Zapadający zmierzch przerwał zmagania. Na prawym skrzydle bój wygasał. W dwie i pół godziny po buńczucznych zapowiedziach Sznitnikow wysyłał do Łoszkariewa zawiadomienie, że „bój zakończył się niepowodzeniem". Pozbawione dowódcy 20

F o r t u n a t o w , op. cit., s. 100.

i zdziesiątkowane oddziały cofały się bezładnie pod osłoną jednostek z ogólnej rezerwy, umiarkowanie niepokojone przez triumfującego nieprzyjaciela. Zatrzymały się dopiero w Byłgareni nad rzeką Osym, 40 km od Plewny, pod wieczór następnego dnia. Natarcie zgrupowania Szachowskiego na południowym froncie zaczęło się około godz. 15, czyli o godzinę wcześniej niż uderzenie na reduty griwickie. Przed południem jego wojska zajęły Radiszewo, gdzie garstka baszybuzuków uciekła na widok zbliżających się kolumn rosyjskich. Wkrótce baterie obu stron rozpoczęły pojedynek, który nie wyrządził większych szkód. Szachowski wjechał na pagórek nie zważając na gęsty ostrzał. Niecierpliwił się brakiem oczekiwanego sygnału o natarciu sił głównych. Wreszcie postanowił uderzyć, w głębi ducha licząc na sukces. Rozkaz do natarcia dał dowódca 1 brygady 32 dywizji piechoty gen. Andrzej Gorszkow. Skonsternowani oficerowie nie wiedzieli, co czynić, gdyż nie powiedziano im wcześniej o celach uderzenia ani na jakim kierunku mają atakować. Gdy dowódca 125 pułku kurskiego płk Rakuza spytał o to generała, otrzymał mało skomplikowaną odpowiedź: „Posuwać się wprost przed siebie oraz niszczyć wszelką hołotę, którą napotka się po drodze" 21. Ruszyły pułki kurski i rylski. January Mac Gahan obserwował ze wzgórza ich atak. Pisał potem: „Przez jakiś czas utrzymywany był porządek bojowy, ale potem częściowo padający trup, a częściowo powszechne zniecierpliwienie pomieszały szeregi, przekształcając je w nieforemną masę ludzi, wściekle i szybko niesioną naprzód... Widoczny był pośpiech żołnierzy, ogarniętych pragnieniem dobrania się do nieprzyjaciela, strzelającego do nich z ukrycia. W tej chwili długa linia nacierającej piechoty przywitana została ogniem karabinowym. Rozrzedzona linia rzuca się naprzód. Turecka pozycja blisko. Trzask palby karabinowej słyszę nieprzerwanie, choć zagłuszany przez artylerię rozmieszczoną wyżej. Działa zdwajają swą energię. Łoskot ognia karabinowego przekształca się w przenikliwy szum. 21

R o s t u n o w, op. cit., s. 114.

Wiatr donosi do nas okrzyki »ura!«, wzburzające krew. Na lewo od nas płonie wieś. Okres gwałtownej bitwy osiągnął stan skrajnego paroksyzmu. Posiłki, zostawione za grzbietem wzgórza, są rzucone do przodu. Zaczynają wracać pierwsi ranni. Możemy ujrzeć zabitych i ciężko, rannych, leżących tam, gdzie padli. Ruchomy tłum walczących wznosi się nad nimi, wciąż wyżej i wyżej. Nagle widzimy, że pierwsze szeregi starły się z wrogiem. Możemy odróżnić oficerów, porządkujących swych żołnierzy ruchami szabel... Turcy pozostają w swej ukrytej transzei; szybko i z dużym sukcesem strzelają do zbliżających się, koń pod pułkownikiem pada, ten w jednej minucie z powrotem na nogach i machając szablą wiedzie swych żołnierzy. Ale nie zrobił nawet paru kroków, gdy zachwiał się i padł... Dochodzi do nas gniewny krzyk, przypominający dzikie wycie, z jakim żołnierze jak burza rzucili się na bagnety, aby pomścić dowódcę. Są już w okopach, wśród Turków. Nielicznym Turkom udało się ujść spod bagnetów, niesionych muskularnymi rosyjskimi rękoma... W ten sposób została zdobyta pierwsza linia umocnień tureckich" 2. Zdobyta reduta nazywała się Ibrahim-tabya. Gdyby Szachowski w tym momencie wsparł atakujące pułki, mógłby pokusić się o zdobycie następnych, jeszcze lepiej ufortyfikowanych redut na wzgórzach Bara-bayir, ale książę nie chciał ruszyć swych rezerw do czasu zastąpienia ich przez posiłki z odwodu ogólnego, o które zwrócił się do Kriidenera. Dopiero około godz. 17, gdy otrzymał wiadomość, że idzie mu z pomocą pułk kołomeński, skierował do szturmu następny rzut swych wojsk. Ruszyły pułki szujski i jarosławski, a za nimi kołomeński. Sforsowały jar potoku Sułuklija i wdarły na reduty Araba-tabya i Atif-tabya. Pierwsza z nich została nawet przejściowo zdobyta przez Rosjan, ale to było wszystko, czego mogły dokonać wycieńczone krwawym bojem pułki. Osman-pasza rzucił do kontrataku swe rezerwy, a nawet jednostki ściągnięte z północnego odcinka frontu. Wokół redut rozgorzał zacięty bój, " „Russkij Mir", j.w.

który długo nie przynosił rozstrzygnięcia. Szachowski nie miał już żadnego oddziału, który mógłby posłać do walki. Jego wykrwawione pułki trzymały się resztkami sił, amunicja była na wyczerpaniu, zapanował ogólny chaos. Lekarz armii rosyjskiej tak zapamiętał ów dzień krwawych zmagań: „Wyszedłem z namiotu odetchnąć świeżym powietrzem. Ach, co za groza! Wokół każdego namiotu masa ciężko rannych. Nie można przejść do sąsiedniego namiotu, żeby nie potrącić któregoś z cierpiących. »Wasza wysokość, wody« »Wasza wysokość, proszę spojrzeć, krew ze mnie uchodzi« Przyznaję, że ręce mi opadły, serce zamarło, tylko w uszach dzwonił hałaśliwy dźwięk wystrzałów 2 \ Wieczorem Turcy odzyskali wszystkie utracone pozycje. „Wataha baszybuzuków ściągnęła na pole bitwy. Do sztabu w ciszy jasnej od pożarów nocy dochodziły jęki i krzyki mordowanych... Całą noc baszybuzucy dobijali rannych. Rano Kriidener przysłał wiadomość, że... zmuszony był wycofać się ku rzece Osym..., ale zamyśla jeszcze raz wznowić natarcie" 24. Na uwagę zasługuje sukces małej grupy Skobielewa, który z 2000 Kozaków i 12 działami obszedł od południa prawe skrzydło tureckie i uderzył z południowego zachodu na Zielone Wzgórza. Nie było w tym miejscu umocnień ani większych jednostek tureckich i Kozacy stosunkowo łatwo dostali się aż na same przedmieścia Plewny. Tu jednak zostali zatrzymani przez przeważające masy piechoty z rezerwy i Czerkiesów. Poza tym nazbyt skromne sukcesy Szachowskiego powstrzymywały Skobielewa przed kontynuowaniem ataku, gdyż i tak wysforował się niebezpiecznie do przodu. Gdy zaś goniec od płk. Tutołmina, który z 3 batalionem pułku kurskiego i dwoma sotniami Kozaków kubańskich osłaniał od strony Łowecza ruchy oddziału Skobielewa, przyniósł wiadomość, że coś niepokojącego dzieje się na drodze łoweckiej, dzielny generał musiał ustąpić 2>. 23 24 25

Z y k o w, op. cit., t. I, s. 279. „Russkij Mir", j.w. Skobielew wyróżniał się między dowódcami carskimi dbałością

Jazda gen. Łoszkariewa, która blokowała Plewnę od północy, przez cały dzień próżnowała. Druga Plewna zakończyła się daleko cięższą klęską Rosjan niż pierwsza. Według oficjalnych danych mieli 7300 zabitych i rannych (prawie 25% sił), w tym 169 oficerów. Na szczęście dla nich Osman-pasza nie ścigał pokonanych, a przeciwnie, obawiał się wznowienia szturmu. W meldunku do Stambułu komeridant twierdzy określał własne straty na 1200 zabitych i rannych 26. Główna przyczyna takiego wyniku bitwy tkwi w błędach dowództwa carskiego, które uwidoczniły się już zresztą podczas pierwszego szturmu i nie zostały naprawione. Podstawowy zarzut należy postawić służbom wywiadowczym armii, których meldunki podawały dwu- lub trzykrotnie zawyżoną liczebność przeciwnika. Aż do chwili podjęcia szturmu sztaby Kriidenera i Szachowskiego nie miały jasności w odniesieniu do stanu sił tureckich. Wielkim błędem okazał się zły wybór kierunku głównego uderzenia, a mianowicie od wschodu na najmocniejsze fortyfikacje. Już minione wojny na Zachodzie wykazały, jak w przyszłości wyglądać będzie atak piechoty na umocnienia polowe, ale generałowie carscy nie wyciągnęli z tego wniosków. Plewnę można było próbować zdobyć przez zaskoczenie, powiedzmy szturmem nocnym bądź od południa czy zachodu, gdzie nie stanęły jeszcze fortyfikacje. Kriidener jednak poszedł po linii najmniejszego oporu. Zapomniał, że oprócz siły na wojnie potrzebne jest przewidywanie, umiejętność zastosowania fortelu. On jednak zaatakował dokładnie tam, gdzie go oczekiwano. Myślał zresztą nie tyle o zwycięstwie, co o uniknięciu porażki i uratowaniu armii. W trakcie szturmu z uporem stosowano uderzenia zwartych kolumn batalionowych, co narażało je na wysokie straty od ognia szybkostrzelnej broni palnej okopanego przeciwnika. o swych żołnierzy. W. N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , God wojny (dniewnik russkago korriespondienla 1877—1878), S.-Pietierburg 1879, t. II, s. 249, tak o nim pisze: „Dla żołnierzy Skobielew jest nie tylko dowódcą, ale i towarzyszem broni... Gdy inni żołnierze po dwa dni głodują, pod jego komendą są nie tylko suchary, ale i ciepła strawa... Skobielew kocha żołnierza z całej duszy, a żołnierz zwraca mu to z nawiązką". 26 T r o t h a, op. cit., s. 98—99; R ii s t o w, op. cit., s. 284.

Wyrazem niefrasobliwości było ściągnięcie wyłącznie polowej, małokalibrowej artylerii, której pociski nie sięgały centralnych redut przeciwnika lub nie były w stanie wyrządzić mu większej krzywdy. Wreszcie należy zwrócić uwagę na całkowitą bezczynność jazdy Łoszkariewa, który nawet nie próbował zwrócić na siebie uwagi Osmana-paszy w czasie, gdy ten wysyłał już ostatnie odwody do kontrataków na zagrożonych odcinkach. Radziecki historyk tak uogólnia rezultaty bitwy: „Najważniejszą przyczyną większości tych błędów było niezrozumienie... charakteru walki w owym czasie, która, dzięki masowemu użyciu broni palnej piechoty i polowym umocnieniom broniących się, przyjęła zupełnie inne niż dawniej właściwości" 27. Nie zawiedli żołnierze rosyjscy, z pogardą śmierci idący w otwartym polu wprost na ziejące ogniem reduty tureckie. Bardzo liczni spośród nich całą noc przeleżeli pod fortyfikacjami, nie wiedząc o rozkazie odwrotu. Zanotowano liczne przykłady bohaterstwa. Ranny kapitan pułku szujskiego Budkiewicz został wyniesiony pod gradem kul przez żołnierza, który na wyrażoną przez poszkodowanego propozycję zostawienia go na pastwę losu odrzekł: „Choćbym miał teraz umrzeć, nie porzucę Pana" 28. Dużą odwagą wyróżnili się też niektórzy oficerowie, zwłaszcza niższych stopni, dzielący wraz z żołnierzami trudy natarcia. Gen. Konstanty Biskupski, uczestnik drugiej Plewny jeszcze jako pułkownik, oceniał: „Sądzimy, że dobre cechy żołnierzy oraz oficerów rosyjskich, którzy czasami wyręczali swych dowódców, uwzględni w swych rozważaniach... przyszły utalentowany teoretyk wojskowy w dowolnej armii europejskiej. Nam zaś, dowódcom tego żołnierza, trzeba schylić czoło przed jego wielkimi... walorami oraz samemu tak się przygotować, aby wyciągnąć z nich korzyści, a nie tracić żołnierza bez żadnego celu" 29. Natomiast Milutin, który przebywał w tym czasie 27 B i e 1 a j e w, op. cit., s. 169. * Tamże, s. 171. ;sl R o s t u n o w, op. cit., s. 115.

w Bułgarii, pisał 2 sierpnia do głównodowodzącego. „Jeśli będziemy nadal polegać tylko na bezgranicznym poświęceniu i odwadze żołnierza rosyjskiego, to w krótkim czasie wyniszczymy naszą wspaniałą armię" 30. Wymienione błędy i niedociągnięcia czy wprost nieudolność dowództwa carskiego nie pomniejszają znaczenia talentu operacyjnego Osmana-paszy ani odwagi załogi Plewny. Pod osłoną fachowo, z pomocą zagranicznych instruktorów przygotowanych umocnień żołnierze tureccy wykazali się dużymi umiejętnościami w prowadzeniu walki obronnej. Potrafili zrobić właściwy użytek z nowoczesnej broni, jaką im dano do rąk; w starciach wręcz walczyli z zażartością podobną jak atakujący. Osman-pasza był zdolnym dowódcą, ale i on nie ustrzegł się błędów wynikłych z przesadnej ostrożności. Dwukrotnie, 20 i 30 lipca, miał szansę unicestwienia atakujących go wojsk. Za pierwszym razem nie próbował ścigać odpartego, niemal dwukrotnie słabszego przeciwnika; nie mogą tu być usprawiedliwieniem ciężkie straty armii tureckiej, zaskoczenie wywołane impetem natarcia ani obawa przed zapuszczeniem się zbyt daleko w głąb obszaru operacyjnego armii dunajskiej. Po raz drugi nie wykorzystał szansy w dziesięć dni później, kiedy wprawdzie przeważały wojska rosyjskie, ale zwycięstwo odniesione nad nimi było jeszcze bardziej zdecydowane. Osman-pasza jednak kurczowo'trzymał się fortyfikacji. Obawiał się ponowienia szturmu, co dowodzi braku znajomości rozmiarów sukcesu i świadczy źle o pracy wywiadu tureckiego (analogicznie zresztą jak u przeciwnika). Poza tym komendant twierdzy nie chciał widocznie przekonać się, czy jego tak dobrze walcząca z ukrycia załoga zda również egzamin w otwartym polu. Należy jednak pamiętać, że bez ryzyka, bez łuta szczęścia dowódcy tureccy nie mogli nawet marzyć o zwycięstwie w tej wojnie. Wynik drugiej Plewny wywołał różnorodne wrażenie w krajach zainteresowanych konfliktem. Najbardziej piorunujące były skutki bitwy dla nieszczęśliwej ludności bułgarskiej, rabowanej i przeganianej z miejsca na miejsce na sku30

W i n o g r a d o w, op. cit., s. 173.

tek zmiennego przebiegu wojny. Wspominano już o panice w południowej Bułgarii na wieść o odwrocie zgrupowania czołowego. W Bułgarii naddunajskiej podobny efekt wywołała druga Plewna. Ludność rzuciła się do ucieczki. W Swisztowie wieść o zbliżaniu się Turków „wprawiła mieszkańców w niepojęte przerażenie. Potracili głowy. Mężczyźni, kobiety, dzieci: wszyscy rzucili się w kierunku Dunaju, śpiesząc, aby przejść przez most pontonowy. Powozy przewracały się w biegu, ludzie deptali się nawzajem. Niewyobrażalna trwoga zapanowała na ulicach, przepełnionych biegnącymi ludźmi o wzroku pełnym przerażenia i pobladłych twarzach... Nikt nie miał czasu zastanowić się, wyobrazić sobie, czy rzeczywiście możliwe jest to nieszczęście, którego wszyscy się bali. Ta straszna trwoga trwała raptem godzinę. Wkrótce uspokajające wiadomości, że pogłoska jest fałszywa, zmniejszyły strach" 31. Wszystko to działo się w najlepiej chyba chronionym miejscu północnej Bułgarii, gdzie mosty łączyły armię dunajską z zapleczem. Zmienne losy ludności bułgarskiej nie miały żadnego wpływu na toczącą się wojnę. Bardziej interesujące będzie przyjrzenie się nastrojom wśród Rosjan. Porażka wywołała przygnębienie w społeczeństwie rosyjskim, uradowanym pierwszymi sukcesami. Mimo to początkowo przejawy krytycyzmu i otrzeźwienia ginęły „śród jednogłośnego... zapału dla rozpoczętej z Turcją wojny i dla celów, które się osiągnąć zamierza, a których zakres... codziennie staje się szerszym, i to w stosunku widoczniejszym daleko, niż postęp wojsk rosyjskich na Wschodzie; śród powtarzanych aż do banalności okrzyków uwielbienia »dla wielkiego monarchy«, który odgadł gorące pragnienia narodu wydobywając miecz dla pogromu i zagłady barbarzyńskiej Turcji, śród głosów entuzjazmu, szczerego czy też nakazanego, lecz powszechnego i wzmagającego się" 2. Wyższe dowództwo i rząd starały się ukryć rozmiary 31 s

I. Wazów, Prwite dni na swobodata, w. Oswobożdenijeto 1877—1878, 243 244. „Czas"i nr 141 z 24 VI 1877.

32

porażki przed społeczeństwem. Ograniczono dopływ informacji z frontu, przekazując prasie tylko oficjalne, suche i skrótowe komunikaty głównodowodzącego. „Niedostatek wiadomości z teatru wojny i późne ich publikowanie wprawiają społeczeństwo w gorączkowy nastrój" — komentowało pismo „Gołos". Narzekali ludzie wysoko usytuowani w aparacie państwowym i zdawałoby się dobrze poinformowani. Konstanty Pobiedonoscew w liście do swego wychowanka, w.ks. Aleksandra Aleksandrowicza, skarżył się na brak wiadomości z frontu w czasie, gdy obce gazety przynoszące ponure informacje podważały zaufanie do władz. Piotr Wałujew, minister spraw wewnętrznych w latach sześćdziesiątych, zapisał w swym dzienniku: „Nieprawdopodobne, lecz prawdziwe... Ani słowa znad Dunaju, ani słowa z Azji. Gdyby nie relacja cesarza i wielkiego księcia, nie wiedzielibyśmy nawet o miejscu ich przebywania. Ale te komunikaty znane są tylko niewielu ludziom" 33. Wśród społeczeństwa narastało niezadowolenie. Redaktor „Donskoj Gaziety" informował o nastrojach wśród Kozaków: „Tutejsza ludność, która wysłała na front 40 tys. swoich synów, jest głęboko zasmucona nieznajomością wydarzeń na froncie. Rzadkie wiadomości... tylko drażnią ciekawość setek tysięcy ojców, matek, żon i dzieci, chociaż przywykłych do ciemnoty, to zawsze pragnących światła. Przygnębienie jest powszechne, narzekania niczym nie wstrzymane" 34. Następca Wałujewa na stanowisku ministra spraw wewnętrznych Aleksander Timaszew apelując do Milutina o zmianę sposobu informowania społeczeństwa konstatował: „Jednym głosem wszędzie powtarzają, że Rosja nie zasłużyła na takie jej lekceważenie" ,35. W.ks. Mikołaj Mikołajewicz był zmuszony ogłosić komunikat specjalny, w którym dementował informacje prasy zagranicznej piszącej o upadku prestiżu wojennego Rosji i stwierdzał, że brak wiadomości oznacza tylko tyle, iż nic nowego nie zaszło. Porażka wywołała przygnębienie w sztabie armii dunaj33 34 35

Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 223. Tamże, s. 221. Komunikat ten zatrzymała cenzura. Tamże, s. 222.

skiej. Dowódcy carscy prześcigali się we wzajemnych oskarżeniach. Gen. Paweł Zotow zapisał w swym dzienniku niedługo po bitwie: „O drugiej katastrofie plewneńskiej jeszcze nic określonego wywnioskować nie można. Pamięć zbyt świeża, namiętności fermentują... Wszyscy oskarżają się wzajemnie: Kriidener Szachowskiego, Szachowski Kriidenera. Jedno jest jasne: cofanie się podobne było do ucieczki, panika rozszerzyła się nawet za Dunajem" 36. Adiutant głównodowodzącego płk Dymitr Skałon dodawał: „Przyczyną niepowodzenia pod Plewną była niezgoda między dowódcami i szefami sztabów: książę Szachowski nie okazał bezwzględnego posłuszeństwa Kriidenerowi i postępował samodzielnie... Szef sztabu księcia Szachowskiego płk Biskupski był w przededniu bitwy pijany i w takim stanie dyktował dyspozycje. Od początku do końca nie było porozumienia. Książę Szachowski poprowadził do ataku nie czekając na rozkaz Kriidenera, wskutek tego ten musiał wbrew woli ruszać na pozycje... Z zapadnięciem zmroku na tyłach powstała panika... Gdyby, na miłość Boską, Turcy nie byli znużeni bitwą i zaczęli ścigać cofające się oddziały, to skrzydło księcia Szachowskiego zostałoby zupełnie zniesione... Niestety, muszę przyznać, że w ogóle u wielu z nas wystąpił niemal upadek ducha! Tak osłabli po odparciu spod Plewny, że aż przykro" 37. Druga Plewna obnażyła słabe punkty armii rosyjskiej. Wykazała, że trzeba myśleć nie o triumfalnym marszu na Stambuł, lecz raczej o przygotowaniu obrony, przynajmniej do czasu nadejścia posiłków. Sztab zdawał sobie sprawę, że zaufanie do armii spada i zapobiec temu może jedynie błyskotliwy sukces. Nie wiedziano jednak, jak go osiągnąć. Z braku lepszych rozwiązań przyjęto sugerowany przez Milutina plan ograniczenia się do działań defensywnych. Minister wojny naocznie przekonał się o nieudolności ludzi kierujących armią. Pisał: „... z kim by rozmawiać — 36 Wojna za niezawisimost' Sławian w 1877—1878. Posmiertnyja zapiski i dniewnik gienierała ot infantierii P. D. Zotowa, „Russkaja Starina", I, 1886, s. 235. 37 D. S k a ł o n, Moi wospominanija (1877—1878), S.-Pietierburg 1913, cz. I, s. 231—234 (cyt. wg J. K u c h a r z e w s k i , Od białego caratu do czerwonego, t. V. Terroryści, Warszawa 1931, s. 143).

jeden powszechny żal z powodu inercji i bezsilności głównego dowództwa, które widocznie nie znajduje w sobie tyle siły, żeby ogarnąć cały złożony mechanizm wielkiej armii...; jeden z głównych organów dowództwa armii polowej nie zna planu działań ani zamiarów głównodowodzącego" 38. Wielkiemu księciu Milutin zarzucał brak perspektywicznego myślenia, ograniczanie się do wydarzeń mijającej chwili. Wreszcie konstatował: „Rozrzuciliśmy nasze siły i okazaliśmy się zbyt słabi" 39. Smutne refleksje skłoniły Milutina do złożenia własnych propozycji w odniesieniu do dalszych działań. Ich główny zarys zawarł w liście do wielkiego księcia. Pisał, że kwatera główna nie doceniła dobrze uzbrojonego i broniącego się za umocnieniami przeciwnika. Nie można więc prosto, śmiało i otwarcie iść na jego reduty. Obecnie armia jest rozbita na części stacjonujące wzdłuż rozległego półokręgu oskrzydlającego zajęty obszar kraju. Milutin wyciągał z tego wniosek, że należy przerwać działania zaczepne do czasu nadejścia znacznych posiłków (czyli do jesieni) i przejść do obrony w silnie umocnionych rejonach ześrodkowania wojsk. Kończył: „W każdym wypadku... nieodzowne jest teraz skoncentrowanie wojsk na niektórych, gdzie to możliwe umocnionych pozycjach" 40. Zaczęto ściągać posiłki. Do połowy września możliwe było przerzucenie 2, 3 i 26 dywizji piechoty, 3 brygady strzelców, 2 dońskiej dywizji kozackiej — wszystkie te jednostki liczyły 50 tys. żołnierzy, a więc za mało, zdaniem kwatery głównej, by przejść do ofensywy. Mobilizowano więc 1, 2 i 3 dywizję grenadierów, 24 dywizję piechoty, 1 dywizję kawalerii, wreszcie gwardię — łącznie 100 tys. ludzi. Te jednostki mogły przybyć w październiku (oprócz 1 dywizji grenadierów przeznaczonej na Zakaukazie). Wcześniej mogli zjawić się Rumuni, których 40-tysięczny korpus przygotowywał się do ruszenia na front. 38

Dniewnik Milutina, t. II, s. 204. Tamże, s. 207. W swoich zapiskach Milutin pozwolił sobie nawet na krytykę cara stwierdzając, że bardziej niż plany wojenne interesuje go rozdawnictwo nagród. 40 W i n o g r a d o w , op. cit., s. 173. 39

Tymczasem mimo zaleceń Milutina wojska były w dalszym ciągu rozrzucone. Operacyjnej rezerwy nie wydzielono. Lokalni dowódcy nie spełniali rozkazów budowy umocnień, za to Osman-pasza postawił nowe fortyfikacje. Zgrupowanie Kriidenera zajęło linię: Turski Trystenik— Byłgarski Karagacz—Poradim—Peliszat. W naddunajskiej Bułgarii nastała chwilowa cisza. Przy rozciągnięciu wojsk obu przeciwników wszystko zależało od tego, kto przejmie inicjatywę i kto pierwszy skoncentruje na dowolnym odcinku frontu przeważające siły.

Przełom lipca i sierpnia traktuje się jako zakończenie pierwszego, trwającego niewiele ponad miesiąc, etapu w wojnie rosyjsko-tureckiej. Mniej więcej w tym samym okresie przerwano na pewien czas działania wojenne na Zakaukaziu. Armia dunajska zajęła dużą część północnej Bułgarii i niektóre przełęcze dogodne do rozwinięcia przyszłej ofensywy. Dwie klęski pod Plewną i odwrót zgrupowania czołowego osłabiły jednak zapał. Rozwinięcie sukcesu — wobec nieudolności dowództwa — można było uzyskać jedynie drogą zwiększenia liczebności armii. Tylko bowiem śmielsze działanie prowadziło do rozstrzygnięcia wojny i zawarcia korzystnego pokoju, gdyż przeciwnik nie był gotów, a sukcesy Hurki wywołały rozgardiasz w Stambule. Niestety, głównodowodzący rozdzielił siły między poszczególne zgrupowania i w efekcie pozwolił Turkom ściągnąć wojska. Nieudolność sztabu armii dunajskiej była niewątpliwa: „Słaby duchem... nie wypełniał podstawowych obowiązków, nerwowy... Minuty głębokiej wiary w swoją niezwyciężoność zmieniały się w godziny pełnego marazmu. Każda wiadomość wywoływała duże wrażenie. Trudno sobie nawet wyobrazić, do jakiego stopnia upadano na duchu od niewielkich niepowodzeń" — pisał jeden z uczestników wojny 41. 41

F o r t u n a t o w, op. cit., s. 91.

Z walk o Szypkę

Obraz »Obrona „orlego gniazda".• Aleksandra Popowa z 1893 r.

Na Przełęczy Szypczeńskiej. Bułgarki poszukujące rannych Rosjan Rysunek Mikołaja Karazina

Rosyjski lazaret polowy

"Na Szypce panuje spokój« Obraz Wasyla Wereszczagina

Skała „orle gniazdo"

,,Ranny oficer w Bułgarii" Obraz Pawła Kowalewskiego z 1878 r.

Bułgarscy czetnicy Rysunek Mikołaja Karazina

Baszybuzucy w boju

"Schwytany baszybuzuk« Rysunek Pawła Kowalewskiego z 1883 r

Turecki telegraf polowy

Od prawej: car Aleksander II, w.ks. Mikołaj Mikołajewicz i rumuński ks. Karol na punkcie obserwacyjnym pod Plewną

'Przed atakiem. Pod Plewną< Obraz Wasyla Wereszczagina z 1881 r.

Błędem było atakowanie umocnień zwartymi kolumnami, które otwierały ogień dopiero z małej odległości, gdy już były osłabione od ognia przeciwnika, jemu podobnych strat nie zadając. Przygotowania artyleryjskie trwały zbyt krótko, a w dodatku brakowało ciężkich dział. Tam, gdzie z inicjatywy lokalnych dowódców atakowano tyralierą i gdzie prawidłowe było współdziałanie różnych rodzajów wojsk, odnoszono sukcesy. Jedną ze wstydliwych spraw w tej wojnie było przekazanie przez kwatermistrzostwo monopolu na dostawy dla armii w ręce spółki Greger, Horwitz, Cohen. Podobno maczał w tym palce szef sztabu Niepokojczycki, który odniósł dzięki wstawiennictwu osobiste korzyści. „Zawsze apatyczny, tylko w tym jednym wypadku przejawił ożywioną działalność" 4 2 .Skandaliczne nadużycia i powszechna korupcja były na porządku dziennym. Sam wielki książę wspólnie z tancerką Czysłową trwonił fundusze przeznaczone dla wojska 43 Akcjonariusze spółki więcej myśleli o nabiciu kabzy niż o wywiązaniu się z przyjętego obowiązku. Jej magazyny były oddalone od miejsc postojów oddziałów i najczęściej puste, a jeśli już pełne, to zarobaczonych sucharów i gnijącego owsa. Zwłaszcza zgrupowanie czołowe miało kłopoty z zaopatrzeniem. Nie tylko zresztą brak żywności i furażu był „wąskim gardłem" armii dunajskiej. Podobnie przedstawiała się sprawa zaopatrzenia w obuwie i mundury. 4 brygada strzelecka, zmuszona sytuacją, ubrała się pewnego razu w zdobyczne mundury tureckie. Jedynie jednostki artylerii nie narzekały na zaopatrzenie, gdyż broń tę traktowano priorytetowo. Znaczny postęp natomiast w porównaniu z wojną-krymską zaznaczył się w organizacji służb medycznych. W każdej dywizji funkcjonował lazaret, w każdej kompanii przebywali sanitariusze. Ale w lazaretach było mało miejsc i część rannych trzeba było ewakuować do Rosji, co już 42

Tamże, s. 92. Wielka historia powszechna, t. VI, cz. II (1848—1914), oprać J. F e l d m a n i H. W e r e s z y c k i , Warszawa 1936, s. 183. 43

rodziło komplikacje. Brakowało miejsc noclegowych dla przewożonych rannych; w pięciu pociągach sanitarnych było tylko 300 miejsc. Naczelnik kolei odeskich wspominał: „Okazało się, że rannych przewożono do miejscowości Jassy i tu zwalano jak kloce na siano. Nie mieliśmy dość pociągów sanitarnych, więc rannych nie było gdzie pomieścić. Kazałem więc wyścielić wagony towarowe słomą i na słomie wieźć rannych do Rosji" 44. Tylko poświęceniu lekarzy i własnej wytrzymałości nieszczęśliwi ludzie zawdzięczali fakt, że w ogóle żywi dotarli do domu 45. O ile naczelne dowództwo rosyjskie zasłużyło na surową krytykę, to tureckie prezentowało się poniżej wszelkiej krytyki. W jego postępowaniu trudno odszukać ślady świadomego, planowego działania. Pierwsze sukcesy Rosjan wywołały nieopisaną panikę, a sułtan zbierał się już do opuszczenia stolicy. Potem przyszło opamiętanie, a przybycie armii Sulejmana-paszy zażegnało niebezpieczeństwo. Spośród dowódców tureckich jedynie Osman-pasza zasłużył na pochwałę, choć przecież obrona Plewny jbyła przykładem udanej walki wyłącznie w obronie, natomiast w odniesieniu do działań w polu takich przykładów brak. Żołnierze tureccy bili się odważnie, wprost fanatycznie, a ucieczkę garnizonu Tyrnowa należy zaliczyć do przykrych wyjątków. Nasuwa się refleksja, że obie wrogie armie zasłużyły na dowódców lepszych, niż przydzielił im los. Regularne wojsko tureckie było lepiej zaopatrzone, gdyż jego linie komunikacyjne nie uległy takiemu wydłużeniu jak w przypadku Rosjan. Sytuacja skomplikowała się po przejęciu części zapasów przez przeciwnika. Natomiast baszybuzucy („oberwańcy" wg słów Milutina) żyli tym, co zagrabili miejscowej ludności. Początkowe sukcesy rosyjskie wywołały niezadowolenie w stolicach Europy Zachodniej, gdzie spodziewano się osłabienia potęgi Rosji na skutek długotrwałej wojny. Dis44

W i t t e, op. cii., t. I, s. 109. Sytuacja na froncie bałkańskim i tak była lepsza niż na Zakaukaziu, gdzie ranni, przewożeni w niczym nie osłoniętych od palących promieni słonecznych arbach, masowo umierali. 45

raeli obawiał się, że triumfujący carat zapomni o obietnicach niesięgania po Stambuł i cieśniny, i postanowił wysłać flotę w rejon Dardaneli. Również Wiedeń niepokoił się, czy zwycięska Rosja będzie respektować obietnice scedowania tureckiej Bośni i Hercegowiny na rzecz Austro-Węgier. W Petersburgu coraz mniej jednak wierzono w interwencję Zachodu.

NA SZYPCE PANUJE SPOKÓJ

Niepowodzenia Rosjan pod Plewną i na froncie południowym skłoniły dowództwo tureckie do podjęcia kontrofensywy. Sytuację, jaka się wytworzyła, należało wykorzystać szybko, gdyż stosunek sił, niekorzystny dla Turków, pogarszałby się w miarę przybywania posiłków dla armii dunajskiej. Na początku sierpnia wojska tureckie liczyły około 200 tys. żołnierzy, artyleria miała 387 dział. Armia turecka była mniejsza liczebnie od rosyjskiej', ale korzystniej, oskrzydlająco rozlokowana w stosunku do Rosjan. Myśl o wykorzystaniu tego położenia do koncentrycznej ofensywy nasuwała się sama. Nieomal połowa armii tureckiej rozlokowana była na froncie wschodnim i uwięziona w tamtejszych twierdzach; ofensywa, jaka miała się tam rozwinąć przeciwko równie silnemu przeciwnikowi, rokowała niewielkie szanse powodzenia. Jeszcze mniejsze nadzieje na sukces dawało ewentualne działanie Osmana-paszy. Wobec tego główna rola przypadła najsłabszemu zgrupowaniu, dowodzonemu przez Sulejmana-paszę — około 37 tys. żołnierzy w 75 batalionach i 5 szwadronach (oraz 1500 Czerkiesów i nie znana liczba baszybuzuków) z artylerią liczącą 63 działa. Sulejman miał przed sobą nie tylko przeciwnika, ale i góry, a przejścia przez nie obsadzone przez Rosjan. Logiczne wydawało się, ' Rosjanie przerzucili już wtedy za Dunaj 270 tys. żołnierzy, ich artyleria liczyła tysiąc dział. R o s t u n o w, op. cit., s. 117.

