Turnieje Boze 2 Grosz ubogich - Barret Pierre; Gurgand Jean-Noe

Pierre Barret & Jean Noel Gurgand

Grosz ubogich

PROLOG

Rok 1099. Krzyżowcy Godfryda de Bouillon i Piotra Eremity w ekstazie zatykają w Jerozolimie sztandary Chrześcijaństwa. Przepływając Morze Śródziemne, wioząc swe wielkie rumaki, obyczaje i spory, zaszczepiają malutkie królestwo latyńskie na płonącym zboczu Islamu. W owej epoce, gdy wszystko stanowi znak wróżebny, fakt ten dowodzi co najmniej, że Bóg sprzyja Zachodowi. A jeśli trzeba jeszcze potwierdzenia, bicze Boże owych czasów - najazdy, zaraza, klęski głodowe - omijają wiek XII. Przeto z czystym sumieniem Zachód płodzi dzieci, kipi, fermentuje, znów odnajduje powaby miłości i ożywia handel, karczuje, uprawia ugory, dokonuje wynalazków technicznych, otwiera warsztaty i szkoły, zwiększa między rokiem 1150 a 1200 liczbę swoich mieszkańców z 50 do przeszło 60 milionów. Mieszczanie, rzemieślnicy, niewiasty, szkolarze coraz większego nabierają znaczenia, pod ich naporem poczynają trzeszczeć ramy społeczeństwa złożonego z rycerzy, duchownych, chłopów, które dotąd wcale z nimi się nie liczyło. Lecz oto nagle w 1187 roku Kurd Saladyn na czele całego Islamu okrąża i w pełni galilejskiego lata miażdży chrześcijańską armię pod dowództwem przygłupka Gwidona Luzyniana i budzącego niepokój wielkiego mistrza templariuszy, Gerarda de Ridefort. Okryty chwałą Saladyn wkracza do Jerozolimy i obmywa święte miejsca wodą różaną. Z królestwa latyńskiego pozostaje jedynie pas wybrzeża. Gdy wieść ta dociera na Zachód, brak mu tchu i coraz posępniejsze stają się noce. Wówczas tworzy się najpotężniejsza koalicja, na jaką Rzym mógł się zdobyć: krucjata królów pod wodzą Fryderyka Barbarossy, Filipa Augusta i Ryszarda Lwie Serce. Lecz pierwszego spotyka w drodze śmierć, drugi traci czas i włosy pod Akrą. Zaś Ryszard Lwie Serce, ów rycerz płomienny i nieobliczalny, przybywa pod mury Jerozolimy, aby podpisać jedynie rozejm z poganami. Z kolei i on odpływa. Burza osadza jego statek na mieliźnie. Arcyksiążę Austrii, załatwiając stare porachunki, więzi go i odstępuje cesarzowi Niemiec, mimo uświęconej zasady, która oddaje pod opiekę Kościoła osobę i mienie krzyżowca. Cesarz żąda okupu równego po dwakroć rocznemu dochodowi z Anglii, a Filip August podbija jeszcze cenę, aby trzymano w cieniu niesfornego Plantageneta. Stara królowa Eleonora wzywa papieża, pisze doń: „Oddaj mi mego syna, sługo Boży”. Po czym jako doświadczona władczyni gromadzi olbrzymi okup i sama go eskortuje. Ryszard odzyskuje wolność akurat w sam czas, by przeszkodzić Filipowi we wtargnięciu na jego ziemie. Co więcej, zaskakuje króla Francji w jego obozie, zmusza go do ucieczki, zagarnia jego pieczęć, chorągwie, a nawet wózki z aktami królestwa [1]. Między Francją i Anglią znów się rozpala wojna sześćsetletnia. Po śmierci swego strażnika Henryka VI Ryszard zdołał ukoronować na cesarza Niemiec swego siostrzeńca Ottona. Po czym sprzymierza się z hrabią Flandrii Baldwinem i hrabią Boulogne Renaldem de Dammartin. Wreszcie wydaje za mąż siostrę swą Joannę za hrabiego Tuluzy. Francja staje się jeno okrążonym królestwem, i daleko odbiegło od Filipa młodzieńcze marzenie: wskrzesić państwo Karola Wielkiego. Lecz wśród mnóstwa morderców i trubadurów

on jest politykiem, a polityków niełatwo zniechęcić. W owym czasie zostaje wybrany na papieża niejaki Lotariusz Segni i przybiera imię Innocentego III. Ma dopiero trzydzieści siedem lat i niemal całą wieczność przed sobą, by wypełnić misję, jaką sobie wyznaczył: podporządkować świat Bożym nakazom. Siedzi, grozi, rzuca obelgi i klątwy, szpieguje królewskie alkowy, wysyła swych legatów na cztery krańce świata, gdzie żyje jeszcze wolność. Na swój sposób jest wielkim papieżem, lecz Kościół stanowczo zbyt ciąży nad ludzkim życiem - na przykład w piątki i soboty, i wilie świąt miłosny uścisk jest wzbroniony nawet małżonkom - by nie podjudzić przeciwników: „heretyków”, którzy będą obciążać winą tak dogmaty, jak i nieprawość prałatów. Innocenty III, strażnik chrześcijaństwa, nie zapomina jednakowoż o Jerozolimie. Zmusza Ryszarda i Filipa do pięcioletniego pokoju i rzuca myśl nowej krucjaty. Ale królowie mają inne troski, a w zaraniu XIII wieku nikt nie oczekuje, że jutro o świcie nastąpi koniec świata. Zbawienie dusz? Dręczy ono jedynie ubogich, maluczkich z Ewangelii. Ich żarliwa pobożność nadaje rozmach krucjatom, barwę epoce - przyprawia ją ową przysłowiową szczyptą soli. Stanowi zaczyn średniowiecza. Bez niej nic nie istnieje i bez niej nigdy królowie ani papieże nie odzyskają Jerozolimy. Bo u kresu nocy, na krańcach lęku, gdy dopełnią się czasy, właśnie ubogim przypadnie w udziale Jerozolima. Bóg to przyobiecał: to jest ich dziedzictwo na tym czy na tamtym świecie. Zasada doczesna przeciw duchowej: wszystko jest gotowe, aby się rozpoczął drugi akt Turniejów Bożych - a w sercu dziejów tkwią templariusze bardziej pobożni niż mnisi, bardziej rycerscy niż rycerze, coraz potężniejsi i coraz bardziej tajemniczy.

CZĘŚĆ PIERWSZA LWY AKRY (1199-1200)

I. CYPRYSY POD GRÓDKIEM ŚWIĘTEGO ABRAHAMA Szloch dziecka? Skowyt szakala? Noce w Judei są tak jasne, napięte niczym skóra na bębnie, iż każdy szmer dźwięczy długo wśród skał i wyschłych krzaków. Wszystko zastygło. Urwało się nagle dzwonienie cykad. Cień pomykający wzdłuż jasnej drogi rzucił się w gąszcz żarnowców i tamaryszków. Iluż ludzi na krańcach pustyni, ileż zwierząt tak nieruchomiało w ucieczce lub na łowach, aby śledzić ciszę, bo głos - dziecka? szakala? - przeszył noc. Zbieg: spojrzenia, skradający się krok, tchnąca zeń zwierzęca gwałtowność, wszystko świadczyło, że lęka się pojmania. Kiedy cykady oddzwoniły koniec alarmu, powstał i pochylony, chyłkiem rzucił się do ucieczki. Długa suknia przy każdym skoku łopotała niczym skrzydła nocnego ptaszyska. Gdy poczuł zapach dymu, czujność jego jeszcze wzrosła i począł iść pod wiatr, aby się zbliżyć do jaśniejącego małego ogniska podsycanego korzeniami, tam, we wgłębieniu, między pagórkami. Przystanął dopiero wtedy, kiedy rozróżnił głosy. Przemawiały w języku, którego nigdy nie słyszał: krótkie słowa przypominały warknięcia. W pięści ściskał rękojeść kindżału. Obozowisko było popasem tymczasowym. Trzej jasnowłosi mężczyźni o skołtunionych włosach i brodach przykucnęli nieruchomo wokół żaru - nie z powodu chłodu, ale dlatego że nędzne płomyki były ich jedyną ochroną przed nocą. Nieco w tyle niewiasta w nieokreślonym wieku, oparta o koło krytego wózka, karmiła niemowlę, ściskając w dwóch palcach długą pierś o niespotykanej bieli. Wszystkich okrywały łachmany, byli zbyt ubodzy, aby posiadać nawet osła: sami musieli ciągnąć za sznury wózek. Byle jaki krzyż z dwóch gałązek tkwił w ziemi i rzucał pląsający cień. Pielgrzymi przybyli z jakiegoś krańca Zachodu zabłąkali się na pewno na jednym ze skrzyżowań, gdzie beduińscy rabusie wytyczali mylące drogi. Człowiek z kindżałem odczuł krótki skurcz roztkliwienia: ci ludzie nic nie pojmując, wlokąc swój nędzny dobytek, nigdy nie dotrą do Jerozolimy, chociaż są razem, mówią tym samym językiem, miewają takie same sny, odmawiają te same modlitwy. Rodzina, ognisko, dziecko, które ssało przymykając oczka: przez chwilę nic mu się nie wydało bardziej godne pożądania. Tam, koło ogniska, pątnicy jakby wyczuli jego obecność. Zaniepokojeni powstali i uzbroili się w kostury. Kobieta żwawym ruchem osłoniła pierś i tuląc dziecko wdrapała się na wózek. Człowiek z kindżałem przylgnął do ziemi miażdżąc twarzą kępkę hyzopu, którego zapach zda się przeniknął noc. Postanowił zaczekać, aż tylko jeden z pielgrzymów pozostanie na straży, bezpieczny w kręgu światła. Wówczas niewiele narażając się obejdzie potrzaski i sidła, które pątnicy musieli zastawić wokół obozu. Aby jeść - był gotów na wszystko, nawet okraść biedaków. U szczytu rozpaczy rządził nim wyłącznie instynkt życia. Jedynie cierpliwość dzikiego zwierzęcia może go uratuje. Ileż musiał przecierpieć templariusz, rycerz Wilem d’Encausse, aby stać się ledwo cieniem na czatach... W roku 1192 minie siedem lat, odkąd Saraceni pojmali Wilema. Wówczas Ryszard Lwie Serce obozował pod Jerozolimą, nie śmiąc zaatakować świętego miasta, w którym obwarował się Saladyn. Zapalczywy Plantagenet nie obawiał się niczego ani nikogo, lecz Jerozolima w niepojęty dlań sposób go onieśmielała. Aż tak bardzo, że w końcu cofnął się zawierając z sułtanem rozejm, który niejednemu wydał się zdradą. Niebawem przepadł bez wieści wielki mistrz templariuszy Gerard de Ridefort, a nowego mistrza Roberta de Sabie niepokoiły nowe zwyczaje, które jęły mącić zakonne życie: wszyscy templariuszowi dygnitarze, prócz Gerarda de Ridefort, zostali ścięci pod Hattin i nie pozostał nikt, kto by wyjaśnił sens tego zapierania się „ukrzyżowanego”, czego niekiedy żądano od nowo

wstępujących rycerzy. W onym czasie Robert de Sabie w porozumieniu z Ryszardem Lwie Serce wysłał Wilema do Jerozolimy polecając mu odzyskać oryginał Reguły Zakonnej, ukrytej w kościele Świętej Maryi Laterańskiej. Wilem w przebraniu wszedł do miasta. Lecz było już za późno: w zburzonym kościele schowek został splądrowany i przepadły najtajniejsze dokumenty zakonu templariuszy. Rycerz zaś wpadł w ręce niewiernych, którzy go zamknęli w cytadeli Dawida - razem z Żydem, aby go tym okrutniej upokorzyć. Saladyn miał go przesłuchać, lecz Saladyn umarł. Wilem czekał długo, aż chrześcijanie przyjdą, aby go uwolnić, albo zabiją go muzułmanie, lecz Robert de Sabie takoż umarł, a Ryszard Lwie Serce odpłynął na Zachód; nawet sami poganie w końcu o nim zapomnieli. Wilem przez pewien czas łudził się, że jego giermek Esperandieu ruszy na poszukiwanie. Lecz nie było w mocy biednego Esperandieu, jakkolwiek był nader wierny i przebiegły, zawrócić z drogi króla czy obalić mury Jerozolimy mając jako jedyną broń kilka porzekadeł z Roquelongue. Nie istniał już nikt, kto by zatroszczył się o templariusza z Jeruzalem. Śmierć. Z namiętną radością templariusza Wilem zgodziłby się umrzeć w ostatnim swym boju: śmierć za Boga nadaje sens życiu. Ale czekać! Czekać na co? Czekać na kogo? To oczekiwanie jest jałowe. Nic już i nigdy nie zapłodni tych zmarnowanych dni. Sam może by popadł w zobojętnienie, jakie widuje się u zwierząt w klatkach: nie cechowała go cierpliwość, lecz paktować z nicością wydawało mu się bezużyteczne. Jednakowoż stary Żyd, wymyślając baśnie i cytując Pismo Święte, wreszcie go przekonał, że rozpacz nie stanowi żadnego rozwiązania. - Cóż tracisz żywiąc nadzieję? - pytał. Utrata nadziei to już śmierć... - Lecz czy sądzisz, że wystarczy chcieć, żeby mieć już nadzieję? Wciągnąwszy rycerza w dyskusję, sędziwy Żyd udawał rozdrażnienie, szarpał brodę, odmieniał głos, traktował go z wysoka: - Przede wszystkim - mówił - to, co sam sądzę, nie ma żadnego znaczenia. Zapytaj mnie raczej, co ja wiem... A wiem to, czego mój ojciec, pokój jego duszy, nauczał swoje dzieci... Zaczekał, aż Wilem podchwyci: - A co mawiał twój ojciec? Żyd przybierał sentencjonalną minę, unosił w górę wskazujący palec i jakby zdradzając tajemnicę, powiadał: - Ojciec mój, pokój jego duszy, mawiał, że najgorsze życie jest cenniejsze niż najlepsza śmierć... Wilem nie godził się. - Po co żyć, jeśli mam wydeptywać dołek w tym lochu, kręcąc się wciąż w kółko! Jam rycerz! - To co mówię, przyda się też rycerzowi: chcieć żyć, to lepsze niż musieć żyć. - Ależ Bóg... - Zostaw Boga! To, co jest boskie, należy do Boga, a co jest twoje - to jest twoje! I tak mijała godzina za godziną. Rachuba dni, pogoda, wszystko stanowiło powód do sprzeczki, a Wilem w końcu pojął, że w więzieniu jest równie ważne zachować żywy umysł, jak i ciało. Żydzi rachowali czas od stworzenia świata i obliczali, iż nastał rok 4952. Jakby rok, w którym narodził się Chrystus i Bóg stał się człowiekiem, był takim rokiem jak każdy inny. Przebywali razem już od półtora roku, kiedy nowy zarządca Jerozolimy, Sonkor al-Kabir, postanowił zatrudnić więźniów przy pracach w mieście. Wśród przydzielonych do wzmocnienia zewnętrznych murów cytadeli Wilemowi i jego towarzyszowi przypadł w udziale obowiązek poruszania wielkiego kołowrotu, zwanego między więźniami „klatką”, a dostarczającego

murarzom kamieni. Był to olbrzymi pusty walec kręcący się na poziomej osi, wewnętrzna jego ściana była zaopatrzona w pręty: wystarczyło wspinać się na ten rodzaj szczebli, aby walec wprawić w ruch, a każdy obrót nawijał sznur na bęben. Początkowo patrząc na wznoszące się wielkie bloki Wilem odnajdywał zwykłą radość z ćwiczenia mięśni i wieczorem zasypiał znużony jak ongiś wróciwszy z długich łowów. Po osiemnastu miesiącach ciemnicy było to niemal odprężenie. Ponadto „klatka” tak była ustawiona, iż górując nad dwustu stopniami wieży Wilem mógł spoglądać na całą Jerozolimę. Miast się nie buduje, aby oglądać je z góry, lecz Boże miasto zamknięte w murach niczym w koronie o barwie ochry zachowało porywającą urodę... Tam świątynia i meczet Al-Aksa... Kopuła Świętego Grobu... Tuż w dole przytulony do cytadeli pałac królów... Ciemny zarys ulic i podwórzy wytyczał na bieli tarasów jakby zaczarowaną drogę labiryntu... Wilem nie tracił z oczu ani okruchu krajobrazu, wsłuchując się w gwar dzielnicy ormiańskiej, węsząc, gdy podmuchy wiatru nawiewały korzenne zapachy z garkuchni lub woń pleśni z bydlęcego targu... Jeruzalem o świcie, kiedy blask zza gór Moab mija Górę Oliwną i dolinę Jozafata budząc na murach kamień po kamieniu... Jeruzalem wieczorem, roztkliwiająca tajemniczość złota i czerwieni... Wilem był pewny, iż złączył się z Jerozolimą mocniej niż ktokolwiek, i odczuwał przeszywający ból na widok Bożego miasta w rękach niewiernych. - O ileż wolałby słyszeć zamiast krzykliwych litanii muezzinów spiżową modlitwę Kościoła... Niekiedy rozważał, kręcąc się w „klatce” niczym pilny wróbel - dokąd by zaszedł, gdyby pręty, po których się z wysiłkiem wspinał, były prawdziwymi schodami z rzetelnego kamienia. Gdyby tak mełł wieczność, z pewnością byłby niedaleko nieba, tej niebiańskiej Jerozolimy, przyobiecanej pokornym i czystego serca... - Po co się gubisz w marzeniach - ganił go Żyd - marzenie o naleśnikach to marzenie, a nie naleśnik!... To samo ze zbawieniem, to samo z wolnością... Żyd nie czuł się dobrze. Nie był już w latach, aby tak ciężko pracować, i nieustannie słabł. Ledwo znajdował siły, by w takt porannego, wlokącego się w nieskończoność dreptania recytować Księgę Hioba czy Koheleta. Pewnego dnia, gdy upał osobliwie doskwierał, a była to pełnia lata i oślepiający blask nie pozwalał im nawet oczu otworzyć, Żyd padł w klatce. Mimo wysiłków Wilema, by nikt nic nie dostrzegł, dozorca przyszedł, wyciągnął Żyda, i stwierdziwszy, że jest u kresu sił, rzucił go jak wiązkę chrustu do stóp murów. - Panie Boże - jął modlić się wstrząśnięty Wilem - miej litość nad tym Żydem... Zaświadczam, że wcale nie był zły... Znał Pismo Święte lepiej niż niejeden chrześcijanin. Nie wiem, co zrobił, że znalazł się w więzieniu, ale na pewno nie było to ciężkie przestępstwo... Jeśli w Twoim królestwie jest miejsce dla takich jak on, pogan, którzy nie mieli szczęścia, aby Cię poznać i chowani byli w fałszywej wierze, tedy zmiłuj się nad nim... Nawet jeśli czasem Ciebie drażnił swoimi sprzeczkami o byle drobiazg, daj mu wieczne odpoczywanie. Miejsce Żyda zajął bezzębny jeniec z Szampanii, pojmany pod Hattin, za którego nikt dotąd nie zapłacił okupu. Spędził sześć lat na wyspie Graye koło Ejlat poławiając perły dla sułtana Maleka al-Adila, brata Saladyna, był mu bowiem sprzedany po wielu przykrych przejściach. Powiadał, że stracił zęby, ponieważ nie jadł nic twardego: rano ryba, na obiad - ryba, na wieczerzę - ryba! Był więc uradowany, gdy go przyłączono do grupy niewolników wysłanej przez Maleka al-Adila dla umocnienia murów Jerozolimy. Mówił w osobliwy sposób, wygłaszał ciągnące się w nieskończoność mętne przemówienie, które utykało mu w gardle, nie przerywał go jednak, nawet by odetchnąć. Niewiele można było zrozumieć z jego opowieści, lecz jedyne słowa, jakie wydobywały się z jego ust niczym bąbelki,

mówiły o ucieczce. Wilem najpierw się zaciekawił, po czym zdecydował, iż jego towarzysz nie mówi poważnie - krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje. A jednak w południe, gdy spożywali posiłek - placek z pieprzem hiszpańskim i oliwki Szampańczyk wstał i wciąż złorzecząc odsunął się za mur rozpinając gacie - tyle go widziano. Zastąpił go olbrzymi Nubijczyk. Zwał się Issa, a skórę miał czarną, tak czarną, aż miała niebieski odcień. Issa wciąż śmiał się i wszystko go bawiło. Począł przeskakiwać szczeble po dwa naraz. Wilem, podniecony zabawą, wkrótce mógł również to wykonać. Ale po pierwszym odpoczynku murarze zmówili się i postanowili przerwać pracę: nigdy nie widzieli, aby potężne wapienne bloki padały w takim tempie. Wilem zdołał pojąć przywołanie go do porządku. O czym świadczyło to wyzwanie? Że potrafi pracować równie dobrze jak Murzyn? Rozważał, co pomyślałby Żyd, który wciąż przywoływał go do rzeczywistości. - Jeśli masz ochotę przyjąć wyzwanie - może by powiedział - przypomnij sobie, że zwycięstwo tkwi nieraz w odrzuceniu wyzwania... Albo też: - Nie ufaj sobie... Więźniowie zawsze w końcu znajdują jakiś powód, aby polubić własne więzienie. Wilem nabrał wstrętu do „klatki”. Uciec? Był wściekły, że nie uwierzył Szampańczykowi. Odtąd nadzór stał się jeszcze surowszy. Zresztą praca na placu budowy dobiegała końca. W początkach zimy wrócili do kishla - więzienia. Ku ich zdumieniu potraktowano ich po królewsku. Podano im baraninę, bób, daktyle, przystrzyżono włosy i brody, zaprowadzono do łaźni tureckiej. Rano czysto ich przyodziano i poprowadzono skutych łańcuchami przez miasto. Wilem osłupiał, kiedy pojął: sprzedadzą ich na targu niewolników. Po śmierci Saladyna brat jego i synowie kłócili się o władzę, wyrywali sobie wzajem strzępy olbrzymiego państwa muzułmanów. Panował powszechny zamęt, każdy dbał przede wszystkim o siebie. Przeto rządca postanowił wystawić raczej na licytację, niż żywić więźniów, o których nikt się już nie upominał. Nigdy Wilem sobie nie wyobrażał, że może mu się przydarzyć aż tak wielkie upokorzenie. On, rycerz spod znaku jednorożca, zachwalany na licytacji niczym muł na targu w Millau! On, zwycięzca na turnieju Jana bez Ziemi, rodzonego syna króla Anglii! On - chrześniak mistrza templariuszy na Zachodzie! On, z którym przyjaźnił się biskup Paryża! Będą mu oglądać zęby, macać muskuły jak poklepuje się wołu. - Oby Bóg sprawił, żeby jego syn tam, w kraju, nigdy się o tym nie dowiedział! Pierwszego kupca, który począł krążyć koło Wilema i chciał podnieść jego suknię, by sprawdzić stan nóg, tak kopnął, iż ów potoczył się po bruku na pięć kroków. Straże pospieszyły, lecz kupiec z krwią na ustach powstał i dał znak, że kupuje tego chrześcijanina. Wokół nich zebrał się tłum zawsze łasy awantur. Chudy i żółty mężczyzna drżał z wściekłości. Poprawił turban, ułożył fałdy obszernego płaszcza o barwie piasku. Wilem widział śmierć w jego oczach - może i jej nieświadomie szukał. Lecz mężczyzna wolał inną pomstę. Dał znak, że kupuje także Nubijczyka Issę, którego kostka u nóg była złączona nadal z kostką Wilema. Rozkuto ich. Wilem nie pojmował, co się dzieje. Zobaczył, że przynoszą bicz ze splecionej skóry i dają go Issie. Gawiedź aż zajęczała w zachwycie. Wszystko odbyło się tak szybko i tak niespodziewanie, że Wilem, rozebrany, popychany z rozpostartymi ramionami na poły wyrwanymi przez sznury, usłyszał pierwsze chlaśnięcie biczem niby daleką pogróżkę tyczącą kogoś całkiem innego. Dopiero z opóźnieniem odczuł jakby oparzenie, ale wówczas zda się cios przeciął go na dwoje.

- ...Arba’a... Khamsa ... Tłum jednym głosem liczył razy. Issa uderzał wesoło jak zawsze, gdy cokolwiek wykonywał. Wilem wezwał na pomoc Matkę Boską od Siedmiu Boleści, błagając ją o siły, by nie prosić o łaskę. Jeśli ma umrzeć, to umrze, lecz ci poganie nie usłyszą ani słowa skargi. - ...Teffa... Aszra... Przy dziesiątym chlaśnięciu Wilem stracił rachubę. Nawet nie wiedział, na jaką karę go skazano ani nawet czy wyznaczono ilość razów. Ból stał się tak dotkliwy, iż okrutniej cierpieć nie można było. Boże! Czuł ostry zapach potu Issy, jak wtedy w „klatce”, i głupio wpatrywał się w czerwone kapcie człowieka, odtąd swego właściciela. Wilem nigdy sobie nie przypomniał, jak się to wszystko zakończyło ani jak przybyli do osady, gdzie miał spędzić prawie pięć lat. Pamiętał tylko, że go leczono popiołem z bukszpanu gęsto przesianym i balsamem z benzoesem, którego wonią na długo przesiąkło jego ciało. Kiedy wyzdrowiał, zapędzono go do pracy. Zwano go „Rumim”, jakby wszyscy krzyżowcy pochodzili wyłącznie z Rzymu, albo też „Frankiem”. Po klęsce chrześcijan jego pan, Abd alSalam al- Zajjat, był właścicielem rozległej posiadłości u bram Świętego Abrahama, gródka bez murów obronnych, zwanego przez niewiernych Hebronem, a znajdującego się w Judei o dobry dzień marszu od Jerozolimy. Wioska została obwarowana za czasów Renalda de Chatillon. W obrębie murów stały stłoczone budynki mieszkalne i gospodarcze: stajnia, obora, owczarnia, wytłaczarnia i gołębnik. Pan i cała jego rodzina mieszkali w czworokątnym budynku o białych murach, podczas gdy służące gnieździły się obok w kuchniach. Niewolnicy i pachołcy sypiali w dawnym kościele, toteż w pierwszym miesiącu Wilem za każdym razem, kiedy wchodził lub się budził, czynił znak krzyża. Nie mógł się powstrzymać, aby nie wspominać kościółka Świętego Piotra w Revens, tam gdzie spędził był całą noc przed pasowaniem na rycerza: te same proporcje, to samo półkoliste sklepienie, takie same boczne kapliczki. Revens, Roquelongue, Millau... Dawno nie myślał o bliskich tak często i z taką mocą. Nie można przeżywać jednocześnie wszystkich okresów swego życia, a jego życie jako rycerza wydawało mu się równie dalekie jak własne dzieciństwo. Ile lat może mieć jego syn? A matka, czy jeszcze żyje? Czy zapomniała o nim Awelina, jego dama? Pragnąłby, aby go kimś zastąpiła niedobrze, kiedy niewiasty i zamki pozostają bezpańskie. Kiedy wywoływał te obrazy, brakowało mu chwilami tchu i musiał prosić Boga o przebaczenie, że tak mocno jest związany ze sprawami świeckimi, i to mimo swych templariuszowych ślubów. Skoro został przyjęty w szeregi ubogich rycerzy Chrystusowych, nic dlań nie powinno istnieć prócz służby Bogu. Lecz gdy już miewał za sobą godziny nędzy i samotności, jakąż pokusą było dlań zatapiać się w żalach. Wspomnienie aż w głowie się mąciło. Jeno przeszłość była dlań jedynym i pewnym oparciem, nawet jeśli w pamięci zlewały się w końcu drogi na płaskowyżu, zacierały się ukochane twarze... Roquelongue... Kiedy więc się postarzał? Nie miał jeszcze trzydziestu lat, ale drzwi już się za nim zatrzasnęły. Stał się niepotrzebny i bez przyszłości. Niewolnik... Życie w wiosce upływało jednostajnie: jakże monotonny był ów widok złocistych wzgórz ciągnących się niemal od drzwi domu i niknących na horyzoncie. W pierwszych miesiącach zmuszano go do prac najbardziej poniżających: co rano zbierał nawóz po mnóstwie gołębi, aby go rozrzucać w bustanie - ogrodzie. Jednak wkrótce przyodziany w szarą suknię i filcową czapkę stał się niewolnikiem jak inni z tym wyjątkiem, iż był jedynym chrześcijaninem. Uczestniczył w pracach na polu: jesiennej orce za zaprzężonymi wielbłądami, latem w żniwach, przycinaniu palm, ścinaniu trzciny cukrowej. Nie pozwalano mu siać w obawie, że może siew zauroczyć - ale jeśli trzeba było przystrzygać

różowy wawrzyn, splatać czosnek, składać drwa, czynił wszystko, czego odeń żądano, jak niewolnik w Roquelongue wypełniający ongiś jego rozkazy. Pan zapomniał o swej urazie, a jeśli nie zapomniał, to był dość szlachetny, aby jej nie ujawniać. Ani razu Wilem nie był skazany na kasr-al-abd - „pałac niewolników”, tak szyderczo zwano lepiankę z suchego błota, gdzie winni niedbalstwa w pracy bywali zamykani na kilka dni ku pośmiewisku dzieci drwiących z nich i obrzucających ich kamieniami. A nawet pan jął prowadzić Wilema do gródka Świętego Abrahama, gdzie raz w tygodniu zawoził wiejskie plony. Dumny był pokazując swojego „rumi”: odkąd królowie z Zachodu zawarli rozejm i odjechali, chrześcijan rzadko się widywało na targach niewolników. Święty Abraham był gródkiem wielce pobożnym: znajdowały się tu groby Abrahama, jego żony Sary, Izaaka i Jakuba. Na każdym grobie pod kopułą płonęło mnóstwo srebrnych lampek. Muzułmanie uznali Abrahama za „przyjaciela Allaha” i co dzień rozdawali w jego imieniu chleb, oliwki, gotowaną soczewicę i suszone winogrona; rano miejscowym ubogim, wieczorem pielgrzymom i podróżnym. Sześć wielkich żaren i trzy piece były przeznaczone wyłącznie na miłosierne uczynki. Od pewnego chrześcijańskiego niewolnika - starego Włocha na poły wolnego, który sam chadzał na targ - Wilem dowiedział się, że w bliskim sąsiedztwie znajdował się dom Kaina i Abla, a niedaleko stamtąd pokazywano dokładnie miejsce, gdzie zostali stworzeni Adam i Ewa. Poraziła go uporczywość, z jaką Bóg karze chrześcijan w tym samym miejscu, gdzie ongi zgrzeszyli Adam i Ewa. Przyrzekł sobie, że na przyszły raz, gdy będzie przechodził tędy tłumacz, poprosi o zezwolenie, aby pójść i obejrzeć z bliska resztki ziemskiego raju. W istocie - do wioski zachodził regularnie wędrowny błazen znający kilka języków i za dach oraz strawę umożliwiał panu rozmowę z niewolnikami. Pan na ogół korzystał z jego usług, aby wyjaśnić dokładnie, jak należy wykonać pracę albo wagę jakiegoś lokalnego zwyczaju. Ale z Wilemem Abd al-Salam al-Zajjat wolał rozmawiać o religii. - Nie wystarcza ci więc jeden Bóg - kazał pytać - że musisz modlić się aż do trzech? Jak możesz wierzyć, że Bóg ma współtowarzyszy? Nie ma Boga prócz Allaha. Nie jest on niczyim synem i nie miał dziecka! Tłumacz - kuzyn dozorcy pilnującego kapci w wielkim meczecie w Damaszku - dorzucał z drwiną, że należy być wielce zabobonnym, aby czcić drewniany krzyż. - Spójrz na siebie... - dodawał Al Zajjat - gdyby twój Bóg był dobry, ty byłbyś panem, a ja niewolnikiem. Przyrzekli mu, że gdyby się nawrócił, zawiedliby go do Damaszku, a tam za wstawiennictwem kuzyna dozorcy, mógłby czcić najświętsze z siedmiu tysięcy relikwii tam strzeżonych. Ale tymczasem nie zezwolono mu na obejrzenie miejsca, gdzie ongiś rosło drzewo wiadomości Złego i Dobrego. Wilem próżno szukał, co się kryje w tych obelgach, które musiał ścierpieć. Raz widział w nich znak, że Bóg go opuścił i próżno się buntować; to znów mu się wydawało, że został wybrany, aby przejść próbę, której znaczenie zna li tylko Bóg i winien okazać się jej godnym. Przeto z zapałem pogrążał się w natchnione litanie, pościł i wsuwał kamyki w sandały. Lecz większość czasu, przygnieciony jednostajnością pracy i pór roku, żył pozbawiony korzeni i pamięci, niewolnik jak wszyscy pozostali. Już tylko z nawyku spoglądał na Zachód, na smętny horyzont przecięty linią cyprysów Świętego Abrahama. W wiosce Issa poślubił niewolnicę ze swej rasy. Wilem nawracając się mógłby na pewno także ożenić się z poganką, a może nawet się wykupić. Taka pokusa nigdy go nie naszła. Czasem przy rzadkiej sposobności obłapiał wiejską służącą - po raz pierwszy wieczorem na weselu Issy, ponieważ porwało go szaleństwo. Odtąd widywali się po kryjomu i niewiele czasu mogli razem

spędzać. Nazywała się Zajnabi, niczego nie żądała. Nie miał wyrzutów sumienia: mimo wszystko Bóg był mu winien to skromne odszkodowanie. Ale zaprzeć się, by poślubić, o nie. Zdarzało mu się myśleć, że potężniejsza niż inne fala złożyła go tu na krańcach ziemi, tak daleko od brzegu, iż żadna inna fala nigdy nie nadbiegnie, aby go odrzucić z powrotem w wir życia. A może po prostu któregoś dnia nieświadomie zmarł i oczekuje sądu. Zaiste nie był nawet bardzo nieszczęśliwy: nazwać możemy nieszczęściem tylko to, co możemy pojąć. Wówczas - niebawem minie pięć lat, odkąd przebywał w wiosce - nadbiegła fala, chlusnęła go i obudziła, a Bóg dał znak. Dziewięciokrotnie obrócił się księżyc, czyli nastał ostatni dzień ramadanu. Obchodzono Małe Święto - Aid-al-Kabir, oznaczający powrót do zwyczajnego życia. Przed chwilą zapadł wieczór. Osada jarzyła się od świec i pochodni, wszędzie płonęły kadzidła. Czekając, aż barany się upieką, dzieci o oczach powiększonych koholem i dłoniach umalowanych henną tańczyły i biegały - mówiły, że są aniołami. Wilem korzystając z zamieszania odszukał Zajnab czuwającą wówczas nad ostatnim noworodkiem pana. Nie pozwoliła mu wejść do pokoju; wierzyła, że razem z nim wejdą dżiny złe duchy! Dała mu znak, by zaczekał w cieniu galerii. Przyjdzie, kiedy niemowlę zaśnie. Dla osłody przyniosła mu tackę z kwadracikami nugatu na białym miodzie. Przez kratę w oknie Wilem oglądał izbę. W głębi na wiszącej kołysce niemowlę ssało dojrzały daktyl owinięty w szmatkę z cienkiego płótna. Z sufitu zwisała nić, a na jej końcu kołysało się wysuszone baranie oko oprawne w barwne koraliki - należało bowiem zamówić zły los i chorobę. W kącie dymiło kadzidło. Zajnab popychała kołyskę w takt powolnej i płaczliwej pieśni na dwie nuty. W jednostajnym wciąż ruchu w przód i w tył fałdy jej sukni to uwydatniały, to znów kryły zarys sprężystych piersi i bioder. Wilem wsłuchany w narastające w nim wzburzenie zapomniał o żuciu nugatu. Nagle zmroził go krzyk, ostry krzyk niewieści. Małżonka pana stanęła za jego plecami. Oto ona przez czterdzieści dni po porodzie nakazanych rytuałem nie ma prawa zbliżyć się do swego syna, a tu widzi, że rumi właśnie obrzuca go nieczystym wzrokiem, a może nawet rzuca urok. Krzyk jeszcze się nie urwał, a Wilem już opuścił galerię. Schował się w wyschłej cysternie właśnie obmurowywanej. Osada wrzała niczym przewrócony ul. Pachołcy potrząsając pochodniami nawoływali się z izby do izby, anioły o oczach obrysowanych koholem wszędzie biegały. W kołysce płakało dziecko. Szybko schwytano Wilema. Wstydził się ucieczki; wstydził się, że się krył - zachował się jak niewolnik, a nie jak rycerz. Abd al-Salam al-Zajjat stał w świątecznym stroju, brodę miał pomalowaną na niebiesko w barwie długiego kabatu przepasanego w stanie pasem z haftowanego płótna. Bardzo sztywny uroczyście przeklął Wilema i trzykrotnie splunął w jego stronę. Po czym kazał uciąć mu lewą dłoń - utnie się mu dłoń prawą i wyłupi oczy, jeśli dziecko zachoruje w ciągu roku. Wilem czuł jeszcze w ustach smak miodu, kiedy przyniesiono na podwórze pień i topór do rąbania kłód. Uciekał. Lada chwila zaświta i musi znaleźć jakiś zakątek, aby się skryć. Nic nie jadł. Ci głupi pielgrzymi zastawili tylko jeden potrzask, wielki potrzask na niedźwiedzia - czego się spodziewali? Był głodny i uciekał. Przeszkadzała mu woń hyzopu, którą nasiąkł przód jego sukni. Nie wiedział, gdzie się znajduje. Przypuszczając, że szukają go na północ od gródka Świętego Abrahama, na drodze do Jerozolimy, zatoczył szeroki krąg na południe. Teraz szedł wciąż na zachód. Kiedy dojdzie do morza, pójdzie brzegiem aż do Akry i Tyru, gdzie wedle słów Włocha z targu pozostali jeszcze chrześcijanie. Gdyby znalazł statki w Jafie, czy uda mu się na nie wsiąść?

Nie miał pieniędzy i nie mógł zaofiarować swej pracy za przejazd: nikt nie zatrudni bezrękiego. Kiedy ucięto mu dłoń, przez kilka dni był ogłupiały od żucia liści maku, które mu po kryjomu dawał Issa. Prowadzano go do szpitala w gródku Świętego Abrahama, tam nakładano opatrunek. Pewnego ranka, takiego ranka jak każdy inny, po opatrzeniu mu ręki po prostu wyszedł innymi drzwiami niż te, za którymi czekały nań straże. Bez trudu opuścił nie obwarowany gródek rojący się od żebraków i pielgrzymów. I odtąd uciekał, uciekał rycerz templariusz Wilem d’Encausse niczym jeden z tych wygłodniałych żółtych psów z miast na pustyni, miał głęboką pewność, że go nie schwytają żywcem. Zaprzysiągł to Bogu, kiedy przekraczał ciemny pas cyprysów wokół gródka Świętego Abrahama.

II. MEMENTO FINIS Dopiero wówczas Wilem przystanął w ucieczce, kiedy któregoś ranka sfalowany żółty piasek zbiegł się z morzem. Długo stał nieruchomo, zanurzywszy stopy w morskiej pianie, i patrzył w dal. Widział siebie na tym samym wybrzeżu przed laty: w Tyrze, kiedy razem z rycerzami morza oczekiwał krucjaty królów; w Osadzie Imberta, dokąd mknął na Rączym, aby pokosztować ryby z ziołami, przyszykowanej przez rybaków; pod Akrą, podczas ciągnącego się w nieskończoność oblężenia, gdy armia z Zachodu ledwo nie zapadła się w bagno. Morze Śródziemne ze swym krótkim oddechem, skrzeniem się srebrzystych łusek stało się dlań tak znajome, jak okolica z czasu dzieciństwa. Tyr, Akra: już nawet nie wiedział, kiedy to wszystko minęło. Nieczułe morskie fale zacierały przeszłość i wygładzały kamyki na brzegu. Niewiele brakowało, a Wilem poddałby się osaczającej go melancholii: nigdy nie mógł spoglądać na morze nie myśląc o groźnych sprawach bytu. Lecz ucieczka wymaga napięcia sił. Dręczyć się, to zesłabnąć. Nie wolno mu się załamać. Musi nadal zachować zimną krew. Gdy spadł nań topór do rąbania kłód, w tejże chwili zrodził się w nim szaleniec. Stał się wówczas dzikim, jak dzikie są drzewa i zwierzęta, jak dzikie są grad i śnieg, oszalały koń, potok. Skoro Bóg zamilkł, jedynie dzikość go uchroni od poddania się całkowitemu wyczerpaniu. Wilem znów ruszył w drogę, tym razem na północ, gdzie spodziewał się spotkać Franków. Pierwsze napotkane miasto, które musiał ominąć, należało do Saracenów: Askalon. W ciągu dnia było coraz trudniej się ukrywać. Nocą wytresowane psy stróżowały w ogrodach i przy kurnikach; kradzież jajka wymagała prawdziwej wyprawy. Opuścił morze i odszedł w głąb lądu. W okolicach Lyddy dostrzegł syryjskich chrześcijan, szli w procesji za złoto-srebrnym krzyżem, lecz nie ważył się zbliżyć: wiedział, iż bardziej sprzyjają niewiernym niźli chrześcijanom z Zachodu. Obawiając się zabłądzić przy lada rozwidleniu, postanowił wrócić na wybrzeże. Jafa z rozwalonymi na poły murami takoż należała do niewiernych. I Arsuf i Rochetaille. Niebawem wkroczył w bagniste okolice i mimo dokuczliwych komarów i groźnych pełzających węży tu postanowił zostać, śledząc w gąszczu trzcin przemykające się płazy. Wreszcie natknął się na znaną sobie drogę: po upadku Akry już ją przemierzał, lecz w odwrotnym kierunku. Jakież ciężkie dni przeżyła tu armia krzyżowców pod wodzą Ryszarda Lwie Serce. Saraceni bez ustanku atakowali skrzydła, aby uniemożliwić chrześcijanom dotarcie do Jerozolimy. Zakon templariuszy zabezpieczający tyły był narażony na najcięższe ataki. Wilem wspomniał letni skwar nad udręczonym zastępem. Gdybyż ci poganie zgodzili się na otwartą walkę! Ale nie, wypuszczali chmarę śmiercionośnych strzał i pierzchali. Co wieczór trzeba było jeno liczyć ofiary i dobijać ranne konie. O kilka dni drogi stąd w kierunku Cezarei rozgościli się na noc nad rzeką, wedle słów przewodników zapaskudzoną przez krokodyle. Dwaj pielgrzymi wbrew rozkazom zapragnęli się w niej ochłodzić. Dwukrotne kłapnięcie paszcz, krwawy wir: armia patrzyła przerażona, jak zamyka się zielonkawa pułapka i woda znów się toczy wolno gładkim nurtem. Wydobywając z głębi pamięci owe wspomnienia Wilem czuł, że się w nim coś odradza. Nie potrafiłby wyjaśnić, dlaczego uciekł z osady, kiedy wszystko się akurat składało, żeby się załamał - ważkie postanowienia zapadają chyba poza świadomością i wolą. Obecnie znów odczuwał zapomniany posmak niecierpliwości. Idąc własnym śladem przyśpieszał kroku, wędrował dniem i nocą, niepomny, aby się

odżywiać, aby poprawić opatrunek. Nie wypuszczał z dłoni kindżału, gotów ciąć wszystko, co mu przeszkodzi w biegu. Im bardziej słabł, tym bardziej się spieszył. Pewnego wieczoru, kiedy zaczajony w trzcinach czekał na zmierzch, aby wejść na drogę, dostrzegł zastęp przybywający z południa. Okryte kurzem chorągwie należały do chrześcijan, a rycerze z eskorty byli przyodziani w długie, białe płaszcze z wyszytym na sercu czerwonym krzyżem z rozszerzonymi końcami: templariusze. Wilem skoczył na drogę. Rycerz, za jadącym na czele giermkiem, rzucił krótki rozkaz i dobył miecza. Zastęp znieruchomiał z chrzęstem. I nagle wydało się Wilemowi, że jest naraz dwoma istotami patrzącymi sobie twarzą w twarz: tym sztywnym i dumnym templariuszem na paradnym siwym rumaku i tym kaleką w łachmanach ściskającym swój kindżał... Jakby rozdwojony widział się na czele eskorty i szacował równocześnie własną nędzę... Na mgnienie oka zatracił się na granicy snu i jawy. Ponadto był pewny, że przeżył już tę chwilę, acz było to nieprawdopodobne... Zapach koni, chrzęst rzędów, czerwone światło słońca zachodzącego nad morzem: każdy szczegół całości był zgodny z jego wspomnieniem. Obrazy przesuwały się jakby fakty już kiedyś przeżyte... Doznawał uczucia, że gdyby się trochę postarał, mógłby sobie nawet przypomnieć, co ma nastąpić... - Czego chcesz? - zapytał templariusz. Metalowy hełm zniekształcał głos. - Szlachetny panie bracie - rzekł Wilem. - Jam wasz! Och ta radość z przemawiania własnym językiem. Odrzucił sztylet i uczynił znak krzyża. - Kimżeś? - zapytał templariusz. Głos był nadal szorstki. Wilem nie mógł powstrzymać się od szukania nadal w swej pamięci. - Jestem - odpowiedział - rycerzem, Wilemem d’Encausse, bratem zakonnym... Mistrz przyjął mnie do zakonu podczas oblężenia Akry... Później schwytali mnie poganie... - Czy znasz nasze pierwsze hasło? Wilem ujrzał siebie w ranek swego ślubowania, w czerwonym płóciennym namiocie, czekającego, aż kapituła będzie gotowa zadawać mu zgodnie z rytuałem pytania. Przed nim widniał pęk zakonnych chorągwi, i na jednej z nich czytał napis łaciński, który dwojako można było rozumieć: pamiętaj o swym celu albo myśl o swej śmierci. - Memento finis - wyrzekł Wilem. Wtedy templariusz zsiadł z konia. - Szlachetny panie bracie - powiedział - wybaczcie mi moją nieufność. Pragnąc okazać, że go nie odstręcza nędza Wilema, uścisnął go, po czym rozkazał giermkowi podprowadzić konia. Grupa pielgrzymów wracała z klasztoru Świętej Katarzyny, z głębi pustyni synajskiej, tam gdzie ongiś Bóg dał swemu słudze Mojżeszowi tablice z Dziesięciorgiem Przykazań. Podróż trwała długo i mimo glejtu wydanego przez sułtana, jeszcze wczoraj zaatakowali ich niewierni. Gdy giermek szykował konia, wyjaśniono Wilemowi, że na macierzystą siedzibę zakonu wybrano Akrę, zaś nowym mistrzem jest Gilbert Erail. W głowie Wilema wszystko zawirowało. Wieczór był tak cichy, że krzyki mew jakby się kładły na morze. - Gilbert Erail jest moim ojcem chrzestnym - usłyszał własne słowa. Po czym runął w kurz przydrożny.

III. POZŁOCISTE DUKACIKI Awelina czuła za plecami ciężkie zamczysko. Nie mogła się zdecydować, aby wrócić do zadymionej sali, gdzie oczekiwali jej domownicy. Z podjazdu patrzyła na białe chmury: tłocząc się pędziły do księżyca, by tam się zabarwić bladym złotem i zniknąć potem w dali w kierunku Saint-Veran. Południowy wiatr niósł znad morza kuszące wonie. „Nigdy nie wiemy - myślała czego chce od nas wiatr.” Zdawało się Awelinie, że zimy trwają coraz dłużej. W tym jeszcze roku, choć dzikie gęsi już dawno przeleciały gęgając nad Roquelongue, dnie były nadal krótkie i chłodne, omiatane północnym wiatrem, nasiąkniętym ciemną mżawką. Tego wieczoru po raz pierwszy... Pogoda się odmieniła - powiadali ludzie - już nie można zawierzyć porom roku. I zaprawdę Awelina wspominała półpościa jasne i wesołe, pełne wiosennego światła, pękające pąki, świergot ptaków, radosne, nagłe deszcze chłostające dużymi ciepłymi kroplami starą skorupę ziemi, wpędzały one dzieci do rowów z żonkilami, a nocą budziły niewiasty, aby snuły tajemnicze marzenia. W języku francuskim literę r zawierają miesiące od września do kwietnia. „Z r w miesiącu nie obaczysz słońca” * - powtarzał utyskując Esperandieu. Od czasu powrotu z Ziemi Świętej giermek potrafił już tylko chrząkać jak stary dzik. „Trzeba czekać burczał - Awelina jest zbyt niecierpliwa. Boże Narodzenie na klepisku, Wielkanoc przy ognisku. Nie można mieć wszystkiego naraz, taki jest porządek na świecie.” Lecz Awelina patrzyła na noc przewianą południowym wiatrem, wsłuchana w pulsującą w niej krew zwiastującą bliską wiosnę. Jednak trzeba wracać. Przyrzekła Alis opowiedzieć baśń o pozłocistych dukacikach, zasłyszaną ubiegłego lata w zamku Algue. Jan des Douzes, drugi jej małżonek, razem z rządcą Bertramem wyjechał do Vellas: w okresie kocenia się owiec choroba zakradła się do stada. Na pewno tę noc spędzi w owczarni. Syn jej Wilemek miał teraz czternaście lat i służył jako giermek u barona d’Anduze. Z ludzi, których zwała „swoimi chłopami”, pozostał tego wieczoru w Roquelongue tylko Esperandieu i malutki Tristan, syn jej i Jana des Douzes. Z żalem powróciła i zatrzasnęła za sobą drzwi. - W dawnych, dawnych latach - rozpoczęła Awelina - żyła pewna staruszka, mieszkała w jaskini koło Castel-Sarrazi... Hen za Jouquemerle i Saint-Veran... Staruszka, o której wam tę baśń opowiadam, miała siedem baryłek pełnych złotych monet, wyjmowała je co rano i rozkładała przed jaskinią. Pewnego zaś ranka przejeżdżał tędy jasnowłosy młodzian na wielkim czarnym rumaku. Zdumiony spojrzał na nią i zapytał: - Hejże, starucho, co tu robicie? - Starucha! Znam wiele starszych ode mnie... a i wiele młodych chętnie zajęłoby moje miejsce. - Dobrzeście rzekli, babuniu! Nie jesteście w tak podeszłym wieku. Ale cóż tutaj robicie? - Widzisz sam, suszę pozłociste dukaciki, żeby nie spleśniały. - Zrobilibyście lepiej dając je mnie, babuniu. W moim trzosie nie spleśnieją! Starucha wyprostowała się i spojrzała na młodzieńca. - Jeśli chcesz - powiedziała - całe to złoto twoim będzie, rycerzu... Ale wpierw mnie poślubisz. - Zgoda, słowo się rzekło, babuniu! Będę na was czekał przy końcu drogi, przy polu gryki,

nocą podczas dni kwartalnych... Awelina wygodnie usiadła na jednej z ław przy kominie, pod okapem. Naprzeciw na ławie, po drugiej stronie paleniska, Alis, pani Ryszarda i stara sługa Tomassa wpatrywały się w nią, jak gdyby nigdy nie słyszały tej bajki. Twarz Tomassy była już tylko drżącą siateczką zmarszczek pod nędznym bielutkim koczkiem. Grubymi sękatymi palcami przebierała rozsypane na fartuchu ziarna suszonego bobu, odkładając zdrowe na jedną stronę, a robaczywe na drugą. Pani Ryszarda przędła. Zachowała nadal okazałą postawę, lecz piękna, gładka twarz była już tylko maską: straciła rozum, kiedy po śmierci męża i starszego syna Milana nadeszła wieść, że jej ulubiony drugi syn, Wilem, już nie powróci. Próżno jej tłumaczono, że ów poświęcił się służbie Chrystusowej, ona była nadal niepocieszona i odtąd mówiła od rzeczy. „Czy to ty, Milanie?” albo „Czy to ty, Wilemie?”, pytała czasem, kiedy drzwi się otwierały. „Chodźcie, ogrzejcie się, zaziębicie się na śmierć uganiając po drogach w taką pogodę...” Przed paleniskiem na granicy światła od płomieni Esperandieu naprawiał koński rząd. W cieniu żona jego potrącała kolebkę Tristana. Za nimi trzy małe służebniczki zasłuchane w baśń Aweliny, otworzywszy szeroko buzie, zapomniały prząść. Jedynie ogień oświetlał salę ciemną jak krypta. Kiedy Awelina milkła, dochodziły poświst wichru załamującego się na rogach wież i grzebanie kopytami koni w dole na podwórzu. „Święta Maryjo - jęła myśleć Awelina - nie opuszczaj mnie... Nie dopuść, bym wstała, krzycząc jak potępiona... Panno Święta, nie mogę już dłużej zostać w tym lodowatym zamku i opowiadać bajki, które wszyscy już znają na pamięć... Wydaje mi się czasem, że gdybym odeszła, Roquelongue rozsypałoby się w proch... Wiem, że jest obowiązkiem kobiet utrzymywać dom w porządku... Mąż mój to zacny i dworny rycerz, ale Ty jesteś niewiastą i rozumiesz, że przykra mi jego miłość, kiedy mnie dotknie, bo go nie miłuję... Panno Święta, spraw chociaż, żeby ta zima się skończyła i można było otworzyć zamek... Daj nam wiosnę...” - Pani matko - odezwała się Alis. Awelina drgnęła. Błysk wyzwania skrzył się w spojrzeniu jej córki. Alis miała uparte czoło Aweliny, takie same piwne oczy ze złotymi iskierkami i taką samą cerę w barwie złocistego miodu. Wystarczająco była podobna do matki, aby ją naśladować, a zarazem żywić wobec niej zazdrość. Dwunastoletnia dziewuszka z piersiami wielkości orzechów usiłowała uwieść wszystkich mężczyzn zajeżdżających do zamku, tak rycerzy jak i ich pachołków. Mizdrzyła się, jak potrafiła, do Jana des Douzes, póki nie zrozumiała, że matka wcale nie cierpi z tego powodu. Awelina była pewna, że mała wszystko rozumie. - W jaskini - podjęła Awelina - mieszkała ze staruchą młoda siostrzenica o jaśniutkich włosach i bardzo piękna. Pewnego wieczoru powiedziała jej: - Siostrzenico, siostrzeniczko, wyjrzyj, jaka na dworze pogoda. Ślicznotka wyszła przed jaskinię. - Wiatraczek skrzypi, babciu - rzekła. - Idź więc spać. Nie nadszedł jeszcze mój wieczór. Innego wieczoru powiedziała: - Siostrzenico, siostrzeniczko, idź i zobacz, jaka pogoda na dworze. - Wiatraczek skrzypi, babuniu, i błyska. - Idź więc spać. Mój wieczór jeszcze nie nadszedł. Innego wieczoru rzekła: - Siostrzenico, siostrzeniczko, idź i zobacz, jaka pogoda na dworze. - Wiatraczek skrzypi, babuniu, błyska i dmie wiatr. - Idź więc spać. Mój wieczór jeszcze nie nadszedł.

Innego wieczoru rzekła: - Siostrzenico, siostrzeniczko, idź i zobacz, jaka na dworze pogoda. - Wiatraczek skrzypi, babuniu, błyska, dmie wiatr i pada deszcz. - Siostrzenico, siostrzeniczko, przynieś mi moje saboty a prędko, bo mój wieczór już nadszedł. I stara razem z siostrzenicą ruszyła w drogę. Kiedy nieco zeszły na dół, zobaczyły łyskające cztery światełka. - Siostrzenico, siostrzeniczko - rzekła starucha - mój gaszek po mnie przyjeżdża. Kiedy jeszcze niżej zeszły, ujrzały, że światełka to oczy dwóch wilków. I zgłodniałe dwa wilki skoczyły na staruchę. Tedy młodzian na czarnym koniu jadący za wilkami zbliżył się i rzekł: - Spokojnie, moi mili przyjaciele, spokojnie... Starczy dla was obu. Po czym wziął siostrzenicę na konia, a wilki ham, ham i pożarły starą z kosteczkami. Tedy młodzieniec i siostrzenica pobrali się, a za złociste dukaciki staruchy żyli długo i szczęśliwie. Kiedy wszyscy już się ułożyli na spoczynek, Awelina długo jeszcze rozczesywała włosy przed ogniem. Nazajutrz rano kazała otworzyć zamek na przestrzał. Zdjęto z ram okiennych wilcze i baranie skóry, zmieniono słomę na posłaniach, wyniesiono piernaty na dwór, żeby je przetrząsnąć, wytrzepano przykrycia, wszystko wymyto, wyczyszczono. Awelina sama kazała śpiewać służącym na cześć bladego słońca, w którym pławiła się dolina. Lecz koło południa niebo się zachmurzyło i jął padać deszcz. Znów trzeba było wszystko wnosić i pozamykać. Wiatr raz jeszcze oszukał. Ponura zima przycupnęła nadal za gęstwiną chmur.

IV. JAN DES DOUZES Kiedy wracając z Ziemi Świętej Jan des Douzes zboczył do Roquelongue, nie wyobrażał sobie, że ów spiczasty zamek osadzony na stoku płaskowyżu będzie doń kiedyś należał. Musiał sprzedać swego konia i miecz, aby opłacić przejazd na włoskim statku, a teraz szedł pieszo, wychudły niczym pielgrzym, jeszcze ogorzały od tamtejszych wichrów i słońca. Nikt by nie powiedział, że to krzyżowiec okryty chwałą w walkach z mamelukami Saladyna. Przeprawił się przez Dourbie - rzekę szerszą i mniej wciśniętą między skałami niż sąsiednia Jonte, nad którą leżały jego ziemie, i wspinał się drogą wskazaną mu przez młynarza. Była zima, okolica wyglądała ponuro. Usłyszał, że strażnik oznajmia jego przybycie. Goście z pewnością rzadko tu zaglądali: jednooki sługa czekał przy bramie. Jan des Douzes przeprosił za swój strój i powiedział, że przynosi pani na Roquelongue wiadomości o jej małżonku. W tejże chwili i ona zjawiła się na podjeździe; zaciekawiona a zarazem niespokojna otulała ramiona płaszczem i dziwna rzecz się zdarzyła: widział ją, a jednocześnie jej nie widział. W ciągu następnych dni i nocy, a nawet kiedy o niej tylko myślał, nie mógł przypomnieć sobie jej twarzy. Jedynie ów zalękniony wyraz, jaki przybierają niewiasty oczekujące wiadomości. Od pierwszej chwili wiedział, że ją miłuje i miłować będzie zawsze. A jednocześnie wiedział, że ona nigdy nie zapomni Wilema. Oznajmił, jak mógł najoględniej, że mąż jej wstąpił do zakonu templariuszy i już nie powróci. Wręczył list Wilema i szkatułkę z cennego drzewa. Nastało Boże Narodzenie - zatrzymano go w Roquelongue. Musiał opowiadać, jak w Tyrze Wilem i on zaciągnęli się pod sztandary króla Jerozolimy, aby oblegać Akrę, jak wsparci grzbietem o grzbiet walczyli w morzu pogan, jak Wilem został ranny, jak wtrącono ich do więzienia i wymieniono potem za emirów Błękitnego Wilka. Wszyscy mieszkańcy zamku schodzili się i gromadzili w ciemnej izbie, w której okna były szczelnie zasłonięte na zimę. Kiedy wygodnie umościli się na wiązkach słomy i wyschłego żarnowca, a bukszpanowe pochodnie wolno gasły, rycerz rozpoczynał swą opowieść o tej ziemi, hen za morzem, gdzie tutejszy pan postanowił zostać. Był zbyt powściągliwy jak na gawędziarza ze Wschodu. Nie potrafił sprawić, by zaskrzyły się miecze, mózg bryzgał, ani naśladować krzyków, które ponoć z wysokich swych wież wydają pogańscy kapłani. Znało się tu podróżnych mniej skrupulatnych, chociaż ci nigdy nie wyjeżdżali za Rodez, ale przecie wszystkich urzekali swym bajaniem. Trzeba było zeń wyciągać słowo po słowie, każdy szczegół, a kiedy go proszono, by mówił o Jerozolimie, odpowiadał, że nigdy tam nie był. Słuchając go wydawało się, że ta wojna na śmierć i życie o lenno Boże była niczym innym, jak bójką z żołdakami z Escalette. Jan des Douzes przez cały czas, kiedy kazano mu opowiadać, wsłuchiwał się, jak fale miłości pulsują w jego piersi. Odczuwał zachwyt, a zarazem omdlewający ból. Nie miał jeszcze trzydziestu lat i był dobrym szermierzem, młodzieńcem miłym i dwornym, niewiast mu nie brakowało. Na myśl mu nie przyszło, aby się ożenić czy nawet do którejś damy trwale przywiązać, ale należał do mężczyzn, których kochanki zachowują jako przyjaciół. To, co mu się wydarzyło tym razem, przekraczało wszelkie wyobrażenie. Na miejscu Wilema nigdy nie porzuciłby Aweliny, aby wstąpić do zakonu templariuszy. Nie wątpił, że Wilem poświęcił się służbie Bożej, aby ratować Jerozolimę i Grób Święty, ale czyż służbą Bożą nie jest również czuwanie nad swą małżonką, dziećmi, matką, nad swoim zamkiem? Patrzył na widniejącą w błyskach ognia twarz tej młodej niewiasty o ciężkich płowych warkoczach, tkliwych ustach, zmiennym spojrzeniu zagubionym w płomykach, patrzył i zdawało

mu się, że serce w nim zamiera. Jednak pewnego dnia oznajmił, że odjeżdża. Był to zawiły i niemal wbrew woli powzięty fortel zakochanego. Wiedział, że go tu zatrzymują wyłącznie, aby prawił wciąż o Wilemie. A więc Wilem wyjedzie jakby po raz drugi. Awelina zapłakała. Jan wiedział, że te łzy, które do głębi nim wstrząsnęły, nie były dlań przeznaczone. Zarzucił sobie brak wierności wobec Wilema i przysiągł, że nigdy nie wróci. Ale przekraczając szary kamienny próg był świadom, że powróci i li tylko Bóg w tym mógłby mu przeszkodzić. Śnieg okrywał całą okolicę i rozsądek nakazywał jechać doliną. Ruszył jednak po płaskowyżu, całą swą mękę wydał na pastwę śmiertelnej samotności tego zaiste wilczego pustkowia, lekceważąc blade niebo pełne latających kruków. Na szczęście przybył do Douzes bez przeszkód: ujrzał w tym znak, że miłość go chroni. Bóg - powiadają - miłuje tych, którzy miłują. Czekał cały rok na ten powrót. Uporządkował swe sprawy, które nic go nie obchodziły, polował nie odczuwając żadnej przyjemności, pojechał na turniej do Millau podczas wiosennego i jesiennego jarmarku, przez niedbalstwo nie odwiedził części swej rodziny. Był zamknięty w sobie, ponury, drażliwy, a bliscy krewniacy mówili, że nie trzeba się temu dziwić - pobyt na Wschodzie zmienia ludzi. Wrócił do Roquelongue na Boże Narodzenie - tym razem konno i z giermkiem, i strojnie przyodziany. Stanął na podwórzu koło cysterny, tam gdzie się zatrzymał przed rokiem, zsiadł z konia, podał wodze pachołkowi i skierował wzrok na podjazd. Kiedy pojawiła się Awelina, odczuł, iż życie tu stanęło. Nie wyszła powtórnie za mąż i szybko pojął, że chociaż na Świętego Jana jeździła do zamku Algue, nikogo nie pokochała. Zalotnicy na próżno przyjeżdżali z daleka tak ze względu na damę, jak i dobra. Zda się wbrew rozsądkowi czekała jeszcze na powrót Wilema dzień za dniem i w każdą godzinę. Nic więc nie mówił o swym miłowaniu, a ona mogła udawać, że nic o nim nie wie. Po roku wrócił, a potem znów po roku. Siedem razy się stawił na zimowe spotkanie. Dzieci zwały go gwiazdkowym rycerzem, bo obsypywał je podarunkami. Stał się domownikiem, i pani Ryszarda brała go niekiedy za jednego ze swych synów. Mógł tu gościć aż do zmierzchu świata patrząc, jak Awelina chodzi i gospodaruje w zamku, przędzie, przemawia do sokołów, iska Alis, miesi ciasto. Miał tu swe miejsce, swe nawyki, a kiedy spojrzenia obojga się krzyżowały, omdlewał. W siódmym roku Jan des Douzes uznał, że uczynił zadość obowiązkom wierności wobec towarzysza. Wilem nie powrócił, przeto poprosił Awelinę o łaskę, aby mógł jej służyć. Miłuje jąpowiedział - prawdziwą miłością i niczego tak nie pragnie, jak spełniać każde jej zachcenie. Była jakby rozdrażniona i zamknęła się w izbie na piętrze. Ona takoż jak i on dobrze wiedziała, że siedem lat minęło i należy uznać, iż Wilem odszedł na zawsze. Znała dostatecznie Jana, aby go nie posądzać o złą wolę. W istocie jej niezadowolenie miało inne źródło: Jan des Douzes zmuszał ją, aby powiedziała, czego chce, a czego nie chce - alboż to wiedziała? Nazajutrz, gdy zeszła, przypominała swą córkę Alis, kiedy jej czegoś odmówiono: nadąsana, wyniosła, z gorzką bruzdą po obu stronach ust. Jan stał przed kominkiem. Giermkowie i pachołcy jeszcze spali zagrzebani w słomie. W głębi paleniska wielka świąteczna kłoda dopalała się pryskając błękitnymi płomyczkami pod kotłem, w którym odgrzewała się zupa. Awelina objęła wszystko jednym spojrzeniem i odwlekała chwilę, w której miała wypowiedzieć to, co chciała, a co jej się nie podobało. Przed powitaniem Jana obudziła Bertrama i kazała osiodłać konie. - Chodźmy - powiedziała do Jana des Douzes.

Ledwo świtało. Nawet nic nie zjedli. Do Dourbie zajechali w milczeniu zajęci powściąganiem koni stąpających po szklisto- lodowatym zboczu. Kiedy przybyli na drogę w dolinie, zwróciła nareszcie twarz ku Janowi. - Jeśli mnie miłujecie, weźcie mnie za żonę!... Roquelongue potrzebuje pana... Długą chwilę rycerz milczał: niebo spadło mu na głowę. Nagle jakby zrozumiał, co usłyszał. - Ależ ja nie chcę być panem na Roquelongue - odrzekł - ani twoim pani... Wystarcza mi, że jestem panem u siebie. Chcę tylko, żebyś pani wiedziała, że z miłości do ciebie jestem gotów walczyć, jeśli trzeba, bez hełmu ani kolczugi, rzucić wyzwanie każdemu, kogo mi pani wskażesz, dokonać każdego bohaterskiego czynu, jakiego zapragniesz... Pani, będę u szczytu szczęścia, jeśli mnie zechcesz uznać za swego wasala... Awelina dość się nasłuchała tych modnych opowieści, aby pojąć styl. Kiedy słuchała ich wieczorem przed kominkiem, serce w niej topniało. Ale teraz, kiedy rycerz z krwi i kości przemawiał do niej żywym głosem, odczuwała jedynie niewytłumaczalne rozdrażnienie. - Gdybyś, panie, miłował mnie tak mocno, jak mówisz, tobyś nie czekał aż tak długo. - Pani od siedmiu lat marzę o twoim sercu, nie o twoim łożu. Jan mówił tkliwym głosem i Awelina rozumiała, że głupio się zachowuje. Uparła się: - Weź mnie, panie, za żonę! - Wybacz mi, pani, jeśli cię obraziłem, ale znajdziesz lepszego ode mnie pana dla Roquelongue... Tętent koni dźwięczał na drodze. Orzechy, bukszpany, nagie dęby na wyłysiałym zboczu wielkiego płaskowyżu, wszystko było suche, twarde, czarniawe. - Przyjacielu - powiedziała Awelina - spójrz na mnie... Mój nos jest czerwony, moje dłonie jak ręce służącej. Słońce i wiatr spaliły mi cerę... Moje dzieci są już duże... Widzisz, panie, wyraźnie, że nie jestem jedną z tych kasztelanek, o które walczą między sobą rycerze. Była ubrana w płaszcz z rudych lisów i Jan patrząc na nią odczuwał, że jest dlań bardziej niż piękna: niezastąpiona. Nie wyobrażał sobie, że jego dama mogłaby mieć inną twarz. - Zresztą - dorzuciła - wiedz, panie, że miłowałam mego męża. Zgodził się wreszcie ją poślubić, kiedy uznał to za pierwszą próbę narzuconą mu wolą jego damy. - Widzisz wyraźnie - powiedziała okrążając wioskę Cuns - widzisz wyraźnie, że miłujesz mnie nie tak gorąco, jak mówisz... Gdybyś mię miłował, tobyś mię poślubił... - Miła, z całego serca cię żałuję... Jakżeż musiałaś cierpieć, żeby aż tak być niesprawiedliwa! Jan des Douzes doskonale rozumiał, że wraz z jego szczęściem zrodziło się bliźniacze nieszczęście. Odbył się ślub - minęło odtąd już dwa lata. Nie zabrakło ani kwiatów, ani przyjaciół, przybył nawet Esperandieu, aby zająć miejsce za stołem, choć nosił żałobę po swym panu i przysiągł, że nigdy nie będzie brał udziału w uroczystościach. Były giermek Wilema schudł, kręte włosy jęły mu siwieć. Nie mając pracy w zamku wypalał węgiel w lesie Martoulet. Nader szybko nastał nowy ład i życie się potoczyło zwykłym trybem. Awelina bywała wobec Jana czuła i tkliwa, i namiętna, bezwolna w jego ramionach, co głęboko go wzruszało, a potem naraz zamykała się w sobie, odsuwała odeń - odchodziła - były to dni - mawiał Jan - kiedy Wilem powracał. Zwykł w owe dni wyjeżdżać na łowy albo odwiedzać sąsiadów. Po roku Awelina powiła synka. Już będąc w ciąży wiedziała, że nigdy dziecko nie będzie dla niej tym, czym są dzieci Wilema. Gra słów: triste w jęz.franc.– smutny A przecie go pragnęła, aby obdarzyć nim tego wiernego rycerza, który był jej mężem i

wielbił ją jak kochanek. Jan des Douzes odczuł przeszywającą go wskroś radość. Awelina nazwała synka Tristanem*, smutna bowiem była i ubiegłej zimy wysłuchała opowieści, która skłoniła ją do snucia marzeń. - Co ciebie dręczy - pytał Tristan Izoldę. - Ach wszystko to, co wiem, dręczy mnie, wszystko, co widzę. To niebo mnie dręczy i to morze, i ciało moje, i życie moje... - Miła, co ciebie dręczy? Odpowiedziała: - Iż, cię miłuję... Rok urodzin Tristana okazał się ponury dla całego kraju. Wzdęły się krowy, wyginęły owce, grad położył zboże, siano zgniło na pniu, wino obróciło się w ocet mimo miodu, który weń włożono. Bertram, jednooki zarządca, pochodzący z Aubrac, który niejedno przeżył nieszczęście i umiał każde oszacować, powiedział: zły znak. Aby opłacić wesele, Jan des Douzes sprzedał część swych włości w Jonte. Resztę odstąpił jednemu ze swych dziewierzy: chciał nadal ofiarowywać Awelinie pierścienie i medaliony, i wschodnie tkaniny. Nie było dlań nic zbyt pięknego ani zbyt drogiego. Dobra Roquelongue, pokaźnie okrojone przez zwrot pożyczki, którą Wilem zaciągnął u templariuszy, mogły wyżywić swych mieszkańców li tylko w urodzajnym roku. Zaś mur okalający zamek jął się osypywać, rozłączyły się spojenia na spiczastym dachu, należało znów pobielić wielką salę czarną od sadzy... Chcąc uzupełnić pogłowie bydła sprzedali jeszcze piękny młyn w Jouquemerle konsulowi z Millau: on to ma czas, aby czekać na zbiory, które dostarczą dobrego ziarna trzem wielkim kamieniom młyńskim... Awelina poczęła oszczędzać na wszystkim, na soli i świecach, trzeba było nawet zastawić stare upominki. Po kryjomu przed Janem Awelina zakupiła talizmany u staruchy zamieszkałej w jaskini w Aigoural. Po kryjomu przed Aweliną Jan zamawiał msze do świętej Foy w kościołach Świętego Piotra i Świętego Bernarda, których nigdy na próżno nie prosił [2]. Przybył w odwiedziny mały Wilemek - uczył się rycerskiego rzemiosła w zamku Świętego Gwiralda u barona z Roquefeuil - powiedział, że Roquelongue jest bardzo ubogie i bardzo ponure. Mówił jedynie o cudach, jakie widywał jeżdżąc w orszaku swego pana: o barwnych witrażach w zamkowych oknach i o ta...akich sokołach, i owakich rzędach, obiciach cenniejszych niż odświętne suknie... Miał wówczas dwanaście lat, był już silny i Jan nie wiedział, jak ma się zachować wobec tego syna Aweliny, który całkiem przypominał Wilema. Chłopiec prostacko namalował na tarczy herb ongiś wybrany przez ojca: złotego jednorożca stojącego dęba na czarnym polu, i dosiadłszy na oklep należącego do Bertrama roboczego srokacza, szarżował wydając groźne wrzaski. - Jak walczą Turcy? - pytał Jana des Douzes. - Czy mój ojciec wielu zabił?... Więcej niż wy? W dniu swego wyjazdu poważnie przedłożył matce, że ją ze sobą zabierze. - Będą was bardziej szanować - powiedział - zamek Świętego Gwiralda będzie dla was godniejszym domem. Odpowiedziała sucho, że nie jest jego sprawą osądzać, jak się ją szanuje, on zaś okazuje wiele pogardy dla Roquelongue, mimo wszystko swych przyszłych dóbr. Łagodząc dorzuciła, że groźne wichry nie będą wciąż dęły i nastąpią kiedyś obfite zbiory i piękne dni. Wilemek zmilczył. Pochylił czoło. Panowie prawie tak biedni jak ich chłopi. Nie dla niego takie życie. Nie widziano go już tutaj od dwóch lat. Jan des Douzes i Bertram doglądali kotne owce przyprowadzone z Vellas. Któregoś wieczoru przekonali się, że choroba wróciła, tajemnicza choroba, która kładła pokotem zwierzęta, konające

długo bez gorączki i ran. Jan pomknął do Millau, zastawił swój zamek Jonte, stamtąd pojechał aż do Rodez, skąd sprowadził słynnego na całą okolicę zaklinacza. Był to niemiły garbus o długich palcach będących w ciągłym ruchu: rzekłbyś wielki, blady pająk wyrastający z każdego nadgarstka. Po przybyciu przeżegnał się szeroko na opak i długo spoglądał na nędzne stado usiłując rozpoznać wroga. Później rozpalił między dwoma kamieniami ogień i rzucił nań kilka szczypt grubej soli. Po czym mamrocząc jakieś zaklęcia wydobył z sakwy podkowę owiniętą w płótno niczym niemowlę i począł ją rozpalać w żarze aż do czerwoności, zanim zanurzył w misce wody przyniesionej ze źródła w Hermatiers. Powiadano, że cała moc zaklinacza tkwi w tej podkowie: podkuty był nią koń przepotężnego męża, lecz imienia jego nie wolno wymawiać. Kiedy czerwone żelazo rozgrzało wodę, zaklinacz zanurzył w niej długie pałce i pokropił nią owce. Kręcił się wokół stada cedząc przez zęby straszliwe groźby i żeby zdjąć urok, recytował modlitwy na opak. Niebawem jął się pocić i trząść. Mówił, że bierze na siebie chorobę. Janowi des Douzes i Bertramowi kazał odejść. Zapadał wieczór. Wiatr dął z południa niosąc rozleniwiający zapach morza. Jan śledził wzrokiem przelot czapli z jednego na drugi brzeg rzeki. Powiedział Bertramowi, że wkrótce nadejdzie wiosna. Było już za późno, aby wrócić przed nocą do Roquelongue. Jan rozmyślał, co też tu robi w tym płaszczu przesiąkniętym wonią tłuszczopotu niczym opończa pastucha.