że dowódca turecki będzie próbował nacierać na swym lewym bądź (co bardziej prawdopodobne) na prawym skrzydle i zsynchronizować atak z którymś z silniejszych zgrupowań stacjonujących po północnej stronie gór. Po uzyskaniu sukcesu i połączeniu obu zgrupowań Turcy zyskaliby wreszcie na określonym froncie przewagę liczebną, konieczną do rozwinięcia ostatecznego uderzenia. Takie działanie przeciwnika przewidzieli dowódcy rosyjscy i dlatego obsadzili przede wszystkim przełęcze w zachodniej i wschodniej części Starej Płaniny. Tymczasem chytry dowódca z frontu czarnogórskiego postanowił zaatakować tam, gdzie go nie oczekują. Jego celem była Przełęcz Szypczeńska na centralnym odcinku frontu, stosunkowo dogodna do przejścia. Plan był śmiały, ale miał słabe punkty. Po sforsowaniu przełęczy i rozbiciu jej mizernej załogi, co wydawało się wykonalne, Sulejman-pasza znalazłby się na północy Bułgarii, lecz w oddaleniu od pozostałych zgrupowań. Ponadto dowódca turecki, wiedząc, że w górach nie zdoła rozwinąć całości sił, pozostawił część armii w garnizonach; wojska, z którymi ruszył na Szypkę, liczyły 27 tys. żołnierzy 2. Dowódca VIII korpusu gen. Fiodor Radecki miał pod swoimi rozkazami 46 tys. żołnierzy (40 batalionów, 6 drużyn bułgarskich, 35 sotni lub szwadronów, 179 dział). Korpus miał bronić przełęczy staropłanińskich — górzystego frontu długości 120 km, a dowódca starał się odgadnąć, którą przełęczą pójdą Turcy. Jak wspomniano, główne niebezpieczeństwo widział na lewym skrzydle (Przełęcz Twyrdicka), gdzie znajdowało się 14 tys. żołnierzy pod dowództwem gen. Leonida Radena, bądź na skrzydle prawym, bronionym przez 9 tys. żołnierzy gen. Mikołaja Swiatopełka-Mirskiego. Kierunek centralny obsadzało zgrupowanie gabrowskie gen. Waleriana Derożyńskiego: trzy bataliony orłowskiego pułku piechoty, sześć drużyn bułgarskich formacji ochotniczych, siedem sotni kozackich — łącznie 6 500 ludzi, wspartych przez 29 dział. Zadaniem zgrupowania była obserwacja i obrona Przełęczy Szypczeń1 I. B o g d a n o w , Epopeja ot podwizi i sława. Istoriczeski oczerk za oswobodilełnata wojna, Soiija 1978, s. 152—154.

skiej i Triawneńskiej. Główne jego siły przebywały właśnie na Szypce 3 . Radecki wydzielił silną rezerwę (14 tys. żołnierzy), pozostającą w rejonie Tyrnowa, aby w odpowiednim momencie wysłać ją na zagrożoną przełęcz. Jednakże poszczególne przełęcze leżały daleko od Tyrnowa, na przykład Szypka w odległości 60 km, w chwili zaskoczenia obrońcy byliby więc zdani na własne siły. Rozmieszczenie najsilniejszych oddziałów na skrzydłach było błędem, gdyż w razie czego tamtejsze jednostki mogły być wsparte przez posiłki ze zgrupowań ruszczuckiego bądź zachodniego. Oddziały Derożyńskiego takiej możliwości nie miały. W dodatku Radecki nie wykazał się perspektywicznym myśleniem. Ze względu na słabość załóg Rosjanie musieli obsadzić najwyższe punkty przełęczy, a nie ich południowe wyloty, stracili więc przyczółki dogodne do rozwinięcia przyszłej ofensywy. Od 14 sierpnia przez Szypkę ciągnęła fala uchodźców. Nieszczęśnicy opowiadali mrożące krew w żyłach historie o okrucieństwach nadciągającej armii Sulejmana-paszy. Wszystko to zaskoczyło żołnierzy pułku orłowskiego, który właściwie „odpoczywał, o Turkach zapomniał" 4 . Zajmujący się fortyfikacjami kpt. Laskowski nie wywiązał się z obowiązków. Kwatera Główna była natomiast przekonana, że przełęcz stanowi umocnioną, niemożliwą do sforsowania przeszkodę. Utwierdzał w tym meldunek Skobielewa, wizytującego Szypkę na początku sierpnia. Dopiero w czasie walk prawda dotarła do Sztabu wielkiego księcia. Milutin zanotował: „...przyjechał stamtąd pruski oficer Liegnitz; ten świadek przedstawił sprawę w nowym świetle. Okazuje się, że nasze wojska nie tylko nie mają silnej, umocnionej pozycji, ale przeciwnie, znajdują się pod ciągłym ogniem zajmującego górujące i wygodniejsze stanowiska nieprzyjaciela. Do tej pory mieliśmy zupełnie nieprawdziwe pojęcie o położeniu obu stron" . Informacje z Szypki o tłumach uchodźców nie wywołały 1 4 5

B i e 1 a j e w, op. cit., s. 207—209. F o r t u n a t o w, op. cit., s. 102. Dniewnik Milutina, t. II, s. 206.

u Radeckiego odpowiedniej reakcji. Podobne wieści nadchodziły z innych przełęczy, a nocami wzdłuż całego południowego podgórza Starej Płaniny widoczne były łuny pożarów. Nadal trudno było przesądzić, którędy zaatakują Turcy. Tymczasem Sulejman-pasza, który po bitwie o niespodziewanie poderwał wojsko i ruszył w kierunku Szypki. 18 sierpnia Turcy minęli Kazanłyk, następnego dnia weszli do wsi Szypka. Wtedy zostali zauważeni z otaczających przełęcz szczytów. Tego dnia gen. Mikołaj Stoletow, przebywający na Szypce dowódca bułgarskich formacji ochotniczych, alarmował Radeckiego: „Cały korpus Sulejmana-paszy, widoczny u nas jak na dłoni, rozwija się w odległości 8 wiorst (tj. około 8,5 km — przyp. B. B.) od Szypki. Siły wroga są ogromne; mówię to bez przesady. Będziemy się bronić do ostatka, lecz pomoc jest nam w najwyższym stopniu potrzebna" 6 . Dalej informował o zamiarach Sulejmana: „Jeśli nie zdecyduje się zaatakować nas w nocy, to o świcie bezwzględnie nastąpi ogólne natarcie. Strzelaliśmy już do zbliżających się kolumn. Powtarzam jeszcze raz, całość rozgrywa się tutaj, różnica sił jest bardzo duża... Szypka jest dla armii zbyt ważna, żeby można było ryzykować jej los" 7. Radecki jednak uznał ruchy Turków w rejonie Szypki za demonstrację, a zasadniczego natarcia z uporem oczekiwał na lewym skrzydle. W przekonaniu tym utwierdziła go depesza dowódcy oddziału strzegącego Przełęczy Twyrdickiej. Donosił o starciu z głównymi siłami Sulejmana, które, ale o tym jeszcze nie wiedziano, okazały się grupą Czerkiesów. Wtedy Radecki podjął decyzję. 4 brygadę strzelców i Eleny i Złataricy, czyli na lewe skrzydło, a jedynie briański pułk piechoty pomaszerował na Szypkę. Stanowiska rosyjskie na przełęczy były usytuowane wzdłuż drogi wiodącej z odległego o 10 km Gabrowa do Kazanłyka. Droga ta pięła się na wysokość 1300 m n.p.m. 6

Sbornik matieriałow, t. 36, s. 101. Tamże.

na zboczu góry Sweti Nikoła (Św. Mikołaja), a między tą górą i położoną półtora kilometra dalej na północ górą Szypka wiodła siodłem o szerokości 60—100 m. Na zboczach obu gór zbudowano główne punkty oporu. Na zachód od przełęczy ciągnęło się pasmo wzgórz królewicza Marko, na wschód od niej góry Mały Bedek i Demir-Tepe (Góra Cukrowa). Góry te piętrzyły się nad przełęczą, a biegnącymi po ich zboczach ścieżkami można było próbować obejść przeszkodę. Gęste lasy, pokrywające okolicę, utrudniały obserwację. Było oczywiste, że dla skutecznej obrony pozycji należało obsadzić nie tylko umocnienia przy szosie, ale i górujące nad nią szczyty. Na to jednak obrońcy nie mieli sił. Na zboczach góry Sweti Nikoła, czyli najdalej na południe, znajdowała się pozycja wysunięta, obsadzona przez batalion pułku orłowskiego, dowodzony przez płk. Michała Tołstoja (brata pisarza). Jedna z trzech baterii artylerii, zwana wielką (cztery działa), była zwrócona frontem na zachód i południowy zachód; druga — tzw. mała (dwa działa), miała ostrzeliwać drogę na południe od wzgórza oraz górę Mały Bedek; trzecia, zwana stalową (kilka zdobycznych dział Kruppa), została ustawiona na szosie frontem na wschód — obsługę jej stanowiło 22 naprędce przeszkolonych ochotników z pułku orłowskiego. Następny batalion pułku orłowskiego bronił zachodniego skraju głównej pozycji obronnej u stóp góry Szypka. Przydzieloną mu baterię centralną (cztery działa) rozmieszczono na południe od umocnień baterii tureckiej z okresu lipcowych walk o Szypkę, nie zajętych obecnie przez Rosjan. Od zachodu dostęp do głównej pozycji zamykały dwie kompanie ostatniego batalionu pułku orłowskiego, wysunięte przed linię obronną i ukryte w rozpadlinach terenowych pozbawionego umocnień wzgórza, nazwanego Wołyńskim. Na północ od głównej pozycji, na górze Szypka w tureckiej fortyfikacji ustawiono baterię okrężną, mogącą prowadzić ostrzał przedpola na wszystkich kierunkach. W razie obejścia pozycji rosyjskich działa baterii okrężnej byłyby jedyną zaporą dla atakujących od tyłu Turków.

Dowódcą prawego skrzydła pozycji głównej był płk Fiodor de Preradowicz. Lewego skrzydła, na południowo-wschodnim zboczu góry Szypka, broniły trzy drużyny bułgarskie pod dowództwem płk. Leonida Wiaziemskiego. W rezerwie, przy szosie między wzgórzami Szypka i Sweti Nikoła, znajdowały się dwie drużyny bułgarskie. Wzdłuż frontu obrony Rosjanie wybudowali okopy w jednym rzędzie, a przed bateriami, na zboczach, w kilku rzędach, jeden poniżej drugiego. Na niebezpiecznych podejściach ustawiono zapory ze zwalonych drzew i wykopano „wilcze doły". Usytuowanie stanowisk umożliwiało ostrzał całego przedpola, ale nie chroniło obrońców przed ostrzałem z niektórych okolicznych wzgórz. Ostatecznie łączną załogę Szypki stanowiły trzy niepełne bataliony pułku orłowskiego, pięć drużyn bułgarskich formacji ochotniczych i cztery przebywające na zapleczu sotnie kozackie. Było to 5000 ludzi wspieranych przez 27 dział. Dowodził nimi Stoletow 8. Pozostałych 1500 żołnierzy zgrupowania przebywało w Gabrowie. Przez dwie doby przed 21 sierpnia żołnierze gorączkowo przygotowywali umocnienia. Straconego czasu nie zdołano jednak nadrobić. Na skrzydłach obrony, a zwłaszcza na jej zapleczu, znajdowały się słabe punkty, które starano się ukryć przed nieprzyjacielem. Dodatkowym źródłem utrapień Stoletowa było karygodne zaopatrzenie jego oddziałów, zwłaszcza drużyn bułgarskich, które na skutek głodowych racji zmuszone były korzystać z pomocy miejscowej ludności, tym bardziej że zdobyczne zapasy żywności już się kończyły. Równie fatalnie przedstawiało się uzbrojenie drużynników — były to karabiny Chassepóta w starych wersjach, zakupione w Prusach przez komitety słowiańskie. W czasie bitwy drużyny zamienią je na karabiny Berdana bądź Krnka po rannych lub poległych Rosjanach albo na zdobyczne karabiny Peabody-Martini i Snidera 9 . 8 Formalnie dowództwo obrony spoczywało w rękach Derożyńskiego, ale generał ten po przybyciu z Gabrowa respektował rozkazy Stoletowa. " Przygotowanie obrony na Szypce patrz: B i e 1 a j e w, op. ctt., s. 212—219; B o g d a n o w, op. cit., s. 155—159; Z a w i 1 s k i, op. cit., s. 260—262; R ii s t o w, op. cii., s. 312—314; Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 234—235.

Na początku trzeciej dekady sierpnia sztabowcy obu armii zwrócili uwagę na niewielką przełęcz w Starej Pianinie. Wszyscy zdali sobie sprawę ze skutków ewentualnego przełamania i pojawienia się armii tureckiej w północnej Bułgarii. Sulejman-pasza nazwał Szypkę „sercem Bałkanu" i kluczem do bram Bułgarii 10. Z kolei jego przeciwnik, dowódca VIII korpusu gen. Radecki, był zdania, że Szypka, to „dla Turków brama do północnej Bułgarii, a dla Rosjan do Stambułu" ". Charakterystyczną ocenę sytuacji dał wspomniany przez Milutina oficer niemieckiego sztabu generalnego: „Na tej pozycji trudno utrzymać się dłużej niż trzy dni. Gdyby ktoś studiujący w akademii wojskowej wybrał taką pozycję do rozwiązania taktycznego, wyrzucono by go z akademii. Gdyby znalazł się taki profesor, który biorąc pod uwagę znaczenie czynnika moralnego podczas wojny twierdziłby, że takiej pozycji można bronić cztery miesiące przeciwko przeważającemu liczebnie oraz odważnemu nieprzyjacielowi, uznano by go za wariata" 12. 20 sierpnia Sulejman-pasza przedstawił dowódcom swych sześciu brygad plan działań na następny dzień. Natychmiast po ustawieniu baterii na górze Mały Bedek 1 i 2 brygady Reciba-paszy (10 tys. żołnierzy) miały zaatakować od wschodu pozycję wysuniętą Rosjan. Na tę samą pozycję pomocnicze, demonstracyjne uderzenie wzdłuż szosy miało przeprowadzić parę batalionów Szakira-paszy (Sakir-pasa), które otrzymały polecenie ograniczania się jedynie do ostrzeliwania przeciwnika. Reszta sił pozostawała we wsi Szypka w odwodzie. Sulejman-pasza mówił: „Niech przy tym zginie połowa naszych — wszystko jedno. Z pozostałą połową będziemy po drugiej stronie gospodarzem, bo w ślad za nami pójdzie Rauf-pasza, a za nim Said-pasza z pospolitym ruszeniem" 13 . Zadufanie tureckiego dowódcy wypływało z nieznajomości ukształtowania terenu i usytuowania przeciwnika. 1

R o s t u n o w, op. cit., s. 122. B o g d a n o w, op. cii., s. 154. \ L. S o b o 1 e w, Poslednij boj za Szypku, „Russkaja Starina", 1889, nr 5, s. 419—420. R o s t u n o w, op. cit., s. 122.

W przeciwnym razie nie wysłałby tak skromnych sił do szturmu na najbardziej niedostępną pozycję Rosjan. 21 sierpnia od świtu żołnierze Reciba-paszy wciągali działa na szczyt Małego Bedeka. Artyleria rosyjska z góry Sweti Nikoła otworzyła do nich ogień, skutecznie przeszkadzając w realizacji zamierzenia. Stoletow odgadł, że główne uderzenie pójdzie na pozycję wysuniętą i wysłał na pomoc żołnierzom pułku orłowskiego dwie drużyny bułgarskie i dwie spieszone sotnie kozackie. Około godz. 9 po szosie przemknęli Czerkiesi, a za nimi rozwinęły się do szturmu bataliony regularnej piechoty Szakira-paszy. Z okrzykiem „Allach! Allach!" żołnierze w czerwonych fezach ruszyli na skałę „orle gniazdo" — ostry wierzchołek góry Sweti Nikoła, zwany przez ich dowódcę „gniazdem wronim". „Żołnierze powinni iść do »wroniego gniazda« bez przerwy — mówił Sulejman-pasza — Niech padają tysiące, na ich miejsce przyjdą inni" Obrońcy powitali rozwinięte kolumny Turków rzęsistym ogniem, lecz ci nie zważali na rosnące straty. Ogarnięci roznieconym przez duchowieństwo religijnym uniesieniem napastnicy nie słuchali już nawoływań swych dowódców, w zamyśle których atak od czoła stanowić miał jedynie demonstrację. Wkrótce przerzedzone, szeregi śmiałków dotarły do podnóża góry, lecz w tym momencie wybuchły fugasy (miny), założone przez Rosjan przed pierwszymi okopami. „Mówią, że wielu muzułmanów wyleciało wtedy w powietrze" — relacjonowała rosyjska gazeta 15. W rzeczywistości miny wybuchły przedwcześnie, co spostrzegłszy następni atakujący zboczyli z drogi i przez ciągnący się po obu jej stronach las dopadli góry i zaczęli się wspinać w kierunku małej baterii. Straty ich pod nieprzerwanym ogniem obrońców zastraszająco rosły, wreszcie natarcie się załamało, a resztki czołowych batalionów starały się wydostać spod morderczego ognia. W tym momencie Szakir-pasza, nie zważając na plany przełożonego, rzucił następne kolumny do szturmu, a po 14

Tamże. „Russkij Mir", nr 225 z r o c z n i c k i, op. cit., s. 294. 15

20

VIII

(s.st.)

1877;

por.

N a-

jego załamaniu się kolejny raz próbował szczęścia. Podczas ostatniego ataku niektórzy żołnierze tureccy zalegli na zboczach, tuż pod okopami rosyjskimi. Ukryli się za załomami skalnymi i kamieniami; nie zauważeni przez Rosjan oczekiwali na powtórzenie szturmu. Około godz. 13 rozpoczęło się główne uderzenie kilkunastu batalionów Reciba-paszy z góry Mały Bedek. Ich celem była bateria stalowa. Powoli rozwijające się oddziały poprzedzała tyraliera strzelecka. Idące odkrytym terenem kolumny zostały ostrzelane od czoła przez baterie pozycji wysuniętej, a ze skrzydła przez baterie centralną i okrężną z góry Szypka. „Obrońcy zdążyli ogniem zdezorganizować tureckie kolumny daleko wcześniej, zanim ich czoła zdołały podejść do atakowanych baterii" — pisał dowódca wojsk saperskich odpowiedzialnych za umocnienia 16. Kiedy i ten, prowadzony największą liczbą wojska atak załamał się w ogniu przeciwnika, jeszcze raz, już piąty z kolei, ruszyły wzdłuż szosy wykrwawione bataliony Szakira-paszy. One przynajmniej nie mogły zostać ostrzelane z góry Szypka, a więc obrońcy pozycji wysuniętej zdani byli na siebie. Podczas odpierania czwartego i piątego szturmu na przełęcz dotarł pułk briański pod dowództwem płk. Aleksandra Lipińskiego. W sierpniowej spiekocie żołnierze przeszli 30 km, dzielące Sewlijewo od Szypki. W kronice pułku zapisano: „Każdy żołnierz czuł, że jest bardzo potrzebny i to natychmiast" n . Zluzowane przez pułk briański ostatnie rezerwy Stoletowa odeszły na pozycję wysuniętą, a Lipińskiego Stoletow mianował komendantem pozycji głównej. Siły obrońców wzrosły do 9000 żołnierzy. Tymczasem pod bateriami na górze Sweti Nikoła wrzał bój. Huk wystrzałów armatnich nakładał się na nieprzerwany terkot broni strzeleckiej, dym zasnuł okolicę. Piąty szturm był przełomowym momentem tego dnia. Zdesperowana piechota turecka wdzierała się na szczyt, depcząc po ciałach poległych w poprzednich szturmach kolegów. Obrońcom kończyły się naboje, więc najwięksi śmiałkowie wypadli z okopów i w starciu na bagnety odrzucili przeciw16

Wg W i n o g r a d o w a, op. cit., s. 162. " Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 235.

nika. Inni, ogarnięci zapałem, spychali na Turków olbrzymie kamienie. I ten atak odparto. W następnych, podejmowanych zarówno ze skrzydła, jak i od czoła, Turcy nie wykazali już tej woli zwycięstwa co poprzednio. Kolumny ich zatrzymywały się i pokrywały górę ogniem karabinowym, który nie mógł wyrządzić większej szkody ukrytym w okopach Rosjanom i Bułgarom, odciął im jednak drogę do jedynego źródła wody, znajdującego się po wschodniej stronie góry. Mimo celnego ognia Turków zmordowani walką i spiekotą obrońcy, dręczeni pragnieniem, co jakiś czas próbowali doczołgać się do źródła... i ginęli, zauważeni przez wroga. Nie powstrzymało to kolejnych desperatów, tak że wkrótce pod osłoną ich ciał koledzy mogli bezpieczniej docierać do upragnionej wody. Około godz. 18 strzelanina ucichła. Wydawało się, że bitwa jest zakończona. Na pozycji wysuniętej artylerzyśei odpoczywali przy nabitych działach. Po godz. 21, gdy już zapadł zmrok, piechota turecka chyłkiem ruszyła na „orle gniazdo" i dotarła pod baterię stalową, ale nie zdołała zaskoczyć obrońców. Działa bluznęły gwałtownym ogniem, zmuszając napastników ponownie do wycofania się. Tym razem bój zakończył się ostatecznie. Następnego dnia gen. Derożyński, który przybył na przełęcz z pułkiem briańskim, relacjonował rezultaty walki Radeckiemu: „Postawa wojska jest naprawdę bohaterska..., odparto dziesięć ataków. Nieprzyjaciel stopniowo wprowadzał świeże siły. Nasi żołnierze nie będą spali trzecią noc z rzędu i są skrajnie wyczerpani. Gorącego pożywienia brak, wody niewiele, a jeśli nieprzyjaciel zajmie wzgórza na zachód od Szypki, to nie będzie można korzystać z bijącego tu źródła. Drużynnikom pozostało mało nabojów, a znaczna część karabinów zepsuła się" 18. Obrońcy utrzymali wszystkie pozycje, ale ich położenie pogorszyło się. W ciągu dnia i nocy Turcy wybudowali okopy na górze Mały Bedek i wciągnęli działa. Mogli stąd ostrzeliwać drogę łączącą pozycję wysuniętą z zapleczem 18 Sbornik matieriałow, t. 36, s. 177; por. N a r o c z n i c k i, op. cit., s. 288.

i w efekcie przerwali dzienne dostawy zaopatrzenia na górę Sweti Nikoła. Rosyjska artyleria wyczerpała połowę zapasów pocisków. Przyczyny tureckiego niepowodzenia tkwią w niedopracowaniu planu natarcia, w dodatku źle zrealizowanego przez dowódców poszczególnych kolumn. Gdyby jednak Sulejman-pasza nie zważając na ciężkie straty powtórzył atak następnego dnia, osiągnąłby chyba sukces. Ón jednak odłożył szturm do 23 sierpnia, a czas działał na niekorzyść Turków, gdyż już nadciągała odsiecz — zawrócone przez Radeckiego spod Eleny i wysłane na Szypkę 4 brygada strzelców i pododdziały 14 dywizji piechoty. Strzelcy mogli przybyć najwcześniej 23 sierpnia po południu. 22 sierpnia w działaniach bojowych nastąpiła przerwa, trwała tylko obustronna wymiana strzałów. Dla obrońców sytuacja stawała się dokuczliwa, gdyż zajęte przez Turków wzgórza górowały nad ich umocnieniami. Ustał ruch między poszczególnymi pozycjami, a mimo to sprzymierzeni stracili stu żołnierzy — ani razu nie ścierając się z przeciwnikiem. Cały dzień strona turecka prowadziła działania zwiadowcze. Przed wieczorem przyjęty został plan Omer-beja, zastępcy szefa sztabu wojsk Sulejmana. Jego myśl przewodnia sprowadzała się do głębokiego obejścia nieprzyjacielskich pozycji. W opracowaniu szczegółów planu w znacznym stopniu uczestniczyli angielscy doradcy Sulejmana-paszy, pułkownicy Cookson i Campbell. Główne założenia były następujące: prawe skrzydło Szakira-paszy winno atakować pozycję wysuniętą siłami dziesięciu batalionów, a pozycję główną — sześciu. Za osłoną tego skrzydła Wejsel-pasza (Veysel-paęa) miał obejść z pięcioma batalionami i Czerkiesami pozycje rosyjskie od północnego wschodu i wyjść na szosę w rejonie wzgórza Uzunkusz, na tyłach baterii okrężnej. Dziesięć batalionów Saliha-paszy otrzymało rozkaz kontynuowania od południa natarcia na pozycję wysuniętą. W tym czasie na lewym skrzydle Rasim-pasza z czterema batalionami przedostałby się górskimi ścieżkami na grzbiet wzgórz królewicza Marko i od zachodu zaatakował główną pozycję Rosjan. Łącznie Turcy przeznaczyli do szturmu 17 tys. żoł-

nierzy — znacznie więcej niż 21 sierpnia. W wypadku skutecznej realizacji planu pozycje rosyjskie znalazłyby się w pętli, której moc winna zadecydować o wyniku bitwy. Podobnie jak poprzednio główny nacisk kierowano na pozycję wysuniętą, niemniej tym razem wszystkie jednostki sprzymierzonych zostałyby związane walką. Strona rosyjska pozostała w dotychczasowym ugrupowaniu, jedynie pododdziały pułku briańskiego Wsparły załogę pozycji wysuniętej, a jedną kompanię z dywizjonem artylerii górskiej Stoletow wysłał na wzgórze Uzunkusz, jakby spodziewając się prób obejścia na tym kierunku. 23 sierpnia o świcie artyleria turecka rozpoczęła pojedynek ogniowy, a wkrótce potem żołnierze będący na Wzgórzu Wołyńskim ujrzeli schodzące z Małuszy bataliony Rasima-paszy. Turcy poprzedniego dnia i w nocy ścieżynkami górskimi wdrapali się na grzbiet pasma królewicza Marko i teraz ruszyli od zachodu na nie okopaną załogę wzgórza. Jednocześnie — od wschodu — zaatakowały wojska Szakira-paszy, których prawe skrzydło uderzyło na drużynników broniących pozycji głównej, a lewe szturmowało pozycję wysuniętą. Widok do złudzenia przypominał sytuację sprzed dwóch dni. Poprzedzane tyralierą zwarte kolumny żołnierzy posuwały się najpierw powoli, a gdy znalazły się w zasięgu broni rosyjskiej, przyśpieszały kroku. Obrońcy witali je rzęsistym ogniem, choć kończyły się zapasy amunicji. Dziesiątkowane kolumny brnęły naprzód, a gdy atak załamywał się, dowódcy formowali już szyki następnych jednostek, aby tylko nie dać Rosjanom chwili wytchnienia. Natarcie Szakira-paszy na pozycję wysuniętą było wspierane od szosy przez kolumny Saliha-paszy. Tu jednak przyjęto inną taktykę. Żołnierze tureccy nie rzucali się na stanowiska sprzymierzonych. Prowadzili gwałtowny ogień karabinowy, pod osłoną którego ich towarzysze starali się dopaść podnóża góry, aby stamtąd, ukrywszy się za kamieniami, ostrzeliwać obrońców wychylających się z okopów. Gdy słońce było wysoko, na jeszcze jednym kierunku rozpoczęło się natarcie Turków. Bataliony Wejsela-paszy obeszły pozycje rosyjskie od północnego wschodu i, kryjąc

się za zagajnikiem, uderzyły znienacka na baterię okrężną. Ponieważ napastnicy byli zbyt blisko, aby powstrzymać ich ogniem, żołnierze pułku briańskiego pomimo przewagi nieprzyjaciela wyszli z okopów i gwałtownym atakiem na bagnety odrzucili go z powrotem do lasu. Na północ od baterii okrężnej Czerkiesi próbowali wyjść na szosę gabrowską i odciąć w ten sposób jedyną nitkę łączącą garnizon Szypki z zapleczem. Znajdowało się tu wzgórze Uzunkusz, które Stoletow dopiero co obsadził skromną załogą z dywizjonem dział górskich (bateria tylna). Zaskoczeni Czerkiesi nie ośmielili się zaatakować regularnej jednostki. Oczekiwali w pobliżu na dalszy rozwój wydarzeń. A więc zaatakowane zostały wszystkie pozycje Rosjan. Śmiertelny pierścień zaciskał się, a gdyby Czerkiesi przecięli szosę gabrowską, Szypka zostałaby okrążona. Do godz. 12 Stoletow zręcznie manewrując odwodami odparł wszystkie ataki, ale wyczerpał przy tym rezerwy. Wprawdzie straty Turków były tak wielkie, że zapalczywość ich ataków zmalała, ale i sytuacja sprzymierzonych pogarszała się z minuty na minutę. Rosły ich straty, doskwierał głód, brakowało opatrunków. Artyleria dysponowała już tylko kartaczami, inne pociski zostały wyczerpane. Szczególnie opłakany był stan drużyn bułgarskich, ale przeświadczenie o tragicznym losie tysięcy kobiet i dzieci w wypadku przerwania się Turków na północ kazało ochotnikom trwać na pozycjach 19. Pisarz rosyjski, świadek tych walk, wspominał: „Niektórym zabrakło nawet sucharów. Wody w całym zgrupowaniu ani kropli. W straszliwej rzezi minęło południe" 20. Mikołaj Ignatjew, były ambasador rosyjski w Stambule, pisał 24 sierpnia do żony: „Już czwarty dzień ciągnie się zaciekły bój garstki naszych bohaterów z przeważającym i odważ19 B i e 1 a j e w, op. cit., s. 220—223; W przedpołudniowych walkach odnotowano wjele przykładów bohaterstwa. Szeregowy Leon Krudow, ochotnik bułgarski, schwycił turecki niewybuch i z okrzykiem: „No cóż, bracia, jak umierać, to umierać!", rzucił się na ostrzeliwujących pozycję wysuniętą Turków. Porwani jego przykładem żołnierze wybiegli z okopów 1 zlikwidowali tak dokuczliwych snajperów. S. S z u r t a k o w , Wierszyna Stoletowa, w: Gieroi Szypki. Sbomik, Moskwa 1979, s. 71. 20 N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op. cit., t. I, s. 114.

nym wojskiem Sulejmana-paszy. Nasi nie oddali jeszcze ani piędzi ziemi, lecz opadają z sił. Cierpią z powodu braku wody i nabojów; zaczęli, zwłaszcza od wczoraj, tracić wielu zabitych i rannych na skutek nieustannego ostrzału, przed którym trudno na Szypce się skryć" 2 . W czasie, gdy na Szypce biły działa, w położonym na północ od niej Gabrowie i jego okolicach tysiące mieszkańców i uciekinierów z niepokojem oczekiwały wyniku bitwy. „W środku nocy, turkocząc po kamiennej nawierzchni mostu, przetoczył się długi rząd furgonów zapełnionych rannymi. Wskazywało to na zażartość dzisiejszej bitwy. Do świtu na ulicach Gabrowa słychać było huk armatniej kanonady. Ulice zapełnione były grupami ludzi, ze strachem wsłuchujących się. Bojaźliwy szept przechodził z jednych pobladłych ust na drugie. Straszliwego znaczenia nabierała dla Bułgarów owa kanonada, grzmiąca w odległości jakichś trzech godzin drogi od ich domów. Dopóki Rosjanie utrzymują swoje pozycje, ci biedni ludzie są bezpieczni, ale jeśli ustąpią bądź zostaną zwyciężeni, to na starodawnych ulicach miasta pojawią się Czerkiesi" 22. Podobne obserwacje poczynił ppłk Riezwoj, udający się właśnie na Szypkę z dwoma kompaniami saperów. „Po przejściu przez rzeczkę napotkaliśmy długi transport rannych, wieźli z tysiąc ludzi. Dowiedzieliśmy się od nich, że Turcy prowadzili zaciekły ostrzał przełęczy, przechodzący, zwłaszcza 23 sierpnia, w dosłowny deszcz kul i granatów. Niejeden raz ich wojsko atakowało naszych. Nie zważając na nic waliły naprzód szeregi muzułmanów, ale, opamiętawszy się na skutek strasznych strat, wracały na swoje pozycje" 23. Tymczasem na Szypce Turcy wznowili natarcie, jakby im przybyło sił. Rzeczywiście Rasim-pasza skłonił naczel21 Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 234. Ignatjew, podobnie jak jego urzędnicy, otrzymał przydział do armii dunajskiej. Dzięki znajomości miejscowych stosunków służył jej sztabowi jako doradca. 11 „Russkij Mir", nr 225 z 20 VIII (s. st.) 1877. 23 D. R i e z w o j, Iz istorii gieroiczeskoj oborony Szypki. Po matieriałam uczastnika oborony..., w: Niezabywajemyj podwig. Niekotoryje aspiekty russko-turieckoj wojny 1877—1878 gg i oswobożdienija Bołgarii ot osmanskogo iga, Lwów 1980, s. 35.

nego dowódcę do wsparcia go posiłkami, które natychmiast rzucił do ataku na Wzgórze Wołyńskie. Obrońcy, którzy stracili już wszystkich oficerów, a pomoc nie nadchodziła, załamali się. Do godz. 16 resztki załogi opuściły wzgórze. Stoletow nie miał już odwodów. Podobnie krytyczna sytuacja wytworzyła się na bateriach okrężnej i tylnej. Wielu artylerzystów zginęło, a pozostałym brakowało pocisków do dział. Ponieważ w tym czasie zelżał jednak nacisk na pozycję wysuniętą, Stoletow rozkazał płk. Tołstojowi zdać komendę mjr. Riedkinowi, a samemu z dwoma kompaniami drużynników udać się na pomoc Lipińskiemu. Obie kompanie osłoniły zachodnie skrzydło pozycji głównej, zagrożone na skutek utraty Wzgórza Wołyńskiego. Wzgórze to było jedyną jak dotąd zdobyczą terytorialną Sulejmana-paszy, uzyskaną za cenę ogromnych strat, niemniej w wytworzonej sytuacji mogło okazać się kostką domina, od której rozpocznie się rozpad obrony. Utrata Wzgórza Wołyńskiego została przez niektórych oficerów zrozumiana jako początek ogólnego odwrotu. Mjr Riedkin nakazał iuż zdejmować sztandar, a dowódca baterii okrężnej płk Bieniecki polecił wyjąć zamki z dział. Te pierwsze znamiona odwrotu mogły stać się prologiem katastrofy. Szypka byłaby bezpowrotnie stracona, a na cofające się drogą wykrwawione oddziały czyhała jazda czerkieska... „Koniec... Jeszcze kilka minut i Szypka będzie znowu turecka. Lawina barbarzyńców zwali się w doliny Jantry i Łomu, spali Gabrowo, Drianowo, Triawnę i Tyrnowo, zaleje krwią cały kraj" 24. Sytuację uratowali najbardziej energiczni dowódcy. Płk Fiodor de Preradowicz wspomina krytyczny moment: „Ołów leciał gradem. Musiałem, dopóki było po co, dotrzeć do Stoletowa. Ale kiedy ujrzałem, że na baterii okrężnej płk. Bienieckiego przerwali ogień i grupami rzucili się stamtąd przesmykiem do ucieczki żołnierze pułku briańskiego (głównie) i orłowskiego, zaciąłem konia i pogalopowałem im naprzeciw. — Dokąd, braciszkowie! Hańba! Z powrotem! Jesteśmy 24

N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op. cit., t. I, s. 53.

Rosjanami! — krzyknąłem do uciekających i zatrzymałem pierwszych. Był z nimi jeden podoficer. — Jak ci nie wstyd — zawołałem. — Na Boga, Wasza Wysokość, nie mamy dowództwa. Wszyscy dowódcy są zabici! — Pomagaj mi zebrać żołnierzy i zawrócić na baterię. Tutaj, na przesmyku, dosłownie przez kwadrans pod gradem kul musiałem dodawać ducha żołnierzom i zmusić ich do powrotu na baterię okrężną. Aż dziw, że mnie nie zabito (strzelcy tureccy ostrzeliwali drogę z odległości 400 kroków)" 25 . De Preradowicz przywołał do porządku Bienieckiego w obecności jego podwładnych; ten kazał ładować działa ostatnimi pociskami — w chwilę później poległ. Dowódca 3 drużyny mjr Konstanty Czilajew zwrócił się do swych żołnierzy: „Bracia! Nieprzyjaciel otoczył nas ze wszystkich stron; drogi odwrotu nie ma. Będziemy trzymać się, póki nie nadejdzie odsiecz, a jeśli odsiecz nie zdąży, złożymy nasze kości w walce o wolność Bułgarii. Dlatego, chłopcy, będziemy walczyć do ostatniej kropli krwi i umrzemy jako bohaterowie" 26 . Odpowiedziało mu gromkie „Ura!" Rosjan, a Bułgarzy zaintonowali swą narodową pieśń: Szumi Marica Okyrwawena Płacze wdoiuica Luto ranena Marsz, Marsz! Caregrade nasz Raz, dwa, tri Napred wojnici 27

Czilajew był pierwszym oficerem, który powiedział żołnierzom prawdę o sytuacji. Do tej pory dowódcy obiecy25 F. d e P r e r a d o w i c z , Iz wospominanij o russko-turieckoj wojnie 1877—1878, S.-Pietierburg 1881 (cyt. wg Wojna wyzwoleńcza 1877—1878, pod red. A. K o s e s k i e g o , Warszawa 1978, s. 86). 36 W i n o g r a d o w, op. cit., s. 164; Oswobożdenijeto 1877—1878, s. 75. 27 J. G r z e g o r z e w s k i , Rok przewrotów (Bułgarya 1885/6), Lwów 1900, s. 27.

wali podwładnym rychłe nadejście pomocy. Zresztą sami zostali utwierdzeni w tym przekonaniu przez Stoletowa, który jako jedyny znał rzeczywiste położenie. W pewnej chwili zdenerwowany Lipiński zwrócił się niecierpliwie do generała: „Powiedzcie prawdę, czy przybędą świeże posiłki. Minęły już dwie godziny popołudnia" 28. A pomoc w tym momencie była jeszcze daleko. Radecki, gdy wreszcie pojął, że armia Sulejmana-paszy będzie przebijać się właśnie przez Szypkę, zawrócił wysłane w innym kierunku odwody i nakazał co sił w nogach maszerować na przełęcz. Najbliżej znajdująca się 4 brygada strzelców gen. Kwiecińskiego mogła jednak przybyć nie wcześniej niż 23 sierpnia po południu, natomiast poszczególne pułki 14 dywizji piechoty gen. Dragomirowa tego dnia późnym wieczorem lub w nocy. W drugiej połowie sierpnia dotknęła Bułgarię straszna susza. Po wyschniętych drogach, w tumanach pyłu śpieszyli na Szypkę rosyjscy strzelcy; pot zalewał oczy, nogi puchły i krwawiły w podniszczonych butach. Ale dowódcy poganiali, a mijani uchodźcy prosili o ratunek przed Sulej-manem. „Czoło brygady, pokonawszy ogromny dystans w męczącym upale, dotarło o godz. 1 w nocy (z 22 na 23 sierpnia — przyp. B.B.) do Gabrowa. Pozostali doszli o godz. 5 rano. Radecki chciał im dać możliwość odpoczynku, pożywienia się i wyspania do wieczora, lecz z Szypki tak usilnie prosili o posiłki, że już o godz. 11 — w najsilniejszą spiekotę — nakazano biednym strzelcom (są to prawdziwi legendarni bohaterowie) zbierać się do marszu" — pisał Ignatjew 29. Kiedy strzelcy formowali szyki, oddziały 14 dywizji stopniowo napływały do Gabrowa. Radecki początkowo chciał je wysłać razem ze strzelcami, ale żołnierze byli śmiertelnie zmęczeni. Wasyl Niemirowicz-Danczenko, pisarz i korespondent wojenny, obserwował na pewnym odcinku przemarsz pułku żytomierskiego z tej dywizji. „Cały dzień zabójcza spiekota, rzadka nawet w ciężkim tutejszym klimacie. W tę spiekotę pułk podniósł się o godz. 28 25

B i e 1 a j e w, op. cit., s. 225. Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 234.

4 rano i do godz. 5 wieczorem przeszedł 56 wiorst (tj. około 60 km — przyp. B.B.) w szynelach i z zapasami sucharów w tornistrach. Oto prawdziwy suworowski przemarsz — z tą różnicą, że ludzie Suworowa nie maszerowali tak obładowani". Porażonych udarem słonecznym ratowała miejscowa ludność. „Koło każdego żołnierzyka — Bułgarki. Jedna skrapia jego twarz wodą, druga podaje napój, trzecia chustą osłania go przed słońcem. Poleży, wstanie biedak i znowu powlecze się naprzód" 30. Było oczywiste, że żołnierze muszą odpocząć. Radecki polecił im wznowić marsz o godz. 17, a sam wyruszył ze strzelcami na przełęcz, skąd bezustannie przybywali łącznicy, informując o ciężkiej sytuacji obrońców. Radecki z dwiema sotniami Kozaków i dywizjonem dział górskich ruszył naprzód, pozostawiwszy zmęczoną kolumnę. Wkrótce Kozacy dopadli wzgórza Uzunkusz (bateria tylna), spieszyli się i otworzyli ogień do czołowych oddziałów Wejsela-paszy. Tu dowódcy rosyjscy nakazali niektórym Kozakom wracać z końmi własnymi i zgrupowania gabrowskiego do strzelców, zabrać ich po dwóch—trzech na konia i śpieszyć na Szypkę. Przybycie brygady strzeleckiej na przełęcz opisał rosyjski korespondent wojenny: „Była godz. 18. W bitwie nastąpiła przerwa, której jednak Rosjanie nie mogli wykorzystać, gdyż wszystkie rezerwy były wprowadzone do walki. Zgrzani żołnierze całkiem osłabli od upału, zmęczenia, głodu i pragnienia. Trzy dni już nie gotowali gorącej strawy, a na pozycjach brakowało wody. Nad górami i dolinami już unosiły się zwycięskie okrzyki Turków »Allach il Allach!«. Obaj rosyjscy generałowie (Stoletow i Derożyński — przyp. B.B.) stali na wzgórzu. Pełni niecierpliwości, skierowali lunety na drogę wiodącą z doliny Jantry. Nagle Stoletow krzyknął, chwycił rękę stojącego obok i skierował ją w dół. Czoło czarnej, długiej kolumny odcinało się od czerwono-burej drogi. »Chwała Bogu!« — radośnie krzyknął Stoletow. Obaj generałowie odkryli głowy, wojska wpadły w unie10

N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o, op. cii., t. I, s. 39—40.

sienie. Przez zielone zarośla przebijają się promienie słoneczne, rozpraszają mrok i błyszczą na ostrzach bagnetów. Czoło kolumny zbliża się — ale to są jeźdźcy! Konie łatwo rozróżnić i zaraz rodzi się pytanie, czy Radecki jest tak lekkomyślny, żeby posyłać konnicę do walki z piechotą w bałkańskich wąwozach? Po chwili nie widać już jeźdźców, tylko konie sprowadzane są w dół, natomiast kolumna rosyjskiej piechoty szybkim krokiem wspina się i, doszedłszy na odległość strzału od stojących na prawo Turków, otwiera ogień; zza każdego głazu, zza każdego kamienia podnoszą się obłoki dymu. To batalion strzeleckiej brygady. Radecki, który w ten sposób uratował obrońców, przejeżdża ze swym sztabem drogą wśród nieprzerwanej strzelaniny i zbliża się do obu pozostałych generałów. Przejmuje dowodzenie obroną" ,, Wzgórze Wołyńskie zostało przez Rosjan odbite, największe niebezpieczeństwo zażegnane. Turecka piechota, która tak uporczywie próbowała wyrzucić sprzymierzonych z „orlego gniazda", była zdziesiątkowana i, zaskoczona przybyciem strzelców, nie stawiała już twardego oporu. Strzelcy walczyli na bagnety, zyskując uznanie de Preradowicza: „Ci strzelcy to chwaty. Gdy zauważyłem, że pewien młodziutki, ale silny i barczysty strzelec wyciera bagnet, zbliżyłem się doń i zapytałem: — Czyżbyście atakowali »nożami«? — Wszystko było, Wasza Wysokość!" 32 Z nastaniem zmroku oddziały tureckie wycofały się na wzgórza otaczające Szypkę. Dalej nie zamierzały odchodzić. Bitwa o przełęcz jeszcze się nie zakończyła. Wieczorem obrońcom dowieziono wreszcie prowiant. Pojawiły się też setki mieszkańców Gabrowa (wśród nich kobiety i dzieci), którzy w ciemnościach poszukiwali rannych Rosjan i Bułgarów na pobojowisku i znosili ich do lazaretu (o losie odnalezionych przez tych ludzi rannych Turków lepiej nie wspominać). Poświęcenie ludności w tym dniu i w następnych podkreśla świadek wydarzeń: „Dobrzy ludzie zaczęli rozwozić 3

1 „Russkij Mir", nr 225 z 20 VIII (s. st.) 1877. D e P r e r a d o w i c z, op. cit., s. 88.

wodę na pozycje... Wytrwale ją dostarczają pod ogniem na oddalone, zajęte przez nas punkty. Zabito im dużo koni, niektórzy sami zostali ranni, ale nie zmniejszyło to ich miłosierdzia" 33. Ignatjew zaś pisał do żony: „Był dzisiaj u mnie korespondent wojenny »Daily News« Archibald Forbes. Trwał na Szypce 23 sierpnia cały dzień, a potem przygalopował tutaj (do kwatery głównej — przyp. B.B.)... Chwali Bułgarów. W jego obecności do tysiąca mieszkańców, głównie małych chłopców z Gabrowa, roznosiło pod gradem kul wodę naszym żołnierzom, nawet obrońcom pierwszej linii. Wynosili też z pełnym poświęceniem rannych" 34. Inny świadek wydarzeń pisał: „Ludność miejscowa zachowywała się nadzwyczajnie. Na jedno słowo uchodźcy wyrzucali swój dobytek z wozów i jechali albo szli tam, gdzie im kazano" ,5 , a rosyjski dziennikarz potwierdzał: „Bułgarscy chłopcy nosili walczącym wodę w glinianych naczyniach i przenikali nawet do pierwszych szeregów" 36. W nocy i następnego dnia na Szypkę stopniowo dotarły poszczególne pułki dywizji Dragomirowa. Liczebność wojsk rosyjskich wzrosła wtedy do 27 tys. żołnierzy i Radecki mógł pomyśleć o kontrofensywie, tym bardziej nieodzownej, że rosyjskie pozycje były blokowane i narażone na ostrzał turecki z okolicznych wzgórz. „Sulejman' jest tak uporczywy, że będzie trzymał się na wzgórzach do ostatniego żołnierza" — konstatował Ignatjew 37. 24 sierpnia rozpoczęło się na prawym skrzydle przeciwuderzenie rosyjskie, którego celem była likwidacja tureckich umocnień na wzgórzach królewicza Marko. Ponieważ w tym samym czasie Sulejman postanowił jeszcze raz spróbować szczęścia na kierunku, na którym poprzedniego dnia wiodło mu się najlepiej, rejon Wzgórza Wołyńskiego stał się miejscem krwawej bitwy. Jeszcze raz oddajmy głos korespondentowi wojennemu: „Strzelcy i pułk briański nie 33 34 35 36 37

N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op. cit., t. I, s. Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 235—236. R o s t u n o w, op. cit., s. 126, „Russkij Mir", j.w. Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 234.

74—75.

Walki na Szypce 23 sierpnia Repr. z: N. B i e 1 a j e w, Russko-turieckaja wojna 1877—1878 gg., Moskwa 1956

osiągnęli sukcesu podczas próby zdobycia lesistego zbocza tureckiego atakiem od frontu, chociaż udało im się sparaliżować usiłowania Turków, którzy chcieli przerwać się na lewo od nich i obejść Rosjan. Około godz. 12 postanowiono przeprowadzić kontratak na północne zbocze górzystego grzbietu i jeszcze raz rzucić z doliny strzelców i pozostałe oddziały. Dwa bataliony pułku żytomierskiego (z 14 DP — przyp. B.B.) wychodzą z częściowo ukrytej pozycji na wzgórzu i idą przez względnie równy teren znajdujący się nieco wyżej od doliny. Tureckie działa górskie na zalesionym wzgórzu i turecka piechota na prawym skraju grzbietu otwierają do nich zabójczy ogień; wielu żołnierzy zrasza trawę swą krwią... Ale bataliony niepowstrzymanie postępują naprzód i docierają do lasu. Rosyjska artyleria zrobiła wszystko co możliwe, aby oczyścić im drogę, lecz teraz musiała zamilknąć, gdyż niebezpieczny byłby ostrzał lasu, w którym znajdują się swoi żołnierze... Bój piechoty na froncie i skrzydłach Turków trwał cały dzień i był zaciekły. Stawało się jednak jasne, że Rosjanie stopniowo posuwają się naprzód. Widać było, jak Turcy wycofali górską baterię znajdującą się w pobliżu ich prawego skrzydła — oczywiste świadectwo, że na przedniej linii groziło jej niebezpieczeństwo. Następnie lewa bateria poszła jej śladem — widoczna oznaka, że strzelcy i pułk briański osiągnęli skraj lewego skrzydła Turków. Ze wszystkich tureckich pozycji pozostało już tylko środkowe wzgórze. Jeśli ono padnie, to grzebiet przechodzi w nasze ręce i prawe skrzydło zostaje wybawione z grożącego mu niebezpieczeństwa" 38. W relacji tej zostały pomieszane wydarzenia z 24 i 25 sierpnia. Pierwszego dnia szala zwycięstwa przechyliła się ostatecznie na stronę Rosjan, ale nie mieli czasu rozwinąć decydującego natarcia, gdyż zapadał zmrok. 25 sierpnia pułki żytomierski, podolski i wołyński z dywizji Dragomirowa ruszyły do szturmu na górę Małusza. Atak załamał się w ogniu tureckiej piechoty, ale Rosjanie okazali się równie zawzięci jak ich przeciwnik podczas minionych szturmów 18

„Russkij Mir", j.w.

Szypki. Za cenę ciężkich strat zdobyto obóz turecki na polanie u stóp Małuszy, sukcesu jednak nie zdołano rozwinąć. Sulejman-pasza ściągnął wojska z innych odcinków frontu i skierował je na pomoc załodze szczytu. W tym samym momencie do żołnierzy rosyjskich dotarła wieść, że w rejonie baterii tylnej od przypadkowej kuli poległ powszechnie lubiany gen. Derożyński. Wywołało to przygnębiające wrażenie. Odpowiedzialny za natarcie płk Lipiński, w przeciwieństwie do Rasima-paszy nie wzmocniony posiłkami, dał znak do odwrotu. Do wieczora Rasim-pasza odzyskał utracone pozycje. Na marginesie warto wspomnieć, że w przejściowo zdobytym obozie tureckim „znajdowały się bogate zapasy ryżu, baraniny, mąki, różnych owoców i warzyw. Rosyjski żołnierz nie śmiał marzyć o czymś podobnym" — stwierdzał świadek wydarzeń 39. 26 sierpnia cały dzień trwały jeszcze walki, ale nie przyniosły zmiany położenia. Radecki uznał, że frontalne ataki nic nie dadzą. Linia frontu stała się podobna do tej, jaka istniała w momencie rozpoczęcia walk. Na froncie zapadła cisza. Rozpoczął się okres, zwany w tradycji rosyjskiej „siedzeniem na Szypce". Drużyny bułgarskie, które tak bohatersko spisały się w obronie Szypki, dając przykład nawet sławnym pułkom orłowskiemu i briańskiemu, nie uczestniczyły już w kontrnatarciu 24—26 sierpnia. W trwających tydzień walkach Turcy stracili 6400 żołnierzy, a sprzymierzeni około 4000 (w tym 500 Bułgarów). Rosjanie przeszło połowę strat ponieśli już w okresie kontrnatarcia. Poza Derożyńskim zginęli dwaj kolejni dowódcy pułku żytomierskiego, a Dragomirow został ranny. W Europie z napięciem obserwowano zmagania na Szypce. Oczekiwano następstw ewentualnego przerwania rosyjskiej obrony. „Szypka była przez cały ubiegły tydzień punktem, około którego obracała się ciągle uwaga... Z jednej bowiem strony' krótkie, zagadkowe, rozpłomieniające telegramy pobudzały ciekawość, z drugiej — od długiego, 3

" Wg R o s t u n o w a, op. cit., s. 125.

masą sił działającego starcia spodziewano się decydujących rezultatów. Tymczasem do dziś one nie nastąpiły. Straszna walka w bałkańskim wąwozie, w której obie armie przyznały się urzędownie do »strat ogromnych«, porobiła tylko znaczne szczerby w obu szeregach, nie rozstrzygnąwszy się stanowczo. Rosjanie zajmują dotąd swoje okopy; Turcy zaś znużeni, osłabieni, przerwali operację zaczepną" 40. W bitwie szypczeńskiej garść sprzymierzonych zatrzymała doświadczoną armię turecką. Moralne znaczenie zwycięstwa ważne było zwłaszcza dla młodych drużyn bułgarskich ochotników. Ze strategicznego punktu widzenia najważniejszy był fakt niedopuszczenia do połączenia się poszczególnych armii tureckich. Działały one na odległych obszarach, a armia dunajska zajmowała w stosunku do nich położenie środkowe, umożliwiające dogodne manewrowanie na wybranych frontach. Zwycięstwo ponownie wytworzyło w kwaterze głównej nastroje lekceważące wobec Turków; niesłusznie, gdyż żołnierze tureccy potwierdzili swą wartość, tylko ich dowódcy wykazali słabe przygotowanie do prowadzenia natarcia w trudnych warunkach, chcąc frontalnymi atakami na umocnienia, dzięki samej przygniatającej przewadze, uzyskać sukces. A przecież nie oznaczało to, że równie nierozumni okażą się w walkach obronnych. Bohaterem Szypki był gen. Stoletow, zręcznie manewrujący swoimi niewielkimi siłami. O wartości jego podkomendnych była już mowa. Niechże potwierdzi ją sam dowódca obrony: „W czasie tego parudniowego, bezustannego boju wszyscy obrońcy zasłużyli na takie pochwały, że nie starcza słów: zarówno oficerowie, jak i niżsi stopniem, zarówno Rosjanie, jak i Bułgarzy" 41. Radecki dodawał, że „wszystkich należałoby awansować" 42. Rosyjscy świadkowie wydarzeń zapominają wspomnieć, iż również „Turcy dowiedli w tych akcjach, że umieją się bronić i atakować" 43 . Bohaterska obrona Szypki czczona jest w Związku 40

„Przegląd Tygodniowy", nr 35 z 21 VIII (2 IX) 1877. ' Wg W i n o g r a d o w a, op. cit., s. 168. Tamże. 43 L. B a z y 1 o w, Dzieje Rosji 1801—1917, Warszawa 1971, s. 340. 4

42

Radzieckim i w Bułgarii jako symbol tradycyjnej przyjaźni narodów tych krajów. Pisarze i poeci poświęcili temu historycznemu wydarzeniu wiele znakomitych utworów. Iwan Wazów, również opiewający Szypkę, nazwał obronę przełęczy „hekatombą" 4 . Bitwa była wdzięcznym tematem także dla malarzy-batalistów. Na górze Sweti Nikoła, noszącej obecnie imię Stoletowa, w miejscu, gdzie znajdowała się bateria stalowa, wznosi się „Pomnik wolności" — mauzoleum ku czci poległych 45. „Osiem kilometrów dalej ku Tracji, u samych podnóży gór, na północnym skraju miejscowości Szypka, z daleka świeci złotymi kopułami cerkiew-pomnik bitwy pod Szypką i późniejszej nieco bitwy pod Szejnowem. W tej pięknej cerkwi zgromadzono w podziemiach kości 19 tys. poległych w obrębie Starej Płaniny, a na 36 marmurowych tablicach wyryto nazwiska poległych dowódców" 46. *

Zakończenie bitwy o Szypkę nie oznaczało, że na przełęczy zapanował całkowity spokój. „Turcy obejmowali naszą pozycję półokręgiem i ostrzeliwali ją w dół i w poprzek. Nie mieliśmy ani tyłów, ani skrzydeł, wreszcie nie było i frontu, ponieważ baterie ostrzeliwały się na wszystkie strony" — wspominał świadek wydarzeń 7. Jego relacja wydaje się nazbyt dramatyczna. Obustronna strzelanina nie wyrządzała już przeciwnikom specjalnej krzywdy. Inny obrońca Szypki przedstawia sytuację w bardziej umiarkowany sposób: „Tego dnia pogoda była piękna. Zbocze, na którym mieścił się obóz, cały dzień było ostrzeliwane rzadkim ogniem karabinowym. Nasi strzelcy, znajdujący się blisko nieprzyjaciela, na każdy jego strzał odpowiadali kilkoma. Rano 26 sierpnia (wg nowego stylu 7 września — przyp. B.B.) ledwo zdążyłem zasnąć powróciwszy z nocnej 44

Wg B o g d a n o w a, op. cit., s. 162. Pomnik został wzniesiony w latach 1926—1934. W 1956 r. okolice przełęczy przekształcono w park historyczny. Zrekonstruowano okopy i pozycje poszczególnych baterii. W i n o g r a d o w , op. cit., s. 170. 46 Z a w i 1 s k i, op. cit., s. 276. 47 Wg F o r t u n a t o w a , of. cit., s. 140. 45

służby, kiedy zostałem obudzony silną kanonadą armatnią. Śledziłem strzelaninę z trzech widocznych baterii (dwóch naszych i tureckiej). Ich ogień zdawał się być celny. Palba ciągnęła się długo, z przerwami, do godz. 5 wieczorem. Nie słyszałem o jakichś stratach z naszej strony" 4S. Monotonię sytuacji parokrotnie przerywał Sulejman-pasza, który próbował przez zaskoczenie dopiąć tego, czego nie zdołał osiągnąć w czasie sierpniowych szturmów. Już 1 września około 2000 Czerkiesów przeszło skrycie górskimi ścieżkami i uderzyło na stacjonującą w pobliżu wioski Zeleno-Drewo 5 drużynę bułgarskiego pospolitego ruszenia. Bułgarzy musieli się cofnąć, ale przybył na pomoc 42 jakucki pułk piechoty i wyparł napastników. Do krwawej rozprawy doszło 17 września. „Około godz. 3 rano grupa śmiałków (chodzi tu o Turków — przyp. B.B.) wdrapała się na skałę (»orle gniazdo« — przyp. B.B.) między bateriami nr 2 i 3. Na skale były umocnienia naszych strzelców, którzy wpadli w panikę, gdyż wszyscy lub prawie wszyscy spali. Strzelcy zapłacili życiem za to, że skałę uważano za niedostępną i bezpieczną. Cel ataku był wybrany dobrze, gdyż »orle gniazdo« góruje nad wszystkimi bateriami szczytu Sweti Nikoła. Dowódca baterii (por. Sidorin — przyp. B.B.), który zastąpił poległego płk. ks. Mieszczerskiego, rozkazał ładować działa i dał salwę kartaczami. Po salwie duża część nieprzyjaciół padła, inni zaczęli zeskakiwać po stromym zboczu, czym przeszkadzali wdrapującym się. Minęło kilka minut i kolejny rój nieprzyjaciół zajął miejsca zabitych. Nowa salwa przyniosła oczekiwany skutek: skała pokryła się trupami" 49. Atak odparto, ale Rosjanie stracili tysiąc żołnierzy. Straty Turków okazały się jeszcze cięższe; ich późniejsze ataki były coraz mniej groźne. Radecki, widząc niedogodność pozycji szypczeńskiej, nie poniechał planów głębokiego obejścia blokującego go nieprzyjaciela. Słał do głównodowodzącego prośby o posiłki. Wielki książę wszystkie rezerwy przeznaczał jednak do zdobycia Plewny. Na Szypce sytuacja nie uległa zmianie. 4

" R i e z w o j, op. cit., s. 36—37. Tamże, s. 37.

49

Rosjanie intensywnie umacniali swoje stanowiska. Skierowane tu jednostki saperskie wydłużały transzeje, budowały ziemianki. Poszczególne baterie starano się połączyć w miarę bezpiecznymi przejściami. Zreorganizowano system obronny, tworząc cztery rejony, każdy obliczony na jeden—dwa pułki. Zmieniono usytuowanie artylerii, poprawiono drogi 50. Na monotonnej strzelaninie i ulepszaniu stanowisk upływały dni. Lato się skończyło, we wrześniu, co w górach normalne, pogoda pogorszyła się — padały deszcze, pojawił się śnieg. W dzienniku bojowym 1 kompanii saperskiej zanotowano: „26 września. Nasze ziemianki przekształciły się w jamy dla stojącej wody. Wilgoć w nich i błoto. Ciągle deszcze, chłód, niebo pokryte gęstymi chmurami. Oto życie w górach... 27 września. Pogoda podobna. Trudno dziwić się cierpieniu żołnierzy. Wielu z nich chodzi prawie boso i prawie nago. Czy może ogrzać wytarty szynel, nałożony na taki sam mundur?" 51. Jedna z sióstr miłosierdzia, przebywająca w lazarecie 14 dywizji, zanotowała w swym dzienniku: „Przybywający z góry Św. Mikołaja twierdzą, że nie ma tam ani jednego oficera czy żołnierza zdrowego. Wszyscy zapadli na czerwonkę lub febrę, lecz, nie zważając na to, znoszą swoją ciężką żołnierską dolę i, co szczególnie zadziwiające, nie upadają na duchu" 52. W październiku na Szypkę przybyła 24 dywizja piechoty, wydatnie wzmacniając załogę. W listopadzie Sulejman-pasza ściągnął swe wojska z gór do obozów założonych w dolinach. Rosjanie pozostali sami w Starej Płaninie. Blokada skończyła się, ale najgorsze dopiero czekało obrońców. W drugiej połowie listopada rozpoczęła się surowa zima. Miejscowi od dawna twierdzili, że zimą w Starej Płaninie nikt nie wytrzyma. Przepowiadali załodze Szypki złowróżbny los. Ale żołnierze z ogromnych nizin Europy Wschodniej i Sybiru nie takie zimy oglądali. Również ta bułgarska nie uczyniłaby im wiele złego, gdyby ludzie 50 51 52

N a r o c z n i c k i, op. cit., s. 300. R i e z w o j, op. cit., s. 38. Wg W i n o g r a d o w a, op. cit., s. 170.

odpowiedzialni za zaopatrzenie armii należycie zadbali o obrońców Szypki. Carska intendentura działała jednak opieszale. Dowożone odkrytymi furmankami pożywienie zamarzało w nie osłoniętych kotłach. Gdy nastała gołoledi, już tylko muły, objuczone konserwami i suszonym mięsem, docierały na przełęcz. „W ciemnościach, po śliskich, krętych ścieżkach wdrapywano się na skały. Ludzie padali, wywracali kotły ze strawą, gubili menażki" 53. Równie fatalnie przedstawiało się umundurowanie. Filcowe buty i kożuszki dostarczono dopiero... na przedwiośniu. Grudzień na Szypce był straszny. Cały miesiąc trzymał ostry mróz, temperatura niejednokrotnie spadała poniżej 20 stopni zimna. Pod koniec grudnia szalała burza śnieżna — cierpienie żołnierzy osiągnęło wtedy apogeum. W zastraszającym tempie szerzyły się choroby. Dotknęły one szczególnie żołnierzy 24 dywizji. 17 grudnia w jej trzech pułkach zanotowano tylko dwa wypadki zranienia, ale aż 140 żołnierzy było chorych. W ciągu następnych trzech dni liczba chorych wzrosła do 620. 22 grudnia na jednego rannego przypadało 885 chorych 54. Dlaczego właśnie żołnierzy 24 dywizji dotknął tak okrutny los? Różnie o tym mówiono. Jedni wskazywali na fakt powołania do niej głównie poborowych z Petersburga i jego okolic, a więc ludzi przyzwyczajonych do życia w mieście i do stosunkowo umiarkowanego jak na Rosję klimatu. Inni obwiniali dowódcę dywizji gen. Konstantego Herschelmanna, który nie dbał o żołnierzy, za to starał się utrzymać w tych opłakanych warunkach surową dyscyplinę. Świadek wydarzeń zanotował: „W ubogiej cerkwi w Gabrowie natknąłem się na wstrząsające zjawisko. Pod ciężkim drewnianym sklepieniem, w półmroku, na kamiennych płytach obryzganych nie raz krwią i łzami, leżały rzędy żołnierzy 24 dywizji. W bezruchu, milczących... Daremnie na ich zastygłych w jednakowym wyrazie wiecznego spokoju twarzach szukałem wyrzutu wobec winnych ich śmierci — nic ziemskiego już tych żołnierzy nie obchodziło. To byli zamarznięci męczennicy Szypki... Zamar53 54

Wg R o s t u n o w a, op. cit., s. 131. Wg F o r t u n a t o w a , op. cit., s. 141.

znięci, bo nikt o nich nie myślał, bo ich życie dla nikogo nie było drogie. Chłystkom, frazeologom, karierowiczom obojętne były te setki naszych męczenników. Potulnie umierali, na mrozie, i żaden głos do tej pory nie domagał się zdania sprawy od tych, do których należała troska o żołnierzy. Zwracam się teraz do tych osób, zwracam jak człowiek z chorą duszą: coście zrobili z tymi silnymi, zdrowymi ludźmi?" 55 30 grudnia pozostałych przy życiu żołnierzy 24 dywizji trzeba było odesłać na tyły. Nie tworzyli już zwartej, zdolnej do boju jednostki. Oddajmy głos obrońcom, którzy przeżyli owe zimowe miesiące na Szypce. Jakże przejmująco brzmią ich relacje! „Te ziemianki, wykopane na stokach gór, były straszne. Gdy przebywali w nich ludzie (zwykle tylu, ilu mogło się tylko zmieścić na podłodze, przytuliwszy się jeden do drugiego), robiło się dość ciepło. Wówczas ściany oraz sufit zaczynały odmarzać, ze wszystkich kątów sączyła się wilgoć. Po upływie dwóch—trzech godzin ludzie leżeli już w wodzie. Przemoczeni do żywego wychodzili na mróz... i można sobie wyobrazić, co wówczas czuli. Zdarzało się, że odmarznięte płaty ziemi zsuwały się na śpiących, a wówczas trzeba było ich odkopywać. Często wyciągano już zsiniałe trupy" — pisał jeden z uczestników obrony 56. „Ubrania żołnierskie przymarzały do ciała, tworząc lodowatą skorupę... Na chorych i rannych trzeba było przecinać nie tylko płaszcz, lecz i spodnie. Płaszcze przymarzały tak mocno, że bez cudzej pomocy nie można było odwrócić poły; nie zginały się one, lecz łamały. Tylko z wielkim wysiłkiem można było zgiąć rękę. Podczas zawiei śnieżnej... gruba warstwa lodu tak szybko narastała, że poruszać się można było tylko z wielkim trudem, zbity zaś z nóg człowiek bez cudzej pomocy nie mógł wstać, a po upływie paru minut śnieg go zasypywał" — napisano dwa lata później w wojskowym czasopiśmie 57. 55

N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o, op. cit., t. II, s. 104. Wg R o s t u n o w a, op. cit., s. 132. Matieriały dla istorii Szypki, „Wojennnyj Sbornik", 1880, nr 2, s. 272. 56

57

„Na »Mikołaju« silny mróz przy strasznej wichurze. Liczba dotkniętych odmrożeniem rąk i nóg przyjęła zastraszające rozmiary. Połączenie z »Mikołajem« przerwane wskutek zamieci. Ognia nigdzie nie wolno rozniecać. Odzież przypomina grubą lodową korę. Zginanie rąk jest zupełnie niemożliwe, a chód utrudniony" — zanotowano w dzienniku bojowym 94 jenisejskiego pułku piechoty" 58. Przedstawmy jeszcze fragmenty dziennika bojowego 55 pułku podolskiego dowodzonego przez płk. Michała Duchonina: „27 listopada. Przechodzący koło nas chorzy wzbudzają litość. Na naszej pozycji częstujemy ich, ale tylko niektórzy przyjmują poczęstunek. Pozostali chwieją się na nogach i proszą nie o pożywienie, a o schronienie i wyprawienie dalej. Ci cierpiętnicy w drodze do Gabrowa zachodzą do naszej ziemianki ogrzać się i odpocząć. Najsłabszych odwozimy w dolinę na saniach... Przywieźli do nas i zamarzniętego żołnierza, przy trupie jeszcze kołysała się »berdanka« (karabin Berdana — przyp. B. B.). 29 listopada. Wiatr, mróz 15°. Rano oczyszczamy drogi, zasypane w nocy śniegiem. Kompaniom wysłanym na górę Św. Mikołaja ledwie można było dowieźć pożywienie na saniach, przed którymi specjalny oddział usuwał zaspy. 19 grudnia. Mróz 21°. Silna zamieć, właściwie huragan śnieżny. Wszystko zasypane śniegiem... Uzbrojeni w łopaty odkopywaliśmy nasze siedziby, a co przeżywają żołnierze w odkrytych transzejach na »Mikołaju«, trudno opisać. 21 grudnia. Wietrzny dzień. Mróz i wichura trwa nadal. Liczba chorych ulega zwielokrotnieniu, zwłaszcza na wzgórzach Sw. Mikołaja i Wołyńskim. Okopy zasypane śniegiem, ludzie nie mogą się rozgrzać, odzież zamarza na wskroś. Ogień roznieca się tylko na ukrytych pozycjach. 29 grudnia. Góra Św. Mikołaja. W nocy znowu rozpoczęła się burza śnieżna, w partiach szczytowych osiągająca prędkość huraganu. Poszczególne bataliony, luzujące poprzednie, ledwo wdrapały się na zbocza. Przewodnicy z trudem odnaleźli wśród burzy właściwe okopy. Całą noc 58 Dwa zimnich miesiaca na Szypkie, „Wojennyj Sbornik", 1878, nr 11, s. 125.

ludzie byli w ruchu, a oficerowie zwracali baczną uwagę, aby ktoś nie przystawał na długo... Tylko dzięki temu udawało się uniknąć zamarznięcia,... Powracająca do okopów kompania została dosłownie zwalona z nóg przez huraganowe podmuchy i potoczyła się po oblodzonym zboczu... Ludzie, pomagając jeden drugiemu, podnieśli się i doszli do okopów; próbowali jeszcze śpiewać. 1 stycznia. Góra Św. Mikołaja. Burza zelżała. Ludzie chorują już nie setkami ani dziesiątkami, ale pojedynczo..." 9 W listopadzie i grudniu na Szypce zachorowało, zginęło, zamarzło 11 tys. żołnierzy. Były to straty cięższe niż w okresie sierpniowych zmagań o przełęcz. W tym czasie kwatera główna dawała do prasy jedynie lakoniczne komunikaty: „Na Szypce panuje spokój". Malarz-batalista Wasyl Wereszczagin stworzył obraz-tryptyk. Najpierw widzimy wyprostowanego, otulonego wartownika wśród zamieci, następnie tę samą postać, ale już przygiętą przez wichurę. W trzeciej części śnieg przysypuje świeżego trupa. W tytule obrazu pobrzmiewa szyderstwo przez łzy: „>{a Szypce panuje spokój". " Sbornik matieriałow, t. X, -s. 194, 203, 212—213.