V. BRAT JAJKO Wilem leżąc na łożu w szpitaliku nie mógł się dość nasłuchać gwaru dolatującego z siedziby templariuszy w Akrze: krzątaniny, głosu sygnaturki wydzwaniającej godziny, psalmowych śpiewów przenikających przez ściany sąsiedniej kaplicy... W archiwach templariuszy w Akrze nie pozostało ani śladu z przynależności jego do zakonu. Podziękował był za służbę giermek Esperandieu: nikt nie wiedział, co się z nim stało. Bojowy rumak Wilema z pewnością padł ze starości, a miecz wedle zwyczaju przekazano jakiemuś rycerzowi, który oręż utracił. Wielki mistrz przebywał w okolicach Antiochii zajęty rozpatrywaniem podstępnego sporu, który wszczął z zakonem Leon, król Armenii. Lecz przybyło trzech braci, by zaprzysiąc przed kapitułą, iż znali Wilema jako rycerza należącego do zakonu: Arnold Bouchard, były komandor w preceptorii na Cyprze; brat Iwo o poczciwej, wielkiej końskiej głowie, ten, który ongiś rankiem towarzyszył Wilemowi w dniu jego ślubowania; a przede wszystkim brat Thierry, były komandor macierzystej siedziby w Jerozolimie, ów ponadto zaświadczył, że były wielki mistrz Robert de Sabie powierzył Wilemowi tajną misję. Kapituła uchwaliła ponowne włączenie Wilema do zakonu, jednak z zastrzeżeniem, że ów nie zapomniał o swych obowiązkach. Istniała bowiem obawa, że ciężkie przeżycia mogły naruszyć jego wiarę lub rozum. Będą więc go leczyć a zarazem nadzorować. Wilem powracał z bardzo daleka, kiedy runął na drodze z Cezarei i zapadł w tak całkowitą niemoc, że udzielono mu ostatniego namaszczenia. Lecz Zakon wielce dbał o zdrowie swych członków i brat pielęgniarz - nowy tytuł zakonny - czuwał nad nim dniem i nocą. Rozpoczął od przepalania rany po odciętej dłoni rozpalonym do czerwoności żelazem, po czym leczył okładami ze świeżej gliny zmieszanej ze sproszkowanym ogonem jaszczurki. „Widział kto li - pytał - aby się kiedykolwiek jątrzył odłamany ogon jaszczurki?” Lecz głównie leczenie jego polegało na napełnianiu chorym miseczek dobrym świeżym jadłem. Posiadał prawo rekwizycji w kuchni, piekarni, ogrodzie, kurniku i nie wyrzekał się tego prawa. W szpitaliku co dzień prócz piątków jadano mięso, zamiast trzech razy tygodniowo jak w refektarzu. Atoli namiętnością pielęgniarza była jajecznica, kazał ją przyrządzać za każdym razem na inny sposób: to z dodatkiem ziół, to sera, to bobu, zależnie od chwilowej chętki lub resztek w kuchni. Zwano go: „Brat Jajko”. - Bóg pragnie, żebyście byli silni - mawiał - bracie Wilemie, jeszcze nie dojedliście waszej jajecznicy! Jak nie będziecie jeść, nie utrzymacie się na koniu! Poniektórzy templariusze nieco nazbyt doceniali jego driakowie i musiał strzec się, by go nie wykorzystywali. W owym czasie rozejmu zajmował się przede wszystkim leczeniem gorączki błotnej, zaburzeń jelit i wszelkich drobnych skaleczeń, jakich się nabawiano w kuźni i stajniach. Ledwo jakiś chory wydawał mu się zdrów, uprzedzał go, iż będzie mu podawać tylko trzy posiłki - tak nakazuje reguła - i nie omieszkał przypominać leczonemu, że pierwszym jego obowiązkiem jest wysłuchać mszy i podziękować Panu Naszemu i Matce Boskiej - Świętej Maryi za odzyskanie zdrowia. Wilem dowiedział się od sąsiadów, co się działo w ciągu siedmiu lat, kiedy go więziono, bo przez siedem lat był odcięty od świata! Nastał już rok 1199 i niebawem skończy trzydzieści trzy lata. Świat jednakowoż nie tak wiele się zmienił, jak mógłby oczekiwać. Przed dwoma laty przybyła krucjata z Niemiec na nieszczęście bardziej skłonna dokuczać pullanom, niż walczyć z niewiernymi i choć zdobyła Bejrut, utraciła Jafę. Został wybrany nowy papież Innocenty: jest młody i powiadają, że gotów zrobić wszystko, by odzyskać Grób Święty.

Tu w Akrze Henryk z Szampanii, król Jerozolimy, zabił się wypadłszy z okna, a wdowa po nim Izabela musiała poślubić Amalryka Luzyniana, który w tymże czasie po śmierci swego brata Gwidona został królem Cypru. Tak oto młodziutka oblubienica z kraju Moab, teraz dwudziestosześcioletnia, zawarła już czwarte z kolei małżeństwo. Nie do Wilema należał osąd, lecz wydawało mu się, że ci Luzynianowie nadto tanim kosztem zdobywali sobie królestwa... Amalryk, jakikolwiek on był, o wiele więcej okazywał roztropności niż jego brat, a ponieważ nastał rozejm, dokładał wszelkich starań, by wzbogacić Cypr: budował porty i kościoły, nadawał lenna, zawierał z muzułmanami ugody handlowe. Uzyskał od sułtana zezwolenie na pielgrzymki chrześcijan. Przeto pątnicy w czasie niektórych świąt - po uiszczeniu drogowego - mogli odtąd się modlić w Jerozolimie, Betlejem, Nazarecie... Siedem lat... Umarł Onufry z Toronu, ponoć niepocieszony, iż nie potrafił zatrzymać przy sobie Izabeli... Zmarł Balian z Ibelinu, znamienity baron o bezwładnej ręce... Zwyczaj nakazywał uznać za zmarłego krzyżowca, który przez siedem lat nie dał o sobie znaku życia. Jednakowoż Wilem był do głębi poruszony dowiadując się od brata Iwa, że wielki mistrz kazał zań odmawiać modlitwy za umarłych... Czuł się coraz lepiej i poprosił o konia - odmówiono. Przywykł do myśli, że ręka mu nie odrośnie, choć zaraz po przebudzeniu zdarzało mu się jeszcze wierzyć, iż rzeczywistość śni mu się jak koszmar. Rozpoczął właśnie ćwiczenia na podwórzu, kiedy wrócił z Antiochii Gilbert Erail. Tegoż dnia odwiedził Wilema. Wkroczył na salę, a wychodząc z jasnego podwórca zmrużył oczy, usiłując odnaleźć wśród chorych tego chrześniaka, którego nawet nie widział od dnia pasowania. Gilbert Erail przekroczył chyba pięćdziesiątkę, równie szeroki w ramionach jak i biodrach, choć nie był otyły, sprawiał wrażenie potężnego kloca. Pobielał mu prosty włos na brodzie, w przeciwieństwie do brwi nadal czarnych. Wilem spostrzegł, że pamięta jeszcze świetlisty blask jego oczu. Gilbert Erail podszedł wprost do Wilema. Pod jego krokiem ziemia drżała. Spojrzał na okaleczone przedramię ukryte w pochwie z miękkiej skóry. - Niech Bóg was wspiera - rzekł wielki mistrz. - Ból to najpewniejsza do Niego droga. Jakby niechcący z tacy z owocami wziął pomarańczę i zmiażdżył ją dwukrotnym ruchem szczęki, pochylając się, by nie splamić sukni. - Czy pamiętasz - spytał - pstrągi w Dourbie. I pasztet z węgorza? Otarł usta wierzchem dłoni i wzrok jego spoważniał. - Mówił mi brat Thierry... Odwiedźcie mnie, kiedy kapituła was przesłucha... Macie mi wiele do powiedzenia... Zamierzał wziąć następną pomarańczę, lecz wykrzywił się i zaniechał. - Jestem rad, że was tu widzę. - Czy pozwolą mi nosić miecz? - zapytał Wilem. Wielki mistrz jakby pogrążył się w myślach. Może przypominał sobie także ową odległą noc w kościółku w Revens przed pasowaniem, dokąd przyszedł, by pomóc młodzikowi pożegnać dzieciństwo. Wilem już wtedy mówił o mieczach i marzył o bohaterskich czynach. Rycerskie jego życie miało się rozpocząć o świcie, nie mógł ustać na miejscu. Gilbert Erail jakby się ocknął. - Służyć można na setki sposobów - wyrzekł. Po czym obrócił się i opuścił salę. Wtedy po raz pierwszy od długiego czasu Wilem uczuł, że oczy jego napełniają się łzami. Sam nie pojmował, nad czym czy nad kim płacze, lecz nie mógł zdusić szlochu rozpierającego mu pierś - i dlaczegóż by miał go powstrzymywać? Ludzie mają tysiące powodów do płaczu: łzy w dzień, w nocy, łzy miłości czy rozpaczy lub złości, łzy wylewane w samotności lub we wspólnie dzielonej radości, a zawsze, żeby się z czegoś

wyzwolić. Człowiek, który nie potrafi płakać, ma serce z kamienia. Dawno Gilbert Erail już był odszedł, kiedy Wilem się uspokoił. Poczuł ulgę, został oczyszczony. Wieczorem brat pielęgniarz dał mu podwójną porcję jajecznicy. Wymyślił nowy sposób jej przyrządzania: z pieprzem i liśćmi miętowymi.

VI. FULKO UJADACZ Fulko z Neuilly pojawił się w okolicach Rouen. Rozpustna i piękna Normandia ociężała od soków i rokująca obfite plony podniecała świętą gorliwość plebana: ponad wszystko bowiem lubił zmuszać bogaczy, by własne grzechy stanęły im kością w gardle. Zwłaszcza że włosiennica wraz z pierwszym upałem dotkliwie drapała mu ciało i skłaniała go do plucia jadem. Wygłaszał kazania w Caen, Bayeux, Lisieux, wzywał wszędzie ubogich, aby szli za nim. I ubodzy za nim szli, żałosne i drapieżne stado, na poły owieczki, na poły zdziczałe psy. Był to kaznodzieja namiętny, źle czuł się wygłaszając uroczyste kazania. Dusił się w kościołach. Swym sposobem ujadania na cztery strony świata tak skutecznie zapędzał zbłąkanych na drogę cnoty, że papież Innocenty powierzył mu zwołanie nowej krucjaty, która miała uwolnić Jerozolimę. Rysy miał byle jakie, zaiste ożywiał się dopiero wtedy, kiedy przemawiał. Wówczas wysuwał podbródek, dwie bruzdy żłobiły się po obu stronach ust upodabniając twarz do kąśliwego pyska szczupaka. - Tylko krzyż może was jeszcze uratować - piorunował. - Ale nosić go nie jesteście godni! - Krzyż! My chcemy krzyża! - Tedy czyńcie pokutę! - Pokuta! Pokuta! Grzesznicy bili się w piersi, zrzucali koszule i padając na kolana błagali Fulka, aby ich chłostał. Nie należał do tych nawiedzonych eremitów, którzy ujrzawszy w gorączce jakąś wizję, opuszczają leśną pustelnię, aby wołać na rozstajnych drogach. Ubierał się stosownie do obowiązujących zwyczajów, często się golił. Od miasta do miasta podróżował konno, jadał za każdym razem, kiedy się nadarzyła sposobność. Tym osobliwiej jawiła się jego żarliwa pobożność, gdy przystawał, aby zwać się „mieczem Bożym”, przeklinać nieczystych i skazywać bogaczy na piekło. - Ubóstwo to potęga wszelakich cnót, ich żywicielka, strażniczka... Biada wam, bogacze! Teraz wjeżdżał do Rouen chroniony przed tłumem przez gromadę krzepkich uczniów. Ulica była tak wąska, że dachy zdobne w drewniane rzeźby na pewno się opluwały ze swych okapnic. Kiedy mu wskazano obszerną siedzibę zbudowaną z nowych belek i pobieloną wapnem, Fulko zmarszczył brwi. Przystanął, zastukał w drzwi ciężkim podróżnym kosturem. - Otwieraj! - rozkazał. Za nim cisnął się tłum biedaków. - Otwieraj! - powtórzył Fulko. - Sam Chrystus kołacze do drzwi!... Wygnano go z ziemi ojczystej, wypędzono z Jeruzalem... Otwieraj i oddawaj Temu, który wszystko oddał! Wśród sług pojawił się tęgi mężczyzna. Ani nawet pomyślał, żeby się wykpić. Drżał mu pofałdowany podbródek. Fulko przybrał swą minę szczupaka. - Jeśli nie nakarmisz głodnych - rzekł obejmując szerokim ruchem ręki otaczające go pospólstwo - będziesz ich mordercą! Groźny wygląd proboszcza, imię Chrystusa, napór tłumu: ani zamarzyć, żeby odmówić. Mieszczanin kazał otworzyć piwnicę i śpichrze. Wtedy tłum zawrzasnął z radości i przerwał kordon uczniów, żeby dotknąć szat człowieka, który w imieniu Boga czynił sprawiedliwość. O mało nie zalał Fulka; ów wymierzył swym kijem kilka razów na prawo i na lewo, podniósł dłoń i uciszył ciżbę.

- Moja odzież - wyrzekł - nie jest błogosławiona... Jam niegodzien... Ale błogosławię szaty człowieka, który odmienił swe serce i odzyskał łaskę... Zmierzył wzrokiem mieszczanina: - Klękaj! Ów ukląkł. Był bliski płaczu. Fulko nakreślił na jego czole znak krzyża, po czym się odsunął. Rozwrzeszczany radosny tłum runął na tłuściocha, zerwał zeń odzież i podzielił ją między sobą jego zaś podeptał, a dom splądrował. Fulko nie oglądając się odszedł. Miał coś lepszego do roboty: załatwić porachunki z królem Anglii, Ryszardem Lwie Serce. Oto bowiem przed rokiem, kiedy Fulko nie był jeszcze papieskim mandatariuszem, odwiedził Ryszarda i ufny w swą rodzącą się popularność zganił króla w obecności jego dworu. - Ryszardzie, przychodzę w imieniu Boga oświadczyć ci, że masz trzy ohydne córki. Jeśli ich natychmiast nie wydasz za mąż, spotka cię nieszczęście! Ryszard był dostatecznie w sobie zadufany, żeby nie obawiać się gróźb byle kogo. Skusiła go słowna igraszka. - Jesteś zwykłym łgarzem, bo nie mam żadnych córek. - To ty łżesz. Masz trzy córki, a każdy je zna... Zowią się Pycha, Chciwość i Rozpusta! Wmieszali się dworzanie: pleban za wiele sobie pozwala! Ale król ich odsunął. Śmiały się jego szare oczy. - Ten dwulicowiec ma słuszność - rzekł. - Zrobię to, co mi każe... Wydam za mąż moje córki, a otrzyma każdą ten, kto na nią zasługuje... Najstarsza moja córa Pycha należy się z prawa templariuszom... Córka moja Chciwość - mnichom z Citeaux... Najmłodsza zaś Rozpusta znajdzie przytulisko u biskupów... Fulko odszedł żegnany śmiechem dworaków. Nie zapomniał, jak król obraził Boga; po roku spędzonym na modłach w swej parafii Neuilly, gdzie nabierał świeżych sił, teraz powracał, aby policzyć się z Ryszardem. Po drodze rozpłomieniał słowem miasta i gródki. Wzywał ubogich, żeby brali bogactwa, gdziekolwiek one są, i wołał, że królestwo niebieskie zdobywa się gwałtem. W Caen trzeba go było wtrącić do więzienia, aby zamilkł. Wkroczył do zamku tak stanowczo, że nikt nawet nie pomyślał, żeby go zatrzymać. W sali rycerskiej Ryszard słuchał z upodobaniem swych przyjaciół trubadurów układających nową piosenkę: Kiedy sułtan Saladyn Zbiera w swych sadach Gromadę dziewczątek, Młodziutkich ślicznotek, By igrać z nimi co rano, To pięknie, mój panie, Mnie wcale nie rani,

Bo jam trubadur I wolę pić na schwał, Wolę pić.

Fulko stał nadal w odrzwiach. Surowo wpatrywał się w miłe leniuchowanie. Wysunął brodę, grzmotnął kosturem w płyty. Król nakazał ciszę. Wtedy Fulko potrząsnął trzymanym w ręku i zwiniętym w rulon pismem, w którym papież rozkazał mu nawoływać do ruszenia na krucjatę. - Ryszardzie - rzekł - przychodzę, aby ci oświadczyć: jeżeli król Francji i ty nie ruszycie na wyprawę krzyżową, jeden z was zginie... I to nader rychło... I nędznie! - Przegnać go! - rozkazał Ryszard. Pociemniały mu szare oczy. - Niech go więcej nie widzę! I wedle swego zwyczaju zmienił nagle humor, podjął przerwaną piosenkę: Bo jam trubadur I wolę pić na schwał, Wolę pić.

VII. MRÓWKA ZABIŁA LWA Nie minęły jeszcze trzy dni, a Ryszard Lwie Serce już zapomniał o przestrodze proboszcza z Neuilly. Brać krzyż pod groźbą śmierci? Raz był już na wyprawie krzyżowej, Bóg o tym wie dobrze: śmierci zaś jadącej na czarnej źrebicy w samym ogniu walki rzucał częściej wyzwanie niż ona jemu. Życie jego skrzyło się od bohaterskich czynów i od grzechów, było bojową wrzawą, wichrem barw, cwałem w upojeniu, pieśnią, winem, miłosnym uściskiem, pokutą. Nie wątpił, że Bóg mu wszystko przebaczy w dniu Sądu nad duszami. On, co będąc dzieckiem rozbrajał damę Eleonorę jednym uśmiechem szarych oczu, potrafi także udobruchać Boga... Przeto teraz, choć było śródpoście, wiódł po rozmokłych drogach prowincji Limousin czeredę żołdaków bez czci i wiary. Porzucił wszystkie sprawy, najważniejszy bowiem wydawał mu się ów skarb wyorany przez chłopa. I nic go nie powstrzymało: ani rozejm Boży, ani słota, ani mało chwalebny cel wyprawy. Okrywający go nasiąkły wodą płaszcz ważył dobre trzydzieści funtów, koń pod nim parował, horyzont przed nim odpływał na kształt szarego morza, lecz on nucił jurną, żołnierską piosenkę, beztroski i na pewno szczęśliwy. Obok jechał Mercadier, siejący postrach Mercadier, wódz gaskońskich żołdaków; przyjaźń mocniej łączyła go z Ryszardem niźli żołd; powiedział któregoś dnia, że ów jest jedynym królem godnym jego zgrai. Przysiągł mu, że pójdzie za nim aż na koniec świata i zaprawdę czynił to teraz w głębi prowincji Poitou brodząc w koleinach i zezując na strużkę wody ciurkającą bez ustanku ze skórzanego kapelusza. W dali zamek wyglądał niby mały pagórek brunatnego błota. Wioska świeciła pustką. Jednak na brzegu pieca zupa była jeszcze ciepława. Gdy Ryszard się zbliżał, chłopi uciekli pędząc przed sobą bydło, unosząc nędzny dobytek. Okolica była ponura i uboga. Ryszard polecił Mercadierowi rozmieścić żołnierzy w chatach: ziemia była zbyt bagnista, by rozbijać tu namioty. Dla siebie wybrał najobszerniejszą lepiankę, zerwał sowę ukrzyżowaną na drzwiach i dobywszy sztyletu przygwoździł na nich chorągiew z herbem Anglii, trzy złote leopardy na różowym polu. Gaskończycy podsycali ogień, gonili spłoszone kury albo wymieniali między sobą nędzne łupy. Idące wszędzie za nimi niewiasty rozgościły się w kościele i osuszały, jak mogły, obrusami z ołtarza. Jedna z tych upadłych dziewek przywdziała komżę i księżowski ornat. Wkrótce wszystkie kominy zadymiły. Ryszard stał nagi przed ogniem, kazał giermkom, by go wycierali wiechciem niczym konia. Prychał zadowolony, napinał potężne mięśnie ramion, drapał rdzawe runo na piersi, gdzie kępki włosów poczęły już siwieć. Na kolanie miał świeżą bliznę, pamiątkę po Cadocu, Łamaczu Głów, Mercadierze króla Francji. Wielki żołdak wyszedł, by oglądnąć zamek: - Nędzota - powiedział swym powolnym głosem, kiedy wrócił. - Ani fosy, załogi nie więcej jak dwudziestu chłopa i na pewno uzbrojeni raczej w kamienie niźli w strzały. Jakiś rycerz proponował nawet, że otworzy bramę w zamian za darowanie oblężonym wolności. Wicehrabia z Limoges uwiózł skarb, nie mają czego ratować. Ale Ryszard nie na darmo odbył całą tę drogę. - Powiedz im, niech się bronią! Atakujemy jutro! Wyprawa cel miała mizerny: chłopski pług wyorał relikwiarz - zależnie od tej czy owej gadki, złoty, srebrny czy pozłacany, z wizerunkiem Karola Wielkiego czy sześciu mężów albo dwunastu albo trzynastu - włościanin oddał go swemu panu, Aimarowi z Limoges. Kiedy Ryszard bawiąc podówczas w Normandii usłyszał wiadomość o skarbie w Chalus, zażądał go od swego wasala. Odpowiedź brzmiała, że otrzyma połowę: zdobycz w złocie należy do seniora, w

srebrze - dzieli się po połowie. Ryszard rozjątrzony, znudzony po zawarciu rozejmu z królem Francji, ruszył w drogę. Wiosenny poranek. W świeżym słońcu szemrały rozwijające się liście łącząc jasną zieleń z ciemną, prawie granatową albo prawie czarną. Wieśniacy na poły zalęknieni zbliżaniem się żołdaków, na poły zaciekawieni przyjazdem legendarnego króla wysłali dzieci, aby mu zaniosły kozie serki i naręcza kwiatów. Powitał je uprzejmie i wesoło, poszczypywał dla śmiechu liczka, czochrał im włosy, kazał kapelanowi Milonowi obdarzyć je pieniążkami. Tam u stóp zamku Mercadier rozkazał wysunąć krytą ruchomą galerię, aby chroniła ludzi podkopujących mury. Przed kościołem wykrwawiano wieprzka; dziewka w ornacie mieszała na patelni gorącą krew, a druga dorzucała zioła i smażoną cebulę. Jakżeż daleko były Akra i jej wieże, zastępy w paradzie pod wschodnim niebem, sławne szarże tysięcy rycerzy, dworne zabiegi sułtana... Ale król Ryszard żadnymi łowami nie gardził, każda zwierzyna była dlań dobra [3]. Wyszedł na próg lepianki. Dzieci narzuciły tu pęki gałązek. Przystanął w słońcu, wezwał, by go przyodziano. Giermkowie nie ukończyli jeszcze polerować kolczugi całej popstrzonej rdzą: włożyli nań pikowany kubrak ze skóry, a na wierzch czerwono - białą jedwabną suknię ozdobioną jego herbem. Zamek stał w milczeniu. Obrońcy wypuścili na próżno ostatnie strzały. Podkop był prawie ukończony. Już nanoszono chrust, żeby podpalić stemple. Król podszedł. Czuł się dobrze w ów wilgotny ranek, kiedy ziemia niebawem oschnie. Jakiś człowiek pojawił się na blankach, był ubrany po chłopsku, miał dużą okrągłą głowę i rozczochrane włosy. Jął rzucać kamienie w stronę Ryszarda. - Chodź tu! - zawołał - Chodź tu, Ryszardzie Angielczyku! Ja, Bertrand z Gourdon, wzywam cię, żebyś podszedł! Ktoś usiłował go odciągnąć, lecz on wyrwał się gwałtownym ruchem ramion. - W przeszłym roku - ciągnął - ubiłeś mojego ojca i moich dwóch braci... Twoi Walijczycy wyłupili im oczy i ucięli ręce... Ja ich pomszczę, Ryszardzie! Jesteś przeklęty! Ryszard raczej rozbawiony zobaczył wokół siebie dzieci z wioski, patrzyły na niego. Czy król może dopuścić, żeby go lżono? Oddalił je ruchem ręki i dał znak Mercadierowi. Dowódca żołdaków kazał kusznikom gotować się do strzału. Chmara żelaznych grotów poleciała z wizgiem na krzyczącego wciąż człowieka. Ów pochylił się i znikł. Teraz Ryszard wpadł we wściekłość. - Szybko! - rozkazał Mercadierowi. Pozostało tylko podłożyć ogień pod chrust i odsunąć galerię. Podpory spłoną i utworzy się wyłom. Wówczas przypuści się atak. Ryszard odszedł, żeby zaczekać. Tam wysoko, za blankami, Bertrand z Gourdon zbierał na czworakach wypuszczone nań strzały: połów przekroczył jego nadzieję. Wybrał krótką strzałę z ciężkim grotem o czterech skrzydełkach, była prawie nienaruszona. Nasadził ją na łuk kuszy i powstał. Tam w dole król się oddala. Bertrand z Gourdon wsuwa stopę w strzemię, napina drzewce najsilniej, jak może. Oparty o blanki, bardzo wolno przesuwa broń, aż grzbiet Ryszarda znajdzie się na linii strzału. Jakby obuch uderzył Ryszarda po karku; zachwiał się i runął w przód. Tak się nastraszył, że powstał, zanim przeszył go ból. W ciągu całego życia dziesiątkami sypały się nań strzały, lecz już wiedział, że ta nie jest podobna do tamtych. Zrobił ruch, jakby chciał ją wyrwać, po czym się opamiętał. Z potem na skroniach wszedł ciężkim krokiem do lepianki, gdzie spędził był noc. Dzieci tuląc się do siebie otworzyły buzie i patrzyły na króla zataczającego się pod ciężarem kijka sterczącego mu z pleców. Najpierw łyknął wina, później krzywiąc się wyciągnął na drewnianym stole lśniącym od

solanki i tłuszczu - na pewno solono na nim szynki. Głowa i nogi Ryszarda zwisały, wyglądał na olbrzyma. Giermkowie już szykowali szarpie, grzali wodę, wołali cyrulika, uprzedzili Mercadiera. Próżno wypędzano dzieci, zaraz wracały. Jedna z dziewuszek ściskała w rączce bukiecik niebieskich orlików i pierwiosnków. Cyrulik rozciął tunikę i skórzany kubrak. Choć u nasady szyi między łopatkami żelazo głęboko utkwiło w ciele, rana prawie nie krwawiła. Król dał znak ręką dziewczynce, żeby podeszła. Podała mu bukiecik. Uśmiechnął się do niej. - Rwij! - rozkazał Mercadier. Cyrulik jednym ruchem wyciągnął strzałę. Król drgnął straszliwie i zamknął oczy. Po czym głęboko odetchnął wydymając wargi. - No dobrze! - powiedział - wolałbym, żeby się to nie powtórzyło. Cyrulik patrzył zrozpaczony na drzewce, które trzymał w ręku: żelazny grot pozostał w ranie. - Precz! - rzucił Mercadier. - Idź i przygotuj swoje maście. Sam zajął się Ryszardem. Wyciągnął myśliwski nóż i opuszką kciuka odruchowo wypróbował ostrze. Po czym naciął ciało i wreszcie zdołał wyciągnąć żelazny grot. Król ani krzyknął, lecz blady był jak kreda i nos mu się zaostrzył. Wreszcie odprężył się i zatrzepotał powiekami, aby powiedzieć, że wszystko w porządku. Rozwarł pięść, z której wypadła garstka zmiętoszonych kwiatków. Ryszard sam podniósł się i upewnił, czy mocno stoi na nogach. Wyszedł aż na próg, gdzie żołdacy przywitali go oklaskami. Cyrulik wrócił, aby namaścić ranę zielonkawym balsamem pachnącym kardamonem. Nie śmiał powiedzieć, że trzeba wypalić ją rozżarzonym żelazem. Wyszedł ze skrzynką z szarpiami pod pachą. Król smacznie podjadł sobie, aby odzyskać siły: jutro przypuści się atak. Spróbował świeżej kaszanki i zażądał nawet niewiasty. Kiedy się obudził, poczuł, że ma gorączkę i zdrętwiałe ramię. Wstał z posłania i znów legł. Mercadier kazał rozbić namiot królewski i przeniósł tam Ryszarda. Próżno w całej wiosce szukano cyrulika. Król nie wstał już przez cały tydzień. Rano zażądał od Mercadiera, aby wysłał gońca do Fontevrault, gdzie przebywała dama Eleonora. Później rozkazał zaatakować zamek i przyprowadzić żywego tego człowieka z Gourdon. Spalił się chrust, mur otwarł się jak łupina orzecha. Żołdacy rzucili się w wyrwę. Rozczarowani nędznym łupem powiesili za nogi obrońców i uzbrojeni w cepy zatłukli ich na śmierć. Bertrand z Gourdon był prostakiem o wielkich, czerwonych dłoniach wystających ze zbyt krótkich rękawów. Stał tu nadal sztywny i nieporadny patrząc na króla umierającego w swych futrach. - Patrz! - rzekł Ryszard - tyś mnie zabił! Jednak ci przebaczam i daruję wolność... I słuchaj, Milon wypłaci tobie dziesięć szylingów!... Chcę, żebyś żył, aby świadczyć o mojej szczodrobliwości. Człowiek wykonał wielkimi czerwonymi rękoma ruch jakby na znak niemocy. - Będę także świadczył - wyrzekł - że zabiliście mojego ojca i moich dwóch braci... Jednakowoż zanim wyszedł, ukląkł i uczynił znak krzyża. W namiocie Mercadier chodził tam i z powrotem. Nikt nie widział tylu umierających ludzi co on, był świadom, że Ryszard nie dożyje do wielkanocnych dzwonów. Miął w sękatych dłoniach skórzany kapelusz. „Jak mrówka burczał - może wykończyć lwa?” I stary patroszyciel, żeby zagłuszyć nieszczęście, opowiadał swemu druhowi, królowi Anglii, o najpiękniejszych grabieżach w swym życiu. W piątą niedzielę Wielkiego Postu Ryszard wyspowiadał się swemu kapelanowi, Milonowi.

Okazał gwałtowną skruchę i wstrząsał nim szloch - jakże mógł tyle nagrzeszyć! W zadośćuczynieniu podyktował akty donacyjne dla wszystkich opactw, które złupił, usiłował naprawić szkody, jakie wyrządził, a które zdołał sobie przypomnieć. We wtorek przed Wielkim Tygodniem, kiedy jego matka Eleonora przybyła do Chalus, Ryszard majaczył i mówił w gorączce o relikwiarzu ze złota z wizerunkiem Sądu Ostatecznego; kiedy się obudził i zobaczył ją tak postawną, tak spokojną, w swej zakonnej szacie na tle obszarpanych dzieci, uśmiechnął się jak ongiś. - Pięknaś, pani matko - rzekł. Stara królowa wydawała się skamieniała. Dwaj jej synowie Henryk Młody i Galfryd także umarli, ale ze wszystkich swych dzieci Ryszarda najgoręcej miłowała. - Czekałem na was - dodał Ryszard. A ponieważ zadrżała, dorzucił. - Nie płaczcie, odchodzę w pokoju. Później położył głowę na bok jak do snu. Krzyk wyrwał Eleonorę z lodowatej rozpaczy, skarga niewymowna, szarpiąca serce. Królowa wyszła z namiotu królewskiego, gdzie spoczywało ciało jej syna. Bertrand z Gourdon stał z rozpostartymi ramionami przywiązanymi do dwóch pali. Skóra zwisała z jego piersi niczym krwawy fartuch. Mercadier trzymając w ręku nóż rzeźniczy nacinał ją drobnym ruchem ostrza, postanowił obedrzeć go żywcem ze skóry. - Mercadier! - zawołała Eleonora. Żołdak obrócił się ku niej. - Dokończ go! W ostatniej swej woli Ryszard zażądał, żeby pozostawić jego członki w tym przeklętym Poitou, a serce w relikwiarzu złożyć w kościele w Rouen. Chciał być pochowany w Fontevrault u stóp grobu swego ojca, Henryka Plantageneta, spodziewając się, iż ów mu przebaczy. Stara królowa siedziała sztywno w wózku, twarz miała zastygłą. Aż do końca towarzyszyła zwłokom syna. Kiedy orszak przejeżdżał, dzwony biły ponuro, a wszystkie te głuche uderzenia spiżu dosięgały Eleonory niby ciosy. Płynąc od progu do progu, nie kończące się podzwonne odbiło się wkrótce echem z głębi Akwitanii aż po góry Szkocji. Powtarzało, że Ryszard Plantagenet, książę o lwim sercu, diuk Normandii i król Anglii[4], zmarł pod niebem bez chwały w czterdziestym drugim roku życia rażony przypadkową strzałą.

Okcytania (Oksytania) - dawna nazwa Langwedocji

VIII. OKCYTANIA* W tym roku Guillemette de Montpellier, synowa Adelajdy de Roquefeuil, postanowiła spędzić lato w zamku Algue. Kobieta światowa, niedawno owdowiała, wydała cały swój roczny dochód i każdy powód był dla niej dobry - obchody świętojańskie, przyjazd trubadura, sen, który się jej przyśnił - aby zapraszać przyjaciół i kasztelanów z doliny. Ci przyjeżdżali nie każąc się długo prosić, jako że lubili uroczystości, a także dlatego, że trzeba było wreszcie pomyśleć o czymś innym, a nie tylko o szeregu nieszczęść, które dziesiątkowały trzodę i niszczyły plony. Awelina wyjęła ze skrzyni tunikę i suknię; nie wkładała ich od swego ślubu z Janem des Douzes, uwierały ją, bo w tymże czasie była w ciąży z Tristankiem. Alis również miała pojechać, niebawem skończy trzynaście lat i poślubi, może tuż przed zimą, Bernarda z Saint-Veran; był trzy razy starszy od Alis, lecz dworny i dostatecznie majętny, by nie żądać posagu. Jan des Douzes pojechał na turniej do Villefranche żywiąc nadzieję, że zyszcze jakiś okup: skąpy szmat ziemi, jaki pozostał w Roquelongue, nie da tego lata nawet ziarna na zasiew w roku przyszłym. Owce wyginęły mimo krzyków i potów zaklinacza. Jan zdołał uratować tylko dwa jagniątka świeżo urodzone, przyniósł je do zamku, gdzie wyżywiono je kozim mlekiem. Chowały się teraz na podwórzu wśród kaczek, kur i czarnych świń. Alis uczyniła je swymi powiernicami i nazwała En i Na. Lipiec był duszny i parny, przelatywały burze strasząc tylko deszczem. Nadszedł upalny sierpień pełen brzęczenia, cykania, świstów. Od świętego Medarda nie spadła ani kropla deszczu. Maurin młynarz z Gardies patrzył na wyrastające - jak powiadał - kamienie z rzeki Dourbie i orzekał, że nigdy nie widział tak skąpej wody pod młynem. Kiedy Awelina i Alis stawiły się w zamku Algue, nastało jedno z tych letnich popołudni, gdy lato objawia się w doskonałej równowadze cieni i światła. Wokół stołów rozstawionych pod beczkowatym sklepieniem baronom i rycerzom kleiły się oczy. Siedząc z wielkimi psami u nóg, sypali dykteryjkami. W sadzie gawędziły damy i panny, splatały wieńce ze stokrotek i maków, niektóre bawiły się w ciuciubabkę. Wśród pospólstwa żołnierze, giermkowie, rybałci wykorzystując chwile spokoju obłapiali służebne. Nieco poniżej, ku pastwiskom, wzniesiono z myślą o gościach całą wioskę namiotów. Piętrzyły się na tarasach ustawione wedle barw. Awelina na zakręcie drogi objęła jednym spojrzeniem cały krajobraz. Wszystko tu było. Widok był tak miły, że każdy by chciał tu pozostać. Jednakowoż doznała uczucia, jakby ktoś wbijał jej igłę w serce. Na jedno mgnienie zobaczyła na własne oczy, że w tej oto chwili jawi się zalążek jej rozkładu. Choć lato triumfowało strojne w śmiechy, uwieńczone kwiatami, owo piękne lato było jeno przykrywką śmierci. Widniał przed Aweliną posępny bal przebierańców, szkieletów w odświętnych strojach, krzątających się, jakby nic się nie stało - ci splatali girlandy, ten obciągał kubrak, tamci dwaj opasywali chustą puste oczodoły trzeciego, ów zaś szedł po omacku wymachując przed sobą białymi kośćmi rąk wśród odstraszającej chmary wesołków pozbawionych ciała i oczu... - Pani matko - zawołała Alis - matko, co wam? Awelina opanowała się. - Ach ten skwar - odparła... Nie pojmowała, co się stało. Doskonale wiedziała, że w każdym ciele zalęga się własna zgnilizna, tak w ciele ludzkim, jak i w miąższu jabłka. Nawet rdzeń dębu w końcu się rozpada. Ale śmierć ponoć następuje po życiu. Dotknęła medalika przy bransolecie otrzymanego ongiś od

matki chrzestnej, by chronił ją od złych snów. Pragnąc wykonać jakiś zwykły ruch poklepała po szyi swą klacz. Konie chciały pić i drażniły je letnie muchy. - Dojeżdżamy - uprzedziła Alis. Za swym zarządcą i komuchami Awelina rozpoznała damę Guillemette: z noskiem jak zawsze spiczastym szła drobnym kroczkiem - wesoła i skrzętna myszka. - Chodźcie! Chodźcie! - wołała. - Przyjeżdżacie w samą porę. Będziemy celebrować składanie miłosnej przysięgi... Zarumieniona z podniecenia, zwierzyła się: - Hrabina z Rodez bierze sobie kochanka! Dorzuciła jeszcze: - Jest tu Tolosan... Zaśpiewa dziś wieczorem... Zaprowadzono je do przeznaczonego im namiotu, nader wykwintny, w pasy niebieskie i czerwone, wysłany był grubymi matami. Kiedy zostały same, Alis zaczęła wykrzykiwać z podziwu: „Och, pani matko, patrzcie na tę poduszkę i na tamtą! Czy myślicie, że tyle ich jest w każdym namiocie? Czy naprawdę usłyszymy Tolosana? Wilemek nigdy mi nie uwierzy! Ale wy mu powiecie, prawda? Czy zauważyliście suknię damy z Montpellier?” Awelina nawet nie słuchała. Szybko zrzuciły podróżną odzież, przebrały się nie tracąc czasu i pobiegły do sadu rozpoczynało się składanie przysięgi. Irdoinę de Rodez otaczała gromada dam, paziów i kilku spośród najmłodszych rycerzy. Hrabina w koszuli z cienkiego płótna zdobnego w hafty przy szyi i dłoniach stała skromnie, przymknąwszy oczy niczym panna młoda. Była to niewiasta szeroka w ramionach i biodrach, o szerokim licu i nosie. - Rycerzu! - zawołała Guillemette. Wystąpił jasnowłosy młodzieniec. Wysoki, smukły, o twarzy pięknej i gładkiej, jaką miewają li tylko osiemnastolatki. Zielony pas na białej tunice zaznaczał stan. Przykląkł przed Irdoiną i zgodnie ze zwyczajem obowiązującym wobec seniora włożył swe dłonie w ręce damy. - Pani - wypowiedział - od ciebie otrzymuję moje serce, moje ciało, mój rozum i moją wiedzę... Twoim, o pani, będę wiernym sługą przez całe moje życie... Będę cię chronił od obelg i zła i wszędzie rozsławiał twoje cnoty... Nigdy nic nie uczynię, co by mogło przynieść ujmę twej czci i wiernie będę o tobie myślał przez wszystkie dni mojego żywota aż do dnia mojej śmierci... Głos mu nie drżał. Mówił gładko, płynnie z akcentem Poitewińczyków. Młodziutka Alis wolałaby, żeby dama była nieco piękniejsza - niewątpliwie trochę młodsza, szczuplejsza, miała więcej wdzięku. Rozważała, cóż rycerz mógł w niej pokochać. W tejże chwili Irdoina otwarła oczy, zabłysło nagle fiołkowe, niewiarygodne światło ogromnych oczu, owo spojrzenie zatapiało, kazało zapomnieć o całym świecie. Widząc ich oboje tak złączonych ze sobą spojrzeniem, uściskiem dłoni, brała ochota śmiać się czy płakać, nie wiadomo. - Piękny przyjacielu - powiedziała Irdoina - hołd twój przyjmuję. Oby Bóg nie sprawił, żebym kiedykolwiek wzięła sobie innego kochanka... Będę ci wierna równie jak ty, panie, będziesz wobec mnie uczciwy... Obróciła się ku Guillemette biorąc ją na świadka. - Wiedzcie wszyscy, że moją miłością obdarzam rycerza Hilarego! Wyjęła ze swej jałmużniczki złotą obrączkę i wsunęła ją na palec młodzieńca jako oznakę, iż jest jej wasalem, po czym pochylona nad jego twarzą musnęła mu usta leciutkim pocałunkiem, który miał pozostać jedynym, a który przyjął jak w komunii ciało i krew Chrystusa. Wszyscy obecni, a wśród nich Awelina i Alis, przyklasnęli i na znak radości zakrzyknęli: Hosanna! Jakaż piękna jest miłość! Damy rzucały wokół obojga płatki róż i jaśminów; młoda dziewczyna podeszła zarumieniona i włożyła na włosy wciąż klęczącego rycerza wieniec tak

zwarty, iż widniały tylko kwiaty. Utworzył się taneczny pochód. Jakiś paź wziął jednocześnie za rękę Awelinę i Alis i wciągnął je do korowodu. Awelina zapomniała o tańcu szkieletów. Większość dam była do głębi wzruszona, ta miłosna przysięga była dla nich bezcennym odwetem za wszystkie małżeństwa z wyrachowania, w które je wtrącano, ledwo się pojawiła u nich pierwsza plama krwi. Nie obopólne upodobanie przyświecało rodzinnym związkom, ale kalkulacja, dziedzictwo: swatano lenna ze sobą, nader rzadko uczucie dochodziło do głosu. Wypełniając obowiązki żony w toku codziennej krzątaniny i powszednich dni, wsłuchiwały się we własne serce rwące się do dalekiego cwału, śniły o niewysłowionych zaślubinach dusz i tęsknot. Trubadurzy i rybałci swymi piosenkami wzbudzali te nieme burze... Ale trzeba zrozumieć. Podległe władzy ojca, a następnie małżonka [5], strzegąc zamku, rodząc tyle dzieci, ile poczęły, wynalazły wreszcie sposób, by nadać ogładę swym patroszycielom dzików. Skoro lubią walczyć, niechże walczą więc za nie, i to pięknie, i radośnie, i uroczyście. Od obyczajów dwornych szybko przeszły do miłości. Znały dobrze jej tajniki: była ona przeciwieństwem małżeństwa. Królestwem zastrzeżonym, a kluczem do niego było przeświadczenie mające za nic ciało i zmysły. Istniał nawet kodeks miłości: wieść głosiła, że pewien bretoński rycerz znalazł ów kodeks zawieszony na złotym łańcuchu na złotej tyce ze spoczywającym na niej sokołem króla Artura. Obradowały niewieście trybunały. Zwano je cours d’amour- sądami miłości. Orzeczenia i wyroki obiegały zamki równie szparko, jak rozkazy królów i biskupów. „Czy prawdziwa miłość może istnieć między małżonkami?” „Nie.” „Czy dama rycerza wychodząc za mąż winna wyrzec się swego dawnego kochanka?” „Nie, albo na zawsze winna wyrzec się miłości.” „Jeśli rycerz wróci z turnieju lub krucjaty okaleczony lub zeszpecony, czy jego ukochana ma prawo odeń się odwrócić pod pozorem, iż nie jest on tą osobą, której złożyła przysięgę?” „Nie.” „Czy można doznawać rozkoszy w pieszczotach małżonka?” „Nie, na pewno nie!” Życie przeto upływało w dwóch całkiem różnych światach, a rozdzielała je ta sama dokładnie granica, jaka oddzielała sprawy ciała od spraw duszy. W królestwie miłości każde przeżycie oznaczało próbę, ofiarę, dowód wierności. Nie istniało nic pospolitego, wszystko stawało się wzniosłe. Niewiasty wstępowały do klasztoru, aby czcić w ciszy wspomnienie muśnięcia ręki. Inne poddawały próbie swego miłośnika rozkazując mu, by nigdy nie usiłował znów ich zobaczyć. Sławiono w pieśni hiszpańską księżniczkę, która kazała zamurować się żywcem, aby nic i nigdy nie zaćmiło w jej pamięci niewysłowionego wspomnienia o nieznanym rycerzu przejeżdżającym podle jej baszty... Kiedy taniec się zakończył, Alis zapytała: „Tedy dama i rycerz nie będą razem spali?” Awelina spojrzała na córkę. Jej dzieci wciąż ją zdumiewały- zarówno Alis jak i Wilemek swą chciwością, niecierpliwością jawną i nieprzystojną komuś, kto pragnie posiadać wciąż więcej a więcej. Jeszcze wczoraj karmiła swe dzieci piersią, kiedy więc się zmieniły? Może nie umiała ich wychować czy może czasy były już nie te same? Mała była już przygotowana do swej nocy poślubnej i proboszcz Massols wytłumaczył jej, jak grzeszne jest ciało - przed dwudziestu laty wyjaśnił był tę samą rzecz Awelinie. Lecz ona nie umiała tego powiedzieć. Przeżyła z Wilemem dni najgorsze i najlepsze. Najgorsze, kiedy jako niedorostki zbyt wcześnie sobie poślubione próżno poszukiwali się w wielkim ojcowym łożu, drżąc niby zalęknione zwierzątka. Najlepsze nastąpiły, kiedy Wilem wrócił z Paryża, olśniewające lato i zima, jedyne i niczym nie zastąpione doznania, oczywistość. Lecz nie potrafiłaby o tym mówić nawet, gdyby zechciała. Alis zresztą nie oczekiwała rad: jedynie odpowiedzi na konkretne pytania. A proboszcz Massols nie napędził jej strachu: paź z Cantobre i giermek któregoś gościa już całowali ją w usta i pieścili - a przecież piorun nie spadł.

- Nie wiem - odpowiedziała wreszcie Awelina - czy będą razem spali... Jeżeli to zrobią, pożałują, że to zrobili. A jeżeli nie zrobią, to pożałują, że tego nie zrobili... - Jeżeli to zrobią - odparła Alis - będą musieli się kryć! Pod beczułkowatym sklepieniem hrabia de Rodez, mąż znamienity, trawił spożyty sos do dziczyzny. Dobrze wiedział, jaka tam w dole odbywa się uroczystość, jako że jego żona wbiła sobie do głowy, aby zawrzeć związek miłosny, lecz miał dość zdrowego rozsądku, żeby się nie chmurzyć. Przecie lepiej, że to się stało za jego zgodą, przynajmniej będą ludzie chwalić jego dworność, zamiast śmiać się za plecami. Kazał zresztą przedstawić sobie rycerza: był to jeden z tych młodszych niemajętnych synów, którzy uganiają się po lasach i pragnąc bronić sieroty młodo umierają. W głębi ducha nie był nierad, że ten Poitewińczyk zaprząta trochę myśli damy Irdoiny; sam bowiem nie był już skłonny mizdrzyć się u stóp niewiasty wiedząc, że co wieczór znajdzie ją w swym łożu. Ów zaś Hilary był dostatecznie wytworny, aby zdobić dwór w Rodez. Obiad spożyto opóźniony a obfity. Ponieważ zamkowe cysterny były puste i nosiło się wodę w wiadrach i baryłkach, wykorzystano tę sposobność, aby pić jeno wino i wcale go nie rozcieńczać. Czekając, aż Tolosan przyjdzie, aby zaśpiewać - cieszył się tak wielką sławą, iż pojawiał się, kiedy chciał - biesiadnicy rozprawiali nadal o popołudniowej przysiędze. Czy to dobrze, że przysięgi takie składa się jawnie? Tak, nie, nie, tak. Poważnie rozpoczęta debata wkrótce przybrała swawolny obrót. Wszelaka subtelność i smętek w sercu niezbyt się godzą z sarnim udźcem w pikantnym sosie. Podchmielony żongler pudłował i wygadywał bzdury. Kiedy wybuchły pierwsze śmiechy, Irdoina wyglądała na urażoną, ale szybko się opanowała i nakładając gruby kawał mięsa na kromkę chleba dała tym jakby znak biesiadnikom. Spojrzenie jej ogromnych oczu, zda się, zapalało fiołkowe płomyki, gdziekolwiek spoczęło. Zdumiony małżonek nigdy nie widział jej tak pięknej. Jedynie rycerz Hilary wydawał się smutny. Ledwo tykał jadła ze swej miseczki. Na pewno już cierpiał, jako na przykładnego kochanka przystało. Awelina dobrze się czuła. Nienawykła była do tych korzennych win i tej beztroski. Czuła, że jest podchmielona. Przy drugim końcu stołu widziała, jak Alis i Eschiwia, podopieczna Guillemette, stawiają czoło dwóm przedsiębiorczym paziom, ale wszystko to działo się jakby w innym świecie, w innym śnie, w całkiem innej baśni. Po spożytym posiłku goście rozsiedli się na wielkim tarasie górującym nad doliną. Po skwarnym dniu noc była jeszcze upalna. Owady spalały się w płomieniach pochodni. Biesiadnicy zasiedli na trawie i zabawiali się wypatrywaniem spadających gwiazd: kto taką gwiazdę ujrzał, miał prawo wypowiedzieć życzenie: zabawa często się kończyła pocałunkami i śmiechem. Latem pożądanie pachnie potem i skoszoną trawą. Nareszcie pojawił się Tolosan. Był w czerwonym kapeluszu i szerokim modrym płaszczu. Przy jego boku szedł chart, a za nim muzyk obładowany instrumentami. Ukłonem powitał zgromadzonych i zrzucił kapelusz. Opaska w takiejże czerwonej barwie przytrzymywała długie białe włosy. Ów chudy, przygarbiony starzec z gorzkimi bruzdami wokół ust był jednym z najsłynniejszych ówczesnych trubadurów. Usiadł, skrzyżował nogi, wziął harfę, płaszcz odrzucił na kościste ramiona - jak mógł dźwigać ten płaszcz, skoro inni rozchełstali się, rozpiąwszy suknie? Począł stroić harfę i próbować głosu. - Zwą nas - powiedział - Tolosanem i Tripolim. Ogarnął ruchem siebie i charta. - Kiedy on jest Tripolim, jam Tolosanem... Kiedy jestem Tripolim, on jest Tolosanem... Zaiste byli do siebie podobni ci dwaj chudzielcy; pod ich kruchą powłoką krył zda się hart, a może i dzikość.

Tolosan urodził się w Tripoli. Ojcem jego był krzyżowiec, baron z Tuluzy, matką zaś syryjska niewolnica. Legenda głosiła, że mając siedem lat uciekł z klasztoru, w którym ojciec go zamknął, że przez kilka lat próżno przeszukiwał wszystkie arabskie pustynie, aby odnaleźć matkę; że mieszkał z pustelnikiem, aż wreszcie dowiedział się o śmierci ojca zabitego podczas grabieży Cypru. Wówczas na ławie galery przepłynął morze, aby zobaczyć owe okolice Tuluzy i Saint-Gilles, swą drugą ojczyznę - tam pozostał. Miał wówczas dwanaście lat i nie umiał walczyć. Ale już śpiewał i mógł wygrać każdą melodię. Uczony niczym kleryk zaczerpnął z pism świętego Augustyna wątek swej najsłynniejszej pieśni: Jam dziecko grzechu. Powiadano, iż należał do dworu królowej Eleonory. Zwana „orlicą dwóch królestw”, miała już w owym czasie troje czy czworo dzieci, lecz w oczach trubadurów nikt lepiej od niej nie uosabiał niewiasty wolnej i dumnej, ponadto była królową. Krążyła plotka, że obdarzała swą królewską łaską tego kapryśnego, tragicznego bastarda i król Henryk Plantagenet wygnał go z Anglii - lecz znowuż inna gadka głosiła, że wypędziła go sama Eleonora, kiedy wzgardził jej faworami... Od owego czasu minęło już czterdzieści lat, on zaś nigdy o tym ni słówka nie szepnął. Odtąd sławił tajemniczą umiłowaną, nie znaną nikomu. Nastroiwszy harfę, poruszył palcami i zapowiedział canzonę o Dońi Sermondzie i Gwilemie z Capestang. Zgromadzeni drgnęli z uciechy. Była to historia sprzed dwóch wieków, lecz nikt nie byłby skłonny o niej zapomnieć. Rycerz z Capestang - opowiada Tolosan - jest młodym trubadurem z Narbonne. Służy u potężnego wielmoży don Ramona z Russillon. Dofta Sermonda z Tarascon, żona don Ramona, rozmiłowuje się w Gwilemie, ów zaś układa dla niej ballady. Pewnego dnia Gwilem polując z sokołem widzi, że zbliża się do niego don Ramon, jest sam. „Szukałem ciebie - rzecze baron - powiedz mi, jak się zowie dama, którą miłujesz?” - „Panie, tego się nie wyjawia”. Baron nalega. „Imię jej - mówi wówczas Gwilem - jest wypisane na skrzydłach gołębicy”. Baron znów nalega. Gwilem chwyta się fortelu. „Miłuję dońę Agnes rzecze - siostrę dońi Sermondy - twojej, panie, małżonki”. - „Więc dobrze - postanawia baron odwiedzimy ją, sprawimy jej radość”. Śpiew Tolosana jest przygłuszony, monotonny. Nie stara się olśnić błyskotliwością, zdaje się na melodię, która unosi słowa. Jednakowoż rodzi się z wolna napięcie, dziwny czar. W tym tkwi osobliwy talent starego harfiarza. Próżno zna się wszystkie zwrotki piosenki, słucha się jej jakby po raz pierwszy. Awelina uczuła, że czyjś grzbiet wsparł się o jej plecy. Jakiś głos szepnął: „Nie odwracaj się, piękna damo, tej nocy”. Awelina nie odwraca się; ona także się wspiera. Przeto don Ramon i Gwilem z Capestang przybywają do zamku Liet, tam ich witają dońa Agnes i małżonek jej Robert. „Szwagierko - pyta Ramon - powiedz mi, kogo miłujesz prawdziwą miłością?” Agnes każe się prosić a prosić. Wszystko pojmuje, wyjaśnia cichcem małżonkowi, iż należy ratować Sermondę przed gniewem barona. Naonczas oświadcza, iż miłuje Gwilema. Don Ramon wraca do swego zamku i ujawnia Sermondzie, że Agnes kocha Gwilema i wzajem przez niego jest kochana. Sermonda rozgniewana wypędza swego kochanka. Trubadur broni się, jak może, wzywa na pomoc Agnes. „To fortel, żeby cię ratować” - powiada ona swej siostrze. Wreszcie Sermonda zostaje przekonana, lecz wymaga zapłaty za przestrach, a będzie nią piosenka, w której Gwilem przysięgnie, że tylko ją miłuje. Gwilem poczyna śpiewać pieśń. Słyszy ją don Ramon i wszystko pojmuje. Wywołuje z zamku Gwilema, przeszywa go sztyletem, odcina mu głowę, wyrywa serce. Po czym bez słowa idzie, aby wieczerzać z żoną. Pod koniec posiłku pyta dońę Sermondę, czy się domyśla, co zjadła. „Nie - owa odpowiada lecz było to wyśmienite...” „Chętnie ci wierzę - rzecze Ramon - ponieważ było to zaiste, co najwięcej, pani, miłujesz: serce twego kochanka”.

„Nigdy - zawołała Sermonda - nie kosztowałam nic lepszego i nigdy nic mnie nie zmusi, żebym o tym zapomniała!". Rzuca się z balkonu. Ciało jej roztrzaskuje się u stóp zamku tuż koło miejsca, gdzie leżą poćwiartowane zwłoki jej kochanka [6]. Teraz głos Tolosana twardo wybijał rytm, twardo dźwięczały słowa. Szlochała żałobna pieśń przy wtórze wioli muzyka i akordów harfy. Wtedy - ciągnął pieśniarz - wszędy rozeszli się trubadurzy, by opiewać śmierć Sermondy i Gwilema, wszędzie płakali, żądali odwetu. Głos ich usłyszał Alfons Czysty, król Aragonii, najechał wojskiem Roussillon, pojmał don Ramona, uwięził go i skazał na śmierć w ciemnicy, zburzył jego zamek, a lenno podzielił między rodziny Gwilema i Sermondy. Po czym kazał zbudować grobowiec i złożyć w nim zwłoki obojga kochanków. Ustanowił doroczne święto, w którym będzie się czcić pamięć ich śmierci niesprawiedliwej i żałosnej. Od tego dnia schodzą się co roku trubadurzy, kochankowie i kochanki, aby modlić się przy grobie rycerza Gwilema z Capestang i tej, co spożyła jego serce i z miłości umarła, dońi Sermondy z Tarascon... Niech nieświadomi dowiedzą się, że grób ów znajduje się w Perpignan przed kościołem Świętego Jana... Tolosan zamilkł. Od dawna już zgasły pochodnie. Słuchacze oczarowani wsłuchiwali się nadal w noc - ćwierkanie świerszczy, dalekie poszczekiwania. Dopiero kiedy pachołcy przynieśli kubki z winem zaprawionym goździkami, obecni pomyśleli, żeby się poruszyć i rozprostować zdrętwiałe nogi. Rozległo się potężne czkanie, okrzyki, znowuż czkanie, śmiechy. Ale władza Tolosana była tak wielka, iż ledwo zadźwięczały pierwsze nuty, wnet zapadła cisza. Zda się czarna jego sylwetka więziła wszystkich w zasięgu swego cienia. O plecy Aweliny wsparł się grzbiet nieznajomego: na to czekała. Już nie pieśń recytował teraz Tolosan. Była to oszalała litania, którą tworzyła słowo po słowie tragiczna fantazja bastarda, sarabanda krwawego potu, drżących wnętrzności rzucanych psom...Ruiny, ruiny, ruiny... Płonące stosy, grabieże... Starcom wypływało życie przez wyłupione oczy... Kostnice pod gołym niebem, góry trupów... Biesiady kruków... Zgwałcone dziewice, odcięte piersi... Czaszki roztrzaskane o kamienne mury... Żołnierze ze stali, żelaza i żeliwa, niepowstrzymana armia... Spustoszenie... Głos Tolosana wznosił się, wznosił, rwał niczym wycie wilka zapowiadające śmierć i rozpacz. Noc wypełniły okrzyki, skandowane dzikie akordy. Nagle wszystko urwało się w szlochu: ,, Gdzież znajdę siłę i odwagę, aby ocalić moją miłość, duszę mojej duszy, życie mego życia? Gdzież znajdziesz siłę i odwagę, aby ocalić twoją miłość, duszę twojej duszy, życie twego życia?” Dopiero nazajutrz wyjaśniło się, co chciał powiedzieć Tolosan. Oto Eschiwia i Alis całkiem nie wstydząc się poszły do niego, aby się go o to zapytać. W swoim namiocie - opowiedziała Alis Awelinie - bez harfy, bez czerwonej opaski na włosach, mrużąc oczy w dziennym świetle przypomina on starego zziębniętego ptaka w szczerbie muru. Przyjął dziewuszki uprzejmie i powiedział im, że wkrótce trzeba będzie bronić kraju. Nowy papież to dowódca policji - wyjaśnił. - Między Tuluzą a Saint-Gilles wszędzie pełno jego szpiegów i legatów uzbrojonych w zdradzieckie pytania i obładowanych dogmatami; za każdym razem gdziekolwiek spotkają się z jakąś swobodą w chałupie jak i w zamku, krzyczą, że to herezja, i piszą raporty do Rzymu. Papież nie ma wojska, ale król Francji, ten kramarz, byłby aż nazbyt rad wypożyczyć mu swych baronów, jeśliby się spodziewał, że coś na tym zyska. A ponieważ Ryszard Lwie Serce nie żyje, już nie ma nadziei na czyjąkolwiek pomoc... „Skąd o tym wiecie?” - zapytały dziewczynki. „Wiem i basta”. - „Więc?” - „Więc nadchodzą czasy! Trzeba o tym mówić, trzeba o tym krzyczeć. Mnie słuchają, ale mi nie wierzą... Ostrzcie miecze, strójcie

harfy... Kraj będzie potrzebował wszystkich...” W końcu tygodnia Tolosan opuścił zamek Algue. Odszedł nie uprzedzając nikogo, a za nim kroczyli jego niemy muzyk i chart. Dla wielu był to sygnał wyjazdu. Awelina i Alis spotkały po drodze wiejską procesję, mężczyźni i niewiasty z Nant szli, aby się pomodlić do świętego Gwirala, wszystko już postradali i nie wiedzieli, z czego mają zapłacić jesienną daninę. Złączywszy na piersi spracowane ręce, kroczyli boso za krzyżem z czarnego drewna. Powitali panią na Roquelongue, jako że często ją widywali w Nant, i ustawili się wzdłuż murku, aby przepuścić konie. Awelina poczuła się nieswojo i przeżegnała mijając krzyż. Pozostały jeszcze przez kilka dni w Cantobre. Rodzice Aweliny byli już starzy i nic ich nie obchodziło, co może przydarzyć się ich dzieciom: mieli ich tak wiele, że je czasem mylili. Awelina z przyjemnością znów ujrzała jedną ze swych sióstr, zamężną w okolicach Albi, a będącą tu w odwiedzinach. Lecz z innego powodu zwlekała z odjazdem: nie miała chęci zobaczyć znów swego osamotnionego zamku, tamborka do haftu, męża. Nikt o tym nie wiedział, lecz w Algue splamiła honor Jana des Douzes - och! tylko jeden raz, pierwszego wieczoru, z owym nieznajomym, o którego się wspierała; po ostatniej piosence Tolosana wziął ją za rękę i bez słowa pociągnął. Musiała jednak wreszcie powrócić do Roquelongue. Bertram czekał przed progiem. Powieka w jedynym jego oku tragicznie trzepotała. Nie dał jej nawet czasu, by zeszła z konia: rycerz des Douzes - powiedział - zaciągnął się na dwa lata do jazdy na żołdzie Wilhelma Marechala. Ów w Villefranche werbował ochotników do wojska króla Anglii. W pierwszej chwili Awelina nie oparła się uczuciu ulgi. Po czym poczerwieniała z gniewu. Przynagliła swą klacz. En i Na, dwa baranki Alis, nadbiegły harcując w kurzu. - Rycerz - dorzucił Bertram - zdobył dwa okupy na turnieju w Villefranche. U Żyda z Millau, Efraima, zastawił resztki, co mu pozostały, a miały jakąś wartość. Pieniądze są w schowku przy kominie. Awelina zatrzymała konia przy cysternie. Opadło ją straszliwe zmęczenie. Jakże niesprawiedliwie osądzała Jana des Douzes. Nigdy własne ciało nie wydawało się jej tak ciężkie i martwe jak wyszczerbione mury tego pustego zamku. - Nic więcej nie powiedział? - Zakupił baryłkę soli... Wkrótce sól będzie na wagę złota... Powiedział, że za każdym razem, kiedy będzie mógł, prześle swój żołd... Awelina jeszcze czekała, lecz Bertram głęboko zmartwiony nie miał już nic więcej do powiedzenia. Na podjeździe stanęła pani Ryszarda, w ramionach trzymała Tristanka, na usta Aweliny z wolna wypłynął uśmiech.

IX. ZMOWA BISKUPÓW Zaledwie Wilem wyszedł ze szpitalika, a już kapituła wezwała go, aby się przed nią stawił. Przesłuchiwano go całe dwa dni. Nie w sprawie misji do Jerozolimy, ze swego posłannictwa zda sprawozdanie wyłącznie wielkiemu mistrzowi, lecz w sprawie okoliczności jego pojmania, pobytu w niewoli, ucieczki. Nie oszczędzono mu żadnego szczegółu. Kapituła chciała dowiedzieć się wszystkiego: o dozorcach w cytadeli Dawida, miejscowościach, w których przebywał, o życiu w wiosce, zwyczajach muzułmanów. Stojąc pośrodku kapitularza naprzeciw braci zasiadających półkolem w stallach odpowiadał, jak mógł najdokładniej, lecz nigdy nie wiedział, skąd padnie następne pytanie ani co będzie zawierało; dostawał aż kołowacizny, tracił grunt pod nogami jak owe pajace, które błazny zgromadzone wkoło śmiejąc się odsyłają kuksańcami tam i nazad. Jak wioska była obwarowana? Czy ten Abd al-Salam al-Zajjat jest stronnikiem sułtana AlAdila czy jego bratanka Al-Afdala? Czy ktoś usiłował go nawrócić? Jakimi sposoby? Zali to prawda, że poganie zasiewają jakąś roślinę wokół gołębników, żeby odstraszyć węże? Skryba spisywał na pergaminie wszystkie odpowiedzi Wilema. Pytano go również o zachowanie w tej czy innej sytuacji. Ku swemu wielkiemu wstydowi musiał opisać, w jakich okolicznościach został okaleczony. Skazano go na spożywanie posiłków na ziemi przez tydzień, nie dlatego że popełnił grzech cielesny ze służebną Zajnab - tę sprawę załatwi na spowiedzi - lecz dlatego, że lekkomyślnie wystawił na niebezpieczeństwo życie stanowiące przecież własność zakonu, odkąd złożył był śluby. Dopiero kiedy skończył z kapitułą, zaprowadzono go do pałacu wielkiego mistrza. Gilbert Erail chciał poznać każdy szczegół życia swego chrześniaka, odkąd przed dwunastu laty opuścił Roquelongue. Wilem musiał więc opowiedzieć, jak to pozostawił synka i zamek pod opieką żony, po czym wsiadł na statek w Marsylii; jak razem z Konradem de Montferrat przybył pod Tyr, wówczas gdy Saladyn świeżo wkroczył do Jerozolimy; jak zaciągnął się pod sztandary Gwidona Luzyniana; jak wstąpił do zakonu templariuszy, kiedy chrześcijanie oblegali Akrę... Kiedy przy niektórych urywkach swej opowieści musiał w pamięci szukać, w jaki sposób poszczególne wypadki wiążą się ze sobą, zdawało mu się, że kreśli znane mu istnienie, lecz odległe i bardzo podobne do jego życia, ale zaiste nie własne. Chciałby po trosze rozważyć to osobliwe uczucie, lecz Gilbert Erail przynaglał: „Nuże, nuże!” - mówił przy najkrótszej przerwie. Wielki mistrz zwalisty i nieruchomy, tkwił jak posąg pośrodku oratorium, w którym gościł Wilema. Od czasu do czasu odwracał się i szedł aż do okna, gdzie na podokienniku stała srebrna czara pełna suszonych winogron; chwytał zręcznie garść i wracał, by znów stanąć przed Wilemem. - Kto was przyjmował do zakonu? - spytał. - Sam wielki mistrz. - Gerard de Ridefort? - Tak, panie mistrzu. - Nie wiecie, czy przyjmował osobiście wszystkich braci rycerzy? Wilem nie wiedział. Na żądanie wielkiego mistrza musiał wskrzesić przykre wspomnienie swych ślubów. Dokładnie opisał, jak został zmuszony do zaparcia się człowieka na krzyżu i do splunięcia na krucyfiks. Przysiągł raz jeszcze, że zaparł się ustami, a nie sercem, i tylko dlatego, by mu zezwolono na służbę w zakonie. Lecz między tym, co przeżył, a tym, co mówił, istniała przepaść, której słowa nie mogły wypełnić. Gilbert Erail słuchał uważnie, na pozór ani zaskoczony, ani zgorszony. „Nuże! Nuże!” Prawą

ręką wybierał z lewej winogronka i szybko wrzucał je do ust otwierających się niby pułapka. Owo dziobanie na sposób ptaka wyraźnie nie zaspokajało jego uczucia głodu, wciąż nadchodziła chwila, gdy łapczywie pochłaniał resztki i miażdżył je w żuchwach. Treść raportu Wilema nie była dlań obca. Ów sposób przyjmowania do zakonu - zwierzył się - istotnie był praktykowany w Ziemi Świętej. Tu już wyszedł z użycia, lecz istnieje podejrzenie, że kilku rycerzy, późniejszych preceptorów na Zachodzie, pozostało mu wiernych, chroni ich nakaz zachowania bezwzględnej tajemnicy. Nawet nie wiadomo, czy tak postępują dla dobra zakonu czy ku jego zgubie! Nagle Gilbert Erail przerwał sobie i zapytał chrześniaka, co miał do roboty w Jerozolimie. Wilem nie wiedział, od czego zacząć. Nadmienił najpierw, jakie wieści krążyły w onym czasie: Gerard de Ridefort był jedynym z templariuszy pojmanych przez Saladyna pod Hattin, który nie został ścięty, w zamian za swe ocalenie przyrzekł jakoby sułtanowi, że wprowadzi do reguły niecny zwyczaj, aby znieprawić cały zakon. Inne wieści natomiast głosiły, że zwyczaj wcale nie był niegodny, lecz zaginął klucz do rozumienia zagadki. Należało więc dokładnie zbadać wewnętrzne dokumenty zakonu, których odpisy posiadali zgodnie ze statutem li tylko papież i wielki mistrz. Nie mogło być mowy o niepokojeniu papieża, zanim nie będzie wiadomo, jakie należy zająć stanowisko: zakon templariuszy zwykł sam załatwiać własne sprawy. Lecz własny egzemplarz Gerarda de Ridefort pozostał w 1187 roku w Jerozolimie, kiedy zakon prawie w całości został wzięty do niewoli podczas nieszczęsnej klęski pod Hattin, jednocześnie odcięty od swej macierzystej siedziby i archiwów - od swej pamięci. - Dalejże! Dalej! Niecierpliwił się Gilbert Erail. Wilem usiłował wyłuskać ze swoich wspomnień sprawy istotne. Zdawało mu się, że zapomniał o rzeczy zasadniczej. Zamajaczył mu znów przed oczami obszerny, okrągły namiot w obozie w Betenoble, gdzie biwakowała chrześcijańska armia o dzień marszu od Jerozolimy. Ówczesny wielki mistrz Robert de Sabie nie mogąc ustać na miejscu, chodził tam i z powrotem, głowę pochylił, a ręce założył na plecy. W tym dniu Ryszard Lwie Serce wydał rozkaz odwrotu i armia żegnała się z nadzieją zdobycia Jerozolimy. Wilem wówczas przedłożył, że sam, w przebraniu, będzie usiłował wejść do Jerozolimy. - I schwytali was!... - rzucił Gilbert Erail. - Ale dlaczego wyście wyruszyli? Coście robili u wielkiego mistrza? Nagle Wilem pojął, dlaczego jego opowieść kuleje: nie wyjaśnił sprawy najważniejszej. - Poprosiłem o audiencję u wielkiego mistrza - rzekł - aby mu opowiedzieć o zwierzeniach, jakie mi poczynił na Cyprze trędowaty brat... Był nadzorcą w Akrze... Nie pomnę jego imienia, ale został wyznaczony na jednego z trzynastu, którzy w owym czasie mieli wybrać wielkiego mistrza... Dał się przekupić i... Gilbert Erail przeciął nagle: - Przez kogo? Na jakiej elekcji? Stał jak skamieniały koło okna z winogronami, jego ręka zawisła nad czarą. Wilem był zaskoczony. - Chciał się uwolnić od grzechu, zanim umrze - wyjaśnił... - skrucha jego była szczera... - Jaka elekcja? Kto kupił jego głos? - No... przyszły wielki mistrz, Gerard de Ridefort. Gilbert Erail jakby otrzymał ciężki cios. W tamtych wyborach Gerard de Ridefort zwyciężył dopiero w czwartym głosowaniu i z przewagą tylko jednego głosu nad swym rywalem. Elekcja trwała długo i dla wszystkich była wyczerpująca. Tym lepiej o tym wiedział, że owym rywalem niesłusznie zwyciężonym był właśnie on sam, Gilbert Erail! - Jutro z wami się zobaczę - rzekł do Wilema. - Wybaczcie mi.