CZWARTEJ PLEWNY NIE BĘDZIE

Pod koniec sierpnia niecierpliwy w.ks. Mikołaj Mikołajewicz postanowił wznowić działąnia zaczepne na froncie zachodnim, chociaż posiłki z Rosji dopiero zaczęły napływać. Na decyzję głównodowodzącego wpływ miała niewątpliwie świadomość zagrożenia dla armii dunajskiej, płynącego z obecności w Plewnie silnego garnizonu przeciwnika. Poczucie zagrożenia było oczywiście wyolbrzymiane, a rodziło się z ciągłej nieznajomości wysokości sił, jakimi rozporządzał Osman-pasza. Jednocześnie udana obrona Szypki dodatkowo pobudziła żądnego sukcesu księcia do okazania inicjatywy. Wkrótce zresztą zaszedł wypadek, który zdawał się potwierdzać obawy głównodowodzącego; przesądził też o decyzji natychmiastowego podjęcia kolejnego szturmu Plewny. 31 sierpnia Osman-pasza wyszedł z 19 batalionami piechoty (około 12 tys. żołnierzy) poza fortyfikacje Plewny. Motywy tego kroku nie zostały w pełni wyjaśnione. Wiadomo, że sułtan wywierał stały nacisk na komendanta twierdzy, chcąc skłonić go do działań zaczepnych wespół z armią bałkańską Sulejmana-paszy i siłami frontu wschodniego. Osman-pasza zdawał sobie jednak sprawę, że jego wojska, nawet po doliczeniu skromnych posiłków, jakie doń napływały przez Orchanije, są znacznie słabsze od nieprzyjaciela. Dowódca turecki musiał cierpieć z powodu faktu, że nie jest w stanie zaszkodzić dowolnie manewrującemu

siłami przeciwnikowi, że liczebność Rosjan powoli lecz systematycznie rośnie, że musi oczekiwać kolejnego ataku wojsk wielkiego księcia. Być może chęć zapobieżenia nieuchronnemu biegowi rzeczy zadecydowała o wypadzie. Bardziej prawdopodobne jest jednak, że zamiar Osmana-paszy był skromniejszy. Ważnym czynnikiem w postępowaniu wodza tureckiego była na pewno chęć odciągnięcia od Łowecza wojsk rosyjskich, które w tym czasie uderzyły na to miasto. Jednocześnie nadarzała się okazja sprawdzenia walką siły i wartości bojowej wojsk rosyjskich stacjonujących na zachód od Plewny. Tak czy inaczej, skutki podjętej przez Osmana-paszy ryzykownej akcji mogły okazać się dla niego katastrofalne. Generałowie carscy obawiali się przecież działań ofensywnych z jego strony, a więc zabezpieczyli kierunki, na których mógł atakować. W efekcie w rejonie Peliszatu Turcy zostali zatrzymani przez lewe skrzydło zgrupowania zachodniego. Po kilkugodzinnej krwawej bitwie Osman-pasza wycofał swe oddziały do Plewny. W czasie, gdy lewe skrzydło rosyjskie zmagało się z Turkami, prawe pozostawało w bezczynności. A przecież dowodzący wtedy faktycznie zgrupowaniem zachodnim gen. Paweł Zotow mógł rzucić je na tyły wojsk tureckich i odciąć im drogę odwrotu do twierdzy. Sytuacja była dla Rosjan wymarzona — przeciwnik opuścił ukrycia za fortyfikacjami i stawał w szranki w otwartym polu. Zotow tłumaczył potem, że załogę Plewny ocenił na 80 tys. (sic!) żołnierzy i bał się osłabić jakikolwiek odcinek frontu. Jak widać dowódcy rosyjscy dalej mieli całkowicie błędne dane o siłach przeciwnika. W bitwie 31 sierpnia Rosjanie stracili około 1000 żołnierzy, a Turcy 1350. O ile Rosjanie mogli szybko uzupełnić wojska, to dla Turków była to strata znaczna i niepotrzebna. Natomiast sytuacja taktyczna nie uległa zmianie. Najistotniejszym rezultatem okazało się przyśpieszenie przez wielkiego księcia kolejnego uderzenia na Plewnę W tym czasie armia dunajska otrzymała posiłki — dwie 1 T r o t h a , op.cit., s. 112—117; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 232; R o st o n ó w , op.cit., s. 142; F o r t u n a t o w , op.cit., s. 108.

dywizje piechoty z IV korpusu, większe znaczenie miało jednak ostateczne wyjaśnienie postawy Rumunii i przybycie na front rumuńskiego korpusu ekspedycyjnego. Rumunia znajdowała się w stanie wojny z Turcją, a jej pierwsze oddziały już stacjonowały na ziemi bułgarskiej, w walce na dużą skalę jednak nie uczestniczyły. Ciągle trwały przetargi dyplomatów i wojskowych. W.ks. Mikołaj Mikołajewicz, który tak dumnie odrzucał warunki rumuńskie w pierwszych dniach wojny, obecnie chciał przede wszystkim wzmocnienia swej armii, okazał więc skłonność do kompromisu. Jednocześnie od władcy Rumunii ks. Karola czynnego udziału armii w walce z Turkami domagało się społeczeństwo, a koła rządzące skłaniały się do bardziej zdecydowanej postawy, wiążąc z tym nadzieje na uzyskanie określonych zdobyczy w przyszłych rokowaniach pokojowych. Podobne były nastroje w wojsku. Oficer rumuński Moise Groza zanotował w swym dzienniku: „Z każdym dniem bezczynności rośnie nasze zniecierpliwienie. Już długo tej bezczynności nie zniesiemy. Oczekujemy sygnału do walki za naszą wolność i niezależność" 2. Obie strony okazały więc skłonność do porozumienia. Zostało ono osiągnięte 28 sierpnia podczas spotkania Aleksandra II z ks. Karolem. Na jego mocy książę rumuński został dowódcą wojsk mających zdobywać Plewnę. Gen. Zotowa mianowano jego szefem sztabu. W praktyce władza księcia została ograniczona do jednostek rumuńskich, a pierwsze skrzypce grał Zotow. Nominacja ks. Karola wywołała niezadowolenie sztabowców rosyjskich, którzy charakteryzowali go jako człowieka o słabej woli, niezdecydowanego. Milutin pisał: „dowództwo nad znaczną częścią armii, i to w najważniejszym pod względem strategicznym rejonie, powierzono obcemu księciu, zupełnie niedoświadczonemu w sprawach wojskowych, otoczonemu przez nędznych, żądnych zaszczytów ludzi" 3 Na początku września trzy rumuńskie dywizje (38 tys. żołnierzy, 108 dział) zostały ześrodkowane na prawym : 3

Cyt. za W i n o g r a d o w e m , Dniewnik Milutina, t. II, s. 208.

op.cit., s. 173.

brzegu rzeki Wit, 15—20 km od Plewny. Tworzyć miały prawe skrzydło sprzymierzonych. Przed szturmem Plewny sztab armii dunajskiej postanowił uderzyć na Łowecz, miasto znajdujące się na północnym podgórzu Bałkanu, na lewym brzegu rzeki Osym, w odległości 40 km od Plewny. Łowecz, wcześniej już zdobyty przez Rosjan, po kilku dniach został przez nich utracony. Przez miasto to Osman-pasza mógł utrzymywać łączność z Sulejmanem-paszą, a ponadto szturmujący Plewnę Rosjanie musieliby wydzielić znaczne siły dla szachowania załogi Łowecza. Do wykonania tego zadania utworzono specjalne zgrupowanie z ks. Aleksandrem Imeretyńskim na czele. W jego skład weszły: 2 dywizja piechoty, 2 brygada 3 dywizji piechoty, 3 brygada strzelców, kaukaska brygada kozacka i mniejsze jednostki — łącznie 27 tys. żołnierzy. Artyleria liczyła 98 dział. Siłom tym Rifaat-pasza, dowódca załogi Łowecza, mógł przeciwstawić zaledwie 8000 żołnierzy (wspieranych przez 6 dział), w tym 5000 z jednostek regularnych. Resztę stanowili Czerkiesi i baszybuzucy. Niewątpliwie Łowecz miał dla strony tureckiej ważne znaczenie, ale z chwilą skierowania tam tak znacznych sił rosyjskich Rifaat-pasza stał na straconej pozycji. Winien raczej opuścić miasto i wzmocnić załogę Plewny. Dowódca turecki nie uczynił tego; zresztą wkrótce droga do Plewny znalazła się pod kontrolą Kozaków. Na pagórkach w okolicy Łowecza Turcy wznieśli umocnienia. Lepiej ufortyfikowany był prawy, wschodni brzeg rzeki Osym, gdzie okopy ciągnęły się od znajdującego się 6 km na północny wschód od miasta bezimiennego wzgórza do „rudego" wzgórza (tur. Kirmezi-tepe), 2 km na wschód od Łowecza, gdzie mieścił się główny punkt oporu strzegący drogi do Sewlijewa. Na zachodnim brzegu rzeki Turcy zbudowali dużą redutę, a wokół niej okopy do obrony okrężnej. Umocnienia nie były ukończone; na południe i zachód od miasta w ogóle ich nie było. W umocnieniach na wschodnim brzegu Rifaat-pasza rozmieścił bataliony: Angora (na „rudym" wzgórzu), Synopa,

Samsun i Eregli (połowa tego ostatniego pozostała w mieście), a na zachodnim: Ben Bazar, Asi Yosgat i Istib. Czerkiesi i baszybuzucy stacjonowali w większości na zachodnim brzegu. Imeretyński podzielił zgrupowanie na dwie kolumny. Główne uderzenie winna wykonać lewa kolumna, dowodzona przez gen. Skobielewa, posuwająca się od strony Sewlijewa. W jej skład wchodziły trzy pułki piechoty (64 kazański, 5 kałuski, 6 libawski), batalion 118 pułku szujskiego, dwie sotnie kozackie, artyleria w składzie 56 dział. Po zdobyciu „rudego" wzgórza miało ruszyć prawe skrzydło, dowodzone przez gen. Włodzimierza Dobrowolskiego, którego rdzeń stanowiła 3 brygada strzelców. Ogólna rezerwa w składzie trzech pułków piechoty dowodzonych przez gen. Engmanna posuwała się w ślad za kolumną Skobielewa. Brygada kaukaska płk. Tutołmina miała wyjść na szosę Łowecz—Plewna i uniemożliwić załodze odwrót do twierdzy. Dwie sotnie pod dowództwem esauła Antonowa wykonały daleki zagon na południe i obsadziły drogę Łowecz—Trojan. W nocy z 2 na 3 września żołnierze Skobielewa wciągnęli działa na wzgórza znajdujące się na wschód od Łowecza. Górowały one nad umocnieniami tureckimi na prawym brzegu Osymu, dzięki czemu artyleria rosyjska, która o godz. 5 otworzyła ogień, mogła wyrządzić Turkom duże szkody. Natomiast reduta na lewym brzegu rzeki była bezpieczna, gdyż działa rosyjskie nie donosiły na taką odległość. W ten sposób nie wykonano rozkazu Imeretyńskiego, który polecił rozpocząć ostrzał z bliskiego dystansu, aby objąć nim całość obrony. Winę za ten stan rzeczy ponosił Skobielew, który nie rozpoznał należycie stanowisk przeciwnika. Okopy tureckie w rejonie rozwijania się kolumny Dobrowolskiego nie znalazły się w zasięgu ognia artylerii rosyjskiej. Dobrze ukryta piechota otworzyła gwałtowny ogień karabinowy do Rosjan, który przysporzył strat przebywającym w otwartym polu strzelcom. Wobec tego Dobrowolski postanowił natychmiast rozpocząć atak, nie czekając na uderzenie Skobielewa. W ten sposób plan natarcia został ostatecznie pomieszany.

Po godz. 8 strzelcy Dobrowolskiego rozpocżęli szturm umocnień i mimo gwałtownego ognia osiągnęli pierwsze linie Turków. Rifaat-pasza wysłał tam wówczas na pomoc niewielkie posiłki z „rudego" wzgórza, osłabiając tym samym główny punkt oporu. Mimo pomocy żołnierze tureccy nie wytrzymali naporu strzelców i między godz. 10 i 11 rozpoczęli odwrót. Brygada rosyjska była jednak tak zdziesiątkowana, że nie mogła kontynuować pościgu. Na zdobytych umocnieniach zastąpił ją przysłany z rezerwy pułk rewelski. O godz. 12 ruszyła kolumna Skobielewa. W zwartych kolumnach, z muzyką, z rozwiniętymi sztandarami. Między szeregami uwijał się Skobielew, pokrzykując na żołnierzy i zachęcając do wytrwałości. Postawny mężczyzna w jasnym szynelu, na białym koniu, nie unikał miejsc, gdzie gęsto sypały się kule. Turcy nazwali go „Ak-pasza", co jako „biały generał" w wolnym tłumaczeniu rozniosło się po armii rosyjskiej i utrwaliło w tradycji. Po zakończonej bitwie Imeretyński w meldunku do głównodowodzącego nazwie Skobielewa „bohaterem dnia" . Nie kwestionując odwagi generała należy wskazać, że w normalnych okolicznościach podobna organizacja natarcia na umocnienia winna .zakończyć się rzezią atakujących. Ponieważ jednak załoga „rudego" wzgórza była — jak wspomniano — osłabiona, pozostali nie mieli możliwości powstrzymania Rosjan. Wkrótce Skobielew za cenę minimalnych strat zawładnął głównym punktem obrony, a pułk kazański z marszu uderzył na Łowecz. Około godz. 14 miasto znalazło się w rękach Rosjan. Turkom pozostała jeszcze tzw. reduta zarzeczna. Rosjanie wciągnęli działa na zdobyte „rude" wzgórze i rozpoczęli ostrzał reduty, po którym miał się rozpocząć atak na nią jednocześnie ze wszystkich stron. Plan jednak ponownie nie został wykonany. Pierwsze ruszyły pułki kałuski i libawski, a za nimi rewelski. Powtórzyła się sytuacja, wielokrotnie w tej wojnie obserwowana. Nacierające zwarte kolumny batalionowe poniosły ogromne straty od ognia karabinowego ukrytej piechoty. Kiedy Rosjanie dotarli do młyna 4

D-.

Ż u k ó w , Na Szypkie wsio spokojno, w: Gieroi Szypki, s. 280.

znajdującego się na przedpolu tureckich umocnień, otworzyli ogień do dobrze już widocznego przeciwnika. Dalej, z inicjatywy niższych oficerów, nacierali już tyralierą, co dało pożądane skutki. Gdy dopadli reduty, zawrzał na niej krótkotrwały zacięty bój na bagnety. Wkrótce, wobec przewagi atakujących, żołnierze tureccy rzucili się do ucieczki. Ponieważ Rosjanie nie rozpoczęli szturmu jednocześnie z wszystkich kierunków, nie zdołali zamknąć załogi reduty w potrzasku. Na uciekających czyhali jednak Kozacy. Ten, kto zdołał ujść spod ich szabel, dostał się do niewoli. W bitwie o Łowecz obie strony straciły po około 2000 zabitych, rannych i zaginionych. 4000 Turków dostało się do niewoli. Tylko część zdołała przedrzeć się do Plewny 5 . Należy tu wspomnieć o pomocy ludności bułgarskiej, okazanej wojskom rosyjskim w okresie poprzedzającym walki o Łowecz i trzeci szturm Plewny. 24 sierpnia szef wywiadu armii dunajskiej płk Artamonow wysłał na tureckie tyły Simo Sokołowa, kombatanta wojny serbsko-tureckiej, z misją organizowania czet 6 , których głównym zadaniem byłoby zbieranie danych o przeciwniku 1 . Dokładnych wiadomości o okolicach Łowecza i sile jego załogi dostarczyli Rosjanom: Georgi Stajkow, Geczo Sirkow, Aleksander Ludskanow 8 . Jeden z korespondentów rosyjskich, informując o przerwaniu połączenia między Plewną i Łoweczem, pisał, że byłoby to niemożliwe bez „pomocy Bułgarów, którzy wskazali ścieżki prowadzące na wzgórza dominujące nad drogą Łowecz—Plewna" 9 . W ten sposób, dzięki inicjatywie Artamonowa, udało się Rosjanom uzyskać wreszcie bardziej realny obraz możliwości przeciwnika. 5 T r o t h a, op.cit., s. 120—131; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 233—236; B o g d a n o w , op.cit., s. 170—171. Czeta — oddział prowadzący wojnę szarpaną na zapleczu wroga. Zachował się list bułgarskiego konserwatywnego działacza niepodległościowego Grigori Naczowicza, przebywającego u boku Artamonowa, do jednego z wojewodów czernickich, Nikoły Kabakczijewa, nakazujący skoncentrowanie się na pracy wywiadowczej. Oswobożdienije... Dokumenty, t. II, s. 249. A. K u r o p a t k i n , Łowcza, Plewna i Szejnowo, „Wojennyj Sbornik", 1881, nr 3. ' „Moskowskije Wiedomosti" z 10 VIII 1877.

Już w okresie walki o Łowecz z wojskiem carskim współdziałała 170-osobowa czeta Christo Iwanowa l0 . Po bitwie ks. Imeretyński pozostawił w mieście garnizon, a sam z resztą sił ruszył na Plewnę, gdzie koncentrowała się armia rumuńsko-rosyjska. Przez cały sierpień wojska Osmana-paszy, nie niepokojone przez siły rosyjskie, rozbudowywały umocnienia. Linię obrony wydłużono, ale w dalszym ciągu poszczególne kierunki nie były jednakowo chronione. Na odcinku zachodnim, gdzie wiodła szosa sofijska (po upadku Łowecza jedyne połączenie z zapleczem), nie było fortyfikacji; cały wysiłek zwrócono na naprawę umocnień nadwątlonych podczas ostatniego szturmu i ich polepszenie. Pracę tę wykonywała pod nadzorem wyspecjalizowanych grup inżynieryjno-saperskich miejscowa ludność muzułmańska, a w razie konieczności spędzano również Bułgarów, chociaż z ich pomocy Osman-pasza starał się nie korzystać w obawie przed sabotażem. Drugą troską komendanta twierdzy była ciągle niedostateczna liczebność wojska, jakim rozporządzał. Dlatego stale molestował sułtana o posiłki; otrzymał je wprawdzie, ale w mizernych rozmiarach. Przybył salonicki regiment nieregularnej konnicy, przedarły się resztki załogi Łowecza pod wodzą Rifaata-paszy. Ostatecznie garnizon Plewny liczył 32 tys. żołnierzy (o 10 tys. więcej niż w czasie drugiego szturmu). W tej liczbie było około 2 tys. konnych, głównie z regimentu salonickiego bądź Czerkiesów. Wspierała załogę artyleria w składzie 70 dział (o 12 więcej niż w czasie drugiego szturmu). Usytuowanie wojsk tureckich było następujące: — na północnym zachodzie w rejonie miejscowości Opanec 2 bataliony i 6 dział pod dowództwem Sulejmana-beja; — na północy, w zachodniej i centralnej części wzgórz Yanik-bayir, 9 batalionów i 11 dział pod dowództwem Edhema-paszy; 10

U ł u n i a n, op.cit., s. 80.

— na redutach griwickich 3 bataliony i 6 dział pod dowództwem Hafiza Abdul-beja; — na południowym wschodzie — reduty Atif-tabya, Araba-tabya, Omer-tabya, Ibrahim-tabya, Corum-tabya — 12 batalionów i 18 dział pod dowództwem Atifa-paszy; na tym samym kierunku w drugiej linii 8 batalionów i 14 dział pod dowództwem Rifaata-paszy; — na froncie południowym — reduty Kavanlik-tabya i Isa-tabya — 5 batalionów i 6 dział pod dowództwem Tahira-paszy; — na południowym zachodzie — reduty Yunus-tabya, Talat-tabya, Milas-tabya i Baglarbaęi-tabya — 5 batalionów i 5 dział pod dowództwem Yunusa-beja; — na zachodzie tylko jeden batalion z 4 działami strzegł mostu na rzece Wit. Północnym skrzydłem wojsk tureckich dowodził Adil-pasza, południowym Hasan Sabri-pasza, na kierunku centralnym bezpośrednie dowodzenie zastrzegł sobie Osman-pasza 1 . 2 września ks. Karol Hohenzollern-Sigmaringen przybył do Poradima i objął komendę nad sprzymierzonymi wojskami. Przygotowania, zaniedbane w okresie pierwszego i drugiego szturmu, tym razem prowadzono w sposób drobiazgowy. Żołnierzy ćwiczono w zdobywaniu fortyfikacji, naprawiano drogi i mosty, wiercono studnie w miejscach koncentracji, przygotowywano materiały oblężnicze. Dużo uwagi poświęcono działaniom rozpoznawczym. Cenne okazały się informacje miejscowej ludności. Na początku września niejaki Panko Maków przekazał patrolowi kozackiemu list starszyzny bułgarskiej z Plewny, adresowany do w.ks. Mikołaja Mikołajewicza, w którym znajdowały się dane odnośnie do liczebności załogi, świeżych posiłków w postaci złożonego z bitnych Albańczyków regimentu salonickiego pod wodzą Tahira-paszy, wreszcie problemów zaopatrzeniowych twierdzy. Na dwa dni przed szturmem Bułgarzy podpalili duży magazyn furażu 1 . T r o t h a , op.cit., s. 139—143. Po odparciu szturmu nauczone smutnym doświadczeniem dowództwo tureckie roztoczyło ścisłą kontrolę nad ludnością bułgarską

Na podstawie danych ze zwiadu, w tym również doniesień ludności, opracowano w miarę dokładny plan umocnień 13. Ks. Karol, człowiek mało doświadczony w rzemiośle wojennym, otrzymał ogromną armię. Sprzymierzone siły liczyły 97 tys. żołnierzy 14, czyli trzykrotnie więcej niż w czasie poprzedniego szturmu i trzy razy tyle, ile miał Osman-pasza. Artyleria liczyła 432 działa, w tym 108 rumuńskich. Wydawało się, że taka siła bez trudu zdruzgocze fortyfikacje na swej drodze, a dla dzielnej załogi Osmana-paszy wybije ostatnia godzina. 6 i 7 września wojska zajęły pozycje wyjściowe. Prawe skrzydło tworzyła armia rumuńska. Jej 3 i 4 dywizja piechoty ze wsparciem brygady rosyjskiej, wydzielonej z 5 dywizji piechoty IX korpusu, miały atakować reduty griwickie. Rumunami dowodził gen. Alexandru Cernat. Dalej na południe, między Griwicą a Radiszewem, stacjonowały pozostałe jednostki IX korpusu gen. Krtidenera, spełniającego funkcję ogólnej rezerwy. Od południowego wschodu, z linii Radiszewo—rzeka Tuczenica, na redutę Omer-tabya miał nacierać IV korpus (w zastępstwie Zotowa dowodził gen. Eugeniusz Kryłow). Po drugiej stronie Tuczenicy, od południa, rozwijało się nadchodzące z Łowecza zgrupowanie ks. Imeretyńskiego, z którego wydzielono człon uderzeniowy pod dowództwem Skobielewa. Jego zadaniem było zaatakowanie Plewny od strony Zielonych Wzgórz. W przeciwieństwie do minionych szturmów obecny miał być poprzedzony potężnym przygotowaniem ogniowym. Pod osłoną ognia piechota winna stopniowo przesuwać podstawy wyjściowe możliwie najbliżej stanowisk nieprzyjaciela. Po wykonaniu tego zadania ostrzał miał być przerwany, a piechota ruszyłaby jednocześnie do generalnego szturmu. 7 września rano artyleria rozpoczęła swoje dzieło. Armaty grzmiały nieprzerwanie do godz. 6 po południu. Ich salwy w mieście, uniemożliwiając jej opuszczanie miejsc zamieszkania bez zezwolenia. 13 U 1 u n i a n, op.cit., s. 81. 14 W tym 11 tys. kawalerzystów — 7 tys. Rosjan i 4 tys. Rumunów.

zlewały się w jeden huk, a na pozycjach tureckich przerażeni żołnierze tulili się do ziemi, szukając schronienia przed śmiercionośnymi pociskami. Szczególne nadzieje pokładali sprzymierzeni w 20 ciężkich działach fortecznych, sprowadzonych na pole bitwy. Tak ich brakowało w czasie poprzednich szturmów. Wkrótce po rozpoczęciu ostrzału Osman-pasza, wiedząc czy czując, że tego dnia szturm nie nastąpi, rozkazał żołnierzom przebywającym na najbardziej narażonych stanowiskach opuścić je i schronić się w bardziej bezpiecznych miejscach. Wieczorem „mistrzowie od łopat" 15, jak nazwał Turków jeden z historyków, wrócili na pozycje i całą noc spędzili na usuwaniu zniszczeń, które zresztą okazały się mniejsze niż oczekiwano. Historia powtórzyła się następnego dnia. Artyleria sprzymierzonych biła w opuszczone przez Turków okopy. 9 września miał rozpocząć się generalny atak. Aleksander II uparł się, że będzie obserwował szturm. Na nic zdały się prośby zatroskanego głównodowodzącego ani Milutina, by zrezygnował z projektu. 7 września orszak imperatora opuścił Górną Studenę, gdzie znajdowała się kwatera główna, i przeniósł się na jedno ze wzgórz okalających Plewnę. Stąd, z dostatecznie bezpiecznego miejsca, car spoglądał na rozwijające się wielotysięczne wojska i na prowadzącą pojedynek ogniowy artylerię. „Boże mój, Boże, jaki straszny ogień" — szeptał co chwila l6 . Takiego właśnie, siedzącego na składanym stołku, z binoklem przy oku, ujrzał malarz—batalista Wasyl Wereszczagin, kulejący jeszcze po otrzymaniu rany podczas walk na Dunaju 1 . Przebywający w świcie Aleksandra II lekarz Sergiusz Botkin tak zapisał swe wrażenia sprzed bitwy: „Do czterech [dni] przesiedzieliśmy na naszym wzgórzu — to pochodzimy, to poleżymy, to siądziemy sobie, do baterii podejdziemy, z powrotem wrócimy. Bezustannie przybywali ordynansi z zawsze mało ważnymi doniesieniami... Dzisiaj " B o g d a n o w , op.cit., s. 171. " S . T a t i s z c z e w , Impierator Aleksandr II. Jego żyzń i carstwowanije, S.-Pietierburg 1903, t. II, s. 400. 17 Ź u k o w , op.cit., s. 282.

przez cały ranek miałem masę ludzi: większość poszukuje porady lekarskiej, ale niektórzy przychodzą... ponarzekać na sztab, na ogólny bieg spraw... Usłyszałem, że w rzeczywistości dowodzi Zotow, a książę Karol zachowuje się taktownie i do niczego się nie miesza, podobnie jak wielki książę (Mikołaj Mikołajewicz — przyp. B.B.). Zotowa chwalą, ale mówią, że oblężenie nie jest prowadzone właściwie..." 18 8 września, gdy artyleria rosyjska wznowiła ostrzał Plewny, ruszyła piechota — wyposażona w materiały wybuchowe służące do kruszenia umocnień podjęła próbę maksymalnego zbliżenia własnych stanowisk do redut przeciwnika. Najbardziej istotne wydarzenia rozegrały się na froncie południowym, gdzie dowodzony przez Skobielewa człon uderzeniowy zgrupowania Imeretyńskiego rozpoczął, od strony Bohotu, natarcie na Zielone Wzgórza. W pierwszym rzucie posuwał się pułk kałuski płk. Elżanowskiego mając na skrzydłach Kozaków, za nim pułk estlandzki. Miasteczko Brestowec bez walki wpadło w ręce atakujących, jedynie watahy Czerkiesów starły się z Kozakami. Nadspodziewanie łatwo zdobyto również pierwszy grzbiet Zielonych Wzgórz. Upojony sukcesem pułk kałuski z marszu ruszył na drugi grzbiet — tam jednak napotkał twardy opór. Od czoła strzelała rozmieszczona na grzbiecie piechota turecka, ze skrzydła biły działa trzech znajdujących się na południowym froncie redut. Mimo to zdziesiątkowany pułk atakiem na bagnety wyparł Turków ze stanowisk. Jego straty były tak wielkie, że został zluzowany na zdobytej pozycji przez pułk estlandzki. Zwycięski bój 8 września kosztował Rosjan prawie tysiąc zabitych i rannych; straty tureckie nie są znane. W taki sposób już we wstępnym boju na kierunku południowym dość istotnie zmieniła się sytuacja. Oddziały Skobielewa wysforowały się daleko przed sąsiednie jednostki, co wprawdzie narażało je na samotną walkę z Turkami, ale pogorszyło położenie załogi. Dalszy postęp Rosjan " w . P i e t i e 1 i n, Eto było pod Plewnoj, w: Gieroi Szypki, s. 116.

i ewentualne sforsowanie następnej linii obronnej wyprowadzało atakujących na zachodni odcinek obrony Plewny. Ponieważ nie było tam umocnień, skutki mogły się dla Osmana-paszy okazać katastrofalne. Dlatego jeszcze tego samego dnia rzucił on trzy bataliony pod wodzą Emina-paszy do kontrataku, który jednak został odparty przez pułk estlandzki. W czasie, gdy na grzbiecie trwała walka, łącznik od Zotowa doniósł Skobielewowi o odłożeniu przewidzianego na następny dzień generalnego natarcia, nie powiadamiając go o nowym terminie. Zamiast szturmu nadal miało być prowadzone przygotowanie artyleryjskie. Motywem, który zadecydował o odłożeniu szturmu do 11 września, była chęć sprawienia carowi prezentu w postaci zdobytej twierdzy. Tego właśnie dnia przypadały imieniny Aleksandra II. Nie wiadomo, kto w armii dunajskiej był autorem pomysłu, dość że został podchwycony. Odłożenie szturmu okazało się brzemienne w skutki. 10 września lał rzęsisty deszcz, który zamienił błotniste drogi w bajora. Wypadałoby znów odłożyć szturm, ale carskie imieniny były zbyt ważkim atutem. „Gdyby nie 30 sierpnia (tj. 11 września n. śt. — przyp. B.B.), nie szturmowalibyśmy Plewny" — gorzko zauważył były minister Piotr Wałujew 19. Decyzja odłożenia szturmu, pogorszyła sytuację wojsk Skobielewa, toteż gdy 9 września Emin-pasza podjął jeszcze silniejsze przeciwuderzenie, generał wycofał swe oddziały na pierwszy grzbiet Zielonych Wzgórz. I tu jednak Turcy nie dali mu spokoju. Cały dzień toczyły się walki o pierwszy grzebiet, który ostatecznie utrzymali Rosjanie. 10 września Imeretyński wzmocnił Skobielewa posiłkami i ten ponownie zdobył drugi grzbiet. Wtedy walki na odcinku południowym uległy przerwaniu do czasu rozpoczęcia szturmu 20. 19 F o r t u n a t o w , op.cit., s. 117; R o s t u n o w, op.cit., s. 146. Powszechna opinia przypisywała przesunięcie terminu w.ks. Mikołajowi. Wśród żołnierzy krążył wierszyk: „Imieninnyj piróg iz naczinki ludskoj brat podnosi? dierżawnomu bratu" („Imieninowe ciasto z nadzienia ludzkiego brat podaje władającemu bratu"). T r o t h a, op.cit., s. 155—166; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 239—240.

Gen Alexandru Cernat, dowódca wojsk rumuńskich pod Plewną

Rumuni szturmują griwickie

reduty

-

Obraz Mikołaja Omitrijewa-Orenburskiego z 1885 r.

Walka o reduty griwickie

Osman-pasza w okopach pod Plewną

Osman-pasza oddaje szablę generałowi rosyjskiemu

»Ura! Plewna jest wolna!« Obraz A. Baldingera

W imieniu cesarza, w imieniu ojczyzny, dziękuję bracia!« (Skobielew pod Szejnowem) Fragment obrazu Wasyla Wereszczagina z 1895 r.

Bułgarska ludność wita wyzwolicieli Obraz Mikołaja Dmitrijewa-Orenburskiego

Rokowania w San Stefano. Od prawej: Aleksander Nielidow, Mikołaj Ignatjew, Sawfet-pasza, Sadullah-bej

>Powrół« Obraz llji Reptna z 1877 r.

Moskwa. Pomnik grenadierów poległych pod Plewną

Plewna. Pomnik zwycięstwa na tzw. białym brzegu rzeki Wit

Na pozostałych frontach sprzymierzeni nie odnotowali znaczących sukcesów. Jedynie w rejonie redut griwickich Rumuni zajęli przedni rów strzelecki na skraju pozycji tureckich. 10 września w Radiszewie odbyła się narada wojenna. Pomimo gwałtownego pogorszenia pogody zdecydowano się podjąć szturm następnego dnia. Niepodobna było już dłużej prowadzić tak gwałtownego ognia, tym bardziej że zapasy pocisków z wolna wyczerpywały się. W odniesieniu do miejsca głównego uderzenia doszło do polemiki między Zotowem a Lewickim. Zotow decydującą rolę wyznaczył IV korpusowi idącemu od południowego wschodu na redutę Omer-tabya, ale zwyciężyła opinia zastępcy szefa sztabu armii dunajskiej, który „wrotami Plewny" nazwał reduty griwickie. Tak więc główna rola przypadła młodej armii rumuńskiej, słabo uzbrojonej i karygodnie zaopatrywanej. Zdecydowano się atakować wyjątkowo dobrze ufortyfikowane reduty, których zdobycie nie gwarantowało zresztą ostatecznego sukcesu. Tymczasem na odcinek zachodni, gdzie nie było umocnień, wysłano jedynie grupę konnicy gen. Łoszkariewa, a i to tylko z zadaniem przecięcia komunikacji przeciwnika. Kwatera główna obawiała się przerzucenia zasadniczych sił na tyły twierdzy, gdyż w razie niepowodzenia groziłoby to zagładą całej armii. Dowództwo sprzymierzonych wyraźnie przeceniało liczebność garnizonu twierdzy i obawiało się porażki. Świadczy o tym przeforsowany przez księcia Karola termin rozpoczęcia szturmu o godz. 15, aby w razie niepowodzenia zapadający zmierzch przerwał kontruderzęnie Osmana-paszy. 11 września chwilami padał deszcz i utrzymywała się ciągle mglista pogoda. Przed południem odezwała się jeszcze artyleria, ale nie był to ciągły i wzmagający się ostrzał jak w poprzednich czterech dniach, lecz krótkotrwałe gwałtowne ataki ogniowe, przerywane mniej lub bardziej długimi okresami ciszy. Żołnierze obu stron przygotowywali się do wielkiej bitwy. Zgodnie z wyznaczonym terminem o godz 15 Rumuni ruszyli do ataku na oddalone od siebie o 400 m dwie

reduty griwickie. 3 dywizja piechoty szturmowała redutę Baę-tabya. Teren nie został przed bitwą dokładnie rozpoznany i kolejne pododdziały dywizji brnąc w błocie, we mgle, dostały się pod gwałtowny ogień załogi reduty, uzbrojonej w powtarzalne karabiny. Dywizja poniosła ciężkie straty i stosunkowo szybko poszła w rozsypkę. Około godz. 17 walki na tym kferunku były już rozstrzygnięte. Nieco lepiej powiodło się sąsiedniej 4 dywizji piechoty. Żołnierze rumuńscy umiejętnie wspierani przez artylerię uporczywie parli do przodu pomimo nieostrzelania i braku doświadczenia; „...wykazali, że są bardzo dzielni, i... bili się bardzo dobrze, nie mówiąc już o ich artylerii, która od początku boju była wspaniała" 2I . Trzykrotnie żołnierze przebywali przestrzeń około kilometra dzielącą ich od reduty Kanli-tabya i tyleż razy musieli odstępować, pozostawiając wielu poległych i rannych. Nadchodzący z pomocą pod dowództwem gen. Rodionowa żołnierze pułków archangielskiego i wołogodzkiego z dywizji gen. Schielder-Schiildnera zastali następującą sytuację: „Młode niedoświadczone wojska rumuńskie, posuwające się z początku uporządkowanymi kolumnami, dostawszy się pod jednoczesny ogień karabinowy z trzech linii okopów na wzgórzu, a częściowo i artyleryjski z flanki, nie wytrzymały i uległy dezorganizacji. Nie pomógł przykład i zachęty ich oficerów. Wojska odeszły o godz. 16.15 w pełnej rozsypce ku drodze werbickiej 22. Jedynie wysunięty eszelon lewoskrzydłowy (batalion czy dwa) zatrzymał się w niewielkim parowie, około 400 kroków od reduty" 23. Czwarte natarcie na redutę miało już inny przebieg. Oba pułki rosyjskie, ostrzelane z boku z redut Corum-tabya i Ibrahim-tabya, pomimo ciężkich strat przebyły odkryte pole i uderzyły na Kanli-tabya od południa. Jednocześnie ponownie podnieśli się do szturmu Rumuni. „Już od godz. 17 stało się widoczne, że atak rozwija się pomyślnie... 21 N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op.cit., t. I, s. 116; por. T ai t i s z c z e w, op.cit., t. II, s. 401. Werbica — wieś na północny wschód od Plewny. 23 Fragment dziennika działań bojowych IX korpusu, w: N ar o c z n i c k i , op.cit., s. 303.