Lecz nazajutrz Gilbert Erail wyjechał z Akry do Antiochii, skąd Boemund z Tripoli wzywał na pomoc templariuszy przeciw królowi Armenii, Leonowi. Wielki mistrz zostawił jednakowoż polecenia tyczące Wilema. Przeto kapituła wyznaczyła brata Arnolda Boucharda, byłego komandora załogi na Cyprze, każąc mu ponownie wdrożyć Wilema w zakonne zwyczaje: zachowania się w kaplicy, sypialni, refektarzu, w towarzystwie braci. Lecz dawne słowa i nawyki wracały do Wilema niemal odruchowo: modłów nigdy człowiek się nie oduczy. Arnold Bouchard znacznie się postarzał, kąciki ust opadły mu niżej jak ongiś i poczynał ględzić. Nie dawał Wilemowi ani chwilki spokoju i wielce rad z powierzonego mu zadania wywiązywał się ze swych obowiązków z gorliwością wystawiającą niekiedy cierpliwość na ciężką próbę. Zdarzało mu się wieczorami wspominać rzeź Greków, dokonaną przez templariuszy w Nikozji, lecz nie można było odgadnąć, czy stary wiarus usiłuje tym sposobem ożywić wspomnienie, czy je z siebie wyrzucić. Wydano Wilemowi nową odzież i nowy ekwipunek. Oręż i trzy konie przynależne wedle prawa każdemu rycerzowi miał otrzymać dopiero po ukończeniu wojskowej zaprawy. Tymczasem ćwiczył na starym bojowym rumaku pokiereszowanym bliznami; koń męczył się szybko, lecz należał do jednorękiego: wodze miał przytwierdzone do strzemion po parze z każdej strony. Wilem przywiązywał tarczę do lewego przedramienia pozbawionego dłoni i tym sposobem prawą rękę miał wolną, by móc władać bronią. Świadom swego okaleczenia, czując się mniej sprawnym, atakował i zadawał ciosy tak gwałtowne i mordercze, że stawał się groźniejszy, niż kiedy walczył ongiś w otwartym starciu. Arnold Bouchard musiał go aż powstrzymywać, kiedy walił tak mocno w paliki, które mijając w cwale należało zakarbować, albo kiedy udawał atak włócznią w pałubę - drewnianą kukłę. Zaprawiał się nawet w „zabijaniu przez zęby” - jak powiadano - kukły o twarzy okrytej hełmem; chodziło bowiem o kłucie wprost w miejsce, gdzie znajdowały się usta. Wreszcie przydzielono mu nowego giermka. Był to zaciężny Fryz. Jasnowłosy, białolicy, rosły i szeroki jak wrota i nie bardziej wymowny niż brama. Zwał się Rolof i raczył powiedzieć głosem niezmiernie łagodnym i spokojnym, że pochodzi z krainy obłoków i wód, bez gór ni lasów. Był powolny i staranny, nawiedzany na jawie jakby przez sny, pod których wpływem ciemniejsze fale przepływały przez jego jasne oczy, mieniące się wówczas niby morze. Wilem pojmując, że wybrano dlań tak silnego giermka, aby zrównoważyć ułomność rycerza, podwoił ćwiczenia. Rolof spoglądał nań bez słowa, lecz wbijał w ziemię coraz grubsze paliki. Wilem z rozmachem drwala zadawał mieczem ciosy zdolne rozpłatać człowieka na dwoje. Rolof nie tylko nie wydawał się urażony, iż służy jednorękiemu, lecz okazywał jakby dumę masując po zaprawie ramiona tego kaleki. Wilem pogrążał się bez oporu w pełen trudów rytm dnia. Wypróbowany rytuał pracy, modłów i ciszy ogarniał spokojem ciało i duszę niby głęboka woda. Zapomniał, jak ongiś, w czasach niecierpliwości, życie zakonne wydawało mu się wielce puste. Obecnie znalazł tu ostoję i spokój: przestał już być osamotniony, nie budził się już nocą wydany na pastwę niepokojących go pytań. Kiedyś podczas nieszporów powiedział sobie, że jest li tylko jednym z głosów w chórze. Aż do zawrotów głowy doznawał uczucia jakby niewysłowionego szczęścia. Do cna się roztapiał w tej wspólnocie szorstkich mężów, którzy nie bali się nikogo prócz Boga i na kolanach się modlili do Dziewicy Maryi, Najpiękniejszej, Przenajświętszej, przewodniej gwiazdy po ich morzu. Wkrótce już wolno mu było udać się do miasta. Arnold Bouchard, Rolof i on pieszo zeszli ulicą Świętej Anny do dzielnicy portowej, gdzie w skwarze pełni lata rozchodziły się po uliczkach ohydne zapachy. Pokazał swym towarzyszom weneckie składy, gdzie podczas walk z Błękitnym Wilkiem majaczył ugodzony strzałą w ramię. Koło gołębnika szpitalników

odbudowano wielkie młyny do cukru. Za ulicą Kotlarzy wznosiły się warsztaty sporządzające biskwity morskie. [7] Tu i ówdzie widniały jeszcze na balkonach chorągwie w barwach Anglii wywieszone przed kilku dniami na wieść o zgonie Ryszarda Lwie Serce: Plantagenet miał swych wiernych wszędzie, gdzie się pojawił. Tu takoż śmierć jego okrwawiła serca. Miasto zmieniło swe oblicze, jeśli Wilem sobie to przypominał. Wydawało się gęściej zaludnione, roiło się od żebraków i włóczykijów oczekujących wielkiego przejazdu jesienią na Zachód. Brudne uliczki, ponure zakątki, gdzie czaiły się dziwki i rzezimieszki; jazgotliwy, rozchełstany i bezecny tłum usuwał się jednakowoż przed templariuszami. Wilem ukrywał okaleczone ramię pod swym białym płaszczem: musiał ponownie uczyć się życia na nowy sposób. Gdy wrócili do komandorii, zmiarkował jak wielce jest okazała. Czworobok z czterema basztami na rogach stanowił budowlę przygniatającą potęgą i bogactwem. Na każdej z wieżyczek po bokach cytadeli widniał kroczący lew z masywnego złota, wielki jak byk. Wszędzie krzyżowcy jakby się zadomowili, mieli tu swe kościoły, twierdze, cmentarze, rynki. Lecz Wilem odczuwał, że to miasto zamieszkałe przez chrześcijan nie było jednak miastem chrześcijańskim. W cieniu zakurzonych palm Zachód myślał, że gości we własnym domu: lecz był tylko uczepiony do zbocza Wschodu. Nie włada się ni krajem, ni człowiekiem, póki się nie ma jego serca. A sercem Wschodu była Jerozolima. Wielki mistrz, wróciwszy z Antiochii, wpadł jak wicher do Akry, zależało mu jednak, by zobaczyć Wilema. - Wilemie! Wilemie! - wołał - źle się dzieje na świecie... Biskup tyberiadzki groził, że odwoła się do papieża w niejasnej sprawie funduszy diecezjalnych, o które wiedzie spór z zakonem; szpitalnicy bez ustanku rzucają templariuszom kłody pod nogi; zaś król Armenii, Leon, zdołał rozsnuć sieć intryg nie do rozwikłania wokół templariuszowej twierdzy Gasteins nad Orontem. Upominał się o nią jako o swoją własność. Aby przekonać papieża o swoich uczciwych zamiarach w sprawie Antiochii, w której templariusze popierali jego przeciwników, nie mógł wymyślić nic lepszego niż przyrzec papieżowi, że nawróci się on, a wraz z nim cały lud, jeśli Ojciec Święty potępi postępowanie templariuszy w sprawie Gasteins! Z roziskrzonym wzrokiem wielki mistrz witał przeciwności losu i Wilem ucieszył się - może bezwiednie obawiał się, iż pod srogim wyglądem ojca chrzestnego kryje się zwykły zjadacz suszonych winogron. Z pewnością Gilbert Erail odczuł tę zmianę postawy u chrześniaka, począł go bowiem tykać jak przed laty. - Czy wiesz, Wilemie, co wszyscy powiadają? Mówią, że skoro utraciliśmy Jerozolimę, a życie toczy się nadal, to znaczy, że Bóg tak chciał... Stojąc wedle swego zwyczaju pośrodku sali przerwał na chwilę, zamyślił się, po czym podjął: - Pomyśl więc, gdyby trędowaty brat służebny nie sprzedał swego głosu Gerardowi de Ridefort, ja bym został był wielkim mistrzem zakonu... W owym czasie, przypomnij sobie, wszystko jeszcze było do uratowania... I może, Wilemie, może z pomocą Bożą potrafiłbym odwieść tego Luzyniana od ataku, zamiast go do niego pchać... Na pewno nie utracilibyśmy wówczas Jerozolimy... Z nawyku rozglądał się szukając wzrokiem czegoś do zjedzenia, później spytał Wilema o zdrowie, ledwo wysłuchał odpowiedzi: już musi wyjechać, eskorta już nań czeka. Jednakowoż wychodząc z pokoju jeszcze zapytał: - Czy wiesz chociaż, ile zapłacono temu bratu za jego głos?

Wilem przypomniał sobie, że trędowaty ubił targ za możność powrotu do swojej wioski w Pirenejach. - Cóż za bzdura! - westchnął Erail - Jerozolima sprzedana za płacheć śniegu... Wkrótce rozeszła się w Akrze wieść, że biskup tyberiadzki uzyskał od papieża nominację dwóch asesorów, którzy mieli rozstrzygnąć spór o fundusze diecezjalne. Pierwszy z nich, biskup Sydonu, na początek września zawezwał do Tyru obie procesujące się strony. Kapituła zakonu templariuszy wysłała brata Thierry, byłego komandora z Jerozolimy. Sędziwy rycerz stał się z wiekiem tak wątły, iż był niemal przezroczysty. Z Tyru wrócił cwałem ryzykując, że kości mu się rozsypią na siodle; biskup groził, że wyklnie wszystkich templariuszy! Był to czwartek. Gilbert Erail odwiedził patriarchę, przeprowadził z nim rozmowę, sądził, że sprawę załatwił. Lecz w niedzielę biskup sydoński wkroczył do kościoła Świętego Krzyża w Tyrze i po ogólnej procesji, wobec zebranego ludu i duchowieństwa w imieniu Boga i wszystkich świętych obłożył klątwą „wielkiego mistrza zakonu templariuszy oraz wszystkich braci, a takoż ich pobratymców i przyjaciół po obu stronach morza...” Wieść nadeszła do komandorii w Akrze podczas śpiewów braci na nieszporach. Natychmiast wybiegli z kaplicy, podobnie kucharze z kuchen i koniuchowie ze stajni. Wszyscy spotkali się na ogromnym podwórcu, kazali po sto razy opowiadać przebieg sprawy biednemu staremu Thierry, który drżał ze strachu, zmęczenia i oburzenia. Ci, co go już wysłuchali, zbierali się w małych grupkach, mówili, że chwycą za broń, jakby wróg stał już u bram, albo grozili, że złożą białe płaszcze i każdy wróci do własnego domu - wtedy okaże się, czy Ziemia Święta obejdzie się bez nich... Wielki mistrz natychmiast zwołał kapitułę, która najpierw przypomniała wszystkim braciom o obowiązku zachowania pokory: złożyli ślubowanie i sami nie mogą się od niego zwolnić, ponadto nie wolno im zapomnieć o obowiązku strzeżenia kraju. Po czym kapituła dumnie postanowiła nie liczyć się z klątwą, póki papież jej nie zatwierdzi. Wnet wybrano posłów. Miał im przewodniczyć brat Thierry. Na razie każdy winien wrócić do codziennych zajęć. Tegoż wieczoru Gilbert Erail wezwał Wilema. - Wilemie - zagaił - to co wam powiem... Spojrzał nań, jakby go dopiero teraz zauważył. - Jak wasze ramię? - Sprawne, panie mistrzu. - Wilemie, to co wam powiem, musi pozostać na zawsze naszą tajemnicą. Począł chodzić po oratorium pogrążony w myślach, jakby chciał się utwierdzić we własnym postanowieniu. Krótki i ciężki krok dźwięczał na flizach. Po chwili stanął przed Wilemem i jednym tchem wypowiedział, że wcale go nie dziwi nękanie templariuszy; chodzi o zaspokojenie uraz i zazdrości, nie istnieje żadne niebezpieczeństwo, póki papież ich będzie popierał. Lecz potęga zakonu tak urosła, że przeszkadza zbyt wielu ambicjuszom, przeto usiłują zaszkodzić im poważnie w ten czy inny sposób... - Najgroźniejsze niebezpieczeństwo dopiero nadejdzie... Może nawet z Rzymu... Wilem nie pojmował. Czyż wielki mistrz przed chwilą nie wspomniał, że papież sprzyja zakonowi? - Po swej elekcji Innocenty - niech Bóg go wspiera swą radą - utwierdził nas we wszystkich naszych przywilejach. Wymieniamy regularnie listy. Chciałby zwołać krucjatę. „Duch ostyga w ludziach” - pisał mi niedawno. Ani razu nie uczynił wzmianki o tym niegodnym przyjmowaniu do zakonu, o tych zaparciach, o których mówiliśmy. I z pewnością nic jeszcze nie zwietrzył. Otóż przed kilku miesiącami gościliśmy tu, u nas, urzędnika z kurii, który prowadził śledztwo w sprawie tej niegodnej reguły. .. Szperał we wszystkich pozostałych nam dokumentach,

przepisach, archiwach, gnębił nas podchwytliwymi pytaniami... Szuka zeznań wszystkich braci, których przyjęcie do zakonu, jak twoje, budziło podejrzenia... Nie obawiałbym się wyników dochodzenia - kilku braci ogarniętych obawą czy też nieświadomych - gdybym sobie nie wyobrażał, co może zdziałać nieżyczliwość... Kuria zaś zazdrości nam wpływu na papieża, naszych przywilejów, sławy w podboju Ziemi Świętej... Kuria, mój biedny Wilemie, kuria chce nas zniszczyć! To zmowa biskupów! - Ależ - odparł Wilem - mogę złożyć wyznanie trędowatego nadzorcy... Obróci się wniwecz wszystko, co prowadzący śledztwo mógłby nam zarzucić, ponieważ stanowić będzie dowód, że nie zakon jest niegodny ani reguła, lecz mistrz wybrany symoniackim sposobem... - Wierz mi, że i ja myślałem, abyś świadczył... Przede wszystkim ów brat służebny winien to uczynić. Lecz obawiam się zwłaszcza reakcji Ojca Świętego, jeśli się dowie, że zakon tak dalece się znieprawił, że wybrał niegodnego mistrza. Gilbert Erail podszedł do okna. Na wsporniku stała pusta czara. Ujął ją ręką, obrócił, oglądnął pod światło zachodzącego słońca, zda się, zamierzał zgnieść ją w swych krótkich palcach, po czym ostrożnie odstawił. - Ojciec Święty jest ambitny, Wilemie. Chce odzyskać Jerozolimę, a zarazem poniżyć królów, narzucić prawo Boże całej ziemi. Stawiąc czoło władcom Zachodu szarpiącym się nad grobem Ryszarda Lwie Serce, potrzebuje nas, chciałby, żebyśmy się stali milicją pod jego rozkazami... Lecz my nie jesteśmy armią żadnego papieża, choćby najświętszego. Jesteśmy armią Chrystusa!... Musimy pozostać silni i czyści, gdy nadejdzie dzień, kiedy wszyscy inni zawiodą... Jeśli kuria stwierdzi, że templariusze plują na krzyż, to koniec z nami... A jeśli Ojciec Święty dowie się prawdy o tej haniebnej elekcji, nie zdołamy mu nic odmówić... Trucizna na pewno by nas zabiła, odtrutka wydałaby na jego łaskę... Wilemie, mam do was pełne zaufanie. Pamiętam was jeszcze jako siedemnastolatka. Chcieliście służyć Bogu i sprawiedliwości. Nadeszła ku temu sposobność. Brat Thierry popłynie do Rzymu, skoro tylko statek będzie gotów. Pojedziecie razem z nim. Odnajdziecie tego mnicha, który prowadził dochodzenie w sprawie templariuszy. Będziecie śledzić postępy jego pracy i musicie być gotowi w każdej chwili wkroczyć i nie dopuścić, by zaszkodził zakonowi. Tylko ze mną macie się porozumiewać. Ja sam postanowię, czy wykorzystać, czy nie wyznanie nadzorcy z Akry... Jak on się właściwie nazywa? Wilem zapomniał, lecz wystarczy zapytać brata Thierry, podówczas komandora w jerozolimskiej siedzibie, z pewnością pamięta, kto był wówczas nadzorcą portu w Akrze. Gdyby Wilem nawet wiedział, nie mógłby powiedzieć, nie miał już siedemnastu lat i życie go zahartowało, lecz nieznane wzruszenie ściskało mu gardło. - Moje ćwiczenia z pałubą wcale mi się nie przydadzą - zdołał w końcu wykrztusić. - Wszystko się zawsze przydaje - odparł Gilbert Erail. - Kto pracuje dla chwały Boga, temu wszystko usłuży. Po dwóch dniach wsiedli na długą galerę zakonną. Pogoda była bezwietrzna; wśród giermków Rolof pilnował dwóch przydzielonych im koni. Rumak Wilema był rosły, kary, o cienkich uszach i z białą gwiazdką na łbie - ,,dobry znak”, orzekł podkoniuszy. Wilem czekał niecierpliwie, aż wylądują, by rozpocząć poszukiwanie wysłańca kurii. Wiedział tylko, że mnich jest benedyktynem i nazywa się Pierluigi. Ale łatwo go rozpoznać, powiedział Gilbert Erail: ma oczy żółte jak kot.

X. DZIEWICZA KRÓLOWA Jakżeż miłowano tego Ryszarda Lwie Serce! Jaśniał bez cienia skazy w ludzkiej pamięci. W chwale legendy kroczył w orszaku swych rycerzy i kompanów trubadurów, w glorii bohaterstwa nawet w wołowej skórze, w którą go zaszyto. Ledwo niektórzy śmieli poszeptywać, że zmarł na skutek własnego grzechu, on to bowiem zezwolił na używanie w walce między chrześcijanami kuszy, broni nieuczciwej, „która pozwala prostakowi zabić z dala arcydzielnego męża, i to przez dziurkę”. Inni wspominali przekleństwo rzucone na głowę Ryszarda przez Fulka Ujadacza, proboszcza z Neuilly: nie kpi się bezkarnie ani z Boga, ani ze sług Jego. Fulko dowiedziawszy się o śmierci króla, pomknął do swego kościoła, aby tam się zamknąć, padł na kolana przed głównym ołtarzem i spędził w ekstazie cały dzień i całą noc, zalewając się łzami i sławiąc Boga. Lecz Ryszard nie należał do ludzi, od których żąda się rozrachunku. Komu by przyszło do głowy obliczać, że w ciągu dziesięciu lat panowania król Anglików nie spędził nawet czterech miesięcy w Anglii? Głosił, iż słucha jedynie Boga i jego praw [8], a życie swe wiódł kierując się li tylko własnym kaprysem i rycerską przygodą, nie mając żadnych zamysłów prócz bitwy w dzień lub miłostki wieczorem. Nie obchodziło go wcale własne królestwo. Ani słowa nie rzekł o następstwie tronu, jakby to była najbłahsza z jego trosk. Było zaś dwóch pretendentów do korony: brat jego Jan bez Ziemi i bratanek Artur Bretoński, syn Galfryda. Jan nie tracił czasu: w Chinon, stosując tortury, kazał wydać sobie skarbiec Plantagenetów, przekupstwem utwierdził w wierności kilku wasalów, zapewnił sobie usługi Mercadiera. 25 kwietnia, w dwa tygodnie po śmierci Ryszarda, wziął z rąk arcybiskupa Gauthiera w katedrze w Rouen koronę ze złotych róż diuków Normandii i natychmiast popłynął do Anglii, aby tam namaszczono go na króla. Bretońskie stronnictwo zostało zaskoczone. Ponieważ Artur miał dopiero trzynaście lat, przeto jego matka Konstancja odwołała się do króla Francji: Filip August tylko na to czekał. Od dwudziestu lat Filip - obecnie mąż trzydziestopięcioletni - na wszelki możliwy sposób walczy z Plantagenetami: pojął, że Francja, jedyne jego umiłowanie, powstanie dopiero, kiedy ich wygubi. Wszystkie jego poczynania - wojny, rozejmy, traktaty, małżeństwa, intrygi - mają na celu rozszerzyć granice własnego królestwa, obdarzyć je żyzną ziemią i rzetelnymi ludźmi, rozbudować ustawodawstwo i pobór podatków. Pragnie wskrzesić cesarstwo Karola Wielkiego: zjednoczyć cały Zachód pod wodzą Francji. Nigdy mu nie dość przechadzek po Paryżu, własnym mieście, aby ocenić, co już zostało zrobione, i wymiarkować, co jeszcze należy uczynić. Pozdrowienia robotników rzecznych ładujących wory w młynie Chantegrenouille - Rechoczącej Żabce, przybycie barek z rybami morskimi, żywa krzątanina handlarzy na Wielkim Moście i przy Chatelet, okrzyki dzieci zabawiających się w chodzenie na szczudłach i rzucanie kostek, rozgardiasz wśród szkolarzy przybyłych z całego Zachodu - oto oznaki, że miasto żyje i rozkwita. Wielka nawa w NotreDame jest prawie ukończona, przystąpiono do brukowania ulic na lewym brzegu Sekwany, a za Champeaux nowy obronny mur góruje nad ogrodami warzywnymi i winnicami: Paryż, stolica, wart więcej niż cała prowincja. Zdarza się jeszcze Filipowi rozmyślać, jak jego ojciec mógł dopuścić, aby odeszła Eleonora, a wraz z nią Akwitania i Poitou. Ale wie, że obie krainy odzyska, z Bretanią i Normandią na dokładkę. Każdy sposób będzie dlań dobry, siła i cierpliwość, groźba i podstęp. Jakby Cadoc Łamacz Głów już mu nie wystarczał do trzymania w szachu Mercadiera, postanowił wykorzystać jedną z plag tego wieku - wszeteczników. Odkąd rozpustnicy - włóczykije, rzezimieszki,

kosterzy [9] - przestali umierać z głodu, odtąd poczęli roić się nawet na schodach do pałacu, stanowić groźbę dla handlu, utrudniać ruchy wojska. Przeto król postanowił przemienić owo mrowie pasożytów w regularne oddziały na żołdzie: rozpustnicy nie pójdą już w ślad za armią, będą ją poprzedzać siejąc popłoch. Przyrzekł zamknąć oczy na wybryki i grabieże zgrai pod warunkiem, że będzie posłuszna królewskiemu dowódcy, aż dotąd pilnującemu porządku w pałacu i gamratek jadących w ślad za dworem. Odtąd będzie się ów zwał królem rozpustników. Ów dowódca miał pełną władzę nad swymi oddziałami. Sam wymierzał sprawiedliwość, a jego wyroki były wykonywane natychmiast. Zawsze postępowali za nim strażnik więzienny i kat - rzekłbyś dwa jego przyboczne cienie - otaczał się taką tajemniczością, że nikt nie znał nawet jego imienia. Dwaj pomocnicy byli bliźniakami tak do siebie podobnymi, że ci, których prowadzili, nie wiedzieli aż do ostatniej chwili, czy czeka ich ciemnica czy też szubienica. Jako że skarbiec nie zdołałby opłacić robót i żołdu najemników, Filip August sprowadził z powrotem Żydów do Paryża, bez żadnego wstydu, całkiem zwyczajnie, jak ich przed piętnastu laty wypędził i ograbił. Ponownie ich opodatkował, a ponieważ i tak byli potępieni jako Żydzi, zachęcił do uprawiania lichwy - tym skorzej, iż pobierał na rzecz Francji część ich zysków. Papież głosił, że lichwiarstwo to plaga wieku, lecz Filip pilnie baczył, żeby wszelkie jego poczynania błogosławili rodzeni wujowie prałaci: Wilhelm o Białych Dłoniach i Filip z Beauvais, biskup z obuchem w garści. Tym sposobem działał dla dobra królestwa. Z tego też wynikła sprawa Ingeborgi. Po śmierci Izabeli wdowiec Filip, wracając z wyprawy krzyżowej, postanowił poślubić Ingeborgę, siostrę nowego króla Danii, Kanuta VI: miała mu wnieść w posagu prawa do korony angielskiej, starsze niż Plantagenetów, oraz poparcie potężnej floty. Małżeństwa królów nie wiążą się wcale z uczuciem. Filip w piętnastym roku życia ożenił się z Izabelą z Hainaut, aby zawierając sojusz z hrabią Flandrii, uwolnić się spod pieczy stronnictwa z Szampanii. Ale tym razem posłowie wysłani do Danii odmalowali Ingeborgę jako wyjątkowo urodziwą królewnę. Filip pomknął do Amiens, aby powitać przyszłą królową Francji. Okazała się jeszcze bardziej godna pożądania, niż ją opisano. Tak urocza, iż kazał, by ślub się odbył tegoż dnia. Był to dzień 14 sierpnia 1193 roku i lato skrzyło się w słońcu. Nazajutrz rano, podczas uroczystości koronacji i rytuału namaszczenia, Filipa ogarnęła drżączka nie do opanowania na widok tej hieratycznej i cudownie spokojnej księżniczki. Dokładnie w takimże stanie znaleziono ongiś młodego Filipa w przeddzień własnej koronacji, kiedy podczas łowów zabłąkany w lasach koło Compiegne spędził tam długie godziny i umierając ze strachu uciekał od nocnych mar - zdarzyło się to również 14 sierpnia. Nie wiadomo, jakie zjawy nawiedziły tym razem poślubną noc króla, ale małżeństwo nie zostało dopełnione: oznajmił to swej radzie dodając, że nie chce na oczy widzieć Ingeborgi. Gawiedź uliczna wzruszyła się, że Dunka rzucając urok „przewiązała szpileczką” [10] króla, biskupi i dyplomaci próżno zalecali wytrwałość. Filip kazał uwięzić Ingeborgę, królową Francji tak piękną, aż wzbudzała lęk. Na żądanie króla wujowie biskupi uprzejmie orzekli rozwód. Ingeborga napisała list do papieża prosząc o sprawiedliwość. Papież Celestyn pod naciskiem zgorszonych zachodnich dworów rozwód unieważnił. Wówczas Filip rzucił wyzwanie całej potędze Kościoła w osobie tego dziewięćdziesięciolatka: znalazł i poślubił księżniczkę Agnieszkę z Meranu nie lękającą się bigamii. W tymże czasie pierwsza królowa Francji musiała sprzedawać własne suknie i zastawę, aby mieć za co jeść. Sprawa, zda się, była zakończona, lecz oto został wybrany Innocenty III, nowy papież, który oświadczał, że gotów jest władcom stawić czoło. Uznał rozwód za „błazenadę” i nakazał Filipowi wypędzić „intruzkę, obcą niewiastę” i wziąć z powrotem swą prawowitą małżonkę.

Filip tym mniej był skłonny ustąpić, iż Agnieszka przypadła mu do serca. Oskarżał, wymigiwał się, intrygował, podpisał chwilowy rozejm z Ryszardem Lwie Serce; wszczął spór z papieżem oskarżając o złą wolę legata z Rzymu, Piotra z Kapui - ale nie ustępował. Przez sześć lat Ingeborga wiodła w dalekim klasztorze budujący żywot pustelnicy. Opuszczała jedynie swą kaplicę, by dyktować pisma, w których, w niewinności swego serca, wciąż opisywała swe zmartwienia i nadzieje. Pokorny jej głos ogłuszał Europę. Wreszcie papież zagroził, że obłoży Francję interdyktem: ekskomuniką obejmującą całe królestwo. Lecz Filip nie uwierzył. Świadom był swej potęgi i roli: chrześcijaństwo bez Francji nie byłoby chrześcijaństwem. Zobowiązał jedynie swego wuja Wilhelma o Białych Dłoniach, aby prowadził układy z Innocentym: „Przede wszystkim to wy orzekliście rozwód - powiedział - i wy powinniście jakoś to załatwić”. Sam ma inne troski po śmierci Ryszarda Lwie Serce. Tegoż lata śpiesznie wziął pod swą opiekę młodziutkiego Artura, jego Bretanię i zabiegi; przyjął hołd Eleonory z tytułu jej francuskich posiadłości; spotkał się z Janem bez Ziemi, nowym przedstawicielem Plantagenetów: wcale się go nie obawiał. Chętnie by uznał w nim następcę Ryszarda na angielskim tronie, ale nakazał mu odstąpić młodemu Arturowi prowincje Poitou i Maine, Akwitanię i Turenię. Przesolił. Raz wreszcie Jan okazał odwagę: stanowczo odmówił. Wówczas król Francji wypuścił Cadoca i rozpustników... Oblężenia, grabieże, utarczki. Jesienią trzeba było zawrzeć nowy rozejm: ta podjazdowa wojna była bezcelowa, ponadto nieznużony papież obiecywał piekło tym chrześcijanom, którzy walczą między sobą, miast wyruszyć na odbicie Jerozolimy z rąk niewiernych. Obie strony zwróciły sobie zdobyte miasta: Jan bez Ziemi odstąpił Francji prowincję Berry i Owernię; Filip przyrzekł, iż na wiosnę syn jego Ludwik poślubi jedną z siostrzenic Jana: Eleonora sama miała się udać do Hiszpanii, aby wybrać jedną z trzech wnuczek, zrodzonych przez jej córkę w małżeństwie z królem Kastylii. Niebezpieczna zimowa podróż to groźna wyprawa dla sędziwej królowej, lecz pokój między obu królestwami, między synami dwu jej mężów, był z pewnością jedyną rzeczą na świecie, która ją jeszcze obchodziła. Przez siedemdziesiąt osiem lat swego życia pragnęła wszystko posiadać i wszystkiego doświadczyć; władała królami i sercem ludu; tak wiele śmiała się i tak wiele płakała, tyle marzyła i tyle marzeń wzbudzała... Ona, co umiała o każdej porze czerpać szczęście pełną garścią, obecnie przeżywała czas ciężkich doświadczeń. Po Henryku Młodym, po Galfrydzie, po Ryszardzie skonała w jej ramionach córka Joanna. Przeżyć tak własne dzieci to katusza najgorsza. Kiedy wróci z Hiszpanii, zamknie się w swym drogim Fontevrault. Tam daleka i wyniosła czuwając bez jednej łzy w oku nad zimnymi grobami swych bliskich doczeka się, aż i w nią wstąpi chłód własnej śmierci. Zima pełna oczekiwań. Korzystając z rozejmu Tybald III, hrabia Szampanii, ogłosił turniej nadzwyczajny. Wprawdzie miał dopiero dwadzieścia dwa lata, lecz był władcą potężnym spokrewnionym z królami Francji, Anglii, Jerozolimy, Nawarry, panem nad blisko dwu tysiącami lenników - cieszył się tak wielkim rozgłosem, że całe rycerstwo z Szampanii zbiegło się pod koniec listopada do zamku Ecry nad rzeką Aisne. Słońce blado świeciło i chłód ogołocił drzewa. Lecz w braku listowia i kobierców z kwiecia, wszyscy uczestnicy turnieju przyodziali się w najpiękniejsze swe barwy: zaprawdę na nich zakwitła wiosna. W postawie wszystkich tkwiła jakby chęć rzucenia wyzwania szarzyźnie chmurnych dni. Turniej zapowiadał się pięknie. Uroczystość ledwo się rozpoczęła, kiedy z nagła jeździec szary od kurzu i zdrożony po długim cwale przystanął przed trybuną. Był to duchowny o twarzy pospolitej i włosach przyciętych dość krótko, by widniały jego uszy. Wydobył z zanadrza postrzępiony na rogach pergamin, potrząsnął nim nad swą głową. Ogarnął spojrzeniem zgromadzenie: zbrojnych rycerzy

gotowych do ataku, estrady, gdzie cisnęły się ich damy przybyłe, aby oklaskiwać chwatów, bogatych kupców wciąż wędrujących z jednego jarmarku na drugi, ciżbę gapiów tłoczącą się za szrankami. Pierś jego jakby się wzdęła, grzbiet wygiął. Promieniował taką mocą, iż tłum spojrzał nań i zamilkł. - Moi panowie! - zagaił. Czekał. Wyglądał teraz na swym koniu jak posąg z granitu. Wysunął brodę, a jego twarz upodobniła się do obrzydłego pyska szczupaka. - Moi panowie, przybyłem z ramienia Boga, aby przerwać wasze igraszki... Podczas gdy wy trawicie swe siły dla czczej chwały, Ziemia Święta rozpacza... Jeruzalem tonie we łzach... Poganie kalają Grób Chrystusa! Na pewno ten rozbawiony tłum wygoniłby precz każdego innego człowieka gaszącego jego radość. Ale Fulka! Imię jego mknęło teraz po drogach, echem odbijało się w hełmach. Fulko, Fulko! Każdy znał cuda, jakich dokonał, wiedział, że tłum ubogich zastępował mu drogę, on zaś zażegał w nim jak pochodnię żarliwą miłość do Boga... Wygłaszał kazania i nawracał tysiącami lichwiarzy i wszeteczników, skłaniał oziębłych, by wszystko porzucili i szli za nim. Lecz prawdziwym znakiem, iż Bóg przemawiał jego ustami, była nędzna śmierć Ryszarda Lwie Serce, on, Fulko, ją zapowiedział. Przez cały czas, kiedy mówił, wszystkich, tak wielmożów, jak i pospólstwo, miał w swej władzy. Napiętym głosem rzucał słowa tak, jak miota się kamienie, aby ranić. Nie usiłował wzruszać ani przekonywać. Umiał tylko serca rozpalać. - Oto czas, gdy pokorni zostaną odłączeni od pyszałków jak światło od ciemności... Bądźcie wybrani, a nie potępieni! Rzekę wam: jedyna chwała warta zachodu to chwała zbawienia... Śpieszcie zmyć waszą hańbę i wasze grzechy we krwi pogan... Jeśli wy, Wasale Chrystusowi, nie weźmiecie krzyża, któż to uczyni? Bóg woła, aby uwolnić grób Jego Syna... Bierzcie krzyż! Bóg tak chce! Tegoż dnia w Ecry pierwszy powstał hrabia Tybald z Szampanii i ślubował, że wyruszy, by pokonać niewiernych. Wówczas tłum rosnący niczym ciasto ruszone przez zaczyn, wstrząśnięty tłum rozgorzał, przerwał w zapale sznury i płoty wrzeszcząc: „Bóg tak chce! Bóg tak chce!” Baronowie i rycerze przysięgli, że takoż i oni wezmą krzyż. Zachęcały ich damy rzucając im, jak najmężniejszym szermierzom, miłosne upominki. Heroldowie miast ogłaszać turniejowych zwycięzców wykrzykiwali między jedną a drugą fanfarą imiona nowych krzyżowców: „Ludwik, hrabia de Blois... Renald de Montemirail... Szymon de Montfort...”. Nie kończące się wiwaty przerywały podniosłą litanię Bożych turniejowców. „Galfryd de Villehardouin... Gautier de Brienne... Mateusz i Gwidon de Montmorency...” Fulko wciąż tkwił na koniu, lecz teraz, kiedy milczał, ramiona mu zwisały, pierś zapadła się jakby sam siebie był wypatroszył. Jego uczniowie wykorzystując wzruszenie, jakie wzbudził, zbierali datki na krucjatę: do wielkich koszów spływały złote monety, pierścienie, klejnoty, drogocenne kamienie. Nikt nie liczył tego, co daje. Ofiara dla Boga. Wyznaczono spotkanie na najbliższy Wielki Post, na Środę Popielcową. Kiedy dowiedział się o tym Filip August, wątły uśmiech wymknął mu się na usta. Co rychlej pośpieszył, by donieść Agnieszce o dobrej nowinie: papież zajmie się nową krucjatą, a sprawa to niebłaha, i zapomni po trosze o Ingebordze. Potem będzie już za późno. Zawsze myślał, że wystarczy wykręcać się, aż Innocentego zaprzątną inne troski: ów mąż stanu jest zbyt władczy i za wiele spraw prowadzi równocześnie, aby się zdobyć na cierpliwość. Ponadto póki wielcy baronowie będą oblegać Jerozolimę, Filip będzie miał zapewniony spokój na północnej i wschodniej granicy. Zdoła całkiem swobodnie zaskoczyć na zachodzie Jana bez Ziemi. Sposobność wprost wymarzona. Ani przez chwilę nie pomyślał, żeby ruszyć na

krucjatę. Raz to dosyć. W tych dniach obrachunków i zamysłów dwaj wysłańcy z Rzymu przybyli, aby go zaprosić na synod, który ma się odbyć w Dijon w opactwie Świętej Benigny. Osądzi się tam raz na zawsze sprawę Ingeborgi. Kazał ich wyrzucić precz.

CZĘŚĆ DRUGA WYKLĘTE KRÓLESTWO (1201-1202)

I. WIKARIUSZ BOŻY Rzym był miastem wprost niewiarygodnym. Przed oczyma Wilema odsłaniał się gród wciśnięty w pętlę Tybru, rażący nieładem, jakby ludzie pozostali przy życiu po jakimś kataklizmie budując go gromadzili w pośpiechu szczątki marmurów i cegieł, aby się tu schronić. Poza murami, w przeciwieństwie do przeludnionych uliczek, prosto biegnące trakty i opustoszałe, zarośnięte trawą wille kreśliły kościec owego olbrzymiego Rzymu, zatopionego przez ocean ponurych wieków. Nowe miasto było widownią tylu zamieszek i tylu oblężeń, że obwarowane tu były nawet kościoły, a także domy mieszczan. Lecz barwę miastu nadawała różnorodna mieszanina wież i sklepików. Ze szczytu baszt dumne rody Orsinich, Segnich, Colonnów szczękając bronią rzucały światu wyzwanie. Na progach kramów tłoczyli się handlarze, aby zawrócić i wykorzystać życiodajną rzekę pielgrzymów. Albowiem wyzysk chrześcijan stanowił główny dochód Rzymian. Zawsze gotowi wzajem się mordować za opaczne słowo, umieli się godzić, aby kusić, rujnować albo żądać okupu od pielgrzymów przybyłych szukać zbawienia przy grobie Świętego Piotra. Wszystko tu się kradło, sprzedawało, ponownie kradło, odprzedawało. Wśród tłoku i wrzasków wystarczała chwila nieuwagi: wnet jakaś ręka przecinała sznurki od trzosu, znikającego w drugiej ręce. Jeśli cudzoziemiec był uprzedzony i mocno ściskał w garści swój mieszek, działo się jeszcze lepiej: wykradano spodeń konia. Lecz poselstwo templariuszy nie miało powodu do obaw. W zwartym szyku jechało środkiem ulicy, jak zawsze imponując tak swym strojem i rygorem, jak i legendarną sławą. Brat Thierry, po trudnej podróży bardziej niż kiedykolwiek przezroczysty, przyodziany w biały płaszcz ze szkarłatnym krzyżem, miał niepokojący wygląd karzącego anioła. Nawet sprzedawcy czosnku i handlarze pamiątkami patrzyli i milkli. Wilem był rozczarowany. Przed dwunastu laty opuścił Zachód i wyobrażał go sobie całkiem inaczej. Tyr był bogatszy niż Rzym, Akra - gęściej zaludniona, lecz nie to go raziło. Zaprawdę niezbyt dobrze pojmował, jak to skupisko domów i ludzi może być miastem papieża. Nie chadzano nawet aż do samego Tybru, aby wrzucać do wody noworodki, których chciano się pozbyć. Koło starego mostu Nerona zostawiano je na brzegu, gdzie leżały w kupie. Po dwóch latach oblężenia Akry Wilem sądził, że poznał największą grozę i zarazę, lecz ta kwiląca kostnica przechodziła najgorsze wyobrażenie. Psy, sępy, szczury, chmary much: trzeba było przekroczyć bramy piekieł, aby dojść aż do wikariusza Boga. Kiedy minęło się połamane kolumnady sterczące pod gołym niebem, zapomniane świątynie, gdzie gnieździły się stragany, rozciągał się widok aż po fiołkowe wzgórza Alby. Brązowa krecha przecinała krajobraz pozbawiony trawy: starożytny akwedukt zda się kończył za kościołem Świętego Wawrzyńca przy pałacu Laterańskim, wśród rzędów drzew olbrzymiego sadu, gdzie jak w nawach katedry pełniły służbę armie mnichów. W kancelarii znowu tłum. Lecz tu szemrał. Wszystko omawiało się półgłosem w tajemniczym sam na sam, w szeleście sukien i habitów, szuraniu cienkimi trzewikami po kwadratach z marmuru. Ktokolwiek w całej Europie miał w Rzymie proces lub sprawę rozwodową, przybywał z otwartą kiesą, aby bronić swej racji. Przy wielkiej cierpliwości i hojnym trzosie można było uzyskać wszystko od notariuszy i kanoników. Adwokaci zdradzali własnego klienta, jeśli przeciwnik więcej zaoferował, klerycy sprzedawali msze pragnącym otrzymać odpusty. Jeżeli sprawa zawędrowała aż do kardynałów z Kurii, groziła ruina. Było to wielkie targowisko Kościoła.

Prałat o wyglądzie uroczystym przyjął templariuszy, wysłuchał relacji brata Thierry o sporach zakonu z biskupem sydońskim i królem Armenii. Przyrzekł tegoż wieczoru porozmawiać o tym z Ojcem Świętym. Powiadomi brata Thierry o dniu, w którym udzielona im będzie audiencja: Jego Świętobliwość jest obecnie wielce zajęty przygotowaniem synodu, odbędzie się on w Dijon, aby osądzić sprawę Filipa Francuskiego, który ma dwie żony i żyje w grzechu. Prałat mówił z namaszczeniem, lecz jego spojrzenie było nadal wyniosłe i lodowate. Wilem nie mógł obronić się przed uczuciem nieufności. Nie zapomniał o tej „zmowie biskupów” wspomnianej przez Gilberta Erail. Czy i ten prałat jest wplątany w intrygę? Ponadto templariusz nie czuł się swobodnie wśród tych sztukaterii, pod wspaniałymi oponami, na tych wykładanych kobiercami korytarzach stworzonych do szeptów. - Templariusze - dorzucił prałat - są umiłowanymi synami Ojca Świętego, modli się on co dzień za Jeruzalem. Sprawy palestyńskie wielce go interesują. Tegoż rana przyjął wysłańca Leona Armeńskiego, przybyłego, by go powiadomić, iż król się nawraca na wiarę Chrystusową, a wraz z nim całe królestwo. - Cieszmy się w Panu - rzekł prałat wznosząc oczy ku niebu. - Czcijmy dzień błogosławiony, kiedy zbłąkane owieczki powracają do Bożego stada... Fortel Leona zaniepokoił templariuszy. Lecz mogli tylko czekać. Ujrzeli papieża po kilku dniach na publicznej audiencji. Cały tłum wielmożów, biskupów, posłów, znamienitych pielgrzymów szemrząc oczekiwał w olbrzymiej sali zdobnej w mozaiki. Struga wody tryskała z porfirowego baseniku. W głębi tron papieski otoczony ławami dla doradców oraz pulpity, przy których pracowali pisarze. Kiedy trąbki oznajmiły, iż Ojciec Święty nadchodzi, wszyscy wielmoże padli na kolana i las mitr, zda się, legł przed majestatem tego czterdziestoletniego męża zbliżającego się wolnym krokiem: namiestnika Boga na ziemi. Powiedział słówko każdemu, kogo przedstawili mu doradcy, wysłuchał skarg, dał pierścień do pocałowania. Serdecznie powitał templariuszy, podziękował im za opiekę nad drogami w Ziemi Świętej i zapewnił, iż nie zapomni o ich sprawie. - Ale - rzekł - pogrążeni w otchłani naszych zajęć, już do siebie nie należymy... Wilem był urzeczony. Ów człowiek o łagodnym głosie, okrągłej twarzy na tle wstęg spływających z mitry za uszami, to był papież! Człowiek dźwigający na swych barkach ciężar całego chrześcijaństwa! Przemawiający w imieniu Boga i Świętego Piotra. Mało brakowało, a gotów byłby widzieć w nim jakby anioła. Innocenty już się odwracał. Rozmyślił się i dorzucił: - Liczymy na was w odzyskaniu Jeruzalem! Po czym jakby się zwierzył: - Tak bardzo chcielibyśmy pomodlić się przy Grobie Świętym! Pod koniec audiencji papież udzielił błogosławieństwa. Była to chwila uroczysta. Wówczas niski człowiek wydał się groźny, jakby tkwiła w nim przerastająca go moc. Czarne oczy były władcze. - ...W imię Ojca... Syna... Ducha Świętego... Błogosławiąc, jakby rzucał wyzwanie. Nie można było zapomnieć, że w jego herbie, herbie Segnich, widniał orzeł ciskający piorun na świat. Innocenty, trzeci tego imienia, był papieżem z rodu drapieżców. Cała armia diakonów miała polecenie zająć się gośćmi. Wilem spodziewając się, iż odnajdzie w tłumie swego benedyktyna o żółtych oczach, poprosił o spotkanie z Fra Pierluigim. Kleryk, do którego się zwrócił, jakby nie pojął pytania. Niewątpliwie czekał na zwyczajowy datek. Lecz Wilem nie był skłonny tego uczynić: ci postrzyżeńcy sprzedaliby samego Boga, gdyby im na to

pozwolono. Zadowolił się powtórzeniem pytania takim tonem, że starł zuchwałą minę z twarzy swego rozmówcy. Templariusze nie cieszyli się sławą żartownisiów. Wilem zwrócił się do jednego z kanoników, później do drugiego. Fra Pierluigi? Mnich z jakiego zakonu? Nie znamy, dowiemy się. Niech rycerz raczy cierpliwie poczekać... Wilem cierpliwie czekał, wracając co dzień do Lateranu jął marzyć o tym mnichu o żółtych oczach. Przy wejściu do pałacu gońcy w barwach Stolicy Apostolskiej wchodząc i wychodząc tworzyli zaiste kołowrót. Panowało tu ożywienie wprost niewiarygodne. Coś niezmiernie ważnego się szykowało. Toć prawda, że tu biło serce Zachodu. Wilem nie mógł powstrzymać się od rozważań, jak papież udzielający błogosławieństwa urbi et orbi - miastu i światu - mógł spodziewać się, że świat go usłyszy, skoro głos jego nie dochodził do własnego miasta. Dowiedział się, gdzie przebywa Pierluigi tegoż dnia, gdy Innocenty przekazał poselstwu templariuszy swą odpowiedź wielkiemu mistrzowi. Obie sprawy z Ziemi Świętej papież osądził. W pierwszej papież unieważnił ekskomunikę i biskup z Sydonu został zawieszony w swych funkcjach: „Ktokolwiek w swej głupocie zgrzeszył, niech w pokucie uczy się mądrości!” Przy sposobności ogłoszono bullę uwalniającą spod władzy biskupów wszystkich braci z zakonu templariuszy: przywilej niesłychany i jedyny w swoim rodzaju. W sprawie zaś Armenii papież nie ukrywał swej życzliwości do owego nowo nawróconego Leona, jednakowoż nakazał mu zwrócić templariuszom warownię Gasteins. Zakon triumfował na całej linii. Wilema zaskoczyła hojność papieża. Lecz czy ta troskliwość nie budzi niepokoju? Jeśli Innocenty tak osłania zakon - powiedział Gilbert Erail - to znaczy, iż zamierza zachować dla siebie jego potęgę. Ostrzeżenie wielkiego mistrza wciąż dźwięczało w uszach Wilema. Fra Pierluigi - oznajmił mu kanonik zajmujący się jego sprawą - przebywa w Paryżu. „Wiadomo li jak długo tam pozostanie?” Nie wiadomo, pełni tam misję.

II. MISERERE Rankiem w dniu Świętego Mikołaja uroczysty pochód utworzył się w Dijon, w wirydarzu opactwa Świętej Benigny. Przybyli tu wszyscy biskupi i wszyscy arcybiskupi z całej Francji, nawet biskup Bretanii, który przeszło miesiąc poświęcił na podróż, i sławni opaci, i najznamienitsi przeorzy. Na czele ich stał Piotr z Kapui, legat papieża. Blady promień słońca przebijał mgłę. Rozlegało się jeno postukiwanie pastorałów na flizach, szelest długich jedwabnych płaszczy. Pod mitrami otoczonymi kręgiem cennych kamieni widniały oblicza pełne powagi. Trybunał kościelny gotował się do obrad. Wystarczył aż nadto tydzień, aby wszystko wypowiedzieć oraz rozważyć. I 13 grudnia, na dwanaście dni przed Bożym Narodzeniem, ku powszechnemu zdumieniu Piotr z Kapui cisnął w chrześcijaństwo Boży grom: synod wypowiedział się za obłożeniem interdyktem Królestwa Francji. Jednakowoż udzielił królowi dwadzieścia dni zwłoki, aby ów doszedł do rozumu i wypędził swą konkubinę - dwadzieścia dni pozwalało również legatowi znaleźć się poza zasięgiem gniewu Filipa Augusta. Tymczasem biskupi i opaci przystąpili do wykonywania magicznych obrzędów związanych z klątwą: gasi się w opactwie świeczki i świece, później przy biciu pogrzebowych dzwonów i w świetle dymiących smolnych pochodni prałaci zdążają powolnym krokiem do katedry, dokąd zbiegło się pospólstwo. Chrystus na głównym ołtarzu zostaje osłonięty kirem. Święte relikwie pochowane w głębi krypt. Na oczach ludzi pali się hostie. Piotr z Kapui przywdział fioletowe szaty jak w Dzień Zaduszny. Intonuje miserere. Panuje nastrój tak ponury, że obecni owładnięci trwogą padają na ziemię błagając Boga o łaskę oświecenia króla Francji.

III. PASTERKA Pod koniec października Wilem i Rolof opuścili Rzym i blisko dwa miesiące jechali na północ - ku zimie. Wilem przypominał sobie inną podróż do Paryża, przed piętnastu laty, w towarzystwie Esperandieu. Byli wtedy młodzi, wszystko ich zaciekawiało. Jadąc strzemię w strzemię, marzyli na głos, żartowali, kłócili się o byle co, wnet się godzili, popędzali konie. Przyciągał ich horyzont kusząc tak obietnicą, jak i przygodą. Tym razem było całkiem inaczej. Przebywali równe sobie odcinki zgoła nie rozmawiając, jechali jak popadło, raz po błocie, raz w kurzu, uważając tylko, aby nadto nie zwłóczyć. Zgodnie z regułą zakonną olbrzymi Rolof otwierał pochód wiodąc na lince jucznego muła. Odkąd nastały chłody, opatulał całą twarz końcem ciągnącego się w nieskończoność kaptura: wyzierały tylko jego jasne oczy. Wilem jadąc przez cały dzień za tą górą brązowej wełny, nie wątpił, że Rolof byłby zdolny w ten sposób wędrować aż na skraj świata, gdyby taki upatrzył sobie cel. W jego postawie, cierpliwości, w skupionej sile tkwiła niezłomność. Poza sztyletem u pasa Fryz miał tylko jedną broń: jaworowy oszczep o wadze co najmniej dwudziestu funtów, z ostrzem zahartowanym w ogniu. Aż do Rodanu nie czuli się zbyt obco: sosny, oliwki, korkowce, prześwitująca przez grunt czerwona skała, bezdeszczowe niebo mogłyby stanowić palestyński krajobraz, lecz skoro pozostawili za sobą Prowansję i ostatnie promienie słońca, niebawem wkroczyli w wilgotną ciszę rozległych wysokopiennych lasów. Dęby i buki wyciągały ku niebu zakrzywione gałęzie. Na ziemi gruba warstwa suchych liści skrywała koleiny, przygłuszała stąpanie koni. Przepyszny płaszcz lata zmieniał się w szare błoto wśród kwaśnej woni zgnilizny. W Judei, gdzie pory roku ledwo naruszały suchą skorupę ziemi, Wilem zapomniał w końcu, że drzewa i ludzie mają te same korzenie i oddychają tym samym powietrzem. Tutaj włączał się w tajemniczy i głęboki smutek mokrych listopadowych lasów. Po raz pierwszy doznawał uczucia melancholii, jaka ogarnia ludzi z północy, kiedy jesień o swej porze rodzi w ich duszy i ciele białą zaródź bliskiej zimy. Nic się nie działo; za późno już było dla zbieraczy żołędzi, za wcześnie dla drwali i jedynie ucieczka lisa albo dzikiej świni, spotkanie ze zbieraczami chrustu albo poborcami podatków przerywało monotonię dni. Kilkakrotnie odradzano im dalszą drogę. Lepiej by zrobili - powiadano - gdyby zaczekali na innych podróżnych lub otoczyli się eskortą. Wielkie konwoje włoskich kupców jadących na jarmarki w Szampanii czy Flandrii powrócą dopiero na wiosnę: rabusie są łasi na skromniejszą zdobycz. Lecz Wilem chciał przybyć do Paryża przed Bożym Narodzeniem i liczył, że strój ich ustrzeże. Za każdym razem, gdy mogli, gościli w siedzibie templariuszy - w preceptorii jak w Rhion, Richevenches lub Vienne czy w zwykłym gospodarczym budynku na polanie opatrzonym tylko krzyżem templariuszy. W inne wieczory zajeżdżali do wiejskich oberży lub chronili się w jakimś szałasie dla pielgrzymów czy drwali. Te noce, kiedy kolejno czuwali, były długie, pełne ukradkowej bieganiny, budzącego niepokój zbliżania się, szelestów, nawoływań. Strwożone konie kładły uszy po sobie i sapały aż do rana. Rolof przez pewien czas dzielił ongiś życie karczowników, znał więc wszystkie odgłosy puszczy i niekiedy zabawiał się w odgadywanie dalekiego ryku jelenia, zdyszanego chóru stada wilków na świeżym tropie, oszalałego hukania puszczyka schwytanego w potrzask. Głód patronował nocnym sabatom. Pewnego ranka niedaleko od kaplicy, gdzie kolejno spali na zakurzonym posłaniu, znaleźli

dziesięć nagich trupów z czaszkami zmiażdżonymi obuchem - obrabowanych do cna. Wilem zadziwił się: - Jak to się stało, że nic nie słyszeliśmy? Był pewien, że sam ani na chwilę nie zadrzemał podczas swych nocnych czatów. Rolof zagrzebany w swój kaptur udawał głuchego. - Czy nic nie słyszałeś? - powtórzył Wilem. Giermek odwrócił głowę: - W lesie tak samo jest ważne umieć nasłuchiwać, jak i umieć nie słyszeć... Wychowanie Wilema w zakonie templariuszy, jak równie ongiś w Roquelongue, nakazywało mu pędzić tam, gdzie jakiś głos wzywał pomocy. Wszystko się w nim buntowało na myśl, aby zatkać sobie uszy i zamknąć oczy wobec czyjegoś nieszczęścia: chodziło przecie o jego imię i honor miecza. Tym razem jednak musiał przyznać, że niewiele by zdziałali we dwójkę, nocą, mając przeciw sobie uzbrojoną bandę na pewno zadomowioną w okolicy. Ponadto nie powinien niepotrzebnie wystawiać się na niebezpieczeństwo i narażać na szkodę swej misji: tych kilku zmarłych niewiele zaważy wobec ocalenia zakonu. „Służy się na sto sposobów”, uprzedził go Gilbert Erail w szpitaliku w Akrze. Jednakowoż! Kto by przepowiedział, że kiedyś Wilem d’Encausse będzie obliczał, czy przyjść z pomocą chrześcijanom! Odwrócił się od zwłok i spiął ostrogami konia. Na niskich gałęziach czekały kruki, czarna girlanda, kwiaty śmierci. Należałoby powiadomić najbliższy zamek czy najbliższą rogatkę, żeby nieszczęśników chociaż pogrzebano. Wilem podjechał do Rolofa: - Z pewnością masz słuszność... - rzekł. Giermek cmoknął i ciężki koń ruszył w drogę. Po kilku dniach Fryz miał sposobność dowieść, że nie obawa go powstrzymała od dania alarmu. Przybyli wówczas do Morvan. Lasy niższe były bardziej gęste, ciemniejsze z kępami prawie czarnych sosen. Podczas południowej przerwy Wilem trochę pocwałował między drzewami, żeby wdrożyć swego konia do biegu z wodzami przy strzemieniu. Później czekając, aż posiłek będzie gotów, wyciągnął się na rudych paprociach i zamknąwszy oczy, słuchał leniwie znajomego brzęku miseczek, pogwizdywania giermka, skwierczenia słoniny na ciężkiej patelni. Nagle las zagrzmiał. Ledwo Wilem podniósł się na łokciach, już niedźwiedź kulejąc wychynął na ich polanę. Był to wspaniały samiec o cynamonoworudej sierści poplamionej jasną krwią na boku i udzie. Zatrzymał się i stanął na dwóch łapach, przechylił łeb na jedną, później na drugą stronę, węsząc spiczastym pyskiem: niedźwiedzie mają lepszy węch niż wzrok. Z potężnej piersi niczym z kowalskiego miecha wydobywał się świszczący, chrapliwy oddech. Sprawiał wrażenie niepomiernej siły i krwiożerczości. Niedźwiedzie na ogół nie napadają, ale ten był ranny i tratował wszystko, co mu stanęło na drodze. Wilem i Rolof znieruchomieli. Przerażone konie szarpały linkę. Wilem leżąc na posłaniu z paproci, miał miecz w pochwie i był bezbronny. „Gwiazdo morza...”, pomyślał mimo woli. Tak się zaczynała modlitwa templariuszy w chwilach rozpaczy. „Gwiazdo morza...” tu niewątpliwie należało działać, a nie tylko błagać świętą Maryję. Wilem przetoczył się na bok, jednocześnie dobył miecza i powstał. Niedźwiedź ryknął z gniewu i jął iść na tylnych łapach, przednie - szeroko rozwarłszy. Wilem był niemal szczęśliwy, iż wreszcie wypróbuje swą bojową zaprawę. Czuł się zrośnięty z mieczem. Od dawna już nie doznawał dzikiej radości w walce. Jak się atakuje niedźwiedzia? Wtedy Rolof powstał i wrzasnął. Niedźwiedź wnet stanął, obrócił głowę. Rolof rzucił na nią miskę pełną wrzącego tłuszczu. Niedźwiedź ruchem niewiarygodnie szybkim odrzucił ją daleko między drzewa, lecz oparzyły go krople gorącej oliwy, potarł więc oczy potężnymi łapami,

ryknął wniebogłosy, splunął, gwizdnął i rzucił się na Rolofa, żeby go rozszarpać. Giermek tylko na to czekał. Umknął i w ostatniej chwili zatknął na swoim miejscu straszliwy oszczep. Niedźwiedź całym swym ciężarem, w pełnym rozpędzie nadział się na oszczep, przeszyty na wskroś. Wilem nie zdążył nawet wkroczyć do walki. Rolof i on skryli się za drzewa, patrzyli, jak niedźwiedź kręci się w kółko w jakimś straszliwym tańcu bólu i wściekłości, próżno usiłując pozbyć się drzewca przeszywającego mu ciało. Krew jeszcze nie wystąpiła. Niedźwiedź w agonii deptał ogień, i rozrzucał żar. Konanie trwało bez końca, posiadał jakby nieprzebraną moc. Kiedy wreszcie wyczerpał swą niesłychaną siłę, upadł, słabo przebierał łapami, jakby biegł, aby się schronić przed śmiercią. Po czym znieruchomiał. - Miałem ochotę z nim powalczyć - półżartem rzekł Wilem. - Zwierzęta to mnie pozostawcie - odpowiedział Rolof - ja wam zostawiam ludzi... Giermek podjął patelnię i nagle żartując wsadził ją na martwy łeb niedźwiedzia. Wyrwał oszczep z bezwładnego cielska i starannie go wytarł. Później niesłychanie wesół jął badać swą ofiarę, jakby przeliczał zdobyty łup: unosił powieki, liczył zęby, podważał łapy, zachwycał się wielkością pazurów. W futrze znalazł dwie strzały ułamane tuż przy skórze - kto więc spodziewał się zatrzymać strzałami niedźwiedzia? - Z czego się śmiejesz? - spytał Wilem. - Z tego, że on zdechł dalibóg, a my żyjemy! Wilem nie mógł powstrzymać się od myśli, że lepiej tego Fryza mieć po swej stronie niż po przeciwnej. Pozwolił mu obedrzeć zwierza ze skóry. Skórę tę jeszcze gorącą i okrwawioną przywiązali do grzbietu muła, lecz jej zapach drażnił konie. Rolof więc wymienił ją z wędrownym handlarzem na pierścień z szarym kamieniem, ponieważ był on za wąski na jego grube palce, nanizał go na łańcuszek z pękiem medalików. - Ten pierścień - powiedział - ochroni mnie przed niedźwiedziami. Tak to mijał czas podróży. Zima nagle rozgościła się na dobre, na drogach błoto stwardniało. W Ziemi Świętej odwykli od dróg trzeszczących od szronu, na których czuło się dym z wiejskich palenisk, zanim dostrzegło wioskę. Musieli przystawać, by opatrywać końskie kopyta, w które wbijały się twarde i pokryte lodem kawałeczki krzemu. Wilemowi dolegał kikut. Chłód drażnił cienką skórę na ranie, i nieraz musiał zrywać skórzany rękaw, aby się zaciekle drapać. Rękę jego rzucono psom w wiosce, a jednak odczuwał w nie istniejących palcach, stawach, dłoni dotkliwe strzykanie. Ta dłoń, którą, zda się, mógł jeszcze podać, złożyć, zamknąć, ta dłoń była już tylko wspomnieniem dłoni - jednym bólem. Około połowy grudnia przybyli w pobliże Vezelay, zboczyli z drogi, żeby się pomodlić do świętej Magdaleny w jej słynnej bazylice. Wieczorem ścisnął mróz. Rolof udał się wprost do oberży, żeby opatrzyć konie; Wilem wspiął się opustoszałą i ciemną ulicą Świętego Szczepana, gdzie gwizdał wiatr. Rozczarował go portal opactwa. Nie widział na nim ani śladu majestatycznego piękna. Lecz skoro wszedł do krytego przedsionka, skąd otwierały się drzwi do nawy, wydało mu się, że między ciężkimi kolumnami widnieje przed nim droga wiodąca do nieba. Był Adwent i płonęły dziesiątki świec. Klerycy, pielgrzymi i pokutnicy śpiewali psalmy. Na dworze zimowa wichura. Tutaj w złotawym świetle spokojne głosy odmawiają modlitwy: nachodziła chęć, aby i swój głos dołączyć. Wilem zauważył, że na nadprożu tympanonu w przedsionku widnieją podobizny wszystkich ludów ziemi: ludzie o psich głowach, ludzie kłapouchy, wojownicy tak malutcy, że muszą używać drabiny, żeby dosiąść konia... Na świecie nie brak ludów do ewangelizacji. Nieco dalej na kapitelach orzeł unosi w szponach dziecko, wąż pożera wnętrzności lubieżnego demona,

człowiek obok olbrzymiej szarańczy stawia czoło straszliwemu bazyliszkowi o głowie koguta i ciele węża: jedno jego spojrzenie na pewno zabija... Wilem właśnie usiłował połapać się w mrowiu kamiennych postaci, kiedy wpadł biegiem kanonik i przerwał modły: papież - zawołał podniecony - obłożył interdyktem Królestwo Francji! Wilem odszukał w oberży gońców, którzy przywieźli wiadomość z Dijon: w rzeczywistości interdykt miał być zastosowany dopiero w początkach stycznia, jeśli król Filip nie przepędzi swej konkubiny. Wilem postanowił niezwłocznie ruszyć w drogę. Wyjechali o świcie mimo wycia i morderczych porywów wiatru wścieklejszego niż kiedykolwiek. Przemarznięci do szpiku kości jechali, jak się dało, i wkroczyli do Paryża w przeddzień Bożego Narodzenia. Noc chłodna i jasna, błyszczące gwiazdy. Wilem i Rolof tkwią w ciżbie, która kołysząc się sunie wolno ku otwartym na ścieżaj podwojom kościoła Świętego Seweryna. Obaj przyodziani są w zwykłe płaszcze. Tylu ludzi stoi na dziedzińczyku, że wątpią, czy uda się im wejść. Biskup Paryża zamknął dla przykładu kościoły, gdzie w roku ubiegłym w czasie uroczystości grudniowych doszło do gorszących wybryków. Tak więc dzisiejszego wieczoru podwoje do Notre-Dame tarasują wiązki kolczastego chrustu i strzeże ich milicja biskupia. Wilem i Rolof popychając i sami popychani wtłoczyli się wreszcie razem z falą ludzi. Osiedli w głębi nawy. Tłum jeszcze się porusza i krzyczy, lecz siłą rzeczy z wolna uspokaja się i zastyga niby zaprawa murarska. Szczęśliwy, serdeczny, rozradowany, każdy czuje zapach i ciepło swego sąsiada, upaja się posmakiem tej jedynej nocy. Świece, kadzidło, psalmy, zmieszane oddechy. Oczekiwanie święta to już prawie święto. Wreszcie dzieci siedząc okrakiem na ramionach dorosłych, wytrzeszczając ślepka krzyczą i wskazują piąstkami na prezbiterium: - Anioł! Patrzcie na anioła! Tam, przed ołtarzem, jasnowłosy młodziutki kleryk cały w bieli wchodzi na wzniesienie. Teraz zbliża się doń pięciu pasterzy - kanoników z kapituły, przystrojonych w kozie skóry narzucone na szaty. Wtedy anioł składa w modlitwie dłonie. Wysoki i jasny głos wzbija się pod sklepienie: - Nie bójcie się! - śpiewa. - Zwiastuję wam dobrą nowinę. Zbawiciel się narodził w mieście Dawidowym. Wieszczę wam: znajdziecie Dzieciątko w pieluszki spowite i w żłobku złożone. Naonczas inne głosy równie czyste intonują: Gloria. Rzekłbyś, iż płyną z nieba: mali śpiewacy ukryli się na górnych galeriach. Pasterze odpowiadają i w procesji obchodzą prezbiterium, wędrują za główny ołtarz. Przystają naprzeciw zasłony tkanej złotą nicią, przed nią dwóch innych kanoników trzyma straż: ci przepasali się fartuchami służących - uosabiają położne. - Pasterze - pytają naśladując niewieście głosy - pasterze, kogo wypatrujecie? - Zbawiciela, dzieciątka w pieluszkach. Zebrani drżą z uciechy. Tedy rzekome pępkorzezy odciągają zasłonę. Wśród kwiatów i świec jakby na ołtarzu tronuje posąg Dziewicy tulącej do piersi dzieciątko Jezus [11]. Jednym tchem zgromadzeni w ekstazie krzyczą i podejmują pieśń zaintonowaną przez pasterzy: Witaj, niezwykła Dziewico, zawsze Dziewico, Bogurodzico Salve virgo singularis irgo manens Deum paris*

I dzwony grzmią a grzmią. I potężne wołanie, aż drży cały kościół: „Alleluja! Alleluja! Alleluja!”. Pasterka może się rozpocząć. Wilem po przybyciu wczoraj do Paryża wedle dawnego zwyczaju skierował się do kościoła Notre-Dame. Od czasu gdy po raz ostatni widział katedrę, robota znacznie się posunęła: budowa całej nawy a także sklepienia była już zakończona. Brakowało jeszcze fasady i wież, lecz widziało się, że potężny kościół spełni nadzieje, jakie w nim pokładano. Po świętach przyjdzie na plac budowy: może przebywa tam znajomy główny majster, może odnajdzie tego czy owego ze szklarzy czy obraźników, z którymi spędził tyle czasu... Tymczasem, ponieważ zmierzch już zapadał, wyjechali za Paryż do komandorii templariuszy tak rozległej, iż rzekłbyś, że to bliźniacze miasto [12]. Wilem przemoczony i zmęczony poprosił o spotkanie z bratem skarbnikiem: był to przyjaciel Gilberta Erail z czasów, gdy wielki mistrz samże był skarbnikiem zakonu. Brat Hubert był chudy i przygarbiony, spojrzenie miał żywe, a po twarzy przebiegały mu tiki. Głowę okrywała brązowa czapa spięta pod brodą, siedział pod szerokim okapem przy palenisku w swej skarbowej komorze. Był to mąż wybitny, odpowiedzialny za wielkie bogactwa paryskiej komandorii, a takoż za Skarb Francji powierzony jego pieczy przez Filipa Augusta. W ręku dzierżył potężny pęk szczękających kluczy, które przebierał palcami niby ziarnka różańca. Z zaciekawieniem wysłuchał wiadomości o Gilbercie Erail i widząc, że Wilem jest w podróżnym stroju, zdziwił się wzdrygając, że można uganiać się po drogach w taką pogodę... - Czy nie napotkaliście wilków? - zapytał. - Powiadają, że w tym roku pełno ich w lasach... - Mój giermek zabił niedźwiedzia - odrzekł Wilem - ale na wilki jeszcze za wcześnie o tej porze... Jeszcze nie są wygłodniałe... - Niedźwiedzia! Wasz giermek zabił niedźwiedzia! Wilem musiał opowiedzieć, jak Rolof przeszył zwierza oszczepem. Skarbnik długo rozpytywał o niedźwiedzia i Rolofa i zażądał zobaczenia Fryza. Wilem trochę się niecierpliwił. Zdołał wreszcie przedłożyć bratu Hubertowi pismo podpisane przez wielkiego mistrza, w którym bracia templariusze „są proszeni o udzielenie wsparcia i pomocy w każdej formie bratu Wilemowi d’Encausse we wszystkich okolicznościach, kiedy ów uzna za konieczne o nie prosić”. Na wypadek gdyby pismo wpadło w obce ręce, podany był dokładny rysopis Wilema i zaznaczone jego kalectwo: utracił - mówiło pismo - swą lewą dłoń służąc Bogu w Ziemi Świętej. Bratu Hubertowi aż oczy zabłysły, umierał z chęci, aby czegoś więcej o tym się dowiedzieć. Nie opuszczał wcale swej skarbnicy - posiadał przywilej odmawiania modlitw w przyległej kapliczce - lecz zuchwałe istnienie tych rycerzy z rozlicznych dróg i pól bitewnych zawsze głęboko go wzruszało. Był pewien, że się nie myli: ten jednoręki mocno trąci wonią przygody. Twarz mu ściągały skurcze w tę i ową stronę, aliści powstrzymał się od pytań. Zadowolił się uprzedzeniem Wilema, że dla porządku zawiadomi paryskiego komandora, aby zwolnił go z zakonnych obowiązków, których nie będzie w stanie dopełnić. Ponadto dorzucił, że ma do jego dyspozycji pieniądze, których mógłby potrzebować wypełniając swą misję, lecz pod warunkiem, że podpisze kwit i będzie prowadził spis swych wydatków. - Wymaga tego dobry obyczaj - rzekł - i gospodarka w zakonie. Wilem wahał się, czy winien mówić o Pierluigim. Nie wiedział, od czego zacząć. Aby zyskać na czasie spytał, czy król Francji ustąpił wobec groźby interdyktu. - Nie, o ile wiem - odpowiedział skarbnik. - Ale nikt nie wierzy w interdykt.

- A wy, bracie skarbniku? - Szlachetny panie bracie, interdykt to groźba, a naszym zadaniem jest osłonić się przed wszelaką groźbą... Wysłaliśmy w tym celu gońców do Rzymu, aby prosić o przywilej wyłączenia naszych kościołów w wypadku, gdyby mimo wszystko interdykt wszedł w życie... Wszystkie te świeckie spory są nam obce... Klucze kolejno pobrzękiwały. - Moim zdaniem - ciągnął brat Hubert - nie sądzę, żeby król Filip ustąpił pod naciskiem Rzymu... Ale ten król przeciw temu papieżowi, to sprawa wielkiej wagi... Porozmawiali jeszcze o Akrze i Rzymie, o upodobaniu Gilberta Erail do smacznego jadła. Wilem wyraźnie pojmował, że skarbnik usiłuje wzbudzić w nim ufność, aby go później wypytać, lecz uznał, że brat Hubert nie zdradzi tajemnicy. Zapytał go znienacka, czy nie wzmiankowano mu o przejeździe czarnego mnicha z kurii prowadzącego śledztwo, Fra... - Pierluigiego? Brat Hubert powstał równie zaskoczony jak i Wilem. - Ależ on jest tu! Skarbnik wielce podniecony wyjaśnił, że benedyktyn przychodził rano i odchodził wieczorem za każdym razem, kiedy przejeżdżał przez Paryż. Cały czas w komandorii spędzał na grzebaniu się w archiwach i przesłuchiwaniu rycerzy i braci służebnych, którzy przebywali ongiś w Ziemi Świętej. Był jednym z wielu odwiedzających komandorię i jeśli on, brat Hubert, zapamiętał jego osobę, to dlatego, że nikt nie chciał płacić za posiłki, które mnich spożywał w każde południe w zakonnym refektarzu: Kuria zleciła troskę o to paryskim benedyktynom, lecz ci, chociaż chętnie gościli Pierluigiego, odmawiali brania na swój rachunek wydatków, które ów poczynił w służbie papieża. - Zakon ma dość roboty z prawdziwymi biedakami i nie ma obowiązku żywić wszystkich mnichów z Rzymu! - Gdzie on mieszka? - spytał Wilem równie rozbawiony jak i niecierpliwy. - Raz w opactwie Saint-Germain-des-Pres, raz w domu rycerzy od Świętego Jana... Chadza tu albo tam zależnie od pogody czy po to, żeby zagmatwać moje rachunki... Jeśli chcecie go spotkać, to najlepiej tu zaczekajcie odzyskując swe siły... Miną święta, wtedy na pewno wróci... Nie spytał Wilema, po co szuka Pierluigiego, ale szepnął jakby do siebie: - Wszystko jedno, powinienem był domyślić się... Umieszczono Wilema w jednej z licznych cel przeznaczonych dla gości. Po raz pierwszy od dawna umył się w łaźni - Rolof tarł go o mało nie zdzierając skóry. Po dwóch miesiącach podróży byli szczęśliwi, że już tu przybyli, lecz jednocześnie czuli się zbici z tropu, że nie muszą nazajutrz ruszać w drogę. Po wieczerzy i modłach Wilem upadając ze zmęczenia legł na swym posłaniu. Ale ledwie sen go zmorzył, zbudził się wzdrygając: nie mógł nadziwić się własnemu szczęściu, że odnalazł Pierluigiego tegoż dnia, kiedy przybył do Paryża. Mnich o żółtych oczach nie dawał mu spokoju aż do świtu, wydawało mu się, że nawet w chwili, kiedy dzwon wzywał braci na pierwszą poranną modlitwę. Razem z Rolofem spędził cały dzień wypełniając nakazy reguły. Jako że podlegali komandorii w Akrze, musieli podpisać wobec świadków, że przybyli szczęśliwi, w taki a taki sposób, że konie są w dobrym stanie, że nic nie zagubili ani zepsuli z osobistej odzieży i ekwipunku. Rolof pobrał roczny żołd. Moc zakonu tkwiła zarówno w trosce o rycerzy i złoto, jak i w dokładnym i nienaruszalnym wypełnianiu przepisów. Wilem uzyskał, iż dorzucono do ich osobistego wyposażenia dwa komplety odzieży bez odróżniających oznak, takiej jaką czasem noszą templariusze, skoro z tego czy innego powodu

nie powinni zwracać uwagi chwalebnym płaszczem zakonu. W porze nieszporów, kiedy bracia gromadzili się w kościele, aby czuwać w noc Bożego Narodzenia, Wilem i Rolof wyszli pieszo poza mury komandorii i w barce przewoźnika przepłynęli Sekwanę, aby uniknąć tłoku na obu mostach. Wilem żywił pochopną nadzieję, że spotka Pierluigiego w Saint-Germain-des-Pres, że chociaż zobaczy, do kogo on jest podobny. Ale w ten świąteczny wieczór opactwo zamknęło swe podwoje przed świeckimi. Zamiast więc wrócić, aby uczestniczyć w surowej radości żołnierzy Bożych, obaj templariusze przyłączyli się do poczciwego tłumu gęstego i wesołego, który oblegał Świętego Seweryna, parafialny kościół szkolarzy, i tam uczestniczyli w pasterce. Wraz z Bożym Narodzeniem nastawał czas grudniowej swawoli, obchody następowały jedne po drugich, wywracając na nice ład w kościele począwszy od Świętego Szczepana aż do Trzech Króli. W owych dniach wedle zwyczaju na opak się obracało celebrowanie obrzędów i sprawowanie godności. Tak więc pacholęta w białych komeżkach rozsiadały się w stallach kanoników, ci zaś bawili się w serso albo chodzili na szczudłach; diakoni i subdiakoni celebrowali nabożeństwa zamiast księży. Ci natomiast pląsali przed ołtarzem albo grali w kości nawet w prezbiterium. Wybierano w tym czasie biskupa Świętych Młodzianków, opata Durniów, papieża Narwańców, którego niezwykłe i dziwaczne panowanie osiągało swą pełnię pierwszego stycznia, kiedy karnawałowe pochody i maskarady obejmowały w posiadanie wszystkie świątynie. Była to pozostałość pradawnych pogańskich świąt, które kościół niemocen usunąć, usiłował obrócić na swą korzyść: obchodów 25 grudnia, przesilenia zimy, narodzin słońca; święta w dniu 1 stycznia boga Janusa o dwóch obliczach, a także rzymskich Saturnaliów, kiedy oddawano cześć królom karnawału i na kilka godzin sadowiono niewolników na miejscach panów. Kościół usankcjonował ten ostatni obyczaj, czyniąc zeń ilustrację do Ewangelii: Deposuit potentes de sede... Strącił z tronu możnych i ukoronował maluczkich. Nawet osioł brał udział w święcie: ustrojonego w pasmanterię prowadzono na mszę, śpiewano mu antyfony, wielbiono tego najuboższego z ubogich jako króla królów i zamiast w responsie odpowiadać „Amen”, zgromadzenie wiernych wrzeszczało rozradowane: „I- aaa... I-aaa.!” Kościół nie mógł godzić się na dalsze ustępstwa, lecz wciąż odeń żądano więcej i więcej. Zapory narzuconej liturgii były jeszcze zbyt słabe, aby stanowić tamę i znieść stare nawyki. Koncylia i synody na próżno potępiały rozpasanie i szaleńcze wybryki, które parodiowały z wszetecznym namaszczeniem najświętsze religijne obrzędy [13]. Eudoksjusz de Sully, biskup Paryża, postanowił w roku ubiegłym ukrócić swawole w dniu 1 stycznia: „Szaleńcy” wyznaczyli sobie wówczas spotkanie 27 grudnia, w święto diakonów, a to co działo się tego dnia, przeszło wszelkie wyobrażenie, bo nawet krew się polała i na chórze w Notre-Dame znaleziono trupa. W tym roku biskup zamknął kilka kościołów, lecz pojmując, że wszelki zakaz spowoduje nowe wybryki, przemyślniej obiecał pieniężną nagrodę tym spośród kanoników i kleryków, którzy będą godnie asystować na jutrzniach i mszy, zamiast uganiać się z przebierańcami... Na kazaniu podczas pasterki proboszcz powtórzył, że Boże Narodzenie jest radosnym świętem chrześcijan, ale takoż przeczytał surowy list pasterski biskupa Paryża. Jakżeż więc cieszyć się nie ciesząc się prawdziwie? Zgromadzeni niepewni wychodząc z kościoła, wahali się, czy mają się rozejść. Niebo było jasne i ta noc, którą prewot oddawał ludowi, już sama w sobie niosła wolność. Przed kościołami ludzie gromadzili się w małych grupkach, pogadywali do siebie, dzielili się ploteczkami: „Diakoni i subdiakoni w tym roku wspólnie wybiorą swego biskupa... Wolno będzie tańczyć na ulicach, ale nie w kościołach... klasztory i opactwa zachowają wszelaką swobodę, ale pod

warunkiem, że zamkną furty przed świeckimi...” Wilem i Rolof właśnie stali za kościołem Świętego Seweryna, na rozdrożu Fevre, kiedy nad głowami niósł się okrzyk kuglarza: - Słyszcie! Słyszcie! Młokos, prawie dzieciak, siedział okrakiem na ramionach potężnego mężczyzny w stroju obwoływacza win. Młokos trzymał nad głową pochodnię, żółty płomień oświetlał dziwacznie jego bardzo bladą twarz. - Nie odchodźcie! - mówił. - Nie wracajcie do domu! Głos jego nie był donośny, w każdym razie nie przygłuszał wrzawy. Lecz obwoływacz win powtarzał za nim jego słowa i wrażenie było zaskakujące: to wątłe ciało, blade wargi i ten bas pyskacza... - Jam Bartłomiej - mówił chłopiec - ten, którego wybrano w zeszłym roku biskupem Świętych Młodzianków. Słuchajcie mnie! - On jest Bartłomiejem - powtarzał kuglarz - tym, którego w zeszłym roku wybrano biskupem Świętych Młodzianków. Słuchajcie go! Tłum skupiał się, zagorzały nowe pochodnie, krążyły słowa: „Biskup Świętych Młodzianków!” Tytuł był dostojny i wielu widziało go z pastorałem w dłoni, w mitrze na głowie, na najwyższym stopniu ołtarza, kiedy pod jego żartobliwym błogosławieństwem pochylali się kanonicy i mieszczanie. - Nie pozwólcie nikomu - rozpoczął - ukrócać grudniowych wolności... To święto jest naszym świętem, strzeżmy go! Dlaczego nie moglibyśmy zabawiać się, jak czynili to nasi ojcowie i ojcowie naszych ojców?... Czyż nie byli oni dobrymi chrześcijanami?... Na placu przed kościołem tłum stał teraz milczący i nieruchomy. - Szaleństwo - ciągnął Bartłomiej - narodziło się w każdym z nas... Trzeba, żeby się wylało raz do roku... Ty im powiedz (zwrócił się do niosącego go człowieka), powiedz im, że jesteśmy jak baryłki źle opasane... Wino cnoty nas rozsadzi, jeżeli od czasu do czasu nie odetkamy czopu... - To prawda! - zakrzyknął pyskacz. - To prawda! - zawrzasnął tłum. - Dlatego musimy poigrać, zanim oddamy się pobożności... Boże Narodzenie to czas naszej radości! Alleluja! - Alleluja! Alleluja! - Czas pokuty rychło wróci, niech nastanie czas błazeństwa! Bartłomiej przemawiał z żarliwością kaznodziei wzywającego na krucjatę. Słowa jego trafiały celnie i skutecznie. - Beati pauperes - rzekł Chrystus - błogosławieni ubodzy! - Błogosławieni ubodzy! Błogosławieni ubodzy! Spostrzeżono, że Bartłomiej pochyla się ku otaczającym go ludziom, jakby pytał ich o zdanie, po czym się wyprostował. - Do Notre-Dame! - rzucił jak okrzyk bojowy. Na poły idąc, na poły tańcząc, klaszcząc, przytupując tłum wtoczył się na Mały Most, a Wilem i Rolof razem z tą ciżbą.