Nasilająca się palba jakby nieco przycichła, strzelanina z broni ręcznej jakby oddaliła się, za to gwałtowna kanonada z sąsiedniej reduty mogła oznaczać, że Rumuni rozpoczęli natarcie. Słychać było krzyk, szum, bijatykę, rzadkie wystrzały karabinowe. Stało się jasne, że reduta została zdobyta" 24. Zdobycie, za cenę ogromnych strat, jednej reduty nie oznaczało decydującego sukcesu. Górujące nad nią baterie ze wzgórz Yanik-bayir trzymały w szachu całe przedpole reduty. Jeszcze tego samego wieczora trzeba było odpierać kontrataki Hafiza Abdul-beja, a w ciągu nocy żołnierze tureccy pośpiesznie wznieśli prowizoryczne umocnienia, zatykając wyrwę w obronie 25. Tymczasem na kierunku centralnym o godz. 12, gdy na wzgórzu zajętym przez carską świtę trwało uroczyste nabożeństwo, rozpoczęła się nieoczekiwana kanonada. To na skutek błędu szefa sztabu 16 dywizji piechoty płk. Tichmieniewa rozpoczęło się przedwczesne natarcie pułków uglickiego i jarosławskiego. „Turcy zauważyli ruch »ugliczan« już przy zejściu z tzw. górki artyleryjskiej. Na atakujący pułk został skierowany ogień z wszystkich baterii i karabinowy z pozycji Omer-tabya. Pod gradem kul i pocisków, ponosząc ciężkie straty, pułk mimo wszystko posuwał się naprzód. Atakującym kompaniom nie postawiono celu ataku i poszczególni oficerowie prowadzili jednostki według własnego rozeznania. Nie dotarłszy do reduty »ugliczanie«, straciwszy większość dowódców, zatrzymali się i otworzyli ogień do Turków... Raz powstrzymane kompanie, źle ukryte w terenie, szybko topniały i nie mogły ruszyć naprzód" 26. Izolowany atak dwóch pułków zakończył się ich masakrą na przedpolu reduty Omer-tabya; resztki trzeba było odesłać na zaplecze. O godz. 15 dowodzący tu natarciem gen. Kryłow wysłał do szturmu pułki kazański i szujski. Atakujące w gęstym 24

Tamże, s. 304; por. Sbornik materiałów, t. III, s. 136. Romania in razboiul de independenta 1877—1878, Bucurcjti I '>77, s. 207—219. 26 A. K u r o p a t k i n, Diejstwija otriadow nienieralu Skuhirlrwa •«' russko-turieckuju wojnu 1877—78 godow. Łowcza /' 1'U-nma, S Pietierburg 1885, cz. II, s. 406. 25

ogniu obrońców pułki' dopadły reduty i zdobyły dwie linie okopów; nie wsparte w tym momencie posiłkami, zostały w efekcie odrzucone. Oficer pułku kazańskiego pisał do brata: „Trzeba było zobaczyć, z jaką trwogą moi żołnierze w płytkich okopach, strzelając do Turków, oglądali się za siebie i mówili mi: »Wasza Wysokość, ludzi mamy mało; czy przybędzie pomoc?« — »Trzymajcie się, dzieci — odpowiadałem — trzymajcie się, moi krajanie, wkrótce przybędzie pomoc«. Masz tobie pomoc! Zostaliśmy bez wszelkiej pomocy" 27. Dopiero gdy oba pułki znajdowały się w odwrocie, dowódca 30 dywizji piechoty gen. Sznitnikow wysłał im na pomoc pułk woroneski. Dopełniło to tylko nieszczęścia. Brnące w rozmiękłej ziemi kolumny tego pułku zatraciły pod ostrzałem porządek bojowy, a wkrótce zderzyły się z uciekinierami z poprzedniego natarcia. Bezkształtna masa kłębiła się na przedpolu reduty, a kanonierzy tureccy zbierali krwawe żniwo. Jeden ze świadków pisał: „W przodzie niczego nie widać, tak dokładnie opuszczona była gęsta zasłona dymna, zza której dobiegało hałaśliwe bzykanie kul. Za tę zasłonę szli ludzie zdrowi, silni, mężni, i w ciągu niewielu minut wracali pokrwawieni, nieszczęśliwi. A wielu, całe tysiące, weszło na krwawą arenę i nigdy więcej nie wróciło stamtąd" 2S. O godz. 16.30 do ataku ruszył pułk halicki, alt rezultat był podobny. Pułk za pułkiem załamywał się i ginął w ogniu reduty Omer-tabya. Wysyłanie poszczególnych pułków do postępujących po sobie natarć przypominało bicie głową w mur, zwłaszcza że artyleria przerwała ogień, aby nie razić własnej piechoty. W dodatku nacierający żołnierze mieli mało amunicji, gdyż dowódcy oczekiwali zdobycia stanowisk przeciwnika tradycyjnym atakiem na bagnety. Na kierunku centralnym, pomimo rzucenia do boju kolejnych pułków trzech dywizji piechoty, Rosjanie nie odnieśli żadnych sukcesów; doczekali się tylko ciężkich strat. Tamże, s. 431. U t i n, op.cit., s. 367—368.

Na odcinku południowym walki rozpoczęły się już rano. Skobielew chciał uzyskać dobre podstawy wyjściowe do ątaku i dlatego rozkazał pułkowi włodzimierskiemu oraz batalionowi strzelców zdobyć trzeci grzbiet Zielonych Wzgórz. Zadanie zostało wykonane, ale natychmiast na zdobywców ruszyło kontrnatarcie batialionów Emina-paszy. Odparto je z pomocą ściągniętego z rezerwy pułku suzdalskiego. Przed godz. 15 nastąpiła krótkotrwała cisza. Skobielew prowadził swe jednostki, gotujące się do zadania decydującego ciosu. Swoim zwyczajem jechał na białym koniu skrajem drogi i zagadywał żołnierzy: „— No i jak, bracia? Jak to dzisiaj będzie? — Postaramy się, Wasza Wysokość! — Tak, tak. Pamiętajcie, że tu robota polega nie na odwadze, a na posłuszeństwie. Jeśli dowódca ci rozkaże »stój«, to nie ruszysz się z miejsca, choćbyś chciał pognać wroga dalej... A Turków nie ma się co bać. — Nie boimy ich się. — Tak, tak. Pamiętacie, jak ich biliśmy w Łoweczu? — Pamiętamy, Wasza Wysokość! — Pamiętacie, jak ich pogoniliśmy, co?" 29 Generał ten, najbardziej chyba barwny i jeden z najmłodszych w armii carskiej, a zarazem już wsławiony w walkach w Azji Środkowej, w opinii wielu był najwybitniejszym dowódcą tej kampanii. Troszczył się o żołnierzy, co stanowiło rzadkość w armii carskiej, odznaczył się odwagą zwracającą uwagę przeciwnika, który nazwał go „białym generałem". Jego przyjaciel Mac Gahan tak go opisał: „Wśród wielu oficerów w sztabie księcia jest jeden, który wszędzie przykuwa uwagę i którego kariera jest ciekawa i wspaniała. Jest to wysoki, piękny mężczyzna o zgrabnej, giętkiej, ruchliwej figurze, z jasnymi niebieskimi oczami i szerokim wydatnym, ale prostym i dobrze ukształtowanym nosem, nosem tego typu, którego, jak mówią, szukał u swych oficerów Napoleon, gdy pragnął znaleźć generała N i e m i ro w icz- D a n

czenko,

op.cit

t.

II s .270.

o twarzy dostatecznie młodej dla starszego lejtnanta, choć to w istocie generał — najmłodszy generał w armii rosyjskiej" 30. Skobielew znany był ze szczególnej słabości do kobiet. Amerykański dziennikarz Frank Harris wspominał, jak to Skobielew wyznał mu „ze śmiechem, że mając 14 czy 15 lat zalecał się do każdej dziewczyny w pobliżu. Pewnego dnia wuj zastał go przy całowaniu młodej pokojówki. Zauważywszy wuja pokojówka odepchnęła chłopca. Na to wuj ze spokojem: "Powinnaś być dumna, turkaweczko, że panicz cię całuje«. Od tego czasu nie robiono mi trudności — mówił z prostotą Skobielew" 31. Wyprzedzimy nieco bieg wydarzeń — oto Skobielew wkracza do zdobytego Adrianopola. Wspomina towarzyszący mu malarz Wasyl Wereszczagin: „Ze wszystkich domów wyglądały twarze Greczynek, niektóre uderzającej piękności. Jechałem za Michałem Dmitriewiczem i komenderowałem od czasu do czasu: »oczy na prawo, oczy na lewo, wyżej!« Gorący wielbiciel urody niewieściej wpijał się wzrokiem w piękne kobiety" 32. Skobielew zmarł w parę lat po zwycięskiej wojnie. O okolicznościach tej zagadkowej śmierci tak w wydanej na emigracji pracy pisał Michał Wieniukow, podróżnik: „Policja moskiewska rzuciła zasłonę na przyczynę jego śmierci, lecz powszechnie wiadomo, że umarł wskutbk ataku serca, spowodowanego przez mocne, a do tego sztuczne podniecenie organizmu przy udziale paru nierządnic. Ponieważ hetery te były Niemkami, wersja stworzyła nawet przy tej sposobności legendę, według której śmierć przypisano... Bismarckowi" 3 . Harrisowi opowiadał o tym szczegółowo oficer rosyjski, świadek wydarzenia: „...ktoś zaproponował, żeby udać się do pani X, której dom znajdował się w pobliżu. Skobielew 50 M. I w a n o w , Mac Gahan — kronikarz wojny wyzwoleńczej, w: Wojna wyzwoleńcza 1877—78, s. 51. 31 F. H a r r i s , W pogoni za pełnią życia, Warszawa 1938, wyd. II, s. 190. 32 W. W e r e s z c z"a g i n, Na wojnie w Azii i Jewropie, Moskwa 1898, s. 290—291. 33 Cyt. za K u c h a r z e'w s k i m, op.cit., s. J23.

przystał na to ku naszemu zdumieniu. Pojechaliśmy tam wszyscy i wybrawszy sobie dziewczęta znikliśmy w sypialniach. Koło północy usłyszałem okropne krzyki; wypadłem na korytarz tak jak byłem i spotkałem tam kobietę, którą wybrał sobie Skobielew. »Generał nie żyje« — wyjąkała. »Nie żyje? — zawołałem — co to znaczy? Zaprowadź mnie tam!« Łkając histerycznie zabrała mnie do swej sypialni. Znalazłem tam Skobielewa bez ruchu, z oczyma jak gdyby wpatrzonymi w sufit... Spojrzałem na dziewczynę. »To nie moja wina — zawołała — naprawdę nie«" 34. Wróćmy jednak na przedpole Plewny i zajmijmy się oceną umiejętności wojskowych gen. Skobielewa. Nie był on bez zarzutu, bo przecież zalety dowódcy nie kończą się na odwadze i dbałości o żołnierzy. Natomiast jeśli idzie 0 zdolności operacyjne, o umiejętność przewidywania czy o wprowadzenie nowoczesnych metod wojowania, to Skobielew nie wyróżniał się spośród dowódców carskich. Podobnie jak inni generałowie rosyjscy Skobielew ustawił swe oddziały w szyku kolumnowym. Kazał bić w bębny 1 rozwinąć sztandary. Uparcie trzymał się więc anachronicznej — w warunkach szybkostrzelnej broni piechoty i zmodernizowanej artylerii — metody ataku narażającej własnych żołnierzy na nieobliczalne straty. Celem natarcia były reduty KaVanlik i Isa-tabya, oddalone od trzeciego pasma Zielonych Wzgórz o 800—1500 m. Pierwszą z nich miał atakować lewoskrzydłowy pułk włodzimierski, drugą idący w centrum pułk suzdalski. Na prawym skrzydle dwa strzeleckie bataliony uderzyły na oddział Mehmeda Nazifa zajmujący teren między redutą Isa-tabya a rzeczką Tuczenica. W takim obraniu celu ataku tkwił zasadniczy błąd, gdyż Skobielew pozostawiał na swym lewym skrzydle nie atakowane tzw. reduty kriszyńskie — Yunus-tabya, a za nią Milas-tabya, Talat-tabya i Baglarbaęi-tabya. Udane natarcie na nie wyprowadziłoby Rosjan na tyły armii Osmana -paszy. Wprawdzie na lewym skrzydle Skobielewa działały 34

Harris,

op.cit., s. 192.

Trzeci szturm Plewny Rcpr. z: N. B i c 1 a j e w, Russko-turieckaja wojna 1877—1878 gg., Moskwa 1956

zagony kawaleryjskie gen. Aleksandra Leontiewa, pułkowników Tutołmina i Czernozubowa, ale przecież zadaniem jazdy nie było atakowanie umocnionych redut 35. W ten sposób atakujący żołnierze pułków włodzimierskiego i suzdalskiego byli nie tylko ostrzeliwani od czoła, ale też dostali się pod morderczy ogień redut na lewym skrzydle. Prawdopodobnie natarcie załamałoby się w tym momencie, gdyby nie osobisty przykład dowódcy, jak zwykle uwijającego się wśród szeregów. Ochrypł od krzyku, a kanonada głuszyła jego słowa: „Naprzód, dzieci!... Za mną!... Gotuj się, sam was poprowadzę!... Hańba temu, kto pozostanie w tyle!" 36. Porwani przykładem generała żołnierze uporczywie posuwali się naprzód. Zeszli pokrytym winnicami północnym zboczem trzeciego grzbietu, minęli płynący dnem parowu potok i zaczęli się wspinać na czwarty grzbiet, gdzie znajdowały się ziejące ogniem reduty — cel ataku. Wtedy dostali się pod ogień z prawego skrzydła. Po prostu brak postępów na kierunku centralnym umożliwił ześrodkowanie ognia redut Atif-tabya i Araba-tabya na wojskach Skobielewa. Ostrzału z trzech stron żołnierze rosyjscy nie wytrzymali. Zalegli na zboczu czwartego grzbietu. Wtedy Skobielew rzucił na pomoc pułk rewelski. Żołnierze poderwali się, ale w gęstym ogniu ponownie zalegli jakieś 400 m przed redutą Kavanlik. Nieustępliwy Skobielew skierował do akcji ostatnie dwa bataliony strzelców i przysłany przez Imeretyńskiego pułk libawski. To przesądziło sprawę. Około godz. 16.30 Rosjanie zdobyli redutę Kavanlik. Jeszcze przed jej upadkiem Osman-pasza zrozumiał grozę sytuacji na południowym froncie i wysłał tam silny odwód pod dowództwem Rizy-beja. Odwód nie zdążył przybyć na czas, ale przed godz. 17 ruszył do kontrataku, zanim Rosjanie zdołali umocnić się na zdobytej pozycji. Ponieważ niektórzy żołnierze tureccy byli przebrani w zdobyczne mundury rosyjskie, a mgła utrudniała identyfikację, na reducie wzniósł się okrzyk: „Nie strzelać! To Rosjanie!". " B i e 1 a j e w, op.cit., s. 246. 6 P i e t i e 1 i n, op.cit., s. 118.

Dopiero gdy kontratakujący znajdowali się w odległości 200 kroków, któryś z oficerów zawołał: „Ładni Rosjanie! Turcy! Turcy! Ognia! Ogni?!" 37. Prowadzony z marszu kontratak załamał się, podobnie jak i następny, silniejszy, organizowany przez Rifaata-paszę siłami ściągniętymi z reduty Baglarbasi 38. Wtedy Turcy zrezygnowali z kontrataków, jedynie ich artyleria pokryła utraconą redutę gęstym ogniem, od którego szybko rosły straty zdobywców; ci jednak trwali pod dowództwem dzielnego mjr. Fiodora Gortałowa, a ściągnięty na pozycję dywizjon małokalibrowych dział odpowiedział Turkom ogniem. Około godz. 18 ppłk Moscewoj na czele kombinowanego oddziału utworzonego ze zdziesiątkowanych tego dnia pułków zdobył redutę Isa-tabya. Wykorzystał przy tym transzeję, łączącą tę redutę z redutą Kavanlik. W ten sposób za cenę ciężkich strat Skobielew osiągnął do wieczora zamierzone cele. Wojska rosyjskie na odcinku południowym wdarły się (licząc z Zielonymi Wzgórzami) 7 km w głąb pozycji tureckich. Szerokość wyłomu wynosiła 2 km. Przed frontem atakujących nie było już żadnych znaczących umocnień tureckich, pozostały tylko na skrzydłach. W odległości zaledwie 1 km znajdował się główny obóz Osmana-paszy. W razie przegrupowania tu większości sił z pozostałych odcinków można było zadać załodze miażdżący cios. W obozie tureckim zdawano sobie sprawę z grozy sytuacji i z wagi utraconych pozycji. „W owej chwili nie należało nawet myśleć o rezygnacji z umocnień nr 18 i 19 (tj. Kavanlik i Isa-tabya — przyp. B.B.)... Żołnierze tureccy osłabli ze zmęczenia. Walczyli od rana, nie mieli nic do jedzenia, dostawa wody odbywała się z trudnościami, gdyż źródło znajdowało się w polu między umocnieniami a pozycjami zajętymi przez nieprzyjaciela. Nie można więc dziwić się, że duch bojowy uległ zachwianiu" 39. W groźnej sytuacji Osman-pasza zdecydował się na ryzy37 18 35

T r o t h a, op.cit., s. 196. Poległ wtedy znany nam z walk o Łowecz gen. Dobrowolski. Wg źródła tureckiego — „Wojennyj Sbornik", 1885, nr 7.

kowne rozwiązanie. Zebrał wszystkie pozostałe jeszcze rezerwy, a ponieważ było ich mało, ogołocił z wojsk te kierunki, na których Rosjanie nie odnieśli sukcesów. Wódz turecki oświadczył Rizie-bejowi: „Dzisiaj zebrałem oddzielne zgrupowanie z 15—20 batalionów, które jutro przeprowadzi atak na zdobyte przez nieprzyjaciela pozycje. Dlatego nakazuję wojskom prawego skrzydła uporczywie utrzymywać zajmowane stanowiska" 4H. Sytuacja zdobywców redut była jednak przynajmniej w tym samym stopniu trudna. Pułki włodzimierski, suzdalski, rewelski, libawski i bataliony strzeleckie poniosły tak ciężkie straty, że właściwie nie istniały. Utworzono z nich mieszane, zbiorcze kompanie, którymi obsadzono zdobyte reduty: Kavanlik — dowódca mjr Gortałow, i Isa-tabya — dowódca ppłk Moscewoj. W nocy na reduty przybył pułk estlandzki, a jako ostatnia rezerwa pozostał na Zielonych Wzgórzach pułk kałuski, mocno zresztą przetrzebiony we wstępnych Walkach o te wzgórza. Dodatkowy odwód utworzono ze spieszonych sotni kozackich. Na zdobytej pozycji wszędzie leżały stosy trupów i słychać było jęki rannych, których nikt nie znosił z pola. Brakowało narzędzi saperskich, lecz żołnierze „nie zważając na głód i zmęczenie walką odczuwali konieczność okopania się i nie żałowali na ten cel ostatka sił. Ryli lub raczej dłubali ziemię bagnetami, pałaszami, skrobali manierkami, grzebali rękami, byle tylko osłonić się od ognia z trzech stron" 41. Na budowę transzei na północnym zboczu grzbietu wykorzystano materiał z niepotrzebnych już umocnień tureckich, natomiast do osłonięcia pozycji użyto tego, czego na redutach było pod dostatkiem — ciał poległych Rosjan i Turków. Skobielew nawet nie wiedząc o ześrodkowaniu przeciw jego wojskom silnego zgrupowania tureckiego, zdawał sobie sprawę z trudności utrzymania pozycji. I on, i jego nominalny zwierzchnik Imeretyński molestowali kwaterę główną o posiłki. Car w pewnym momencie skłonny był spełnić prośby i przegrupować wojska na front południowy, ale Kuropatkin,

Diejstwija olriudim, cz. I, s. 365.

głównodowodzący i Niepokojczycki wyperswadowali mu to. W kwaterze głównej panowało przekonanie, że następnego dnia, czyli 12 września, Osman-pasza przeprowadzi generalne kontrnatarcie na kierunku centralnym, i tu, a nie na odcinku południowym rozstrzygną się losy bitwy. Zachowały się depesze, wymienione między Imeretyńskim a Zotowem: „Imeretyński: Skobielew... prosi o posiłki. Ja ich nie mam. Wszystko wprowadzone do walki, zostały tylko poszarpane części, doprowadzane do porządku. Skobielew wytrzyma do rana, ale prosi o posiłki. Zotow: Rezerw nie ma. Polegajcie na własnych wojskach, gdyż wasz odwód jest silniejszy od głównego. Zotow: Przekażcie Skobielewowi rozkaz... głównodowodzącego, aby pozostał na zajętych pozycjach i umocnił się na nich. I m e r e t y ń s k i : Nieprzyjaciel w wielkiej sile obchodzi nasze lewe skrzydło. Cała rezerwa wykorzystana, została tylko kawaleria... Lewe skrzydło chronione tylko przez jazdę. Ostatni żołnierz wprowadzony do walki. Zotow: Proszę powiedzieć Skobielewowi, żeby ...trzymał się, dopóki to będzie możliwe. Liczyć na posiłki dzisiaj nie należy" 42. „Gdy Skobielew pojął, że nie ma co liczyć na pomoc, wyglądał jak odurzony pod wpływem tego rozczarowania. Później wściekłość go ogarnęła, twarz mu zadrgała, z oczu popłynęły łzy, wybuchnął oburzeniem na swych zwierzchników. »Wielcy książęta nienawidzą mnie — wołał — ponieważ zwyciężam dla nich. Ale któż im broni samym zdobywać sławę — kto dba o sławę, póki robota nie została skończona? Niech ich diabli porwą z ich małostkową zazdrością!«" 43 . Ostatecznie kwatera główna postanowiła wysłać na front południowy jedną brygadę, ale Zotow w ostatniej chwili zatrzymał pułk jarosławski. Na pomoc Skobielewowi ruszył jedynie pułk szujski, zresztą osłabiony w wyniku nieudanego ataku na redutę Ómer-tabya. 41

P i c t i e 1 i n, op.cit., s. 118—119. H a r r i s , op.cit., s. 187.

Żołnierze pułku kałuskiego, którzy 11 września przebywali w rezerwie, tak zapamiętali ów krwawy dzień i następującą po nim noc: „Deszcz nie przestał padać cały dzień. Ziemia niemożliwie rozmiękła. Ludzie, brodząc w błocie, co chwila przewracali się. Rowy i transzeje były tak napełnione wodą, że żołnierze wpadali w nią po pas. Ostatni suchar był już dawno zjedzony. Przemoknięci, zziębnięci, głodni, nie wiedząc gdzie schronić znużone ciało, »kałużcy« cały dzień spędzili pod ogniem. Ale kto z nich wiedział, co działo się tam, w przodzie, wśród tego zgiełku i dymu? Nikt! I tylko masy rannych przychodzących na pozycję »kałużców« opowiadały, że za ostatnim grzbietem Zielonych Wzgórz wrzała walka na śmierć i życie. W nocy... ogień nieprzyjaciela zamilkł i po raz pierwszy w tym krwawym boju los uśmiechnął się do nieszczęśliwych rannych. Najbardziej śmiali spośród nich uszli już z pola. Ciężko ranni i ci, którzy nie ośmielili się wycofywać pod gradem tureckich kul, teraz, w błogosławionej ciszy, zaczęli wypełzać zza kamieni i innych ukryć. Wkrótce przestrzeń między redutami a pierwszym grzbietem pokryła się pełznącymi lub z trudnością idącymi żołnierzami" 44. 12 września o godz. 7 tureckie kolumny ruszyły do kontrataku. Przedtem w batalionach mułłowie celebrowali uroczyste modlitwy. Z rozwiniętymi zielonymi sztandarami, jak na świętą wojnę z niewiernymi maszerowali żołnierze Proroka. A gdyby zapał duchowy wygasł w konfrontacji z okrutną rzeczywistością odkrytego pola, z tyłu posuwali się Czerkiesi, którzy otrzymali zadanie siec każdego, kto ośmieliłby się uciekać 45. Skobielew ściągnął na reduty pułk kałuski. W kronice pułku odnotowano, że Turcy posuwali się „niby fale spie44 Fragment dziennika bojowego 5 kałuskiego pp, N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 305. Osman-pasza był dzielny, ale okrutny — typowy wódz turecki. „Przede wszystkim to człowiek surowy, bardzo mężny. Sam objeżdża wszystkie pozycje, nie boi się ostrzału, ogląda i porządkuje linię... Żołnierze jego są zdyscyplinowani, choć na ich barbarzyństwa i złodziejstwa patrzy przez palce. Gdy ks. Karol zwrócił się do niego o wyznaczenie czasu na zebranie rannych i zabitych, Osman-pasza odpowiedział: »Niech zdechną, psy!«, N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , op.cit., s. 119.

nionego morza, które coraz bliżej i bliżej podchodzi pod reduty, aż je w końcu zalewa. Turcy... atakowali ze wszystkich stron, na wszystkich kierunkach nasi odpierali ataki... Po trwającym godzinę nieprzerwanym ostrzale karabinowym, niosącym nam ciężkie straty, po niejednokrotnych próbach zawładnięcia lewą flanką pozycji i przerwania jej centrum, nieprzyjaciel ustąpił. Turcy nie przełamali obrony, ale znacznie ją osłabili" 46. Pierwszy atak został odparty, podobnie jak trzy następne. Z wolna jednak sytuacja obrońców stawała się beznadziejna. Znalazło to odzwierciedlenie w relacji Skobielewa: „Reduty przedstawiały... straszny obraz. Masa zwłok Rosjan i Turków leżała w stertach. Wnętrze reduty było nimi szczególnie napełnione. Stosy trupów sąsiadowały z żywymi jeszcze obrońcami" 47. Około godz. 16.30 rozpoczęło się piąte kontrnatarcie tureckie. „...Nieprzyjaciel rzucił do ataku kilka linii gęstych kolumn... Przywitane naszym ogniem nieprzyjacielskie kolumny rozsypały się, ale nowe masy napierały na idących w przodzie; sukces Turków stawał się widoczny. Wkrótce obrońcy zaczęli szybko opuszczać redutę 'nr 1 (tj. Kavanlik — przyp. B.B.)... Tylko najodważniejsi doczekali przybycia Turków i polegli w nierównym starciu wręcz 48 ... Widząc, że reduta nr 2 (tj. Isa-tabya — przyp. B.B.) wkrótce również wpadnie w ręce wroga... Skobielew nakazał zajmującym pozycję czterem kompaniom »kałużców« i pozostałym jej obrońcom opuścić redutę. Przemieszane resztki obrońców opuściły o godz. 17... górę pod ochroną pułku szujskiego. Tak kończył się fatalny dzień 31 sierpnia (12 września w n. st. — przyp. B.B.), który pozostawił na zawsze w pamięci... wiele wstrząsających scen i gorzkich wspomnień" 49. Wszyscy pozostali przy życiu ze zgrupowania Skobielewa niczym gromada potępieńców, z trudem, w zaduchu rozkładających się ciał opuszczali kolejne wzniesienia Zielo46

N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 306. Wg B i e 1 a j e w a, op.cit., s. 249 * Poległ wtedy śmiercią bohatera dowóili i obrony mjr (iorl.ilow 49 Fragment dziennika bojowego 5 knlusku no 47 4

pp.

nych Wzgórz. Ale nawet wtedy, gdy „odwrót stał się lżejszy, gdy bój na bagnety wygasł, ci sławni zwyciężeni nie przyśpieszyli kroku, nie uciekli... Szli tak samo, jak przedtem — równo, powoli, spokojnie" 50. Trzecia Plewna dobiegła końca. Na pozostałych odcinkach frontu panował tego dnia spokój, tylko w rejonie Griwicy Turcy podjęli próby odzyskania utraconej reduty, ale zostali odparci przez jej rumuńską załogę. Na przedpolach reduty Omer-tabya generałowie carscy nadaremno oczekiwali generalnego kontrnatarcia Osmana-paszy. Wódz turecki główny wysiłek skierował przeciw wojskom Skobielewa, tutaj zaś trwała jedynie obustronna strzelanina. Głównodowodzący, Niepokojczycki i Zotow ponoszą odpowiedzialność (brak jednolitego dowodzenia powoduje, że nie sposób określić winy konkretnej osoby) za złe rozpoznanie zamiarów przeciwnika, za nieudzielenie pomocy Skobielewowi w momencie, gdy rysowała się szansa sukcesu, za niepotrzebnie przelaną krew żołnierską — a w efekcie za najcięższą klęskę w toczącej się wojnie. W bitwie sprzymierzeni stracili 16 tys. żołnierzy (w tym 3 tys. Rumunów), co przewyższało łączne straty z dwóch poprzednich szturmów. Większość strat rosyjskich przypada na odcinek południowy. Osman-pasza przyznał się do utraty 3 tys. żołnierzy 51. A przecież trzeci szturm był jeśli nie lepiej, to w każdym razie bardziej drobiazgowo przygotowany przez rosyjskie dowództwo. Wysuwany często zarzut niewysłania na tyły twierdzy silnego zgrupowania (zagon jazdy miał jedynie charakter demonstracji) jest o tyle przesadzony, że akurat nie wpłynęłoby to zasadniczo na przebieg samej bitwy. Wydaje się, że szukając przyczyn takiego wyniku bitwy należy przede wszystkim zwrócić uwagę na talent Osmana-paszy, który odparł szturm na czele wojsk trzykrotnie słabszych od przeciwnika. Było to wielkie zwycięstwo najwybitniejszego chyba dowódcy w tej wojnie. W. N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , Plewna i Szypka. sobytij pośledniej wojny, S.-Pietierburg 1916, wyd. IV, s. 321. Romania in razboiul, s. 220—221.

Iz

W społeczeństwie rosyjskim klęska wywołała szok. Nastroje były jeszcze gorsze niż po drugiej Plewnie. „Szerzyły się pogłoski o nieprzygotowaniu armii, o zdumiewających machinacjach w intendenturze, o niedołęstwie naczelnego dowództwa... Oznaki oburzenia uwidoczniły się głównie na południu Rosji, gdzie bardziej bezpośrednio przypatrywano się ruchom i transportom wojsk" 52. Konstanty Pobiedonoscew pisał 29 września na front do następcy tronu, w.ks. Aleksandra: „Uporczywe błędy, powtarzające się z dnia na dzień, teraz są na ustach wszystkich i każdego z osobna. Przybywający z armii nie znajdują słów, aby wyrazić gorycz i niezadowolenie z bezmyślności planów i ich realizacji. To grozi... nieszczęściem dla całej Rosji, jeśli wszystko w armii zostanie po staremu" Ponieważ również z Kaukazu nadchodziły mało pocieszające wieści, powszechnie krytykowano głównodowodzących na obu frontach — braci carskich, wielkich książąt Mikołaja i Michała. Wśród ludu krążył kpiarski wierszyk: I dostałas' swysze Gorkaja nam dola Na Kawkazie Misza Na Dunaje Kola 54

W społeczeństwie, tak entuzjastycznie jeszcze niedawno żegnającym wyprawiane na front pułki, rozległy się głosy wzywające do opamiętania. Przypomniano kampanię krymską, obawiano się podobnego zakończenia wojny. Plewna przywoływała wspomnienia z nie tak przecież odległej heroicznej batalii sewastopolskiej — tylko obrońcy przeistoczyli się w atakujących. Po całej Rosji, od stepów czarnomorskich po śniegi syberyjskie, jak groźne memento powtarzano słowa pieśni. Śpiewano ją i w okopach pod Plewną: 5: L. B a z y 1 o w, Działalność narodnictwa rosyjskiego w latach 1878—1881, Wrocław 1960, s. 48. M Wg F o r t u n a t o w a , op.cit., v 121
Nie wiesiełuju, bratcy, wam piesniu spoju Nie moguczuju piesniu pobiedy Czto piewali otcy w Borodinskom boju Czto piewali w Oczakowie diedy... Ja spoju wam o tom, kak ot jużnych polej Podnimałosia obłako pyli Kak schodili wragi bez czisła s korablej Kak priszli k nam i nas pobiedili... Ja spoju, kak rosła bogatyrskaja rat' Szli bojcy iz żeleza i stali I kak znali oni, czto idut umirat' I kak swiato oni umirali!... I odinadcat' miesiacew dliłas' rieznia i odinadcat' miesiacew cełych Czudotwornaja kriepost; Rossiju chrania Choroniła synów swoich smiełych...55

Nie zaśpiewam wam, bracia, wesołej pieśni, Radosnej pieśni wysławiającej zwycięstwo, Którą ojcowie śpiewali pod Borodinem, Którą dziadowie w Oczakowie śpiewali. Zaśpiewam o tym, jak nad stepami Południa, Podniosła się chmura nieprzejrzanego pyłu, Jak najeźdźcy schodzili z niezliczonych okrętów, I stanęli w polu, i nas zwyciężyli. Zaśpiewam o tym, jak potężniały nasze szeregi, Jak przybywali żołnierze niezłomni niby stal i żelazo, Wiedzieli, że w tej walce będą musieli umierać, I z świętym gniewem w \ercach — umierali. Jedenaście miesięcy trwał ten bój krwawy, Jedenaście długich miesięcy — broniąc Rosji — Nieustraszona twierdza Sewastopol Swych synów na zawsze żegnała.

Przełożył Kazimierz Cis-Halny 55

Gieroi Szypki, s. 175.

Gdy tylko pod Plewną ucichły armaty, Wasyl Wereszczagin w poszukiwaniu swego brata, Sergiusza, walczącego w oddziale Skobielewa, udał się do obozu sławnego generała. Zastał go gryzącego z wściekłości ręce i płaczącego jak dziecko. — Do trzeciej Plewny byłem młody, teraz jestem stary — oświadczył generał podnosząc wzrok na malarza. Brata Wereszczagin nie odnalazł. Sergiusz poległ, a jego ciało zostało na którymś ze wzgórz strasznego pobojowiska. W armii dunajskiej panowało przygnębienie. Wieczorem 12 września car wezwał ministra wojny Milutina i rzekł: — Wypada zrezygnować z Plewny, trzeba wycofać się. „Porażony jak gromem tą nieoczekiwaną decyzją — wspomina Milutin — gorąco zaprotestowałem, wskazałem na niebezpieczne następstwa takiego obrotu sprawy. — Co robić — rzekł cesarz — należy przyznać, że obecna kampania nie powiodła nam się. — Ale przecież nadchodzą posiłki..." Obecny przy rozmowie w.ks. Mikołaj oświadczył, że dopóki posiłki nie nadejdą, nie widzi możliwości utrzymania się pod Plewną. Po chwili dodał, patrząc na Milutina: „Jeśli uważa Pan to za możliwe, proszę przejąć dowództwo, a mnie uwolnić od tego". Następnego dnia car zwołał radę wojenną, podczas której wielki książę i Niepokojczycki proponowali przerwanie działań i wycofanie się na zimę do Rumunii. Milutin nie dał za wygraną. Przekonywał, argumentował. Mówił, że taki krok obnaży słabość Rosji i skłoni Zachód do interwencji. Nieoczekiwanie poparł go Lewicki. Ostateczna decyzja należała do cara. Ten pod wpływem ministra wojny odzyskał energię i zapowiedział, że armia pozostanie pod Plewną. Zdecydowano „trzymać się i umocnić na zajmowanych pozycjach do przybycia oczekiwanych posiłków, a następnie rozpocząć stopniowe, systematyczne wgryzanie się w nieprzyjacielskie umocnienia" 56. 56 Dniewnik Milutina, t. op.cit., t. II, s. 402—403.

II, s.

214—216; por.

Tatiszczew,

Nie wiadomo, kto w armii dunajskiej był autorem pomysłu ściągnięcia na front Edwarda Todtlebena. Depeszę do niego z wezwaniem podpisali Milutin i wielki książę. Gdy adiutant głównodowodzącego płk Skałon pytał o to swego przełożonego, ten potwierdził fakt wysłania depeszy, ale, jak zaznaczył, nadal uważał Todtlebena jedynie za "generała-sapera", niezdolnego do dowodzenia wielką armią. Edward Todtleben, inżynier wojskowy, był bohaterem wojny krymskiej. Za doskonałe ufortyfikowanie Sewastopola został awansowany do stopnia generała. W atmosferze ogólnego entuzjazmu w przedeniu nowej wojny z Turcją przestrzegał przed nadmiernym optymizmem. „Todtleben nie był za wojną, uznając walkę z Portą za przedsięwzięcie przedwczesne. Nie przestawał twierdzić głośno, że wojna teraz wypowiedziana przyniesie nam tylko szkodę i cofnie Rosję o lat 50... Według niego nie należało wszczynać wojny z Turcją, nie postarawszy się uprzednio o zbudowanie floty czarnomorskiej" 57. Poglądy takie były przyczyną niełaski, w jaką popadł Todtleben, który pierwsze miesiące wojny spędził bezczynnie. Dopiero po „trzeciej Plewnie" przypomniano sobie o nim. Todtleben przybył na front pod koniec września. Wojska rosyjskie pozostawały mniej więcej na tych samych pozycjach co przed trzeciem szturmem, otaczając twierdzę półokręgiem. Szosą sofijską przeciągały transporty z zaopatrzeniem dla armii Osmana-paszy, a zagony kawaleryjskie gen. Kryłowa i Łoszkariewa nie zdołały temu zapobiec. Todtleben rozpoczął od dokładnego, wprost drobiazgowego rozpoznania pozycji własnych i nieprzyjaciela. Gdy już zakończył pracę, z wnioskami zapoznał generałów zebranych na naradzie wojennej. Oświadczył: „Plewna jest najsilniejszą twierdzą, postawioną ręką człowieka, i ponieważ obsadzają ją Turcy, wydaje się być nie do zdobycia" 5S. W efekcie takiego rozumowania Todtleben odrzucał wszelką myśl o szturmie, nawet po przybyciu oczekiwanych jednostek gwardyjskich i grenadierskich. N. S z y 1 d c r, Ptewnienskoje ńdienije 1877, „Russkaja Starina", VII, 188
4 października nastąpiła reorganizacja dowodzenia wojskami skoncentrowanymi pod Plewną. Dowódcą tzw. zgrupowania zachodniego pozostawał nadal, przynajmniej nominalnie, rumuński ks. Karol, faktycznie pełnia władzy przeszła jednak w ręce jego zastępcy — Todtlebena. Szefem sztabu został ks. Imeretyński, a Zotow powrócił na stanowisko dowódcy IV korpusu. Po dokonaniu zmian w.ks. Mikołaj wyjechał do swej stałej kwatery w miejscowości Górna Studena, z czego najbardziej zadowolony był Todtleben. Metodyczny, systematyczny weteran wojny krymskiej źle się czuł w towarzystwie zapalczywego, odważnego, lecz chwiejnego księcia. Teraz już nikt nie przeszkadzał mu w takim prowadzeniu działań, jakie uznał za stosowne. Przede wszystkim kazał budować solidne, połączone transzejami umocnienia, reduty na nasypach, długie rzędy okopów, ziemianki dostosowane do długiego przebywania w nich. Artyleria otrzymała zezwolenie na prowadzenie bombardowania jedynie w razie zlokalizowania stanowisk przeciwnika. Wszystkim nalegającym na podjęcie kolejnego szturmu (a po przybyciu gwardii było ich coraz więcej) Todtleben odpowiadał niezmiennie: „Czwartej Plewny nie będzie". Jego cjziałania nie tylko nie miały na celu nowych szturmów, ale nawet nie przypominały klasycznego oblężenia z ciągłym nękaniem broniącej się załogi. Blokada Plewny polegała raczej na dokładnym ufortyfikowaniu i zabezpieczeniu się od strony twierdzy. Zaciągnięto szczelny kordon. Todtleben postanowił zdobyć Plewnę prostym, choć wymagającym cierpliwości sposobem — głodem. System fortyfikacji miał zapobiec ewentualnemu przebiciu się zdesperowanej załogi. Na razie Todtleben wyciskał siódme poty z żołnierzy wznoszących umocnienia. Nie zważał na szerzące się wskutek jesiennej słoty choroby, przybierające wprost postać epidemii. Miejsce chorych zajmowali nowo przybyli żołnierze. W październiku i listopadzie dotarły pod Plewnę oczekiwane pułki gwardyjskie i grenadicrskie. Liczebność armii dunajskiej wzrosła do 400 tys. żołnierzy Wraz z 50 tyś. Rumunów armia ta miała przeszło dwukrotną przewagę

liczebną nad wojskami tureckimi. Pod Plewną skoncentrowano 160 tys. żołnierzy, w tym 40 tys. Rumunów (artyleria liczyła 632 działa, w tym 118 rumuńskich) 59. W utworzonym przez Todtlebena systemie umocnień ciągle jeszcze tkwiła ogromna luka — szosa sofijska. Jej zlikwidowanie stało się możliwe po przybyciu nowych jednostek. We wrześniu Osman-pasza otrzymał pismo sułtańskie, zabraniające mu opuszczania Plewny. Była to odpowiedź na sugestie komendanta twierdzy, który obserwując nadciągające wciąż nowe jednostki wojsk carskich przeczuwał najgorsze i póki co chciał wycofać się do Orchanije, którego umocnienia mogłyby zatrzymać Rosjan równie długo jak Plewna; poza tym przerzucenie ogromnej masy wojsk carskich pod nowe gniazdo opoiu wymagało czasu. W sytuacji Turków zwłoka była jedynym ratunkiem, pozwalającym czekać na ewentualną interwencję Zachodu. W Stambule panowały jednak optymistyczne nastroje. Zwycięstwo pod Plewną na nowo rozbudziło myśl o kontrofensywie. Miano ją przeprowadzić na froncie wschodnim pod osobistym kierownictwem serdar-ekrema (naczelnego dowódcy) Mehmeda Ali-paszy. Osmanowi-paszy polecono ściągnąć w tym czasie na siebie uwagę znacznych wojsk rosyjskich. Dlatego zakazano mu opuszczać Plewnę, a we wrześniu szosą sofijską nadesłano posiłki pod dowództwem Ahmeda Hifzi-paszy. Ponadto lada dzień do Plewny miał ruszyć nowo formowany w Orchanije korpus pod dowództwem Savfeta-paszy. Otrzymane posiłki nie wpłynęły jednak decydująco na zwiększenie liczebności załogi Plewny. Osman-pasza, zdając sobie sprawę ze znaczenia szosy sofijskiej, polecił przybyłym oddziałom stanąć jako załogi w umocnionych punktach przy tej szasie. Pośpiesznie fortyfikowano miejscowości: Dolni Dybnik (3000 żołnierzy), Górni Dybnik (3600 żołnierzy pod dowództwem Ahmeda Hifzi-paszy), Telisz (6000 żołnierzy pod dowództwem Ismaila Hakki-paszy). " Opisanije, t. VII, cz. 1, s. 494.

Dalej, od Radomirci do Orchanije, drogę kontrolowały oddziały Savfeta-paszy. Na początku września wymienione miejscowości, nie obsadzone jeszcze przez załogi tureckie, były przejściowo zajmowane przez sotnie kozackie. Gdyby dowództwo zgrupowania zachodniego wysłało wtedy piechotę zamiast jazdy i umieściło tam stałe garnizony, nie miałoby potem kłopotów ze zdobywaniem umocnionych punktów. Podejmowane przez jazdę na początku października usiłowania przeszkodzenia Turkom w fortyfikowaniu obiektów nie przyniosły oczekiwanych wyników, a niepowodzenie po raz kolejny zwielokrotniło w oczach sztabowców carskich siłę armii Osmana-paszy. Po przybyciu gwardii postanowiono utworzyć wydzielone zgrupowanie, którego celem byłoby zdobycie umocnień tureckich na szosie sofijskiej i zamknięcie w ten sposób luki w otaczającym Plewnę systemie fortyfikacji; bez tego opracowana przez Todtlebena koncepcja wzięcia twierdzy głodem nie miała szans powodzenia. W skład zgrupowania weszły nowo przybyłe gwardyjskie jednostki piechoty, cała jazda zgrupowania zachodniego, a także niektóre oddziały rumuńskie. Liczebność zgrupowania dochodziła do 50 tys. żołnierzy. Jego dowódcą został znany nam już gen. Józef Hurko, szefem sztabu gen. Dymitr Nagłowski. W miejscowości Stari Barkacz Hurko przemówił do oficerów gwardii: „Panowie! Przypadł mi w udziale zaszczyt, o jakim nigdy nie śmiałem marzyć — prowadzić do boju gwardię, te wyborowe jednostki. Dla dowódcy nie ma większego szczęścia niż prowadzić do boju wojsko z wiarą w zwycięstwo. A gwardia to ze względu na swój skład i wyszkolenie najlepsze oddziały na świecie" 60. Mówiąc tak Hurko, ten srogi i wymagający generał, chciał „zagrać" na ambicji gwardzistów i podnieść ducha, tak nadszarpniętego po trzecim szturmie. Na obiekt pierwszego uderzenia wybrano Górni Dybnik — miejscowość dostatecznie oddaloną od Plewny, aby 60

Gieroi Szypki, s. 180.

w razie szybkiego działania Osman-pasza nie zdążył udzielić załodze pomocy. „Fortalicja" składała się z otoczonej okopami wielkiej reduty na szczycie pagórka, gdzie umieszczono jedyne będące w posiadaniu załogi cztery działa, oraz małej reduty poniżej. Po dokładnym odizolowaniu załogi atak miały przeprowadzić trzy kolumny: brygada strzelecka gwardii od strony Plewny, a brygady piechoty z południowego wschodu i po szosie sofijskiej od strony Telisza. Siły te liczyły 22 tys. żołnierzy, a towarzyszyła im artyleria w liczbie 54 dział. Przewaga Rosjan była więc miażdżąca. Na Telisz, gdzie spodziewano się słabszego oporu, Hurko wysłał jedynie jegierski pułk gwardii płk. Czeliszczewa wzmocniony przez jazdę. Dowództwo rosyjskie w dalszym ciągu więc nie grzeszyło dobrą znajomością rozmieszczenia sił przeciwnika. W przeddzień szturmu, 23 października, Hurko zwrócił się z odezwą do żołnierzy: „Jutro... przejdziecie na drogę sofijską z zadaniem zamknięcia wojsk tureckich w Plewnie i niewypuszczenia stamtąd ani jednego Turka. Cesarz i Rosja polegają na was i wierzą, że zaszczytnie wypełnicie nałożone na was zadania. Pokładając ufność w Bogu i polegając na waszej odwadze wierzę, że nie zhańbimy się i nie zawiedziemy wiązanych z nami nadziei" 61. 24 października około godz. 9 rozpoczął się bój. Poszczególne kolumny w różnym czasie dotarły na pole bitwy i stopniowo wchodziły do akcji. Ułatwiało to zadanie Turkom, którzy nie musieli zmierzyć się jednocześnie z całą siłą Hurki. W pierwszym ataku grenadierzy zdobyli małą redutę, ale ponieśli ciężkie straty i zalegli na zajętej pozycji, gorączkowo wyszukując miejsca niewidoczne z wielkiej reduty, skąd załoga prowadziła nieustanną kanonadę. Podobny los spotkał wszystkie pułki poszczególnych kolumn, które do godz. 12 wskutek rzęsistego ognia obrońców zaległy na zboczach pagórka, w różnej odległości od reduty. Wszystkie poniosły ciężkie straty. Hurko, obserwując załamanie się pierwszego szturmu, postanowił ponowić o godz. 15 próbę zdobycia reduty jednoczesnym atakiem 1,1 J. B o g d a n o w i c z , Gwardija russkago caria na sofijskoj dorogie 12 oktiabria 1877 g„ S.-Pietierburg 1879, s. 29.

z wszystkich stron. Na razie posłał na pierwszą linię saperów, aby pomogli żołnierzom okopać się i ukryć przed dokuczliwym ostrzałem. Saperzy najpierw dotarli do małej reduty, ale znajdujące się tu umocnienia tureckie były do cna zapchane przez szukających schronienia żołnierzy różnych jednostek. Saperzy musieli ryć ziemię w otwartym polu, pod kulami obrońców. Atak o godz. 15 na skutek przesadnie skomplikowanego sygnału (w formie salw artyleryjskich) do natarcia, różnie zrozumianego w poszczególnych jednostkach, również nie rozpoczął się punktualnie na wszystkich kierunkach. Głównym członem uderzeniowym był teraz pułk izmajłowski, ściągnięty z rezerwy. Jego bataliony wysłane do poszczególnych kolumn stanowiły jakby siłę napędową, która podnieść miała zatrzymane na zboczu pagórka jednostki. Pułk maszerował pięknie, jak na paradzie. Dobosze bili w bębny. Obserwujący przemarsz Hurko krzyczał, dodając otuchy wysyłanym na śmierć. Żołnierze żegnali się, po chwili karne szeregi weszły w strefę ostrzału. Dalej szli jak na defiladzie, nikt nie przyśpieszył, choć każdy krok opłacony był krwią ginących bądź rannych gwardzistów. Jeszcze rzadki lasek i przerzedzone szeregi wyszły na otwartą przestrzeń w pobliżu reduty, gdzie Turcy wycięli wszystkie drzewa, aby mieć dobre pole widzenia. Tu gwardziści zostali dosłownie skoszeni ogniem załogi. Pozostali przy życiu, podobnie jak żołnierze poprzednich szturmów, zalegli we wszystkich możliwych nierównościach terenu. Nikomu nie udało się dopaść umocnień 62. Późnym popołudniem nie istniała już właściwie jednolita armia Hurki. Pułki gwardii, pomieszane, zdziesiątkowane, pokrywały całe przedpole nie opodal wielkiej reduty. Hurko zrozumiał, że przegrał bitwę i chciał już tylko doczekać zmroku, by bezpiecznie się wycofać. Nagle do sztabu dopadł od strony pobojowiska adiutant i zameldował Hurce, że wielka reduta została wzięta! Opanowanemu zwykle generałowi wyrwało się: „Co? Reduta nasza? Ura!!!" 63 Okazało się, że sukces Hurko zawdzięczał A. P u z y r e w s k i , Diesiat let nazad.Wojna S.-Pietierburg 1877, s. 132—140. M Bogdanowicz, op.cit., 90.

1877-1878

gg,

inicjatywie niższych oficerów i odwadze żołnierzy. Co chwila, korzystając ze zmniejszonej uwagi załogi, grupki żołnierzy odrywały się od ziemi i długimi susami przebywały ostatnie metry dzielące je od reduty, dopadając ciągnącej się wokół niej opuszczonej transzei. Było tu „martwe pole", niewidoczne od strony reduty. Gdy już w transzei zebrała się spora grupa żołnierzy, w pewnym momencie wyskoczyli i wtargnęli do reduty, w której zawrzała walka na białą broń. Gwardziści — rosłe chłopy, rychło wzięli w niej górę. Aby przerwać rzeź swoich bohaterów, Ahmed Hifzi-pasza polecił wywiesić białą chorągiew. Hurko, podając dłoń dowódcy pokonanych, podkreślał męstwo jego żołnierzy. W bitwie poległo bądź rannych zostało 1500 żołnierzy tureckich, a ponad 2000 poszło do niewoli. Rosjanie stracili 3600 ludzi, czyli tylu, ilu liczyła cała załoga Ahmeda Hifzi-paszy 64. W tym samym dniu, kiedy zdobyto Górni Dybnik, jegierski pułk gwardii bezskutecznie szturmował Telisz. Silna załoga szybko odrzuciła atakujących, którzy stracili 1000 żołnierzy. 28 października pod Telisz dotarły główne siły Hurki. Tym razem zastosował on odmienną taktykę. Kazał pokryć fort gęstym ogniem artyleryjskim, a gdy bombardowanie z odległych dystansów przyniosło ograniczone skutki, polecił przesunąć działa bliżej umocnień. Naprędce wybudowane fortyfikacje Telisza rozlatywały się grzebiąc swych obrońców. Ismail Hakki-pasza poddał się. 6000 Turków poszło do niewoli. Rosjanie stracili zaledwie 50 żołnierzy. Na wieść o upadku umocnionych punktów załoga fortu Dolni Dybnik opuściła go i wycofała się do Plewny. Również idący do twierdzy z odsieczą Savfet-pasza ewakuował wszystkie umocnienia na drodze sofijskiej, opuścił Orchanije i odszedł do Sofii. Hurko posłał za nim w pogoń jazdę, która bez trudu zajęła całą zachodnią Bułgarię po północnej stronie Starej Płaniny 65. Z tą chwilą armia Osmana-paszy "Puzyrewski, op.cit., s. 151—152; T r o t h a, op.cit., s. 287. Udanie współdziałały z Hurką wojska rumuńskie, które opanowały Oriachowo nad Dunajem. Romania in razboiul, s. 255—275.

pozostała samotna na północy, osaczona ze wszystkich stron, a jej los został przesądzony; mogła bronić się, póki starczało pożywienia. W chwili zamknięcia pierścienia blokady załoga Plewny liczyła przeszło 40 tys. żołnierzy, a więc czterokrotnie mniej niż siły oblegających. Linia umocnień tureckich dochodziła do 30 km i podzielona była na pięć sektorów: — pierwszy: odcinek północny i północno-wschodni, czyli wzgórza Yanik-bayir aż po reduty griwickie, pod dowództwem Adila-paszy: — drugi: odcinek wschodni i południowo-wschodni, między potokami griwickim i tuczenickim, pod dowództwem Atifa-paszy; — trzeci i czwarty: odcinek południowy i zachodni — postawiono tu nowe reduty, m.in. na Zielonych Wzgórzach Gazi-Osman-tabya i Ali-baba-tabya — pod dowództwem Tahira-paszy; — piąty: klin północny w rejonie miejscowości Opanec pod dowództwem Sulejmana-beja 66. Po zbudowaniu redut na froncie zachodnim Plewna była dokładnie ze wszystkich stron umocniona. Z chwilą zamknięcia pierścienia okrążenia, przez luźne jeszcze linie rosyjskie przedarł się wysłannik głównodowodzącego Mehmeda Ali-paszy z pismem do Osmana-paszy. Serdar-ekrem pisał: „Plewna jest okrążona przez armię zachodnią, wzmocnioną przez carskie korpusy gwardyjski i grenadierski. Połączenia są przerwane. Nie należy liczyć na posiłki ani dostawy zaopatrzenia... Kiedy już znikną wszelkie szanse obrony, sam Pan określi, czy nastał czas na podjęcie rokowań kapitulacyjnych" 67. Na to Osman-pasza odpowiedział: „Sułtańskie wojska, pozostawione pod moją komendą, nie przestają dawać przykładów męstwa, wytrwałości i energii. Wszystkie bitwy, stoczone do tej pory, były zwycięskie...Porażki w Gornim Dybniku i Teliszu i przerwanie połączeń to nie są dostateczne powody, aby zakończyć opór... Do dnia dzi66 67

T r o t h a, op.cit., s. 307—308. B o g d a n o w , op.cit., s. 180.

siejszego z radością przelewaliśmy krew za ojczyznę i wiarę, a więc nadal będziemy ją przelewać, dopóki tylko damy radę" 68. W podobnym duchu odpowiedział Osman-pasza parlamentariuszowi rosyjskiemu, który 12 listopada w imieniu wielkiego księcia proponował kapitulację wobec braku jakiejkolwiek szansy ocalenia. Sytuacja załogi stopniowo się pogarszała. Kurczyły się zapasy pożywienia, zaczęło brakować drewna i nie było już można gotować posiłków; wkrótce skończyło się mięso, pozostała tylko mąka i kukurydza, ale dzienne racje pożywienia stale się zmniejszały. Brak opału (a była późna jesień) powodował, że żołnierze cierpieli z powodu przejmującego chłodu. W zastraszającym tempie szerzyły się choroby. Angielski oficer w służbie tureckiej William Herbert pisał, że „plewneński obszar umocniony przemienia się w pokaźny cmentarz, a samo miasto w główny grobowiec" 69. Trzeba do tego dodać stały dokuczliwy ostrzał, który co prawda nie przysparzał większych strat, ale osłabiał ducha obrońców. Wreszcie żołnierze Osmana-paszy — zmarznięci i głodni, zaczęli opuszczać okopy i chronić się w mieście. „Turecki Sewastopol umierał wśród martwego milczenia jego obrońców i skrytej radości niewielu chrześcijan, pozostałych jeszcze w mieście" '". Sytuacja stawała się beznadziejna. Oczy wszystkich zwróciły się na wodza. Spodziewano się, że podejmie próbę wyrwania swej armii z okrążenia, gdyż w przeciwnym razie czeka ją zagłada, i to bez oddania jednego strzału. Osman-pasza słał emisariuszy z prośbami o pomoc, ale nikt już nie wydostał się poza kordon. Komendant twierdzy musiał samodzielnie podjąć decyzję... Dowództwo rosyjskie orientowało się w sytuacji przeciwnika, otrzymując wiadomości od Bułgarów — zbiegów (m.in. Iwan Kostow, Kosta Christów, Christo Bożynow) '* Tamże, s. 180—181. ""W. H e r b e r t , The Defence of Plewna 1877, London 1895 (wg B o g d a n o w a , op.cit., s. 188). N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , God wojny, t. II, s. 11.

z oblężonego miasta 7 1 . Liczyło się więc z próbą przerwania blokady, gdyż innego wyjścia Osman-pasza nie miał, chyba że chciałby skazać swą armię na śmierć głodową. Obawiano się też odsieczy dla załogi Plewny, ale po zdobyciu kontroli nad drogą sofijską i sukcesach rumuńskich nad Dunajem niebezpieczeństwo stało się mało realne; na północ od Starej Płaniny nie było już groźniejszych sił tureckich. W każdym razie Todtleben konsekwentnie opasywał twierdzę ogromnym systemem umocnień. Oblicza się, że pod koniec blokady łączna długość okopów dochodziła do 500 km. Zagonieni do kopania okopów żołnierze zatęsknili już do krwawych szturmów, byle tylko jak najszybciej skończyć z „przeklętą twierdzą"; wszystko byłoby lepsze od tej katorżniczej pracy, kiedy choroby zbierały większe żniwo, niż można by oczekiwać po zbrojnym starciu. Tym więcej oficerowie pragnęli laurów zwycięstwa. Todtleben odrzucał jednak wszelkie naciski. Czekał. Rozmieszczenie wojsk sprzymierzonych wokół Plewny było następujące: — 1 odcinek: od Biwolaru nad Witem do redut griwickich — rumuńskie 2 i 3 dywizje piechoty, pułk jazdy, 78 dział; dowódca gen. Alexandru Cernat; — 2 odcinek: od redut griwickich do reduty halickiej na kierunku Peliszat—Plewna — 5 i 31 dywizje piechoty, kilka sotni kozackich, 72 działa; dowódca gen. Mikołaj Krudener; — 3 odcinek: od reduty halickiej do potoku tuczenickiego — 2 dywizja piechoty, batalion strzelców, kilka sotni kozackich, 64 działa; dowódca gen. Paweł Zotow; — 4 odcinek: od potoku tuczenickiego do strumienia w rejonie wioski Kyrtożabene — 16 i 30 dywizje piechoty, trzy bataliony strzelców, 9 pułk doński, 96 dział; dowódca gen. Michał Skobielew; — 5 odcinek: od wioski Kyrtożabene do Trniny nad 71

U l u n i a n , op.cit., s. 82—87.

Witem — 3 dywizja piechoty gwardii, dwa szwadrony Kozaków, 54 działa; dowódca gen. Wasyl Katalej; — 6 odcinek: 2 i 3 dywizje grenadierów, cztery szwadrony dragonów kazańskich, cztery szwadrony ułanów bużańskich, cztery szwadrony huzarów kijowskich, sześć sotni kozackich, 108 dział; dowódca gen. Iwan Hanecki 72. Sprzymierzeni rzadko prowadzili działania zaczepne przeciwko załodze. Jedynie Rumuni dwukrotnie (19 września i 18 października) atakowali w rejonie Griwicy, ale zostali odparci. Stracili przy tym 1500 żołnierzy 73 . Więcej szczęścia miał Skobielew, który 9 listopada zdobył pierwszy grzbiet Zielonych Wzgórz. Zdobyte pozycje w nocy natychmiast umocniono i przeprowadzone następnego dnia kontrataki Turków były bezskuteczne. Na tym walki zakończyły się. Na froncie zapadła cisza, przerywana jedynie powtarzającymi się kanonadami. 1 grudnia Osman-pasza zwołał radę wojenną. Oświadczył, że wkrótce skończą się zapasy pożywienia i trzeba w związku z tym podjąć decyzję: kapitulować czy przebijać się. Polecił obecnym na radzie zwrócić się z tym pytaniem do wszystkich dowódców pułków. Przygniatająca większość oficerów opowiedziała się za podjęciem ostatniej próby wyrwania się z matni. Osman-pasza oświadczył, że nie należy mieć żadnych iluzji co do powodzenia przedsięwzięcia, niemniej jednak jest zadowolony, gdyż przynajmniej ocalony zostanie honor armii. Natychmiast rozpoczęły się przygotowania do operacji. Osman-pasza postanowił przebijać się na odcinku obsadzonym przez nieostrzelanych jeszcze grenadierów Haneckiego. Dla zmylenia przeciwnika zdecydował atakować nie w kierunku drogi sofijskiej, lecz na północny zachód, aby dotrzeć do twierdzy w Widyniu. Polecił też stopniowo wyciszać ogień, aby oswoić Rosjan z milczeniem tureckiej artylerii. Ogołocono magazyny z resztek pożywienia i rozdzielono je między żołnierzy; podobnie uczyniono z amunicją i innym wyposażeniem. W nocy z 9 na 10 grudnia wojska skrycie opuściły pozy" T r o t h a, op.cit., s. 235—237; B i e 1 a j e w, op.cit., s. 271. 3 Romania in razboiul, s. 237.

cje na odcinkach północnym, wschodnim oraz południc wym i, prowadzone przez wytypowanych oficerów—przewodników, skoncentrowały się na lewym brzegu Witu, tak aby rano uderzyć na zachodnim odcinku frontu. W celu ułatwienia manewru Osman-pasza polecił oprócz stałego mostu na rzece Wit wybudować jeszcze dwa prowizoryczne, a przedmościa umocnić; miały być bronione przez ariergardy w wypadku wykrycia akcji przez Rosjan i zajęcia przez nich opuszczonego terenu. Oddziały rezerwowe ściągnięto na lewy brzeg Witu wcześniej, nocami, aby zachować skrytość operacji. Dopiero 8 grudnia w wielkim meczecie ujawniono muzułmańskiej części mieszkańców zamiar opuszczenia Plewny przez załogę. Celebrujący obrzędy mułła namawiał ludność do ucieczki za wojskiem. W dzielnicy muzułmańskiej nastał wielki „płacz i zgrzytanie zębów". Kiedy jednak delegacja mieszkańców udała się do Osmana-paszy, ten radził im pozostać na miejscu i zdać się na łaskę zdobywców. Mimo to co najmniej kilkaset osób porzuciło domostwa i przeniosło się do obozu, stwarzając wraz z paroma tysiącami rannych i chorych żołnierzy dodatkowy balast dla komendanta twierdzy. Jeden z adiutantów Osmana-paszy pisał: „Zdumiewające, jak nasza 40-tysięczna armia ze swym ogromnym taborem, z obozem 200 rodzin cywilnych, zdołała pomieścić się na takiej małej przestrzeni koło mostu na rzece Wit. Zachowaj Boże, aby przeciwnik w owej chwili oddał kilka salw w to skupisko ludzkie. Co by się stało? Zgroza... W takim wypadku można byłoby oczekiwać nie tylko ogromnych strat w tej masie, ale paniki, a w efekcie powszechnej zagłady naszej armii, która nie zdążyłaby oddać ani jednego strzału. Miłosierny Allachu, zwiąż na ten czas ręce i nogi naszego przeciwnika!" 74. Pomimo uporczywych wysiłków, aby zachować tajemnicę, Todtleben wiedział o przygotowaniach tureckich. Donosili o tym dezerterzy i Bułgarzy—zbiegowie z miasta. Orientował się nawet w terminie, a już tylko przewidywał kierunek, na 74

Wg P i e t i e 1 i n a, op.cit., s. 152.

którym nastąpi uderzenie. To ostatnie było szczególnie istotne, gdyż mogłoby pozwolić na skoncentrowanie rezerw w newralgicznym miejscu. W każdym razie po stronie rosyjskiej przygotowano się na przyjęcie Osmana-paszy. 10 grudnia o godz. 8.30 „setki dział rzuciły wyzwanie grenadierskiej dywizji. Zaczynał się ostatni akt tragedii. Kolumny Osmana ruszyły naprzód, aby skruszyć ściskającą je żelazną obręcz" 75. Bataliony brygad Yunusa-beja i Tevfika-beja, poprzedzone tyralierą strzelecką, uderzyły na odcinek zajmowany przez 9 pułk syberyjski z 3 dywizji grenadierów. Pomimo że Rosjanie spodziewali się natarcia, pułk nie znajdował się w stanie pogotowia. Winą za ten stan rzeczy historycy radzieccy obciążają dowódcę grenadierów gen. Haneckiego 76. Strzelcy tureccy ostrzelali grenadierów, ci odpowiedzieli ogniem. Bitwa przybrała na gwałtowności. Płk Czajkowski, szef sztabu tzw. zgrupowania netropolskiego, wspominał: „Trudno sobie wyobrazić, jaki grad kul posypał się na nas. Nasi otworzyli ogień, ale wtedy okazało się, że stanowiska były źle usytuowane... Stało się oczywiste, że »sybircy« nie zdołają utrzymać swych okopów" 77. W opublikowanej po wojnie w Petersburgu ilustrowanej kronice wojny znalazły się następujęce zdania: „Ani jeden z naszych żołnierzy nie opuścił przedniej transzei. Wszyscy polegli pod bagnetami Turków. Zająwszy transzeję Turcy rzucili się na baterie, gdzie stało sześć dział polowych. Większa część obsługi została wybita. Były kompanie, w których zostało 15 żołnierzy, a wszyscy oficerowie polegli" 78. W ciągu pół godziny od rozpoczęcia natarcia Turcy przerwali pierwszą linię umocnień i rzucili się ku drugiej. W tym czasie na miejsce przerwania zdążał w pośpiechu sąsiedni 10 małorosyjski pułk grenadierów. Jego próba ataku na bagnety zakończyła się fiaskiem. Pułk został rozN i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , Plewna i Szypka, cz. II, s. 200. B i e 1 a j e w, op. cii., s. 274. Wg P i e t i e 1 i n a, op. cit., s. 164 78 Wg W i n o g r a d o w a, op. cit., s. 181. W 1887 r. w Moskwie wzniesiono pomnik ku czci poległych w tej bitwie grenadierów.

bity, a wkrótce Turcy zawładnęli drugą linią umocnień. Na froncie wytworzyła się trzykilometrowa luka, w którą wlewały się coraz to nowe jednostki tureckie, nie zważając na śmiercionośny ogień rosyjskiej artylerii. I kiedy oto wydawało się, że desperacka akcja Osmana-paszy powiedzie się, odwróciły sie losy bitwy. Około godz. 10, ze znacznym opóźnieniem 7 , Rosjanom przybyły w sukurs pułki: archangielski, astrachański, wołogodzki, moskiewski i fanagoryjski, które natychmiast uderzyły na przeciwnika. W ciągu dwóch godzin wyłom zlikwidowano, a Turków odrzucono na pozycje wyjściowe. Zwycięscy Rosjanie parli naprzód. W tym czasie inne oddziały rosyjskie oraz Rumuni zajmowali opuszczone przez Turków pozycje na pozostałych odcinkach frontu. „Wszystkie wojska... porzuciły swoje nory i już są w przodzie, zajmują tak długo niedostępne dla nich miejsca; obozy, w których jeszcze wczoraj przebywały nasze rezerwy, teraz opuszczone. Nasze bagnety błyszczą tam, gdzie jeszcze wczoraj trzymał się nieprzyjaciel" 80. Stało się to, czego obawiali się Turcy — ich armia kłębiła się na niewielkiej przestrzeni. Wtedy ranny został Osman-pasza. Wybuchła nieopisana panika. W dzienniku działań bojowych IX korpusu zapisano: „Około godz. 13 spostrzeżono na tureckich redutach białe flagi, w następstwie czego tureckie baterie ucichły. Stopniowo przerywały ogień i nasze baterie, choć na całej linii, sięgającej daleko na południe, jeszcze przez jakiś czas trwała walka, gdyż na skutek dymu zasnuwającego dolinę Witu nie wszędzie białe flagi zostały zauważone" 81. W beznadziejnej sytuacji, widząc rzeź swych żołnierzy, Osman-pasza wysłał adiutanta do dowódcy przeciwnika. Kapitulował. Między dowódcami rosyjskimi zaistniały " Płk Kuropatkin, szef sztabu zgrupowania Skobiclcwn, wanominill „W tym okresie bitwy w pełni obnażony został nasz główny — Bił* umiejętność udzielenia pomocy atakowanemu prze/ oddłlily ' Tłumaczenie: »nie otrzymałem rozkazu« czy »sam prowadlMM j ^ ^ H często okazywało się dostatecznym powodem be/i/ytmiiłi I"', l f | i 'NR p a t k i n, Diejstwija otriadow, s. 677. 80 Dniewnik Milutina, t. II, s. 250. 81 Sbomik matieriałow, t. III, s. 308; N » I N I| ( II I f | I, I M f e t s. 333.

później kontrowersje, która z jednostek zagarnęła do niewoli sztab Osmana-paszy. Na ówczesnym rysunku widzimy dowódcę zwyciężonych, oddającego szablę gen. Haneckiemu. „— Los zwrócił się przeciw nam. Tak chciał Bóg! — zwrócił się do Haneckiego Osman, któremu lekarz właśnie przewiązywał nogę. Hanecki wyraził podziw dla odwagi i spokoju Osmana, odd^ł sprawiedliwość jego bojowym talentom. Zwilgotniały oczy paszy: — Myślę, że w domu nikt nie powie, iż nie spełniłem do końca żołnierskiego obowiązku" 82. Włodzimierz Sołłohub, powieściopisarz i historyk, tak zapamiętał sytuację po bitwie: „Tu, u stóp wzgórz koło Błaziewaca (wioska, dziś nazywa się Jasen — przyp. B.B.), stała bryczka, w której siedział... Osman-pasza. Turcy rzucali na ziemię broń. Za nimi grenadierzy, w uporządkowanych szeregach, patrzyli milcząc. Plewna była wzięta" 83. Orszak udającego się do niewoli komendanta twierdzy napotkał na swej drodze świtę zwycięzcy. Podtrzymywany z dwóch stron Osman-pasza ciężko podniósł się, a w.ks. Mikołaj uścisnął jego dłoń, gratulując męstwa. Po nim powtórzyli gest głównodowodzącego ks. Karol, Niepokojczycki, Todtleben. Orszaki rozjechały się. Wielki książę udał się do zdobytego miasta. W silnie zniszczonej dzielnicy muzułmańskiej mieszkańców na ulicach prawie nie było. Nieliczne napotkane kobiety uśmiechały się i kłaniały nisko. W dzielnicy chrześcijańskiej — wielkie święto... W ostatniej bitwie Rosjanie stracili 1800 żołnierzy, Turcy — 6000. 34 tys. żołnierzy tureckich poszło do niewoli. Łącznie na polach Plewny zginęło lub zmarło z ran czy od chorób w ciągu pięciu miesięcy walk 25 tys. żołnierzy rosyjskich, a co najmniej drugie tyle zostało rannych. Turcy mieli łącznie 30 tys. zabitych, zmarłych z głodu, rannych, chorych. Aby zamknąć krwawą statystykę, trzeba doliczyć 3 tys. poległych Rumunów i drugie tyle rannych oraz 10 tys. ofiar spośród ludności 84. 82 83 84

N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , God wojny, 31. Wg N a r o c z n i c k i e g o , op.cit., s. 333. R ii s t o w, op.cit., s. 515; B o g d a n o w , op.cit., s. 190.