IV. MATKA BOSKA SZALEŃCÓW Dzwon gdzieś się odezwał. Wilem obrócił się na bok. Otworzyć oczy było ponad jego siły. Dzwon wreszcie zamilkł. Ułożył się leniwie z rozmarzonym uśmiechem na ustach. Co za święto! Kordon zbrojnych strzeże katedry Notre-Dame. Bartłomiej ma się rozmówić z dowodzącym sierżantem. Ów patrzy z niepokojem na pałac biskupi, gdzie w oknach pląsają jeszcze światełka. Lecz tego wieczoru Bartłomiej posiada tajemniczą władzę i nikt mu niczego nie odmówi: sierżant pozostawia na miejscu milicję biskupią, lecz ukazuje niestrzeżone przejście. Ciżba całkiem zwyczajnie rusza za Bartłomiejem. Ów wciąż na ramionach swego obwoływacza win daje znak rękoma, aby iść za nim. Wkracza do starego kościoła Świętego Szczepana, będącego w rozbiórce - na jego miejscu znajdzie się przyszła fasada katedry i jej przyszły dziedzińczyk - obchodzi zrujnowany ołtarz i wkracza między olbrzymie filary, które będą podtrzymywać wieże. W ślad za nim tłum zalewa olbrzymią lodowatą i pustą nawę. Próżno zapala się mnóstwo pochodni, nie widać sklepienia, ginie ono w ciemnościach. Tłum nie może się nadziwić własnej śmiałości. Śpiewa, tańczy, rozsiada się. Nie pora jeszcze, aby diakoni wybrali swego biskupa; dopiero rankiem handlarze winem będą mogli wytoczyć baryłki, kiedy mieszczanie podniosą łańcuchy tarasujące drogę na rogach ulic. O świcie rozbiegają się wysłańcy, aby obwieścić na czterech krańcach Paryża, że mimo listu pasterskiego Eudoksjusza de Sully odbędą się uroczystości. Wracają ze słomą, aby zasłać zimne płyty, niebawem po nich matrony wnoszą dymiące gary, piekarczycy - gorące bochny chleba. Kanonicy z kapituły, przybywszy na modlitwy, gorszą się i cnotliwie zmykają do swych przyklasztornych siedzib - wrócą nieco później, jeden po drugim przemykając się pod murami, aby ich nie zoczyli mieszkańcy biskupstwa. Wreszcie przebijają się śpiochy: szkolarze pod wodzą wrzaskliwego Normanda, przezwanego Bachusem, ladacznice w ślad za Rauliną Głowaczką i Alicją Twardozadką, królowymi jurnych ulic, Szybkostrzelnej i Włochatego Kusia. Na placu budowy koło Notre-Dame zapłonął ogień, goreją wiązki kolczastego chrustu - od dawna już straż przyłączyła się do swawoli - w głębi kuźni odgrzewa się zupa. Nadchodzi wiadomość, że klerycy wybierają swego biskupa, że Eudoksjusz de Sully zażądał pomocy od Filipa Augusta, ale król miał trzy słuszne powody, żeby odmówić: pozostawić w kłopocie biskupa i pozwolić ludowi, żeby poigrał. - A trzeci powód? - pytają. - To go nic nie kosztuje. Tłum pije za zdrowie króla. Diakoni wybrali już swego biskupa, udzielają mu sakry przed głównym ołtarzem, wręczając pierścień biskupi, pastorał i mitrę. Wówczas przebierają się kanonicy i klerycy, wkładają wywrócone na nice swe habity albo zamieniają opończe i komże na niewieście spódnice i tuniki; na twarzach widnieją koszmarne maski; zaczyna się naśladowanie zwierzęcych okrzyków, nawa rozbrzmiewa chichotem i pijackimi śpiewkami. Ślepcy wiodą taneczny korowód chromych o kulach. Co za rozhulane mrowie księży sprowadzonych z drogi cnoty, wszeteczników, podpitych mieszczek, oczarowanych dzieci, zaślinionych i krzywonogich narwańców, wyuzdanych rzemieślników. Nie wiadomo skąd przybyli nawet Cyganie o przekłutych uszach. Wśród grzmotów oklasków wchodzi na ambonę świeżo wybrany dzisiejszy biskup. Kadzielnice napełniono kawałkami starej skóry i strzępkami chodaków: cuchnący dym chwyta za gardło. - Lux hodie - rzecze biskup - Dzień światłości! Dzień uciechy...

Biskupem jest kleryk o poważnym obliczu. Nieco za szeroka mitra rozsuwa mu uszy. Wyciąga ręce w fioletowych rękawiczkach. Za chwilę wygłosi kazanie. - W dzień, gdy nastała noc - zagaja z namaszczeniem. Dreszcz radości przebiega zgromadzonych: to ci gadka! W dzień, gdy nastała noc, Nowo narodzony starzec Stojąc siedział Na drewnianym głazie, Czytał z zamkniętej księgi Przy blasku zgaszonej świecy. Usłyszał niemy hałas. Wspiął się na schody do piwnicy, Zamknął oczy i ujrzał, Karła olbrzyma Ów odgrzebywał zmarłych, Aby ich żywcem pożreć...

- Amen! Hejże! Śmiech, krzyki, tupanie, szczęście... Ten dzwon jeszcze bije. Wilem pojmuje, że go wzywa, ale z tak daleka... Znów się zatapia w głąb własnej niewinności. Buchają wspominki, ożywają dawne chwile. Wieczorem, jakiż to wieczór? - biskup Paryża wysyła swego jałmużnika, aby obwieścił surowo, że po tak wielkiej rozwiązłości i zuchwalstwie nadszedł czas, aby zwrócić kościół Bogu i Matce Bożej. Jałmużnik mówi nawet o klątwie i tych, co go słyszą, nachodzi strach. Idą, żeby wyrwać Bartłomieja z ramion Rauliny: tych dwoje już się nie rozstaje. Młokos jest, zda się, odcieleśniony, na napiętej twarzy widnieją czarne kręgi. Wsadził na głowę zieloną kapuzę, na której dźwięczą dzwoneczki. Podchodzi do jałmużnika: - Zaczekajcie - powiada przymilnie - zaczekajcie, aż sprowadzę mój głos! Wszędy szuka się postawnego obwoływacza wina, ów nadbiega kłusem. Bartłomiej potrząsa dzwoneczkami. - Błogosławieni ubodzy - mówi – Chrystus to przyobiecał... Pierwsi będą ostatnimi, a ostatni

będą pierwszymi... - Będą pierwszymi - powtarza basem wierne echo. Wokół zbiera się tłum. - My oto jesteśmy ubodzy, nadzy, bez grosza przy duszy, ostatni, bezdomni, ubodzy duchem, my tu jesteśmy spełnieniem słów księgi...- Słów księgi! - Ale kim ty jesteś? - pyta jałmużnik wysuwając podbródek. - Co was to obchodzi! Dziś jam znaczniejszy od was! - On jest znaczniejszy od was! To szczera prawda - dorzuca obwoływacz. - Precz zazdrośnicy! - dorzuca Bartłomiej - Precz smutni! Matko Boża Szaleńców... Odpowiada mu grzmot, burza, chóralny okrzyk: - Módl się za nami! Sypią się na jałmużnika garści mąki i popiołu. Znów huczy wrzask: „Precz smutni!” Warkot bębnów towarzyszy odejściu jałmużnika. Tłum niesie w triumfie Bartłomieja, za chwilę odda go Raulinie. Są jednocześnie matką i synem, siostrą i bratem, kochankiem i kochanką. Zawsze już będą czuć się sobą jeno razem, dwie połówki tej samej istoty. Ladacznica i młokos są tak piękni, tak wyjątkowi, że każdy zrobi to, czego zażądają. Oto wieprz kwicząc, jakby go zarzynano, pojawia się nagle wśród ciżby. Dosiada go skokiem jakiś pijak, czepia się z całej siły uszu zwierzęcia. Rozwścieczony wierzchowiec przeraźliwie kwicząc ryje bruzdę w tłumie. Knur osaczony przez setkę rąk wpada w pierwszą napotkaną kryjówkę, na schody od ambony, tam jeździec pada jak długi. Hen, wysoko, wieprz szamoce się w popłochu, usiłuje wymknąć się z pułapki, w jaką się wpakował, wysuwa przednie nogi nad występem z rzeźbionego dębu i nagle zwala się wyczerpany z ryjem na nogach i opadłymi uszami. Dyszy, chrząka. Rzekłbyś, że zaraz wygłosi kazanie. Cały kościół szaleje. Jakiż śmiech, jakaż radość, ludzie tarzają się po ziemi. Przy wszystkich ołtarzach odprawia się parodię nabożeństwa. Trzyma się do góry nogami modlitewniki, chrzci się czerwonym winem, poświęca dymiącą kiełbasę pokrajaną w plasterki i podaje jako komunikanty, sika się do kropielnic, aby zraszać wiernych: kanonicy i diakoni najzażarciej przeinaczają obrzędy, zmieniają modlitwy, psalmy przeplatają sprośnościami. Pod sklepieniem Notre-Dame pomalowanym na niebiesko, usianym złotymi gwiazdami, nikt nie jest już sobą, staje się własnym przeciwieństwem. Osiąga swą pełnię w niewybaczalnym wyuzdaniu, wyrzuca z siebie całe szaleństwo przez rok tłumione w głowie, w brzuchu, w sercu. Grzeszy, żeby później już nie grzeszyć. Zawsze się znajdzie jakiś taneczny korowód, aby się doń przyłączyć, beczułka akurat odetkana, orszak, który rusza pochodem, suknia do zadarcia, nowy szaleniec, aby cześć mu oddawać. Oto normandzcy szkolarze wybierają Bachusa Wielkim Opatem Rogaczy, gołego, wytarzanego w błocie obwożą po ulicach w wózku na śmiecie, skąd kołysze szerokimi packami nad głowami gapiów. - Błogosławię was! - pokrzykuje. Oto niewiasty wybierają swego dorocznego Świętego Jebura, lubieżnego garbusa, na kolanach doń się czołgają, żeby dotknąć z nabożeństwem potężnej kusimy. Przez chwilę Rolof znajduje się wśród gorliwych uczennic garbusa: Wilem widzi go, jak w radosnej ekstazie poddaje się gronu rozpasanych wiedźm, które go unoszą, jak by uczyniły to ze swą zdobyczą mrówki, żeby się nią napaść. Oto mnisi z klasztoru Świętego Wiktora wybrawszy swego szalonego opata mijają w procesji Notre-Dame, wędrują do benedyktynek po przyobiecaną mu szaloną łopatkę. Kto tylko może, do nich się przyłącza. Pochód, jakiego oko nie widziało; wiodą go połamańcy i księża w maskach na

kształt byczych łbów, mnisi na szczudłach, zakonnice w żółtych i niebieskich szatach. Przed klasztorem uroczyście przedstawia się młodą wybrankę jej szalonemu opatowi. Oklaski, okrzyki zachęty. Sprawujący obrzęd zadzierają nakrochmaloną suknię szalonej opłatki i malują na jej brzuchu plamę żółtą, natomiast brzuch opata mażą farbą niebieską. Po czym zamykają oboje w olbrzymiej skrzyni w zakrystii. Tłum klęka wokół skrzyni jak przed ołtarzem, odmawia swawolne modlitwy, układa nie kończące się litanie. Po czym nadchodzi chwila, aby unieść dębowe wieko. Uwalnia się szalonego opata wraz z jego szaloną łopatką; następnie ogląda się ich dokładnie i niesie w triumfie: tak skutecznie ocierali się o siebie brzuchami pomalowanymi na żółto i niebiesko, że utworzyła się zieleń - zieleń, barwa szaleńców, barwa tych oto dni. Tedy może się rozpocząć taniec brzuchów. Wczesnym rankiem Wilem wypiwszy za wiele grzanego wina, wpada na pomysł, żeby się przespać tam, gdzie dawniej mieszkał, na trzecim piętrze domu Pod Dzwonem, na ulicy Kuśnierskiej. Na niepewnych nogach, a z głową dymiącą, otulony w opończę kanonika czuje się całkiem szczęśliwy. Świt jest chłodny. Na rynku Palu kupuje gorący chleb akurat wyjęty z pieca. Mógłby z zamkniętymi oczami trafić do domu. Już nie wie zbyt dobrze, czy jest sobą czy też młodzieńcem, jakim był przed laty. Zawiłe to pytanie. Ulica Smarkaczy, ulica Żydowska, ulica Kuśnierska - i oto dom. W ciemnościach rozpoznaje zapach garbnika, wysokość schodów. Wchodzi bez stukania, spodziewając się niemal, że odnajdzie Esperandieu polerującego miecz. Z kąta, gdzie ongiś stało jego łoże, dochodzą szepty. Mówi: - Przyniosłem chleb! Podchodzi do łoża, odsuwa zasłonę, pada bezwładnie. Coś się porusza, jest ciepłe, miękkie, wystraszone. Nie wiedzieć dlaczego myśli o pewnej Małgorzacie; „Margot” - woła i wnet zasypia. Kiedy się budzi, znów jest noc. Są tu dwie niewiasty, matka i córka. Nie widziały swego chłopa już od dwóch dni: swawoli w Notre-Dame. Nie są rozgniewane, że wezmą na nim odwet. Najpiękniejsza historia, że dopiero rano spostrzegł, że pomylił piętro, dom i nawet ulicę. Bartłomiej umarł o świcie, o tej gnuśnej porze między jutrznią a prymą - kiedy głosy się załamują, kiedy ciało waży tyle, ile ciężar własnego zeń popiołu, kiedy powolnieje swawola i radość zaczyna ostygać. Radulina Głowaczka klęczy i w ramionach niby w kołysce trzyma swego kochanka, przytula go i obdarza ciepłem własnego ciała, własnym życiem. U stóp tego ołtarza, na południu poprzecznej nawy, gdzie przebywają od pierwszego dnia, rzekłbyś, niczym Dziewica z Golgoty tuląca do siebie umęczone ciało Syna. A czapa z pomponami i dzwoneczkami zastępuje cierniową koronę tego oto Chrystusa. Nikt się nie myli w tej materii. Ci zaś z Notre-Dame i ci wszyscy przybyli z innych świątecznych obchodów padają przed nimi na kolana i płaczą głośno szlochając. Zabawa z wolna nabiera wigoru, znów okrzyki, śmiech i łzy. Na cześć Bartłomieja swawolnicy przebijają nowe beczki; wymyślają nowe błazeństwa, nowe sprośne piosenki; spoili nawet osła przebranego za biskupa: tęgi łeb kiwa się pod mitrą, ryczy, jakby jęczał miarowo i złowrogo niczym żałobny dzwon. Wieczorem tłum odprowadza Bartłomieja na cmentarz Świętych Młodzianków. Procesja bezwstydna i nie do powstrzymania: śmierć tu czyha. Lud buduje między grobami estradę, która wnet się okrywa jadłem, złocistymi bochnami, beczułkami. Rozpoczyna się stypa nad dołem, gdzie spoczywa Bartłomiej. Po czym Radulina zaczerwieniona, rozczochrana, rozchełstana wiedzie korowód wzdłuż nowego cmentarnego muru, taneczny wąż rozwija się i zwija od krańca po kraniec nekropolii. Radość ma poważne oblicze: życie rodzi śmierć, lecz śmierć rodzi nowe życie.

Tłum zasypuje grób, zarzuca go jemiołą - gdybyż biskup wiedział! I wszyscy, ci wszyscy ubodzy od prawieków, wszyscy szaleńcy z świątecznych obchodów, poczynają tańczyć w miejscu, wybijają nogą rytm, aż do szału tupią w takt warkotu bębnów i skandowanych pieśni. Od czasu do czasu ten czy ów drży niczym za mocno napięta struna, rzuca się na ziemię, przewraca oczami, opętany przez śmierć, wyzwolony z życia na chwilę ekstazy... Matko Boska Szaleńców, spraw, aby dusze naszych umiłowanych powróciły z brzegów tamtej nocy... Matko Boska Szaleńców, Nieustająca Pocieszycielko, módl się za nami!... Wilem budzi się. Znów jest w celi, w siedzibie templariuszy. Rolof kończy składać na stołku biały płaszcz ze szkarłatnym krzyżem. Bije dzwon. - Wzywają na modlitwę o tercji - mówi giermek. Oko ma zamknięte, obrzękłe, okrążone potężnym sińcem. Wilem nie pamięta, kiedy i jak wrócili, ani nawet czy wrócili razem. Dzwony biją w jego głowie.

V. ZAKŁADNIK Wróciły powszednie dni. Oczyszczono kościoły, spalono maski i ponownie nad grudniową swawolą zamknął się czas niby czarna toń stawu. W komandorii Wilem przystąpił do komunii, jak to Reguła nakazywała mu czynić trzy razy w roku. Włączył się w rytm kościelnych godzinek, zatopił w modłach. Pierluigi jeszcze się nie pojawił. Poszedł prawie w niepamięć spór papieża z Filipem, aż na trzeci dzień po Gromnicznej wszyscy biskupi w królestwie odczytali jednocześnie bullę papieską, która obłożyła interdyktem włości króla Francji: „Nakazujemy pozamykać wszystkie kościoły, do wnętrza nikogo nie dopuszczać; nie wolno ich nigdy otwierać jeno dla podsycenia lampek, pobrania eucharystii przez księdza i wody święconej dla konających. Zezwalamy na odprawianie mszy raz w tygodniu, w piątek o świcie. Prawo asystowania celebrantowi ma jeno kleryk. Księża mają wygłaszać kazania w niedzielę w przedsionkach kościołów i rozpowszechniać słowo Boże miast mszy. Brewiarz winni odmawiać poza obrębem kościołów bacząc, by głos ich nie dotarł do świeckich uszu; natomiast kiedy będą czytać epistołę i ewangelię, niech pilnie baczą, by słyszeli je wierni. Nie wolno dopuścić do grzebania na cmentarzach zmarłych, a nawet składać tam zwłok; księża winni takoż uprzedzić świeckich, że grzebanie zmarłych w ziemi nie poświęconej jest przestępstwem i ciężkim grzechem. Podczas Wielkiego Tygodnia nie odbędzie się żadne nabożeństwo. Księża zaczekają aż do Wielkanocy i w tym dniu odprawią cichą mszę nie dopuszczając do kościoła nikogo poza księdzem współcelebrantem. Nie wolno żadnemu wiernemu udzielić komunii, nawet w czasie Wielkanocy, chyba żeby chorował i groziła mu śmierć. Wiernych pragnących się wyspowiadać należy wysłuchać w przedsionku kościoła, spowiedź ma być publiczna, aby wszyscy przy niej obecni słyszeli penitenta i spowiednika. Nie wolno stawiać poza obrębem kościoła kropielnic z wodą święconą ani też klerykom gdziekolwiek ją roznosić, zważywszy, iż wzbraniamy udzielać jakiegokolwiek sakramentu z wyjątkiem chrztu noworodkom i wiatyku konającym”. Natychmiast okryto kirem posągi w przedsionkach i na fasadach, odczepiono serca dzwonom. Na ołtarzach zasłonięto krucyfiksy i ze szczytu ambon księża rzucili w nawy kamienie jako symbol Bożego gniewu. Na dziedzińcach błogosławili wyłącznie sakwy pielgrzymie; wstęp do kościołów był wzbroniony nawet niewiastom pragnącym się oczyścić po wywodzie. Zawarcie małżeństwa stało się niemożliwe. Zamilkły śpiewy klasztorne jako zakazane: drewniane grzechotki miast dzwonów wzywały zakonników i zakonnice na ciche modlitwy. Interdykt obsypał swym popiołem całe powszednie życie. Lecz najcięższy do zniesienia był nakaz pozostawiania na rogach ulic zwłok - matki, syna, brata - wydanych bez pochówku na żer szczurom i błąkającym się wieprzom. Chrześcijański lud pozbawiony nabożeństw, świąt, sakramentów, posągów, których mógłby dotknąć, relikwii - które by czcił, popadł w rozpaczliwe przygnębienie. Tam, poza posępnymi przedsionkami, za okrutnie zaryglowanymi drzwiami więziono Boga jako zakładnika, aby króla

Francji zmusić do ustępstw. Początkowo część biskupów niezbyt gorliwie stosowała interdykt z całą surowością wymaganą przez papieża; wysyłano do Rzymu gońców z prośbą o to lub owo wyjaśnienie i zawieszano zakazy czekając, aż powrócą. Tak postąpili biskupi z Beauvais, Laon, Noyon, Maux oraz Auxerre: woleli wszelako narazić się na odległe przestrogi papieża niż nader bliski gniew króla. Filip August tym bardziej był rozwścieczony, iż wcale się nie spodziewał, że Innocenty waży się stawić mu czoło. Pragnąc wyraźnie okazać, że nikt nie zastraszy króla Francji, wysłał żołnierzy, aby wypędzili z domów prałatów i proboszczów posłusznych papieżowi. Opaci z Saint-Denis i Saint-Germain stanęli po stronie króla, a w pałacu norwescy zakonnicy odprawiali msze, jakby nic się nie stało. Skoro zaś biskup Paryża Eudoksjusz de Sully jął z większą niż ktokolwiek surowością wprowadzać w życie interdykt, Filip nie omieszkał go zawezwać. Obaj mężowie to dwa odrębne światy. Prałat należał do tych duchownych o kamiennej wierze, którzy przywiązują większą wagę do grzechów niż grzeszników; miał wysokie wyobrażenie o swym posłannictwie i nie było dlań nic wyższego ponad własne zasady. Wreszcie dogadzało mu, że przyciśnie lud za grudniowe wyuzdanie. - Papież - rzekł - nie przekracza swego prawa karząc doczesnych księży za ich grzechy, jeśli nawet są odpowiedzialni li tylko przed Bogiem... Bo serca królów są w ręku Boga i On ich ugnie wedle swej woli... Filip nie był z pewnością tego ranka skłonny do wysłuchiwania kazań. Chodził tam i z powrotem po wielkiej sali rycerskiej, poszturchując nogą słomę, którą pachołcy składali na kupę, by ją wymienić. Minę miał wielce niezadowoloną, usta zaciskał, nos mu pobladł. - Wy prałaci - powiedział - o nic się nie troszczycie, bylebyści tylko mogli zajadać wasze tłuste beneficja... Nic was nie obchodzi, co się stanie z biednym ludem... Ale uważajcie! Na włócznię Świętego Jakuba, już ja wam uszczuplę waszą strawę! Biskup zachował wyniosłą postawę. - Wypędźcie intruzkę - tylko odparł - przywołajcie z powrotem waszą ślubną małżonkę, a Jego Świątobliwość Innocenty interdykt uchyli... Rozmowa na tym utknęła. Nazajutrz pachołcy Filipa wtargnęli do pałacu biskupiego, obrabowali go, sprzęty rozrzucili i wypędzili biskupa z jego siedziby. Nie otrzymali nagany ani oni, ani ci, którzy później napadli na świtę Eudoksjusza de Sully i podzielili się jego własnością, pozostawiając prałata, aby szedł dalej pieszo i zamiatał koleiny płaszczem z czerwonego jedwabiu. Lecz Interdykt pozostał nadal w mocy. Papież oznajmił, że biskupi, którzy zlekceważą ekskomunikę, zostaną pozbawieni swych urzędów i winni przybyć do Rzymu, aby się usprawiedliwić. Jeden po drugim przeto przyłączyli się do stanowiska Kościoła, a w ślad za nimi - kanonicy i wiejskie plebanie. Niebawem posługi duszpasterskiej zostały pozbawione wszystkie włości króla Francji. Wyklęte królestwo okryło się kirem. Nawet sama zima, lodowate północne wichry, błota, nagie gałęzie, wlokące się w nieskończoność noce jakby się zmówiły, aby pognębić lud niepocieszony.

VI. WRZEŚNIOWE DZWONY - Cieleśnie ze mną przecież jest złączona! Był to Filipa Augusta ostatni argument obronny, nader patetyczny jak na tego ambitnego i wyrachowanego człowieka. Powtarzał niemal zdziwiony własnymi słowami: - Jedno ciało przecie ze mną stanowi... Stwierdzał fakt. Więzy łączące go z Agnieszką posiadały moc argumentu rzeczowego. Wujowie - biskupi i możni feudałowie stali naprzeciw niego twarzą w twarz, mnożąc swe racje: Interdykt dusi królestwo - wywodzili - nie ma żadnej ujmy ustąpić papieżowi. Filip wiedział, że mają słuszność. Ani przez chwilę jednak nie wyobrażał sobie, że mógłby rozstać się z Agnieszką. Można targować się we wszystkich sprawach prócz spraw serca. Stawił czoło. Od Gromnicznej czas odmierzano ilością kursów posłańców: przy dobrych rozstawnych koniach jazda z Paryża do Rzymu trwała niespełna miesiąc. Goniec mknął za gońcem, spotykali się, nawoływali wioząc zarzuty Filipa i nakazy papieża. Każdy z nich trwał na własnym stanowisku, lecz wkrótce okazało się, że Ojciec Święty zwycięży: nie tylko dlatego, że się znajduje po stronie Boga, ale także dlatego, że interdykt podważa fundamenty społecznego ładu, na których Filip budował Francję. Lud nie sypiał z Agnieszką, począł więc buntować się przeciw temu królowi pozbawiającemu go mszy. Wiosna 1200 roku była wczesna i cudowna, lecz w kwietniu dziewczęta nawet nie śmiały ścinać kwiatów na tragiczną Wielkanoc, bez dzwonów ni girland. Wszystko zamieniło się w grzech. Pod straszliwym ciężarem klątwy, żałoba osnuła każde serce. Aby uniknąć zarazy, należało obecnie pozostawiać zmarłych daleko, hen na skrajach pól. Jedynie księża, krzyżowcy i pątnicy podczas pielgrzymki mieli prawo do pochówku na cmentarzach: wielu starców brało sakwę i kostur żywiąc nadzieję, że umrą w drodze. Kogokolwiek przyłapano na tym, że po kryjomu grzebał zmarłych, zostawał wyklęty. Wyklęto również wieśniaczki, które wyłamały były kościelne drzwi. Oszuści przebrani za księży wystękiwali imitacje mszy w leśnych szałasach: cisnęło się tam pospólstwo. Muszelkowcy [14] sprzedawali święconą wodę jakoby przez nich przemyconą. Handlarze relikwiami zbijali majątek na wszystkim: takie bowiem łaknienie czegoś świętego zawładnęło ludem, że kupował sprzedawane spod poły wino z Kany Galilejskiej i mleko wprost z sutek Panny Świętej. Pochody ruszyły do Paryża, aby błagać króla o ponowne złączenie się z Ingeborgą: odmawiał im posłuchania. Filip żądał mianowania nowego legata, aby ten powtórnie osądził sprawę rozwodu. Innocenty wymagał, by przed podjęciem jakichkolwiek rokowań król przywrócił Ingebordze wszystkie prawa należne królowej Francji. - Musiałbym stać się niedowiarkiem! - wykrzyknął któregoś dnia Filip. - Jakżeż szczęśliwy Saladyn, że nie posiada papieża! Układy rozpoczęto, kiedy zerwanie wydawało się już ostateczne. Wtedy Filip wezwał radę królestwa, aby zasięgnąć jej zdania: odpowiedź była łatwa do przewidzenia i jednobrzmiąca: należy usłuchać papieża. Filip obrócił się ku swemu wujowi Wilhelmowi o Białych Dłoniach, arcybiskupowi Reims. - Jego Świątobliwość Innocenty pisze mi, że rozwód mój z Ingeborgą orzeczony przed siedmiu laty był zwykłą błazenadą. Co o tym myślicie? Rola prałata była niełatwa: sam orzekł rozwód na usilne naleganie króla. Spuszczając oczy niczym dzieciak przyłapany na psocie, Wilhelm z Szampanii odpowiedział zgodnie z umową: tak, Jego Świątobliwość papież ma słuszność, tak, proces był zwykłą farsą....

- Byliście więc głupim gębaczem! Lepiej byłoby nie wydawać żadnego orzeczenia! Filip udawał gniew. Nadużyto jego dobrej wiary. I to kto uczynił, członek własnej rodziny! Fortel ten pozwolił mu przyjąć bez ujmy unieważnienie pierwszego procesu rozwodowego. Tegoż wieczoru goniec puścił się cwałem do Rzymu, wiózł dobrą nowinę: król Francji uczynił pierwszy krok. Interdykt w niczym nie zmienił życia templariuszy cieszących się przywilejem wyjęcia spod ekskomuniki. Wilem szczęśliwie zakończył pokutę nałożoną przez spowiednika za szaleństwa, a takoż - przez kapitułę za uchybienia wobec zakonnej dyscypliny. Musiał więc przez cały miesiąc jadać na podłodze, jako że przez pięć dni z rzędu zaniedbał opatrywania konia, jak nakazywała mu Reguła. Rzecz zwyczajna. Odnalazł w swej odzieży jedną z ołowianych monet, które podczas swawolnych obchodów rzekomi biskupi rozdawali swym poplecznikom. Awers wyobrażał głowę o dwóch jak u Janusa twarzach: papieża i diabła, na rewersie widniał napis: Ecclesia perversa tenet faciem diaboli, czyli: Występny Kościół przybiera oblicze diabła. Nie uchodziło, by templariusz przywiązywał wagę do tego rodzaju przedmiotów, podarował więc blaszkę Rolofowi, ów zaś przekłuł ją i dorzucił do pęku medalików dźwięczących na jego piersi. Giermek zgoła nie pamiętał, jaki to cios podbił mu oko. Natomiast świetnie sobie przypominał, że odprowadził Wilema z cmentarza Świętych Młodzianków. Fra Pierluigi nie pojawiał się. Brat Hubert, skarbnik, zdołał przekonać Wilema, że najlepiej zaczekać na mnicha. Jeśli benedyktyn prowadzi śledztwo w innej komandorii, wkrótce o tym się dowiedzą: wiadomości napływały szparko. Wnet po ogłoszeniu interdyktu Fulko, proboszcz z Neuilly, wciąż wzywając na krucjatę, postanowił opuścić to przygnębione królestwo. Nawiedził zresztą wszystkie place przed kościołami i wszystkie zakątki Francji. Pozostawił kilku uczniów dając im podwójne polecenie: przypominać sterroryzowanym chrześcijanom, że krzyżowcy mają prawo do pochówku na cmentarzu, oraz pobudzać ofiarność i zbierać datki - wszystkie obole są dobre - by opłacić przejazd na Wschód. Sam zaś udał się do Flandrii, zamożnego kraju, gdzie nie brakowało mężnych rycerzy. Jednakowoż nienawidził bogaczy, tych potępieńców, i z trudem dopuszczał myśl, iż mogą być odkupieni. Marzył o zrywie biedaków o płonących sercach, mknących na jego wezwanie ku Jerozolimie, zatapiających pod swą mistyczną lawą miasta i pałace. Ale papież żądał armii dobrze uzbrojonej, dobrze wyćwiczonej, baronów, pieniędzy. Na nic krucjacie tłum biedaków. Ponadto - co Filip August mu również polecił - może bez szkody opróżniać zamki i warownie, lecz nie pola ani winnice. Fulko jeździł teraz na przepysznej białej źrebicy i kazał prawie co dzień golić sobie twarz, jadał przy najwykwintniej zastawionych stołach: powiadał, że czyni to, by oddać cześć Bogu. Skoro został wyznaczony, by wypełnić godny obowiązek zwołania świętej armii, która ma Grób Chrystusowy uwolnić, winien czuwać nad godnością swego stanu. Odtąd pod opończą podbitą popielicami wiązał włosiennicę z koźlej skóry. Nadal gwałtownie gromił lichwiarzy i rozpustników, nadal żywił to samo uczucie tkliwości do skruszonych, wciąż pałał żarliwym nabożeństwem do Jerozolimy. I tak w Brugii obiecując niebo i na przemian grożąc piekłem, wszystkich zdobył dla Boga, z hrabią Baldwinem na czele: pierwszy z Flamandów złożył ślub, iż uda się do Ziemii Świętej, aby odpokutować za grzechy młodości, pociągnął za sobą swego brata Henryka, bratanka Thierri, Wilhelma, sędziego z Bethune, Jana, kasztelana z Brugii, oraz innych panów z północnych równin. Po zdobyciu Flandrii Fulko ruszył do Compiegne, gdzie wyznaczyli sobie spotkanie możni krzyżowcy z Francji i Szampanii. Kiedy przybył, poprzedziła go już wieść o jego flamandzkich

sukcesach i powitano go oklaskami. Po raz pierwszy jednak odczuł jakby żywioną doń powściągliwość. Rychło pojął: nieżyczliwi oskarżali go, iż zachował dla siebie pieniądze, gromadzone przez jego uczniów. Tybald z Szampanii wziął go w obronę i potępił ohydną kalumnię, lecz tym dolał oliwy do ognia: przetnij glistę, a dwie z niej uczynisz. Fulko dostrzegł w tym zdarzeniu próbę i potwierdzenie własnego losu: Chrystus takoż cierpiał. Drzewa rodzące owoce obrzuca się kamieniami. Zacisnął włosiennicę, upodobnił twarz do pyska szczupaka, jakby miał wygłosić kazanie, i oświadczył, że ofiarowuje Bogu swą boleść za powodzenie krucjaty. W owych dniach zapadły dwie decyzje: powierzyć hrabiemu Tybaldowi z Szampanii troskę o dowództwo nad całą wyprawą i zwrócić się do Wenecji, by przewiozła wojsko z Europy do Akry. W maju Agnieszka napisała list do papieża błagając go, aby się zlitował nad jej miłością do króla Francji; miała złe przeczucia, jak to często zdarza się niewiastom, i nie mogła uwierzyć, że Filip poświęci dla niej wyznaczony mu los. Zapewniał, że ją miłuje, prosił, by mu zaufała, i powrócił do spraw królestwa. W tym miesiącu podpisał z Janem bez Ziemi traktat między Francją i Anglią, omówiony już jesienią; po kilku dniach obaj królowie połączyli, jak uprzednio już postanowiono, swe rodziny żeniąc Ludwika, syna Filipa, z księżniczką Blanką Kastylijską, siostrzenicą Plantageneta. Sędziwa Eleonora wybrała ją spośród swych wnuczek i przywiozła do Francji. Była to poważna dziewczynka o upartym czole, świadoma swych obowiązków, nałożonych przez ród. Kiedy ciężki kryty wóz zarzucał na stromych pirenejskich drogach, Eleonora musiała odpowiadać na tysiąc i jedno pytanie, które wynajdywała mała Blanka, a tyczące jej przyszłego stanowiska królowej. W Bordeaux Eleonora była u siebie w domu. Pani na Akwitanii odprawiła rekolekcje w kościele Świętego Andrzeja, w tym samym, w którym brała ślub przed sześćdziesięciu pięciu laty. Nazajutrz Mercadier, stary wódz żołdaków, kompan Ryszarda, został zasztyletowany przez dwóch zazdrosnych najemnych żołnierzy: Brandina Aragończyka i Folkuina Żelazostopego. Ujrzała go, jak pada tuż przy niej: cedząc przez zęby przysiągł, że się pomści, po czym nagle skonał. Znowuż krew, zmarli, żałoba. Eleonora do cna wyczerpana powierzyła biskupowi Eliaszowi de Malemort troskę o dalszą podróż Blanki do narzeczonego. Śpieszno jej było pogrążyć się znów w ciszy i samotności w swym drogim Fontevrault. Aby obejść interdykt, należało odprawić zaślubiny Ludwika z Blanką poza włościami króla: wybrano Port Mort w Normandii. Ceremonia wymuszona bez jednej chwilki prawdziwej radości. Nie wchodziły w rachubę ani uciecha ludu, ani szczęście dwojga dzieciaków. Małżeństwo to winno było zapewnić pokój między Anglią i Francją. Obaj królowie oddali sobie wzajem w zastaw i jako porękę pewną ilość rycerzy, ci zaś przysięgli, że wraz ze wszystkimi wasalami przejdą na stronę drugiego władcy, jeśli złamie słowo ów, za którego poręczyli. Zaiste Filip i Jan zgoła wzajem sobie nie ufali, wystarczyło ujrzeć ich krzywe pocałunki, jakie ze sobą wymienili... Skoro król Francji powrócił do Paryża, dowiedział się, że papież takoż wstąpił na drogę ustępstw: mianował nowym legatem kardynała Ottaviani, jednego ze swych powierników, a zarazem dalekiego krewniaka Filipa. Kardynał był władny sprawę doprowadzić do końca. Do Paryża miał przybyć w sierpniu. Tymczasem Filip musiał rozstrzygnąć paskudny spór szkolarzy z mieszczanami. W pobliżu wzgórza Świętej Genowefy utarczki między nimi były częste, ale tym razem milicja prewota Thomasa miała ciężką rękę: padło pięciu zabitych. Król bez wahania ujął się za szkolarzami, skazując prewota na dożywotnie więzienie, chyba że wolałby poddać się sądowi Bożemu i przejść próbę ognia - wybrał ciemnicę [15]. Wówczas to Filip ogłosił Kartę Uniwersytetu Paryskiego i określił jego przywileje: nie

wolno prewotowi aresztować szkolarzy, chyba że ich przyłapie na gorącym uczynku, a nawet w tym wypadku winien ich natychmiast przekazać jurysdykcji kościelnej, przed którą zostaną osądzeni przez sobie równych: podwładni króla w żadnym razie nie mają prawa pojmać przełożonego szkolarzy ani nawet wkroczyć na podległy mu teren. Król Francji rządził i wydawał ustawy, jakby nic się nie stało i jakby nie słyszał wznoszącego się ku niemu rozpaczliwego wołania kraju: lud już nie może żyć dłużej bez Boga. Nareszcie legat zapowiedział swe przybycie. Filip pomknął na spotkanie i powitał go z największym szacunkiem. Uprzejme rozmowy najczęściej w cztery oczy. Wkrótce wieść się rozeszła, że król podpisze się pod wszystkimi warunkami Rzymu. Przysięgał, iż jest gotów wydalić z królestwa Agnieszkę, przywołać Ingeborgę i z nią współżyć, wynagrodzić szkody wyrządzone biskupom i proboszczom, których ograbił był lub prześladował. Ustalono, że jeśli po szczerej sześciomiesięcznej próbie pożycie z Ingeborgą okaże się niemożliwe, legat wznowi proces rozwodowy. Wkrótce jednak stało się jasne, iż Filip stosuje swoje ulubione wykręty. Najpierw zaofiarował się wypłacić pożądane odszkodowanie duchowieństwu - a zwłaszcza biskupowi Paryża - a nawet je przeprosić: powiadał, że gniew go oślepił. Następnie, skoro Agnieszka spostrzegła, że nosi w łonie ich trzecie dziecko, podniósł argument, że nie zniosłaby długiej podróży do Austrii i uzyskał, że została „wysiedlona”... do Poissy. W końcu pragnąc zaoszczędzić Ingebordze triumfalnego wjazdu do Paryża, podsunął myśl, że powita ją w królewskim zamku obronnym Saint-Leger-en-Yvelines - rzekomo ulubionej rezydencji królowych Francji. Legat nie chciał, aby rokowania spełzły na niczym z powodu drobnych ustępstw; wielkie zaś mistrzostwo króla polegało na rozdrabnianiu całości żądań na szereg małych ustępstw. Co począć z tym człowiekiem, który nigdy nie mówił: nie, i pocierając swój długi jakby woskowy nos, na przemian pokorny i władczy splatał Ingeborgę z Plantagenetem, Krucjatę z interdyktem, zapraszając do zwiedzenia Notre-Dame, postępował o krok, cofał się o dwa, zwodził legata matactwem, a takoż przemilczaniem. Wszyscy feudałowie królestwa zostali wezwani do Saint-Leger na pierwszą środę września: król miał tam powitać Ingeborgę. W komandorii Rolof sznurował skórzaną pochwę na okaleczone przedramię Wilema. Spoceni wracali z ćwiczeń i zostawili uchyloną do połowy zasłonę od celi, aby odetchnąć świeższym powietrzem. Sierpień był skwarny. Nagle nic nie słysząc Wilem przeczuł za plecami czyjąś obecność. Obrócił się. Mnich w czarnym habicie stał tam tyłem do światła, cień cierpliwy i milczący. „Kot” - powiedział był Gilbert Erail. Wilem w jednej chwili pojął, że to Pierluigi. Instynktownie takoż wyczuł, że to wróg. - Niech Bóg was błogosławi! - rzekł Pierluigi. Głos był spokojny, serdeczny, ledwo zabarwiony włoskim akcentem. Wilem powstał ze stołka, na którym siedział. Z jego ręki zwisała jeszcze taśma. Usiłował dojrzeć twarz mnicha, lecz w półcieniu spostrzegł tylko pokaźną tonsurę i krąg brązowych włosów. Zakonnik nie był zbyt wysoki i nie wyglądał na mocnego. - Niech Bóg was błogosławi! - powtórzył Wilem. Pierluigi nie drgnąwszy ciągnął: - Ojciec Święty niebawem po swej elekcji polecił mi sporządzić memoriał o różnych sposobach przyjmowania do waszego zakonu. Przeprowadziłem już dochodzenie w Ziemi Świętej i wykonuję tutaj swą pracę nadal... Muszę wam zadać kilka pytań... - Jak sobie życzycie - odparł Wilem. Odpowiadało mu to wkroczenie w sedno sprawy. Nie potrzebował ujawniać swej misji.

Wyznaczyli sobie spotkanie przy wejściu do kaplicy, po wypoczynku o sekście. Benedyktyn skłonił się na pożegnanie i znikł za kotarą. Nawet nie ujrzeli jego twarzy. Rolof wydął nieufnie wargi i kiwał głową. Wilem dostrzegł, że jest napięty jak przed walką. Po południu przyszedł wcześniej do kaplicy, lecz Pierluigi już nań czekał w cieniu przedsionka, ręce niewidoczne w długich rękawach skrzyżował na brzuchu. Tym razem Wilem go obejrzał: rysy miał pospolite, regularne, raczej miękkie, lecz urzekało to niewiarygodne spojrzenie żółtych oczu. Postać Pierluigiego oddawały słowa: „Mnich o żółtych oczach”. Weszli do kaplicy, gdzie klerycy okrywali ołtarz białymi kiściami na cześć bliskiego święta Matki Boskiej. - Módlmy się, żeby Bóg nam dopomógł! -powiedział mnich. Po czym zaciągnął Wilema do nie używanej zakrystii i kazał mu złożyć przysięgę, iż zezna tylko prawdę. W nagiej i chłodnej izbie stał tylko jeden zydel, o który oparł się, odkurzywszy go wpierw strzepnięciem długich rękawów. Wilem stał nadal. - Słucham was - rzekł Pierluigi. - Kiedy wstąpiliście do zakonu templariuszy? Wilem opisał, jak potrafił najwierniej, okoliczności, w jakich wstąpił do zakonu, nie pomijając niczego, co owego dnia działo się pod czerwonym namiotem w obozie pod Akrą. Pierluigi nie okazał żadnego zdziwienia. Stał nieruchomo, ze złączonymi rękoma, przymknąwszy oczy, bardziej niż kiedykolwiek podobny do kota. Wilem domyślał się, jak łatwo o pomyłkę w jego ocenie. Ów człowiek niezwykle układny nie był takim, jakim się ukazywał. Istota fałszywa i raczej okrutna, z rozkoszą szykująca szpony do zadania ciosu. Wilem się go nie obawiał. Był nadal zimny jak głaz. Decyzje, jakie powziął w swym życiu, zahartowały jego wolę, próby, jakie przeszedł - ciało. Powierzona mu misja skupiała w owej chwili wszystkie jego siły. Czyżby ten czarny mnich był wrogiem templariuszy? Bez wątpienia, lecz on się przed nim nie ugnie. Z kaplicy dolatywał świeży zapach róż i białego głogu. W smugach złotawego światła wirował kurz. Wilem nie mógł powstrzymać się od myśli - co za osobliwa chwila. Pierluigi zażądał kilku dokładniejszych szczegółów, później imion braci mogących zaświadczyć, iż znali w Akrze Wilema. Wilem domyślał się, że chodzi o wyszukanie innych zeznań, aby obciążyć materiał dowodowy tyczący niegodnego przyjmowania do zakonu: wymienił jedynie dawno już zmarłych rycerzy. Pierluigi, zda się, go pojmował i przerwał nagle przesłuchanie. Powiedział, że spisze zeznanie i da je Wilemowi, aby ów podpisał. - Postarajcie się tymczasem przypomnieć sobie jeszcze inne imiona... Minęło trzy dni i Wilem znów spotkał mnicha w korytarzu wiodącym do jego celi. Trzymał w ręku zwój pergaminu. - Wszystko jest spisane - powiedział. - Pozostaje nam znaleźć świadka, a wy podpiszecie... Chodźmy do was. Wasz giermek może poświadczyć... Weszli do celi, gdzie Rolof raz jeszcze układał zbędny rynsztunek. Pierluigi wyjął ze swych przepastnych rękawów zamykany kałamarz i krótkie pióro. Pióro podał Wilemowi. - Czy mi ufacie? - spytał. - Byłoby stratą czasu wszystko czytać... Wilem jednak niezbyt uprzejmie oświadczył, że osobiście chce przeczytać zeznanie. Pierluigi uniósł brew z miną pełną podziwu. - Znam bardzo niewielu templariuszy umiejących czytać - powiedział podając pergamin. Wilem w istocie rzeczy utracił biegłość w czytaniu i odcyfrowanie rękopisu zajęło mu mnóstwo czasu, zwłaszcza że nie chciał pominąć żadnego słowa. Ku jego wielkiemu zdziwieniu tekst był zdumiewająco wierny. Kończył się słowami:

„.. .Sporządzono w Paryżu, w komandorii zakonu templariuszy, w roku pańskim 1200, w dniu święta Narodzin naszej Przenajświętszej i Wielce Błogosławionej Maryi, zawsze Dziewicy”. Pierluigi rzucając mu wyzywające spojrzenie swych żółtych oczu podawał pióro. Wilem zrozumiał, że mnich go okpił. Nagle się uniósł: - Nie podpiszę - wyrzekł. - Niegodnie postępujecie chcąc obalić zakon... Ale nie zakon jest niecny, lecz wielki mistrz, który mnie przyjmował, a pragnąc się ocalić, przyrzekł poganom, że wprowadzi nieprawidłową regułę... - Co mówicie? Pierluigi nareszcie się ożywił. Odprawili Rolofa. Wilem ujawnił zakonnikowi zwierzenia Raula z Ibos, trędowatego brata służebnego z Cypru: Gerard de Ridefort przekupił wybory. Pierluigi ponownie przymknął oczy, ponownie przybrał obojętną minę. - Dobrze zrozumcie - wyjaśniał Wilem - cały wasz trud jest zbędny... Możecie wedle swej woli oskarżać tego podłego mistrza, zresztą zmarłego, ale nie zakon w całości! - Czy znacie innych świadków prócz owego brata? - spytał Pierluigi. - Sam byłem, kiedy mi się zwierzał. - Dlaczego miałbym wam wierzyć? Może ten brat podpił sobie... Może wyście śnili... Wysłucham was, kiedy mi przyprowadzicie tego brata służebnego albo kiedy mi przyniesiecie jego zeznania... - Ależ on był na Cyprze przed dziesięciu laty... I chorował na trąd... Pierluigi zamknął kałamarz. Wydawał się urażony, że można go częstować bajdą szytą tak grubymi nićmi. - Słyszałem - powiedział - że klimat na Wschodzie sprzyja trędowatym... Może winniście poszukać, czy zostały jakieś resztki z waszego świadka... Po czym wyszedł. Wilem wrzał z wściekłości, migiem postanowił udać się na Cypr, ponieważ był to jedyny ratunek. Może, mimo wszystko, Raul z Ibos jeszcze żyje. Zawiadomił o swym wyjeździe brata Huberta i poprosił go, aby śledził kroki Pierluigiego, skarbnik tym chętniej go wysłuchał, że sprawa refektarza była nadal nie załatwiona. Brat Hubert, szczękając wielkim pękiem kluczy w ręku, życzył Wilemowi szczęśliwej drogi, pożegnał go raz i drugi, odprowadził aż do progu. - Jeśli spotkacie po drodze niedźwiedzia albo lwy, poproście waszego giermka, żeby zabił dla mnie jednego... Nagłe poczerwieniał i odwrócił się zmieszany. Niewiele czasu zajęło Rolofowi spakowanie ekwipunku. Skoro byli gotowi, wnet udali się do Marsylii. Nie jechali jeszcze trzech dni, kiedy Wilem postanowił zmienić kierunek: przypomniał sobie, że trędowaty zdradził w zamian za obietnicę powrotu do rodzinnej komandorii w Pirenejach. Może tam przybył na wzór owych śmiertelnie rannych dzików, które nie wiedzieć skąd czerpią siły, aby wrócić do swego legowiska i tam lec. Powiedziano im w Montarguis, aby skierowali się do Orleanu. Przez Issoudun przebiega droga do Świętego Jakuba, a ta ich doprowadzi do Pirenejów. Jechali o chłodzie, w południe wypoczywali. Wrzesień był skwarny. Wszędy odbywało się winobranie, ale żadna pijacka piosenka nie dolatywała z winnic: czepliwy odór nie pogrzebanych trupów wystarczał, by zabić wszelką radość. Pewnego wieczoru za ich plecami rozdzwoniły się dzwony rozpętując następne. Zdwojony dźwięk, radosny, spiżowy grzmot ogarniał kraj, jakby ogień szedł przez lasy. Z wioski do gródka, z opactwa do miasta dzwony niosły wieść szybciej niż jakikolwiek goniec: Interdykt został

uchylony. Odsłonięto posągi, wydobyto relikwie, zapalono świece, rozwarto na ścieżaj podwoje kościołów. Po siedmiu miesiącach bez Boga, cały lud Francji wtargnął do świątyń, porzuciwszy wszelką pracę. Zapanował tłok tak ogromny, że stratowano przeszło trzystu chrześcijan, mężczyzn, kobiet i dzieci w różnym wieku. Ci chociaż będą pogrzebani.

VII. RAUL Z IBOS U kresu ich podróży - na drugim końcu świata - inny głos dzwonu, tym razem osamotniony, wątły i przygłuszony uratował od śmierci dwóch templariuszy. Był to dźwięk daleki, rozpraszany przez rozwścieczony wicher, uparte wołanie wzywało ludzi zabłąkanych w zawierusze. Kiedy Wilem i Rolof je usłyszeli, czuli się już zgubieni. Podczas jazdy na pewno minęli niewidoczne schronisko templariuszy, o którym im mówiono w Sers. Jechać dalej aż do Gavarnie? Skostnieliby z zimna na koniach, zanimby tam dotarli. Zawracać własnym śladem? Nie mogli się na to zdecydować. Śnieg i szron okrywał ich po całej prawej stronie, skąd dął wicher. Sople zwisały z brody Wilema. Wtulali podbródek w szyję, aby lodowaty porywisty wiatr walił raczej w kaptury niż w twarz. Konie na nogach sztywnych ze zmęczenia i chłodu spuszczały łby w białej zamieci. W Gres usiłowano ich odwieść od ruszenia w drogę. Lecz niebo było jednolite, spokojne i szare, więc wyjechali. Niebawem zaskoczyły ich pierwsze płatki śniegu, lekkie i leniwe niby gęsi puch znikały, ledwo dotknęły ciemnozielonej wody w potoku. Później zza gór wychynął wiatr, wiatr, jakiego dotąd nie znali, kłujący i ostry, palący a zarazem lodowaty kąsał, ciął, wył niczym szaleniec, przyskakiwał do szyi koniom, ludzi szturchał potężnym kuksańcem. Ani osłony, ani odpoczynku, chyba że lasek albo skały oddzielające drogę od potoku. Za nimi ślady się zacierały. Trzeba było jechać dalej, pochylać grzbiet, powstrzymywać wierzchowce, które stawały dęba w kłębach zamarzniętego śniegu. W końcu droga odbiegła od potoku i już nie wiedzieli, gdzie są ani ile czasu jadą. Światło było mleczne, z pewnością już wieczór. Przestali się nawet orientować i zdali się na konie - to one usłyszały głos dzwonu, nastawiły uszy. Nagle zza białej gęstej zasłony wyłoniły się budynki. Tam właśnie w kamiennej kopułce biła sygnaturka, uparcie jak serce. Po krzyżu wymalowanym na nadprożu poznali, że odnaleźli schronisko templariuszy. Wjechali wprost do obszernej drewutni opartej o górę i przytykającej do kaplicy, również przytulonej do głównego budynku. Tam stali długo, nieruchomo, otępiali, pochyliwszy głowy, niezdolni nawet postawić nogę na ziemi. Ciała mieli całkiem zdrętwiałe, przemarzli aż do szpiku kości. Wreszcie zsiedli z koni, poklepali jeden drugiego po grzbiecie, ostro się natarli. Konie dyszały, chrapały. Rozsiodłali je, wytarli sianem leżącym w budynku: nie wiedzieli, jak konie przybyłe z Ziemi Świętej zdołają znieść tę pogodę w Pirenejach. Kiedy wierzchowce nieco wróciły do sił, Wilem i Rolof wyszli, aby dopaść drzwi schroniska. Wicher na nich czatował, wdarł się w płaszcze, o mało ich nie uniósł i wyrwał z rąk drzwi, ledwo je uchylili. Dzwonnik, stary brat konwers w brązowym habicie, zdumiony wypuścił sznur. - Chwała Bogu! - powtarzał w zachwycie. - Niech będzie pochwalony!... Rolof musiał aż zgiąć się wpół, by uchwycić drzwi rwane przez wiatr. Konwers promienny, wielce skwapliwy zaciągnął ich do sali, podsycił ogień, nalał wino do zagrzania, postawił na trójnogu czarny kociołek. Wilem odczuwał w okaleczonym ramieniu palące strzykanie prawie nie do zniesienia. Wiatr rozpalił im twarze aż do czerwoności. Całym ciałem chłonęli ciepło idące od ognia, czuli, jak topnieje otaczająca ich lodowata skorupa. Konwers kręcił się im pod nogami niczym stary sługa, brał ich płaszcze, podsuwał ławę, gar wyciągał z ognia. Powoli krew jęła żwawiej krążyć w ich żyłach, jedli i pili. Zręby budynku trzeszczały pod naporem wichury. - Śnieg spadł przedwcześnie - mówił konwers. - Zima będzie mroźna, równie mroźna, jak lato było gorące. Poznać to można po korze na topolach i brzozach grubszej niż zwykle, po futrze

na zwierzętach, które wcześniej porosło i jest gęstsze. Śnieg wkrótce będzie nie do przebycia... kto teraz jest w podróży, będzie musiał spędzić Boże Narodzenie tam, gdzie ono go zastanie. Wilem się przeraził. Z pewnością nie zamierzał zimować bezużytecznie niby niedźwiedź w swej gawrze. Za wszelką cenę musi przybyć do Gavarnie. Czy na to mu się zdało od samego Paryża popędzać konia, aby zatrzymać się niemal u celu? W Rocamadour wczołgali się wśród tłumu pielgrzymów po dwustu szesnastu stopniach wiodących nad przepaścią aż do sanktuarium Matki Bożej. Tu Wilem, klęcząc na skaleczonych kolanach, w ekstazie wywołanej śpiewem i jękami, pałając gorliwością, ślubował, że w powrotnej drodze znów wejdzie na świętą skałę - czy odnajdzie, czy nie trędowatego brata. Nawiedziło go tajemnicze przeczucie, że Raul z Ibos stawi się na spotkanie. Do zmiany kierunku podróży zmusił go fakt, że całkiem zapomniał, o jakiej komandorii marzył Raul z Ibos. Znów widział w myśli okrągłą głowę nadzorcy, jego minę czujnego kurczęcia, sposób, w jaki rzucał kamyczki do morza, jakby to były grzechy, ale nie mógł sobie przypomnieć nazwy, którą zresztą usłyszał tylko jeden raz i nie zwrócił na nią uwagi. Wilem był jedynie pewien, że miejscowość owa znajduje się w Pirenejach. Kazał podróżnym wymieniać nazwy wiosek, komandorii, dolin, zamków, lecz żadna z nich nie wiązała się z jakimkolwiek wspomnieniem. Przez pewien czas jadąc wśród innych jesiennych pątników zdążających do Świętego Jakuba, minął Limoges, Brive, Cahors, Montauban i przybył do Tuluzy, gdzie dowiedział się, że wioska Ibos leży tuż przy gródku Tarbes. Wreszcie dotarli do Ibos, po tylu dniach, objazdach, brodach, przeprawach promem. Tam proboszcz im wyjaśnił, że oczywiście Raul przybył do wioski przed kilku laty, lecz wieśniacy wygnali go do innych górskich siedzib templariuszy, do Montsaunes czy Gavarnie: nie chcieli, żeby trędowaty wśród nich przebywał. W Montsaunes nikt go nie znał. Była to piękna komandoria z folwarkami i warownym kościołem zbudowanym z cegieł, lecz komandor zapewnił Wilema, że nigdy nie słyszał o bracie z Akry: zgoła nie podróżowano z jednej doliny do drugiej. Ale może w Gavarnie za doliną Bareges... Musieli zawrócić tym samym szlakiem aż do Argeles-de-Bigorre: drogi biegnące górskim grzbietem były już nieprzejezdne. W Sers odradzano im dalszą jazdę... - Ile czasu trzeba jechać do komandorii w Gavarnie? - zapytał Wilem. Konwers rozdziawił usta patrząc na Wilema, jakby ów nagle przemienił się w konia. - Ależ - wreszcie wykrztusił - ależ wy tu jesteście... To tutaj... Z kolei Wilem nie mógł pojąć. Rolof szeroko otworzył usta niczym wrota do raju: - Oto dlaczego droga była tak długa!... Nie spostrzegliśmy schroniska. - Ale - pytał Wilem - gdzież jest brat komandor? Gdzie są bracia rycerze? - Komandor jest w Gedre: trochę niżej, tam w kierunku doliny. Pojechał, żeby załatwić kupno ziemi przed zimą... Razem z nim pojechali nasi dwaj bracia służebni... Rycerze dojeżdżają dopiero latem, żeby chronić przełęcz przed Saracenami... - Może więc - spytał Wilem - widzieliście przejeżdżającego tędy trędowatego, byłego brata służebnego - templariusza, który wrócił z Ziemi Świętej?... Serce w nim tłukło się z niepokoju. Tyle od odpowiedzi konwersa zależało. - Kilku trędowatych przebywa w górach - odparł stary. - Mieszkają razem w opuszczonej wiosce i mają wspólne stado... - Ten, którego szukam, nazywa się Raul z Ibos. Jest... Konwers przerwał.

- Znam go. Jest razem z nimi. Pierś Wilema wzdęła się, aż omal nie pękła. Tedy Matka Boska z Rocamadour nie na próżno przyrzekła. Wszystkie drogi wiodą do celu tych ludzi, którzy pracują dla Boga. Spojrzał na Rolofa. Olbrzymi Fryz wolno powstał, chwycił opartą o komin olbrzymią kłodę, trzymał ją przed sobą w wyciągniętych rękach, nabierał tchu, jakby miał wyczerpać powietrze z całej izby, zamknął oczy i zebrawszy się w sobie, wyładowując całą swą siłę, gwałtowną cierpliwość a także całą swą radość przełamał we dwoje kłodę niczym patyk. Takie oto zwyczaje miewał Rolof. Strzepnął dłonie i znów usiadł. - Przed kościołem zarobiłbyś górę złota! - powiedział Wilem. Nagle drgnął. - Dzwon! - wyrzekł. Odkąd tu przybyli, dzwon milczał. Zabraknie jego głosu innym zabłąkanym podróżnym. - To dzwonienie to moja modlitwa - wyjaśnił konwers-bom niegodzien zwracać się do Boga Pana Nieba i Ziemi... Nikt mnie do tego nie zmusza... Tak bardzo pragnąłem komuś się przydać kiedyś... Wdzięcznym wam, żeście się pojawili... Odkąd dzwonię podczas zamieci, to po raz pierwszy ktoś mnie usłyszał... Od dziś - chyba ośmielę się modlić tak jak inni... Wilem i Rolof zaciągnęli go do kaplicy na wieczorną modlitwę. Szlochał. Później wyszli, by opatrzyć konie, konwers zaś pośpieszył do gospodarstwa. Wilem wsłuchiwał się w burzę. Gdy tylko się uciszy, zejdzie do Sers poszukać notariusza, aby poświadczył zeznania Raula z Ibos. Już się niecierpliwił. Wiatr walił wściekle w mury, pod jego naporem stękały twarde kamienie na rogach. Wówczas Wilem podszedł do dzwonu i jął dzwonić a dzwonić. O północy zmienił go Rolof. Dzwonili tak aż do rana. - Nie podchodźcie! Jesteśmy trędowaci! Nie jedźcie tędy, jesteśmy trędowaci! Głos ślizgał się bez echa po śnieżnej powierzchni. Trędowaty począł wołać, skoro tylko dojrzał jeźdźców. Inni poczęli wychodzić z lepianek, gromadzili się, żeby zobaczyć, kto przybywa - zapewne nieczęsto miewali sposobność kogoś ujrzeć. Za nimi, hen za doliną, do widniejącego na horyzoncie skupiska gór, iskrzących się stromizn pokiereszowanych czarnymi żlebami broniło dostępu urwisko, z którego spływała kaskada białej wody. W tej pustej okolicy pojawienie się kilku trędowatych wywoływało zaskakujące wrażenie: wszystko naraz stało się olbrzymie, niebotyczne i tajemniczo wrogie, jakby wystarczało zjawienie się tylko jednego człowieka, aby naruszyć zastygłe w swej urodzie pustkowie, nadać mu właściwą miarę, wartość. Rolof i notariusz zatrzymali konie. Jedynie Wilem jechał dalej. Począł wyraźniej dostrzegać wioskę trędowatych. Widział pasterskie chatynki oparte o skały, kury grzebiące śnieg, stosy polan. Słyszał beczenie, gdakanie. Na próżno szukał dymu. - Przystańcie! - zawołał ten sam głos - Jesteśmy trędowaci! Było ich może dziesięciu czy dwunastu i tulili się do siebie nieufni, lękliwi, jakby bali się zarazić zdrowiem Wilema. Znajdowali się wśród nich młodzi i starzy, nawet jedna niewiasta, wszystkich okrywały łachmany - Wilem przypomniał sobie, że są niewrażliwi tak na chłód, jak i ból. Ciała mieli szare, brązowawe, poznaczone sinymi plamami, stopy - owijały szmaty. Wilem stanął. Był dość blisko, by przemawiać nie krzycząc. - Witam was - powiedział. - Czy jest wśród was Raul z Ibos? Kilku trędowatych obróciło się ku jednemu ze zgromadzonych. Wilem rozpoznał przygarbioną postać, okrągłą głowę, charakterystyczne pochylenie jej na bok. - Jestem - powiedział - rycerzem templariuszem, Wilemem d’Encausse. Raul z Ibos ani drgnął. - Kopiaste! - rzekł Wilem.

Tym słowem pozdrawiali się cypryjscy Grecy, a templariusze we własnym gronie zabawiali się niekiedy ich przedrzeźnianiem. Wówczas Raul z Ibos padł na kolana i złączył dłonie o nadgniłych palcach. - Szlachetny panie bracie - wyrzekł. Raul z Ibos skwapliwie zgodził się podyktować notariuszowi, w jakich okolicznościach głosował na Gerarda de Ridefort podczas wyborów na wielkiego mistrza zakonu templariuszy na dwa lata przed wkroczeniem Saladyna do Jerozolimy. Stali na dworze, między skałami: nikomu przecie nie zależy, aby zamykać się w chacie z trędowatym. Wilem zadawał pytania, brat odpowiadał, jak mógł najdokładniej. - Co robiliście w zakonie templariuszy? - Byłem bratem służebnym, dozorowałem przeładunku towarów w porcie w Akrze. - Byliście wyznaczeni na wielkiego elektora. Na kogo chcieliście oddać swój głos? - Na skarbnika zakonu, Gilberta Erail, ponieważ ceniłem jego wiedzę i doświadczenie. - Gdybyście głosowali na Gilberta Erail, jak mówiło wam wasze sumienie, kto byłby wtedy wybrany? - Gilbert Erail. - Czy jesteście tego pewni? - Mój głos przeważył szalę. - Dlaczego sądziliście, że musicie wbrew własnemu sumieniu głosować na Gerarda de Ridefort? - Ponieważ komandor elekcji, bezuchy brat, obiecał mi, że jeśli Gerard de Ridefort zostanie wybrany wielkim mistrzem, uzyskam to, czego pragnę. - A czego pragnęliście? - Przez trzydzieści lat służyłem w Akrze i chciałem umrzeć tutaj, w moich górach. Wielki mistrz Arnold de Torroge zamierzał był odesłać mnie do komandorii w Gavarnie, ale zmarł, zanim wydał rozkaz. Wiedziałem zaś, że Gilbert Erail był dostatecznie zadowolony z mojej w pracy w Akrze, żeby nie pozwolić mi na wyjazd... Notariusz kazał niekiedy powtórzyć jakieś słowo czy imię. Był to śledziennik i skąpiec, należało mu przyrzec zapłatę - biorąc pod uwagę możliwość zarażenia się - sześciu denarów za linijkę zamiast trzech, a ponadto zwrot kosztów podróży. Stał tam, skąd wiał wiatr, i obwiązał swój wielki czerwony nos kawałkiem tkaniny. Próżno chuchał w palce, pisał niewyraźnie. Musiał zeznanie przepisać za dodatkową opłatą jednego denara za linijkę. - Czy macie jeszcze coś do powiedzenia? - To, że co dzień kajam się przed Bogiem i będę to czynił aż do końca życia... I dziękuję mu za to, że osądził mnie sprawiedliwie... I dziękuję, że pozwolił mi wrócić do rodzinnego kraju... Ruchem ręki wskazał na lodowaty przepych Gavarnie. Trzeba było stać tak blisko Raula z Ibos jak Wilem, żeby wiedzieć, iż ów jest niewidomy. Jego oczy bez powiek były jeno dwoma białymi gałkami martwego ciała. Przed pożegnaniem Wilem zapytał go, czy chciałby przenieść się do leprozorium, gdzie by go pielęgnowano. - Nie - odparł Raul. - Nam tutaj dobrze. Zima ciągnęła się w nieskończoność. Wilem i Rolof musieli zdecydować się na spędzenie Bożego Narodzenia w Gavarnie. Nastawały szare brzaski, gdy zacierały się wszystkie kontury; dnie olśniewające bardzo białym słońcem i jaskrawym, jakby śmiercionośnym błękitem nieba. Kiedy indziej sypał śnieg, padał bez końca, wszystko przykrywał. Trzeba było potem odgarniać łopatą i wymiatać zaspy tworzące się przed drzwiami. Komandor, milkliwy góral, zabierał

czasem Rolofa na łowy. Wieczory spędzali przed ogniem w kominku opowiadając o pięknych walkach lub też dzieląc się spostrzeżeniami, co widać na księżycu: złodzieja chrustu, ropuchę o trzech nogach, trzy małe króliki. Kiedy ukazały się pierwsze przebiśniegi i Wilem z Rolofem mogli nareszcie wyjechać, obaj pomyśleli o Raulu z Ibos. Trędowaty będzie miał chociaż najpiękniejszy na świecie całun. Lavelanet, Tuluza, Montauban, Cahors. W Rocamadour wypuścili konie na popas i odbyli dziękczynną pielgrzymkę, którą ślubowali w drodze do Gavarnie. Brive, Limoges. Chateauroux, Orlean. Towarzyszyła im wiosna ze swą świtą ptaków wśród ukwieconych pagórków. Gdy opadły okowy zimy, ludzie stali się weseli, serdeczni. Zeznanie Raula z Ibos zostało starannie wciśnięte w skórzaną pochwę, którą Wilem zawieszał na ramieniu pod płaszczem. Zmusi Pierluigiego, aby zaprzestał śledztwa, a jeśli nie zechce on tego uczynić, sam pojedzie do Rzymu, aby zawieźć papieżowi dowód niewinności zakonu. Gdy któregoś wieczoru zajechali do oberży w Montargis, wszyscy rozprawiali wyłącznie o ostatnim wybiegu Filipa Augusta. W sześć miesięcy, sześć tygodni i sześć dni po uchyleniu Interdyktu, synod ponownie zebrał się w Soissons. Zgodnie z umową między królem Francji a legatem papieża miał on rozstrzygnąć, tym razem ostatecznie, czy małżeństwo króla posiada moc prawną względnie czy rozwód jest ważny. Rozpoczęła się gra w odbijanie sprzecznych argumentów. Jednakowoż począł się rysować nastrój przychylny dla nieszczęsnej Ingeborgi od tak dawna zamkniętej w klasztorze za to, że nie potrafiła zdobyć miłości króla. Naonczas Filip uciekł się do ostatniego podstępu. Wczesnym rankiem w towarzystwie tylko kilku rycerzy przybywa do opactwa pod wezwaniem Matki Boskiej, gdzie przebywała Ingeborga, pojawia się w jej izbie, każe królowej ubrać się pośpiesznie, skacze na konia, bierze ją na siodło i znika w cwale. Kiedy synod otwiera obrady, tegoż ranka przywozi goniec opieczętowane pismo króla: wszystkie rozprawy duchownych jęły go nudzić, przeto zabrał do siebie swą żonę jako prawowitą małżonkę i nie chce już się z nią rozłączać! Synod rozjeżdża się nie mając nad czym obradować. Wówczas Filip natychmiast odesłał Ingeborgę do Etampes surowo przykazując, aby ją trzymać w jak najściślejszym odosobnieniu. Wilem, jak i większość debatujących do późna w noc, częściowo był po stronie króla, częściowo zaś papieża. Jedynie Rolof zajął zdecydowane stanowisko: w pełni uznawał prawa księżniczki z Północy. Na świętego Filipa znaleźli się w gwarnym Paryżu. Skarbnik zakonu, brat Hubert, powiedział im, że Pierluigi wyjechał, aby prowadzić dalej śledztwo w Szampanii.

VIII. OBLUBIENIEC MORZA Wyprawić na niewiernych Krucjatę to nie błahostka. Od czterech lat papież ją zwoływał wysyłając groźne napomnienia, od dwóch lat Fulko przemierzał liczne drogi - powiadano, że przypiął krzyż dwustu tysiącom chrześcijan. Lecz cel nie został osiągnięty, póki krucjata jeszcze nie wyruszyła. Wyznaczono posłów do rokowań z Wenecją w sprawie przewozu wojska: dwóch - z Szampanii, dwóch z hrabstwa Blois, dwóch z Flandrii, przewodził im Galfryd Villehardouin, marszałek Szampanii. Człowiek w pełni godny zaufania, rycerski, bez wahań ni mrzonek. Wenecja olśniła posłów. Miasto na stu wyspach przypominało grody opiewane w balladach przez truwerów z krain zasnutych mgłą. Widziałeś tam więcej okrętów niż koni, w drżącej wodzie laguny czy kanałów odbijały się, dwoiły, troiły pałace z różowego marmuru, kościoły o złoconych kopułach, malowane domy, wieżyce. Posłowie nie mogli się nadziwić tej harmonii ochry i błękitu, ciszy, blasku, spokojnemu dosytowi, ulice wiodące na plac Świętego Marka wyłożono barwną mozaiką i zamiatano codziennie! Miasto opływała miła woń zmieszanych korzeni, która podrażniła im zmysły i pociągnęła ku składom, zanim się udali do Pałacu Dożów. Spoglądając na port pojęli, że potęga weneckiej republiki polega przede wszystkim na mnogości okrętów. Niezliczona flota przywoziła ze składów i kantorów handlowych na Wschodzie, w Egipcie, Afryce ładunki jedwabiu, pieprzu, kości słoniowej, kadzideł, pereł, jaskrawych tkanin, pachnideł, a także olbrzymich czarnoskórych niewolników. Na wybrzeżach oblewanych przez Morze Śródziemne przedstawiciele Wenecji wiedli spory z delegatami Genui czy Pizy o przywileje lub rynki, wykupywali prawa, wszędy w ślad za nimi szli kupcy, marynarze, niewolnicy oraz sunęły zbrojne galery chroniące tych wszystkich sprzymierzonych, aby obciążyć skarbami powolne nawy o krągłych kadłubach. Wenecja była bogata, przedsiębiorcza, pomysłowa, niesłychanie zazdrosna o swą niezależność. Neutralność jest bowiem matką handlu. Wenecjanie byli zawsze gotowi zaofiarować swe pośrednictwo: tak oto Fryderyk Barbarossa i papież Aleksander III przybyli tu jak wielu innych, aby się pogodzić w prezbiterium bazyliki Świętego Marka. Wenecjanie nie posiadali armii ani lasów, ani nawet winnic: kupowali to, czego nie mieli. Nic w Wenecji nie przypominało rzeczy znanych marszałkowi Villehardouin i jego przyjaciołom. Nie było tu nawet króla, nikt nie składał hołdu. Wyjaśniono im, że mieszczanie wyzwolili się spod władzy biskupów, utrzymywali w równowadze wpływy feudałów i sami się rządzili wybierając dożę, którego władzę kontrolowali. Raz do roku świętowali z wielkim przepychem zaślubiny swego doży z morzem, wrzucając do wody złotą obrączkę jako symbol połączenia dwóch źródeł własnej potęgi: republiki i morza. Bezgraniczne było zdumienie posłów. Wenecjanie wybrali bowiem na swego przywódcę niemal stulatka i prawie niewidomego: Enrico Dandolo, obecny doża, w rzeczywistości miał dziewięćdziesiąt cztery lata i Grecy wypalili mu ongiś oczy. Trzymał się bardzo prosto, przyodziany w szatę z niebieskiego aksamitu i w płaszcz z czarnego sukna szyty złotą nicią i podbity kunami, spięty pod szyją agrafą z cennych kamieni. Miał cerę o barwie kości słoniowej niczym mniszka. Spod tiary wymykały mu się białe włosy niby lekka mgiełka. Okazał wiele uwagi i życzliwości. Głos mu nieco drżał, ale umysł miał jasny. Wyjaśnił, iż zacni goście winni przedstawić swą prośbę Małej Radzie Republiki, ta zaś przedłoży im propozycje; udzielą na nie swej zgody przed Małą Radą, potem - przed Wielką Radą, wreszcie umowa będzie ratyfikowana wobec całego ludu zgromadzonego w bazylice Świętego Marka. Tak się też stało. Wenecjanie zobowiązali się oddać krucjacie do dyspozycji: płaskodenne

statki i ciężkie galery w ilości wystarczającej do przewiezienia 4500 koni i 9000 giermków, okręty dla 4500 rycerzy i 20 000 pieszych. Wszystkich, tak ludzi, jak i konie, będą zaopatrywać w żywność w ciągu dziewięciu miesięcy. Przewóz miał kosztować cztery marki w srebrze od konia i dwie od człowieka. [16] Ponadto Wenecjanie przyrzekali wyszykować „co najmniej pięćdziesiąt zbrojnych galer”, aby przyłączyć się do krucjaty, lecz pod warunkiem, że wszystkie zdobycze tak na lądzie jak i na morzu zostaną podzielone na dwie równe części, jedna przypadnie Wenecji, druga - pozostałym krzyżowcom. Ta umowa miała obowiązywać przez rok począwszy od dnia, gdy flota opuści port w Wenecji, aby oddać się Bożej służbie. Enrico Dandolo prowadził grę. Wkładał w nią tyle powagi i przezorności sprawiając jak najlepsze wrażenie, że nie można było odgadnąć, czy ten bajeczny targ obchodzi czy też nie Wenecjan. Mówił na przykład w obecności Małej Rady: „Prośba, z którą zwrócili się do nas posłowie, jest znacznej wagi i jak wynika z ich przemówień, wyprawa ich jest wielka...” Osiemdziesiąt pięć tysięcy marek w srebrze! Suma była olbrzymia, lecz z tym, co zebrał Fulko, oraz z tym, co przyrzekł ofiarować każdy z krzyżowców... Skoro posłowie zaaprobowali umowę, zaprowadzono ich do bazyliki Świętego Marka, gdzie czekało czterdziestu członków Wielkiej Rady; zasiadali oni pod kopułą wyłożoną olbrzymią mozaiką z wizerunkiem Ducha świętego zstępującego na apostołów. Obicia, sztandary, posągi wyobrażały świętego Marka Ewangelistę - cała bowiem republika była powierzona jego pieczy. Wielka Rada wysłuchała z powagą szczegółowego sprawozdania doży, przyjęła do wiadomości i kazała roztworzyć pięcioro podwoi na wielki plac, aby wpuścić tłum. Bazylika o rzucie poziomym w kształcie greckiego krzyża wraz ze swymi pięciu kopułami była w Wenecji budowlą najbardziej zadbaną, namiętnie zdobioną, stale upiększaną przez najsłynniejszych artystów i rzemieślników, złotników, kamieniarzy, iluministów, tapicerów, wykonawców markieterii, którzy okładali różnobarwnym marmurem podstawy sklepień i kolumn. Nie istniało nic zbyt pięknego, aby ozdobić Świętego Marka. Tu zapadały ważkie postanowienia. Była to siedziba republiki. Tłum zapełnił kościół po brzegi. Nieznużony Dandolo zajął miejsce na ambonie zarezerwowanej dlań przy wejściu do prezbiterium. Wezwał zgromadzonych, aby modlili się do Boga i Ducha Świętego, po czym została odprawiona msza. Galfryd Villehardouin celem uszanowania tutejszych zwyczajów przedstawił prośbę krzyżowców ludowi Wenecji: - Najznamienitsi baronowie Francji - grzmiał - ujęli w swe dłonie krzyż, aby pomścić obrazę Jezusa Chrystusa w Ziemi Świętej... Wiedzą oni, że nikt na świecie nie zdoła wspomóc ich skuteczniej niźli wy, i proszą was, abyście współczuli Jerozolimie jęczącej w tureckim jarzmie... Błagają was, abyście wsparli ich waszą siłą i waszymi okrętami i razem odzyskali Święty Grób... Polecili nam paść do waszych stóp i nie powstać, póki nie zadośćuczynicie naszej prośbie... Sześciu rycerzy pokornie uklękło przed zgromadzeniem, które odpowiedziało wybuchem okrzyków. Doża zaczekał, aż nastanie cisza, aby wymienić warunki umowy: okrzyki się zdwoiły. Villehardouin całą duszę włożył w swe przemówienie. Krucjata była dlań wyrazem żarliwej pobożności, świętym zrywem. Niezbyt dobrze pojmował ów zwyczaj Włochów natychmiastowego przeliczania krucjaty na cyfry, daty... Aby przypieczętować układ, musiał uciec się do pożyczenia u tychże weneckich kupców 2000 marek tytułem poręki. Po czym udał się do doży, by go pożegnać, jako że śpieszno mu było zawieźć do Szampanii dobrą nowinę. Enrico Dandolo zapłakał. Grube łzy toczyły się z jego torturowanych ongiś oczu. Krzyżowcy

spełniają dobry uczynek - mówił - i Bóg im wynagrodzi. Francuzi byli głęboko wzruszeni. Dopiero o wiele później dotarła do pana Villehardouin nowina, jaką się z nim podzielono: stary Dandolo płakał, kiedy tylko zechciał - zresztą te łzy uratowały go ongiś od całkowitej ślepoty, ochładzając rozpalone ostrze, które Grecy zbliżyli do jego źrenic. Lecz nie to było ważne. Przewóz został zapewniony. Okręty miały wypłynąć na morze w przyszłym roku na Świętego Jana. Krzyżowcy zamierzali wylądować w Egipcie, aby odciąć sułtana od źródeł zaopatrzenia [17]. Do Troyes posłowie wrócili w początkach lata. Ujrzeli hrabiego Tybalda w stanie jak najgorszym. Jakby ów jedynie oczekiwał ich powrotu, aby umrzeć. Sporządził testament i począł konać. Krucjata zdobyła statki, lecz utraciła swego wodza. Kto ma zastąpić Tybalda? Diuk Burgundii wymówił się brakiem doświadczenia, tak samo hrabia de Bar. Wreszcie postanowiono gorąco poprosić na wodza Bonifacego de Montferrat, młodszego brata Konrada de Montferrat, ongiś zasztyletowanego na uliczce w Akrze w przeddzień wstąpienia na tron jerozolimski. Bonifacy był krewnym króla Francji, powiązany z Filipem Szwabskim, w łaskach na dworze rzymskim, utrzymywał dobre stosunki z Wenecją i powiadano, że jest hojny. Bonifacy de Montferrat przybył do Soissons pod koniec lata. Zrobił dobre wrażenie. Oświadczył, że jest gotów objąć dowództwo nad wojskiem, jeśli wszyscy baronowie i rycerze zobowiążą się dawać mu posłuch, jak ongiś słuchali hrabiego Tybalda. Wówczas Fulko i biskup Soissons zawiedli go do kaplicy i przypięli mu do ramienia krzyż z czerwonego sukna. Krucjata jęła nabierać realnych kształtów. Aby się do niej przygotować, pozostała zaledwie zima.

IX. WĘDROWNY SOKÓŁ W Roquelongue ta zima trwała a trwała. Wiosna szła za wiosną, jesień za jesienią przygnębiając coraz bardziej Awelinę: Boże Narodzenie, Wielkanoc, Święty Jan, Święty Michał, Boże Narodzenie, Wielkanoc... Zamczysko puste, mroczne, marne, zamarłe... Jan des Douzes miewał od czasu do czasu sposobność przesłać swój żołd i nigdy nie zapominał dołączyć do swej wysyłki medalika albo pierścionka - podróżni mówili, że przebywa z jazdą króla Anglii w Akwitanii czy Poitou: Awelina żałowała, że Jan odjechał. Teraz rozumiała, że zaciągnął się na żołd nie tyle, aby zdobyć pieniądze, ale dlatego, że go nie kochała. Lecz była nadal wobec niego tak niesprawiedliwa, że i za to obarczała go odpowiedzialnością: przecie jego to wina, że nie potrafił zdobyć jej miłości. Alis wyszła za mąż i mieszkała w zamku na stoku Saint-Veran. Małżonek o wiele od niej starszy otaczał ją najgłębszą tkliwością. Mieszkali o pół dnia konnej jazdy, lecz Awelina tyleż ich widywała, jakby przebywali na drugim końcu świata. Wilemek nie pokazał się już od dwóch lat. Giermkował u Arnolda de Roquefeuil, który go polubił i pasował na rycerza. Awelina dowiedziała się od gości o pasowaniu swego syna. W półsłówkach dorzucili, że spadkobierca Adelaidy de Roquefeuil wcale nie przypomina swej babki. Esperandieu wypalał nadal węgiel na płaskowyżu. Zachodził do zamku jedynie, by wyparzyć się w łaźni i zadbać, aby jego żona Vierna co roku rodziła dziecko. Prócz Viernej, trzech służebnych, dwóch pachołków i dwóch strażników przebywała w Roquelongue tylko nieszczęsna dama Ryszarda, malutki Tristan i zarządca Bertram, staranny i tragiczny pracował z miną tak pełną powagi, jakby od jego roboty zależał los świata. Po wyjeździe Jana des Douzes pani Ryszarda straciła do reszty rozum: całkiem go pomyliła z Wilemem i długo opłakiwała. Pozostał z niej jeno cień cienia, który prządł koło ognia i przelewał z pustego w próżne złamanym głosem stare tragiczne wspominki. Tristan zaś, trzecie dziecko Aweliny i najmłodszy jej synek, począł już chodzić, lecz był nadal dziwnie spokojny, nie krzyczał ani nie śmiał się, nawet nocą nie popłakiwał jak inne dzieci, które budzą matki. Czasem brała go do swego łóżka, pieściła, całowała, szukając w załomkach szyjki lub ramionek, w delikatnym puszku na główce owego niemowlęcego zapachu o posmaku mleka, jakim tchnie życie w swym zaraniu. Niekiedy przytulała go bardzo mocno, zagadywała doń, jak przemawia się do zwierciadła, do konia, nuci melodię, jedną z tych piosenek pełną marzeń i ładnych kłamstewek rozgrzewających serce. Wówczas Tristan wpatrywał się w nią swymi dużymi brązowymi oczętami - czyżby wszystko rozumiał? Zaprawdę nie miłowała go tak, jak kochała Wilemka i Alis. Sama. We wrześniu porobiła zapasy mąki, orzechów, bobu; dzbany z oliwą, miodem i solą stały pełne i szczelnie zamknięte; w spiżarni były szynki, w piwnicy - wino, wszystko co potrzeba, aby świętować powrót Jana des Douzes albo rozgoszczenie się Wilemka w zamku... Wiosna zastała ją z zapasami robaczywego bobu i wyschłej szynki... Prawie co sobota Bertram zasiadał przed paleniskiem naprzeciw Aweliny. Był człowiekiem skromnym. Opowiadał więc, co się zdarzyło w ciągu tygodnia: wicher położył owies w Granerie; pastuchowi z Vellas urodziło się dziecko z zajęczą wargą; puszczono krew proboszczowi Massolsowi; kozioł z Millau wolał owce od swoich kóz... Niemal zawsze dochodziło do zagadnienia stanowiącego jego jedyne i prawdziwe zainteresowanie: co się bardziej opłaca hodowla świń czy też owiec? Zależnie od swego nastroju Awelina stawała po tej czy owej stronie.

- Świnię całą się zjada - mówiła na przykład - tak nogi jak i uszy. - Ależ owca daje wełnę! - Świnię łatwiej wyżywić... - Ale nie robi się sera ze świńskiego mleka! - Oczywiście, ale rodzi ona za każdym miotem ośmioro czy dziesięcioro małych... Tyleż, ile owca w ciągu ośmiu czy dziesięciu lat. W końcu Bertram nie potrzebował już nawet sprzeciwów Aweliny. Sam sobie odpowiadał, kiwał głową, ocierał pusty oczodół, cały pogrążony w swym dylemacie. Sama. Pan na Lanuejols, Beranger de Caladon, zajeżdżał czasem do Roquelongue, aby zapytać, czy Jan des Douzes wreszcie umarł. Był to rycerz-żarłok i nieokrzesaniec o lśniących wargach, włochaty niczym dzik. Pożądał Aweliny i nie czynił z tego tajemnicy. Oceniał ją wzrokiem, jak szacuje się konia. Należał do ludzi, których żądzę podsyca odmowa, i za każdym razem stawał się bardziej natrętny. Awelina czuła do niego głęboką odrazę, jednakowoż jego żądza, aby ją posiadać, nieco ją poruszała. Przekroczyła ledwo trzydziestkę, dręczyło ją własne ciało, jędrne i nadal złotawe z miedzianym połyskiem, pełne żywotności niby roślina nabrzmiała sokiem, gotowa rodzić owoce. Czasem myślała, iż życie z niej ulata i niebawem zacznie mówić od rzeczy jak ongi pani Ryszarda, kiedy jej mężczyźni odchodzili od niej jeden po drugim. Lecz nie była to prawda, czuła się jałowa, a może i stara, ponieważ nie miała celu w życiu. W pierwszych dniach czerwca goniec z Saint-Guiral zawiadomił ją, że Arnold de Roquefeuil zaprasza na łowy z sokołem w pierwszą środę po święcie Bożego Ciała. Spotkanie wyznaczono w Nant. Miał tam być również Wilemek. Awelinę ogarnęło uczucie kochanki. Miała je sobie za złe. Duma nakazywała odrzucić zaproszenie, skoro syn ją wzywał w taki sposób, ale jednocześnie wiedziała, że pojedzie do Nant i już rozmyślała, jak się przystroi. O świcie spadła ulewa. Dolina pachniała świeżym tymiankiem i miętą. Awelinie towarzyszył Bertram, a także proboszcz Massols, który powiadał, że ma sprawę do załatwienia w Saint-Jeandu-Bruel. Bertram trzymał siatkę, z której sterczały głowa i ogon sokoła Aweliny, kobuza perłowej barwy, dobrego łowcy, lecz już podstarzałego i lękającego się latać pod wiatr. Środa była w Nant dniem targowym. Sprzedawcy zasiedli przy straganach, rozłożyli kapustę, cebulę, pory, młody czosnek, koper, jaja, suche sery na podściółce ze słomy lub liści. Ludzie schodzili się z wiosek, zamków takoż po zakupy, jak i na pogawędkę, żeby spotkać się, wymienić nowinki. Sianokosy udały się, żniwa dobrze się zapowiadały - mało słomy, ciężkie kłosy - i ludzie byli weseli. Jakiś krzykacz z Millau usiłował sprzedać za dwanaście solidów baryłkę podłego cienkusza z Aguessac już skwaśniałego - za kogóż ich bierze! Kowal Sahuquet pracował już przy kowadle. Białe ciało miał spocone pod grubym fartuchem z poczerniałej skóry, zmieniał lemiesz przy sosze, odpowiadał słówkiem na pozdrowienia tego czy owego, roboty mu nie brakowało, powiadano, że był tak zręczny, iż nawet muchę potrafiłby podkuć. W gwarnym tłumie, wśród wrzasków ptactwa, nawoływania handlarzy dźwięczne uderzenia wielkiego młota na kowadle tętniły niby serce targowiska. Koło hali przechwałki sprzedawcy ziół zapierały dech słuchaczom. Rozłożył przed sobą na konopnej macie z jednej strony kłącze i ziarna - cytwaru, kminu, imbiru oraz goździki - z drugiej zaś strony mające moc uzdrawiającą - stonogi, pijawki, jaszczurki, ropuchy, a także zajęcze serca... Ucierał w moździerzu gęstą lepką mieszankę, obrzydliwą w wejrzeniu. - Ten balsam - wołał - nie ma sobie równego... Przerwał na chwilę czekając, aż słuchacze zniecierpliwią się.

Któż nie szuka lekarstwa na swoją chorobę? Awelina zatrzymała klacz. Bertram i proboszcz Massols przystanęli tuż za nią. - ...sobie równego i leczy bez ochyby wzdęcie brzucha i nabrzmiałe żyły w tyłku. Słuchacze parsknęli śmiechem. Znachor potrząsnął tłuczkiem. - Nie chichoczcie, wy niedowiarki. To choroba tych, co za często przyklękają. I ostro zwrócił się do proboszcza Massolsa: - No nie, Wasza Wielebność? Awelina śmiała się wraz z innymi, lecz litując się nad starym proboszczem, któremu wargi drżały, jakby z trudem łowił oddech, pojechała dalej swoją drogą pociągając go za sobą. Orszak Arnolda de Roquefeuil stał przy rogatce, gwarna i ruchliwa, beztroska grupka migocząca w słońcu jaskrawymi barwami. Damy i rycerze na koniach wciągali grube łowieckie rękawice, pachołcy zaś wydobywali sokoły z siatek. Wkrótce utworzył się krąg wokół młodego zażywnego panka w bogatej odzieży; trzymał on na pięści prawie białego białozora wysokiego lotu, pełnego ognia a zarazem silnego; ptak na łebku miał kapturek z czarnego jedwabiu, a przy szyi leciutki dzwoneczek z cyzelowanego srebra. Pan był niemało zeń dumny; na tłustej twarzy o rozstawionych szeroko oczach widniał zadufany uśmiech; rozkoszował się pochlebstwami gości i popiskiwaniem całej gromadki panienek. Awelina wykorzystała zamieszanie, aby się niepostrzeżenie zbliżyć, i domyśliła się, że tu się stawił Arnold de Roquefeuil; natychmiast go znienawidziła. Nagle dostrzegła Wilemka. Boże, jakżeż się zmienił! Ostatnim razem ledwo kończył mutację głosu. Dziś, mając siedemnaście lat, był wysokim i smukłym rycerzem, płowe włosy opadały mu na czerwoną tunikę. Chciwie weń się wpatrując, nie mogła powstrzymać się od myśli, że rozpoznaje w nim Wilema w tychże latach - kiedy go poślubiła. Dojrzała jednak w pozornej swobodzie Wilemka, w ściągnięciu ust coś ledwo dostrzegalnego - gorycz? zuchwałość? - co wzbudziło w niej lęk. Syn jej nie jest szczęśliwy. Na pięści Wilemka spoczywał wspaniały sokół wędrowny o zielonawych łapkach. Rycerzyk pochłonięty swą przemową do ptaka nagle dostrzegł patrzącą nań matkę, znieruchomiałą. Awelina była prawie pewna, że poczerwieniał. Podeszli ku sobie. - Pani matko - zawołał - jesteście tu! - Mój kobuz potrzebował ruchu - odpowiedziała z uśmiechem. Wilemek bacznie jej się przyglądał. Spojrzeniem oceniał uzdę oplecioną czerwienią, dwa warkocze, które upięła na głowie, żeby nie smagały jej po plecach, suknię w barwie brzoskwini, odświeżoną z racji zaproszenia, lekki płaszczyk na koszuli obcisłej i zasznurowanej wedle nowej mody. - Jestem szczęśliwy - rzekł - żeście przyjechali. - Jestem szczęśliwa, że cię widzę, piękny synku. I zaprawdę urodziwym go widziała. Pasował doń rycerski strój. Przemknęło między nimi jakby uczucie wzruszenia. Chociaż bardzo się różnili, oboje odczuwali wzajem w sobie niejakie podobieństwo. Po chwili Wilemek przerwał czar wzywając swego giermka: „Remi! Remi!”, i przedstawił Awelinie swych przyjaciół. - Witajcie na moich łowach - powiedział Arnold de Roquefeuil. - Wiem, że moja babka była waszą matką chrzestną... Zwrócił się ku swemu białozorowi. - Białozorku - rzekł doń niby się zwierzając - sam nie wiesz, co tracisz mając kapturek na łebku. Komplement był prostacki, lecz krąg dworzan zamlaskał, Arnold de Roquefeuil próżno szukał uśmiechu Aweliny. Udała, że jest zajęta odbieraniem swego kobuza z rąk Bertrama.

Wilemek odwrócił się. Arnold de Roquefeuil dał sygnał do wyjazdu. Jechali wzdłuż kanaliku wiodącego na moczary Durzon. Psy biegły przodem wytresowane, by przeszukiwać wysokie trawy i wypłaszać ptactwo: czerwone kuropatwy, a także drozdy i czaple. Ledwie zmusiły ptaka do lotu, już pięść w rękawicy wypuszczała żywą strzałę złożoną z mięśni i piór. Wówczas wszyscy nieruchomieli. Namiętnie śledzili szybki lot łowcy, który pruł powietrze lecąc w ślad za wskazaną zdobyczą, spadał na nią i w krótkiej walce atakował dziobem i szponami. Widzowie osądzali, omawiali walkę, oklaskiwali równie życzliwie młodego jastrzębia na jaskółce, jak i raroga na dzikiej gęsi. Przyjemność sprawiały nie tylko łowy, lecz i cały ich przebieg. Wilemek wypuścił swego sokoła wędrownego na kaczora o zielonej szyjce. Ptak był łowcą doskonałym, lecz nieposłusznym: zamiast przysiąść na zdobyczy i zaczekać, aż nadejdzie pachołek i ją odbierze, począł ptaka szarpać, dwoma dziobnięciami wyłupił mu oczy. Pachołek zdołał schwytać sokoła, nałożył mu kapturek i podał go Wilemkowi. W tejże chwili wmieszał się Arnold de Roquefeuil i poklepał czubkami palców w rękawicach łebek sokoła. - Trzeba nauczyć go posłuchu - rzekł do Wilemka. Ptak był rozwścieczony. Pióra jeżyły mu się na szyi. Wilemek go nie przyuczał. Sam Arnold de Roquefeuil go przystosował do łowów zszywając powieki, po czym zdejmując szwy, przypalając nozdrza, by je rozszerzyć, ucząc chwytania przynęty i posłuchu, gdy go wołał. Kiedy później otrzymał wspaniałego białozora, podarował sokoła Wilemkowi, ów zaś wypuścił go po raz pierwszy [18]. Awelina widziała wyraźnie, co mogło łączyć obu młodzieńców. Arnold był rycerzem niepozornym, wyniosłym, zazdrosnym, prostackim, który z wiekiem stanie się opasły i gwałtowny. Zachowując przy sobie Wilemka, przypuszczał, iż uzyska to, czego mu brak: wytworność, subtelność, blask; chciał mieć najpiękniejszego przyjaciela jak i najpiękniejszego sokoła. Wilemek zaś z pewnością zgadzał się na ten układ, aby cieszyć się świetnym i łatwym życiem, jakiego użycza bogactwo; czy bez Arnolda zdobyłby pieniądze, aby opłacić swe pasowanie na rycerza? Niepiękny miał udział w tej spółce i może to wyjaśniało Awelinie jakiś fałsz, który w nim tkwił. Około południa przystanęli koło sadzawki w Durzon, aby napoić konie i psy. Odpoczywali w cieniu wierzb. Wilemek podszedł do Aweliny. Nie wiedziała, jak go prosić, aby powrócił do Roquelongue. Czy ma mówić mu o lennie? O zamku? O jego obowiązkach dziedzicznego pana? Co mu przyrzec - nędzne dochody, skromną przyszłość, hodowlę baranów? Nie śmiała mu nawet powiedzieć, że Jan des Douzes zaciągnął się na żołd, aby opłacić naprawę murów. Sam Wilemek zabrał głos: - Pani matko - powiedział - musicie wiedzieć, że nie wrócę do Roquelongue. Z Arnoldem de Roquefeuil ruszamy na krucjatę. - Krucjata! Wiadomość ugodziła Awelinę niczym cios. Już przed piętnastu laty przeżyła podobną chwilę, kiedy Wilem zawiadomił ją, że niebawem wsiądzie na okręt w Marsylii. - Wielki czas - mówił Wilemek - trochę przetrzepać tych Turków... W końcu uwierzą, że Grób Chrystusa do nich należy! Mówił przymuszonym tonem. Dostrzegł popłoch matki i spoważniał: - Chociaż będę godny mojego ojca... Przyklęknął przed nią, siedziała na jednym z murków koło sadzawki. Ujął jej rękę: - Pani matko... - jął mówić. Zamilkł. Wolną ręką gładziła płowe włosy syna. Była bliska łez, lecz nie wiedziała, czy się rozpłacze nad nim czy nad sobą. Brzęczały owady. Ważki - czerwone i niebieskie pałeczki o

sztywnych skrzydełkach, kołysały się drżąc na czubkach trzciny. Wiaterek marszczył powierzchnię wody pochylając gałązki paprotki błotnej. Powiało wiecznością. Wezwanie do wyjazdu. Wilemek podniósł głowę. Nareszcie stał się sobą, wesoły, uwolniony ze swej maski zuchwalstwa. - Pomyślą, że się do was zalecam... - powiedział. Po południu płoszono z moczarów największe ptaki. Arnold de Roquefeuil trzykrotnie wypuścił swego białozora i trzykrotnie białozór spisał się doskonale. Pokonał nawet nie tracąc ani jednego piórka starego żurawia, ptaka trudnego do złowienia, o chytrze krętym locie, po czym posłusznie wrócił na pięść. W pobliżu Regarderie pokropił czerwcowy deszczyk, spadły wielkie ciepłe krople napełniając ludzi tajemnym szczęściem. Pachołcy ciągle przyczepiali ułowione ptactwo do długich tyk. Słońce niebawem zapadnie za Orlą Górę. której zalesione stoki już ciemniały. Przed powrotem Arnold de Roquefeuil zapragnął raz jeszcze wypróbować sokoła Wilemka. Ów nie wypuszczał go od rana, postanowił bowiem na nowo go przyuczać, nim ptak nie utrwali złych nawyków. Arnold uparł się. - Zobaczysz, że moja nauka nie poszła w las... Wilem wskazał na czaplę przelatującą z jednego brzegu rzeczki Durzon na drugi. Krótki jej lot prowadził między topolami. Sokół wypuszczony na lekki wietrzyk wzniósł się jak strzała, spadł jak kamień sadowiąc się na grzbiecie swej ofiary u nasady jej skrzydeł. Oba ptaki stoczyły się między trzciny. Wilemek nadjechał razem z pachołkami. Czapla jeszcze się szamotała, ale sokół podobnie jak rankiem szarpał swą zdobycz, miast zachować ją nietkniętą. Morderczy instynkt znów się w nim odezwał. Próżno Wilemek odwoływał go na pięść. Sokół dziobał nadal zajadle, szyja barwiła się już krwią. Arnold de Roquefeuil nadjechał w tejże chwili i zawołał. Wtedy sokół wypuścił drgającą czaplę i machnąwszy raz skrzydłami wpił swe szpony w ramię Arnolda dziobiąc mu twarz, szukając oka. Rycerz wymierzył mu pięścią cios zdolny powalić wołu, przestraszył się i mocno dyszał. - Na trzewia Boże! Któż to widział! Sam go przyuczałem, a on chce wydziobać mi oko! - Z pewnością zazdrości białozorowi - podsunął łagodnie Wilemek. Awelina patrząc w owej chwili na syna, dostrzegła na jego twarzy wyzywający wyraz, jaki już widziała tego ranka. Serce jej zda się obróciło w popiół. Powrócili do Nant, gdzie ochrypły już zielarz wyprzedawał resztki swych pigułek i zachwalał filtr miłosny sporządzony z prawdziwej ambry, „który dodaje wigoru kochankom”. Garstka gapiów odwróciła się, by oglądać powracających z łowów. Jakiś dzieciak podprowadził ślepca do Arnolda de Roquefeuil, który ocierał płótnem zranioną skroń. - Na Boga, dla Boga - wyśpiewywał żałośnie ślepiec - dajcie nam cokolwiek w imię Boże... Na Boga, dla Boga... Dzieci me głodują... Arnold naparł koniem na ślepca, aż dzieciak musiał go wstecz odciągnąć. - Czego ci brakuje! Nie potrzebujesz nawet świecy, żeby pójść spać! Tym razem niewielu się roześmiało. Nikt nie kpi w ten sposób z nieszczęśników, których dotknęła wola Boża. Po tym przykrym zajściu łowcy się rozstali. Awelina miała przed sobą długą drogę i nie zwlekała. Wilemek przyrzekł spędzić kilka dni w Roquelongue, aby uporządkować sprawy, zanim ruszy do Wenecji, gdzie się zbierała wielka armia krzyżowców.

X. 83 000 MAREK Fulko z Neuilly wcale już nie opuszczał swego kościoła nad brzegiem Marny, dokąd docierały fale oszczerstw: „Ukradł pieniądze na Jerozolimę! Okradł Boga!” Klęcząc na zimnych płytach unosił skrzyżowane ręce, odprawiał pokutę... Bóg wcielił się, wybrał cierpienie, aby upodobnić się do ludzi, a właśnie cierpienie zbliżało Fulka z Neuilly do Chrystusa... U kresu tego śmiertelnie nużącego czuwania wpadał w ekstazę, w której ciało przestawało istnieć. Podczas Wielkanocy wyobraził sobie, że krzyżowcy opuszczają żony i dzieci, ruszają w drogę, przybywają do Wenecji i śpiewając Veni Creator wsiadają na okręty... Wzorem Mojżesza zawiódł lud tam, dokąd miał misję go zaprowadzić. Przebaczył tym przeklętym bogaczom krzywdę, jaką mu wyrządzili, po czym oddał się śmierci. Pragnąc wszystkiego dopilnować, Galfryd de Villehardouin przybył do Wenecji o wiele wcześniej przed dniem wyznaczonym na zgromadzenie wojska. Przyrzeczone statki w nieprzeliczalnych szeregach z wolna zajmowały miejsca przed Arsenałem i na Wielkim Kanale. On, co obawiał się, że zbyt skąpo obliczał, teraz trwożył się, że obecni tu krzyżowcy nie zapełnią nawet ich połowy. Zaiste wszystko się sprzysięgło przeciw krucjacie. Najpierw pątnicy donieśli, że Ziemia Święta drży od wstrząsów, że mury miast walą się na mieszkańców. Następnie na Zachodzie znów rozgorzała wojna między Anglią a Francją: będą łupy do podziału przy mniejszym niebezpieczeństwie niż w walce z niewiernymi. W końcu zaś nadeszła wieść o śmierci Fulka: zła wróżba. Ci co mimo wszystko odjeżdżali, aby nie złamać przysięgi lub w poszukiwaniu własnego rozgrzeszenia, czynili to w niepokaźnych zastępach, w wybranym przez siebie czasie, z własnego portu, w niesłychanym zamieszaniu. Flandrię opuściła olbrzymia flota pod wodzą Jana de Nesle: nie wiadomo, co się z nią stało. Gauthier de Brienne na własną rękę walczył w okolicach Pouilles. Villehardouin jak owczarek zapędzający stado gromadził swych podwładnych, udał się nawet do Pawii, aby przypomnieć hrabiemu de Blois jego przysięgę, ów bowiem gotował się wypłynąć na morze skądinąd, a nie z Wenecji. Niepokoił zwłaszcza marszałka Villehardouin dług wenecki. Wszystkie te odstępstwa nie zezwalały na zgromadzenie 83 000 marek, które należało jeszcze zapłacić. Cystersi przysłali skarby złożone przez Fulka w opactwie Citeaux, lecz daleko jeszcze było do pełnej sumy. Bonifacy de Montferrat zarządził zbiórkę: wielcy baronowie dali, ile mogli; pozostali rycerze z wielkim już trudem opłacili własny rynsztunek. Montferrat, hrabiowie z Flandrii i Blois zanieśli do Pałacu Dożów własne zastawy ze złota i srebra. Sporządzono obrachunek: brakowało 34 000 marek. Wyjazd przesunięto na jesień. Enrico Dandolo, stary doża, wydawał się zmartwiony, zatroskany. Wenecjanie nie zdradzali niepokoju: był to znak, że wszystko dla Republiki toczy się pomyślnie. Galfryd de Villebardouin wraz z zastępami z Szampanii gościł na wyspie Świętego Mikołaja. Cały swój czas spędzał na uspokajaniu trosk doży, na zwoływaniu tych, którzy przysięgli przypiąć sobie krzyż, powstrzymywaniu tych, co sądzili, że na darmo przyjechali i chcieli już wracać. Chwilami nachodziła go myśl, że proboszcz z Neuilly nie wybrał sobie najgorszej cząstki.

XI. WĘGIELNIA Bertram kaszląc, plując i roniąc łzy ze swego jedynego oka nie odstępował Esperandieu ani na krok, szedł w ślad za nim aż w kłęby żółtawego dymu wydobywającego się z węgielnego stosu. - Więc, Esperandieu? Nie miał żadnej ochoty spędzić nocy na płaskowyżu i czekał tylko na tak czy nie, żeby zemknąć i wrócić do Roquelongue. Lecz tamten krzątał się, kręcił przy piecu, pilnował podmuchów wiatru. Był obnażony po pas i miał włosy, ciało i gacie czarne jak smoła. Rozpalił ogień w węgielni przed pięciu dniami i zbliżała się chwila, gdy będzie musiał zatkać wylot stosu. Otrzyma dobre trzysta funtów wybornego węgla - z kasztanowca, dębu, wiązu który dostarczy kowalowi Sahuquet w Nant. - Rychło będzie noc - błagał Bertram. Przerażała go myśl, że aż do rana zostanie z węglarzem, choćby nim był przyjaciel Esperandieu. Za wiele opowieści krążyło o tym czuwaniu przy wypalaniu węgla. Czarna noc, czarny węglarz, czarny także zadek diabła. - Każda noc kończy się dniem - odpowiadał Esperandieu - jeśliś taki strachajło, śpij na jedno oko! Jednooki wzruszył ramionami. - Tedy? Tak czy nie? - Co cię tak goni... I tak za późno, żeby zejść. Daleka mgła wznosiła się znad doliny. Wiatr wyrywał ostom przenikliwą skargę ostatnich letnich wieczorów. Bertram zrezygnowany rozkulbaczył swego tęgiego deresza i pozwolił mu skubać trawę. Powietrze było już rzeźwiejsze. Dym stawał się przezroczystszy, błękitniał. Jednocześnie zmieniła się woń dymu. Esperandieu lubił tę właśnie chwilę, kiedy zapach jakby sinieje. Kiedy dym już tylko drżał nad stosem, wdrapał się aż do wylotu, dokąd wpakował tęgą grudę ziemi z trawą uprzednio już przygotowaną. Zapchał starannie szczeliny mchem i popiołem, z dziesięć razy sprawdzał, czy dym nie przechodzi. Przy najlżejszym zetknięciu z powietrzem stos zapłonąłby miast się tlić. Później Esperandieu wytarł ręce garścią trawy i obaj mężczyźni zjedli, żując starannie, owczy ser i cebulę z suszonymi plackami. Nastał zmierzch, zamknęli się w zagrodzie otoczonej palikami wbitymi dla ochrony przed wilkami i niedźwiedziem. Usiedli oparci o siebie plecami między nogami konia, który zajmował całe miejsce w zagrodzie. Esperandieu nadzorował wzrokiem i węchem wypalanie się węgla. Wystarczy chwila nieuwagi, a cały trud przepadnie. Jednakowoż tego wieczoru myślał raczej o tym, co go spotkało. Bertram pojawił się w południe, spocony i rozgorączkowany mówił, że szukał go na całym płaskowyżu, a jednocześnie powiadał, że czeka nań krucjata, która zamierza już wsiadać na statki. Esperandieu potrzebował dobrej chwili, żeby wyrozumieć, o co chodzi: Wilemek zajechał do Roquelongue, żeby pożegnać matkę przed wyjazdem do Ziemi Świętej; Remi zaś, jego giermek, niedorostek, chciał pochodzić na szczudłach i połamał obie nogi w wyschłej cysternie; Wilemek rozpaczał, że nikim nie może go zastąpić; dama Awelina podpowiedziała mu, żeby zawezwał Esperandieu: ojcowy giermek nudzi się wypalając węgiel, zna już z doświadczenia porty, wschodnie miasta i walkę z poganami. - Przede wszystkim - odparł Esperandieu - wcale się nie nudzę! A co do reszty, pozwól mi

rozważyć za i przeciw... Tyleż z chytrości, ile z chęci, żeby się cieszyć towarzystwem Bertrama, Esperandieu nie dał mu odpowiedzi. W istocie nie miał nad czym się zastanawiać. Noc. Na początku niewiele ze sobą rozmawiali. Pani Awelina i Wilemek - opowiadał Bertram - zachowywali się jak para nowożeńców. Nikt by nie uwierzył, że szykują się do rozstania. Ich wesołość przemieniła Roquelongue - śmiał się nawet mały Tristanek. Roquelongue. Odkąd zabrakło Wilema, Esperandieu nie lubił tam przebywać. Nie umiał sobie tego wytłumaczyć. Nie mógł patrzeć na zamek nie myśląc o kasztelanie, nawet po upływie tak długiego czasu. Mimo całego uczucia i szacunku, jakie żywił dla Aweliny, wolał był skryć się na samotnym płaskowyżu i „zmienić się w węglarza”, jak mawiała Awelina. Długo czynił sobie wyrzuty, że on, giermek, wrócił do kraju bez swego rycerza. Jakby zawiódł. Nigdy nie zapomni tych dni oczekiwania między Jafą i Tortozą, po tym, jak Wilem sam poszedł do Jerozolimy. Ileż razy nocą przed ogniskiem żałował, że nie zrobił nic, a tylko czekał. Bóg nie wspomaga tych, którzy wzajem sobie nie pomagają. Odtąd pilnie przemyśliwał ważąc na jednej szali radości, na drugiej - zmartwienia. Ostatecznie jedno warte drugiego. „Al tsoun dat tsounomen, tont val un sac de mierda qu’un sac d’artsen”- w dzień sądu wór gówna wart tyleż, ile wór srebra... Bertram ziewał, czynił znak krzyża, aby diabeł nie wśliznął się w usta. Nad ich głowami drzemał juczny koń od czasu do czasu przestępując z nogi na nogę. Obok cicho trzeszczało ognisko. Owa alchemia uwięzionego ognia pożerającego siebie przypominała życie. Bertram rozpytywał o Wschód. W ciągu prawie dziesięciu lat Esperandieu ze sto razy opowiadał już zarządcy o oblężeniu Akry, drzewach cukrowych, krokodylach ludożercach, Ryszardzie Lwie Serce wiodącym do ataku na przeklętą wieżę... O tym, jak on, Esperandieu, ścigał Błękitnego Wilka aż do samego morza. Sam już nie wiedział, co w tych opowieściach było całą prawdą, półprawdą nieco ubarwioną, czy po prostu wymysłem od początku do końca. Lecz na tym właśnie polegał czar Wschodu: cokolwiek tam się spotkało, miało kolor i posmak marzenia. Pakować na nowo manatki? Brać krzyż, wsiadać na statek, liczyć dnie na morzu, wreszcie śpiewać Veni Creator, stawiać stopę tam, gdzie Bóg stąpał?... Zna już to wszystko. Wilemka zaś nie widział już od przeszło dwu lat: wiedział tylko, że przypomina ojca w tym samym wieku... Jak nazywał się ten port, gdzie naprawiali statek pozbawiony przez burzę masztu? Esperandieu czuł w ustach smak białego wina, które się tam popijało zajadając pieczoną na ruszcie rybę. Poprosił Bertrama o bukłak. Gwiazdy wędrowały przez noc swoją drogą. Znajomy dzik okrążył węgielnię, unikając jak zawsze rowu wykopanego dla ochrony przed nim. Podrażniła go obecność konia, odszedł chrząkając. Bertram wykorzystał sposobność, by opowiedzieć o zaprawionej winem i cebulą potrawce z wieprzowiny, którą jadł w Cuns. „Lepsza - zachwycał się - niż cokolwiek zrobiłbyś z baraniny. Ale trzeba przyznać sprawiedliwość, że owce dają wełnę i mleko”. Esperandieu znał tę śpiewkę. Niebo na wschodzie jęło bieleć. - Bertramie! - zawołał Esperandieu. - Oglądnij dobrze ten stos. - A po co? - Jeśli Bóg tak chce, po raz ostatni wypalam węgiel! Bertram zawahał się, nim pojął. - Do Jeruzalem! - krzyknął Esperandieu wznosząc ręce, jakby dawał znak do odjazdu.

XII. RYCERZ ZACIĘŻNY Wstępując do zaciężnej jazdy króla Anglii, Jan des Douzes z pewnością nie oczekiwał, że go spotka dech zapierająca przygoda. Postanowienie powziął nagle. Tego lata na turnieju w Villefranche werbownik Wilhelma Marszałka ujrzał, jak on zdobywa dwóch jeńców, i zaproponował mu, żeby się zaciągnął pod sztandar Jana bez Ziemi. Zgodził się szybko, nie potrzebował nawet zastanawiać się dwa razy. Żona? Z dala będzie ją goręcej miłował. Syn zaś nie dorósł nawet do lat, kiedy się dzieciak zabawia pierwszym drewnianym mieczykiem. O dziwo, najbardziej go zatrzymywała nieświadomość, co się stanie z owcami z Vellas: czarownik zdołał odczynić urok. Jan des Douzes zaciągnął się na dwa lata. Zależało mu wyłącznie, żeby się oddalić od Roquelongue. Wiedział zawsze, że poślubiając Awelinę utraci ją po wsze czasy. Wówczas gdy na nią czekał i dzieci nazywały go Gwiazdkowym Rycerzem, przeżywał jakby drżenie szczęścia, pragnąc jedynie osiągać na jej cześć rzeczy zgoła niewiarygodne. Lecz wcale nie pragnął zostać jej małżonkiem i hodować jej owce. Pospolity bieg i wymogi codziennego życia zastąpiły to, co zwał prawdziwą miłością, ale jej nie zabiły. Gotów był nawet na każde cierpienie. Lecz nie mógł znieść uczucia, jak ciężko zaważył na życiu Aweliny. Nie żałował ani swego małżeństwa, ani utraty lenna. Awelina była nadal jego najwyższym umiłowaniem. Wstyd zaś, że sprzedaje swe imię i miecz, dotyczy tylko jego osobiście. Oczywiście w tym czasie Rouergue zmieni swego pana, ale hrabia de Rodez składał hołd hrabiemu Tuluzy, ów zaś skłaniał się ku królowi Anglii. Nikogo nie zdradza prócz siebie. W ciągu kilku miesięcy towarzyszył Wilhelmowi Marszałkowi w Akwitanii. Przebywało tam kilkudziesięciu takich jak i on zaciężnych rycerzy, nie widniały na ich tarczach rodowe herby ani też nie mówili o powodach, jakie ich skłoniły do zaciągnięcia się w służbę. Zubożali szlachcice, drobni wasalowie bez dóbr ni lenna, młodsi synowie w rodzinach, bastardzi obrzucani pogardliwym wzrokiem przez baronów stanowili groźny zastęp, dobrze wyćwiczony, zawsze gotów do walki. Drogo kosztowali skarb Anglii, lecz Jan bez Ziemi, niezrównoważony i chwiejny, liczył na nich niezawodnie, bardziej niż na wierność własnych wasali. Królowie Anglii i Francji zawarli pokój, lecz z miną domyślną poszeptywano, że ci dwaj nigdy nie są bardziej gotowi do boju, niż kiedy wymieniają pocałunki. Jan bez Ziemi nie był lubiany. Posiadał aż w nadmiarze wady swego ojca Henryka Plantageneta i był niestały jak brat Ryszard, lecz nie cieszył się ani ich autorytetem, ani po prostu nie miał ich odwagi. Postrzelony i okrutny pamiętał, że jest królem li tylko, żeby narzucać swe kaprysy i ściągać podatki. Dworzanie wykorzystywali jego szaleńcze wybryki, on sam nie otaczał swych wasali opieką, nie służył im sprawiedliwym sądem, jak byli w prawie oczekiwać tego od swego seniora. W Akwitanii okazał się nieobliczalny, despotyczny. Jadąc przez krainę Poitou odebrał zamek Moncontour swoim wasalom Luzynianom, później wyzuł ich krewniaka Raula d’Exoudun z warowni Neuchatel-en-Bray. Nieco później pogodził się z Luzynianami, przedstawili mu Izabelę Taillefer, dziedziczkę Angouleme i narzeczoną Hugona Ciemnowłosego, syna hrabiego Marchii; Izabela przypadła mu do serca, uwiózł ją i poślubił, pozbawiając jednocześnie Luzynianów korzystnego małżeństwa i prowincji Angoumois, Izabela miała dwanaście lat. Zgorszeni tym postępkiem baronowie z Poitou odwołali się, wedle przysługującego im prawa, do tego, komu Jan bez Ziemi składał hołd z tytułu swych francuskich posiadłości: do Filipa Augusta. Lecz w owej chwili król Francji szamotał się ze sprawą Ingeborgi i udał głuchego; pragnął papieża wyprowadzić w pole i wiedział, że spór z Janem Plantagenetem nie polepszy spraw jego w Rzymie, odwrotnie - pogorszy. Zaprosił więc Jana bez Ziemi do Paryża,

odwiedził go w Normandii, gdzie spowinowacili swe rodziny. Wszystko było dlań dobre, byle cierpliwie doczekać uchylenia Interdyktu. Król Anglii żył nadal bez ładu ni składu wśród swych dworzan, żołdaków i zaciężnych rycerzy. Jan des Douzes uczestniczył w kilku turniejach, w kilku atakach na zamki tym słabiej bronione, że spuszczano zwodzone mosty na widok angielskich chorągwi. Jechało się konno, dobywało miecza, dzieliło się drobnym łupem, winem, niewiastami. Obozowe, beztroskie życie odpowiadało stanom jego duszy. Kupił nowego bojowego rumaka, wielkiego siwka o szerokim zadzie i potężnej piersi, lśniącej sierści, oku płomiennym i dumnym - Zapaśnik było mu na imię. W Rodez przyjął do służby pachołka Poujola, który miał mu giermkować. Za każdym razem, gdy miał sposobność, wysyłał do Roquelongue żołd z medalionem lub pierścieniem, aby utwierdzić Awelinę w przekonaniu, że czuje się nadal z nią związany. Tak oto minęły dwa lata. Ani dobrze, ani źle, ani szybko, ani powoli: minęły i nic więcej nie da się o nich powiedzieć. Gdy termin służby dobiegł końca, Jan des Douzes zaciągnął się na następne dwa lata. Rozeszły się pogłoski, że gotuje się krucjata, że w sprawie Ingeborgi Filip August oszukał już wszystkich, a nawet, tym razem niechcący, swoją umiłowaną Agnieszkę, która zmarła ze smutku na „wygnaniu” w Poissy. Król Francji zwołał tedy Sąd Parów [19], aby ów osądził uchybienia i gwałty Jana bez Ziemi. Na Wielkanoc roku 1202 król Anglii został uznany za zdrajcę, nieuczciwca i wiarołomcę oraz pozbawiony francuskich ziem lennych: Normandii, Akwitanii, Andegawenii i Turenii. Filip August zagarnął Normandię dla korony francuskiej, resztę zaś dóbr nadał jako lenno młodziutkiemu Arturowi Bretońskiemu, którego sam pasował na rycerza. Naonczas odezwał się zapomniany głos: sędziwa Eleonora nie zezwalała, aby ktoś rozporządzał jej osobistymi lennami, Akwitanią i Poitou, do których prawo przeszło wraz z nią z Francji do Anglii. Stanęła po stronie swego najmłodszego syna Jana bez Ziemi przeciw własnemu wnukowi Arturowi; ów jako prawdziwy Plantagenet postanowił porwać rodzoną babkę. Eleonora raz jeszcze w osiemdziesiątym roku życia opuściła swą samotnię, aby stawić czoła Historii. Nastał koniec lipca. Jan bez Ziemi tracił czas w Mans, niezdolny przeciwstawić się wydanemu nań wyrokowi. Pewnego wieczoru jakiś mnich przyniósł wiadomość: Eleonora jest oblężona w wewnętrznej baszcie obronnej w zamku Mirebeau wraz z dwudziestką wojaków. Oblegają ją pod wodzą Artura możni baronowie z Poitou oraz kilka zastępów przysłanych przez króla Francji. Jan bez Ziemi zerwał się w środku nocy i z niespotykaną u niego stanowczością kazał bębnić na odjazd. 1 sierpnia przed świtem po przyśpieszonych marszach stanął przed Mirebeau między Loudun a Poitiers. Oblegające wojsko jeszcze spało. Prawdziwą zabawą było wybrać z gniazda hrabiego Artura, dostojnych baronów z Poitou i francuskich rycerzy. Triumf napełnił króla Anglii niecną uciechą. Pomknął, by oswobodzić matkę, po czym kazał sprowadzić do siebie Artura, własnego bratanka, i oddał go w ręce swego totumfackiego Huberta du Bourg każąc wyłupić oczy... rodzonemu bratankowi! Nikt już nigdy nie ujrzał hrabiego z Bretanii. Jan bez Ziemi brał odwet jak nikczemnik, kazał skutych w łańcuch najznamienitszych jeńców przywiązać do wózków zaprzężonych w woły: tak oto feudałowie z Poitou musieli maszerować aż do zamku Cork w Anglii, gdzie wyznaczono im okup. Odeszli wśród szyderstw gaskońskich żołdaków, mijając obóz zaciężnych rycerzy. Jan des Douzes rozpoznał olbrzymiego Galfryda Luzyniana, z którym spotkał się podczas oblężenia Akry. Los dziwnie się plecie: naonczas Wilema d’Encausse i Jana des Douzes jako

muzułmańskich jeńców wymieniono na dwóch emirów Błękitnego Wilka, schwytanych przez tychże braci Luzynianów. Jan des Douzes w niczym nie mógł pomóc Galfrydowi, który głośno lżył króla. Nawet się odwrócił, aby nie widziano jego twarzy. Sprzeczny z honorem sposób, w jaki król Anglii postępował z własnymi jeńcami, pozbawił go ostatnich sprzymierzeńców. Seneszal Andegawenii, Wilhelm des Roches, i Emeryk de Thouars przyłączyli się do stronników Francji; Robert d’Alencon zamknął mu przed nosem bramy miasta. Jan bez Ziemi wrócił do Lisieux, gdzie z braku wodotrysków pijano wodę ze stawów. Rycerz des Douzes zaraził się gorączką, która przez część zimy zatrzymała go w Rouen. Na wiosnę - jako że Filip August gotował się do przejęcia Normandii - Jan bez Ziemi wreszcie otrząsnął się z marazmu, w jaki się pogrążył, i postanowił wzmocnić warownie począwszy od zamku Gaillard. Olbrzymia twierdza koło Andelys zamknęłaby Francuzom dostęp do doliny Sekwany. Solidnie wyposażona była nie do zdobycia. Dowództwo powierzył konetablowi z Chester, Rogerowi de Lascy, ów zaopatrzył ją w żywność na kilka miesięcy i sam dobrał sobie załogę. Wśród niej znalazł się Jan des Douzes.

CZĘŚĆ TRZECIA DROGI DO GRAALA (1202-1204)

I. WRÓŻBIARKA Wróciwszy z Gavarnie Wilem i Rolof opuścili Paryż na kilka dni przed Świętym Janem, towarzyszył im brat Hubert. Skarbnik francuskiej prowincji templariuszów pragnąc im towarzyszyć postanowił przyśpieszyć swą podróż do Troyes; niewątpliwie oczarowali go ci ludzie szukający żółtookich mnichów i ubijający po drodze niedźwiedzie tak łatwo, jakby skubali jeżyny, może się spodziewał jakiegoś zadziwiającego spotkania. Było to wszakże mało prawdopodobne: orszak rycerzy osłaniał tę szacowną osobistość, jej tajemnice oraz potężny pęk kluczy. Ani jednostajnie upływające dnie, ani szybkość jazdy w niczym nie przypominały podróży odbytej samotnie przez Wilema i Rolofa. Na przykład wieczorem, jeśli nie mogli zatrzymać się na postój w jakiejś komandorii, rozbijali obóz z płócienną kaplicą wewnątrz, gdzie mszę odprawiał kapelan. Porządek dnia był nienaruszalny i trochę krępował Wilema. Był jednak bardzo rad, że się znajduje w zdyscyplinowanym zastępie posuwającym się w pięknym szyku. Wędrowcy spotkani na drodze widząc templariuszy usuwali się na bok. Oręż, konie, postawa, wszystko się składało na obraz wyborowej milicji. Zakon templariuszy był obecnie wielce bogaty. Gromadził nadal dary, przejmował prawa do dóbr, powiększał swe posiadłości, pobierał daniny z włości umieszczonych pod jego opieką przez pątników i krzyżowców. Przekazywanie funduszy, operacje bankowe, zakup ziemi, budowa nowych komandorii zajmowały go tyleż, ile przygotowania do bliskiej Krucjaty. W Ziemi Świętej, po upadku Jerozolimy i odjeździe Ryszarda Lwie Serce, zakon utrzymywał armię mocno pomniejszoną; zajęty był przede wszystkim rozwikływaniem intryg biskupów i sporami z Leonem Armeńskim. Wilem nie był niewrażliwy na ów wzrost bogactw i potęgi, lecz dopóki zakon nie czynił z nich złego użytku, mógł się jedynie cieszyć: „Musimy być silni - powiedział mu Gilbert Erail - w ów dzień, gdy wszyscy inni zawiodą”. Wilem pochłonięty misją stanowiącą obecnie treść jego życia, był bardziej niż ktokolwiek przeświadczony o potrzebie trwałej czujności. Wśród tylu zachłannych żądz i sprzecznych ambicji jedynie zakon templariuszy mógłby ustanowić ład na tej Ziemi, zgodny z zasadami Ewangelii i prawdziwej rycerskości, usuwając barona - rabusia tak samo jak chciwca - biskupa. Templariusze ślubowali zachować ubóstwo osobiste, lecz nie zakonu. Bez wątpienia istniała duma w ich chęci błyszczenia i unoszenia głowy wysoko, lecz była to duma ludzi, którzy wybrali dla siebie ubóstwo. Jazgotanie plotkarzy i zazdrośników umacniało ich tylko w ich odrębności i osamotnieniu. Czasem wieczorami, gdy już stały namioty, opatrzono konie i odmówiono modlitwy, zdarzało się Wilemowi rozmawiać z Hubertem o losach zakonu. Lecz skarbnik nastawiając ucha na nocne szmery, zawsze w końcu zbaczał w rozmowie na groźne spotkania grożące podróżnym. Wyciągał swój gruby pęk kluczy z tobołka, w którym chował je za dnia, i poczynając nim szczękać przebierał palcami różaniec swych kluczy i lęków. Raz czy dwa kusiło Wilema, by wymyślić jakieś grożące niebezpieczeństwo jedynie w celu, żeby ujrzeć w oczach brata Huberta błysk radości zmieszanej z przestrachem. Skarbnik znalazł jednak czas, by pouczyć Wilema, że zakon zrodził się tam, dokąd jadą, między Sekwaną a rzeką Aube, w krainie między Troyes, Clairvaux i Brienne. Rycerz Hugon, założyciel milicji ubogich rycerzy Chrystusowych w Ziemi Świętej, był panem na Payns, o trzy mile od Troyes, i hołdownikiem hrabiów Szampanii; w Clairvaux zaś wielki Bernard, założyciel opactwa posiadającego największe wpływy na Zachodzie, przejął tę ideę zakonników rycerzy i nadał jej blasku; wreszcie w Troyes specjalnie zwołany synod zatwierdził regułę zastępu, który

miał stać się milicją rycerzy Świątyni Salomona. W owym kraju zakon tym bardziej czuł się swojsko, że w końcu zakupił prawie całą ziemię otaczającą nieprzebytą puszczę zwaną Lasem Wschodnim i wybudował wokół cały łańcuch komandorii. Ludzie, zawsze skłonni szukać wszędzie skarbów, gadali, że nie wznosi się tylu zamków obronnych tam, gdzie nie ma czego strzec. Wedle niektórych Hugon z Payns i jego pierwsi towarzysze znaleźli w Jerozolimie, w stajniach świątyni Salomona, księgę zawierającą tajemnice egipskie, którą to przywiózł z wygnania Mojżesz; jako dowód podawali nagłą namiętność do języka hebrajskiego, która ogarnęła Bernarda z Clairvaux oraz jego debaty z żydowskimi uczonymi ze szkoły rabinackiej w Troyes. Wedle innych pierwsi templariusze odnaleźli Świętego Graala, czarę, do której spłynęła krew Chrystusowa w piątek Męki Pańskiej, relikwię tak bezcenną, że ukryli ją w mateczniku Lasu Wschodniego pod osłoną podwójnego kręgu komandorii. - Lecz w rzeczywistości - mówił brat Hubert - zakon templariuszy po dwakroć tu się urodził, a jeśli coś tu kryje, to własną kolebkę... Pewnego ranka skarbnik wychodząc ze swego namiotu natknął się na martwego niedźwiedzia i o mało nie zasłabł. Za zezwoleniem Wilema Rolof udał się na nocne łowy i koniem przyciągnął zwłoki. Brat Hubert szybko się opanował: nie tyle niedźwiedź go zaciekawia - rzekł - ile walka. Mierzył wzrokiem Rolofa, później niedźwiedzia, ważył w dłoni oszczep Flamanda. Wilem zachwycony dobrym figlem zmilczał, co o tym myśli: jeśli nawet zimny niedźwiedź takie na skarbniku sprawia wrażenie, to widok żywego, który by się pojawił rycząc między namiotami, z pewnością położyłby go trupem. Troyes było miastem wielkim i zamożnym. Szampania dogodnie położona między Paryżem, Flandrią i Włochami była bogata. Do jej rozkwitu przyczyniały się letnie i zimowe jarmarki. Jednakowoż kiedy orszak templariuszy wkraczał do miasta, tak ulice jak i oblicza okrywała żałoba: Szampańczycy złożyli do grobu Tybalda, swego młodego hrabiego, tak junackiego, tak mężnego, tak szczodrego, a ponadto wodza szykowanej krucjaty. Teraz dostojni baronowie naradzali się, mówili, by zaproponować Bonifacemu de Montferrat, żeby ich wiódł na odbicie Jerozolimy z rąk pogan. Komandoria w Troyes była zbudowana koło mostu Świętego Huberta. Tu natrafili na trop Pierluigiego: benedyktyn okazał pismo uwierzytelniające kurii rzymskiej i uzyskał glejt do wszystkich komandorii w Szampanii. Mówił, że z ramienia papieża prowadzi dochodzenie w sprawie różnych rytuałów przyjmowania rycerzy do zakonu. Wyjechał do Bar-sur-Aube. Wilem zamierzał już nazajutrz opuścić Troyes i pozostawić brata Huberta własnym sprawom, kiedy nagle zabrzmiał dzwon. Goniec przywiózł straszliwą wiadomość: zmarł wielki mistrz zakonu templariuszy, Gilbert Erail. Wilemowi zabrakło tchu, pragnął dowiedzieć się bliższych szczegółów i powołując się na więzy łączące go z byłym wielkim mistrzem jako ojcem chrzestnym, udał się do brata komandora. Był to mąż surowy i rzekł to, co sam wiedział: Gilbert Erail jechał konno, kiedy Bóg go do siebie powołał, zwalił się jak kłoda bez jednego słowa. - Może nie zdążył nakazać, by mu puszczono krew - zauważył Wilem. - Bóg, szlachetny panie bracie, jest władcą ostatniej chwili. - Nie zażądał, aby coś przekazać swemu chrześniakowi? - Kimże jesteście, szlachetny panie bracie, aby przypuszczać, że konający winien o was myśleć, kiedy za chwilę ma stanąć przed Sądem Bożym? Dwa uczucia doznanej krzywdy, różne, lecz wzajem się wzmacniające ostatecznie przygnębiły Wilema. Przede wszystkim wydało mu się rzeczą sprzeczną z naturą, iż żyją mimo

swych cierpień, grzechów i nędzy ludzie bezużyteczni jak trędowaci z Gavarnie, podczas gdy taki Gilbert Erail, mocny i jak dąb krzepki, a ponadto całą duszą oddany szczytnym obowiązkom pada niczym spróchniałe drzewo rażone piorunem. Drugą niesprawiedliwą rzeczą było to, że Wilem pozostał sam, aby dźwigać przygniatający ciężar swej misji: „Tylko do mnie macie się zwracać” - nakazał był wielki mistrz. Wilem zaprawdę był gotów poświęcić wszystkie swe siły, lecz jeśliby zbłądził? Wspominał, jak przed wielu laty Gilbert zszedł z płaskowyżu w Revens, aby go wspomóc przed pasowaniem na rycerza, jak wspólnie z Rajmundem d’Encausse zajadał pasztet z węgorza, a później, kiedy już został wielkim mistrzem, podziobywał suszone winogrona, mówiąc mu ty albo wy zależnie od humoru... Z osobliwą żarliwością odmówił dwieście ojczenaszów, jak winni byli uczynić wszyscy bracia po śmierci wielkiego mistrza, i gorąco poprosił o zezwolenie, aby sam mógł obsługiwać stu ubogich, których komandoria zgodnie z nakazem Reguły żywić miała w ciągu tygodnia. Niewątpliwie w taki sposób oddawano cześć nie Gilbertowi Erail, lecz jego stanowisku. Natomiast przed oczyma Wilema przesuwały się aż do udręki obrazy wiążące go z wielkim mistrzem. Widział, jakby sam był obecny w Akrze, przygotowania do pogrzebu, obmywanie ciała, przyodziewanie go w skromną szatę, przekazywanie zakonowi rzeczy osobistych, rynsztunku i oręża. Lecz nie tyle wzruszał go fakt, że Gilbert Erail wkroczył na drogę przeznaczoną każdej cielesnej istocie, ile nie mógł zapomnieć, że on, Wilem d’Encausse, nigdy by nie zapragnął wstąpić do zakonu templariuszy, gdyby nie wpływ i przykład chrzestnego. A oto teraz Gilbert Erail opuścił go, osierocił, wydał na pastwę szarpiącej i nie znanej mu dotąd samotności. W tym roku zakon templariuszy nie obchodził święta Jana Chrzciciela, acz było to jedno z trzech największych świąt obok Pięćdziesiątnicy i dnia Trójcy Świętej. Skoro tylko zakończyły się ceremonie pogrzebowe, Wilem i Rolof wyjechali z Troyes; Wilem postanowił wykonywać nadal swą misję i nie odwoływać się do nikogo. Dom zakonny w Bar-sur-Aube na podobieństwo komandorii Arrantieres, Beaulieu, Bas-Pre, Corgebin, Beurville oraz śpichlerza Beauvoir podlegał wielkiej komandorii Thors w Trancarderie. Przeto Wilem i Rolof postanowili udać się do Thors. Kiedy po drodze wstąpili do Vendoeuvre, dowiedzieli się od zakonnych braci służebnych, iż żółtooki benedyktyn przebywa w Beurville i nakazał, by mu towarzyszyli dwaj rycerze w czarnych strojach. Wilem wykorzystał tę wiadomość i wywnioskował, że już niedługo po okolicy będą jeździć niepostrzeżeni. Nazajutrz, tuż po południu, przybyli do Beurville. Było duszno, żar jak w piecu. Przekroczyli próg komandorii, skierowali się do stajen i zsiedli z koni. Wilem właśnie przyglądał się budynkom, kiedy jakieś przeczucie kazało mu się obrócić. Dokładnie jak za pierwszym razem w Paryżu stał za nim Pierluigi, niewzruszony, tajemniczy, ręce złączywszy w czarnych długich rękawach. - Rycerzu - spytał swym miękkim głosem Włocha - czyżbyście już odbyli podróż na Cypr? Wilem zaskoczony czuł się jak gdyby przyłapany. Ten mnich miał ohydny talent zaskakiwania ludzi wpajając im poczucie winy. - Trędowaty brat służebny - odparł - był w Pirenejach. Pierluigi spojrzał nań, jakby ów skłamał. Później podszedł do Wilema i przyjaźnie pomrukując wziął go za łokieć nad uciętym nadgarstkiem. Jakby nie zauważywszy cofnięcia się Wilema, zaciągnął go poufale na przechadzkę po dziedzińcu. - Muszę wam wyznać - rzekł - że zapomniałem o waszej tamtej bajeczce... Ten trędowaty brat, który chciał zostać wielkim mistrzem... Wilema zaczarował jedwabisty, rzekłbyś, dotyk ręki na jego ramieniu: Pierluigi schował

pazurki. Obracając się ku benedyktynowi ujrzał błysk oczu spod półprzymkniętych powiek. Pojął, że mnich zeń pokpiwa. - Skończmy z tym! - rzekł. - Mam dowód poświadczony przez notariusza, że Gerard de Ridefort dzięki symonii został wybrany na wielkiego mistrza. Za jego mistrzowania odbywały się nieprawidłowe przyjęcia do zakonu, których śladów szukacie. To jego trzeba oskarżać, a nie zakon templariuszy, jak byście sobie tego życzyli chcąc go zniszczyć. Oschle oswobodził swe ramię. Pierluigi ani drgnął, lecz naraz przybrał tak wrogą postawę, jakby się cofnął o kilka kroków. - W czyim imieniu mnie ścigacie? - rzucił - kto was wysyła? - Sam wielki mistrz! - odparował Wilem. Ledwo Wilem to rzekł, a już pożałował: wielki mistrz spoczywał w Akrze, cztery stopy pod ziemią, a jego następca nie został jeszcze wybrany. Pierluigi uznał za zbędne nalegać. - Czy nie uważacie - powiedział tylko - że ten wielki mistrz - wieczne mu odpoczywanie posłużył się wami, aby pokusić się o odwet za zwycięstwo, jakie Gerard de Ridefort nad nim odniósł podczas elekcji rzekomo sfałszowanej? Wilemowi zaparło dech. Pojął, że dał się wystrychnąć na dudka, że nie znalazł należytej odpowiedzi. Och! gdybyż te sprawy dało się rozstrzygnąć mieczem!... Czuł pod pachą ciężar skórzanej pochwy, w której leżało zeznanie Raula z Ibos: ono chociaż było pewne. Obrócił się plecami do Pierluigiego i poszedł wprost do kaplicy obok stajen. Rolof pilnujący koni śledził całe spotkanie. Mimo tchnących spokojem świec i kadzidła Wilem nie zdołał odzyskać równowagi. Na odwrót, każdy zwornik na filarach prezbiterium zdobny w rzeźby sycił niepokojem jego myśli: ramię dzierżące miecz, trzy splecione półksiężyce, orzeł o rozpostartych skrzydłach przywodzący na myśl tak samo papieża jak i zakon, oblicze, choć strojne w pióra, przywodziło na myśl kota... Pomodlił się gorąco, jako zwykł, do Matki Boskiej: „Pozdrawiam Cię, Dziewico Maryjo, któraś zło zmusiła do ucieczki, oblubienico Pana Najwyższego i matko najsłodszego baranka, królujesz na Niebiosach i ocalasz Ziemię. Ludzie ku Tobie wzdychają, a złe duchy lękają się Ciebie...” Kiedy opuścił kaplicę, Pierluigi już znikł. Odnalazł Rolofa w stajni wśród innych braci służebnych i giermków. Wnet wyruszyli. W drodze Rolof nagłe rzekł: - Nie tracę na podziale! - Jakim podziale? - Dla mnie niedźwiedzie, dla was zakonnicy... Przez kilka dni pozostali na obrzeżu Lasu Wschodniego. Był to kraj zastygły w ciszy, nie naruszony ani podmuchem wojny, ani rozgwarem handlu. Mało przejezdne drogi gubiły się w tajemniczej leśnej gęstwinie. Spotykali tu jedynie patrole templariuszy i skromny lud zamieszkały na skraju kniei: karczowników, drwali, cembrowaczy, węglarzy oraz sabotników. Ludzie ci byli surowi, nieufni, narzędzie swe trzymali niby oręż. Okazywali respekt Wilemowi przyodzianemu w biały płaszcz: templariusze wszak byli panami tego kraju; lecz w Rolofie, mimo jego czarnego płaszcza brata służebnego, widzieli jakby swojaka i jakby bezwiednie nastawieni byli do Fryza przyjaźnie. Wilem nie wiedział, co postanowić w sprawie Pierluigiego. Mógł pojechać do Akry, czekać na wybór wielkiego mistrza i donieść mu o niepokojach Gilberta Erail; ale w tymże czasie Pierluigi mógłby pomknąć do Rzymu i plon swój przekazać papieżowi: zło stałoby się nieodwracalne. Tedy samemu jechać do Rzymu, pokusić się o dotarcie do papieża omijając biskupów? A jeśli nawet tam dotrze, czy ma prawo - nie będąc zmuszonym - wziąć na swe barki ujawnienie Ojcu Świętemu, że zakon dopuścił do przekupstwa przy wyborze jednego ze swych

wielkich mistrzów. Nie daje się odtrutki przed trucizną. Dopóki Wilem pilnuje Pierluigiego, strzeże sprawy zasadniczej. Rolof pokumał się z chłopami z Beurville, ci zdążą go uprzedzić o wyjeździe mnicha. Lecz rozkaz pełnienia misji podpisany przez Gilberta Erail straci moc prawną po wyborze nowego mistrza - może trzeba poprosić brata Huberta o specjalne polecenie jej kontynuowania. Rozgościli się w opustoszałej owczarni na skraju lasu. Przed nimi rozciągała się wapienna okolica porośnięta jeno nędzną roślinnością. Rolof chadzał co dzień na polowanie i łowić ryby. Poznawał ścieżynki, zastawiał sidła, otwierał pułapki; gotował, czyścił odzież i rynsztunek, krzątał się, jak nigdy nie zwykł czynić. Olbrzymi jego wzrost, zamglone, pełne marzeń oczy wskazywały, że pochodzi z dalekich stron, a jednak sprawiał wrażenie, jakby zawsze tu mieszkał. Wilema zaś niepokoił raczej ten las za jego plecami, przesypiał czas, marzył, śledził wzrokiem kapryśny lot motyli, słuchał szmerów skwarnego lata, wpatrywał się w trawę, jakby mógł spostrzec, jak ona rośnie. Czas stanął w miejscu. Wiedział, że gdzieś w jego głębi dojrzewa postanowienie niby dziecko w łonie niewiasty. Któregoś wieczoru Rolof oznajmił - z miną jakby myślał o czymś innym - że pewna wróżbiarka gotowa jest dać odpowiedź na pytania Wilema, jeśli ów zapłaci jej tyle co za osła. Wilem rad z rozrywki odparł, że pytań mu nie brak i że tam pójdzie. Małe ognisko pośrodku polany, kilka przykucniętych cieni, osioł przy paliku. Ani księżyca, ani nieba: nad głową kopuła z listowia. Wiało czymś przygnębiającym, lecz Rolof czuł się nader swojsko, już wiązał konie, prowadził Wilema. Dolatywał niewyraźny szmer ni to modlitwy, ni to magicznych zaklęć. Przysiadło tu sześciu czy siedmiu mężczyzn, wieśniaków o gołych łydkach, lecz każdy mimo upału miał płócienny kaptur na głowie. Wróżbiarka siedziała na piętach, wbrew oczekiwaniu Wilema nie była to staruszka, lecz krzepka chłopka o krągłej twarzy, włosy wcisnęła pod chustę zawiązaną pod brodą. Gdy rycerz podszedł, modlitwy zamilkły i krąg włościan rozstąpił się, by dać mu miejsce. Wróżbiarka trzymała w ręku różdżkę z leszczyny; nacięta kora tworzyła na niej wzór. - Wasz przyjaciel - rzekła - przyrzekł, że zapłacisz cenę osła. - Osła? - Do wróżenia potrzeba mi osła. Mówiła spokojnym głosem jak o rzeczy całkiem oczywistej, lecz Wilem miał wrażenie, że wpada w pułapkę. Nie pomyślał był, że Rolof mówił o prawdziwej wróżbiarce: religia wzbraniała wierzyć w gusła, ponadto z pewnością nie wolno mu wydawać templariuszowych pieniędzy na magię. - Zapłacę z mego żołdu! - odezwał się tedy bas Rolofa. - Zgoda - powiedział Wilem - pod warunkiem, że nie będzie nic sprzecznego z religią. - Zabijcie osła! - rozkazała wróżbiarka. Chłopi wstali i bez jednego zbędnego ruchu, jakby mieli wielką wprawę, otoczyli osła, położyli go, związali mu nogi i odciągając do tyłu głowę napięli szyję, przecięli ją ostrzem urywając ryk. Ostrze zgrzytnęło o kość. Głowę osła wedle wskazówek wróżbiarki położyli na żarzących się węglach. Sierść i mięso jęły skwierczeć i straszliwie cuchnąć. Źrenice kobiety rozszerzyły się, pot wystąpił na skronie, mamrotała. Pod wpływem ognia wargi osła zadarły się ukazując długie żółte zęby, uszy zdawały się poruszać. Wilemowi zrobiło się nieswojo. Gdyby sądził, że wróżbiarka wyrywa serca nietoperzom albo zgniata ropuchy, żeby przepowiadać przyszłość, na pewno by nie przyszedł: przy tych wróżbach diabeł zawsze krąży w pobliżu. Ale nie wiedział, że w takiż sposób można posłużyć się osłem.

Teraz ciężki dym wznosił się w powolnych zwojach nad ogniem. Odór wywoływał mdłości. Wróżbiarka zatknęła różdżkę w ziemi przed sobą. - Pytaj! - zwróciła się do Wilema. Wilem spostrzegł, że wieśniacy zniknęli, a także odszedł Rolof: giermek przytrzymywał konie podrażnione zapachem; koło cuchnącego ogniska wykrwawiał się osioł. - Czy możesz mi odsłonić przyszłość zakonu templariuszy? - zapytał Wilem. - Czekałam na to pytanie - odparła wróżbiarka. - Słuchaj tedy: chłopiec staje się mężczyzną, kiedy ma trzynaście lat i może żyć siedem razy dłużej. Koń przestaje rosnąć w czwartym roku życia i może żyć siedem razy dłużej. Tak samo zakon. Między chwilą, kiedy rycerz z Payns zebrał swoich pierwszych towarzyszy, a chwilą, kiedy synod w Troyes zatwierdził zakon, upłynęło dziesięć lat. I oto: siedem razy dziesięć lat prowadzi do roku, w którym utraciliśmy Jerozolimę, do Roku Pańskiego 1187. - Saladyn Jerozolimę zajął, ale zakon nie zginął! - Czy jesteś pewny? Trucizna tkwi w ciele. Wędruje, rozchodzi się, przenika i wkrótce dojdzie do serca. Posłuchaj: w przyszłym lecie upłynie piętnaście lat, odkąd podły mistrz templariuszy oddał Jerozolimę poganom. Licz teraz: siedem razy piętnaście i masz rok tysiąc trzysta siódmy. Posłuchaj: w pewien piątek, trzynasty w tym roku, wszyscy wojownicy świątyni Salomona, rycerze i bracia służebni, dostojnicy i kapelani zostaną uznani za heretyków... Tego nikt nie jest w mocy zmienić. Wszystko jest przypieczętowane [20]. - Pleciesz bajdy. Jedynie Bóg może znać te sprawy. A ten spalony osioł nie jest słowem Bożym. - Bóg temu daje znaki, kto potrafi widzieć... A jeślibym coś powiedziała o tobie, rycerzu, czybyś mnie uwierzył? - Mówże. - Zapłacisz mi za mojego osła? - Zapłacę ci za twojego osła. - Tedy wiedz, że śmierć koło ciebie krąży i że oczekują ciebie duże przykrości. Tajemnica, którą dźwigasz, jest dla ciebie za ciężka. Uwolnisz się od niej dopiero za cenę przekleństwa. - Zamilcz! Nie boję się twoich bzdur. Wilem wstał, wyciągnął z trzosu dwie monety i rzucił je przed wciąż klęczącą wróżbiarkę. - Coś jeszcze powiem - dodała. - Ten, kogo ścigasz, ciebie ściga. Wilem wrócił do koni. Dosiadł wierzchowca, Rolof uczynił to samo. Tam, pośrodku polany, chłopi, wychynąwszy z cienia, wrócili już na swe miejsca wokół ogniska. Może coś jeszcze da się wyczytać w zwojach dymu. A może wszystko wyśnił. Ale nie, jego płaszcz był cały przesiąknięty smrodem. Kiedy się już dostatecznie oddalili, odetchnął pełną piersią. W owczarni, gdzie pozostawili swego muła i ekwipunek, zdobyli pewność, że ktoś przeszukiwał ich toboły.