Upadek Plewny był momentem przełomowym w wojnie rosyjsko-tureckiej. Turcy stracili piątą część swojej armii. Na wieść o klęsce Stambuł zwrócił się do państw zachodnich o pośrednictwo w rokowaniach pokojowych. Ale upojony sukcesem Petersburg stawiał twarde warunki: niepodległość dla Rumunii, Serbii, Czarnogóry, szeroka autonomia dla Bułgarii, Bośni i Hercegowiny, cesje terytorialne na rzecz Rosji, kontrybucja itd. Carat zdawał sobie sprawę ze swej siły. Ogromna, uwięziona dotychczas pod Plewną armia mogła przejść do ofensywy na innym froncie. Blokadę Plewny porównuje się czasem z blokadą Sewastopola w okresie wojny krymskiej. Podobieństw jest wiele, tylko role były odwrócone. Rosjanie, oblężeni w Sewastopolu przez występujących w obronie Turcji Anglików i Francuzów, teraz sami oblegali w Plewnie Turków. Co prawda obrona Sewastopola trwała dwukrotnie dłużej, ale i jedna, i druga batalia były przykładami przyszłej wojny pozycyjnej. Na ogromnej ufortyfikowanej przestrzeni w rejonie Plewny, w transzejach, redutach, w tysiącach ziemianek zapanowała wielka radość. Żołnierze cieszyli się, że będą mogli odejść z tej przeklętej ziemi, gdzie pozostały kości tylu ich poległych kolegów. Kierujący nominalnie blokadą Plewny ks. Karol podkreślał w uroczystym rozkazie męstwo wojsk rosyjskich i przykład, jaki dawały jego młodej armii, wyrażał nadzieję, że żołnierze carscy zachowają o Rumunach, ich towarzyszach wojennych, tylko dobre wspomnienia, tak jak i oni zapamiętają Rosjan na zawsze 85. Również w społeczeństwie rosyjskim zapanował powszechny entuzjazm; podobnie wśród narodów bałkańskich. Bułgarski działacz niepodległościowy Dragan Cankow pisał do córki: „twój strach (z powodu chwilowego zdobycia przez Turków miejscowości Elena w rodzinnych stronach Cankowów) wkrótce zniknie i zamieni się w wielką radość na wieść o opanowaniu Plewny przez Rosjan" "86. W wielu 85 86

N a r o c z n i c k i , op.cit., s. 1 i5. Oswobożdienije... Dokumiemy. i II, *

144

miastach na Bałkanach odbyły się manifestacje rozradowanej ludności 87. Wielkie pobojowisko z wolna pustoszało. Niemirowicz-Danczenko pisał: „Miasto martwych, miasto umierających!... Apoteoza wojny Osmana w okopach i na ufortyfikowanych wzgórzach otaczających Plewnę. Jak najdalej uciekać stąd, jak najszybciej na powietrze, na rozległe, pokryte świeżym śniegiem pola... Dalej od tego grobu!" 88 . 8

' Tamże, s. 346—349. " N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o , God znojny, t. II, s. 57.

U BRAM STAMBUŁU

Nie minęła jeszcze euforia po zdobyciu Plewny, gdy 12 grudnia w rosyjskiej kwaterze głównej odbyła się narada wojenna. Wzięli w niej udział: car, w.ks. Mikołaj, ks. Karol, Milutin, Niepokojczycki, Todtleben i ściągnięty z Zakaukazia Obruczew. Radzący rozważali dylemat: atakować na froncie wschodnim (silnie umocniony czworobok twierdz) czy przedzierać się w trudnych warunkach zimowych na południe przez przełęcze staropłanińskie. Istniała jeszcze trzecia możliwość — odłożenie ofensywy do wiosny, ale taka decyzja demaskowałaby słabość Rosji i mogłaby skłonić mocarstwa zachodnie do interwencji. Zgodnie z radą Milutina postanowiono przedzierać się przez góry. Pomyślne wykonanie przedsięwzięcia i przerzucenie znacznych sił na południe oznaczałoby szybkie zakończenie wojny. Pod koniec grudnia armia dunajska liczyła 550 tys. żołnierzy i była wyposażona w 1342 działa. Należy jeszcze doliczyć 50 tys. Rumunów. Siłom tym Turcy mogli przeciwstawiać tylko 180 tys. żonierzy — w armii południowej Sulejmana-paszy i w czworoboku twierdz 1. Zdając sobie sprawę z trudnego położenia Porta liczyła już tylko na pomoc Zachodu; szybka operacja Rosjan na przełęczach zaskoczyła jednak wszystkich (pruscy obserwatorzy zostali ' Grzegorzewski,

Rok przewrotów, s. 44.

na okres zimy odwołani do domu) i postawiła Stambuł w beznadziejnej sytuacji. Operacje wojsk carskich dodatkowo ułatwiło ponowne przystąpienie Serbii 13 grudnia do wojny z Turcją. Ks. Milan w mowie do wychodzących w pole oddziałów oświadczył, że rozpoczyna wojnę uzbrojony lepiej niż przed rokiem i w sojuszu z potężnym sprzymierzeńcem 2. Wojska serbskie miały przestarzałą organizację (pospolite ruszenie), ale ogarnięte były duchem odwetu za porażkę przed rokiem. Nie czekając na ofensywę Rosjan korpusy timocki i szumadijski gen. Jovana Belimarkovicia uderzyły na Sofię, korpus morawski szachował pozostawioną na tyłach twierdzę Nisz, a korpusy jaworski i driński podjęły natarcie w kierunku granicy czarnogórskiej. Na głównym odcinku uderzenia Serbowie zdobyli 24 grudnia miejscowość Bela Palanka, a cztery dni później Pirot. Pojawienie się wojsk serbskich na zachodnich krańcach Kotliny Sofijskiej znacznie ułatwiło zadanie wojskom gen. Hurki, forsującym przełęcze w tym rejonie. Pomyślne akcje przeciw Turkom prowadziła też armia czarnogórska. Zgrupowanie gen. Hurki najwcześniej rozpoczęło operację przekraczania gór. Malarz Wereszczagin, który starał się o zezwolenie na towarzyszenie innej kolumnie, został wtedy właśnie przyjęty przez w.ks. Mikołaja. Wspominał: „Kiedy wszedłem do namiotu, Jego Wysokość był mocno zdenerwowany, ponieważ z minuty na minutę oczekiwał wiadomości od Hurki... — Ach, żeby tylko mu się udało, żeby udało się pomyślnie przedostać — powtarzał głównodowodzący, bardzo zaniepokojony... Powiedziałem, że moim zdaniem nie należy nawet wątpić w sukces... — A więc do zobaczenia! Tam! — oświadczył na pożegnanie głównodowodzący wyciągnąwszy rękę w kierunku Bałkanów" 3. Hurko miał 70 tys. żołnierzy, a dowodzący wojskami 2 5

„Przegląd Tygodniowy", nr 50 z 4 (16) XII 1877. W e r e s z c z a g i n , op. ciu, s. 170.

tureckimi w Kotlinie Sofijskiej Szakir-pasza 40 tys. Siły tureckie zamknęły przełęcze: Arabakonacką, Złaticką i Litakowską. Hurko polecił szachować te wojska oddziałom osłonowym gen. Mikołaja Kriidenera, natomiast swym siłom głównym nakazał przedostać się Przełęczą Czurecką i okrążyć przeciwnika. Ponadto na prawym skrzydle miała posuwać się kolumna gen. Mikołaja Wieljaminowa przez Przełęcz Murgaską, a na lewym kolumna gen. Wiktora Dandeville'a u stóp góry Baba. 25 grudnia wszystkie trzy kolumny rozpoczęły przeprawę. Hurko żądał od żołnierzy, żeby „choć zębami" przeciągnęli działa i uparcie brnęli naprzód, zatrzymując się na noc tam, gdzie akurat stali, a jeszcze przed świtem podejmowali dalszy marsz 4 . Stosunkowo najłatwiej odbył się przemarsz sił głównych. Opór stawiała tylko przyroda. Żołnierze ciągnęli po oblodzonych dróżkach sanie z rozebranymi na części działami. 27 grudnia straże przednie zeszły do Kotliny Sofijskiej. Kolumna Wieljaminowa nie zdołała sforsować stromej, zawalonej śniegami Przełęczy Murgaskiej; wobec tego generał przeprowadził swe wojska Przełęczą Czurecką w ślad za siłami głównymi. Przemarsz kolumny Dandeville'a początkowo odbywał się pomyślnie. Jeden z uczestników wyprawy wspominał: „Wokół nas tylko góry, pokryte cudnymi, odwiecznymi bukami. Ten piękny, nieomal dziewiczy las spoglądał na nas jakby z niedowierzaniem. Od czasu do czasu stęknął ciężko, ale w tym stęknięciu nie dźwięczała groźba, a jakby błaganie, by go oszczędzić i nie wnosić do jego wnętrza odwiecznego wroga — topora" 5. Z nastaniem zmroku pogoda gwałtownie się pogorszyła. Znajdująca się na przełęczy kolumna została zaskoczona „silnym wiatrem, który przekształcił się w zamieć, a następnie w burzę śnieżną, strącającą wszystko na swej drodze w przepaść. Mróz dochodził do 15°, a wokół zafalowało morze śnieżne. O pięć kroków nic nie było widać. Podmuchy wiatru groziły zasypaniem wszystkich śniegiem" 6. 4 5 6

F o r t u n a t o w, op. cit., s. 136. Wg Z a w i 1 s k i e g o, op. cit., s. 298. Sbornik matieriałow, t. 20, s. 258.

Wojna rosyjsko-tu recka 1877—1878. Ogólny przebieg działań Repr. z: J. S i k o r s k i , Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1972

Dandeville wycofał kolumnę do zacisznego lasu na północnym zboczu, ale zamieć odcięła przednie oddziały w partiach szczytowych i kolejni gońcy z rozkazami nie zdołali do nich dotrzeć. Rankiem znaleziono już tylko zwłoki 900 zamarzniętych żołnierzy. Kolumna Dandeville'a dopiero 2 stycznia 1878 r. przeszła Przełęczą Złaticką, gdy w Kotlinie Sofijskiej kończyły się już walki. Szakir-pasza zdołał uniknąć okrążenia, ale jego wojska zostały rozbite przez siły Hurki. 4 stycznia Rosjanie zdobyli Sofię, a w niej olbrzymie magazyny tureckie. Na zachód od zgrupowania Hurki w bardzo trudnych warunkach forsowała Przełęcz Trojańską siedmiotysięczna kolumna gen. Pawła Karcowa, której towarzyszyła czeta ochotników bułgarskich pod wodzą Ceko Petkowa. Żołnierze brnęli po pas w śniegu, „przy 17-stopniowym mrozie oblewali się potem; nie było prawie czym oddychać. Powietrze skute chłodem... było tak rzadkie, że u niektórych pokazywała się krew z nosa, uszu i gardła" 1. W ciągu 48 godzin przebyto zaledwie 12 km. Południowego wylotu przełęczy bronił jedynie niewielki oddziałek turecki, który, zagrożony obejściem przez grupę ppłk. Sosnowskiego, wycofał się. 8 stycznia kolumna Karcowa znalazła się w rejonie Karłowa, na południe od gór. Jednocześnie z Karcowem rozpoczęło działania zgrupowanie gen. Radeckiego. Jego celem było zniszczenie blokujących Przełęcz Szypczeńską wojsk Wejsela-paszy. Po raz ostatni Szypka znalazła się na pierwszych stronach gazet. Ze względu na trudne warunki Radecki chciał czekać do czasu wkroczenia Hurki do doliny Tundży, ale głównodowodzący przynaglał do pośpiechu wskazując na ewidentną przewagę własną — Radecki miał 54 tys. żołnierzy, jego przeciwnik 26 tys. Wobec tego Radecki podzielił zgrupowanie na trzy kolumny. Sam z najsłabszą zamierzał atakować od północy; kolumna Skobielewa miała obejść przeciwnika Przełęczą 7 P . K a r c o w, Trojanow pieriewł, „Russkij Wiestnik", 1833, nr 1, s. 82 (wg R o s t u n o w a, op. cit., s. 169).

Chimitlijską, kolumna Światopełka-Mirskiego Przełęczą Triawneńską. Wejsel-pasza na zimę wycofał wojska do umocnionego obozu pod Szejnowem, w górach pozostały tylko silne ubezpieczenia. Dowódca turecki mógł myśleć o sukcesie jedynie na wypadek oddzielnych starć z poszczególnymi kolumnami. Prawa kolumna Skobielewa miała do przejścia 17 km, ale zt. względu na trudniejsze warunki terenowe i konieczność maszerowania nocami (Turcy mieli posterunek obserwacyjny na szczycie Małuszy) otrzymała na wykonanie zadania 92 godziny. Lewa kolumna otrzymała 60 godzin na pokonanie 48 km. Główna trudność polegała na tym, aby odizolowane kolumny przypuściły jednoczesny szturm na obóz szejnowski. Swiatopełk-Mirski ruszył 5 stycznia. Jego oddziały stosunkowo łatwo pokonały przełęcz, zajęły Eninę oraz Mygliż i 8 stycznia w ustalonym terminie znalazły się pod Szejnowem. Swiatopełk-Mirski rozpoczął atak samotnie, osłoniwszy kierunek południowo-wschodni grupą gen. Szczytnikowa. Prowadzone tradycyjnie, w zwartym ugrupowaniu, natarcie przyniosło atakującym ciężkie straty, niemniej jednak przerzedzone kolumny zdołały opanować pierwszą linię tureckich okopów. Cały dzień ciągnęły się obustronne ataki i kontrataki, a na zachodzie trwała niepokojąca cisza. Kolumna Skobielewa spóźniła się na pole bitwy ze względu na wyjątkowo trudne warunki przejścia. „Nie można było inaczej poruszać się niż pojedynczo. Ludzie... zapadali w głęboki do pasa śnieg. Miejscami było tak ślisko, że trzeba było wdrapywać się po ostrych kamienistych wzniesieniach pomagając sobie rękoma, często robiąc krok do przodu po to, by stoczyć się dwa kroki do tyłu" — wspominał Skobielew 8 . Towarzyszący kolumnie Wereszczagin, którego rzadko opuszczał humor, pisał: „Zejście było jeszcze trudniejsze od podejścia — miejscami koń zakopywał się w śnieg. Byłem 8

Wg R o s t u n o w a, op. cii., s. 172.

wdzięczny mojemu wierzchowcowi za pomyślne wysiłki, dzięki którym wydobywał się z zasp ani razu nie rzuciwszy mnie nosem w śnieg" 9. W skład kolumny Skobielewa wchodzili bułgarscy drużynnicy, do których generał wydał płomienną odezwę: „W walkach w lipcu i sierpniu zasłużyliście na przyjaźń i zaufanie waszych towarzyszy broni — żołnierzy rosyjskich. Niech tak będzie i obecnie. Walczycie o wyzwolenie swojej ojczyzny..., o życie waszych matek, sióstr, żon — o wszystko, co jest na ziemi cenne, święte" l0 . 8 stycznia jedynie przednie oddziały kolumny (4500 żołnierzy) zeszły z gór. Skobielew słyszał odgłosy bitwy na wschodzie, ale ze względu na słabość i zmęczenie swych sił postanowił odłożyć atak do jutra. 9 stycznia na pociętym płytkimi wąwozami i kępami drzew przedpolu obozu szejnowskiego rozgorzał bój. W pierwszym rzucie Skobielew wysłał dwa bataliony strzelców, batalion uglickiego pułku piechoty i dwie drużyny bułgarskie. Początkowo mgła sprzyjała nacierającym, rozwiała się jednak, gdy jeszcze byli daleko od okopów tureckich. Obrońcy zasypali atakujących gradem kul, ale zastosowana przez Skobielewa taktyka współdziałania ruchu i ognia na polu walki zdała egzamin. Tyraliera strzelecka wdarła się do okopów i tu z powodu ciężkich strat utknęła. Skobielew rzucił na pomoc resztę pułku uglickiego i pozostałe drużyny bułgarskie. W tym czasie dwa pułki kozackie obchodziły od południa obóz szejnowski i wkrótce nawiązały kontakt z Swiatopełkiem-Mirskim zamykając Wejsela-paszę w potrzasku. Tego samego dnia od strony Szypki rozpoczął natarcie Radecki. Posuwający się w szpicy pułk podolski w gęstej mgle nieoczekiwanie natknął się na głęboki rów przed tureckimi pozycjami. Ostrzeżeni Turcy otworzyli gwałtowny ogień; wkrótce zdziesiątkowane szeregi żołnierzy pułków podolskiego i żytomierskiego wycofały się po śliskich zboczach w góry. Natarcie wznowił również Swiatopełk-Mirski, ale losy ' W e r e s z c z a g i n, op. cit., s. 182. F o r t u n a t o w, op. cit., s. 145.

10

bitwy rozstrzygnęły się na odcinku Skobielewa w momencie, gdy dopiero co sprowadzony z przełęczy kazański pułk piechoty wdarł się w głąb pozycji tureckich i zajął wieś Szejnowo. Wtedy Wejsel-pasza kazał wywiesić białą flagę i poszedł do niewoli z 22 tys. żołnierzy. Uszczerbek dla i tak słabnącej armii osmańskiej był więc znaczny, choć straty bojowe nie przekraczały tysiąca żołnierzy, podczas gdy straty Rosjan były sześciokrotnie większe. W taki sposób na całym zachodnim odcinku Starej Płaniny Rosjanie ku zdumieniu przeciwnika przekroczyli góry. Przejść, którymi posuwali się, nie wykorzystywała zimą nawet miejscowa ludność. Zadowolony Hurko zwrócił się z odezwą do żołnierzy: „Zakończyło się przejście przez Bałkany. Nie wiadomo, co bardziej docenić — waszą odwagę i męstwo w walce z nieprzyjacielem czy cierpienia w pokonywaniu gór, w walce z mrozem i głębokim śniegiem. Przeminą lata i nasi potomkowie, odwiedziwszy te dzikie góry, z dumą powiedzą: »Tędy przeszli rosyjscy żołnierze, którzy wskrzesili sławę bohaterów Suworowa i Rumiancewa«" Wielką rolę w ułatwieniu przejścia przez góry odegrała bułgarska ludność cywilna. Bułgarzy służyli jako przewodnicy, naprawiali drogi, zaopatrywali utrudzonych żołnierzy w prowiant. Na tyłach wroga czety prowadziły wojnę szarpaną. Pułkownik wywiadu rosyjskiego sztabu generalnego Piotr Parensow stwierdzał: „Chyba żadna wojna z innym nieprzyjacielem nie będzie prowadzona przez nas w tak sprzyjających warunkach jak wojna z Turcją o wolność Słowian. Bułgarzy rwali się, aby nam pomagać jak tylko mogli — i to całkiem bezinteresownie" 2. Przekroczenie gór ostatecznie rozstrzygnęło losy wojny. Wkrótce Rosjanie mieli na południe od Starej Płaniny 200 tys. żołnierzy. Rozpoczynał się strategiczny pościg za rozbitym przeciwnikiem. Już 9 stycznia turecki minister wojny Rauf-pasza w imieniu sułtana zaproponował dowództwu rosyjskiemu " Tamże, s. 139. 12 P a r e n s o w, op. cii., cz. I, $. 221—222.

tymczasowe wstrzymanie działań wojennych. Propozycja została odrzucona. Wydarzenia rozwinęły się w błyskawicznym tempie. 10 stycznia wyzwolone zostały Panagiuriszte i Kopriwsztica — główne ośrodki powstania kwietniowego; 11 stycznia zdobyto Samokow, 13 stycznia Pazardżik, 15—17 stycznia rozbito w rejonie Filipopola (Płowdiw) resztki armii Sulejmana-paszy. 20 stycznia konnica rosyjska była już na ulicach Adrianopola. Dramatyczny epizod ze stycznia 1878 r. przypomina Jan Grzegorzewski. Ludność turecka, obawiająca się zemsty Bułgarów za swe okrucieństwa, opuszczała wtedy w popłochu swoje domostwa. „Gościńcami wszystkimi w cztery rzędy ciągnęły arby i wozy przeładowane resztkami mienia, kobietami i dziećmi. Ćwierć miliona ludzi w zbitych kolumnach natknęło się na flanki armii rosyjskiej i ochotników bułgarskich pod Adrianopolem. W popłochu, rzezi i bezładnej ucieczce zaskoczyła błotne trzęsawiska noc mroźna, a nazajutrz widniały... zastygłe w grudzie twardej 10 tys. kobiet tureckich z niemowlętami i dziećmi" 13. Pod koniec stycznia wojska rosyjskie znalazły się w pobliżu Stambułu. Zdobycie stolicy osmańskiego imperium wydawało się nie przedstawiać pod względem militarnym specjalnego problemu. Stało się jednak inaczej. 31 stycznia zawarto zawieszenie broni. Armia rosyjska stanęła pod bramami stolicy tureckiego imperium, ale nie zdecydowała się ich przekroczyć. Otóż przez cały czas trwania wojny toczyła się wytężona akcja dyplomatyczna zmierzająca do jej zakończenia. Lord Beaconsfield (Beniamin Disraeli), stojący na czele konserwatywnego gabinetu angielskiego, z niepokojem obserwował postępy armii rosyjskiej, a w momencie - nieuniknionej już klęski tureckiej zagroził podjęciem „środków ostrożności" na wypadek wkroczenia Rosjan do Stambułu. Flota angielska wpłynęła na morze Marmara. Disraeli nie chciał dopuścić do umocnienia wpływów rosyjskich na Bałkanach, a zwłaszcza opa13

Grzegorzewski,

Rok przewrotów, s. 45.

nowania cieśnin, ponieważ wyjście floty rosyjskiej na Morze Śródziemne stanowiłoby zagrożenie dla szlaków komunikacyjnych łączących Wielką Brytanię poprzez Kanał Sueski z Indiami. Ożywiła się również dyplomacja Austro-Węgier, która ostrzegła Petersburg przed utworzeniem wielkiego państwa słowiańskiego uzależnionego od Rosji. Obawy przed interwencją Anglii i Austro-Węgier skłoniły władze carskie do zatrzymania zwycięskiego pochodu wojsk przed Stambułem 4 i wyrażenia zgody na rozejm. Warunki rozejmowe były zresztą korzystne dla Rosjan. Turcy musieli z góry wyrazić zgodę na ustępstwa terytorialne, uznanie niezawisłości niektórych narodów bałkańskich i ewentualnie autonomię innych, w końcu na ustąpienie z pozostałych na tyłach Rosjan twierdz naddunajskich i Erzerum (w Azji Mniejszej). Tak zakończyła się zwycięska pomimo ciężkich strat wojna Rosji przeciwko Turcji — ostatnia zwycięska wojna w dziejach imperium carskiego. „Może w żadnej z dotychczas prowadzonych wojen nie wykryto tylu przypadków niedołęstwa i nadużyć, a z drugiej strony męstwo i poświęcenie żołnierzy przejawiły się w najwyższym stopniu" Rezultaty wojny przedstawiały wysoką wartość dla Rosjan — ale jeszcze większą dla odzyskujących niezawisłość narodów bałkańskich.

3 marca 1878 r. w San Stefano (Yeęilkóy), nie opodal Stambułu, stanął traktat pokojowy między Rosją a Turcją. Nie likwidował on wprawdzie panowania osmańskiego w Europie ani też nie dawał Rosji wymarzonej przez nią kontroli nad cieśninami, niemniej warunki nałożone na Turcję były bardzo ciężkie. Porta uznawała całkowitą niepodległość swych lenników — Rumunii, Serbii i Czarnogóry. W dodatku powiększenie terytorium uzyskiwały Ser14 Jedynie srebrna rota preobrażeńskiego pułku tęwurilii odbyła nu /link zwycięstwa defiladę w mieście. B a z y 1 o w, Dzieje Rosji, s. 339.

bia (o miasta Nisz i Pirot wraz z okolicami) oraz Czarnogóra. Rumunia otrzymała północną część Dobrudży zamieszkaną głównie przez ludność muzułmańską, ale za to musiała oddać Rosji południową Besarabię, otrzymaną w efekcie wojny krymskiej. Rosja uzyskiwała także nabytki' terytorialne na Zakaukaziu — Kars i Ardahan. Najistotniejsze jednak znaczenie miały fragmenty traktatu dotyczące utworzenia Wielkiego Księstwa Bułgarskiego z administracją chrześcijańską i milicją narodową. „Granica projektowanej Wielkiej Bułgarii miała objąć oprócz obecnego terytorium bułgarskiego całą Macedonię, skrawek dzisiejszej Albanii (okręg Korcza), sięgnąć aż w głąb obecnej Macedonii greckiej poza jezioro Kastoria (Kostur), objąć Florinę i Woden (Edessę), dojść do Zatoki Tessalonickiej u ujścia rzeki Strumy, biec następnie wybrzeżem aż do zatoki Porto-Lagos i dalej ku północnemu wschodowi do miejscowości Czirmen nad Maricą, a stamtąd na wschód do Midii (Midye) nad Morzem Czarnym" 16. Wprawdzie temu nowemu państwu nie przyznano statusu niepodległości, lecz pozostawiono w stanie zależności lennej od Porty, niemniej jego powierzchnia (172 500 km 2 ) wskazywała, że Księstwo Bułgarskie nie będzie tolerowało dłuższego ograniczenia swej suwerenności. Do czasu ostatecznego zorganizowania milicji miejscowej, tj. przez około dwa lata, w kraju miały stacjonować wojska rosyjskie. Turcy wyrażali zgodę na wszystkie, tak dla nich ciężkie warunki traktatu. Nie bez racji liczyli na interwencję mocarstw europejskich. Tymczasem ściągali wojska z pozostawionych na tyłach wroga twierdz i umacniali obronę stolicy. Wkrótce mieli w jej murach 100 tys. żołnierzy, podczas gdy armię rosyjską na Bałkanach nękał tyfus i inne choroby. Możliwość zdobycia miasta z marszu zniknęła bezpowrotnie, tym bardziej że konieczna do ewentualnych walk o cieśniny flota rosyjska przedstawiała opłakany stan nawet w porównaniu z turecką, nie mówiąc już o angielskiej. Tymczasem zaktywizowały swą politykę Austro-Węgry. " T. W a s i l e w s k i , Historia Bułgarii, Wrocław 1970, s. 197.

Zaraz po San Stefano minister spraw zagranicznych tego państwa Juliusz (Gyula) Andrassy wystąpił z żądaniem zwołania konferencji mocarstw w celu rewizji traktatu. Można było tego oczekiwać, gdyż Wiedeń uważał proklamowanie Księstwa Bułgarskiego za złamanie przez Rosję przyrzeczeń o rezygnacji z utworzenia silnego państwa słowiańskiego na Bałkanach. Wprawdzie Bułgaria miała być oficjalnie wasalem tureckim, ale wszyscy w Europie uważali ją za forpocztę rosyjskich wpływów na Bałkanach — i to właśnie, a nie protesty Greków, Turków i innych narodowości zamieszkujących w granicach Wielkiej Bułgarii, przesądziło o losie tego państwa. Anglia natychmiast poparła wniosek Austro-Węgier. Jako tradycyjny przeciwnik Rosji nie mogła dopuścić do całkowitego przekreślenia rezultatów pokoju paryskiego z 1856 r. Rosjanie na Bałkanach zagrażali angielskim interesom w Turcji. W tej sytuacji podejrzany przyjaciel Rosji, kanclerz Bismarck, oświadczył, że gotów jest przyjąć rolę uczciwego pośrednika w sporze między mocarstwami i zaprosił przedstawicieli zainteresowanych stron do Berlina. Widział w tym niewątpliwie okazję podniesienia swego prestiżu. Początkowo Bismarck proponował rewizję tylko niektórych postanowień sanstefańskiego pokoju, ale wycofał się z tej propozycji pod naciskiem lorda Roberta Salisbury'ego, ministra angielskiego, domagającego się rewizji całego traktaru. W tych warunkach Rosja była zmuszona pójść na ugodę. Kraj nie był przygotowany do nowej i samotnej walki z koalicją przeciwników. Widmo klęski sewastopolskiej pojawiło się w petersburskich salonach. Poseł w Londynie Piotr Szuwałow rozpoczął rokowania z ministrem Salisburym. 18 maja w Londynie została podpisana tajna ugoda angielsko-rosyjska, która legła u podstaw traktatu berlińskiego. Kongres mocarstw europejskich obradował w Berlinie w dniach od 13 czerwca do 13 lipca 1878 r. Były na nim reprezentowane Rosja, Niemcy, Austro-Węgry, Anglia, Francja, a także Turcja. Przedstawiciele strony najbardziej zainteresowanej, tj. narodów bałkańskich, mogli tylko przedstawić swoje uwagi. Rosja była w trakcie obrad pań-

stwem izolowanym. Salisbury przypuścił atak we wszystkich nie uzgodnionych podczas rozmów angielsko-rosyjskich kwestiach. Oświadczył on, że celem układu w San Stefano było „doprowadzenie Turcji do pełnej zależności od mocarstwa, które jej ten układ narzuciło" 17. Zadaniem dyplomacji angielskiej jest utrzymanie niezależności Turcji, tradycyjnej strażniczki strategicznych, politycznych i ekonomicznych interesów brytyjskich. Na to Szuwałow mógł celnie odpowiedzieć, że „Rosja zjawiła się na kongresie dla uzgodnienia zasad preliminaryjnego traktatu sanstefańskiego z powszechnymi interesami Europy, a nie dla likwidacji rezultatów wojny, w której poniosła tyle ofiar" 18. W konkretnych sprawach musiał jednak wyrazić zgodę na postulaty angielskiego ministra. Zdaniem tego ostatniego w skład autonomicznego księstwa bułgarskiego mogły wejść wyłącznie ziemie położone na północ od Starej Płaniny. Na południe od gór miała powstać autonomiczna prowincja państwa sułtańskiego pod nazwą Rumelii Wschodniej, rządzona przez chrześcijańskiego gubernatora. Postanbwienie to Salisbury motywował protestami ludności greckiej skazanej na ucisk Słowian i faktem, że powstanie nowej siły nad Morzem Egejskim zostałoby przyjęte z ubolewaniem przez państwa śródziemnomorskie. Szuwałow wyraził zgodę na te żądania, chciał tylko zmiany nazwy „Rumelia Wschodnia" na „Południowa Bułgaria". Kongres odrzucił jego propozycję. Anglikom w zwalczaniu pozycji Rosjan dzielnie sekundował przedstawiciel Wiednia minister Andrassy. Był on autorem decyzji o skróceniu czasu okupacji Bułgarii i Rumelii Wschodniej z dwóch lat do dziewięciu miesięcy. W trakcie obrad kłócono się zaciekle o problem przynależności sandżaku sofijskiego oraz o prawa wojsk tureckich w Rumelii Wschodniej. Oba problemy rozstrzygnięto na zasadzie kompromisu. Sandżak sofijski został włączony do Księstwa Bułgarii, a za to z terytorium Rumelii Wschodniej wydzielono dorzecze rzeki Strumy, pozostawione całkowicie poza obrębem obu części Bułgarii. W drugiej 17 18

Oswobożdienije... Dokumienty, t. II, s. 158. Tamże. r

sprawie przedstawiciele Rosji na kongresie otrzymali depeszę z Petersburga, że „należy bezzwłocznie ustalić miejsce pobytu i liczebność tureckich garnizonów na Bałkanach i wybrzeżu, a także ustalić, kiedy gubernator południowej Bułgarii ma prawo wezwać wojska tureckie" 19. Ostatecznie wojska tureckie nie otrzymały prawa stacjonowania na terytorium Rumelii Wschodniej, ale obsadziły przełęcze bałkańskie, kontrolując w ten sposób łączność między obiema częściami Bułgarii. Na powyższych zasadach został uzgodniony tekst traktatu berlińskiego. Jeżeli chodzi o postanowienia nie dotyczące Bułgarii, kongres potwierdził niepodległość Rumunii, Serbii i Czarnogóry, ale uszczuplił nabytki terytorialne obu ostatnich państw. Rosja uzyskała południową Besarabię, a także Kars i Ardahan w Azji Mniejszej. Austro-Węgry otrzymały prawo okupacji Bośni i Hercegowiny, co odcinało Serbię od Czarnogóry i stanowiło cios dla jugosłowiańskich idei zjednoczeniowych. Ponadto kongres zatwierdził turecką kontrybucję wojenną na rzecz Rosji. Z tą ostatnią sprawą wiąże się ciekawy epizod z obrad kongresu. Otóż Salisbury w pewnym momencie zaproponował, aby Rosja zrezygnowała z kontrybucji w zamian za przyznanie pełnej niepodległości północnej Bułgarii, która mogła ewentualnie wypłacić Rosjanom żądane od Turków należności. Dyplomaci carscy odrzucili projekt, tłumacząc to „chęcią odsunięcia podejrzeń o przełożenie na ludność Bułgarii wydatków, które zwycięska wojna pozwala nałożyć na Turków" 20. Decyzje kongresu ostatecznie oceniono w Petersburgu jako optymalne dla Rosji. Jeszcze w trakcie obrad wiceminister spraw zagranicznych Mikołaj Giers pisał do Szuwałowa: „resume daje wystarczająco wierny obraz korzyści, którymi będziemy cieszyć się po kongresie. Jego Cesarska Wysokość (Aleksander II — przyp. B.B.) uważa takie wyniki za niewielkie w porównaniu z planami wyzwolenia chrześcijan Wschodu i wielkością poniesionych w wojnie

20

Tamże, s. 153—154. Tamże, s. 150.

z Portą ofiar. Jest on jednak skłonny zadowolić się tym w celu oddalenia groźby nowej wojny" 21. W czasie, gdy w stolicach wielkich mocarstw spierano się o owoce wojny, na zajętym przez wojska rosyjskie obszarze budził się do życia po 500-letniej niewoli naród bułgarski. Pamięć o żołnierzach, którzy przynieśli Bułgarii wolność, jest w tym kraju żywa po dziś dzień. 2!

Tamże

POLACY NA SZYPCE I POD PLEWNĄ

„Połamane, gęsto oplatające wzgórza faszyny i porwane liczne »kosze« obronne, a i gdzieniegdzie jeszcze daleko po stokach gór bielejące kości świadczą dotąd o rozpaczliwej ongi walce. Wszystkie ściany piramidy pomnikowej usiane są nazwiskami poległych oficerów, wśród których znajduje się wielu Polaków, a w ich liczbie i nazwisko mjr. Zachorowskiego. Prawie połowa ówczesnej armii rosyjskiej w.ks. Mikołaja składała się z Polaków, tak w żołnierzach, jak w oficerach, że pominę nawet naczelnictwo sztabu (jenerałów Niepokojczyckiego i Lewickiego) pochodzenia również polskiego. Polacy w ówczesnej wojnie złożyli więcej swych kości na ziemi bułgarskiej niż przed laty pod Warną". Tak pisał Jan Grzegorzewski, w niewiele lat po wojnie zwiedzający szypczeńskie pobojowisko '. Chociaż w ocenie procentu Polaków walczących w Bułgarii znany slawista dał się ponieść fantazji, to jednak liczba ich była znaczna. Trzon armii dunajskiej stanowili żołnierze powołani z okręgów wojskowych warszawskiego, wileńskiego, kijowskiego i odeskiego, a więc obszarów, gdzie ludność polska dominowała bądź była szeroko reprezentowana. Mieczysław Tanty szacuje liczbę żołnierzy polskich armii dunajskiej na około 10% jej stanu, co w liczbach bezwzględnych dawałoby 50 tys. ludzi. Szacunek ten zgodny 1

Grzegorzewski,

Rok przewrotów, s. 44.

jest z liczbami podawanymi przez Bułgarów. Natomiast Janusz Wojtasik redukuje liczbę Polaków do 20 tys. w armii dunajskiej i kilkunastu tysięcy w kaukaskiej 2. Według ocen sztabowców austriackich Polacy stanowili sporą grupę oficerów armii carskiej — około 9% ogółu, co dawałoby im drugie miejsce wśród obcych narodowościowo po oficerach pochodzenia niemieckiego (23%) 3. Najwyższe spośród wszystkich Polaków stanowisko uzyskał wspominany kilkakrotnie gen. jazdy Artur Niepokojczycki. Jego rodzina wywodziła się z kresów dawnej Rzeczypospolitej, ale on sam karierę zawdzięczał już monarchii Romanowów, której, począwszy od petersburskiego korpusu paziów, służył wiernie i brał udział w walkach z góralami kaukaskimi, w kampanii węgierskiej 1849 r., wreszcie w wojnie krymskiej. Od jej zakończenia nie pełnił funkcji liniowych; przez pewien czas był prezesem wojskowej komisji kodyfikacyjnej. W wojnie 1877—1878 r. Niepokojczycki sprawował funkcję szefa sztabu armii dunajskiej, a więc był drugą pod względem znaczenia osobą po głównodowodzącym. Jego działalność spotkała się z powszechną krytyką. Nieudolny i ospały, oskarżany był ponadto o czerpanie korzyści osobistych z dostaw przeznaczonych dla żołnierzy. Niewątpliwie spoczywa na nim część odpowiedzialności za przejściowe niepowodzenia wojsk carskich. Niechęcią darzony był przez oficerów zastępca szefa sztabu, gen.-mjr Kazimierz Lewicki. Typowy biurokrata wojskowy, człowiek uczciwy i pracowity, ale pozbawiony jakichkolwiek talentów operacyjnych. Powierzenie mu tak odpowiedzialnego stanowiska było wielką pomyłką i właściwie krzywdą dla człowieka, mogącego w służbach tyłowych zdziałać wiele dobrego dla armii. ' M. T a n t y, Wojna rosyjsko-turecka 1877/1978 (geneza — przebieg — rezultaty), w: Wojna wyzwoleńcza 1877—1878, s. 20; Bułgarska gazeta „Oteczestwen Front" 2 II 1978 zamieściła artykuł Trzeba wymienić ich wszystkich, poświęcony udziałowi Polaków w wojnie. Jego autorem jest Conko Genów (korzystam z tłumaczenia znajdującego się w zbiorach Wojskowego Instytutu Historycznego); J. W o j t a s i k , Idea walki zbrojnej o niepodległość Polski 1864—1907 (praca przygotowywana do druku). Armia rosyjska. Studyum militarne..., s. 25.