II. AUDILENZ Awelinę ogarniało osobliwe szczęście na myśl, że deszcz spadnie przed nocą. Odkąd razem z Bertramem i młodą służącą Lireille wyjechali z Roquelongue, przez cały czas niebo było błękitne, lecz słońce już się zamgliło i wiało wilgotnym skwarem, jaki niesie burzliwy południowy wiatr. Ów wiatr, który nurza swe skrzydło w wodzie. Marzyła o spadającej równo, ciepłej ulewie, jaka bywała w letnie wieczory, kiedy jako mała dziewczynka, przymknąwszy oczy, poddawała się jej całym ciałem czujna na jego szczęście, na ciężką woń sadu. ,,Z pewnością zalatuje tu grzechem” - utrzymywał proboszcz Massols, nie umiejąc wyjaśnić, dlaczego. Cóż za obłęd przemyśliwać o sprawach młodości, skoro udawała się akurat do swej córki Alis, aby pomóc jej w czasie porodu. Awelina zostanie wkrótce babką. Miała trzydzieści cztery lata i od dzisiejszego ranka zmierzała ku starości. Przy brodzie w Gardies Bertram poprosił o zezwolenie na zabranie z nimi dwóch mężczyzn, którzy nocowali w młynie; kiedy Awelina będzie przebywać w Saint-Veran, on zaprowadzi ich do Pan-Perdu w Ruassou, schroniska katarów. Obaj ci ludzie, dwaj wychudli i zmęczeni bracia, przybyli z Rodez. Kanonik pojmał żonę jednego z nich, oni umknęli zabierając z domu wszystko, co dało się unieść: dwie belki z kasztanowca, drzwi, sochę i kamienną zatyczkę. Wózek zostawili w młynie, a także muła, który opadł z sił. Awelina od dawna wiedziała, że Bertram chadza na kazania „Sprawiedliwych”. To jej od niego nie odstraszało, póki był dobrym chrześcijaninem, lecz również nie mieszała się do tych spraw. Słyszała, że proboszcz Massols nazywał rządcę bluźniercą: „Dusza twoja zgnije w herezji - groził. - Każę cię wykląć”. Bertram zaś odpowiadał, że Bóg nie mógł pragnąć świata, na którym nawet sprawiedliwość jest niesprawiedliwa. „Ależ właśnie jako pokutę za twoje grzechy, Bertramie Jednooki, Bóg zsyła te nieszczęścia na ludzi!” „Sam widzisz, że świat pogrążył się w Zło! Bóg jest gdzie indziej!” Po trosze wszędzie Prawdziwa Religia, jak mawiali jej adepci, zyskiwała wiernych i sam papież uznawał całą wagę sprawy, ponieważ wysyłał legatów, aby rzecz wybadali. W każdym razie Aweliny nic nie raziło w tym, co słyszała od Bertrama. Bertram posadził Lireille na swego wierzchowca, zaś obaj Wierzący z Rodez dosiedli tęgiego konia pociągowego z folwarku. Awelina chciałaby jechać szybciej, lecz musiała czekać na swą skromną świtę. Właściwie chciałaby jechać szybciej a zarazem nigdy nie przybyć do Saint-Veran. Wiedziała, że wraz z narodzinami dzieciątka jej dziecka coś się dla niej zakończy. Przejdzie z jednego pokolenia do drugiego. Przekazała życie, a teraz córka z kolei je przekazuje. Od niej już niczego nikt nie oczekuje i ona sama niczego oczekiwać już nie może. Była tak tego pewna, że tegoż ranka - jak zwykle trochę przesadna - schowała zwinięte w węzeł włosy pod czepiec z cienkiej tkaniny związany pod brodą wzorem wdów i zakonnic. Mąż jej Jan des Douzes żył jeszcze i wojował gdzieś daleko, lecz zajmował tak mało miejsca w jej myślach, jakby już go nie było między żyjącymi. Zresztą przeczucie mówiło jej, że nigdy już nie powróci, i potwierdziła to starucha z Aigoual. Ostatnie szczęśliwe chwile przeżyła w czasie pobytu Wilemka, kiedy ów zajechał do Roquelongue przed swym wyjazdem na krucjatę. Jakże pospołu się weselili! Jakaż beztroska! Jakąż miłość odczuwali! Ale może osiągnęli tę zażyłość, dlatego że czekało ich rozstanie. Co więc powiadał Bertram?: „Świat, na którym nawet sprawiedliwość jest niesprawiedliwa...” Pani Ryszarda, która myliła wszystkich swych mężczyzn, teraz nie mogąc znieść odjazdu Wilemka umarła raz na zawsze - po trosze już umarła, kiedy utraciła Rajmunda, swego męża, później syna swego, Milana, później następnego syna, Wilema, później Jana des Douzes, którego

również brała za rodzonego syna. Pozostało w niej tak mało życia, że nikt jej nie opłakiwał, chyba że ze względu na przyzwoitość. Okadzono ją, pokropiono wodą święcona, złożono do wydrążonego pnia i pochowano obok jej małżonka Rajmunda d’Encausse pod płytami kościółka Świętego Piotra w Revens. W pierwszy wtorek każdego miesiąca była celebrowana msza, aby dusze ich się spotkały w Królestwie Bożym. Awelina pozostała sama li tylko z rządcą Bertramem i Tristankiem, którego stanowczo nie potrafiła miłować. Wychowywały go służebne. Sama w zamku, którym syn wzgardził. Alis zabrała ze sobą nawet dwa baranki En i Na. Nikogo nie było wokół niej. Jak i nikt nie stał między nią a śmiercią. Wypełniła swój obowiązek i przeżyła swe lata. Pozostały jej tylko wdowie czepce i ciemne suknie na oczekiwanie końca. Lecz taki był zwykły bieg życia. W drodze widziała żniwiarzy machających ze zdwojonym wysiłkiem sierpem, śpieszno im było przed deszczem postawić snopy. Wszystko istniało jak zwykle: sierpniowe słońce, południowy wiatr, prawie suchy bród, a tam wysoko masywna wieża Saint-Veran. Istniało i basta. „Baśń moja skończona”, jak głosi koniec bajki. Bernard de Saint-Veran, oby działo mu się jak najlepiej, posiadał wszystkie winnice, między którymi wiła się droga. Winogrona już dojrzewały, lecz rok ubogi w siano zapowiadał się jako rok wina. Wokół figury Matki Boskiej, opiekunki winorośli, pasterze czuwający nad stadami szukali cienia. Psy dyszały, wywiesiwszy język na bok pyska. Awelina dostrzegła, że owce były nacechowane krzyżem templariuszy: Bernard de Saint-Veran niewątpliwie ofiarował kilka mórg komandorii z Sainte-Eulalie posiadającej teraz ziemie w całej okolicy. Przed pierwszym domkiem w wiosce bednarz mimo upału zdobił okazałe baryłki z jasnego kasztanowca: z pewnością obawiał się, że nie zdąży sporządzić dość beczek na zbliżające się winobranie [21]. Na wieży stromo wznoszącego się zamku łopotała malowana płachta: na lazurowym polu trzy gołąbki o małych dzióbkach i ciemnoróżowych łapkach. Ani ród, ani lenno Bernarda de Saint-Veran nie usprawiedliwiały takiej ostentacji i Awelina mimo woli skrzywiła się pogardliwie. Kiedy w Roquelongue wywieszano chorągiew, dawano przede wszystkim pierwszeństwo barwom seniorów, tym z Roquefeuil. Czatownik na drewnianej galeryjce oznajmił ich przyjazd. Pachołcy otwarli potężną bramę, wyłożoną wysuszonymi głowami wilków i sowami z rozpostartymi skrzydłami. Bertram pomógł Awelinie zsunąć się z klaczy i ujął wodze. Skoro tylko napoi wierzchowce zwierzał się tajemniczo - zaprowadzi obu Wierzących do Pan-Perdu i powróci, aby stawić się na jej rozkazy. En i Na, dwa baranki Alis, przybiegły becząc i domagając się pieszczoty Aweliny. Stary chart przeciągnął się i podszedł, by obwąchać brzeg jej sukni. Podwórze wypełniał ostry zapach suszących się skór. Służebna przytrzymując spódnice zbiegła po kamiennych schodach. Awelina ją rozpoznała: jeszcze jako dziecko przybyła do Roquelongue i Alis zabrała ją ze sobą. - Pani! - wykrzyknęła - pani, to dziewuszka, i to do was podobna! Awelina ucałowała ją za dobrą nowinę, a także dlatego, że wydawała się rada z jej przyjazdu. I nagle z otwartych drzwi doleciał krzyk dziecka, głośny, ostry, miarowy jak oddech. Odczuła jakby cios nożem w serce. Z radości czy zmartwienia, równie trudno wyjaśnić. Zatem wszystko stało się naprawdę. Opanowała się. - Może to i nie chłopak - powiedziała - ale przynajmniej nie brak jej tchu. W wielkiej zamkowej sali było ciemno i chłodno. Zanim Awelina cokolwiek w półmroku dostrzegła, usłyszała władczy głos córki: „Natrzyj ją jeszcze!” - mówiła. Nie do wiary. To prawie dziecko, ledwo po połogu, rozkazywało jak sokolnik w ranek łowów. To prawda, że chcąc uzyskać to, czego pragnęła, umiała tylko rozkazywać albo się przymilać. Kiedy wzrok Aweliny już się oswoił z mrokiem, zobaczyła wielkie łoże z baldachimem,

wokół krzątały się niewiasty. Alis królowała. Oparta o dwie poduchy przyglądała się sobie w srebrnym zwierciadle i muskała twarz pudrem z szafranu, aby usunąć ślady zmęczenia. Włosy miała rozplecione, lecz starannie uczesane. Czyżby nawet nie cierpiała? Powitała matkę jako sobie równą, ani mniej, ani więcej, dwornie i ozięble. Uśmiechnęła się i kazała podać jej wianek z chabrów i maków na znak życzliwego pozdrowienia. - Pani matko - powiedziała - bądźcie rada. Obie czujemy się dobrze. Będzie się nazywała Audilenz, jak jej matka chrzestna, siostra pana Bernarda. Awelina zbliżyła się do łoża i podarowała córce szkatułeczkę zawierającą dwa medaliki z cieniutkiego złota, całkiem jednakowe, tylko jeden był duży, a drugi mały. - Weź - powiedziała - niech przyniosą szczęście tak jednej jak i drugiej... Zostały poświęcone u Świętej Foy w Conques... Oczy Alis na chwilę zabłysły. - Och! jakże są delikatne, jakże misterne... Później - ależ za co chciała brać odwet? - odstawiła na bok szkatułeczkę i już na nią ani spojrzała. Na wielkim stole naprzeciw łoża pępkorzeza, zacisnąwszy węzełek na brzuszku Audilenz, nacierała teraz płatkami kwiatów czerwone pomarszczone ciałko. Awelina rozpoznała starą babkę z La Roque i wcale się nie zdziwiła: wyrywano ją sobie z rąk do rąk w całej dolinie. Nie dlatego jakoby była najsprawniejsza, ale dlatego że groziła rzuceniem uroku tym, którzy wzywali jej rywalki. To prawda, że noworodki, którym pomagała przyjść na świat, rzadko umierały w jej rękach. Teraz maczała wskazujący palec w garnku z płynnym miodem i nacierała nim podniebienie i dziąsła dziecka, które przestało płakać. Natenczas spowiła je, ciasno owijając opaskami od szyjki aż do stopek w taki sposób, żeby raczkującemu dzieciątku nie groziło, iż stanie się zwykłym zwierzątkiem. W tymże czasie Alis kończyła swą toaletę, przesuwała dłoń po brzuchu, aby przekonać się o swych nowych kształtach, wkładała koszulę, którą służebna sznurowała na boku, wciągnęła tunikę o szerokich rękawach i kołnierzu wyszytym złotą nicią. Kiedy już była gotowa, pokazano jej córeczkę. - To prawda, że jest do mnie podobna - rzekła. - Dlatego że nasienie matki jest szlachetniejsze od nasienia ojca - oznajmiła pępkorzeza. Awelina chciałaby na coś się przydać, potrzymać ręcznik, podać jakiś przedmiot, obdarzyć pieszczotą, ale była całkiem wyłączona, tak jakby jej wcale nie było. Alis musiała zdawać sobie z tego sprawę: zażądała, aby wezwano jej małżonka, i zwróciła się do Aweliny: - Pani matko, spróbujcie mego osmażonego w miodzie imbiru. Przywieziono go z Nimes... Po drodze Awelina wolałaby szklankę chłodnego wina albo jakiś owoc. Ale imbir był jak te świeczki z toczonego łoju niepotrzebnie płonące, jak te baranie skóry rozrzucone wokół łoża na wzór pęków liści, jak to kadzidło dymiące na kominku, jak te synogarliczki w klatce: widocznie chodziło Alis o to, żeby jej matka oszacowała drogę, jaką przeszła, odkąd opuściła Roquelongue. Awelina poczuła się tym zgnębiona. Pokornie usiłowała jednak uczynić się potrzebną. - Znam dobrą mamkę - wyrzekła. - Jest silna i zdrowa. - Moja także - ucięła Alis - a babka poi ją miksturą, żeby zapewnić jej dobre mleko. Zwróciła się do staruchy: - Co tam już włożyłaś? - Do osłodzonego wina zajęcze jądra, wróbli móżdżek, ziarna kopru i mój sekretny proszek. To wszystko musi się macerować od piątku do piątku i nie ujrzeć światła dziennego.

Alis spojrzała na matkę jakby mówiąc: „Sama widzicie, że nie czekałam na was, żeby pomyśleć o mamce”. W tejże chwili wszedł Bernard de Saint-Veran. Wspaniale był odziany. Kazał, by przycięto mu grzywkę nad czołem na wzór młodych rycerzy, ale to uczesanie nie pasowało wcale do szpakowatych włosów i zbytnio zaokrąglało mu twarz. Może był to jeszcze jeden kaprys Alis, pogadywano, że we wszystkim jej ulegał. Powitał Awelinę i podszedł do łoża, przez chwilę, z miną jakby nie pojmował, co mu tu pokazuje, popatrzył na spowite dziecko. Po czym roztkliwiony jego wzrok spoczął na żonie. - Piękny panie - powiedziała Alis - postarajcie się, żebym na przyszły raz urodziła chłopca. przestęp (bryonia) - ziele z rodziny dyniowatych Służebne parsknęły. Umieszczono malutką Audilenz w kołysce zawieszonej za parawanem i położono koło niej przestęp biały*, by odpędzić pchły. Przykryto klatkę z synogarlicami, żeby ptaki zamilkły. Wśród wszystkich tych niewiast Bernard de Saint-Veran wydawał się skłopotany, a nawet obcy, co było już szczytem wszystkiego, jako że zamek do niego należał. Zresztą wyszedł, jak mógł najrychlej. Awelina również myślała tylko o powrocie. Zamierzała wpierw zabawić tu kilka dni, jak się to czyni w podobnych okolicznościach, ale czekała jeszcze na zaproszenie. Może i Alis czekała na prośbę matki. Lepiej powrócić do Roquelongue i starego zapachu dymu. Aby zachować pozory, Awelina podała jako powód spór o pastwisko, nadzór nad plonem - wróci po winobraniu. Alis wyglądała na rozgniewaną, że matka się jej wymyka. Z uszczypliwym uśmieszkiem wypowiedziała ostatnią złośliwostkę: - Nawet was nie zapytałam o wiadomości o waszym mężu... Awelina była jednak pewna, że podobnie jak u Wilemka pod tą skorupą zawiści i oschłości kryje się dobroć. Nie pojmowała ani kiedy, ani jak, ani dlaczego dzieci jej tak się odmieniły. Niebo przybrało groźną szarą barwę. Głuche grzmoty przetaczały się między stokami nad doliną. Bertram przed chwilą wrócił. Kręcił głową na wsze strony, aby swym jedynym okiem dojrzeć, gdzie się ukaże pierwsza błyskawica. - Jedźmy! - rozkazała Awelina. - Ależ burza... - Jedźmy! - powtórzyła. Wielce się niecierpliwiła, jakby pragnęła, aby burza rozpętała się akurat nad jej głową. Bertram podał jej strzemię, aby wspięła się na siodło. Lireille dosiadła tęgiego konia z folwarku. Minęli furtę. Ani podmuchu wiatru. Kiedy wjeżdżali już na drogę, która przez wioskę i winnice zstępowała ku Dourbie, Awelina nagle zatrzymała swoją klacz. - Prowadź mnie do Ruassou - rzekła do Bertrama. Wcale nie miała ochoty, aby burza zaskoczyła ich w dolinie. Ciągnęła ją szeroka przestrzeń płaskowyżu. Ociekający wodą tył długiego budynku ukrytego wśród pagórków stawił opór porywom wichru. Nie zapadł jeszcze wieczór, jednakowoż zapanował już żółtawy mrok, rozświetlany ognistymi i krwawymi smugami błyskawic. - To tu! - krzyknął Bertram. Mogliby zabłądzić z dziesięć razy, lecz Bertram jechał bez wahania ledwo widoczną ścieżką biegnącą wśród skał i krzaków pochylonych przez wiatr. Konie ślizgały się, potykały na toczących się kamykach, drżały przy każdym odgłosie grzmotu. Lireille ze wszystkich sił

uczepiona grzywy swego pociągowego konia stękała ze strachu. Natomiast Awelina poddawała całą twarz pod rzęsisty deszcz, z którym zlewały się jej łzy. Byli przemoczeni. Bertram wprowadził konie do owczarni. Barany cicho zbiły się w kąt. W głębi przez uchylone niskie drzwi napływało migotliwe światło od ognia. Pojawiła się jakaś postać. - To ja, Bertram! - krzyknął rządca. - Z naszą panią! Powtórzył: - Z naszą panią! Nie mógł ochłonąć ze zdziwienia, powieka mu gorączkowo drżała. Awelina zsiadła z konia. Odzież ciężka od deszczu wydała się jej nagle lodowata. Zerwała czepiec i otrząsnęła się. Człowiekiem stojącym w drzwiach był Pan-Perdu, stary, bezzębny mieszkaniec płaskowyżu; powiadano, że jego matka Cyganka zostawiła go w noc Świętojańską pod wiązami w La Claparouse. Przez długi czas był jednym z lepszych obraźników w Rouergue, ale odkąd został katarem, odmawiał rzeźbienia kapiteli i tympanonów. - Witajcie - powiedział. Awelina weszła do zadymionej obszernej izby, gdzie przebywało siedem czy osiem osób, niektóre siedziały na ławie przed kominem, inne oparte o ścianę - na słomie. Poznała obu braci z Rodez. Kobieta wynurzyła się z mroku, zapaliła od krótkich płomyków gałązkę bukszpanu. - Witajcie - powiedziała i ona z kolei. Była żwawa, szczupła, siwowłosa, o spiczastym nosku i zniekształconych praniem dłoniach. Bez ceregieli wyprosiła mężczyzn do owczarni, rzuciła do ognia wiązkę łodyg winorośli, które wnet zapłonęły. - Osuszcie się - rzekła - podejdźcie. Jednocześnie zawiesiła kociołek na zębatej listwie, odczepiła z zewnętrznej strony okapu połeć chudej słoniny i pokrajała go na kawałki, wyciągnęła z dzieży czarny chleb i trzy drewniane miseczki, które wytarła fartuchem, wyciągnęła wiadro ze studni. Kiedy odzież Aweliny i Lireille była prawie sucha, niewiasta przywołała mężczyzn; weszli onieśmieleni, jakby wkraczali do kościoła, i usiedli niezdarnie nawet nie patrząc na Awelinę. Jeden z nich, chudy i brodaty, miał włosy i suknię zbrukane sadzą, przy pasku zwisała skórzana kieszeń zawierająca księgę. - Co to za księga? - spytała Awelina pragnąc przerwać wymuszone milczenie, za które czuła się odpowiedzialna. - Ewangelia apostoła Jana - odparł mężczyzna. Wydobył zbiór kart oprawionych w dwie dębowe deszczułki zbrązowiałe od potu i ciągłego używania [22]. - Należę - dorzucił - do kościoła Parakleta. - Czy należycie do tych, których nazywają sługami Dobra albo Sprawiedliwymi. - Z łaski Boga zostałem oczyszczony, oświecony i dostąpiłem pocieszenia w Duchu [23]. Natenczas niewiasta podała Awelinie miseczkę z rzadką polewką, której chleb i słonina miały nadać zawiesistość i smak. Sługa Dobra wypowiedział: - Pobłogosław nas! Przebacz nam! - Amen - chórem odpowiedzieli pozostali. Sam zadowolił się kilku orzechami i odrobiną wody; nie jadał mięsa ze zwierząt ciepłokrwistych, wierzył bowiem w wędrówkę dusz poprzez różne ciała. Od dziecięcych lat Awelina nigdy nie jadała z czynszownikami. Czuła się jednak swojsko wśród tych biedaków. Kiedy opróżniła swą miseczkę, podała ją sąsiadowi. Widząc ją tak bezpośrednią, obecni powoli nabrali śmiałości. Grzmot się oddalał. Nastała teraz całkowita noc.

- Dlaczego - spytała Awelina sługę Dobra - dlaczego Bertram mówi, że to nie Pan Bóg stworzył to wszystko, co widzimy?

III. LAS WSCHODNI Zaiste las zaklęty! Droga z Trannes do Amance całkiem zwyczajnie przenikała w gąszcz niskich grabów ocienionych olbrzymimi dębami - i nagle pojawiał się inny świat. Droga nikła w opitym wodą mchu rosnącym na grubej warstwie gliny, zwierało się listowie wysokopiennych drzew tworząc sklepienie. Pod tą osłoną zjawiskowego półmroku ani horyzontu, ani nieba. Świat zapadł w ciszę gliniastego grobu. Chyba jeno wędrować przerywanymi ścieżynami wśród rozlewisk czarnej zastałej wody. Ani skały, ani głazu. Na podobieństwo ludzi również konie wzdrygały się przed postojem: owa kraina baśniowych węży mogłaby je żywcem połknąć... Wilem, nawykły do klaskania kopyt na twardej glebie Płaskowyżu Czarnego lub na pustyni judejskiej, niemal chorobliwie lękał się zanurzyć w tę zielonawą przestrzeń - niepoznawalne, zaczarowane obszary. Przestrzeń i czas traciły tu swe granice, rozpływały się, wymykały uwadze i świadomości. Człowiek już się zabłąkał, nim spostrzegł, że grozi mu zaguba. Nierzadko po trwającej pół dnia podróży trafiał na własne ślady. Wracając z Gavarnie Wilem i Rolof wczołgali się w Rocamadour po Schodach Panny Świętej, towarzyszył im pielgrzym rozmiłowany w drzewach. Zaprosił ich w gościnę do swego domu w Combe-Seigneur niedaleko od Brive. „Spójrzcie - powiadał - orzechy zstępują rzędami aż w głąb doliny. Stoją dumne i wyniosłe. Pięknie zdobią stoki, przydają im szlachetności. Człek się domyśla, że kryją w sobie potęgę. Drzewo - wyjaśniał pątnik z Rocamadour - to istota spokojna, wyznaczoną mu pracę wykonuje w milczeniu”. W owym dniu Wilem pojął, że drzewo jest towarzyszem człowieka i wysławia swe życie trwaniem i spokojem. Tak czy owak wszelkie zalety, jakie można by przypisać orzechom w Combe-Seigneur, tyleż były warte, ile łuk bez strzały w tej nieprzebytej kniei. Wśród dębowych konarów i odrośli buków przyćmione światło nie sąsiadowało nawet z cieniem i przemieniało ludzi. Był to świat dwojaki jak los człowieka zawsze między upadkiem a stanem łaski i nachodziła myśl, że jest to jeden z owych podejrzanych zakątków, gdzie zło się jawi i stawia czoło. Nawet sam Rolof popadał w rozdrażnienie i niepokój na sposób zwierząt przed trzęsieniem ziemi. W końcu doszedł do przeświadczenia, że chłopi zawiadamiający go o krokach Pierluigiego, mówili takoż mnichowi o ich postępowaniu. Z pewnością to chciała powiedzieć wróżbiarka w owym dniu, gdy przeszukano ich obóz: „Ten, kogo ścigasz, ciebie ściga”. Kilkakrotnie dostrzegli dwóch czarnych rycerzy, o których im mówili bracia służebni z zakonu. Nie kryli się. Przeciwnie. Czekali, aż się ich zobaczy, po czym znikali. Ich manewr po prostu wskazywał, że Wilem i Pierluigi nie mają się wzajem niczego obawiać, dopóki nad obu nadzór trwa. Prawie przez rok benedyktyn objeżdżał komandorie w Szampanii. Z Bar-sur-Aube zatoczył wielki krąg wokół Lasu Wschodniego: Vitry-le-Croise, Buxieres-sur-Arce, Avaleur, Montceaules-Vaudes, Villiers, Sancey i Szopa Zakonu Templariuszy koło Troyes. Stamtąd zawrócił na zachód jadąc drogą biegnącą węższym kręgiem przez siedziby templariuszy w BouyLuxembourg, Fresnoy-le-Chateau, Chauffour-les-Bailly, Nuisement, Beaulieu, Beauvoir, Brienne-le-Chateau. Istotnie komandorie były jakby umyślnie zbudowane wokół puszczy w dwóch szerokich liniach obronnych, lecz Pierluigi w żadnym razie nie należał do ludzi chadzających zygzakiem. Przeciwnie, posuwał się cierpliwie i wedle z góry powziętego zamysłu. Wilem mógł przewidzieć, dokąd powędruje, ale nie wiedział, ile czasu pozostanie w każdej miejscowości: jeden dzień tu, kilka tygodni tam, zależnie czy rycerzy znajdzie, czy nie, aby ich wypytać, czy wygrzebać w archiwach dokumenty, by je przepisać.

Wilem jechał w ślad za Pierluigim względnie wpierw zajeżdżał do siedzib zakonu. Nowy mistrz został wybrany, lecz uwierzytelniające pismo Gilberta Erail posiadało jeszcze dostateczną wagę, aby mu zezwalać na pobyt wedle jego woli bez udzielania wyjaśnień. Stanęła jakby milcząca umowa między benedyktynem a templariuszem, lecz trudno byłoby przewidzieć jej wynik. Następnie Rolof został uprzedzony, że Pierluigi opuszcza Brienne i przez siedziby templariuszy „Popas”, „Służba” i „Szopa Wschodnia” uda się do wielkiej komandorii w Bonlieu na skraju Lasu Wschodniego. Wilem, będąc wówczas w Trannes, postanowił zagłębić się w las nieco dalej na południe i minąć Amances oraz komandorię „Ptasi Wodotrysk”. Gdyby zabłądził, wówczas przybędzie do „Szopy Kóz” w Maurepaire, znajdującej się na północ od drogi obranej przez Pierluigiego. Ledwo Wilem i Rolof opuścili Trannes, a już pojawili się tajemniczo dwaj czarni rycerze i jęli postępować za nimi krok w krok. Nie po to, by ich doścignąć albo zatarasować im drogę. Po prostu, żeby w ślad za nimi jechać. Przystanęli dopiero, kiedy Wilem i Rolof zagłębili się w las, jakby radzi, że wprowadzili śledzonych w pułapkę bez wyjścia. Wilem i Rolof od dawna już powinni byli przybyć do zamku templariuszy zwanego „Ptasim Wodotryskiem”, lecz błąkali się bezradni w zawiłym labiryncie wśród stawów i strumyków. Nie mogli kierować się gwiazdami ni słońcem i tak długo kręcili się tam i sam, aż w końcu nie wiedzieli, gdzie się znajdują. Usiłowali zawrócić własnym śladem, lecz w osłupieniu dostrzegli, że jakoweś inne ślady przykryły ich własne. Wiedzieli, że czujki templariuszy krążą po lesie, lecz musieliby je spostrzec albo usłyszeć. Rolof nie schodząc z konia jął pnie karbować sztyletem: lekkie nacięcie na korze zawsze takie same, zawsze na tej samej wysokości. Aż przekonał się, że ktoś za nim naśladuje jego znak, aby zmylili drogę - a może przed nimi karbował drzewa? Kiedy zbliżający się zmierzch jął przyćmiewać blade światło, Wilem postanowił zatrzymać się na postój, by ich nie zaskoczył zapadający mrok. Wybrali niewielką wyniosłość gruntu i Rolof rozjuczył muła, rozkulbaczył wierzchowce. Opary wolno się wznosiły, sięgając wysokości człowieka, o tej porze żaby rozpoczynały swój koncert. Rozbili tylko lekki namiot giermka i rozniecili nędzne ognisko. Wilgotne lub świeże drewno dymiło raczej, niż płonęło. Przez cały dzień nie polowali i musieli poprzestać na kawałku słoniny i dwóch cebulach. Ledwo śmieli na siebie spojrzeć, tak się obawiali, że jeden dojrzy w drugim potwierdzenie własnej trwogi. Czuwali jak zwykle kolejno: wpierw Wilem, potem w połowie nocy Rolof, Wilem w pełni ufał swemu giermkowi i wyczerpany do cna wnet zasnął. Nazajutrz potrzebne mu będą siły, aby wyjść z tej przeklętej puszczy. Obudziły go cisza i przygnębiające uczucie, że zaszła katastrofa. Rolofa nie było. Ognisko dogasało, konie stały nadal uwiązane. Ani śpiewu ptaka, ani rechotania żab. Ani listek nie zadrżał, ani jednej zmarszczki na czarnej powierzchni mokradła. Rolof bez powodu nigdy by się nie oddalił. Wilem szybko odnalazł karby pozostawione na drzewach przez Flamanda. Osiodłał konia, zacisnął pas, natomiast próżno szukał swego płaszcza. Zapewne Rolof go zabrał. Odjechał. Był teraz nie tyle niespokojny, ile przeświadczony, że stanął w obliczu losu, który przekracza wszelkie pojmowanie. Wkrótce odwracając się już nie widział obozowiska. Jechał kierując się nadal szeregiem nacięć niby uczepiony niewidocznej nici. Nigdy nie czuł się tak obnażonym, tak bezbronnym. Wreszcie zauważył przed sobą majaczący między dębami budyneczek, który z wolna wyraźniej się rysował. Była to kapliczka, a raczej kącik do modlitwy zbudowany z zielonej, źle wypalonej cegły. Drzwi były zamknięte.

Wilem zamierzał zsiąść z konia, kiedy dostrzegł całą ohydę, której się lękał: w przemoczonym mchu leżał Rolof. Biały płaszcz Wilema, który giermek przywdział, plamiła krew. Dwa miecze tkwiły w ciele. Czarni rycerze nie mieli do czynienia z niewdzięcznikiem: leżeli opodal. Rolof nadział ich obu, jednego po drugim, na swój straszliwy oszczep, którym przeszywał niedźwiedzie. Wilem padł na kolana i rozpłakał się, nie pomyślał nawet o modlitwie. Wreszcie powstał, aby zająć się Rolofem. Zamknął jasne oczy, przez które nigdy już nie przepłynie ciemniejsza fala, i zaciągnął zwłoki do kapliczki z wielkim trudem: Flamand był ciężki jak koń, Wilem zaś miał tylko jedną rękę. Za nim czerwieniał mech - kobierzec posępnych kwiatów śmierci. Na naszyjniku z medalikami giermek zawsze nosił pierścień z szarym kamykiem zakupiony przezeń któregoś wieczoru w drodze z Rzymu do Paryża. Wilem go odczepił, później zużywszy mnóstwo czasu pogrzebał zwłoki przed ceglanym ołtarzykiem. Wreszcie targany rozpaczą wyszedł i wrócił do obozowiska. Zwinął namiot - należy go zwrócić zakonowi - złożył ekwipunek, objuczył muła. Chwilami szloch wyrywał mu się z piersi. Pojmował, że Rolof włożył jego rycerski płaszcz, aby za niego uchodzić i zwabić czarnych jeźdźców. Czemuż nie został wierny swemu hasłu: „Dla was ludzie, dla mnie zwierzyna!” Wiodąc dwa konie i muła Wilem wrócił do kaplicy. Chciał tu złożyć skórzany worek, do którego Rolof zwykł chować swój skromny dobytek. Kiedy pchnął drzwi, wyfrunęła synogarlica. Wilem oniemiały śledził ją wzrokiem: mówi się, że czasem dane jest widzieć ulatujące dusze miłowanych ludzi. - Blancheflor! - odezwał się jakiś głos - Blancheflor, wracaj! Natenczas pojawił się pustelnik w łachmanach, zaiste dziwny stwór. Nogi gołe i wątłe, długa szyja oskubanego kurczęcia, koścista twarz na poły zakryta przędziwem włosów i brodą. - Oczekiwałem ciebie - zwrócił się do Wilema. - Któż żeś? - Rycerz templariusz. Pochowałem tu mojego giermka. - Pal cię diabli, jeżeli Blancheflor nie wróci. - Ta synogarlica? - Synogarlica i nie synogarlica, jak Bóg zechce. W takim lesie nie należało się niczemu dziwić. - Walkę widziałeś?.- spytał Wilem. - Srogie starcie, bez pardonu - odparł pustelnik ze znawstwem kiwając głową. - Templariusz był moim przyjacielem. Stary - lecz czy naprawdę jest on stary? - wyciągnął szyję jak kogut i zapiał wysokim głosem. - Blancheflor! Próżno przeszukiwał wzrokiem liściaste sklepienie, po czym obrócił się ku Wilemowi: - Hańba tobie, jeśli ona nie wróci. Wilem pochłonięty jeszcze myślą o śmierci Rolofa nie rozumiał, czego pustelnik od niego chce. - Dlaczego - zapytał - mówiłeś, że na mnie czekałeś? - Ponieważ ktoś taki jak ja wciąż oczekuje. - Ale któż może przyjść do tej puszczy? - Nikt. Ty jesteś pierwszy i winienem ci stokrotne dzięki. Ale wypłoszyłeś Blancheflor. Wezwał jeszcze raz czy dwa synogarlicę, później przepuszczając przed sobą Wilema wszedł do kapliczki i zamknął drzwi. Nastało już południe. Aż do wieczora i od wieczora aż do świtania Wilem przeżywał

najdziwniejsze chwile w swym życiu. Eremita chodzi tam i z powrotem, czeka, aż Wilem usiądzie na kupce polan opartych o ścianę z cegieł. Po czym tak rozpoczyna: - Działo się to w porze, kiedy drzewa kwitną, zielenią się liście, gaje i łąki, a ptaki w swej łacinie słodko wyśpiewują i wszelaka istota radością płonie. Naonczas w bezludnej, przepastnej kniei zrywa się syn pani wdowy... Wilem rychło poznaje Opowieść o Graalu. Wysłuchał jej już dwukrotnie, raz w Akrze i raz w oberży dla pielgrzymów w drodze do Pirenejów. Są to dzieje walijskiego rycerza Percevala [24]; ów po tysiącznych przygodach uwalnia więzioną w zamku piękną Blancheflor i zostaje zaproszony do pałacu króla rybaka, widzi tam krwawiącą włócznię i Graala, lecz nie zdobywa się na zadanie pytania, które uleczyłoby króla rybaka z jego choroby. Kiedy opuszcza pałac, brama się za nim zatrzaskuje i mimo swych bohaterskich czynów i przyjaźni króla Artura resztę życia spędza na daremnym poszukiwaniu Graala. Słynna jest owa opowieść. Wieść niesie, że ów co ją ułożył, zmarł, zanim wyśpiewał ją do końca, i teraz każdy ją może dośpiewać wedle swej woli. Ale tu w głębi tej gliniastej pustki, w tej kapliczce, gdzie spoczywa ciało Rolofa, opowieść dziwacznego eremity nie jest już baśnią przy ognisku. To pieśń równie odległa i równie bliska, jak bywają słowa Pisma Świętego: trzeba pojąć zarówno to, co ono wypowiada, jak i to, co przemilcza. Eremita cały czas mówiąc gorączkuje się, na przemian wymachuje rękoma i słabnie, rąbie i kłuje, umiera z odciętą głową i zrywa się; jest równocześnie to Percevalem, to jego matką wdową, jego rumakiem i mieczem, to królem rybakiem, to raną króla rybaka, rzeką bez mostu ni brodu, seneszalem Keu, rycerzem Gowenem i Sagremorem Rozwiązłym. Wierzga, gwiżdże, jęczy, przewraca oczami, przewodzi obradom, uwozi dziewicę i oto z ustami na ustach spoczywają w swych ramionach aż do świtu. Kunszt jego czy magia są tak potężne, że skoro eremita opisuje walkę, Wilem naprawdę widzi ją na własne oczy. - Żadnego nie rzucili sobie wyzwania, lecz z nastawioną włócznią runęli na siebie. Grube i dogodne włócznie, drzewce z jaworu, groty ostre. Konie pędzą pełnym cwałem. Rycerze są okazem krzepy. Obaj dyszą żądzą śmierci. Tak ciężko się zderzyli, że tarcze lecą w bryzgi i łamią się włócznie. Obaj rycerze padają na ziemię. Lecz zrywają się jednym skokiem, dobywają mieczy i na nic nie zważając stają do walki. Wędzidło odciąga usta eremity, on zaś cwałuje, nagle się przemienia w opuszczoną włócznię, w drzazgę od tarczy, w miecz dobyty z pochwy. I oto mówi zwykłym już głosem. - Długo trwała walka. Wiele jej fragmentów bym ci opowiedział, gdybym zechciał zadać sobie trud, ale na cóż by się to zdało? Wszystkoć jedno, czy powiem jednym słowem czy w stu, Klamadeusz z Wysp winien się poddać. Nagle pada bez tchu, wyczerpany do cna obsuwa się, skręca, porzuca walkę, żeby wnet z błyszczącym okiem, wypiętą piersią przysięgać, że odeprze każde wojsko, które podeszłoby pod zamczysko, i już pląsa w gronie rycerzy i panien wiodących taneczny korowód przez ulice i place. Wilem jest urzeczony. Chwilami zapomina o wszystkim, o Rolofie, Pierluigim, zakonie. Nic już nie istnieje prócz tego czarodzieja w łachmanach. Jednakowoż kiedy opowieść o Percevalu dobiegła końca, Wilem zrywa się i otrząsa. Powinien by ruszać. Za wiele czasu już stracił. Wychodzi. Za chwilę nastanie noc, pora żab i mgły. Powietrze jest gorące, wilgotne. Widzi dwu czarnych rycerzy, przeszytych okrwawionym oszczepem. Wyjedzie jutro o świcie.

Rozkulbacza i opatruje konie. Aby odczynienie wiedzieć jaki urok, przemawia do swego wierzchowca, szepce mu czułe słówka, jakie mężowie wypowiadają tylko w stajni. Z progu kaplicy eremita przeszukuje drzewiaste sklepienie, naśladuje gruchanie synogarlicy. Blancheflor nie widać nadal. Wilem bierze dwie ostatnie cebule i wraca do kaplicy. Nie może się nadziwić, że ów chudy i brudny, pożerany przez wszy i kleszcze człowiek o żółtej brodzie, długich i czarnych pazurach, mógł tak przekonywająco odtwarzać postać tak króla Artura, jak i urodziwego Gowena. A jeśli był nimi w istocie? A może ten las jest zaczarowany? A może po prostu śnił? Jak wydobyć się ze snu, w którym pytasz, czy śnisz? - Rycerzu - powiada pustelnik - tych wszystkich spraw nie pojmiesz. - Tylko jedna sprawa mnie teraz obchodzi - mówi Wilem. - Chcę wyjść z tego lasu. Muszę udać się do komandorii w Bonlieu. - To żadna tajemnica, wskażę ci drogę. Ale wpierw musisz mnie wysłuchać. Pustelnik rozpala w żeliwnym garze rodzaj torfu, który płonie i gęsto dymi. Zjadają po cebuli. Później eremita mówi, że jest siódmym synem tej samej matki i tego samego ojca, i żadna córka nie przerwała linii męskich potomków: tym sposobem otrzymał dar, ale na swe nieszczęście nie wie jaki. Na darmo próbował magii, wróżbiarstwa, alchemii. Aż pewnego dnia usłyszał opowieść o Percevalu i dar ów mu podszepnął, że Krystian z Troyes daje tu klucz, który zezwala zbliżyć się do Graala skrytego w Lesie Wschodnim. - Templariusze - prawi - przywieźli go z Jeruzalem i ofiarowali swemu orędownikowi, Bernardowi z Clairvaux. Wspólnie postanowili ukryć go tutaj pod ochroną mokradeł i strachów. Tam gdzie nie było dość strumyków i stawów, templariusze wykopali rowy. Naokoło zbudowali linie obronne, komandorię za komandorią. Czy zliczyłeś, ile templariuszowych zamków otacza Las Wschodni? - Nie - odpowiada Wilem - ale myślałem, że Graal z baśni to cząstka boskości, która tkwi w każdym człowieku, do której winien on usiłować dotrzeć. - Tfu! Bzdury! Tak gadają ci, co się boją bagna i komarów. Czy znasz słowa, które Bernard z Clairvaux przekazał w spuściźnie wszystkim ludziom? On, taki uczony i wyćwiczony w łacinie, w mowie greckiej, a nawet hebrajskiej, sam powiedział: „W Lesie Wschodnim więcej można znaleźć niż we wszystkich księgach”. - Powiedział: „W Lesie Wschodnim”? - W każdym razie powiedział, że więcej można znaleźć w lasach niż w księgach. A znał tylko jeden las, właśnie ten między Troyes a Clairvaux. Torf ledwo się tli. Jeno wątlutki niebieski płomyk rozświetla noc. - Zatem - ciągnie pustelnik - przyszedłem tutaj, do leśnego ostępu, i wybudowałem tę kapliczkę. Od lat szukam pod drzewami i w mchu, zgłębiam mokradła i kopię własnymi rękoma tę ciężką i jałową ziemię... Nic dotąd nie znalazłem... Dziesięć razy chciałem odejść. Niestety! Nie mogłem. Więźniem jestem, rycerzu! - Pokaż mi drogę do Bonlieu i zabiorę cię ze sobą. - Nic nie rozumiesz. Jestem więźniem baśni, a nie lasu... Czasem jestem Percevalem i opętuje mnie moja męka... Innym razem jestem królem rybakiem, nieszczęsnym kaleką, wyczekującym zbawczego pytania... Kiedy indziej jeszcze jestem samym Krystianem z Troyes i przemyśliwam, jak zakończyć moją opowieść... Pochyla się i w zaufaniu zwierza: - Zdarza mi się, że ucieleśniam samo pytanie, klucz do Graala. - A synogarlica? Eremita wzrusza ramionami, udaje figlarza: - Ona to rozrywka - mówi. - Często odlatuje, musi zobaczyć niebo. Kiedy wraca, stuka

dzióbkiem w drzwi i ja ją uwalniam. - Z czego ją uwalniasz, skoro jest wolna? - Z jej wolności. Wilem ma nagle dość. Idzie i klęka koło kopczyka z gliny, pod którym spoczywa Rolof. „Panie Boże, wszechwładny Panie nieba, ziemi i lasu, dopuszczasz, by ten obłąkaniec zaprzątał mi głowę, a nie pomodliłem się dotąd za spokój duszy Rolofa, Twego sługi. Spójrz łaskawie na niego. Uwolnij go od swego gniewu, potęgi szatana, kar piekielnych. Przez Twe Narodzenie, przez Twój Krzyż i Twoją Mękę wybaw go Panie. Przez Twoją Śmierć i przez Twój Grób i Twoje Chwalebne Zmartwychwstanie. Polecam Ci jego duszę i najpokorniej proszę, abyś ją przyjął na łono patriarchów Abrahama, Izaaka i Jakuba. Niech Twój apostoł Paweł przyjdzie jej z pomocą. Niech Twój apostoł Jan za nią się wstawi. Niech kroczy pod sztandarem archanioła Michała, wodza i przewodnika wojsk niebiańskich. Niech aniołowie wyjdą na jej spotkanie i Twój apostoł Piotr, któremuś powierzył klucze do nieba, otworzy przed nią bramy Twojej Jerozolimy. Panie Boże, a jeśli, jak mocno wierzę, dusza Twojego sługi Rolofa przybrała postać tej synogarlicy, aby opuścić ciało, strzeż ją od sokołów, jastrzębi i orłów, póki nie doleci do Twojego Królestwa. Nie wydaj na pastwę okrutnych zwierząt tej Blancheflor, czy jakiekolwiek ma ona imię. Ukaż miłosierdzie duszom ubogich. Jesteś mi, Panie Boże, ucieczką i pocieszeniem. Uciekam się do Ciebie, bom słaby i wszystkom postradał w tym lesie, a Ty Boże jesteś mocą i światłem i jeśli raczysz mnie wesprzeć, wszystkiemu podołam. Wzywam Cię jako mój ostateczny cel i mój prapoczątek, jako źródło, z któregom powstał, jako moją jedyną ostoję. Ku chwale Twojego imienia oczyść moje serce, spraw, abym był roztropny w mych poczynaniach, odważny w niebezpieczeństwie, cierpliwy w pokonywaniu przeszkód... Wyjaw, jak mam ocalić zakon templariuszy... Panie nad Pany, co odsłaniasz ludziom znikomość Ziemi, wspaniałość Nieba, krótkość czasu, bezmiar wieczności, chcę, czego Ty pragniesz, ponieważ jest to Twoją wolą, jako że Ty tego chcesz, i jako chcesz. Amen”. Ognisko ledwo czerwieniało. Wilem wrócił po omacku i usiadł na kłodach. Rozpaczliwie brakowało mu Rolofa. - Rano - rzekł pustelnik - wskażę ci, jak masz dotrzeć do Bonlieu. Ale jeśli chcesz jechać drogą wodną, musisz pozostawić tutaj część samego siebie. Noc dłuży się bez końca, przerywana lękiem, potem - snami tym straszliwszymi, że Wilem tylko drzemie, wzdrygając się za każdym razem, kiedy głowa opada mu na pierś, a szyja nagle się łamie. W pewnej chwili słyszy zdławione wołanie. Zbliża się do zakątka w lesie, skąd się ono rozlega. Widzi kaplicę podobną do kaplicy eremity. Koło ołtarza, na miejscu gdzie pochował Rolofa, znajduje kamienny grobowiec. Stamtąd wzywa głos, stłumiony głos załamujący się w trwodze. - W imię Boga wszechmogącego, przechodniu, uwolnijcie mnie! - Kim jesteście? - pyta Wilem. - Biednym zakonnikiem, którego możecie uratować. Wpadłem do tego grobu, wcale nie dla mnie przygotowanego. Pójdźcie i zetnijcie gałąź i unieście to wieko. Natychmiast Wilem idzie do lasu, rąbie, tnie, ucina zbyteczne gałązki, niebawem wsuwa dźwignię pod granitową płytę, zapiera się nogami, podnosi ją, z trudem trzyma uchyloną, aby człowiek mógł się wydostać. Podmuch stęchłego powietrza wieje z grobu. Mnich opuszcza swe więzienie i obraca twarz. Wilema poraża błysk żółtych oczu. Pierluigi! Mnich już skacze w bok, potrąca Wilema, ów wypuszcza dźwignię, zsuwa się i pociągnięty kamiennym ciężarem, stacza

się do grobu. Wieko zapada nad nim z przerażającym hukiem i uderza go w kark. Tym razem głowa Wilema opadła w tył i stuknęła o ceglaną ścianę. Przesuwa dłonią po twarzy, otrząsa się, żeby opadły z niego resztki koszmaru. Białawe światło otacza kaplicę. Drzwi stoją otworem. Wilem nie dostrzega eremity, lecz wydaje mu się, że słyszy głos Rolofa wzywający go spod warstwy gliny. Śpiesznie wychodzi sprawdzając, czy ma nadal pod pachą skórzaną pochwę. Stoją tu konie, dwaj czarni rycerze leżą na zaczerwienionym mchu, lecz pustelnik znikł. Za kaplicą przycumowane czółenko tkwi w nurcie strumienia. Czy tędy wiedzie droga wodna? Czarni rycerze nie mieli koni. Wilem postanawia. Jakby w jednym błysku widzi wszystko, co go czeka. Lecz wyboru już dokonał. Wchodzi do łódki. Część siebie, którą tu pozostawia, to nie tylko jego giermek, konie i ekwipunek. To już całkiem coś innego. Cóż za złowieszcza przygoda! Strumień okalają po obu stronach cuchnące bagna. Wilem odwiązuje linę. Teraz, kiedy już postanowił, nie chce tracić czasu. Łódź poczyna płynąć, mija zwłoki dwóch czarnych rycerzy. Po raz pierwszy spogląda na ich twarze i widzi, że jeden z nich przypomina Rolofa, a drugi pod rojowiskiem mrówek może wygląda jak i on, rycerz templariusz, Wilem d’Encausse. Płynąc z prądem czółno zawiodło go aż na brzeg polany; na jej środku wznoszą się budynki komandorii mającej dużą wagę w tym pustkowiu. Uczepił się gałęzi, by zatrzymać łódkę. Ogrodnik z zakonu plewi tu zagon kapusty. Wilem pyta, jak się nazywa ta miejscowość. - Bonlieu - odpowiada ogrodnik. - Czy nie gościliście tu - dopytuje się Wilem - czarnego mnicha, nazywa się Pierluigi? - Tak, ale już odjechał do Piney. - Jak dojechać do Piney? - Ot, tam prowadzi wyłożona kamieniami droga. Gródek leży na skraju lasu. Wilem doścignął Pierluigiego, gdy ów wyjeżdżał z Piney. Tu kończył się Las Wschodni i widniało letnie niebo od krańca po kraniec horyzontu, chmury na niebie, ciąg dzikich kaczek, żółte poła gotowe do zżęcia, popstrzone makami, dolatywały jeszcze okrzyki dzieci z Piney bawiących się w berka, jasny dźwięk młota na kowadle - a to wszystko napawało chęcią do życia. Pierluigi nie zdążył przymusić muła do kłusu. Wilem ujął zwierzę za pysk, odciągnął na bok drogi i zarzucił linkę na płot. Mnich zdał sobie sprawę, co oznacza zdecydowanie templariusza. Zsunął się na ziemię i stanął za mułem. - Boże zmiłuj się nade mną - westchnął Wilem - za to, com winien uczynić. - Wstrzymajcie się, rycerzu! Dotknie was klątwa. Podnosząc na mnie miecz, już tracicie zbawienie! - Wiem o tym - rzekł Wilem - lecz istnieje coś ważniejszego niż moje zbawienie. Pierluigi musiał pomyśleć, że nie ma nic straconego, skoro Wilem wdaje się w rozmowę. - Składacie z siebie ofiarę w przegranej walce - ciągnął. - Zakon templariuszy spodlał. Zło tkwi już w całym zakonie.,. Wiedzcie też, że dwaj rycerze mają mnie dogonić... - Już was nie dogonią - uciął Wilem. - Uczyńcie chociaż znak krzyża. Natenczas mnich spróbował władzą swego wzroku powstrzymać Wilema. Może by i potrafił, tak niepokojąca była ta moc żółtych oczu, gdyby bezwzględne przeświadczenie nie uzbroiło ramienia Wilema. Jednym zamachem miecza uczynił to, co winien był uczynić w imię honoru zakonu templariuszy. Po kilku dniach patrol templariuszy odnalazł go w wiosce zwanej Mortcerf na granicy

hrabstwa Szampanii. Był ubrany w habit mnicha benedyktyna i usiłował przybyć do Paryża, aby prosić o opiekę brata Huberta. Muł już opadał z sił. Zaprowadzono Wilema do komandorii w Coulommiers. - Nie uzyskacie ode mnie - powiedział komandorowi - ani kłamstwa, ani prawdy. Niech Bóg osądza. Złożył był w bezpiecznym miejscu oświadczenie Raula z Ibos i pięćdziesiąt zeznań już zebranych przez Pierluigiego.

IV. ZNAK BYKA Dostojny Enrico Dandolo w dziewięćdziesiątym piątym roku życia był jeszcze zdolny ułożyć plan oparty na cierpliwym wyczekiwaniu. Krzyżowcy nie mogą zapłacić za przejazd? Zatrzyma ich na wyspie San Stefano, aby ich trawiła bezczynność i rozpacz. Wenecjanie jęli się uskarżać: azali długo jeszcze mają znosić uciążliwą obecność tej obcej armii? Niebawem nastała taka sytuacja, jakiej doża się spodziewał: wszystko raczej niż to czekanie. Między Małą Radą, Wielką Radą, ludowym zgromadzeniem Republiki a wodzami Krucjaty rozpoczęła się zwyczajowa wędrówka tam i z powrotem, w wyniku czego tak jedna jak i druga strona uchwaliły to, co doża od dawna już szykował: krzyżowcy, mimo swego długu 34 000 marek, mogą wypłynąć, jeśli w drodze do Egiptu pomogą Wenecji odzyskać na wybrzeżu dalmatyńskim Zarę. Miasto to ongiś odebrane Wenecjanom przez króla Węgier, obecnie było współzawodniczącą z nimi republiką. Aby wszystkich przekonać, że sprawa jest słuszna, doża przypiął sobie krzyż i długo szlochał klęcząc przed głównym ołtarzem u Świętego Marka. Rychło zapadła decyzja odjazdu, mimo iż kilku krzyżowców takich jak Szymon de Montfort twierdziło, że jadą, aby oddać Jerozolimę Bogu, a nie wkraczać we wzajemne spory handlarzy korzeniami. Papież nie chciał nawet słyszeć o wyprawie, zwłaszcza że Węgrzy przyłączyli się do krucjaty i mienie ich znajdowało się pod opieką Kościoła. Grzmiał jeszcze, kiedy Dandolo wydał rozkaz podniesienia kotwic. Bonifacy de Montferrat, wódz Krucjaty, pozostał w Italii za zgodą doży, aby - jak mówił „uporządkować swe sprawy” - w istocie zaś dlatego, że kluło się coś o wiele ważniejszego: zawrócenie z drogi tej potężnej siły, jaką stanowiły wojska krzyżowe. Tych porywczych rycerzy z Północy, z ręką zawsze na mieczu, więźniów własnego słowa, krzywoprzysiężców, jeśli nie przybędą do Jerozolimy, weneccy kupcy zamierzali wykorzystać w czasie podróży, aby ubić własny interes. W listopadzie czterysta osiemdziesiąt żaglowców floty krzyżowej opuściło lagunę wśród chóralnego wrzasku. Pokryły całe morze. W ciągu kilku dni Zara została odbita i podzielona. Natychmiast papież napisał do zwycięzców: „Miast płynąć do Ziemi Obiecanej, łaknęliście krwi waszych braci... Zwiódł was Szatan, wielki uwodziciel...” I wyklął wszystkich. Czterdzieści tysięcy krzyżowców! Zima upłynęła na rokowaniach. Rokowania z Innocentym, aby uchylił klątwę - co w końcu musiał uczynić; Krucjata ludzi wyklętych nie posłużyłaby mu na nic. Rokowania między wodzami krucjaty a młodym Aleksym, prawowitym dziedzicem Wschodniego Cesarstwa: ów wyjaśniał, że jego ojciec, Izaak Angelos, został strącony z tronu i oślepiony przez rodzonego brata, obecnie panującego jako Aleksy III; błagał o przywrócenie mu praw do korony. Rokowania między Aleksym a papieżem odmawiającym mu wypożyczenia krzyżowców; między Aleksym a Filipem Szwabskim, jego szwagrem, synem Fryderyka Barbarossy i królem Niemiec; między tymże Filipem Szwabskim a jego kuzynem Bonifacym de Montferrat, wodzem Krucjaty; między Bonifacym de Montferrat a papieżem... W pertraktacjach mniej liczyły się szlochy młodego Aleksego niż Konstantynopol, miasto z baśni. Wenecjanie widzieli tu sposobność odwetu na metropolii, natomiast krzyżowcy jęli marzyć o łupach do podziału, o jakich żadna armia nigdy nawet śnić nie śmiała. Szymon de Montfort, ów zacietrzewieniec, powtarzał, że celem krucjaty jest Jerozolima, a nie Konstantynopol; do Akry przybył własnym sumptem. Na decyzji zaważyło przyrzeczenie młodego Aleksego, że wypłaci krzyżowcom sumę 200

000 marek w srebrze i osobiście na czele dziesięciotysięcznej armii weźmie udział w Krucjacie, będzie stale utrzymywał w Ziemi Świętej oddział złożony z pięciuset rycerzy: mówił, iż wcale nie zamierza poniechać uczestnictwa w Krucjacie, przeciwnie, chce zapewnić jej pomyślny wynik. Pragnąc zaś ułagodzić papieża, przyrzekł mu ni mniej ni więcej, tylko oddanie pod jego władzę całego Wschodniego Kościoła: koniec wielkiej schizmy! Innocenty zwieść się nie dał. Ale w tymże czasie krzyżowcy przybywszy do Korfu, rozwinęli żagle 24 maja. Armia zatrzymała się na postój w Kandii, minęła odnogę Świętego Jerzego i przybyła do San Stefano 23 czerwca, w wigilię Świętego Jana. Wiatr był łagodny i łaskawy. Wówczas niby miraż zamajaczył ponad morzem legendarny Konstantynopol. Wilemek i Esperandieu przybyli do Wenecji zbyt późno, aby wyruszyć razem z krzyżowcami, o ich odjeździe dowiedzieli się już w drodze. Arnold de Roquefeuil uważając, że jest zwolniony z przyrzeczenia - Krucjata nań nie zaczekała - zawrócił u podnóża Alp. Prosił Wilemka, aby z nim jechał, groził, błagał go, wypominając z goryczą, że zawdzięcza mu swój miecz, konia i kolczugę. Ale Wilemek odjechał i nawet się nie obejrzał. Nie dlatego, iż zależało mu na oswobodzeniu Jerozolimy, ale dlatego że tkwiły w nim duch przygody i żądza sławy. Nigdy nie zamierzał zakończyć swego życia na skakaniu z jednego brzegu na drugi rzeczki Dourbie w ślad za tym mydłkiem, młodszym synem rodu. Kiedy przybył do Wenecji, zastęp Bonifacego de Montferrat jeszcze tam gościł: przeto się doń zaciągnął. Żołd był godziwy, nie brakowało miłych kompanów, rycerzy i trubadurów: Bertaudon, Guiet, Rambaud de Vaqueras, Hugon d’Alvaro, Aimon Żongler. Ci zaiste umieli żyć. Trzymał się nieco na uboczu, przyglądał się, uczył, naśladował ich stroje i sposób bycia. Esperandieu sam nie wiedział, co ma myśleć o swym młodym panu. Uderzająco był podobny do Wilema, ale chłodną ambicją przypominał raczej Milana d’Encausse: ów również w tym samym wieku opuścił Roquelongue, by szukać szczęścia: znalazł śmierć w Ziemi Świętej wieczne mu odpoczywanie. „Dbaj dobrze o niego - zaleciła giermkowi Awelina - ale mu nie zawierzaj. To źle przyuczony sokół”. Esperandieu widział teraz, że podobieństwo sięga dalej, niż przypuszczał. Do swych zalet Wilemek dołączył taki upór, taki brak lęku i wszelakich skrupułów, że lepiej było nie wchodzić mu w drogę. Ufał giermkowi w sprawach związanych z dbaniem o uzbrojenie, z opatrywaniem konia, lecz nie okazywał mu ani cienia przyjaźni. Tak więc nigdy nie rozmawiał z nim o Roquelongue. Jedyne pytania, jakie mu zadawał, wiązały się z Ziemią Świętą - chciał wiedzieć wszystko o portach, miastach, możnych rodach, pożywieniu, klimacie - albo pytał o Konrada de Montfort, którego Esperandieu poznał był w Tyrze, usiłując wywróżyć z odpowiedzi nie wiadomo co o losie Bonifacego. W pozostałych sprawach niewątpliwie miał swego giermka z jego porzekadłami za gadułę i zrzędę. Esperandieu zaś wiedział, że po takim człowieku można wszystkiego się spodziewać, tak rzeczy najlepszych, jak i najgorszych. Okoliczności pokażą. Nieliczny zastęp Bonifacego przyłączył się do wyprawy krzyżowej na Korfu tuż przed wielkim odjazdem do Konstantynopola. A teraz Wilemek wzorem towarzyszy z wytrzeszczonymi oczyma i bijącym sercem spoglądał na mury i wieże - aż takie mnóstwo wież, jakoż zwyciężyć? pałace, kościoły, kopuły, marmury i złoto niepojętego miasta [25]. Całe dwa tygodnie upłynęły krzyżowcom na zaopatrywaniu obozu w żywność, rzekomych rokowaniach z uzurpatorem, spowiedziach, dyktowaniu testamentów. 7 lipca zawarczały bębny, zadźwięczały srebrne i śpiżowe trąbki. Płynąc wzdłuż lewego brzegu, flota przybyła pod wieżę Galatę, przymocowany do baszty

ciężki łańcuch grodził wejście do Złotego Rogu. Podczas gdy rycerze w pełnej zbroi skakali do wody nie czekając, aż statki przybiją do brzegu, galera z olbrzymimi stalowymi nożycami na dziobie podpłynęła do łańcucha i gładko go przecięła. Po dziesięciu dniach nastąpił generalny atak. Wiódł go dostojny Dandolo, jako widomy znak, że to wcale nie grzech przelewać krew tych tam chrześcijan. Drobnym starczym kroczkiem prowadził do ataku czterdzieści tysięcy krzyżowców. W dłoni dzierżył sztandar Świętego Marka, a na głowę włożył białą bawełnianą czapę zdobną w krzyż Boży, aby wszyscy za nim postępowali. Uzurpator uciekł porzuciwszy żonę, ową groźną Eufrozynę, która pewnego dnia kazała z tytułu osobistego odwetu wychłostać olbrzymi posąg Herkulesa stojący na Hipodromie. Wydobyto z ciemnicy Izaaka Angelosa: były bazyleus chętnie pragnął poręczyć obietnice syna, młodego Aleksego: ów w dzień Świętego Piotra w Okowach wstępując na tron umieścił na głowie koronę wysadzaną cennymi kamieniami, włożył purpurowe buty i otrzymał berło oraz złote jabłko symbolizujące jego godność i panowanie nad światem. Lecz lud nie wiedział jeszcze, ile go będzie kosztował nowy cesarz. Kiedy podatnicy i duchowieństwo dowiedzieli się, jaką cenę będą musieli zapłacić, stało się jasne, że Aleksy, czwarty tego imienia, niedługo pokróluje. Zdołał wypłacić krzyżowcom sto tysięcy marek, ale poprosił o zwłokę w wypłacie żołdu. Nie było już mowy, aby się przyłączył do Krucjaty, wpierw winien zdobyć cesarstwo, którego jest obecnie głową. Musiał nawet błagać swych frankońskich i weneckich sojuszników, aby przebywali poza murami grodu, by nie doszło do starć z ludnością. Krzyżowcy zdążyli już podłożyć ogień pod meczet, który Grecy zezwolili ongiś zbudować w mieście, aby przypieczętować umowy handlowe zawarte z Egipcjanami. Przeto wojsko rozłożyło się obozem przed Galatą. Wodzowie niecierpliwili się, słali poselstwa do cesarza: przed rokiem już opuścili Wenecję i śpieszno im było do wyjazdu - może z wyjątkiem Bonifacego de Montferrat, który wbił sobie do głowy, że poślubi Małgorzatę, żonę ślepego Izaaka, a siostrę króla Węgier. W obozie markiza Montferrat Wilemek zamieszkał we wspólnym namiocie z rycerzem trubadurem z Prowansji, Rambaudem de Vaqueras, przybyłym tu osobliwym trafem. Pewnego dnia Rambaud opuścił pospolite dwory w Montelimar, by stać się błędnym rycerzem: „Cwał, czaty, bieda i trud - śpiewał przy wtórze harfy - były mi udziałem. Zbrojny w oszczep, żelazo i stal, znosiłem skwar i chłód. Lasy i zatracone drogi były mi domem. Rycerski epos zastąpiłem miłosną kantyleną i słabych wspierałem przeciw możnym...” Przekroczył Alpy, znalazł kompanów, dokonał setki bohaterskich czynów i przyjąwszy służbę u markiza de Montferrat, z miejsca rozmiłował się w jego siostrze, Beatrycze. Mimo różnicy stanów zgodziła się zostać celem jego rycerskiej miłości. I tak szczerze, i tak gorąco, że któregoś dnia markiz zastał ich uśpionych w sadzie, spoczywali w swych ramionach przykryci jeno płaszczem Rambauda. Bonifacy nie budząc ich zamienił własny płaszcz na opończę trubadura. Kiedy Rambaud się ocknął i pojął, co się zdarzyło, rzucił się do nóg swemu panu, aby mu dziękować, że nie pozbawił go życia wedle przysługującego mu prawa. Markiz zażądał w zamian, aby Rambaud udał się z nim na wyprawę krzyżową i przyrzekł, że już nigdy nie ujrzy Beatrycze. Słuchając tych opowieści Wilemek wiele marzył. Jakie szare wydawało mu się własne życie! Jakiż ponury był płaskowyż dla młodego rycerza! Spać w sadzie z siostrą markiza... Któregoś dnia Rambaud i on zapytali o swą przyszłość greckiego maga krążącego po obozie, acz Esperandieu sarkał, że ów zbija majątek prorokując bogactwa swym klientom. Mag zadawał pytania, zatapiał się w obliczeniach bez końca i kreślił znaki na zodiaku, zanim wygłosił swą przepowiednię. Rambaud de Vaqueras ma być potężny, obsypany zaszczytami, nieszczęśliwy;

umrze, wpadłszy w zasadzkę. Trubadur uśmiechnął się smętnie: - Wcale mnie nie obchodzą ni bogactwa, ni sława, skoro mam być nieszczęśliwy... Dość już mam nieszczęść i teraz, kiedy jestem ubogi i samotny... Astrolog dokonał takoż obliczeń dla Wilemka: - Urodzeni pod znakiem Byka - rzekł - są mocni, zuchwali, niecierpliwi, skorzy do pogardy i gniewu... Na ich podobieństwo opuścisz rodziców i żyć będziesz wśród obcych... - O moich rodziców nie troszcz się - uciął Wilemek. - Powiedz raczej, czy będę bogaty. - Będziesz jako byk, który przy pługu pracuje najciężej, ale z plonów przypada mu tylko słoma... - Ba! Na złość mnie mówisz! - Dnie Jowisza i księżyca będą dla ciebie łaskawe, a dnie Marsa - nader złowieszcze... Ukąsi cię pies, będziesz miał sporo zmartwień przez niewiasty i wielkie niebezpieczeństwo ci zagrozi w trzydziestym drugim roku życia. Wilemek wybuchnął śmiechem i rzucił magowi monetę: - Nareszcie dobra nowina! - Że znajdziesz się w wielkim niebezpieczeństwie? - Nie! Że dożyję trzydziestu dwu lat. Dla niego, niespełna dwudziestolatka, była to bowiem prawie wieczność. Po kilku dniach Rambaud i on towarzyszyli z kolei poselstwu, które miało przypomnieć cesarzowi jego obietnice. Pałac cesarski imponował ogromem i przepychem nie znanym na Zachodzie, całkiem na miarę owych szczodrych, okrutnych i rozwiązłych władców, tak bogatych, że mogli żądać kwiatów zimą i owoców na wiosnę. Położony tuż przy środku miasta sąsiadował z rozległymi cichymi równinami a jednocześnie z morzem, miał własny port, skąd okręty wpływały przez trzy olbrzymie sklepione przejścia. Krzyżowcy zsiedli z wierzchowców przed wrotami z brązu: jedynie bazyleus przejeżdżał tędy konno. Przeprowadzono ich między dwoma szeregami Waregów, zaciężnych olbrzymów, dzierżących na ramionach topory o potrójnym ostrzu; doszli przez kolejne podworce jedne od drugich piękniejsze aż do świętego pałacu, gdzie mieściły się sale przyjęć i prywatne komnaty bazyleusa. Salę tronową zbudowaną li tylko z mieniących się marmurów zdobiły wzorzyste mozaiki na złotym tle, ciężkie i bogate obicia. Na szczycie schodów tron pod baldachimem na złotych kolumienkach kryła na razie draperia. Kiedy krzyżowcy przybyli, wielcy dostojnicy zajęli swe miejsca: byli przyodziani w brokatowe szaty spięte pod podbródkiem, zdobne w regularny wzór szyty złotą nicią, na głowach ich widniały jedwabne wysokie, równe czapy przypominające ścięte mitry. Duchowni wyróżniali się długimi kwadratowymi brodami. Byli godni i ostentacyjnie poważni, jak to zawsze dworzanie. Po jednej stronie tronu ślepy starzec, były bazyleus. Izaak Angelos siedział między dwoma niewiastami, imiona ich wymienił Wilemkowi Rambaud: jedną z nich była Małgorzata Węgierska, ta właśnie, której pożądał Bonifacy de Montferrat; drugą - Agnieszka Francuska, siostra Filipa Augusta, dwukrotna cesarzowa Wschodu, dwukrotnie owdowiała - była jeszcze młoda, dwa płowe warkocze opadały z przodu na lazurową suknię sięgając aż do pasa, promieniała urodą. Przyjaźnie przyglądała się krzyżowcom i nagle wydało się Wilemkowi, że jej wzrok zatrzymał się na nim dłużej, niż przystało. Serce w nim omdlało. Po drugiej stronie tronu stał osobliwy mąż o twarzy okrągłej, przeciętej od skroni do skroni

jedną brwią gęstą i krzaczastą niczym wąs: protowestarios Aleksy Dukas, tak zwany Murzuflos, mistrz ceremonii na cesarskim dworze. Wraz z patriarchą należał do najbardziej wpływowych osobistości w tym ustroju, gdzie przepych i blask zastępowały politykę. Na znak Murzuflosa eunuchowie rozsunęli zasłony kryjące tron. Bazyleus pojawił się w pełnym majestacie, hieratyczny w swym diademie z drogocennych kamieni i wyjątkowej wielkości pereł, wieczysty i zastygły niby postacie widniejące na ściennych mozaikach. Miał na sobie szatę naszytą złotymi guzami, długie palium zdobne w szlachetne kamienie, nieskazitelną chlamidę haftowaną w orły. W ręku trzymał złote jabłko. Wielcy dostojnicy wokół krzyżowców padli czołem osłaniając twarz dłonią, jakby olśnieni pojawieniem się słońca. Tron otaczały złote krzewy, na gałązkach siedziały metalowe ptaszki, które nagle jęły śpiewać, zaś na dole schodów, u stóp cesarza, podniosły się jednocześnie na tylnych łapach dwa mechaniczne lwy, zaryczały. Kiedy maszyneria znieruchomiała, dostojnicy powstali. Jako że mężny Konon z Bethune miał przemawiać, uprzedzono go już wpierw, iż puszcza się w ruch mechanizm, żeby olśnić i onieśmielić gości. Widowisko spowodowało odwrotny skutek. Pragnąc jawnie pokazać, że ów przepych wcale mu nie imponuje, na pewno był bardziej porywczy, niż przystało: jeśli bazyleus nie dotrzyma swych obietnic - oświadczył - krzyżowcy „zatroszczą się o siebie, jak będą uważali za słuszne”. Odtąd czuje się w prawie zaatakować Konstantynopol, aby wedle własnych obyczajów powetować swe straty, ponieważ „uczciwie rzucili wyzwanie”. Przez brew Murzuflosa przebiegł nikły dreszcz i jakby na dany znak zerwał się w szeregach dostojników wrzask protestu. Cesarz wyciągnął dłoń: - Jak świat światem - rzekł - nikt dotąd nie rzucił cesarzowi wyzwania w jego własnym pałacu! Powiedzcie waszym mocodawcom, że nie odpowiem na ich pogróżki... Straż! Krzyżowcy wycofali się w ordynku nie czekając, aż ich wyrzucą. Ponownie minęli sale i dziedzińce, przeszli między dwoma szeregami Waregów zbrojnych w topory, przy bramie z brązu odnaleźli konie i giermków: tłum tajemniczo powiadomiony, już się gromadził przed pałacem. Wrogie spojrzenia, podniesione pięści. Tenże tłum przed kilku laty rozszarpał cesarza na drobne kawałki i grzechotał jego kośćmi. Galfryd de Villehardouin, uczestnik poselstwa, zakrzyknął na kompanów, aby nie zwalniali kroku i zachowali szyk. Wilemek zajęty powściąganiem konia, w tłumie doświadczał poczucia niebezpieczeństwa zmieszanego z podnieceniem - co za przygoda! Te okrzyki w obcej mowie, te wykrzywione twarze wzniesione ku niemu... Jednakowoż jakby rozdwojony zauważył, że ci ludzie pachną smażoną rybą i palonym cukrem, że blask razi oczy. Przyszło mu na myśl, że Agnieszka Francuska może go dojrzeć z pałacu i jeszcze bardziej się wyprostował. Wreszcie przybyli pod furtę. Był czas najwyższy: poczęto ich obrzucać kamieniami i śmieciem. Odtąd wrogość Greków przejawiała się przy każdej sposobności. Tak więc któregoś wieczoru krzyżowcy pomyśleli, że morze zagorzało, i przyszli, aby obejrzeć widowisko. Było wspaniałe jak z czarodziejskiej baśni, krótkie fale rozpraszały w tysiącznych rozbłyskach ścianę płomieni, zda się, łączącą ziemię z niebem. Weneccy marynarze pojęli pierwsi: Grecy wysyłają ogniste pociski, aby zniszczyć ich flotę. Skoczyli na galery i pod ulewą strzał zahaczali płonące tratwy, aby je zepchnąć w prąd cieśniny, który je hen uniósł. Szpiedzy donieśli, że to Murzuflos nakazał wykonać ten manewr. Po tym niepowodzeniu pospólstwo jęło niszczyć złowróżbne posągi - na przykład Minerwy, której wzrok skierowany na Zachód jakby dawał porozumiewawczy znak cudzoziemcom. Murzuflos przygotowując własne wyniesienie kazał rozgłosić w mieście, że bazyleus szykuje się do otwarcia krzyżowcom bram Konstantynopola. W kościele Świętej Mądrości Bożej niezadowolony tłum wrzeszczał, że chce

nowego bazyleusa, i w końcu ukoronował młodego przechodnia: „Masz piękne szaty - wołał będziesz naszym władcą”. W pałacu Murzuflos zaciągnął do podziemia cesarza Aleksego pod pozorem, że chce go umieścić w bezpiecznym miejscu, i zamknął go w lochu, później pobiegł do eunucha Konstantyna, wielkiego skarbnika cesarstwa i do patriarchy Komaterosa, któremu przyrzekł, że Kościół Wschodni odzyska wolność. Złoto i religia: dzierżył przeto wypróbowane dźwignie i nazajutrz on również przywdział purpurowe buty, które go czyniły nowym bazyleusem - w tym czasie jego pomocnicy wtrącili do więzienia nieszczęsnego Mikołaja Kanabusa wczoraj wybranego cesarzem i pozbawili go życia. Nader szybko Murzuflos spróbował zbrojnego wypadu, który okrył go wstydem: Grecy wrócili jak niepyszni. Tedy zaproponował krzyżowcom rokowania. Uczynił to z tak przekonywającą szczerością, że Bonifacy de Montferrat początkowo na nie się zgodził. Dopiero Dandolo musiał się wmieszać: „Nie znacie tych ludzi! Właśnie podczas takiego szczerego spotkania wypalili mi ongiś oczy!” Krzyżowcy wahali się, jak się mają zachować. Naraz dowiedzieli się o śmierci dwóch cesarzy, ojca i syna. Po wspaniałym pogrzebie, jaki Murzuflos kazał wyprawić ku czci młodego Aleksego, nikt nie wątpił, że zamordował go osobiście; rychło stało się wiadomym, że udusiwszy go, pogruchotał mu kości obuchem. Baronowie z Zachodu, acz z przestrachem, przyglądali się konwulsjom miasta ze złota i snu, tym razem wpadli w gniew: nie ma gorszej zbrodni niż zabicie seniora przez wasala, ojca przez syna. To niewątpliwie przyśpieszyło ich decyzję: giermkowie jęli ostrzyć miecze, a cieśle umieścili na statkach wieże i drabiny szturmowe. Pragnąc, aby wszyscy wyraźnie pojęli, dostojny Dandolo zgodził się spotkać z Murzuflosem - lecz za poręką i na terenie neutralnym. Ujawniał pojednawczość w materii finansowej rozejmu, lecz nieprzejednaną postawę w materii religii: Murzuflos nie mógł się zgodzić. Tym sposobem stary doża wrócił z dobrą nowiną: krzyżowcy zaatakują cesarstwo Wschodu, aby przywieść tych znieprawionych chrześcijan do prawdziwej wiary: rzymskiej. Krzyżowcy i Wenecjanie podpisali między sobą traktat: "Wzywając imię Boga - stwierdzał gród Konstantynopol zostanie zdobyty mieczem..." Traktat przewidywał podział łupów i postanawiał, że kolegium złożone z sześciu Wenecjan i sześciu Francuzów ma wybrać cesarza, ów zaś otrzyma czwartą część zdobyczy, pałace Bukoleonu, a ponadto Blacherny. Strona, spośród której cesarz nie byłby wybrany, mianowałaby patriarchę otrzymując jednocześnie we władanie kościół Świętej Mądrości Bożej. Z pozostałych trzech czwartych cesarstwa połowa przypadnie Wenecjanom, drugą zaś połowę jako lenna rozda się rycerzom. Bonifacy de Montferrat zapewnił swych podkomendnych, iż starczy dla wszystkich. Wilemek i Rambaud zaprzysięgli sobie nawzajem, że osiądą w pobliskich lennach. Na początku kwietnia wszystko zostało uzgodnione. Pozostało jedynie zdobyć Konstantynopol.

V. ZAMEK GAILLARD Filip August lustrował raz jeszcze mury i fosy zamku Gaillard, strzegąc się bacznie, aby pozostawać poza zasięgiem strzału z kuszy. Ze szczytu murów obronnych zaciężny rycerz, Jan des Douzes, spoglądał nań myśląc raz jeszcze, że z tej odległości i z tej wysokości król stanowi ani chybi ten sam cel, co byle piechur. Jan des Douzes był rozgoryczony. Źle znosił to życie w oblężeniu: tak się składało, że zawsze dotąd znajdował się wśród oblegających, jak to było pod Akrą. Ciążyła mu bezczynność. Wykonywał ćwiczenia i rozkazy Rogera de Lascy, dowódcy warowni, aczkolwiek niechętnie. Dotąd nie ozdrowiał po chorobie, która go trapiła przez kilka miesięcy w Rouen. Tył, psuła mu się krew, włosy wypadały garściami. Złościł się o byle błahostkę albo na odwrót nic go nie obchodziło. Póki siedzi się na koniu, wywija mieczem na turniejach, wyjeżdża rankiem, aby gonić dzika albo wypuszczać sokoła, póki beztrosko przeżywa się dzień za dniem, życie jest jakby zawieszone między wczoraj a jutrem i wszystko może się zdarzyć. Nie istnieją ani lata, ani znużenie. Ruch na drodze, zmienny widok burzliwych horyzontów, czaty, potyczki, rzucone wyzwania uszczęśliwiają rycerzy. Ale znieruchomieć! Jan des Douzes schwytany w ten potrzask czasu, który stanął, czuł, że się starzeje. Kiedyż to się skończy? Nie będzie nawet walki. Zamek Gaillard jest nie do zdobycia. Ryszard Lwie Serce zbudował tę warownię tu, w okręgu Andelys, na granicy Normandii, aby grozić Filipowi Augustowi tak, jak z własnego progu pokazuje się wrogowi pięści. Był to wspaniały zamek o grubych i wysokich murach; stał na szczycie skał spadzistych z trzech stron, jedynego zaś dostępu broniły kasztel i fosy. Z nagiego wierzchołka górował nad leniwym zakolem Sekwany, wyspą, dwiema wioskami i kredowym pasmem wzgórz. Był to rygiel do Normandii: król Francji za wszelką cenę musi go wyłamać. Załoga zamku Gaillard do woli mogła oglądać, jak toczą się wypadki sprzysięgające się na jej zgubę. To osobliwy przywilej oblężonego patrzeć, jak wszystko się wykorzystuje, aby położyć kres jego życiu. Przybycie wroga oznajmił cwał wieśniaków szukających schronienia. Zbiegali się ze wszystkich stron jakby uciekając przed pożarem. „Cadoc Łamacz Głów - krzyczeli. Rozpustnicy! Rozpustnicy króla Francji”. Toczyli przerażonym wzrokiem i biegli z gęsią czy dzieckiem pod pachą, z kozą na postronku, aby skulić się za potężnym murem. Rozgościli się ze swym ptactwem i dzieciarnią na dolnym podwórcu. Rozpustnicy następowali im na pięty niby sfora na świeżym tropie, za nimi szli żołdacy Cadoca, następnie rycerze ze świtą giermków i pachołków, baronowie pod swymi chorągwiami, wreszcie król i dwór królewski, na końcu wózki z żywnością i słomą. Oblężeni poznali wśród Francuzów Szymona de Montfort, który świeżo wrócił z Ziemi Świętej, Roberta z Dreux, Wilhelma des Barres, najmężniejszego rycerza w królestwie. Ale rycerze z pewnością nie będą tu mieli wiele do roboty. Zamku Gaillard nie zdobędzie się w szarży cwałem ani nawet po drabinie. Filip August zapewnił sobie posługi najlepszych cieśli, najzdolniejszych budowniczych machin, najsprawniejszych kopaczy; zwerbował Blondela z jego łucznikami, zdolnymi z odległości trzydziestu kroków przeszyć kruka; sierżanta Bogisa słynnego w całej armii ze swej krnąbrności i wybryków; wreszcie Cadoca Łamacza Głów, który wraz z trzystu żołdakami kosztował Skarb Francji tysiąc liwrów dziennie: Zamek Gaillard był ponad wszelką cenę [26]. Zaciąg żołdaków, zbójów napadających na drogach, wyjętych spod prawa za bestialstwo,

zapewniał im bezkarność, lecz wszyscy królowie korzystali z ich usług, taki bowiem wzbudzali postrach. Była to łotrowska armia bezbożników, bosonogich, walczących cepem i kosą; okaleczali dla własnej przyjemności, patroszyli, palili tych, co spotkali na drodze, i mordowali takich samych jak oni zbójów. Były to istoty z dna nędzy, bez lęku przed morderstwem czy własną śmiercią, rozwścieczone psy, którym rycerze musieli niekiedy wydzierać łup. Normandowie zostawili na wyspie szczupłą załogę w małym forcie osłoniętym solidnym ostrokołem. Po przybyciu Francuzów, załoga przerąbała most łączący go z brzegiem. Chodziło bowiem o to, aby stawić opór przez kilka dni: król Jan bez Ziemi winien trzymać wojsko w pogotowiu i nadbiec, by zaskoczyć oblegających. Armia Francuzów rozłożyła się obozem, rozbiła namioty, jęła kopać rowy, ścinać drzewa, dowozić żywność. Marynarze zanurzyli statki i wiążąc je sporządzili most między wyspą a prawym brzegiem, gdy tymczasem cieśle budowali dwie wieże na płaskodennych barkach. Wyspa - pierwszy cel Filipa Augusta - nie utrzyma się długo. W nocy przybył Jan bez Ziemi. Przynajmniej pojawiły się jego oddziały. On sam pozostał na tyłach, niczym pastuch - pomyślał Jan des Douzes - któremu wilk porwał owcę, a on sam wysyła sługi w cierniste zarośla. Żołdacy Lupikara zaatakowali nie nabrawszy nawet tchu, wsparci przez trzystu zbrojnych i tysiąc piechurów pod wodzą Wilhelma Marszałka - powiadano, że on jedyny dorównuje Wilhelmowi des Barres. Jan bez Ziemi zamierzał zaskoczyć wroga od strony równiny, podczas gdy od strony rzeki mieli się pojawić aragońscy rozbójnicy Brandina i piraci Alaina Podjudzacza, zazwyczaj rabujący wybrzeże w okolicach wysp Guernesay i Ouessant. Nocny atak Normandów był straszliwy. Nastąpiła rzeź rozpustników, psiarczyków i maruderów - im dalej od króla, tym mniej wart sługa. W mroku najemnicy rozszarpywali się wzajem niczym dwa stada wilków. W tymże czasie, sunąc po czarnej wodzie, nadpłynęły statki Podjudzacza. Lecz Cadoc już na nich czekał i rozgorzała walka jeszcze sroższa. Francuzi zapalali pochodnie, ogniska, stosy. Bezsilność obrońców cytadeli była całkowita: mogli tylko wykrzykiwać śmiechu warte przestrogi i słowa zachęty. A przecie rozgrywał się ich los! Normandowie wycofali się przed świtem, ze sposobu, w jaki odchodzili, Jan des Douzes pojął, że już nie powrócą. Rano francuski żołnierz, niejaki Calbert, zamknął szczelnie żar w glinianym garze i płynąc pod wodą, żeby uniknąć strzał, podłożył ogień pod ostrokół na wyspie. Fort szybko został zdobyty. Rozpanoszył się tu Cadoc ze swymi rozpustnikami i wrzucił do Sekwany skatowane ciała obrońców. Filip August rozkazał wówczas przygotować się do długiego oblężenia. Poza zasięgiem strzału z kuszy kazał wykopać podwójnie szeroki rów, wzdłuż całej jego długości cieśle zbudowali z belek w ciągu kilku tygodni szereg potężnych wież, składy na żywność i zapasowy oręż. Zamek Gaillard został dokładnie otoczony. Filip wycofał się. Zima będzie na niego pracować. Załoga twierdzy ujrzała z niepokojem koniec jesieni; pomoc nie nadejdzie przed wiosną. Bez uchodźców starczyłoby żywności i wody na rok, może i dłużej. Z nimi nie dotrwa się do lata: było ich kilkuset. W listopadzie Robert de Lascy postanowił wypędzić te wszystkie bezużyteczne gęby. Wyrzucenie precz nastąpiło rano bez najmniejszej litości, pod groźbą łuczników. Kiedy Francuzi ocknęli się, byli zaskoczeni, przepuścili kilku wieśniaków, po czym połapali się, jak mogą wykorzystać ten fakt, by osłabić warownię. Teraz Cadoc zatarasował im drogę strzałami. Nieszczęśliwy tłum odpłynął do zamku, lecz zwodzony most już się podniósł. Robert de Lascy pozostał nieugięty. Tak oto rozgoszczono się na zimę. Między oblężonymi a oblegającymi kilkuset nędzarzy

opuszczonych przez Boga i ludzi, bez dachu nad głową, bez ciepłej odzieży, bez strawy, bez księży. Starcy, dzieci, mężczyźni i niewiasty swarzyli się o kilka pozostałych kóz, później o ostatnie sztuki drobiu, wreszcie o psy - później o zmarłych. Rządziło nimi już tylko jedno prawo -prawo do przeżycia. Jan des Douzes - podobnie jak i jego towarzysze z załogi - myślał, że Robert de Lascy postąpił słusznie. Wojna to wojna, a zamek Gaillard na pewno wart życia kilku wieśniaków. Coś się w nim załamało. Awelina? Czegóż od niej oczekiwał? Otwarła przed nim zamek, wpuściła go do łoża, dała mu syna, czasem szczerze myślał, że ją wzrusza. Co za wyobrażenie o miłości sobie stworzył? Chciał być jednym z tych rycerzy, którzy w głębi zaklętego lasu uwalniają swą damę, narażają się dla niej na śmierć przy byłe sposobności. Lecz w baśniach rycerze nie opatrują chorych owiec, nie liczą kolejnych nudnych dni podczas oblężenia. Gdzie tu czyny bohaterskie i sława? Nie miał do zaofiarowania swej damie ni głowy bazyliszka, ni wroga. Stawiał jeno czoło nieuchwytnie płynącym tygodniom, miesiącom, z tym wszystkim, co one zawierały: przymusowe i kłopotliwe sytuacje, wysiłek, by dostosować własny humor do cudzego, by mówić, nic nie powiedziawszy, chęć, by coś powiedzieć i nie umieć tego wysłowić, niechęć, by o czymś mówić, a jednak to wypowiadać. Na wspomnienie dworności pazia, jaką okazywał Awelinie, a która ją doprowadzała do rozpaczy, zalewała go gorąca fala wstydu. Żebrząc nie zdobywa się miłości. Próżność żalów jak i próśb, miałkość rzeczy jawiły mu się w całej okazałości, kiedy tkwiąc w środku tego krajobrazu, skostniałego od chłodu, oglądał widok, którego i on stanowił cząstkę czuwając na wałach koło kaplicy. Któregoś dnia podczas jednego z obchodów zaskoczył go między innymi obraz nędznego obozowiska wyrzuconych wieśniaków. Na Boże Narodzenie żuli korę z drzew, ryli ziemię jak dziki, żeby wyrywać gorzkie korzonki, które powodowały wymioty. W tych dniach, kiedy Chrystus się narodził, niewiasta powiła niemowlę: skradziono jej noworodka, aby go zjeść. Gdy nastały srogie chłody, pozostali przy życiu jeszcze się skurczyli i wychudli. Niewiele już się ruszali, pełzali jeno od jednej osłony do drugiej zależnie od wiatru: zawsze obracając się doń tyłem jak bydło na łące. Ludzie z warowni ciskali im resztki własnego jadła, wygnani rzucali się na zdobycz. Przeżywali wcale nie najsilniejsi ani najbardziej okrutni, ani najcierpliwsi, lecz ci, co się nie poddawali. Gorzał w nich płomień. Widniał w błyskach ich oczu. Wzbudzał lęk. Na Jana des Douzes nadeszła kolej nadzorowania odcinka wałów koło kaplicy. W czasie pełnienia służby przyłapał jednego z kucharzy na rzuceniu kawałka słoniny do stóp murów, gdzie jakaś staruszka zręcznie go chwyciła i schowała za pazuchę. Kucharz przekroczył zakaz. Rycerz go upomniał mówiąc, iż nie wolno mu tego czynić, w przeciwnym razie będzie odpowiadał przed Rogerem de Lascy. Ów jednak ponownie złamał zakaz i Jan des Douzes zawiadomił o tym Rogera de Lascy. Kucharza na miesiąc zakuto w kajdany, mimo jego obrony: „To moja matka wyjaśnił - jest tam na dole. Przeżyła aż dotąd, bo żywię ją z mojej porcji”. Kiedy wyszedł z ciemnicy, już nie żyła. W tym roku śnieg nie padał. Bywały od czasu do czasu dni dotkliwie chłodne i oszronione ranki. Sekwana wezbrała i zalała wysepkę, później się cofnęła. Woda stała się jasna, przybierając w południe barwę nieba. Nie nadchodziły żadne wieści od Jana bez Ziemi. Francuzi wołali do oblężonych, iż nikt o nich nie pamięta i lepiej by zrobili, gdyby się poddali. Oblężeni wedle przyjętego zwyczaju odpowiadali kpiną i obelgą. Tak czy owak ów król, któremu służyli, był pozbawiony honoru. Lubił tylko ogary i jastrzębie, spędzał cały czas na łowach, jeśli nie leżał w łóżku ze swoją żoną, z tą małą Taillefer, którą swego czasu porwał Luzynianom, a która go ponoć zaczarowała. Lecz słowo się rzekło i musieli nadal stróżować, obchodzić wały, czekać bezczynnie.

Filip August znów się pojawił na Gromniczną, kiedy rozliczne znaki zapowiadały bliską wiosnę. Przybył z Gaillon lewym brzegiem rzeki i przeszedł lekki most ze złączonych ze sobą statków, odbudowany po wylewie rzeki. Uchodźcy najmniej osłabieni zdołali się unieść i podeszli ku niemu. Kazał im podać jadło. Obdzielono ich chlebem i bobem, poniektórzy się nim udławili. Jakiś chłop odmówił wypuszczenia psiego uda, które ściskał pod koszulą; choć gnijące mięso straszliwie cuchnęło chłop stracił rozum. Filip kazał uwolnić tych, co przeżyli. - Niech wracają do swoich wiosek. Ponieważ odtrącili ich ci, co mieli obowiązek ich bronić, będą świadczyć o wielkiej dobroci króla Francji. Doskonale wiedział, że często trudniej zdobyć ludzkie serca niż warownię. Wiedział także, że zamek Gaillard potrafił zachować dość żywności, aby długo jeszcze stawiać opór. Byli tu jego najdzielniejsi wojownicy: Cadoc kosztował drogo; król pragnął zakończyć oblężenie przed Wielkanocą: te racje skłoniły go do zdobycia twierdzy w natarciu. Ponadto cechowała go wytrwałość, umiał czekać, aż zamysł dojrzeje, obliczać natarcia, wybrać odpowiednią chwilę. Podniecała go sława warowni. Widywano go, jak szerokimi krokami przebiegał wzdłuż fosy, mierzył wzrokiem mury. Nie musiał zbyt długo rozważać: każdy atak spełznie na niczym, póki nie zniszczy kasztelu broniącego jedynego możliwego dostępu do wierzchołka, na którym wznosił się donżon. Kazał więc kopać aż do fosy zamkowej głęboką transzeję, stopniowo ją osłaniając, dość szeroką, aby móc do niej dowozić gałęzie, ziemię, żwir i wsypywać je do fosy, żeby ją wypełnić. W tymże czasie rozkazał zbudować machiny oblężnicze; miotacze kamieni i balisty, a także dwie ruchome drewniane wieże wyższe od murów. Skoro uznał, że fosa jest dostatecznie wypełniona, ustawił na stanowisku Blondela wraz z jego łucznikami i wycelował balisty na jedno miejsce w murze: pod tą podwójną osłoną kopacze jęli drążyć skałę, wydobyli kilka potężnych głazów, rozszerzywszy podkop zapchali go wiązkami chrustu i zanim się wycofali, podłożyli ogień. Celność łuczników Blondela nie dopuszczała, aby obrońcy wychylili głowę zza blanków. Skoro stemple spłonęły, cała jedna ściana wieży runęła w olbrzymim tumanie żółtego kurzu. Kiedy się rozjaśniło, Cadoc już stał na szczycie wieży wznosząc swą buławę niczym sztandar. Obrońcy kasztelu umknęli do twierdzy podziemnym przejściem, które za sobą zawalili. Na miejscu znaleziono tylko dwa trupy. Blondel osobiście przyszedł ocenić celność strzałów: w gardle każdego tkwiła strzała. Król przywdział złocistą kolczugę i hełm z przyłbicą, aby przejść kasztel mimo groźnej balisty fortecznej plującej w nierównych odstępach czasu kawałami skały. Czatownicy wołali: „Uważać!” Podnosiło się głowę. Ledwo starczało czasu, by ocenić tor pocisku i ustrzec się. Między kasztelem i twierdzą ziała następna fosa, jeszcze szersza i głębsza od poprzedniej. Znów należało od nowa kopać, szuflować, zasypywać, tym razem pod bezpośrednią groźbą dwustu dobrze uzbrojonych wojowników tym bardziej zdecydowanych, jako że niebezpieczeństwo nabierało coraz realniejszych kształtów. A kiedy zdobędzie się nowy mur, otworzy się następna fosa jeszcze szersza, głębsza i znów następny mur... Cień Ryszarda Lwie Serce zaczajony gdzieś w zamku Gaillard szydzi z króla Francji, który wycofuje się zatroskany do swego namiotu tkanego w złote lilie. Filip pragnie zdobyć Normandię przed końcem lata. Nadszedł już 5 marca. Czas nigdy nie będzie tak sprzyjający. Łącząc bezczynność z tchórzostwem, mnożąc błędy król Anglii traci swych stronników jednego po drugim. Doszła wiadomość, że własnymi rękoma zabił rodzonego bratanka, Artura z Bretanii.

Podają Filipowi świeżo ułowioną rybę i białe wino. Żąda, by mu sprowadzić doradców i znamienitych baronów. W tejże chwili oznajmiają królowi, że przybył sierżant Bogis. Gaucher de Chatillon, Wilhelm des Barres, Gui de Senlis zaczekają. Przyjmuje sierżanta Bogisa. Sierżant Bogis to zwarta masa mięśni i ścięgien. Nic sobie z niczego nie robi, postępuje, jak mu się żywnie podoba. W innej armii powieszono by go za niesubordynację. Ale Filip jest mu wdzięczny za kilka wyróżniających się czynów. Tym razem Bogis wyjaśnia, że zauważył na południe od obronnego muru sterczącą dwupiętrową budowlę, prezbiterium kaplicy wznoszącej się nad latrynami; myśli, że mógłby nocą przeleźć przez wał, wejść przez otwór w latrynie i spuścić zwodzony most, zanim obrońcy pojmą, co się dzieje. Król uwielbia tego rodzaju pomysły. Jan des Douzes i jego towarzysze zobaczyli króla Francji obejmującego kasztel w posiadanie. Zbytnio się tym nie zaniepokoili: czeka go jeszcze najtrudniejsze zadanie. Duch jednakże podupadł w załodze. Od dawna rozumiała, że król Anglii pozostawił ją na łasce losu. Prawość wymaga, aby stawiać opór aż do ostatniego ziarenka bobu, aż do ostatniej strzały. Dopiero wówczas przystoi rozważać, czy można się poddać. Lecz to nastąpi dopiero za kilka miesięcy. Jan des Douzes wiele czasu spędzał przy murze. Między twierdzą a obozem Francuzów, tam gdzie wpierw przebywały głodomory, widniała ziemia czarna, gładka, złowrogo naga. Kilka kości sterczało w krzakach: niebawem wiosna je pogrzebie pod zielonymi pąkami. Rycerz stawał się coraz bardziej mrukliwy. Na nic nie miał chęci. Kazał, by mu puszczono krew, lecz to go tylko osłabiło, miast przynieść ulgę. Leczył swe ciało, lecz zło tkwiło gdzie indziej. Nie pojmował, czym było jego życie. Wspominał siebie jako dwudziestolatka, kiedy uganiał się na płaskowyżu stając z wichrem w zawody; wspominał swą niewinność, niewiarygodne wzruszenie przy pasowaniu na rycerza, gwałtowne bicie serca, gdy padło na niego czyjeś spojrzenie, pierwszy cios mieczem w pierwszej bitwie... Rycerz des Douzes myśli, że niezbyt wiele zapowiedzi w jego życiu się ziściło. Odkąd jest uwięziony, nie może wysyłać swego żołdu do Roquelongue i wydaje mu się, że uchybia świętym obowiązkom. Jakżeż Roquelongue jest daleko... Awelina stała się już tylko wspomnieniem o Awelinie... Ile czasu upłynęło, odkąd wyjechał? Miną cztery lata w sierpniu, kiedy dobiegnie końca okres wtórnego zaciągu. Wspomina turniej w Villefranche, kiedy go zauważył werbownik Wilhelma Marszałka. Była to pora żniw. Oblicza, że syn jego ma już przeszło pięć latek. Przychodzi mu na myśl, że gdyby popadł w niewolę, nie ma nikogo, kto by zań zapłacił okup. Alarm ogłoszono w połowie nocy. Jan des Douzes biegnie do kaplicy, tam bowiem znajduje się odcinek wałów jemu powierzony. W czterech rogach warowni migają cienie. Widzi, że z latryn pod kaplicą bucha ogień i dym. Wpada na schody wyżłobione w murze. Kilku oblężonych już tu stoi usiłując pojąć, co się dzieje. Wśród nich kucharz, którego ongiś kazał zakuć w kajdany. - Do wiader! - rozkazuje Jan des Douzes. Po wodę trzeba iść do cystern. Ludzie pędzą biegiem. Nagle Jana ogarnia przeczucie. Odwraca się: kucharz wpatruje się wen z nienawiścią, gotów zadać podstępny cios. - Do wiader! - powtarza. Ale kucharz nie słucha. Zda się dostrzega za Janem des Douzes coś przerażającego. Skacze i ucieka. Jan des Douzes zaciekawiony goni wzrokiem uciekającego. W tejże chwili cios druzgocze mu hełm. Pada. Ktoś się nad nim pochyła - nigdy go nie widział, skądże on nadszedł? Jan des Douzes może mógłby jeszcze dobyć sztyletu, ale tego nie robi. Ogarnia go niewymowne przygnębienie. Ostatnia przytomna myśl, która w istocie wcale go nie dziwi: śmierć cuchnie

gównem. Bogis spuścił już most i podniósł kratę, tym samym w dniu 6 marca 1204 roku otwarł przed królem Francji zamek Gaillard i granice Normandii.

VI. ZŁOTO BIZANCJUM Osiemnaście razy po ów dzień 8 kwietnia 1204 roku, czyli po ów piątek na dwa dni przed Palmową Niedzielą, Konstantynopol stawiał opór oblegającym go wojskom. Osiemnaście razy fale Turków i Słowian załamywały się ongiś u stóp murów wysokich jak pasmo wzgórz. Bizancjum potrafiło uchronić swe skarby. Krzyżowcy niczego nie zaniedbali przygotowując swój atak. Załadowawszy w przeddzień ludzi i konie na statki, zwieźli tam mnóstwo głazów do balist, strzał do łuków i wirujących kolczastych strzał do kusz. Na dziobach statków zestawili piętrowe wieże, aby rycerze mogli atakować na wysokości blanków. Drabiny szturmowe oparli o maszty; zakołyszą się następnie zarzucone na wały. Spędzili na modłach tę ostatnią noc wiosenną, kiedy wiatr niesie wraz z wonią kwiatów posmak dziwnych tęsknot - z morza najpiękniej pachnie ziemia. Wstawał dzień nad olśniewającym miastem. Zgodnie z wydanym rozkazem żaglowce i galery podniosły kotwice. Na każdym statku rycerze, żołnierze, łucznicy, obsługa, duchowni, często - biskupi. Im bliżej okręty podpływały pod mury, tym bardziej mury wydawały się coraz wyższe, gładsze, niedostępne. Oba obozy miały takiż sam oręż: balisty, ogień, strzały. Natomiast Grecy bezpieczni za blankami pod ochroną murowanych wież bez wielkiego trudu spychali drabiny, po których wspinali się krzyżowcy obciążeni żelastwem. Litość brała patrzeć na tych rycerzy nawykłych do szarż cwałem, kiedy marnowali swe siły jedynie, by zachować równowagę w karkołomnych ćwiczeniach. Zaprawdę dobrych dla skoczków na jarmarku. Ale byli tak mężni i tak spragnieni walki, że szturmowali aż do południa. Wilemek przeżył tu najbardziej wyczerpujące godziny swego życia. Brał udział w pierwszym szturmie. Kiedy jego nawa „Spiritus Sanctus” przybiła do stóp wałów, podniesiono drabinę pod ulewą strzał, które przeszywały żagiel, wbijały się w pomost, podskakiwały na hełmach, ślizgały się po kolczugach. Z kolei i on wspiął się osłaniając głowę tarczą. Ponad nim, na szczycie drabiny, zawrzała walka. Nie mógł ani wspiąć się, ani zejść. Czyjaś żelazna nogawica przygniotła mu palce. Drabina kołysała się wraz ze statkiem. Ujrzał, jak jeden z towarzyszy pada na wznak z roztrzaskaną głową i tonie w morzu - wspiął się o szczebel. Później „Spiritus Sanctus” jął odsuwać się od murów i wówczas każdy ratował się, jak mógł, ryzykując raczej skok na pokład niż do morza, gdzie ciężar zbroi zaciągnąłby go na dno. Okręt wolno odpłynął, natychmiast zastąpił go następny płynący tuż za nim. Z dziesięć razy „Spiritus Sanctus” nawracał pod wały. Stracił kilkunastu ludzi, lecz nigdy Wilemek nie był w stanie zadać ciosu mieczem. Kilkakrotnie chwytał go strach, że nadaremnie zginie od strzały lub się utopi, nie zdoławszy nawet dowieść rycerskich swych cnót. Jednakowoż chciałby bardzo, żeby Arnold de Roquefeuil zobaczył właśnie jego, Wilemka, atakującego Konstantynopol, i to przy boku markiza de Montferrat. Wieczorem wraz ze zmęczeniem odzywały mu się w głowie: szczęk żelaza, świst balist, syk żagwi stykających się z wodą, trzask drabin źle ustawionych, łamiących się pod ciężarem ludzi, odgłos rogów, bębnów i krzyki, wszelakie krzyki: trwogi, wściekłości, modlitwy czy zwycięstwa. Oswoił się już z tym zamętem i hałasem i ostatecznie mniej go on dziwił niż widok drzew na wybrzeżu obsypanych różowym kwieciem i spokojnych cyprysów - życie płynęło nadal. Zebrała się Wielka Rada. Armia była zniechęcona. Mogła dojrzeć w samym środku miasta wzgórza, na których Murzuflos wzniósł swe purpurowe namioty - usłyszeć triumfalne okrzyki Greków. Kilku baronów widziało w klęsce karę Bożą: „Porzućmy Konstantynopol - mówili - i ruszajmy do Ziemi Świętej!” Biskupi musieli przysięgać, iż dusze zmarłych w ciągu tego dnia

wstąpiły już do raju. Doża Dandolo zmienił swą taktykę. Wyraźnie dostrzegał, że Francuzi gotowi są go opuścić i nie ścierpią żadnej nowej obietnicy. Zadowolił się przeto wypowiedzią, iż była to dlań nauka strategii, a rycerstwo z jednej drabiny nie zdoła pokonać załogi wieży. Zaproponował połączyć statki parami: tym sposobem na każdą grecką wieżę przypadnie jednoczesny atak z dwóch drabin, przy tym sama nie będzie mogła podwoić liczby obrońców na blankach. Dostojny starzec dając wojownikom przynętę, raz jeszcze trafił celnie: wypróbują nowy sposób za trzy dni. W niedzielę wszyscy krzyżowcy przystąpili do komunii i w poniedziałek flota rozwinęła żagle. Okręty połączone parami niezdarniej się poruszały, lecz mniej się kołysały oraz dowiodły, że są bardziej groźne. Szybko wybuchła walka, zwłaszcza że przyrzeczono nagrodę w wysokości stu marek temu, kto pierwszy stanie na greckich murach. Wszędzie rozlegały się stare okrzyki krzyżowców: „Bóg tak chce! Grobie Święty dopomóż!” Najzwyczajniej Bizancjum zastąpiło Jerozolimę. W połowie dnia zerwał się północny wiatr i w samą porę pchnął statki ku wałom. „Pielgrzym” i „Raj” złączone burtami przybiły do stóp wieży. Wenecjanin z „Pielgrzyma” zdołał rzucić się na wysoki mur: wnet go zarąbali Waregowie, lecz rycerz Andrzej de Dureboise wykorzystał sposobność i stanął na wale, natychmiast za nim Jan de Choisy, później sam biskup Soissons w mitrze przeszytej strzałą o długości trzech stóp - jego chorągiew pierwsza załopotała na wieży Konstantynopola. W tejże chwili, opodal, Piotr z Amiens i Alleaume z Clari wyłamali furtę obuchem i wtargnęli do miasta. Niebawem statki mogły już zakotwiczyć; poruszyły się drzwi od ładowni i wyszły z niej konie w pełnych rzędach. Wszędzie obrońcy zmykali nawet nie walcząc. Murzuflos opuścił swój obóz i wycofał się do Bukoleonu. Baldwin z Flandrii zagarnął opuszczony obóz; jego brat Henryk zajął stanowisko przed pałacem w Blachernach. Bonifacy de Montferrat ścigał zbiegów aż do końca uliczek wiodących do Bukoleonu. Krzyżowcy nie śmieli się zapuszczać w głąb miasta. Obawiali się podstępu ze strony Greków. Nie ucieka się tak szybko, skoro tyle można utracić. Byli przekonani, iż bez mała przez cały miesiąc będą zdobywać miasto. Rozmiary i przepych Konstantynopola przeszły wszelkie wyobrażenia Francuzów i przyczyniały się do ich onieśmielenia: ponoć zgromadzono tu więcej bogactw niż we wszystkich miastach na Zachodzie razem wziętych. Patrzyli oszołomieni na wodotryski, okazałe łaźnie, olbrzymie posągi na placach i w ogrodach. Młody Aleksy wyjaśnił im ongi, że Konstantynopol jest wykwitem dwu cesarstw, rzymskiego i greckiego, a sztukę ceni się tu na równi z handlem. Lecz obca im była wymowa brązów i marmurów. W tych nieco za gładkich bogach i boginiach widzieli jeno pogańskie bałwany, obrzydłych świadków czasów przedchrystusowych. Nie rozpoznawali w nich znanych postaci z rodzinnych kościołów - starców z Apokalipsy, proroków Izraela, ewangelistów, potworów duszących potępieńców. Owa obcość niepokoiła ich prawie na równi z tym, co się tej nocy działo w mieście, a czego nie pojmowali: odgłosów cwału, wrzawy, bicia dzwonów. Na czatach wpatrywali się aż do bólu oczu w kamienny mrok. Jeden z niemieckich hrabiów służący u Montferrata osądził, że jakaś kolumna wojska okrąża jego stanowisko: wysłał więc żołnierza, aby podłożył ogień w przeciwległej dzielnicy, aby odwrócić uwagę. Natychmiast pożar jął niszczyć Konstantynopol przybierając tak wielkie rozmiary, że nie było wiadomo, czy rano ostanie się cokolwiek z miasta. Wilemek wściekał się jak wielu innych: ile spalonego, tyleż straconego. Nie licząc, że wiatr okrywał ich ciepłym popiołem, a była to wróżba niepomyślna. O świcie po modlitwie przegrupowano zastępy. Bonifacy de Montferrat zachęcił do walki swych rycerzy, przyobiecał łupy. Wilemek oraz jego towarzysze wolno wjechali pod górę ulicą, którą ongiś paradowali cesarze, aby uczcić swe zwycięstwa. Miasto wydawało się puste, oddane

błąkającym się zwierzętom: osłom, psom, kozom. Lecz wróg mógł wynurzyć się w każdej chwili, na każdym rogu: może zaczaił się w tych domach, w tych łaźniach publicznych, w tych kościołach... Nagle ujrzeli idącą im na spotkanie długą błagalną procesję: starcy, niewiasty, dzieci ułożyli palce w znak krzyża i padli na kolana prosząc o łaskę. Mówili, że uciekli wszyscy żołnierze, a z nimi Murzuflos. Nocą kilku nędzników ukoronowało nowego cesarza, Teodora Laskarysa, lecz pierwszym jego czynem państwowym było skoczyć na konia i zniknąć - wraz z nim Konstantynopol stracił w ciągu ośmiu miesięcy swego piątego bazyleusa. Obsługa Bukoleonu otwarła przed Bonifacym de Montferrat podwoje pałacu: natychmiast rozkazał strzec bajecznego skarbca cesarskiego, miał także szczęście spotkać Małgorzatę, obecnie wdowę po Izaaku; powitała go nieco zalotnie, jakby spowodował te wszystkie wydarzenia wyłącznie, aby ją spotkać. Wszędzie oddawano krzyżowcom pałace, kościoły, budynki publiczne, domy. Musieli zdać sobie sprawę z rzeczywistości: zdobyli najwspanialszy gród na świecie. Bóg stanął po ich stronie. Czas teraz na grabież. Wilemek i Rambaud towarzyszyli markizowi aż do komnat byłej cesarzowej. Wilemek poprosił towarzysza, aby zaczekał nań wraz z Esperandieu, zanim ruszą po łupy, za kilka chwil powróci. Kiedy ich opuścił, Esperandieu usiłował wynaleźć jakiś sposób, żeby podkute konie nie ślizgały się po gładzonym marmurze... Wilemek nie chciał wyjawić, iż ma nadzieję ujrzeć, przypadkowo w pałacu piękną Agnieszkę Francuską i że ona go również dostrzeże. Spojrzenie, jakie wymienili tamtym razem, wciąż go paliło. Zabłądził w nie kończących się korytarzach, zagubił się, minął kaplice kapiące złotem i klejnotami, opustoszałe kuchnie. Wreszcie ocknął się przy wyjściu z pałacu, pośpieszył na miejsce, gdzie miał go czekać Rambaud: nie było nikogo prócz straży zamykającej bramy. Był nierad, że tamci nań nie zaczekali, wściekły, bo spodziewał się, że może Agnieszka Francuska... Obwoływacze oznajmiali we wszystkich językach krzyżowców, że pod karą śmierci i klątwy łupy należy zgromadzić w trzech kościołach, gdzie nastąpi ich podział w poniedziałek po Wielkanocy. W pałacu Wilemek zmarnował wiele czasu. Splądrowano już ulicę, na której się znalazł. Na bruku leżały trupy, wyłamane drzwi, sprzęty wyrzucone przez okna. Niewiarygodna była ilość pozostawionej odzieży, pojedynczych trzewików. Na progu zwłóczył jakiś żołnierz, ręce miał pełne aż po brodę, wahał się niepewny, czy ma odejść, skoro tyle jeszcze mógłby zabrać. Wilemek spotkał znajomego rycerza, który właśnie schował w bezpiecznym miejscu stos sukna szytego złotą nicią - rechotał i wsadził kapelusz na łeb swego konia, kręcił przed Wilemkiem dłonią skrzącą od pierścieni i powiedział mu, że Rambaud de Vaqueras poszedł naprzód i go szuka. Wilemek wyciągnął z pochwy miecz i na chybił trafił wszedł do domu. Za wyrwanymi drzwiami mężczyzna, niewiasta i dziecko klęcząc przed zmarłym starcem cicho płakali. Odzież niewiasty była podarta. Na widok Wilemka oczy ich się rozszerzyły. Nigdy dotąd, nikt go się aż tak nie lękał. Dał znak, iż żąda pierścieni. Mężczyzna wskazał ręką splądrowaną izbę. Wówczas niewiasta szepnęła kilka słów do mężczyzny, ów się zawahał, później wstał i pokornie się zbliżył: - Sirtakian - powiedział - sirtakian... Wilemek kręcił dłonią nadal. Tamten gorączkowo pokazywał rękoma, iż zrozumiał i wie, gdzie znajdują się pierścienie: „Sirtakian, sirtakian...” Mnożył pokłony, Wilemek go przepuścił i poszedł w ślad za nim. Przeszli na drugą stronę ulicy i mężczyzna wskazał schody, wiodące w dół do warsztatu złotnika: - Sirtakian!

Wilemek zrozumiał, że chodzi o nazwisko. Zanim ruszył po schodach, podsunął Grekowi miecz pod nos, zaznaczając tym sposobem, że w razie niepowodzenia potrafi go odnaleźć. Krzyżowcy tu nie próżnowali. Zarąbali toporem mężczyznę i niewiastę. Na podłodze krew rozlewała się szeroką kałużą mieszając z oliwą wypływającą z rozbitego dzbana. Na stoliczku pozostały tylko rozrzucone narzędzia i dwurożne kowadełko. Wilemek stał nieruchomo i rozważał, gdzie należy szukać. Na prawo wiodły drzwi do następnej izby, takoż splądrowanej, tam również potłuczono dzbany z winem i oliwą; ponoć Grecy używali ich jako schowków na złoto lub klejnoty. Lecz przyszedł za późno. Nic tu nie znajdzie i lepiej przyłączyć się do kompanów. Grek z niego zakpił. Wyszedł na ulicę. W cieniu własnych drzwi Grek go pilnował. Wilemek zawahał się: czy ma mu wsadzić miecz w brzuch? - próżna strata czasu. Grek wymachiwał rękoma, kręcił głową, dając mu znak, żeby zszedł ponownie, naśladował ruchy kogoś idącego po drabinie. Niewątpliwie była tam jeszcze piwnica. Wilemek zszedł. Klapa znajdowała się pod szeroko otwartą skrzynią zapchaną jedwabną tkaniną i woalami. Wilemek wyszukał ogarek i zanurzył się w wilgotny mrok piwnicy. W pierwszej chwili nie zauważył niewiasty w ciemnej odzieży, stała wtulona w kąt, jakby wmurowana w kamienną ścianę. Kiedy pojęła, że ją zauważył, otwarła usta, lecz krzyk się nie wydobył. Wilemkowi wcale nie była potrzebna ta kobieta. Powiódł ogarkiem po piwnicy, lecz zobaczył tylko tacę z plecionej łozy, a na niej jadło - drób, placuszki, oliwki. Krzyk rozległ się za plecami Wilemka, kiedy stawiał ogarek na występie muru. Wrzask wreszcie przebił warstwę lęku i teraz wybuchał przenikliwy, nie kończący się, nie do zniesienia. Wilemek wierzchem dłoni zadał straszliwy cios w te usta, w ten krzyk. Wargi niewiasty wnet się zakrwawiły. Zbliżył się do niej, chwycił ją za ramię. Przez tkaninę wyczuł ciepło jej ciała, a jednocześnie wzdrygnięcie. Odrzucił miecz, zdarł czarną opończę, którą była okryta kobieta - raczej młoda dziewczyna. Pomyślał, że śni: okrywały ją klejnoty, pierścienie, naszyjniki, bransolety, pasy. W drżącym, żółtym świetle jarzyły się drogie kamienie i złoto, i perły. Złotnik chciał uratować jednocześnie swoje dwa skarby. Wilemek nigdy nie widział takiego bogactwa - ta Agnieszka Francuska może nawet takiego nie miała. Uniósł dziewczynę, tak jak stała, w przepychu jej ozdób i położył na macie. Nie broniła się. Zgwałcił ją - według swego prawa zwycięzcy. Stanowiła część jego łupu. Przełamał w niej napięcie i znużenie ostatnich dni. Ocknął się nie wiedząc, czy spał długo. Dziewczyna leżała nadal nieruchoma, z pustym wzrokiem jak martwa. Płomyk ogarka począł się chwiać. Wreszcie wstał, poprawił na sobie odzież, ogołocił dziewczynę ze wszystkich jej klejnotów, które ułożył w stos na tacy z łozy i wyszedł po drabinie. Koło stoliczka znalazł skórzane woreczki, napełnił je klejnotami, owinął chustą, aby zrobić tobołek. Nagle znieruchomiał pewny, że ktoś mu się przygląda. Obejrzał się z ręką na mieczu. Esperandieu stał na progu. - Szukałem was wszędzie - rzekł giermek. - Milcz o tym, coś tu widział! - rzucił Wilemek. - Ależ narażacie się na śmierć, zachowując swój łup. Hrabia de Saint-Pol przed chwilą kazał powiesić rycerza z tarczą przy kołnierzu ku większej hańbie. Wilemek nagle się uniósł. Podszedł do giermka, chwycił go garścią za przód koszuli niemal podnosząc: - Milcz! Zamilcz, słyszysz! Jeśli kiedykolwiek piśniesz słówko, sam cię zabiję! Esperandieu zgłupiał. Cóż powie Awelinie? - Nie mieliście prawa - powtarzał. - Podnieśliście na mnie rękę, nie mieliście prawa...

Dodał: - Mógłbym zwolnić się ze służby u was... - Zgoda, idź do diabła! Esperandieu zemknął. Wilemek drżącymi jeszcze rękoma kończył owijać swój skarb. Później brodząc w oliwie rozlanej na podłodze wrócił do otworu do piwnicy i pochylił się nad nim. Niewiasta nie przykryła nawet swych nóg suknią. Zanim odszedł, zapalił od ogarka pochodnię i rzucił ją do skrzyni między odzież. Czekał, aż ujrzy pierwsze płomyki, później odwrócił się i wszedł na schody wiodące na ulicę. Grabież trwała aż do niedzieli. Zgromadzonym łupem zapchano by szybko trzy kościoły aż po sklepienie, gdyby Wenecjanie najpiękniejszych zdobyczy nie przenieśli nocą na własne statki. Konstantynopol złupiono. Niczego nie oszczędzono, niczego. W kościele Mądrości Bożej, w tej perle nad perłami, krzyżowcy wtoczyli wózki aż do ikonostasu, aby móc wszystko zagrabić. Zerwali, żeby podzielić między sobą, ogromną srebrzystą zasłonę haftowaną złotą nicią, opadającą ze sklepienia niczym drugie niebo, podzielili się również stołem ołtarza sporządzonym z cennych surowców, połamawszy go wpierw obuchem. Otwarli sarkofagi cesarzy, aby skraść korony [27]. Nie dość im było grabieży i niszczenia. Musieli jeszcze kalać: opróżniali cyboria, każąc podawać w nich gulasz wołowy z fasolą, rzucali relikwie do latryn, śmiejąc się słuchali sprośnych kazań wygłaszanych z ambony patriarchów przez jakowąś ladacznicę. Kiedy minął czas rozpasania, chcąc zdobyć brąz, stopili posągi Parysa, Afrodyty, Junony, Herkulesa; spalili rękopisy, pergaminy i księgi. To zaś, z czym nie wiedzieli co zrobić, sprzedali okolicznym chłopom. Historyk Nicetas, świadek zdobycia Konstantynopola, napisał wówczas do markiza de Montferrat: „Mówicie oto, że jesteście pobożniejsi, sprawiedliwsi, bardziej posłuszni Jezusowi Chrystusowi niźli my, Grecy: oto wzięliście jego krzyż na swe ramiona, przysięgliście na Jego imię i na słowo Boże, że przejdziecie kraje chrześcijańskie bez rozlewu krwi; przysięgliście zanurzać swe miecze li tylko w krwi Saracenów, zdobyć Jeruzalem i jako bojownicy Bogu poświęceni uszanować każdą niewiastę, jesteście pełnymi pychy łgarzami! Bo obierając sobie za cel Grób Święty, wyładowujecie swą wściekłość na chrześcijanach; nosicie krzyż i w błoto go rzucacie za garść złota czy srebra! Zgarniacie perły i depczecie perłę najcenniejszą, Jezusa Chrystusa! Muzułmanie z większym umiarem, bardziej po ludzku postępowali z Jerozolimą przez nich zdobytą; nie gwałcili niewiast, nie zasłali trupami grobu Chrystusowego; nie obracali życia w śmierć; ale za kilka sztuk złota zezwolili każdemu wykupić swą głowę, mienie i wolność; nie dawali upustu swej wściekłości mieczem, pożarem, łupieżą i głodem jak wy, co się mienicie chrześcijanami! ” I Nicetas przysiągł, iż nie napisze już ani słowa. Nie chciał, aby przeszły do potomności imiona tych barbarzyńców.

VII. CZARNE PTASZYSKO Skoro papież Innocenty dowiedział się o splądrowaniu Konstantynopola, wnet wysłał pismo do Bonifacego de Montferrata. „Zlekceważyliście wasze ślubowanie - pisał. - Nie podnieśliście miecza na Saracenów, ale na chrześcijan; nie zdobyliście Jeruzalem, ale Konstantynopol, przenieśliście ziemskie bogactwa ponad skarby niebiańskie. Lecz ponad wszystko obciąża was to, iż nie oszczędziliście żadnej świętości, ani starców, ani dzieci, ani płci - oddawaliście się wszeteczeństwu, cudzołóstwu, rozpuście na oczach całego świata; wasze zbrodnicze namiętności zaspokajaliście nie tylko na niewiastach zamężnych czy wdowach, ale na niewiastach i dziewicach poświęconych Panu Najwyższemu; nie zadowoliły was cesarskie skarby, dobra możnych i maluczkich, ale zrabowaliście z ołtarzy srebrne stoły, wtargnęliście do zakrystii, skradliście krzyże, ikony, relikwie. Kościół grecki, acz biczowany prześladowaniem, odmawia jednak posłuchu Stolicy Apostolskiej, ponieważ widzi w łacinnikach li tylko zdradę i dzieła ciemności i przeklina was niczym psy!” Skoro jednak zło się już dokonało, przeto warto było wyciągnąć zeń jakąś korzyść. Jeśli krzyżowcy zdobyli Konstantynopol, niewątpliwie to znak, że Bóg w swej surowej sprawiedliwości posłużył się łotrami, aby pokarać łotrów - czyż nie byli to ci sami Grecy, którzy przed dwudziestu laty przywiązali do ogona psa ściętą głowę rzymskiego legata? Ponadto Grecja stanowiła dobrą bazę wypadową do Ziemi Świętej, posiadanie jej otwierało drogę do Jerozolimy: „Zdaniem Stolicy Apostolskiej - konkludował papież - krzyżowcy mogą zachować kraj i bronić terenów zdobytych wyrokiem Bożym, lecz winni rządzić ludami sprawiedliwie, utrwalać wśród nich pokój, przysposobić je do przyjęcia wiary...”. Krzyżowcy nie czekali na zezwolenie papieża, aby się podzielić relikwiami, łupem, krajem. Po bluźnierczym rozpasaniu pierwszych dni powierzono Niwelonowi z Cherizy, biskupowi Soissons, zgromadzenie relikwii oraz sporządzenie spisu; przekazano mu więc kądziel i suknię Świętej Dziewicy, koronę cierniową, cząstki Prawdziwego Krzyża, pieluszki, w które był spowity Chrystus po swym narodzeniu, Jego mleczny ząb, kilka włosów z czasów młodzieńczych, kawałek chleba, który łamał podczas Uczty, strzęp purpurowego płaszcza, w jakim stawiono Go przed Piłatem, kamień, na którym spał Jakub, różdżkę przemienioną przez Mojżesza w węża, kości świętego Andrzeja... W wyniku podziału osobliwych skarbów, wysłano do Kolonii głowę świętego Pantaleona, a do Amiens czaszkę świętego Jana Chrzciciela, ciało świętej Łucji do Wenecji... Lecz wielu krzyżowców poczytywało za święte bohaterstwo osobiście zawieźć do kościoła w rodzinnym mieście relikwie, których znalezienie przemilczeli [28]. Łupy wyceniono na półtora miliona marek, połowa ich przypadła Wenecjanom - prócz tego, co już po kryjomu przenieśli na swoje okręty. W armii krzyżowej każdy rycerz otrzymał tyle, ile dwóch giermków lub konnych żołnierzy, albo czterech pieszych. Podzielili się też dziesięciu tysiącami koni. Esperandieu postanowił zużyć przypadającą nań część na opłacenie powrotnej podróży. Nic go już nie zatrzymywało w Konstantynopolu. Postępek Wilemka uwalniał go od wszelakich zobowiązań. Podnosząc rękę na giermka pozostawił w jego sercu palące niezatarte piętno. Esperandieu, zawsze skłonny do wyjaśnień przekraczających czyny, był przeświadczony, że krucjata wlecze za sobą grzech, jak południowy wiatr niesie deszcz. Zdawał sobie sprawę, że Grecy nie są prawdziwymi chrześcijanami, czynią bowiem znak krzyża na opak, ale rozumiał, iż poza sporami Kościołów coś, gdzieś, było tu spaczone. Może Wenecjanie kupcząc nieustannie wszystkim wsączyli zgniliznę w duszę krucjaty. Ubodzy bogacąc się tracą ową żarliwą pobożność, która powoduje jawienie się znaków i poczucie, iż dopełniają się czasy. Nikt się o nic

nie troskał, ani o ten świat, ani o tamten. Wybrano nawet nowego cesarza. Dostojny Dandolo z pewnością zostałby bazyleusem nowego cesarstwa Wschodu, gdyby sam nie odmówił, nie z powodu wieku - niebawem miał świętować dziewięćdziesiątą szóstą rocznicę urodzin - lecz obawiał się, aby interesy Wenecji i Konstantynopola przy jakiejś sposobności nie popadły w sprzeczność. Za namową doży wybrano Baldwina z Flandrii miast Bonifacego de Montferrat, dostatecznie już potężnego. Przeto Flamand obuł purpurowe buty i przywdział chlamidę haftowaną w srebrne orły; przed tym ascetycznym wielmożą przezwanym Czystym roztoczono cały przepych i okazałość Wschodu. Niesiony na tarczy z pałacu do bazyliki Mądrości Bożej wszedł do kościoła poprzedzany przez hrabiego de Blois wznoszącego cesarską chorągiew, hrabiego de Saint-Pol dzierżącego miecz i markiza de Montferrat, który unosił koronę, podczas gdy dwaj biskupi podtrzymywali mu ręce. Baldwin przekroczył próg ikonostasu i ukląkł przed ołtarzem świeżo odrestaurowanym. Tam został uroczyście namaszczony i ukoronowany - zawieszono mu na szyi miast agrafy klejnot zakupiony przez cesarza Manuela Komnena za siedemdziesiąt dwa tysiące marek... Wówczas dzierżąc w jednej dłoni berło, a w drugiej złote jabłko pierwszy bazyleus urodzony wśród północnych mgieł wysłuchał mszy, po czym powiedziono go na białym rumaku aż do Bukoleonu, gdzie zasiadłszy na tronie Konstantyna przyjął hołd wasali. W podziale przypadło mu pięć ósmych miasta wobec trzech ósmych dla Wenecjan, którzy poza tym otrzymali kościół Mądrości Bożej oraz teren patriarchatu. W tymże czasie obliczono dochody ze wszystkich miast, wszystkich zamków, klasztorów, portów i myt, by przystąpić do nadania lenn. Dostojny Dandolo zadowolił się okolicami na wybrzeżu i archipelagami, które baronowie mu zostawili niby kość psu: Epir, Arkadia, Wyspy Jońskie, Peloponez, Gallipoli stanowiły niewielkie terytorium, lecz zapewniały Republice Świętego Marka przewagę morską nad Genuą i Pizą oraz kontrolę nad całą wschodnią częścią Morza Śródziemnego. Obdarzono hrabiów i baronów - zależnie od ilości ludzi w chorągwiach oraz ich udziału w zdobyciu Konstantynopola - stu, sześćdziesięciu, pięćdziesięciu czy dziesięciu lennami rycerskimi. Henryk de Hainaut został władcą Adramyttionu, Ludwik z Blois - Nikei, Renier z Trith - diukiem Filipopolis. Hugon de Saint-Pol - panem na Didymoteichonie. Igrali tymi błyskotliwymi nazwami niby nowymi klejnotami, niby ową nie znaną im tkaniną, w którą się teraz przyodziewali, Konon z Bethune został protovesterosem, a Manasses z Lille otrzymał tytuł Wielkiego Kuchmistrza. Markiz de Montferrat otrzymał w dziale Azję Mniejszą, którą zamienił na Tesalię i Macedonię, bliższe Węgrom Małgorzaty. Tu nadał lenna swym rycerzom. Wilemek otrzymał ziemie nad rzeką Strymon na zachód od gór Rodope. Włości zwały się Kokkinokhoria, czyli czerwona ziemia. Na przeciwległym brzegu rozciągało się lenno Rambauda. Na znak zwycięstwa krzyżowcy kazali zawieźć do Akry łańcuch grodzący port w Konstantynopolu. Ci co wyruszyli wprost do Ziemi Świętej i od roku próżno czekali na przybycie krucjaty, pojęli, że lepiej wracać do domu lub za namową papieskiego legata użyczyć pomocy cesarzowi Baldwinowi. Nie zanosiło się bowiem, aby krzyżowcy rychło opuścili Grecję. Na początku przysięgli, iż zostaną co najmniej rok, aby utwierdzić zdobycze. Lecz rok by nie starczył. Zbiegli bazyleusi Aleksy uzurpator, Murzuflos, Teodor Laskarys po trosze wszędzie podżegali do buntów, na szczęście ze sobą współzawodniczyli - tak więc Aleksy uzurpator kazał wyłupić oczy Murzuflosowi [29]. Długo trwały walki o podbój Cesarstwa, wprowadzenie swego prawa, pobór podatków. Była to wojna prowadzona konno, pełna zmiennych kolei losu; podbite krainy należało bowiem

ponownie zdobywać. Wśród gór, potoków i rozkosznych dolin rycerze z Zachodu sunęli pod swymi sztandarami w blasku zwycięstw, beztroscy, bez lęku ni zwątpienia, w przybrzeżnej błękitnej wodzie zmywali kurz i krew po bitwach. Wilemek w pełni chwały podążał wraz z kompanami, za nim jechali słudzy i służebne wielbiący go jak księcia. Dowiedział się o małżeństwie Agnieszki Francuskiej z jej dawnym kochankiem, Grekiem Teodorem Branasem - tego jej nie wybaczył i przestał zaszczycać ją swymi snami. Lecz niewątpliwie nie można długo szydzić z czci należnej Bogu, z boskości Kościoła, zbawienia dusz. Pojawił się pierwszy znak. Któregoś dnia patrol zmusił do ucieczki zastęp Greków, ci pozostawili nieruchomego ślepca wyciągającego ręce: Murzuflosa z pustymi oczodołami pod jedyną brwią. Co z nim zrobić? Postanowiono ukarać go jako królobójcę. Połamał kości młodemu Aleksemu, więc i jemu połamie się kości. Przypomniano sobie, że jedna z postaci na rzeźbionym obelisku Teodozjusza pochodziła z legendy o niecnym cesarzu strąconym ze skały przez lud. Zaproszono tłumy na Hipodrom, aby zobaczyły upadek Murzuflosa z wysokości przeszło 20 sążni - wielu widzów mogło przysiąc, iż widziało pojawiające się demony, które porwały jego duszę. Esperandieu czynił wówczas przygotowania, aby wsiąść na statek. Śmierć Murzuflosa utwierdziła go w przekonaniu, iż należy się oddalić: kiedy proroctwa poczynają się spełniać, to znak, że czas się już odmienia. Nie można zabronić czarnemu ptaszysku latać nad głową, ale można przeszkodzić, by uwiło na niej swe gniazdo. Lepiej wrócić i wypalać węgiel na płaskowyżu z dala od marmurów i złota. Chleb, szynka, baryłka wina z miodem, a na czwarty dzień wypalania woń błękitnego dymu... Opuścił już Wschód, kiedy car Bułgarii, Kałojan, przybył z pomocą Grekom. Sprzymierzył się z Wołochami i Kumanami w okrutnych hordach nadbiegłymi z Tartarii. Krzyżowcy rozproszeni na krańcach olbrzymiego cesarstwa nie mogli utrzymać kraju i zarazem stawić czoło Bułgarom. We wtorek po Wielkanocy, w rok i dwa dni po zdobyciu przez łacinników Konstantynopola, Kumani zabili pod Adrianopolem hrabiego de Blois i wzięli do niewoli cesarza Baldwina doniesiono później, iż wydali go na pastwę ptaków i wilków, obciąwszy mu wpierw dłonie i stopy [30]. Dandolo i Galfryd de Villehardouin pędząc konno przez całą noc zdołali ujść cało z tej bitwy. Doża miał wówczas blisko dziewięćdziesiąt siedem lat i już się nie dźwignął. Dostojny Dandolo, doża Wenecji, oblubieniec morza, a obecnie posiadacz takoż tytułu „pana ćwierci i pół greckiego cesarstwa”, dostojny Dandolo zmarł 1 czerwca, nie uroniwszy tym razem ani jednej łzy. Spośród inicjatorów krucjaty zmarli już: Fulko z Neuilly, Tybald z Szampanii, Ludwik z Blois, Baldwin z Flandrii, Enrico Dandolo. Pozostali przy życiu: Henryk z Hainaut i Bonifacy z Montferrat. Henryk odziedziczył po swym bracie tron w Konstantynopolu. „Bóg obrócił na nas swój gniew z powodu naszych grzechów - napisał wówczas do papieża. - Mam jednak nadzieję na pomyślniejsze dni i pocieszam się, że owe zamieszki były raczej próbą niż karą”. Był mężny i mądry. Bonifacy de Montferrat zaś pędząc z Tesalii na Peloponez wiódł w triumfie swój ognisty, zwycięski zastęp. Wilemek był w rozkwicie swych lat dwudziestu. Jechał w awangardzie, przekraczał Termopile, brał w cwale Teby, Delfy, Ateny - jeden oddział wystarczał, aby ów gród zabezpieczyć - zdobywał warowne zamki, Korynt i Argos, minął Spartę, aż wreszcie dotarł na brązowo-biały kraniec tej ziemi. Sława i bohaterskie czyny były mu chlebem powszednim. Na kolczudze z podwójnych kółek nosił niczym król jedwabną szatę i rozdawał swym służebnym

złupione perły. Nic go już nie mogło olśnić.

VIII. NIECH BÓG OSĄDZA ! Komandoria w Coulommiers niedawno spłonęła i czekano z jej odbudową, aż architekt i templariuszowi mistrze - murarze skończą wznosić kaplicę w Viffort koło Chateau-Thierry. Przeto komandor, brat Jehan, zmuszony rozbić obóz pod osłoną jedynego ocalałego muru, miał inne troski niż ów bezręki zatrzymany podczas ucieczki nie wiadomo dokąd, przebrany za czarnego mnicha z mieczem ukrytym w tobole i uwierzytelniającym listem byłego wielkiego mistrza zakonu, Gilberta Erail. Brat Jehan, nawet nie przesłuchawszy Wilema, zaprowadził go do Provins, komandorii mającej uprawnienia trybunału. Tam go zakuto w kajdany, czekając, aż kapituła zbierze się, aby go osądzić. Kiedy wreszcie nadszedł ów dzień - akurat w wigilię Świętego Michała, gdy do owego miasta napływali kupcy - Wilema przyodzianego tylko w gacie i koszulę zaprowadzono do wielkiego kapitularza. Sam bajlif przewodniczył kapitule. Był to surowy starzec, otaczali go: kapelan, bracia z Provins i świadkowie - twarz jednego z nich wydała się Wilemowi znajoma, ale próżno usiłował ją sobie przypomnieć. - Szlachetni panowie bracia - zagaił bajlif - powstańcie i proście Pana Naszego, aby Łaska Boża na nas spłynęła. Wszyscy bracia odmówili Pater. Zaryglowano drzwi, aby nikt nie podsłuchał, o czym będzie mowa. Bajlif wygłosił zwyczajowe przemówienie skłaniając Wilema do szczerych wyznań, braci zaś do całkowitej bezstronności. Natenczas Wilem ukląkł i zwrócił się do bajlifa: Szlachetny panie - wyrzekł - proszę was i braci o wybaczenie mi mego milczenia. Ale jużem powiedział, że nie uzyskacie ode mnie ani prawdy, ani kłamstwa. Wiedzcie jeno, że jestem rycerzem templariuszem, Wilemem d’Encausse, i nasz mistrz obarczył mię misją, o czym świadczy pismo, któreście przy mnie znaleźli. Nie mogę wyjawić nic poza tym nie łamiąc przyrzeczenia, którem mu złożył w Akrze. Niech Bóg osądza! Od tego przyrzeczenia nikt go uwolnić nie mógł. „Będziecie działać dla dobra zakonu powiedział Gilbert Erail - i tylko do mnie zwracać się będziecie.” Obecnie, kiedy zeznania zebrane przez Pierluigiego oraz oświadczenie Raula z Ibos zostały ukryte w bezpiecznym miejscu, byłoby działaniem zgubnym bez koniecznej potrzeby poruszać tę mętną wodę. Przeto będzie milczał. Tajemnicę trudno zachować tylko we wrogich okolicznościach; a takoż tylko we wrogich okolicznościach można okazać się godnym pokładanego w nim zaufania. Bajlif zauważył, iż milczenie może kryć tak sprawy najszlachetniejsze, jak i najbardziej zbrodnicze i poprosił Wilema, aby im wybaczył, jeśli im się zdarzy wydać niesprawiedliwy wyrok. Po czym wezwał pierwszego świadka rycerza z komandorii w Bonlieu. Brat przysiągł, że nie będzie się powodował ni miłością, ni niechęcią wobec obu stron. Eremita z Lasu Wschodniego - zeznał - przybył do komandorii, aby oddać dwa konie, muła i juki, które pozostawił koło jego kapliczki bezręki templariusz. Brat dodał, że eremita już w wilią tegoż dnia przywiódł do Bonlieu dwa konie w czarnych rzędach i uprzęży - nikt się o nie jeszcze nie upomniał. Ów eremita mieszka sam z synogarlicą i zarabia na życie sprzedając templariuszom to, co znajdzie w lesie . Grzyby albo konie, jak tym razem. Podejrzewano go już, że sprowadza na manowce tych, co się zabłąkali lub szukali Świętego Graala, aby zagarnąć ich mienie. Wilem osłupiał. Zatem eremita z Lasu Wschodniego ograbiał niczym rozbitków na wybrzeżu tych, których do siebie zwabił czarując ich opowieścią Krystiana de Troyes! Oto na co mu służy

talent siódmego syna! Może to właśnie on naśladował nacięcia na drzewach pozostawione przez Rolofa? Bajlif musiał zauważyć podniecenie Wilema: zapytał go, czy chce zeznawać. Wilem znów go poprosił, aby mu wybaczył milczenie. Templariusz z Bonlieu ustąpił miejsca templariuszowi z Piney. Ów zeznał, że podczas patrolowania znalazł w zaroślach pod lasem zwłoki czarnego mnicha, którego widywał w komandorii w Piney, znalazł przy nim suknię poplamioną krwią i poznał, że stanowi ona własność zakonu. Pragnąc zaoszczędzić kłopotów zakonowi, wziął na siebie odpowiedzialność, iż nie powie o tym ani podwładnym hrabiego Szampanii, ani ludziom z biskupstwa. Jego komandor polecił mu przeprowadzić śledztwo w sąsiednich komandoriach. Wystąpił wówczas brat, który się wydał Wilemowi kimś znajomym: był to ogrodnik z Bonlieu. Plewił właśnie kapustę - zeznał - kiedy łódź zatrzymała się na skraju warzywnika, jakiś rycerz w sukni i pasie, ale bez płaszcza, wielce rozgorączkowany pytał go, czy zna czarnego mnicha zwanego Pierluigim. Odpowiedział mu, że benedyktyn wyjechał do Piney i wskazał mu drogę. - Czy moglibyście rozpoznać tego rycerza? - spytał bajlif ogrodnika. - Tak, szlachetny panie. - Czy go tu widzicie? - Tak, szlachetny panie. Ten oto. W tym czasie, kiedy wszystkie zeznania wskazywały na Wilema, nie mógł się on obronić przed uczuciem wielkiej dumy, że należy do zakonu, w którym sprawiedliwość jest rzeczą tak wielkiej wagi. Był niemal wzruszony, że sprowadzono tych rycerzy, oderwano tego ogrodnika od jego kapusty w jedynym celu, by dojść prawdy. Brat Jehan i towarzyszący mu rycerz z Coulommiers, brat Gwido, zeznali, iż na prośbę templariuszy z Piney zatrzymali czarnego mnicha z obciętą dłonią, jadącego na mule. Przyłapali go koło Mortcerf; bez żadnego oporu pojechał z nimi. Po wysłuchaniu wszystkich zeznań kazano Wilemowi wyjść i kapituła przystąpiła do narady. Modlił się. Kiedy go zawezwano ponownie, ukląkł na środku sali. Naprzeciw niego bracia z kapituły otaczali półkolem bajlifa niby białe posągi - jedynie kapelan był w czerni. Raz już w swym życiu Wilem odczuł ciężar skierowanych ku sobie spojrzeń kapituły w komplecie. Było to w Akrze i chodziło tylko o wypytanie go o życie w wiosce. Obecnie go sądzono. - Kapituła - zagaił bajlif - czuje się w obowiązku uszanować przysięgę złożoną wielkiemu mistrzowi zakonu; wzięła takoż pod uwagę, że wielki mistrz nie udzieliłby tak rozległych pełnomocnictw bratu, którego miałby za zdolnego do wykorzystania ich w złym celu. Wyśle się więc posłańca do Akry, aby wyszukał w archiwach ślad misji Wilema. To zajmie sporo czasu. Kiedy wysłannik powróci, kapituła znów się zbierze. Jeśli otrzyma z Akry wskazówkę zezwalającą osądzić sprawę ze znajomością rzeczy, rozpatrzy się ją wewnątrz zakonu. W przeciwnym razie Wilem zostanie wydany sądowi kościelnemu za zabójstwo mnicha, benedyktyna Pierluigiego. W istocie zabójstwo chrześcijanina było jednym z nielicznych grzechów, których kapelan templariuszy nie był władny rozgrzeszyć; papież zastrzegł dla siebie ich osąd. Byłby wówczas Wilem usunięty z zakonu i wyklęty. Na razie został skazany na utratę stroju przez rok i jeden dzień, jako że porzucił mienie zakonu: tu nastąpiło wyliczenie wszystkich rzeczy, którymi były objuczone konie i muł, wszystkich sztuk osobistej odzieży i ekwipunku aż do palików od namiotów włącznie. Miał pościć o chlebie i wodzie trzy razy w tygodniu, jadać na ziemi na znak upodlenia. Nie wolno mu będzie nosić miecza ani odbywać ćwiczeń rycerskich. Zostanie wprzęgnięty do

wszystkich poślednich prac, jakie się raczy mu powierzyć. Co niedziela po mszy otrzyma chłostę. Nie powinien wstydzić się swej pokuty, ale raczej grzechu, który ją spowodował. Karę odbędzie w Coulommiers. Winien pomagać najpośledniejszym robotnikom przy odbudowie komandorii. Bajlif dorzucił, że kapituła wydała wyrok dla dobra Wilema, czyli ku zbawieniu jego duszy, i powodowana jedynie miłosierdziem, nie zaś ku jego zgubie i poniżeniu. Zgodnie z obyczajem Wilem poprosił Boga i Matkę Boską o przebaczenie popełnionych przezeń win. Po czym poprosił o pochowanie w ziemi chrześcijańskiej jego giermka Rolofa, zmarłego w obronie dobra zakonu, a tymczasem pogrzebanego w zielonej glinie w Lesie Wschodnim. Coulommiers. Wilem przeżywał dnie pełne zwątpienia. Nic już nie podlegało jego woli. Kiedy tropiąc Pierluigiego musiał powziąć decyzję, wiedział, co mu grozi. Dokonał wyboru między dobrem zakonu a własnym ocaleniem. Nawet przekroczywszy mokradła i ominąwszy sidła w Lesie Niepewności, znalazł ukojenie zdobywając się na ostateczny wysiłek. Może tędy wiodły drogi do Graala: do spokoju duszy. Jego wtajemniczenie nastąpiło w Zamku Eremity i Rolof obarczył siebie złem należnym Wilemowi w postaci drugiego czarnego rycerza. Człowiek zdobywa wolność przez grzech, odkupienie i śmierć. Nie działał tu nieubłagany los, jedynie była to wyboista droga w poszukiwaniu zbawienia. Wilem zabił bez cienia skrupułów, kiedy go zaś aresztowano, nie uznałby za niesprawiedliwość, gdyby policja hrabiego wraz z milicją biskupią powiesiły go na szubienicy w Troyes. Ale teraz kiedy znów się włączył w rytm powszednich dni, teraz kiedy nie powodowało nim żadne uniesienie, odzyskał znów chęć do życia i cierpiał nie znając jeszcze swego przyszłego losu. Czekając, aż zawezwie go kapituła w Provins, pracował jak parobek, karmił wieprzki, chadzał łowić ryby w stawach lub w ruczaju Rognon: nader zręcznie i szybko zanurzał rękę w wodzie i chwytał rybę za skrzela. Na polu budowy zaczęto wznosić mury budynków gospodarczych, nosił więc piasek i zaprawę: sporządzono mu rodzaj jarzma, aby mógł dźwigać wiadra i większe ciężary. Na podobieństwo ludzi z Brie brat Jehan i brat Gwido byli twardzi, krzepcy, o kanciastej budowie i takimże charakterze, mocno stali na swej żyznej, pszenicznej ziemi. Mało byli skłonni do wynurzeń, nie znali jakby ni zachwyceń, ni wybryków. Początkowo Wilem czuł się bardziej obco tu niż w Gavarnie, gdzie chociaż język przypominał ojczystą mowę. Urwista i ponura dal, zimowe wichry, opustoszałe wzgórze, na którym wznosiły się poczerniałe ruiny komandorii; zaprawdę nic nie skłaniało okolicznych surowych ludzi do roztkliwiania się nad sobą lub swymi bliźnimi. Lecz nigdy nie zapierali się danego słowa ani przyjaźni. Niekiedy spoglądając na widniejące na dole mury miasteczka, nad którymi górowała jedynie strzelista wieżyczka opactwa Świętej Foy, nie mógł Wilem powstrzymać się od wspominania rzędu cyprysów koło gródka Świętego Abrahama i żwawego rojowiska na Wschodzie. Wówczas po trosze litował się nad sobą i smutnym swym życiem. Jego ojcowizną był nadal Płaskowyż Czarny i urwiska nad Dourbie. Stanowiły część jego istoty jak wzrost albo barwa oczu, chciałby czasem o tym pomówić. Ale tutejsi ludzie nie zwykli zadawać pytań. Co niedziela szedł do połowy obnażony, z rzemieniami na szyi, aby uklęknąć na podwórzu. Brat Jehan brał rzemienie i powtarzając zgodnie z rytuałem, że umartwienie ciała służy ku podniesieniu duszy, uderzał go po grzbiecie. Na początku przychodzili oglądać go giermkowie i pachołcy, a nawet mieszczanie po wyjściu z kościoła. Ale „chłosta brata Wilema” stała się z czasem tak powszednią sprawą jak czyszczenie zgrzebłem konia. Wreszcie architekt i mistrzowie murarscy przybyli z Viffort. Komandoria była bogata, należały bowiem do niej ziemie w Doue, Aulnay i Jouarre, przeto brat Jehan uzyskał zezwolenie, aby odbudować ją okazalszą niż ongiś.

Sędziwy brat, już bezczynny, zamieszkujący w Payns przybył, aby wyznaczyć miejsce pod budowę kaplicy. W letni ranek na Świętego Jana, przed wschodem słońca, modląc się do Boga i wzywając Pannę Maryję, postąpił kilka kroków ku źródłu Świętej Anny i określił punkt, gdzie miał stanąć ołtarz przyszłej świątyni. Architekt z pomocą mistrza murarskiego zaznaczył punkt wskazany przez brata z Payns. Zza doliny Morin wschodziło słońce w dzień letniego przesilenia, kiedy pierwszy promień padł na pierwszy palik, osadził drugi palik w cieniu rzuconym przez pierwszy. Przez cały ranek odmierzał sznurem paliki i cienie, w południe, gdy słońce stanęło blisko zenitu, miejsca na absydę i wieżę były już wyznaczone a także cztery rogi oraz drzwi. Wytyczono zarys budynku mieszkalnego prostopadłego do kaplicy. W fasadzie przebije się pięć otworów, w górze trzy okna, na parterze dwoje drzwi, dwie ośmiokątne wieże staną po obu jej stronach. W wieżach wybuduje się schody z piaskowca. Fasada zachodnia okolona przyporami, również z piaskowca, będzie także opatrzona w okna, ale skierowane na północ, przewód kominowy znajdzie się w występie ściany, a sam murowany komin będzie sterczał aż ponad dachem. Mury zbuduje się z krzemienia łączonego zaprawą sporządzoną z wapna i piasku z Doue. Nikt się nie przyłożył, aby Wilem poczuł się w Coulommiers jak w rodzinnym domu, a jednak na równi z innymi był wzruszony, że z tych wszystkich planów, połączonych wysiłków zrodzi się zacna i krzepka siedziba zakonu, mająca uczestniczyć na swym nagim wzgórzu we wspaniałych i chwalebnych dziejach templariuszy. W owych właśnie dniach zawezwano go do stawiennictwa przed kapitułą w Provins. Wysłannik wrócił z Akry. Nie znalazł w archiwach żadnej wzmianki o misji, którą Gilbert Erail obarczył ongiś Wilema. Wielki mistrz zmarł nagle i nie wyrzekł ani słowa. Przeto kapituła zastosowała swą poprzednią decyzję: Wilem zostaje usunięty z zakonu za zabójstwo chrześcijanina. Ale skoro nikt nie zażądał wydania zabójcy Pierluigiego, zakon zaoszczędzi sobie wstydu nie wydając rycerza sądowi kościelnemu. Wilem d’Encausse przestał być rycerzem templariuszem. Winien uważać siebie za wyklętego. Gdy zatrzasnęła się za Wilemem brama komandorii w Provins, ogłupiały szedł na chybił trafił po ulicach nic nie widząc, nic nie słysząc. Popiół, wszystko przemieniało się w popiół, jego serce, pamięć, przeszłość i przyszłość, nawet przynależna mu cząstka wieczności. Zbity z tropu, był już niczym, nie posiadał niczego. I co robić, dokąd iść? W gorzkiej rozpaczy odczuwał swą wolność jako jeszcze jedno przekleństwo; banita skazany na wieczną wędrówkę, nawet nie mający kamienia pod głowę, wygnaniec skazany na błąkanie się aż do ostatecznego kresu wówczas zapomniany przez Boga runie w otchłań dla potępionych. Wilem umarł za życia.