Dwaj wymienieni sztabowcy otwierają listę Polaków walczących o wolność Bułgarii — i drugorzędny wydaje się zarzut, iż większość z nich znalazła się na Bałkanach nie z własnej woli, a pod przymusem, w szeregach carskiej armii. Wymieńmy jeszcze niektórych z całej plejady, ograniczając się do walczących na Szypce i pod Plewną. W tym miejscu wypada poczynić istotne zastrzeżenie. Poszukując Polaków w korpusie oficerskim poruszamy się po dość śliskim gruncie. Nie wiemy w jakim stopniu ludzie nieraz całe dorosłe życie spędzający w mundurze zaborcy zachowali jeszcze poczucie polskości lub choćby świadomość polskiego pochodzenia. Niekiedy z samego pochodzenia nie wynika nic — ludzie, jeśli chcą, szybko ulegają asymilacji w obcym otoczeniu. Za wymowny przykład niechże posłuży Dymitr Nagłowski, jeden z bardziej utalentowanych wyższych oficerów, awansowany w okresie wojny do stopnia generała. Był szefem sztabu zgrupowania Hurki w okresie walk na szosie sofijskiej. Oto co pisze o jego pochodzeniu oficer wywiadu płk Piotr Parensow, który w swych obszernych pamiętnikach zamieścił charakterystyki dowódców armii dunajskiej: „Ojca Dymitra Stanisławowicza nie znałem, ale słyszałem, że to bardzo poważny człowiek. Mimo polskiego pochodzenia był daleki od utopii i namiętności swojej nacji; Michał Murawiow trzymał go nawet przy sobie w Wilnie. Matka Dymitra była Rosjanką" 4 . Nagłowski zdobył wykształcenie w gimnazjum wileńskim, a potem brał udział w tłumieniu powstania styczniowego! Czy takiego człowieka możemy uważać za Polaka? Jeśli zachował świadomość polskiego pochodzenia, to możemy go nazwać renegatem. Natomiast nie był Polakiem inny utalentowany generał, dowódca zgrupowania gabrowskiego, poległy na Szypce gen. Walerian Derożyński, choć przypisuje go nam życzliwy publicysta bułgarski 5. Derożyński wywodził się z ziemiaństwa guberni woroneskiej. W bitwie pod Plewną uczestniczyli generałowie Włodzimierz Dobrowolski i Konstanty Biskupski. Rejestr 4 5

P a r e n s o w , op.cit., s. 382. Genów, op.cit.

generałów polskiego pochodzenia walczących w tytułowych bitwach zamyka gen. Adam Kwieciński, dowódca 4 brygady strzelców, uczestniczącej już w lipcowym rajdzie zgrupowania czołowego na południe. Brygada Kwiecińskiego odegrała dużą rolę w obronie Szypki, udzielając pomocy goniącej resztkami sił załodze. Sporo było w armii carskiej pułkowników — Polaków. Dwaj z nich, Borejsza i Elżanowski, awansowali potem do stopni generalskich. Elżanowski odznaczył się w czasie walk o Lowecz. Podczas forsowania rzeki ranny koń zrzucił go do wody, ale pułkownik pod gradem kul zdołał dopłynąć do brzegu. Dowodzony przez niego pułk kałuski wykrwawił się na Zielonych Wzgórzach w czasie „trzeciej Plewny". Płk Aleksander Lipiński był dowódcą pułku briańskiego, który pierwszy przybył z odsieczą na Szypkę. W walkach o przełęcz uczestniczyli płk Lewandowski i ppłk Kobylański, a także mjr Wojno-Rodziewicz, który już w lipcu wsławił się śmiałym szturmem (na czele dwóch kompanii) obsadzonego przez mocną załogę szczytu w okolicy bronionej wtedy przez Turków Szypki. Natomiast ppłk Maciejowski odznaczył się podczas szturmu Nikopola, prowadząc do boju przerzedzone kompanie pułku kozłowskiego. Wreszcie Polakiem z pochodzenia był Aleksander Puzyrewski, uczestniczący w walkach na szosie sofijskiej pułkownik sztabu generalnego, później znany historyk wojskowości. O oficerach niższych stopni historia raczej milczy, chyba że dokonali jakichś bohaterskich czynów. Wśród tych wyróżnionych znajdujemy także Polaków. W szturmie Nikopola brali udział porucznicy Dzierzyński z pułku kozłowskiego i Baczewski z pułku wołogodzkiego. Podczas drugiego szturmu Plewny ranny został kpt. Budkiewicz z pułku szujskiego. W „trzeciej Plewnie" za bohaterstwo podczas szturmu reduty Kavanlik został odznaczony kpt. Dobrzyński. W tej samej bitwie zginął por. Bolesławski. Ppor. Borejna z pułku uglickiego walczył pod Łoweczem i Plewną. Dowódcą 4 kompanii broniącego Szypki pułku orłowskiego był kpt. Dąbrowski. Fortyfikowaniem pozycji szypczeńskiej zajmował się kpt. Laskowski. Polacy znajdowali się wśród oficerów i podoficerów

odkomenderowanych do bułgarskich formacji ochotniczych. Szkoleniem drużynników zajmowali się m.in. Karol Zabłocki, Wojciech Kuziński, Filip Skowronek, Kazimierz Feliks. Podczas sierpniowych zmagań na Szypce poległ dowódca 2 kompanii 5 drużyny por. Wojciechowski, a kpt. Jakubowski, dowódca innej kompanii tej samej drużyny, został ranny. Na ochotnika zgłosił się do drużyn bułgarskich Albin Ludwik Cybulski, który na wieść o wybuchu wojny udał się do ich obozu w Ploeszti. W Sofii na pomniku lekarzy poległych w wojnie znajdujemy polskie nazwiska: Bugusławski, Leszczyński, Łubieński, Zakrzewski, Wojciechowski. Na Szypce przebywał polski malarz Józef Kazimierz Budkiewicz, który pozostawił liczne portrety drużynników i ich oficerów. Zakonnik Paweł Smolikowski, dyrektor szkoły katolickiej w Adrianopolu, opisał m.in. tureckie okrucieństwa w swych wydanych po wojnie broszurowych wspomnieniach (Kraków 1885). O wojnie tej pisał również Apollo Młochowski, osiadły w Paryżu, w 1877 r. korespondent prasy francuskiej. Wreszcie należy wymienić nie znanego z nazwiska, a zamieszkującego w Kazanłyku lekarza-Polaka, który udzielił dużej pomocy żołnierzom rosyjskim. Wypada też wspomnieć, że wiele uwagi wypadkom bałkańskim poświęcała ówczesna prasa polska, zwłaszcza w Królestwie Kongresowym 6 . Jako specjalny dodatek do „Przeglądu Tygodniowego" ukazywały się ilustrowane zeszyty pt. Wojna wschodnia: jako zbiór ciekawostek i interesujących rycin również dzisiaj mają one sporą wartość. W wojnie 1877—1878 r. Polacy znajdowali się również po drugiej stronie barykady, ale w tak skromnej liczbie, że możliwość starć bratobójczych była minimalna 7 . Wojna toczyła się w okresie gwałtownego spadku wiązanych '' Patrz A. K o s e s k i, Społeczeństwo polskie wobec wyzwolenia Bułgarii w latach 1877—1878, w: Braterstwo — przyjaźń. Szkice z dziejów przyjaźni polsko-bułgarskiej, Warszawa 1980. W imperium tureckim przebywało wtedy kilka tysięcy Polaków, w tym około tysiąca na ziemiach bułgarskich.

z Turcją nadziei wywalczenia niepodległości, nadziei okazywanych przez polską emigrację przez całe niemal XIX stulecie. Zabiegi polityczne, podjęte w latach 1876—1878 przez emigracyjne koła niepodległościowe, m.in. utworzenie efemerycznego Rządu Narodowego, doczekały się bogatej literatury 8 . Tutaj kilka słów należy poświęcić jedynie próbom tworzenia formacji polskich u boku Turcji. Michał Czajkowski — Sadyk-pasza „przed wojną 1877 r. porzucił Turcję, wyparł się dzieła swego i poddał się Rosji. Rząd turecki w osieroconych przez niego pułkach kozackich wprowadził strój i komendę turecką i zrównał je z innymi swymi pułkami" 9 . Podupadająca jednostka znalazła się w składzie armii Osmana-paszy i dzieliła jej losy aż do upadku Plewny 10; przy życiu pozostało zaledwie kilkunastu ludzi. Przywódcy amigracji polskiej w Stambule podjęli starania o utworzenie legionu polskiego, w liczbie 1300 żołnierzy, u boku armii tureckiej. Po ustąpieniu sprzyjającego Polakom wielkiego wezyra Midhata-paszy jego następca zgodził się na to niechętnie, dopiero pod naciskiem angielskim. Emisariuszom polskim oświadczono, że „rząd turecki nie ma żadnych funduszów ani zamiaru tworzenia osobnych oddziałów polskich, ten zaś, który się teraz zbiera, formuje się na przepisach o oddziałach ochotniczych, a więc ochotnicy zbierają się w koszarach, tam daje się im utrzymanie, broń zaś dopiero wtedy, gdy wychodzą na linię bojową" ". * Najnowsze ujęcie tematyki w Historii dyplomacji polskiej, t. III. 1795—1918, pod red. L. B a z y 1 o w a, Warszawa 1982, s. 715—725; por. W o j t a s i k , op.cit. ' J. G r z e g o r z e w s k i , Za Dunajem. Bułgarya, Serbia, Czarnogóra, Lwów 1904, s. 150. Notabene część tej formacji, liczącej w okresie największej świetności 880 ludzi, zachowała zwartość organizacyjną, tworząc, pod dowództwem mjr. Sydora Rawskiego, część sułtańskiej gwardii przybocznej. ' A. C h o ł o n i e w s k i (Ostatnie wojsko polskie, „Świat", 1906, nr 11) pisze, że formacja kozacka stanowiła część pułku „Dubniak". Prawdopodobnie chodzi mu o to, że wchodziła w skład załogi fortu Dybnik (Dubniak to nazwa zruszczona). Kłopot polega na tym, że były dwa forty — Dolni Dybnik i Górni Dybnik. Ten drugi padł już w październiku, a pozostali przy życiu obrońcy znaleźli się w niewoli. Garnizon pierwszego fortu wycofał się wtedy do Plewny. " F. S o k u 1 s k i, W kraju i nad Bosforem (1830—1881). Fragmenty życia i listy, Wrocław 1951, s. 123.

Pomimo rozlicznych przeszkód zdołano ostatecznie sformować oddział liczący 110 żołnierzy 12. Na jego czele stanął mjr Józef Jagmin, weteran powstań narodowych. Nadzieje pozyskania ochotników spośród jeńców czy dezerterów z armii rosyjskiej spełniły się w minimalnym stopniu. Oddział został wysłany do czworoboku twierdz i już w pierwszej bitwie 23 sierpnia poniósł ciężkie straty. Poległ m.in. młody pisarz i dziennikarz Benedykt Rahoza, a sam dowódca w wyniku ciężkich ran zmarł po kilku dniach w Szumli. Pod koniec 1877 r. władze osmańskie rozwiązały legion 13. Wielu Polaków służyło w armii tureckiej; niektórzy z nich na eksponowanych stanowiskach. Jednym z oficerów dowództwa obrony Plewny był Mustafa-bej, którego prawdziwe nazwisko brzmiało Wójcik. Polacy służący Porcie byli ze szczególną surowością traktowani przez władze carskie. Kilkunastu ujętych skazano na śmierć. Już po zakończeniu działań bojowych emigranci polscy odegrali ważną rolę w wywołaniu lokalnych buntów ludności, niezadowolonej z rozstrzygnięć pokojowych. Na czele powstania zamieszkujących Rodopy muzułmanów, zaniepokojonych perspektywą przyłączenia ich ziem do chrześcijańskiego państwa, stanął oficer angielski Stanisław Bower de St. Clair, uważający się za Polaka (jego matka była Polką). Dla odmiany w Macedonii, postanowieniem kongresu berlińskiego pozostawionej w granicach Turcji, ludność słowiańska wywołała powstanie, zwane kresneńskim od miejscowości Kresno, głównego ośrodka ruchu. Jednym z organizatorów powstania był Polak Ludwik Wojtkiewicz. Od relacjonowanych wypadków upłynęło wiele, bardzo wiele lat. Uczestników wojny nie ma już wśród żyjących, miejscowa ludność zachowuje jednak wdzięczną pamięć o tych spośród naszych rodaków, którzy oddali życie za wolność Bułgarii. Sztandar legionu miał na czerwonym polu półksiężyc, gwiazdę i białego orła. Żołnierze otrzymali mundury tureckie, ale nakryciem głowy była czerwona krakuska z orłem. 13 A. L e w a k , Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831—1878), Warszawa 1935, s. 247—250. Nb. niewielki oddziałek polski (44 żołnierzy) walczył też na Zakaukaziu.

SŁOWNIK NAZW GEOGRAFICZNYCH

Adrianopol (pol.), Adrianupolis (gr.), Edirne (ob. tur.), Odrin (bułg.) Arabakonak (tur.), przełęcz, Orchanijski Prohod (bułg.), Botewgradski Prohod (ob. bułg.) Dedeagacz (bułg.), Alexandrupolis (ob. gr.), Dedeagaę (tur.) Dżuranli (bułg.), Curanli (tur.), Kalitinowo (ob. bułg.) Flamunda (gr.), Poiana (ob. rum.) Giurgiu (ob. rum.), Giurgewo (bułg.) Hainkóy (tur.), Gurkowo (ob. bułg.) Hainkoy, przełęcz, Prohod na Republikata (ob. bułg.) Kajadżyk, Kayacik (tur.), Czernokonewo — dzielnica Dimitrowgradu (ob. bułg.) Karabunar (tur.), Grudowo (ob. bułg.) Keczerli, Keęerli (tur.), Rakowski — dzielnica Dimitrowgradu (ob. bułg.) Konstanca (pol.), Constanja (ob. rum.), Kiustendża (bułg.), Kiistence (tur.) Łowecz (ob. bułg.), Łowcza (ros.) * Słownik nie ma charakteru indeksu. Obejmuje tylko te wybrane ważniejsze punkty geograficzne, których nazwy w poszczególnych językach różnie brzmiały bądź współcześnie zostały zmienione. Dotyczy na ogół miejscowości; w wypadkach odmiennych zostało to zaznaczone. Nazwy tureckie, o ile w tekście występują zgodnie z regułami stosowanymi w XIX-wiecznym piśmiennictwie polskim, zostały podane również wg zaV sad współczesnej pisowni tureckiej. Na pierwszym miejscu figuruje zawsze nazwa używana w tekście — najczęściej miejscowa lub spolszczona, o ile taka przyjęła się w historiografii polskiej. Skróty użyte w słowniku: ob. — nazwa obecna, bułg. — bułgarska, gr. — grecka, pol. — spolszczona, ros. — zniszczona, rum. — rumuńska, tur. — turecka.

Nowa Zagora (ob. bułg.), Yenizagra (tur.) Orchanije (bułg.), Orhanie (tur.), Botewgrad (ob. bułg.) Oriachowo (ob. bułg.), Rachowo (bułg.) Parapan (rum.), Arsache (ob. rum.) Plewna (ros.), Plewen (ob. bułg.), Pilevne (tur.) Płowdiw (ob. bułg.), Filipopol (pol. na podst. gr.), Filibe (tur.) Ruszczuk (ros.), Rusęuk (tur.), Ruse (ob. bułg.) San Stefano (pol.), Yeęilkóy (ob. tur.) Sewlijewo (ob. bułg.), Selvi (tur.) Stambuł (pol.), Konstantynopol (pol.), Istanbul (ob. tur.), Carigrad (bułg.) Stara Zagora (ob. bułg.), Eskizagra (tur.) Sweti Nikoła (bułg.), góra, Góra Św. Mikołaja (pol.), Stoletow (ob. bułg.) Swisztow (ob. bułg.), Sistowo (ros.), Zi?tov (tur.) Sylistria (pol.), Silistra (ob. bułg.), Silistre (tur.) Szumią (pol.), Szumen (ob. bułg.), Sumna (tur.) Szypka, Szypczenski Prohod (ob. bułg.), przełęcz Turtukaj (ros.), Turtucaia (tur.), Tutrakan (ob. bułg.) Widyń (pol.), Widin (ob. bułg.) Yanik-bayir (tur.), wzgórza, Bukowlekske Gori (ob. bułg.) Zimnicea (ob. rum.), Zimnica (ros.), Zimnicz (bułg.)

BIBLIOGRAFIA

I. Dokumenty opublikowane Kozmienko I., Sbornik dogoworow Rossii s drugimi gosudarstwami 1856—1917, Moskwa 1952. Okkupacionnyj fond osnowannyj dla ustrojstwa russko-dunajskoj obłasti. Dokumienty iz siekrietnago archiwa russkago prawitielstwa, Sofija 1893. Oswobożdertijeto na Byłgarija. Sbornik ot statii i dokumenti, Sofija 1970. Oswobożdienije Bołgarii ot turieckogo iga. Dokumienty..., oprać. Siergiej N i k i t i n, Moskwa 1961—1967, t. I—III. Rossija i nacjonalno-oswoboditielnaja bor'ba na Bałkanach 1875—1878, oprać. Aleksiej N a r o c z n i c k i , Moskwa 1978. Sbornik matieriałow po russko-turieckoj wojnie 1877—1878 gg. na Bałkanskom połuostrowie, S.-Pietierburg 1898—1912, t. 1—97. Wnieszniaja politika Rossii XIX i naczała XX wieka. Dokumienty rossijskogo Ministierstwa Inostramtych Dieł, oprać. Anatolij G r o m y k o , Moskwa 1979.

II. Pamiętniki, dzienniki C e r n a t Alexandru, Memorii campania 1877—1878, Bucureęti 1976. Dniewnik D. A. Milutina, Moskwa 1947—1950, t. I—IV. H e r b e r t William, The Defence of Plevna, London 1895. K i b r i z l i - Z a d e (Osman-bey), Les Russes en 1877—78, Berlin 1889.

Kuropatkin Aleksiej, Diejstwija otriadow gienierała Skobielewa w russko-turieckuju wojnu 1877—78 godow. Łowcza i Plewna, S.-Pietierburg 1885, cz. I—II. N i e m i r o w i c z - D a n c z e n k o Wasilij, God wojny. Dniewnik russkago korriespondienta 1877—1878, S.-Pietierburg 1879, wyd. II, t. I—III. Oswobożdenijeto 1877—1878. Osemdeset godini. Sbornik, oprać. Angeł K a r a l i j c z e w , Iwan K r y s t e w, Zdrawko S r e b r o w, Sofija 1958. P a r e n s o w Piotr, Iz proszłago. Wospominanija oficera gienieralnago sztaba, S.-Pietierburg 1901—1908, cz. I—V. Puzyrewski Aleksandr, Diesiat let nazad. Wojna 1877—1878 gg., S.-Pietierburg 1877. S m o l i k o w s k i Paweł, Wspomnienia misyonarza bułgarskiego z wojny rosyjsko-tureckiej 1877/78, Kraków 1885. S t o j a n o w Zachari, Zapiski z powstań bułgarskich 1870—1876, Warszawa 1971 (tłum. z bułg.) U t i n Jewgienij, Pisma iz Bołgarii w 1877 g., S.-Pietierburg 1879. Wereszczagin Wasilij, Na wojnie w Azii i Jewropie, Moskwa 1898. W i 11 e Siergiej, Wospominanija, Moskwa 1960, wyd. II, t. I—III.

III. Opracowania Armia rosyjska. Studyum militarne, Kraków 1887. Barbasow A., Nowyje fakty o płanirowanii russko-turieckoj wojny 1877—1878 gg., „Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", 1976, , nr 2. B a t o w s k i Henryk, Państwa bałkańskie 1800—1923. Zarys historii dyplomatycznej i rozwoju terytorialnego, Kraków 1938. B a z y 1 o w Ludwik, Dzieje Rosji 1801—1917, Warszawa 1977, wyd. II. B a z y 1 o w Ludwik, Historia Rosji, Warszawa 1983, t. I—II. B i e 1 a j e w Nikołaj, Russko-turieckaja wojna 1877—1878 gg., Moskwa 1956. B i e s k r o w n y Lubomir, Russkaja armija i flot w XIX wiekie. Wojenno-ekonomiczeskij potiencyjał Rossii, Moskwa 1973. Bieskrowny Lubomir, Russkoje wojennoje isskustwo XIX wieka, Moskwa 1974. Bogdanow Iwan, Epopeja ot podwizi i sława. Istoriczeski oczerk za oswoboditełnata wojna, Sofija 1978.

B o g d a n o w i c z Jewgienij, Gwardija russkago caria na sofijskoj dorogie 12 oktiabria 1877 g., S.-Pietierburg 1879. Braterstwo-przyjaźń. Szkice z dziejów przyjaźni polsko-bułgarskiej, oprać. Jan Ś w i e r c z y ń s k i , Warszawa 1970. D e m e 1 Juliusz, Historia Rumunii, Wrocław 1970. Der Russisch-turkische Krieg 1877—1878 auf der Balkan-Halbinsel, oprać. Wiktor G r z e s i e k i , Franz W i e d s t r u c k , Wien 1902—1911, t. I—V. Fortunatow P., Wojna 1877—1878 i oswobożdienije Bołgarii, Moskwa 1950. G e o rg i j e w Georgi, T o p a ł o w Władisław, Kratka istorija na oswoboditełnata wojna 1877—78. Pregled na wojennite dejstwija, Sofija 1958. Gieroi Szypki. Sbornik, Moskwa 1979. Grzegorzewski Jan, Rok przewrotów (Bułgarya 1885/6), Lwów 1900. G r z e g o r z e w s k i Jan, Spółczesna Bułgarya, Kraków 1883. Grzegorzewski Jan, Za Dunajem. Bułgarya, Serbia, Czarnogóra, Lwów 1904. H e i s m a n n P., Sławiano-turieckaja bor'ba 1876—77—78 gg. i jejo znaczenije w istorii razwitija wostocznago woprosa, S.-Pietierburg 1899, cz. I—II. Illustrowana wojna wschodnia 1877 r., Warszawa 1878 (dodatek do „Przeglądu Tygodniowego"). Istorija Bołgarii, Moskwa 1954, t. I—II. Istorija Rumynii, Moskwa 1971, t. I—II. J e 1 a v i c h Charles and Barbara, Russia in the East 1876—1880. The Russo-Turkisch war, Leiden 1959. K o s e w Dimitar, Nowożytna historia Bułgarii, Warszawa 1955 (tłum. z bułg.). K u r o p a t k i n Aleksiej, Kritische Ruckblicke auf den Russisch-tiirkischen Krieg 1877/78, Berlin 1913, wyd. II, t. I—III. L a 1 o w Ignat, T a s z e w Taszo, S z t e r e w a Dimitrina, Rusko-turskata oswoboditełna wojna 1877—1878, Sofija 1968. L e w a k Adam, Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831—1878), Warszawa 1935. L e w i s Bernard, Narodziny nowoczesnej Turcji, Warszawa 1972 (tłum. z ang.). Macdermott Marcia, A History of Bułgaria 1839—1885, London 1962. May Hyde Arthur, A dipłomatic History of Bułgaria 1870—1885, Urbana 1929.

M i 1 1 m a n Richard, Britain and the eastern guestion 1875—1878, Oxford 1979. M i t e w Jono, Byłgarskoto opyłczenije w oswoboditełnata wojna, Sofija 1955, wyd. II. Narocznicka Lidija, Rossija i nacjonalno-oswoboditielnoje dwiżenije na Bałkanach 1875—1878 gg. K stoletiju russko-turieckoj wojny 1877—1878, Moskwa 1979. Niezabywajemyj podwig. Niekotoryje aspiekty russko-turieckoj wojny 1877—1878 gg. i oswobożdienija Bołgarii ot osmanskogo iga, Lwów 1980. Oswobożdimije Bołgarii ot turieckogo iga. Sbornik statiej, Moskwa 1953. R e y c h m a n Jan, Historia Turcji, Wrocław 1973. Romania in razboiul de independenta 1877—1878, Bucureęti 1977. Rosen-Zawadzki Kazimierz, Armia imperium Romanowów (od Milutina do Suchomlinowa), „Studia z Dziejów ZSRR", 1973, t. IX. Rusko-turskata oswoboditełna wojna 1877—1878. Sbornik statii, Sofija 1977. Russko-turieckaja wojna 1877—1878 i Bałkany, oprać. Grigorij A r s z, Moskwa 1978. R i i s t o w Wilhelm, Der Orientalische Krieg in den Jahren 1877 und 1878, Zurich 1878. S k o w r o n e k Jerzy, T a n t y Mieczysław, W a s i 1 e ws k i Tadeusz, Historia Słowian południowych i zachodnich, pod red. Ludwika B a z y 1 o w a, Warszawa 1977. S p r i n g e r Anton, Der Russisch-turkische Krieg 1877—1878 in Europa, Wien 1891—1893, t. I—VII. S u m n e r Benedict Humphrey, Russia and the Bałkans 1870—1880, Oxford 1937. T a n t y Mieczysław, Bosfor i Dardanełe w polityce mocarstw, Warszawa 1982. T a n t y Mieczysław, Panslawizm, carat, Polacy, Warszawa 1970. Tatiszczew Siergiej, Impierator Aleksandr II. Jego żyzń i carstwowanije, S.-Pietierburg 1903, t. I—II. T r o t h a Thilo von, Der Kampf um Plewna. Taktische Studien, Berlin 1896, wyd. II uzup. U ł u n i a n Akop, Bołgarskij naród i russko-turieckaja wojna 1877—1878, Moskwa 1971. W a s i l e w s k i Tadeusz, Historia Bułgarii, Wrocław 1970. W e r e s z y c k i Henryk, Walka o pokój europejski 1872—1878, Warszawa 1971.

Widerszal Ludwik, /facAy wolnościowe na Bałkanach, Warszawa 1947, wyd. II. Winogradow Wiktor, Russko-turieckaja wojna 1877—1878 gg. i oswobożdienije Bołgarii, Moskwa 1978. Wojna 1877 i 1878 gg. w jewropiejskoj Turcii, oprać. Siergiej Z y k o w, S.-Pietierburg 1881, t. I—II. Wojna rosyjsko-turecka 1877—1878, oprać. Iwan R o s t u n o w, Warszawa 1982 (tłum. z ros.). Wojna wyzwoleńcza 1877—1878, oprać. Adam K o s e s k i, Warszawa 1978 (wyd. Bułgarskiego Ośrodka Informacji i Kultury).'Z a w i 1 s k i Apoloniusz, O wolność Bułgarii, Warszawa 1979. Z o ł o t a r i e w Władimir, M i e ż e w i c z Marat, Istorija nielegkoj pobiedy, Moskwa 1979.

WYKAZ ILUSTRACJI

W.ks. Mikołaj Mikołajewicz. Repr. z: I. B o g d a n o w, Epopeja ot podwizi i sława. Istoriczeski oczerk za oswoboditełnata wojna, Sofija 1978 Minister wojny Dymitr Milutin. Repr. z: Gieroi Szypki. Sbornik, Moskwa 1979 Gen. Michał Dragomirow. Obraz Ilji Repina z 1889 r. Muzeum Historyczne w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby. 1878—1978. Stranici na welikata drużba, Leningrad — Sofija 1978 Atak kutrów minowych na monitor turecki. Repr. z: Illustrowana wojna wschodnia, dodatek do „Przeglądu Tygodniowego" z 1877 r. Gen. Michał Skobielew. Repr. z: Gieroi Szypki Osman-pasza. Repr. z: lllustrowana wojna wschodnia Patrol kozacki. Repr. z: B o g d a n o w , op.cit. Atak Kozaków. Repr. z: lllustrowana wojna wschodnia Bułgar i żołnierz rosyjski. Rysunek Józefa Kazimierza Budkiewicza z 1877 r. Muzeum Sztuki Rosyjskiej w Kijowie. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby Bułgarski wartownik przy sztandarze. Obraz nieznanego malarza. Grawiura z Illustrirowannoj chroniki wojny, dodatku do Wsiemirnoj illustracji, S. Pietierburg 1887. Repr. z: j.w. Żołnierze tureccy pod Plewną. Grawiura z: Album delia guerra russo-turca del 1877—78, Milano 1878. Repr. z: Romania in razboiul de independenta, Bucurejti 1977 Przeprawa zgrupowania gen. Józefa Hurki przez Starą Płaninę. Repr. z: Oswobożdenijeto 1877—1878. Osemdeset godini.

Sbornik. Oprać. A . K a r a l i j c z e w , Z . S r e b r o w , I . K r y s t e w , Sofija 1958 Gen. Mikołaj Stoletow. Obraz Piotra Borelle'a. Dom-muzeum braci Stoletowów we Włodzimierzu. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby Sulejman-pasza. Repr. z: Illustrowana wojna wschodnia Odsiecz rosyjska w drodze na Szypkę. Obraz W drodze Pawła Kowalewskiego. Muzeum Rosyjskie w Leningradzie. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby Z walk o Szypkę. Obraz Obrona „orlego gniazda" Aleksego Popowa z 1893 r. Muzeum Historyczne Artylerii, Wojsk Inżynieryjnych i Wojsk Łączności w Leningradzie. Repr. z: j.w. Na Przełęczy Szypczeńskiej. Bułgarki poszukujące rannych Rosjan w wąwozie. Rysunek Mikołaja Karazina. Grawiura z Illustrirowannoj chroniki wojny. Repr. z: j.w. Na Szypce panuje spokój. Obraz Wasyla Wereszczagina. Repr. z: W . W i n o g r a d o w , Russko-tuńeckaja wojna 1877—1878 gg. i oswobożdienije Bołgarii, Moskwa 1978 Skała „orle gniazdo". Repr. z: B o g d a n o w , op.cit. Rosyjski lazaret polowy. Repr. z: Illustrowana wojna wschodnia Ranny oficer w Bułgarii. Obraz Pawła Kowalewskiego z 1878 r. Galeria Tretiakowska w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby Bułgarscy czetnicy. Rysunek Mikołaja Karazina. Grawiura z Illusmrowannoj chroniki wojny. Repr. z: j.w. Baszybuzucy w boju. Grawiura z 1878 r. Repr. z: Gieroi Szypki Schwytany baszybuzuk. Rysunek Pawła Kowalewskiego z 1883 r. Galeria Tretiakowska w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby Turecki telegraf polowy. Repr. z: Illustrowana wojna wschodnia Od prawej: car Aleksander II, w.ks. Mikołaj Mikołajewicz i rumuński ks. Karol na punkcie obserwacyjnym pod Plewną. Repr. z: j.w. Przed atakiem. Pod Plewną. Obraz Wasyla Wereszczagina z 1881 r. Galeria Tretiakowska w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby Gen. Alexandru Ce mat, dowódca wojsk rumuńskich pod Plewną. Zdjęcie z archiwum Centralnego Muzeum Wojskowego w Bukareszcie. Repr. z: Romania in razboiul... Rumuni szturmują reduty griwickie. Repr. z: B o g d a n o w , op.cit. Walka o reduty griwickie. Obraz Mikołaja Dmitrijewa-

-Orenburskiego z 1885 r. Muzeum Historyczne Artylerii, Wojsk Inżynieryjnych i Wojsk Łączności w Leningradzie. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby Osman-pasza w okopach pod Plewną. Repr. z: lllustrowana wojna wschodnia Osman-pasza oddaje szablę generałowi rosyjskiemu. Repr. z: Wojna rosyjsko-turecka 1877—1878, oprać. I. R o s t u n o w, Warszawa 1982 (tłum. z ros.) Ura! Plewna jest wolna! Obraz A. Baldingera. Repr. z: Oswobożdenijeto... W imieniu cesarza, w imieniu ojczyzny, dziękuję, bracia! (Skobielew pod Szejnowem). Fragment obrazu Wasyla Wereszczagina z 1895 r. Galeria Tretiakowska w Moskwie. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby Bułgarska ludność wita wyzwolicieli. Obraz Mikołaja Dmitrijewa-Orenburskiego. Repr. z: Oswobożdenijeto... Rokowania w San Stefano. Od prawej: Aleksander Nielidow, Mikołaj Ignatjew, Sawfet-pasza, Sadullah-bej. Grawiura z: Album delia guerra russo-turca. Repr. z: Romania in razboiul... Powrót. Obraz Ilji Repina z 1877. Muzeum Sztuk Pięknych Estońskiej SSR w Tallinie. Repr. z: Stranicy wielikoj drużby Moskwa. Pomnik grenadierów poległych pod Plewną. Repr. z: W i n o g r a d o w, op.cit. Plewna. Pomnik zwycięstwa na tzw. białym brzegu rzeki Wit. Repr. z: Gieroi Szypki

SPIS

TREŚCI

Zamiast w s t ę p u

.7

Przeciwnicy.

17

Albo za Dunaj, albo w głąb Dunaju

38

Stanowicie rdzeń przyszłej armii

55

D w a szturmy — dwa odwroty.

83

N a Szypce panuje spokój.

.

.

Czwartej Plewny nie będzie

.

. .

U bram Stambułu Polacy na Szypce i pod P l e w n ą

.

. . . .

.

. . .

.

.116 .

.148 197 .213

Słownik nazw geograficznych

220

Bibliografia

222

Wykaz ilustracji

227

Printed in Poland W y d a w n i c t w o Ministerstwa Obrony N a r o d o w e j Warszawa 1986 r. W y d a n i e I Nakład 30 000 + 280 egz. Objętość 13,35 ark. wyd., 16,0 ark.. druk. (z 'wkładkami). Papier o f f s e t o w y V kl., 71 g, format 8 2 * 1 0 4 / 3 2 . O d d a n o do składania w kwietniu 1985 r. Druk u k o ń c z o n o w lutym 1986 r. W o j s k o w e Zakłady G r a f i c z n e im. A. Zawadzkiego w Warszawie. Zam. nr 6 7 3 4 Cena zł 2 2 0 . -

N-58

BOGUSŁAW BRODECKI • SZYPKA I PLEWNA 1877