IX. PIELGRZYMI KU WIECZNOŚCI Awelina nigdy nie zapomniała owej burzliwej nocy spędzonej w Ruassou u sędziwego PanPerdu: na dworze nawałnica, skowyt wiatru; w domu zapach owiec i dymu, na ciele miłe odczucie odzieży wysuszonej i jeszcze ciepłej, smak zawiesistej zupy i owa niewytłumaczalna zażyłość, jaką Doskonały stworzył między nią a obecnymi tu ludźmi o gorączkowym i niespokojnym spojrzeniu, twarzach pooranych zmarszczkami i źle ogolonych. Wśród szalejącej burzy sam jego głos wzbudzał uczucie bezpieczeństwa - bardziej niż ogień na palenisku, bardziej niż kamienne ściany. Mówił, iż ten świat burz i ciemności na pewno nie pochodzi od Boga, Bóg nie mógł pragnąć tego świata nędzy i samotności. Opowiadał, że każdy, kto szuka światła w mroku, pielgrzymuje ku wieczności; że ci biskupi, łupieżcy i rozpustnicy z pewnością nie są zdolni prowadzić dusze ku zbawieniu - Rzym zaś jest li tylko ową wszetecznicą babilońską, o której mówi Pismo Święte. Pochylając twarz ku palenisku czytał urywki z Ewangelii według Świętego Jana: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było Słowo...” Czytał święty tekst w języku powszednim, aby każdy go pojął, po czym komentował opisując świat w sposób prosty i trafiający do serca. Ów katar w czarnej sukni, o skromnej i serdecznej postawie promieniował spokojem i nie mógł być wrogiem Boga. Przede wszystkim to, co wnosił, było już pociechą. Rano krajobraz mocno skwarnego lata omyty z kurzu tchnął świeżością. Awelina, Bertram i służebna Lireille odjeżdżając do Roquelongue zabrali ze sobą obu braci z Rodez, tych których wypędził kanonik. Przyjaciele Pan-Perdu przyszli ich odwiedzić, później przybyli następni, wszyscy byli „Wierzącymi”, jak powiadali, wyznawcami „Prawdziwej Religii”. Awelina prosiła ich, aby zostali tak długo, jak zechcą. Wówczas przynieśli warsztat tkacki, później koło garncarskie. Czasem pomagali przy pracach na folwarku lub w winnicy. Doskonali przychodzili, by ich odwiedzić i umacniać w wierze. Roquelongue stało się siedzibą katarów [31]. Dalszy bieg wypadków tak się ułożył, że Awelina nigdy nie uświadomiła sobie, że wkroczyła na drogę, z której nie ma powrotu. Wiosną następnego roku wraz z damami z lenn Roquefeuil i Rodez udała się do Fanjeux koło Carcassonne; spotkała tam na czele całej grupy Guillemette - myszkę z zamku Algue, oraz Irdoinę de Rodez, hrabinę, która przed kilku laty przyjęła na swą służbę rycerza. Nie należy sądzić, iż dworna miłość wyszła z mody, lecz wiara Doskonałych, tak mężczyzn jak i niewiast, mocno przyciągała do siebie mieszkańców okcytańskich zamków. Śpieszono na turnieje teologiczne jak na rycerskie zapasy. Jak tam, tak i tu rzucano wezwanie, ustalano dzień i miejsce spotkania, wysłańcy sprowadzali najsłynniejszych mówców z obu obozów. W Verfeuil, Carcassonne, Montreal, Pamiers spotykano katarów: Gwilhaberta z Castres, Benedykta z Termes, Poncjusza Jordana, Arnolda Hota, ścierających się z legatami papieża, z Fulkiem z Marsylii lub Dominikiem Guzmanem. Całymi dniami rozprawiali o naturze Chrystusa lub wędrówce dusz przez różne ciała. Świeccy arbitrzy wydawali orzeczenie, w którym na ogół każdy odnajdywał własne racje i własnego Boga. Tym razem inne miało nastąpić wydarzenie i głośno o nim było na całym Południu: kilka szlachetnie urodzonych dam miało przyjąć Consolamentum - jedyny sakrament w religii katarów, i tym sposobem dostąpić do Świata Ducha. Katarowie rzeczywiście głosili, iż istnieją dwie przeciwstawne sobie zasady: Dobra i Zła pojednają się one dopiero u kresu wieków, na szczątkach czasu i świata. Zasada Zła - Szatan - wydawszy Bogu nieubłaganą wojnę, stworzył Ziemię oraz człowieka.

Dusze uwięzione w ciałach wciąż cierpią niewymownie, gdyż zostały odłączone od Ducha, który w nich przebywał, zanim Zły je wyrwał z Bożej szczęśliwości. Bóg pragnąc dusze znów przywieść do siebie, wysłał na Ziemię własną emanację - Jezusa, który nie wcielił się, lecz przybrał pozór ciała człowieczego - co określano terminem teologicznym „adombratus” - aby wskazać swym uczniom drogę do odkupienia i zbawienia. Ale Szatan - albo Lucyfer, albo Lucybel - częściowo zniszczył dzieło Jezusa podjudzając do utworzenia namiastki Kościoła, aby zmamić ludzi. Kościół rzymski jest w swej istocie kościołem diabła, nakazuje czcić narzędzie tortury - Krzyż, wielbić Boga w kawałku chleba; wierzyć, iż Dziewica Maryja mogła urodzić Jezusa. Jednym słowem, Kościół rzymski jest najwyraźniej ucieleśnieniem zasady Zła. Aby się o tym przekonać, wystarczy spojrzeć, jakie wiodą życie jego biskupi i kapłani! Wedle katarów dusza winna rozwijać się wędrując od wcielenia do wcielenia, aż całkiem oderwie się od materii, aby pojednać się z Duchem. Zwano „Wierzącymi” tych, którzy przyjęli ową wiarę, lecz nie mieli jeszcze chęci porzucić świata doczesnego: będą oni musieli doskonalić się w innych ciałach, zanim dostąpią zbawienia. Natomiast ci, którzy z biegiem wcieleń osiągnęli dość zasług, przyjmowali Consolamentum, w którym to sakramencie Duch na nich zstępuje. Tym razem sakramentu Ducha Pocieszyciela miał udzielić Gwilhabert z Castres, sam zastępca arcybiskupa katarów z Tuluzy - damom Esklarmondzie de Foix, siostrze hrabiego Rajmunda Rogera, Audii de Fanjeux, Fais de Durfort i Rajmundzie de Saint-Germain. Od roku, a może i dłużej zobowiązały się one suszyć trzy razy w tygodniu; a takoż w czasie Wielkiego Postu, przed Bożym Narodzeniem, Wielkanocą i Zielonymi Świętami nie jadać mięsa, żyć sprawiedliwie, mówić tylko prawdę, uprawiać wstrzemięźliwość, a nawet nauczyć się jakiegoś rzemiosła. Po tym oczyszczeniu były godne przyjąć chrzest Ducha - „Albowiem Jan chrzcił wodą, ale wy będziecie ochrzczeni Duchem Świętym.” (Dzieje Apostolskie 1, 5). Wszyscy baronowie z Sabartes i Cerdagne zstąpili ze swych orlich gniazd i przyłączają się do hrabiego Rajmunda Rogera krocząc pod jego chorągwią ze złotym pionowym pasem na purpurowym polu. Poją konie w starożytnych basenach rzymskich konsulów i jadąc po białych wiejskich uliczkach przybywają do zamku. Pospólstwo uplotło już wieńce dla wszystkich tych baronów i diakonów. Dziś Okcytania łączy się z „herezją”. Hrabia de Foix, formalnie katolik, toleruje na swych ziemiach wszelaką wiarę, lecz równie źle znosi butę papieskich legatów jak i chciwość mnichów. Wielka zamkowa sala jest całkiem naga, bez ozdób, bez trofeów. Na stole przykrytym białym prześcieradłem dwie świece. Koło stołu stoją Gwilhabert z Castres oraz kilku Doskonałych, Piotr Belhomme, Arnold Clavel, Bernard de Mazerolle, wszyscy mają długie włosy i brody, wszyscy przyodziani w czarne suknie, przy pasie widnieje Ewangelia według Świętego Jana i miseczka, której nie tknęła nieczysta strawa. Wchodzą cztery neofitki, towarzyszy im ojciec chrzestny, który je przedstawia zgromadzeniu wiernych i poręcza za ich cnotliwe życie. One również są przyodziane w czarne suknie, włosy zaś skryły pod białym czepcem. Jako że Oda de Fanjeux jeszcze jest zamężna, mąż jej występuje, by publicznie potwierdzić, iż „oddaje swoją żonę Bogu”. Wstęp do ceremonii stanowi ogólne oczyszczenie: każdy symbolicznie umywa dłonie. Po czym Bernard de Mazerolle stawia przed Gwilhabertem okrągły stoliczek, przykrywa go białym obrusem i kładzie na nim Ewangelię; oddaje trzy pokłony, witając tym sposobem Ducha, który przenika Gwilhaberta. Wówczas występuje Esklarmonda de Foix, z kolei ona trzykrotnie przyklęka przed Gwilhabertem, który wręcza jej księgę i zwraca się do niej z długą przestrogą, cytując Pismo Święte i zalecając, by rozważyła znaczenie rytuału, który dopełni. Następnie recytuje Pater

Noster tłumacząc każdy wyraz, wyjaśniając symbole, ujawniając ukryte znaczenie słów. - „Ojcze nasz, któryś jest w niebie” - wyjaśnia - oznacza: „Boga, którego winniśmy odróżnić od Diabelskiego Ojca, kłamcy i rodziciela złoczyńców. Złoczyńcami są ci, którzy nie mają prawa do miłosierdzia Bożego...” „Chleba naszego daj nam”... „Chleba owego nie spożywa się, nie jest materią, lecz miłosierdziem, zakonem Chrystusowym dostępnym wszystkim ludom...” [32] „Odpuść nam nasze grzechy!”: „Jeśli nie pokajacie się za wszystkie wasze grzechy i nie przebaczycie ich wszystkim bliźnim, Ojciec niebieski takoż wam nie przebaczy”. Po odmówieniu Pater Gwilhabert zakończył: Przebacz nam! - Błagajmy Władcę Dobra, który obdarzył uczniów Jezusa Chrystusa łaską przyjęcia owej świętej modlitwy, aby i na was takoż zesłał łaskę jej przyjęcia i zachowania jej z mocną wolą ku jego czci i waszemu zbawieniu! Parcite nobis!* Po czym odbiera księgę: - Czy macie silną wolę przyjąć tę świętą modlitwę i zachować ją po kres waszego życia w czystości, prawdzie i pokorze? - Tak - odpowiada Esklarmonda - mam tę wolę. Módlcie się do Ojca, aby wsparł mnie swą mocą. Pada i prosi o przebaczenie swoich grzechów. Wówczas Gwilhabert recytuje Ojcze Nasz głośno i powoli; Esklarmonda powtarza za nim słowo po słowie; odtąd ma prawo modlić się do Ojca. - Przez Boga - mówi Gwilhabert - przez nas, przez Kościół, przez jego Zakon Święty, jego nauki i świętych uczniów bądźcie godni odmawiać tę modlitwę przed jedzeniem i piciem, tak w dzień jak i w nocy, sama lub razem z innymi osobami wedle obyczaju obowiązującego w Kościele Jezusa Chrystusa. Zanim nie odmówicie tej modlitwy, nie wolno wam ani jeść, ani pić. A jeśli wam się przydarzy uchybić tym obowiązkom, natychmiast, kiedy zdołacie, powiadomcie o tym Starszego w kościele - odbędziecie pokutę, jaką zechce wam nałożyć. Niech Nasz Pan, prawdziwy Bóg, obdarzy was łaską, abyście przestrzegali odmawiania tej modlitwy ku Chwale Jego i ku waszemu zbawieniu! Esklarmonda trzykrotnie przyklęka: Benedicite...parcite nobis! (łac.) - Pobłogosławcie... Przebaczcie nam. - Benedicite, benedicite, benedicite, parcite nobis*. Niech Pan Bóg was szczodrze wynagrodzi za dobro, jakieście mi wyświadczyli w imię miłości Boga. Wtajemniczenie zakończone. Natenczas rozpoczyna się ceremoniał Consolamentum. Wszyscy chrześcijanie i chrześcijanki modlą się, aby Bóg łaskawie wysłuchał wyznaczonego przez kościół Gwilhaberta, który spowiada się i otrzymuje rozgrzeszenie od Bernarda de Mazerolle. Ponownie podaje Księgę Esklarmondzie pytając ją, czy ma silną wolę przyjąć chrzest duchowy i czy jest gotowa ćwiczyć się we wszystkich cnotach, mocą których człowiek staje się prawdziwym chrześcijaninem. - Damo Esklarmondo - mówi po otrzymaniu jej przyrzeczenia - musicie uprzytomnić sobie, że w tej chwili po raz drugi stajecie przed Bogiem, przed Chrystusem i Duchem Świętym... Jesteście tu, aby otrzymać przebaczenie waszych grzechów dzięki modlitwom prawdziwych chrześcijan i przez nałożenie rąk. Czyta odpowiedni tekst z nauki katarów i dodaje: - Przez takowe świadectwa należy, byś przestrzegała przykazań Bożych i znienawidziła

świat. A jeśli tak będziesz postępować aż do końca, ufamy, że dusza twoja osiągnie życie wieczne. - Parcite nobis - błaga Esklarmonda. - Za wszystkie grzechy, które mogłam popełnić w mowie, myśli czy uczynku, proszę o przebaczenie Boga, Kościół i was wszystkich. - Niech będą wam odpuszczone przez Boga, przez nas i przez Kościół. Błagajmy Boga, aby wam przebaczył. - Módlcie się za mnie do Boga, aby mi przebaczył. - Oby Pan, nasz Bóg - dodaje Gwilhabert - przebaczył wam i doprowadził was do dobrego końca. Rytuał został w pełni zachowany. Teraz rozpoczyna się ceremoniał przekazania Ducha. Esklarmonda wciąż klęcząc opiera ręce na białym obrusie przed Gwilhabertem, który kładzie na jej głowie Księgę; wszyscy zaś obecni chrześcijanie i chrześcijanki kładą prawą rękę na księdze. - Ojcze Święty - modli się Gwilhabert - racz przyjąć Twą służkę Esklarmondę wedle Twej sprawiedliwości i obdarz ją Twą łaską zsyłając na nią Ducha Świętego. Wszyscy się modlą, później Gwilhabert przystępuje do czytania Ewangelii według Świętego Jana: „Na początku było Słowo...” Znów następują modły, Esklarmonda całuje Księgę, trzy razy przyklęka, później dziękuje Gwilhabertowi i zgromadzonym chrześcijanom. - Niech Pan Bóg was szczodrze wynagrodzi za dobro, jakie w imię miłości Bożej wyście mnie wyświadczyli. Po zakończeniu ceremonii Gwilhabert przyjmuje trzy następne neofitki, po czym chrześcijanie i chrześcijanki przekazują sobie znak pokoju, mężczyźni całując się wzajemnie; Gwilhabert przykłada wargi do Księgi, po czym całuje ją pierwsza niewiasta przekazując ten pocałunek pozostałym współwyznawczyniom. Przez cały czas trwania ceremonii Awelina była pod urokiem prostoty obrzędu i celebrantów. Ci „Doskonali”, jak ich tu zwano, samym swym przykładem zachęcali do ćwiczenia się w cnocie. Ciągle wyobrażała sobie siebie na miejscu damy Esklarmondy, przyodzianą w czerń, przyjmującą tego Ducha, który otwierał przed nią pogodny świat pokoju. Niesłychana surowość ślubów przerażała, a jednocześnie wprawiała w zachwyt. Nie tyle ją pociągały dogmaty, ile chęć, aby należeć do tej przyjaznej i rodzinnej wspólnoty, wyzbytej ciężarów, wymogów i zgnilizny cielesnej. Wieczorem w Fanjeux, kiedy Esklarmonda i jej przyjaciółki udały się do Domu Doskonałych, na ulicach gródka mieszkańcy świętowali. Przybyli trubadurzy, aby śpiewać pod platanami. W owym czasie legaci z Rzymu próżno by szukali granicy między kataryzmem a Okcytanią: to samo serce, ten sam akcent. Pojawił się nawet Tolosan, stary harfiarz, którego pieśni Awelina słuchała ongi w zamku Algue. Wciąż szedł za nim Tripoli, jego wynędzniały chart. Ponury i jak zawsze kapryśny, nie zachęcający do śmiechu, powiedział, iż nie istnieje to, czego się pieśnią nie wysławia, i na tym polega zawód trubadura. Odśpiewał Okcytanię - „ów szelest”, i zapowiedział raz jeszcze, że świat niebawem rozpadnie się w proch. Rano orszak przyjaciół i Wierzących towarzyszył wczorajszym Przyobleczonym aż do Montsegur, sterczącej pod chmurami, niebotycznej skały. Znajdowała się za Lavelanet w rozległej, surowej okolicy. Na szczycie turni wznosiły się ruiny starej wieży. Starsi Kościoła katarów poprosili ongi pana owej okolicy, Rajmunda de Pereille, o odbudowę zamku i poczęto zwozić budulec. Tymczasem Doskonali i Wierzący gnieździli się w nędznych chatynkach bez okien ni sprzętów, gdzie mieszkali po dwóch. Kiedy Guillemette oraz Irdoina de Rodez razem

podróżujące postanowiły wrócić do Rouergue, Awelina, której nikt w domu nie oczekiwał, poprosiła je o zawiadomienie rządcy Bertrama w Roquelongue, iż spędzi ona lato w Montsegur. Zatrzymała przy sobie służącą Lireille. Nieubłagana surowość okolicy doskonale harmonizowała z czystością i ascezą Sług Dobra. Zwali Montsegur „Skałą Przyjaciół Boga”. We wrześniu Awelina odesłała Lireille do Roquelongue. Miała ona powrócić na wiosnę i przywieźć tym razem małego Tristana. Po około dwóch latach Esperandieu odwiedził Awelinę. Wrócił z Konstantynopola i opowiedział, że Wilemek okrył się tam sławą i zdobył bogactwa. Giermek był wstrząśnięty zmianą, jaka nastąpiła w Awelinie. Odziana niczym żebraczka, dłonie ma spierzchnięte, wychudła, postarzała, mieszka z inną Wierzącą, niejaką Sereną, w lepiance ledwo nadającej się dla pastucha z płaskowyżu. Obie podjęły się prania odzieży tak katarów, jak i robotników, murarzy i cieśli, wznoszących hen na szczycie zamek niczym symbol wyzwania. Ale Esperandieu najbardziej był wstrząśnięty wyrazem szczęścia na twarzy Aweliny.

CZĘŚĆ CZWARTA CONSOLAMENTUM (1204-1210)

SŁOWO WSTĘPNE Rzym, 29 maja 1207 r. Innocenty III do Rajmunda VI, hrabiego Tuluzy: „Bóg, Pan życia i śmierci, może was porazić trądem, gorączką, paraliżem. Może zesłać na was opętanie albo przygwoździć nieuleczalną chorobą, albo przemienić w zwierzę jak króla Babilonu. Nakazujemy wam odbyć szybko pokutę, w przeciwnym razie rozkażemy odjąć wam dobra, które dzierżycie z ramienia rzymskiego Kościoła, i przykażemy wszystkim sąsiadującym z wami książętom, aby powstali przeciwko wam jako wrogowi Jezusa Chrystusa wydając każdemu pozwolenie na przejęcie wszystkich ziem, które zdoła od was zabezpieczyć, aby nie były dłużej kalane herezją”. Rzym, 17 listopada 1207 r. Innocenty III do Filipa Augusta, do diuka Burgundii, hrabiów Nevers, Dreux, Bar, do hrabin Szampanii, Vermandois i Blois, do wszystkich hrabiów, baronów i rycerzy wiernych Chrystusowi, zamieszkałych w królestwie Francji: „Groźby nie poskutkowały. Władza doczesna winna ukrócić zło. Trzeba przypasać miecz, aby uciąć odrośla, które zapuściły głęboko korzenie i rodzą cierpkie jagody miast winnego grona. Trzeba zniszczyć te szkodliwe śmiecie. Wyznawcy przewrotnej herezji winni być zmiażdżeni mocą naszej władzy i niech wojenne nieszczęścia doprowadzą ich chociaż do zrozumienia prawdy”. Prouille koło Fanjeux 1207 r. Dominik Guzman do mieszkańców gródka: „Nauczałem, błagałem, płakałem. Ale jak powiada lud w Hiszpanii, gdzie nie pomoże błogosławieństwo, tam pomoże kij. Podjudzimy przeciw wam książęta i prałatów, ci zaś, niestety, zwołają narody oraz ludy i wielu z was zginie od miecza. Tedy zwycięży siła tam, gdzie łagodność zawiodła”. 14 stycznia 1208 r. rycerz ze stronnictwa tuluzańskiego pchnięciem włócznią w plecy zabija papieskiego legata, Piotra de Castelnau, gdy ów zamierza przeprawić się przez Rodan koło Arles. Luty 1208 r. Arnold-Amaury, opat z Citeaux, do Innocentego III („Pieśń o krucjacie przeciw albigensom”): „Trzeba zniszczyć wszystko, co stawia opór, od Montpellier aż po Bordeaux. Każcie ogłosić odpust we Francji i na wszystkich ziemiach aż po Konstantynopol. Niech ten, co nie wstąpi w szeregi krzyżowców, nigdy nie wypije wina, nie jada na obrusie ni wieczorem, ni rano, nie wdzieje na się odzieży z konopi ni lnu. A jeśli umrze, niech zostanie jako pies zakopany!” Rzym, 10 marca 1208 r. Innocenty III do arcybiskupów w Narbonne, Arles, Embrun, Aix i Vienne, do króla Filipa, do prałatów, hrabiów, baronów i rycerzy Królestwa Francji: „Naprzód, rycerze Chrystusowi! [W Langwedocji[33]] wiara zagasła, pokój obumarł, heretycka zaraza i wojownicza wściekłość nabrały nowych sił. Barce kościoła grozi całkowite zatonięcie [...] Ci heretycy są gorsi od Saracenów”.

I. RYCERZE CHRYSTUSOWI Działo się to 1 maja 1209 roku, śnieg spadł w Coulommiers. Lecz nie ów gęsty śnieg, beznadziejny i ponury, spotykany w chmurne dnie lutowe, tylko śnieg wiosenny, jaki spada nocą, skrzący się błękitem, istna pierzynka dla zawilców i pąków, cały przetkany okrzykami dzieci i świergotem ptaków - krew ci od niego żywiej płynie w żyłach. Na pagórkach Montbilliard nowa komandoria dumnie wznosiła się nad okolicą, w owym dniu nieskalana, wyzbyta błota i zimowych kolein. Jakiś ubogi zapukał do drzwi z jasnego dębu, wiodących do pomieszczeń mieszkalnych, i poprosił o rozmowę z panem komandorem. Brat Jehan stanął na progu: - Ach! - wyrzekł - czegóż on chce? Nie wiedząc, czy ma mówić „wy” do byłego rycerza zakonu templariuszy, Wilema d’Encausse, czy tykać obecnie potępionego, postanowił przemawiać doń w trzeciej osobie. - Szlachetny panie - powiedział Wilem - przyszedłem, aby was prosić o zezwolenie na odejście... Wasza komandoria już zbudowana... - Ależ on nie jest nic winien zakonowi i zakon nic nie jest mu winien... Niech więc sobie idzie! Brat Jehan już się odwracał. Wilem drgnął poruszony resztką dumy: - Ruszam na Krucjatę! - rzucił niczym wyzwanie. - Jak Bóg da, zbawię swoją duszę! - Niech przestanie mówić o Bogu! Wilem pochylił głowę i już go nie było. Brat Jehan spojrzał na oddalającego się byłego templariusza. Nic o nim nie wiedział prócz tego, że ów cieszył się ongiś zaufaniem wielkiego mistrza zakonu. Co za upadek i co za nędza! Nie mógł opędzić się od myśli o tej skrzyni z drewna i skóry z hełmem, kolczugą i mieczem upadłego templariusza, a bezużytecznie od pięciu lat tkwiącej w piwnicy. Krucjata! Wybiera się na nią bez oręża i konia. Nieszczęsny zaciągnie się w szeregi piechurów i psiarczyków. Komandor patrzył, jak Wilem mija podwórze otulając od zimna kikut fałdą ubogiej sukni. Kiedy już przekraczał próg, brat Jehan ogarnięty litością zakrzyknął: - Dobrej pokuty! Po czym wrócił i zatrzasnął grube drzwi odruchowo sprawdzając, czy drewno nie pękło. Wilem, wypędzony z zakonu i wyklęty za zabójstwo Pierluigiego, znikł na pewien czas. Później wrócił do Coulommiers i poprosił o pracę przy budowie komandorii jedynie za chleb i dach nad głową: żywi nadzieję - mówił - że kapituła w Provins daruje mu karę; pokutę odprawi na oczach wszystkich. Przez cały ten czas wykonywał najpodlejsze prace przy murarce, dokładając do swego jarzma tyle wiader z zaprawą, iż zdawało mu się, że wystarczyłoby jej na wybudowanie całej katedry. Przemieszkiwał z poślednimi robotnikami w otwartej szopie i choć nie był zmuszony, trzy razy w tygodniu pościł o chlebie i wodzie. Ciało jego stało się tak ścięgniste i twarde, jakby się składało z supłów i powrozów. Nie dosiadał już konia, nie miał prawa uczestniczyć w publicznych modłach ani wejść do kaplicy, odkąd została poświęcona. Zwracano się doń li tylko, by wydać mu rozkaz, a on również ponuro milczał. Skoro jest się wyklętym, nie ma do kogo ust otworzyć. Był jak trędowaty. Nikt nie wiedział, kim był, nie czuł z tego powodu żalu. Nawet w swym nieszczęściu miał wspaniałą pociechę, tajemnicę, skarb. Opuściwszy Provins, udał się do Piney po dokumenty Pierluigiego i Raula z Ibos, schowane tam w skórzanym worku. Czekał na sprzyjającą porę. Sposobność nadarzyła się w ów dzień, gdy wszyscy prócz furtiana wyszli z Coulommiers na

uroczystość Świętej Foy. Wykorzystał tę chwilę, by sporządzić schowek u podstawy wieży tuż przy budynku mieszkalnym: właśnie ją budowano i zaprawa jeszcze nie stwardniała. Furtian nie zdziwił się widząc, że Wilem tam muruje, przecie tu stale mieszkał. Skórzany worek będzie mógł tu pozostać przez całe wieki zabezpieczony od wody i ludzi. Nikt go nie znajdzie przed przyszłym pożarem. Niebawem Wilem zrozumiał, że nigdy zakon nie przyjmie go w swe szeregi; mimo to pozostał nadal w Coulommiers: chciał bowiem zobaczyć ostatnią dachówkę kładzioną na komandorię; byłby to jakby obrót klucza zamykającego jego skarb. Główna część budynku była już od dawna wykończona, a nawet zamieszkana: na dole refektarz, na górze sypialnia dla dwunastu braci. Doskonała w swych proporcjach komandoria była czymś wspaniałym. Kapitularz również był gotowy. Resztki sterczącego muru zachowano ku czci tych, którzy wznosili pierwszą komandorię w roku 1128. Teraz wykańczano budowę spiczastego dachu nad kaplicą i czekano, aż wyschnie tynk, aby wymalować freski. Sprzątano już pole budowy. Wszyscy bez wyjątku biorący udział we wznoszeniu komandorii byli jednakowo dumni, iż dzieło ich już jest ukończone, atoli ogarniała ich głucha melancholia, tak znamienna u żołnierzy, marynarzy i budowniczych u kresu wspólnie przeżytej przygody. W tymże czasie rozprawiano o krucjacie przeciw albigensom. Wiadomo już było, że się szykuje, lecz dopiero teraz nadeszła wieść, iż papież udziela każdemu krzyżowcowi, za zwykłe czterdzieści dni wojowania, pełnego i całkowitego odpuszczenia grzechów. Wilem nie zawahał się. Kiedy przekraczał ośnieżony próg pięknej komandorii, po raz pierwszy po pięciu latach zagościła w jego sercu nadzieja. Tego dnia mieli zjechać do Coulommiers wszyscy z okolicy, którzy pragnęli wziąć krzyż. Było ich niewielu: koło hali z serami spotykało się jeno świeżo pasowanych rycerzy i tych, co przed siedmiu laty nie zdołali wyjechać z zastępami z Szampanii na tę krucjatę, która podzieliła Konstantynopol i Wschodnie Cesarstwo. Cysters miał przybyć i rozdać krzyże odjeżdżającym, lecz się jeszcze nie pojawił, i nieliczny tłum jął się niecierpliwić. Wilem patrząc na ochotników oraz rynsztunek zauważył twarz jakby znajomą: kruczowłosego rycerza o długim tułowiu, krótkich nogach i szorstkim głosie. Ów sprzeczał się ze swym giermkiem, chwackim kpiarzem, równie szerokim jak wysokim; znak herbowy na zielonym polu widniejącym na tarczy wskazywał, że rycerz służył ongi w Ziemi Świętej. Wilem nagle go rozpoznał: - Gauche - zawołał. Rycerz obrócił się i zmierzył wzrokiem od stóp do głów tego bezrękiego nędzarza, który z pewnością szukał pracy. Ściągnął brwi: - Znam cię - powiedział. - Czyś nie służył jako żołdak w Normandii po stronie króla Francji? Wilem zdał sobie sprawę ze swego upadku. Poczuł, że nie może narzucać się temu rycerzowi. - Wybaczcie mi! - rzekł. I już się odwracał, kiedy kołyszącym się krokiem podszedł doń giermek rycerza. - Osiodłać konia to możeć nie potrafię, jak ktoś mi tu przygaduje, ale nie zapominam przyjaciół mego pana. - Kto on jest? - Rycerzem d’Encausse... Tyr... Kompani morza... Po chwili niedowierzania twarz rycerza rozjaśnił uśmiech. Zeskoczył z konia, podszedł do Wilema, wziął go w ramiona, uścisnął. - Wilem! - powtarzał - Wilem d’Encausse! Przed dwudziestu laty razem z Hugonem z Tyberiady i Janem des Douzes spędzali wiele

czasu na wałach Tyru, wypatrując przybycia krucjaty królów. Tam właśnie przezwano ich kompanami morza. Grali w szachy [34], w kości, układali piosenki i Gauche z pewnością najbardziej fałszował melodię spośród wszystkich francuskich krzyżowców przebywających w Ziemi Świętej. Hej, młode lata! Było im tak śpieszno odbić Jerozolimę, że jednocześnie opuścili Konrada de Montferrat, ich zdaniem zbyt wyrachowanego, i zaciągnęli się pod sztandary Gwidona Luzyniana. Należeli do tej garstki szaleńców, która obiegła Akrę z dziesięćkroć liczniejszą załogą, rzucając jej wyzwanie... Później Wilem wstąpił do zakonu templariuszy, a Gauche z Coulommiers odpłynął do ojczyzny razem z Janem des Douzes. Gauche zaciągnął Wilema do oberży „Pod Niedźwiedziem”: nie był nadto pobożny i pokpiwał sobie z klątwy, jaką został obłożony jego przyjaciel. Wypili za dobre czasy. Ani jeden, ani drugi nie wiedzieli, co się stało z Janem des Douzes i Hugonem z Tyberiady. Gauche przed pięciu laty odbył kampanię w Normandii walcząc w armii króla Francji, ale nie zdobył łupów. - Miasta nam się poddawały - utyskiwał. - Nawet zamek Gaillard. Ani potyczek, ani plądrowania, ani grabieży. Miał nadzieję, że odbije sobie na kwitnących grodach Południa. W tejże chwili zbliżył się jego giermek, Gwidek, i nadal sarkając oznajmił, że mnich właśnie wygłasza kazanie. - Dla jednych wino, dla innych śnieg... Ale gdyby nie ja, nie zobaczylibyście nawet odjazdu krucjaty! - Dziwi mnie bardzo - odparł Gauche - że wciąż ciebie znoszę! - Gdybym nie był zwykłym giermkiem, powiedziałbym, co myślę. - A gdyby osioł wybierał, nie byłby osłem! Razem się wychowali i nie rozstawali się nigdy. Jakże cieszył Wilema widok tak przyjacielskiego obyczaju, tego powiązania z jego gestami, słowami, całą rolą. On, porzuciwszy ongiś żonę i dzieci, rozstał się ze swym giermkiem Esperandieu. Widział śmierć Rolofa, a teraz w czterdziestym trzecim roku życia utracił zakon i Boga, chodzi w pojedynkę niczym stary odyniec na łasce przypadkowych spotkań w ośnieżone poranki. - Płać za nas! - rozkazał Gwidkowi Gauche. Mnich stał na małej estradzie przed kaplicą. Przemawiał ze zgrozą i nie nabierając tchu jakby wymiotował. Mówił, że Rajmund, hrabia Tuluzy, wypowiedział wojnę Jezusowi Chrystusowi, że jest zepsutym do szpiku kości cudzołóżcą, wszetecznikiem, bałwochwalcą, sprzedawczykiem, sodomitą, że pluje w twarz księżom, obsikuje krucyfiksy, pali zakonnice i dzieci razem z kościołami, że co piątek tańczy na cmentarzach, odprawiając szatańskie sabaty w towarzystwie swych przyjaciół heretyckich katarów. Wilem był zdumiony. Kiedy mieszkał w Roquelongue, mówiło się czasem w zamku o katarach i waldensach, ale nigdy jako o diabelskim pomiocie. To prawda, że w ciągu dwudziestu lat mogli się zmienić i ludzie, i kraj, on zaś nie znał ani Albi ani Beziers. Kaznodzieja potwierdził, że za czterdzieści dni wojowania krzyżowiec otrzymuje rozgrzeszenie za wszystkie popełnione grzechy, taki sam odpust jak za wyprawę do Ziemi Świętej - bez zaciągania pożyczki pod zastaw zamku, aby opłacić podróż, bez narażania życia na statku i stawiania czoła cesarstwu Saracenów. Ponadto dobra heretyków zostaną wydane na łup. Innocenty III nakazuje prolongować termin spłaty długów krzyżowców i umieszcza ich dobra pod opieką Kościoła. Dwa letnie miesiące w przyjemnym kraju bez armii, gdzie bogatych miast bronili tylko mieszczanie. Krucjata zapowiadała się pomyślnie. W Coulommiers jak i gdzie indziej zeszli się tego dnia ciekawscy, aby wysłuchać kazania cystersa, po czym odjechali, aby spożyć polewkę, mając krzyż z czerwonej tkaniny naszyty na piersi - na piersi w odróżnieniu od krzyżowców z Ziemi Świętej, którzy nosili krzyż na ramieniu.

Gauche de Coulommiers, Gwidek i Wilem również wzięli Krzyż. Rycerstwo miało stawić się w Lyonie w czerwcu na Świętego Jana. Tegoż 1 maja w zamku na wyspie Cite w Paryżu Filip August nie przyjął jak co roku powinszowań z okazji majowego święta. Przebywał w Villeneuve-sur-Yonne razem ze swymi wielkimi wasalami, którym zezwolił udać się na krucjatę przeciw albigensom: Eudoksjuszem, diukiem Burgundii, oraz Herve, hrabim na Nevers - uparcie ze sobą współzawodniczącym. Król odmówił papieżowi objęcia dowództwa nad wyprawą krzyżową oraz jej finansowania. Uważał, iż nie dotyczy go sprawa tej herezji. Nie chciał, aby armia Francuzów jadąca na podbój Południa była armią królestwa Francji. Zawsze zdąży wkroczyć, jeśli nadarzy się sposobność podziału włości hrabiego Tuluzy. Lecz niezbyt dobrze wyobrażał sobie tę wojnę: kim są wrogowie? Gdzie leży ich stolica? Kto jest ich wodzem? Jakaż to armia? Dostatecznie znał Rajmunda z Tuluzy, aby wiedzieć, że nie jest Antychrystem. Można mu zarzucać, że jest niestały i pyszałkowaty, ale żeby aż ruszać na wojnę... Bardzo zachęcał do walki swych wasali: nie mógł zrobić mniej, a więcej nie chciał. Lyon nigdy nie widział armii równej tej, jaka się zbierała na brzegu Rodanu. Do potężnych oddziałów z Burgundii i Nevers przyłączają się co dzień oddziały z Normandii, Flandrii, Szampanii, Andegawenii, Limousin, Pikardii. Rycerze oraz ich lennicy, zaciężni żołnierze, zawodowi wojownicy, jak łucznicy i cieśle, a także mieszczanie i chłopi, wystraszony tłum pątników postępujący za zastępami Boga, aby uszczknąć jakiś odpust. Znajduje się tu również Król Rozpustników wraz ze swymi bliźniakami - katami, rządzący wlokącą się ogromną ciżbą nikczemników, ludzi wilków, wyjętych spod prawa, ladacznic, kuglarzy, żebraków, rzezimieszków. Ta rozgorączkowana armia trzyma się jednak dobrze. Ma bowiem cel. Bezustannie prawi się jej o Bogu, podnieca ją, rozpala do białości. Arcybiskupi z Reims, Bayeux, Lisieux, Chartres przez cały dzień podburzają przeciw heretykom, z góry udzielają wszelakiego przebaczenia. Wojsko powiedzie legat papieża, Milon, a nie świecki wódz. Lecz duszą tej olbrzymiej ciżby, dłonią napinającą tę śmiercionośną kuszę, jest skromny mnich w białym habicie, Arnold Amaury, opat z Citeaux. Jest to człowiek o lodowatej nienawiści. Wszystko obrachowuje, prócz skutków własnej pomsty. Herezja katarów żyć mu nie daje. Patrząc na gromadzącą się armię Bożą, rozpala ją pochodnią swej wiary, rozpłomienia swym szaleństwem, gra zarówno na ambicjach, jak i nieświadomości. Jeśli zajdzie potrzeba, zmiażdży wszystkich heretyków jednego po drugim, spali ich kryjówki, zniszczy cały ich kraj, aby go oczyścić. Tam gdzie przejdzie, nie pozostanie śladu z Bestii wszetecznej. Przepędzi ją ogniem i mieczem, w jej okrwawionym legowisku zasieje przerażenie - a jako że zna ludzi, przyrzekł im, że powrócą przed winobraniem. W pierwszych dniach lipca wyprawa opuszcza Lyon, przeprawia się przez Rodan, skierowuje na szeroki trakt [35] wzdłuż lewego brzegu. Z prądem rzeki płyną statki wioząc tabory, żywność, machiny oblężnicze. Trzeba działać szybko i uderzyć mocno: na Świętego Jana krzyżowcy jęli odliczać dnie obowiązującej czterdziestodniowej służby. Lecz nie trzeba popędzać tej armii rozciągającej na dwie mile swe chorągwie i zastępy; podziwia sama siebie i doznaje zawrotu głowy, upaja się własnym kurzem, wywrzaskuje Te Deum. Niecierpliwi się, iż nie posuwa dość szybko: pokażcie nam jeno tego Rajmunda z Tuluzy. Wilem i Gauche jadą pod sztandarami Szampanii. W Coulommiers Gauche dał Wilemowi bojowego konia, zdobytego w turnieju, wierzchowca mierzącego przeszło pięć stóp wzrostu, nazywa się Siwek, pochyla nisko łeb, kołysze się idąc i zbacza nieco z drogi wpadając w kłus; jest grymaśny, a jednak przyjacielski, dobrze znosi kierowanie wodzami przy strzemieniu. Gauche zakupił również Wilemowi za ostatnie pieniądze miecz, hełm i kolczugę, wszystko dość nędznej jakości, lecz Gwidek wyłatał je, jak mógł. Burcząc, klnąc, narzekając, że to doń nie

należy i że nigdy się już nie podejmie takiej roboty, wygładził hełm i dołączył nawet osłonę na policzki, pozczepiał kółka w kolczudze, z mistrzostwem kowala umocnił klingę i wyostrzył miecz niczym nóż rzeźny. Nie ma słów podzięki wśród przyjaciół, lecz po tylu ponurych dniach Wilem jest bliski łez. Sam wymalował swą tarczę. Poniechał wizerunku złotego jednorożca, który ongiś wybrał na turnieju w Anglii i zachował w Ziemi Świętej: przestał być panem na Roquelongue, nie miał już prawa do tych znaków herbowych, które jego syn zapewne gdzie indziej nosi. Wybrał srebrne kosy na czarnym polu: wędrowne ptaki przypominają drogę pokuty, a czerń pola barwę ziemi i żałoby. 12 lipca: Montelimar. W Yalence zdumienie: chorągwie z Tuluzy przyłączają się do krucjaty. Na ich czele sam hrabia Rajmund, jego szeroka pierś przekreślona olbrzymim krzyżem. W Saint-Gilles uroczyście wyznał był swe winy, na oczach wszystkich otrzymał chłostę, przyrzekł posłuszeństwo papieżowi i jego legatom: zobowiązał się wyzbyć swych praw do biskupstw, nie powierzać stanowisk Żydom, wydać heretyków krzyżowcom. Wszystko zaprzysiągł, po czym otrzymawszy rozgrzeszenie, poprosił o danie mu krzyża. Zaiste gorzki wynalazł podstęp: biorąc krzyż i przyłączając się do własnych wrogów, oddaje wszystkie swe ziemie i całe mienie pod opiekę Kościoła. Jedni uważają go za oszusta, inni- za tchórza. Jednakowoż ten fortel nie powstrzymuje Arnolda Amaury. Rajmund sprzątnął mu sprzed nosa połowę plonów. Pozostaje druga połowa Trencavela i hrabiego de Foix. 20 lipca: Montpellier. Miejscy konsulowie, podobnie jak konsulowie z Awinionu, SaintGilles i Nimes, otwierają bramy grodu i uroczyście zobowiązują się dochować wierności. Rajmund Roger Trencavel przybywa do obozu krzyżowców i prosi o wszczęcie rokowań. Nie może samotnie walczyć z potężną armią, która niebawem zaleje jego ziemie w Beziers, Carcassonne, Albi i Razes. Jest młody, piękny, dumny i obojętny wobec herezji, toleruje zarówno Żydów jak i heretyków - dokładnie uosabia to wszystko, czym Arnold Amaury najbardziej się brzydzi. Zakonnik przyjmuje go na progu swego namiotu, oschle żąda, aby Beziers i Carcassonne poddały się bez pardonu nie stawiając żadnych warunków. Doskonale wie, iż jego żądanie jest nie do przyjęcia, ale jest mu pisane, że nikt go nie pozbawi jego krucjaty. Trencavel cwałem gna do Beziers. Krucjata niczym sfora po gorącym tropie przybywa tam 21 lipca, w porze nieszporów, i zakłada obóz.

II. „ZABIĆ ICH WSZYSTKICH” Cień na ziemi. Wilem siedzi na skrzyni przed namiotem, w którym spał. Dobrze się czuje, jeszcze nie otrząsnął się ze snu i macha ręką, jakby odpędzał muchę. Cień należy do młodego rycerza z oddziałów z Szampanii. Wczoraj między Montpellier a Beziers jechali przez część dnia strzemię w strzemię: rycerz nie był nigdy na wojnie i zadawał mnóstwo pytań. Szampańczyk podaje kubek grzanego wina: - Gdybyście chcieli, zawołam mego giermka... Wilem daje znak, że nie chce. Zaprawdę nie ma ochoty do rozmowy. - Rycerzu - pyta ów - czy wasza dama jeszcze żyje? Zaiste pytanie niedorzeczne. Nagle z mroku wspomnień wyłania się niczym nieskażona twarz Aweliny - pojawia się i znika, skoro tylko Wilem usiłuje ją zatrzymać. Obraca głowę: - Moja dama? - powtarza. Ów waha się, wypija łyk, potrząsa kubkiem, aby poruszone wino zagarnęło osad miodu i cynamonu. - Ponoć jeśli ktoś traci wzrok, utraci dzieci, jeśli ktoś traci głowę, straci ojca, jeśli traci ręce, umrą mu bracia, a pachołkowie, jeśli straci stopy... Dłoń prawa oznacza matkę, a lewa, jak u was, małżonkę... Wilem tak bardzo by chciał nadal drzemać. - Mój ojciec od dawna już nie żyje - odpowiada - i widzicie, że mam jeszcze głowę na karku... - Mówiono mi - podejmuje Szampańczyk... - Przynieście mi raczej swego wina - ucina Wilem. Osobliwy traf. Wczoraj przez całą drogę myślał o Roquelongue, od dwudziestu lat po raz pierwszy jest tak blisko własnego domu: zaledwie trzy dni konno. Nie potrafi sobie wyobrazić, co się stało z Roquelongue. Obrazy, jakie w pamięci zachował, to wspomnienia sprzed lat dwudziestu. Kiedy odjeżdżał, lato zapowiadało się pomyślnie. Żona była w ciąży. Pragnęła mieć córkę, nazwałaby ją Alis - nie wie nawet, czy ta dziewuszka się urodziła. A jeżeli się urodziła: ile ma teraz lat? Także przeszło dwadzieścia. Na pewno poślubiła jakiegoś pana z doliny. I dlaczegóż by i ona nie była matką? Nagle zaskoczony myśli, że jego dzieci mają też własne dzieci. Zabawne. Sądzi, że gdyby spotkał ich wszystkich, poznałby swą córkę, tedy rozważa, jak wygląda Wilemek: czy jest ciemno- czy jasnowłosy? A jeśli urodziła się dziewczynka - obdarza ją oczywiście rysami jej matki. A może myśli te są jałowe, może rozbójnicy z Escalette obrócili w perzynę zamek... Nie, on czuje. Awelina powtórnie wyszła za mąż, ma inne dzieci. Jej małżonek jest potężnym baronem, hoduje psy i sokoły. Myśl ta sprawia mu przykrość. Roquelongue dla niego to zamek, który opuścił. Jakby czas dlań stanął, odkąd wyjechał. Nie ma czego żałować, życie jak życie, każdy, dzięki Bogu, kroczy, jak potrafi, własną drogą między powodzeniem a niebezpieczeństwem, między nadmiarem a brakiem. Od Świętego Jana naliczył już dwadzieścia dziewięć dni. Jeszcze jedenaście i koniec z klątwą po czterdziestym dniu. Z pewnością będą jeszcze stali pod Beziers. Nie może powstrzymać się od myśli, że dzisiaj tanio kupuje się zbawienie. Przyzwyczaił się już do myśli, że nie należy do zakonu templariuszy i tym sposobem uzyskał jakąś beztroskę, zamiłowanie do chandry, popuszczanie sobie zabronione mnichom żołnierzom. Tak czy owak nie chciałby, żeby ktoś z jego bliskich zobaczył, w jakim stanie jest tego ranka:

jakiś rycerz spośród wielu, w rozchełstanej koszuli, siedzący niczym starzec na swej skrzyni i wpatrzony w Beziers w oczekiwaniu na kubek grzanego wina. Gauche i Gwidek sprzeczając się poszli łowić ryby w Orb. Na przeciwległym brzegu rzeki leży miasto: prawdziwa warownia, szare mury mocno osadzone na skale. Takiego miasta szturmem się nie weźmie. Zmoże się je dopiero głodem i pragnieniem. Padnie wcześniej czy później, zależnie czy lato będzie bardziej, czy mniej suche. Każdy zresztą, zda się, podziela jego zdanie. W obozie krzyżowcy krzątają się, nie tłocząc się zbytnio. Cieśle jęli wznosić miotacze, kowale rozpalają ogniska, łucznicy natłuszczają cięciwy łuków. Wielu spożywa ranny posiłek. Słońce stoi jeszcze nisko, ale już jest gorąco. Opat z Citeaux zwołał radę baronów: muszą rozważyć, czy przypuścić atak, czy oblegać, czy też, jak radzi hrabia de Nevers, spustoszyć okolicę, żeby zmusić konsulów do poddania się. Wczoraj wieczorem biskup Beziers przybył, aby się dowiedzieć, na jakich warunkach krzyżowcy zgodziliby się prowadzić rokowania. „Albo wydacie z miasta heretyków odpowiedział Arnold Amaury - albo w nim tylko ich pozostawicie”. Biskup wrócił, aby przekazać odpowiedź: obrzucono go obelgami w jego katedrze. Wszyscy mieszkańcy trzymają ze sobą, ci zaś, którzy nie są jawnymi heretykami, są bliscy herezji. Wilem zdziwił się, że tylu chrześcijan mogło zboczyć z właściwej drogi, zmuszając papieża do zwołania krucjaty. Ale Ojciec Święty ma słuszność: lepiej przyłożyć rozpalone żelazo do rany, niżby całe ciało zgniło od zgorzeli. Na wałach przechadzają się grupki mężczyzn i niewiast zwyczajnie niby w niedzielę i oglądają zza blanków to wojsko, które tu przyszło z ich powodu. Ufają murom obronnym i nie wierzą w niebezpieczeństwo. Trencavel, ich wicehrabia, wyjechał po posiłki do Carcassonne. Dokonali obrachunku i puszą się w swym mieszczańskim zadufaniu. Wychylają się nad brzegiem rzeczki Orb ku obozowisku obszarpanych rozpustników i żebraków, bezczynnych, wygłodniałych, grających w kości lub śpiących na gołej ziemi w porannym słońcu. Nagle mały oddziałek wyjeżdża z miasta, rodzaj korowodu, który się zwija i rozwija, potrząsa białymi chorągwiami, wjeżdża na Stary Most. „Młokosy udają odważnisiów” - myśli Wilem. W tym wieku, w tym kraju lubi się paradować, rzucać wyzwanie: dobrze o tym wie, sąsiadował z nimi. Przepłukanie gardła młodym winem, zapach tymianku w nosie, obietnica pocałunku: wystarczy, aby poigrać między rogami byka. Rozpustnicy podchodzą do brzegu, grupują się przy moście. Tamci ich prowokują, olśniewają wymyślnymi obelgami. „Niech się strzegą - myśli Wilem - nie znają tych rozpustników”. W tej jeszcze chwili mogliby przełknąć własną zuchwałość i wycofać się. Ani w jednym, ani w drugim obozie nikt nie jest gotów. Wojna nie miała się dziś rozpocząć. Jednakowoż wszystko się za chwilę rozstrzygnie, los Beziers i może krucjaty, dokładnie w czasie potrzebnym, aby przebiec ze Starego Mostu do furty Świętego Judy. Zuchy łapią obdartego pątnika, chwytają go za ręce i nogi, kołyszą raz i dwa i trzy, rzucają go do Orb - roztrzaskuje się o skały. Król Rozpustników wszystko dostrzegł. Pojmuje, że Beziers stoi dlań otworem. Rzuca okrzyk, wypuszcza swe zgraje. Tragiczne widowisko rozpoczyna się na oczach wszystkich, oblężonych za blankami i rycerzy stojących na progu namiotów. Mrozi wszystkich przerażający wrzask łajdaków. Falami, burzliwym przypływem, tysiącami niczym ławica szczurów rozpustnicy pędzą przez most, przewalają się przez siebie, rozpraszają, chwytają już ostatnich farmazonów, którzy krzycząc z przerażenia usiłują dobiec do uchylonej dla nich furty. Nie przeraża ich broń rozpustników - kije, noże, haki - lecz sposób, w jaki zabijają szczerząc zęby. Są już przy furcie, zanim obrońcy zdążyli opuścić kratę, ludzie i mury nikną pod ich falą,

przypływem, lawą, już się wynurzają na ulicach pięknego grodu i poczynają pruć, wyłupywać oczy, kosić głowy, przygważdżać dzieci niczym sowy do lip na placu. U Francuzów rozlega się wezwanie pod broń. Giermkowie otwarli skrzynie, wydobyli hełmy, sczepili kolczugi, podprowadzili bojowe konie, podali tarcze. Po czym rycerze stanęli w szeregach pod swymi chorągwiami [36] i czekali oblani obfitym potem w kubrakach wypchanych włosiem. Ci, co usiłowali wjechać do miasta, musieli zawrócić: rozpustnicy tarasują jeszcze dostęp do miasta i grożą, że rozprują brzuchy koniom, jeśli ktoś ośmieli się ich odepchnąć. Zastrzegli dla siebie miasto i zabijają, kłują, rąbią. Arnold Amaury rozkazał oprzeć drabiny o wały: albo rycerze zdołają na nich stanąć, albo ściągnąć na się dość obrońców, aby ułatwić zadanie rozpustnikom. Ani przez chwilę nie ma mowy o zaprzestaniu rzezi. Opat nie może usiedzieć. Legat Milon klęczy wzniósłszy w górę skrzyżowane ręce i dziękuje Bogu, że im wydał Beziers już nazajutrz po ich przybyciu, lecz Arnold Amaury nie spuszcza wzroku z zuchwałego miasta. Jest nieczuły, jednakowoż czasem kąciki ust jakby się kurczą: rozkoszuje się na swój sposób. Teraz rycerze mogą wkroczyć do miasta. Natychmiast ogarnia ich szaleństwo, szaleństwo przelanej tu krwi, dzwonów głoszących śmierć, szaleństwo płaczu i wrzasków, szaleństwo nieba i piekła, nienawiści, strachu. Nie otrzymali żadnego rozkazu. „Zabić ich wszystkich - rozkazałby tylko Arnold Amaury - Bóg swoich rozpozna” [37]. Tłuką, rąbią, kłują włócznią, mieczem, obuchem. Zwycięstwo widoczne jest w stosach rąk i nóg i poszarpanych zwłok, w głowach zatkniętych na kratach, w girlandach sinawych jelit przyczepionych do okien. Łup gromadzi się na ulicach. Ci, co przeżyli, tłoczą się w kościołach: wyłamuje się podwoje. Nie zapadł jeszcze wieczór, a już zamilkły kolejno dzwony. Wszyscy mieszkańcy Beziers zginęli, wszyscy co do jednego. Było ich może dwadzieścia tysięcy łącznie z dwustu dwudziestu dwoma heretykami i kilkudziesięciu księżmi. Wilem jest zmęczony. W Coulommiers wdrożył się do noszenia wiader, a nie władania mieczem. Ciąży mu ramię, a podczas walki Siwkiem kierować niełatwo. Opuścił Gauche i pozostałych towarzyszy odbierających siłą łupy rozpustnikom, miasto zostało przyobiecane rycerzom. Słyszy oddalające się znajome okrzyki: „Do mnie Szampania!” Rozpustnicy podkładają teraz ogień w czterech rogach miasta: nie odbierze im się ich skarbów. Po krwi płomienie napiętnują ten dzień rozpalonym do czerwieni kamieniem. Wilem chciałby wyjść z miasta. Jedzie wzdłuż murów, przybywa pod katedrę Świętego Nazariusza i widzi, że nagle rozwiera się ona na dwoje wzdłuż nawy: olbrzymi ognisty kwiat wykwita nad Beziers. Apokalipsa. Bóg nie jest daleko, kiedy katedry otwierają się jak arbuzy. Siwek staje dęba, już osłabł. Wilem zsiada, uspokaja drżącego konia i odciąga go na ubocze. Z katedry wznoszą się jeszcze krzyki wśród żaru, dochodzi swąd palonego ciała. Coś tu zatrzymuje Wilema, może groza. U podnóża wieży Veniouze przywiązuje konia do obręczy i wchodzi po schodach. Im wyżej wstępuje, tym więcej przez otwory strzelnicze widzi dookoła pożarów i dymów, a później w dali, na tle letniej nocy - wzgórza pokryte winnicami. Całkiem na szczycie wieży, kiedy zamierza się wychylić, dostrzega uśpioną postać, opartą o blanki. Jest to młodzieniec ranny w czoło. Nie ma krzyża na piersi, lecz odzież ma poplamioną krwią: wróg, on też walczył. Jest bardzo smagły, włosy ma wijące się jak Saraceni. Podobny jest do Milana - przypomina sobie Wilem - on też miał krucze włosy, podczas gdy on ma płowe. I Wilem nagle myśli, że ten wróg tak głęboko pogrążony we śnie, ten heretyk, mógłby być jego rodzonym synem. Schodzi ciężko po schodach, bierze za pysk Siwka, idzie wzdłuż muru do Starego Mostu.

III. ROQUELONGUE Upojona krwią, obżarta, olśniona armia Chrystusowa spędza dwa następne dni rozwalając się w cieniu obozowiska. Krzyżowcy zająwszy to miasto nie do zdobycia osądzili, że wydarzył się cud, oni zaś stali się narzędziem cudu. Gdyby wątpili, jeden znak by ich w tym przekonaniu upewnił: Beziers padło po czterdziestu dwu latach, akurat 22 lipca, kiedy to jego ludność zamordowała swego wicehrabiego i wybiła zęby swemu biskupowi. Bóg - powtarza Arnold Amaury - jest panem takich trafów i korzysta z nich, aby się objawić swym sługom. Na trzeci dzień armia pakuje toboły i nazajutrz rozwinąwszy sztandary, śpiewając hymny rusza do Carcassonne. W Capestang spotyka poselstwo z Narbonne tak śpiesznie okazujące swój posłuch wobec Kościoła, że przynosi na poduszce z czerwonego jedwabiu klucze od swego miasta. Arnold Amaury nawet nie zsiada z konia. W ciągu kilku dni otwarło swe bramy co najmniej sto zamków, wydanych lub opuszczonych przez własnych panów. Każde nowe poddanie się unosi wyżej chorągwie i coraz wyżej zadzierają nosa żołnierze, uległość usuwa zmęczenie, dodaje ducha krucjacie. Lecz krzyżowcy nie mają przyjaciół w tej pustej okolicy, gdzie jeno lekki wietrzyk potrząsa oliwkami. Nawet katolicy uciekają jak przed płonącymi landami. ,,W każdym zamku, przed którym staniem, a który nie zechce nam się poddać przed zdobyciem, mieszkańcy pójdą pod miecz i zostaną zabici; po czym nikt się nie znajdzie, kto by stawił opór z powodu lęku, jaki go ogarnie”: taktyka została ustalona przed wyjazdem z Lyonu. Okazała się słuszna. Począwszy od Beziers groza tworzy pustynię przed małym mnichem w białym habicie i jego olbrzymią armią. Pod Carcassonne krzyżowcy stają 1 sierpnia. Bajeczna to twierdza; mury niczym pasma wzgórz, najeżone trzydziestu wieżami, barwią się tysiącem jaskrawych chorągwi. Przebywa tu Rajmund Roger Trencavel. Pragnie pomścić Beziers. 2 sierpnia zbiera się rada krzyżowców. Postanawia wykorzystać zapał i nazajutrz przypuścić szturm. Nie do samej cytadeli, lecz do dwóch słabo obwarowanych gródków od północy i południa. Wilem nie weźmie udziału w ataku. Liczył i przeliczał, aby się upewnić, iż się nie myli: czterdzieści dni kończy się dziś wieczorem. Nie zostanie ani nocy dłużej. Gauche i Gwidek usiłują go zatrzymać: zdobędą Carcassonne, po czym jeszcze przed zimą wrócą do Coulommiers, chyba że pójdą atakować Tuluzę. Wilem dziękuje im za przyjaźń, stokrotnie ich błogosławi i przyrzeka odwiedzić, ponieważ nie wie, dokąd zaprosić. Ledwo minął obóz, a już się czuje wolny. Jednakowoż lubi obozowiska, zmieszane zapachy pieczonego mięsiwa i obfitego potu, rozgwar i kłęby dymu, krzątaninę obozowych ciurów, kłótnie, tańce dziewek wokół ogniska, szamotanie się koni spętanych setkami... Ale w Beziers w owej chwili, gdy dojrzał twarz młodego rycerza uśpionego na szczycie wieży Veniouze, zrozumiał, że własnych krewniaków nie zabija się jak pogan. Wilem nie znał mieszczan z Beziers, ale mówili tym samym co on językiem, pochodzili z tej samej prawie okolicy. Postąpiono z nimi, jakby byli Saracenami, albo i gorzej! Nigdy nie słyszał, aby wielkie miasto zostało w ten sposób całkowicie wyludnione; czy nie było wśród mieszkańców ani jednego sprawiedliwego, iż Bóg się nie wmieszał? W Sodomie pozwolił chociaż ujść Lotowi. Wilem widział nawet w dziecięcej kołysce poćwiartowanego psa! Psa! Brodził także w krwi mieszkańców Beziers i musiał niejeden raz ocierać o swą suknię lepką rękojeść miecza. Nie miał wyrzutów sumienia: wierzył, że czyni dobrze. Teraz zmienił zdanie i nie powtórzy tego w Carcassonne. Czterdzieści dni: jest w porządku wobec krucjaty, nic już nie

jest dłużny templariuszom ani papieżowi. Będzie mógł znowu uczęszczać na mszę i modlić się wraz z innymi. Odtąd jest wolny. Nie przyłączy się już do tych szaleńców, chyba że wonczas, gdy pójdą zdobywać Jerozolimę, a nie Carcassonne. Przystaje, kiedy Siwek okazuje zmęczenie: stary rumak bojowy nie wydobrzał jeszcze po Beziers. Rozkulbacza go, zdejmuje wodze, klepie po karku, prowadzi, by poskubał trawę na pagórku. Z dolin wynurza się noc. Wilem opiera siodło o murek chroniący winnice. Siada na jeszcze gorących kamieniach, chwyta kiść dużych czarnych winogron. Słucha znajomego głosu ciszy: opowiada on o kraju. Wtula się jakby w ten suchy spokój pachnący oliwką i krzemieniem. Dojeżdża już do Saint-Pons, kiedy Siwek sam staje przed pierwszym cieniem, jaki widzą począwszy od rana: przybudówka, na której suszą się warkocze czosnku i wygarbowane skóry. Przyległy dom jest czysty i schludny. Skwar niczym w rozżarzonym do białości piecu gnębi ogródek. Wilem zsiada, ogląda konia, który dyszy i drży. Zamierza zapukać do drzwi, lecz same się uchylają i ukazuje się twarz mężczyzny. - Wybaczcie mi - mówi Wilem - lecz jestem pewien, że koń mój skona, jeśli mu nie dam trochę cienia i wody. Widzi, że mężczyzna bacznie go ogląda. Wilem zerwał krzyż ze swej sukni, lecz pozostał nadal w kolczudze i żelaznych nogawicach: to nie jest strój pielgrzyma. - Bądźcie spokojni - dodaje - byłem na krucjacie i wracam do domu. Powiedział ,,do domu” i sam się zadziwił. Drzwi się otwierają. - Wprowadźcie konia obok, zaraz przyniosę mu wody. Zajęto się również podróżnym. Pani i służebna zdjęły z Wilema kolczugę i usadowiły go w kadzi: namydliły, wytarły wiechciem, obmyły z potu i kurzu, jakie się na nim nawarstwiły podczas wszystkich tych dni, namaściły balsamem tam, gdzie stalowe kółka zraniły ciało; odważyły się nawet dotknąć jego ręki, cienkiej skóry na uciętym nadgarstku. Później włożyły nań długą przewiewną suknię i podały mu kromki chleba maczanego w białym winie. Wielka izba była prosto, lecz zasobnie umeblowana i ozdobiona. Wilem zauważył na półkach pergaminy i księgi - cztery księgi! - To jest mój skarb - powiedział gospodarz - a zarazem moje rzemiosło. Jestem pergaministą. Nazywa się Peire Maraval, ma jasne oczy i szpakowate włosy, wydaje się porywczy a zarazem opanowany. Powiedział, że sam przepisał dwie z tych ksiąg. Wilem nigdy nie był w podobnym domu bez psów ani kur, bez dźwięku rycerskiej ostrogi na flizach, bez snopka słomy dla domowników lub gości. Wyjaśnił, iż zamierza sprzedać oręż i kupić konia, aby się udać w dalszą drogę. Peire Maraval odparł, że w gródku znajdzie wszystko, czego zapragnie, lecz radzi czekać do jutra: jego przyjaciel Roger nadciąga z Castres i przyprowadzi sporo koni. Czy rycerz raczy skorzystać jeszcze z jego gościny? Wieczorem wspólnie spożywają zupę okraszoną słoniną, pszenny chleb, orzechy i popijają winem. Odzież Wilema uprano i była już sucha, lecz on woli pozostać w wygodnej sukni. Dobrze czuje się w tym domu, gdzie wszystko jest jak przystoi: głosy, słowa, ruchy. Po wieczerzy idą do sadu i siadają na kamiennej ławie, żeby nacieszyć się nocą. Wiatr nieco ochłódł i przynosi inne niż w dzień zapachy. Dolatuje parskanie Siwka, który nabiera ochoty do życia: on również dobrze się czuje u Peire Maravala. Nazajutrz przybywa Roger. Przywiódł piękne dzianety z Aragonii, lecz są one zbyt drogie. Pozostałe konie niewiele są warte. Wilem szybko wykrył ich wady mimo forteli koniucha. Ów Roger ma minę niewinnego kleryka, lecz lubi bawić się w handel, Wilem proponuje mu zamianę kolczugi, hełmu, pasa z rapciami i miecza na węgierskiego deresza i dziesięć liwrów w

gotówce. Cały ranek trwają targi. Wreszcie interes zostaje ubity. Wilem rozprawia jak sam skarbnik z zakonu templariuszy i nawet dostaje stosowny rząd razem z koniem. Węgier ma piękną lśniącą maść i szczery pysk, lecz liczy sobie dobre dziewięć czy dziesięć latek, a wpadnięte oczy mówią wiele o jego charakterze. Za dziesięć liwrów Wilem kupuje odzież dla siebie i na wszelki wypadek dla Roquelongue medaliki, jeden czy dwa naszyjniczki, dwa albo trzy pierścionki. Kogo w zamku zastanie? Ruszy jutro. Wieczorem Peire Maraval pokazuje mu niektóre swe skarby, między innymi Przepowiednie świętych. Jest to zwój o wysokości półtora stopy i na trzy dłonie szeroki, pokryty drobnym pismem. ,,Pięćdziesiąt siedem linijek” - wyjaśnia pergaminista. Do końca każdej linijki przylepiona jest nitka, na przemian zielona i żółta. Należy zwinąć rulon, zadać pytanie, wybrać nitkę, rozwinąć zwój i przeczytać odpowiedź. Wilem chce się zabawić. Nie wie, o co ma zapytać. Myśli o Roquelongue. Peire Maraval poleca mu najpierw odmówić specjalną modlitwę z prośbą o wstawiennictwo świętych, proroków i aniołów: „Rozwiej, Panie, tą przepowiednią niepewność goszczącą w moim sercu. Oddal ode mnie zwodniczego ducha, abym mógł poznać prawdę”. Wilem wybiera nitkę zieloną. Maraval rozwija pergamin, czyta: „To, czego lata nie dają, niekiedy daje jeden dzień”. Można to proroctwo wyjaśniać sobie dowolnie, lecz w każdym razie Wilem nie widzi w nim żadnej niepomyślnej wiadomości. - A te księgi? - pyta. Na twarzy Peire Maravala widnieje wahanie. - To Ewangelia według świętego Jana - wyjaśnia. - Sam ją przepisałem. Ale muszę was uprzedzić, że napisana jest w naszym języku, a nie po łacinie. - Kościół tego zabrania - zaznacza Wilem. - To prawda - odpowiada. - Lecz więcej prawdy widzę w Kościele Parakleta niż w Kościele Rzymskim. Wilem wzdryga się i nie chce zrozumieć, lecz w końcu zdaje sobie sprawę: ma przed sobą heretyka. Woli zażartować. - Nie nawrócicie mnie na wasze diabelskie sprawki - powiada. - Ale was takoż nie zabiję. W Akrze i Beziers nazabijałem tylu pogan, ilu mi w losie przypadło. Przy wieczerzy cień zmieszania przez chwilę powstrzymuje ich od rozmowy. Wilem wie teraz nieco więcej niż opat z Citeaux: heretycy nie wypluwają ropuch, kiedy otwierają usta, dom ich nie trąci siarką, a jeden z nich jest bardziej miłosierny niż wszyscy biskupi razem wzięci. Jednakowoż nie godzi się, by Peire Maraval wyjaśnił mu zasady swej wiary. O brzasku wyjeżdża prowadząc na lince Siwka: Gauche de Coulommiers zdobył konia w turnieju, nie wypada więc go opuścić. Bez broni czuje się tak lekko jak wówczas, kiedy mając siedemnaście lat cwałował z Aweliną na siodle po płaskowyżu. Płaskowyż. Już tam zdąża, już tu jest. Za Lodeve przyłącza się do grupy kupców i podróżnych pod eskortą oddziału templariuszy: należy minąć Escalette, gdzie, jak się dowiaduje, grasują rozbójnicy. Królują na tym bezpańskim rozdrożu, w tej zaiste diabelskiej okolicy. Raz do roku okoliczni rycerze zbroją się i wyganiają ich niby wilki - oni zaś jak wilki wnet powracają. Tu się rozpoczyna ojczyzna Wilema. Poznaje zrudziałe od skwaru chaszcze: złotokap, mącznicę, bukszpany, zarys skał znajomych niczym twarze przyjaciół. Okrąża Caylar, mija Piouch Bouissou. Jak to się dzieje, że wszystko pozostało tak wiernie, tak dokładnie na tym samym miejscu? Dokładnie wie, gdzie się znajduje, jak się nazywa każda miejscowość. Mało brakuje, a pożałowałby, że sam nocą nie jechał przez Escalette, osłonięty jeno wiatrem. Przynagla konia.

O wiele wcześniej, nim zobaczył Couvertoirade, pagórek oskubany z trawy, rozpoznaje jego zapach: owiec i dymu. Po dwudziestu latach wieś rozrosła się trzykrotnie, lecz zachowała ten sam wygląd, a mury - tę samą barwę. Północny wiatr obraca wielkie skrzydła młyna. Na wieży łopoce templariuszowa chorągiew. Wilem poi konie przy myjni i prosi o nocleg. Nikt mu nie zadaje pytań. Czekając na wieczerzę patrzy na brata wolarza, brata piekarza, brata drwala krzątających się przy swej robocie; przechodzi dwóch rycerzy w okazałych białych płaszczach, zdążają do kaplicy. Nikt nań nie zwraca uwagi: przecie nie należy do zakonu. Aż umiera z chęci, aby wstać i wyjawić wszystkim, że służył w zakonie templariuszy przez wiele, wiele lat i że jeśli dziś mogą jeszcze hodować własne krowy, wypiekać chleb i odmawiać modlitwy, zawdzięczają to jemu, Wilemowi d’Encausse, on bowiem obrócił wniwecz spisek Kurii. I to jakimże kosztem! Dziwnie plotło się jego życie, od wyrzeczenia do wyrzeczenia, od krucjaty do więzienia, od więzienia do krucjaty. I co teraz? Podają zupę milczącemu podróżnikowi, pójdzie spać do stodoły. Choć tak ogromnie pragnął, dziś boi się przybyć do Roquelongue. Ledwo świta, już wyjeżdża. Przed wieczorem tam będzie. Nant. Mija wały, dostrzega nową oberżę koło kościoła opactwa. Życie we wsi i jej gwar nie świadczą ani o głodzie, ni o zmartwieniach. Wyjeżdża przez furtę Matki Boskiej, podąża aż na drogę wzdłuż Dourbie. W jaki sposób ta rzeka po dwudziestu latach jest takaż sama, skoro tyle wody przez nią przepłynęło? Les Cuns oraz kaplica przyczepiona do skalnej ostrogi. Odległości wydają się mu krótsze, niż utrwalone w pamięci ongiś niecierpliwego dziecka. To prawda, iż od owego czasu tylekroć pędził od krańca po kraniec horyzontu... Oto i Cantobre sterczy nad przepaścią. Patrzy na zamek, w którym urodziła się Awelina. Przypomina sobie jasnowłosą dzieweczkę, jaką była wówczas, kiedy zaręczono ją z Milanem d’Encausse. Serce mu się ściska. Winogrodnicy krzątają się na wąskich tarasach zbocza, słychać pobrzękiwanie dzwoneczka na szyi tryka. Zboże już zwiezione i dzieciaki zbierają resztki kłosów w złocistej słomie. Codzienna praca, codzienne szmery. A jeśli w tej okolicy od dawna zabrakło dlań miejsca? Jeśli nikt go nie rozpozna? Powrót to próba. Przy brodzie koło młyna w Gardies wznosi oczy. Tam wysoko zamek uczepiony skał zaprawdę żyje. Kominy dymią. Rzekłbyś, że odnowiono mury. Mija bród i wchodzi na ongiś własną ziemię. W młynie młynarz Maurin jak zawsze wydobywa drewnianą kratę z ujęcia wody - postarzał się. Dolatuje równomierny stukot koła pod budynkiem. Wysokie sterty worów świadczą, że ziarno obrodziło. Wilem nie przystaje, żeby powitać Maurina: powróci. Najpierw do zamku. Koń, którego nazwał Rogerem, z trudem idzie pod górę. Wilem słyszy, że czatownik oznajmia przybycie podróżnego. Stoi przed otwartą bramą. Wszyscy ci ludzie, których widzi chodzących po podwórzu, jakby byli u siebie, są mu nie znani. Który jest jego synem? Ogarnia go szalona chęć, by zawrócić. Jeszcze może. Nikt nigdy się nie dowie, że Wilem d’Encausse nie śmiał wrócić do swego domu. Nadchodzi Bertram. On także bardzo się posunął. Zaczyna rozpaczliwie mrugać jedynym okiem, szczęka mu zwisa i pada na kolana, jakby Pan Jezus we własnej osobie odwiedził Roquelongue. Później wstaje i nawet nie myśląc, żeby witać Wilema czy chwycić za wodze, biegnie do domu - biegnie jak starzec, szurając stopami. - Nasz pan! - woła. - Nasz pan, żyje! Aweliny nie ma w domu. Kiedy po raz pierwszy wrócił z Paryża, a towarzyszył mu wówczas Esperandieu, Awelina wyjechała z sokołem. Wróciła nieco później i widział ją zsiadającą z konia, był wstrząśnięty zmianą, jaka w niej zaszła.

Tym razem nie wróci z łowów. Powoli Bertram opowiada Wilemowi o wszystkim. Awelina poślubiła Jana des Douzes, urodziła mu dziecko i Jan des Douzes zginął w Normandii walcząc w szeregach króla Anglii. Później Awelina jęła się przysłuchiwać kazaniom Sług Dobra i sama stała się Wierzącą. Wedle ostatnich wiadomości opuściła Montsegur, by udać się do Fanjeaux. Fanjeaux, Wilem był tuż obok przed niespełna dziesięciu dniami! Wydała rozkaz, aby bramy Roquelongue stały otworem dla katarów. - A mój syn? - pyta Wilem. Jest tak oszołomiony, że słysząc odpowiedź nie pojmuje, co się doń mówi. Wilemek to wielmoża, przebywa w Grecji, Alis, córka Wilema, poślubiła Bernarda z Saint-Veran; mają troje dzieciaków, trzy córki. Esperandieu był z Wilemkiem na wyprawie krzyżowej, ale wrócił; wypala węgiel w laskach Martoulet. Dama Ryszarda zmarła bez cierpień, spoczywa koło pana Rajmunda w kościele Świętego Piotra. Przychodzą, by witać Wilema: piekarz Valdebouze i Pan-Perdu, piwowar z Ruassou, który właśnie przywiózł ziarno, i Vierna, żona Esperandieu. Czy on jak i oni tak samo się zestarzał? Bertram zaciąga Wilema do zamku, przedstawia mu Wierzących zajętych tkaniem i malowaniem płócien, obracaniem koła garncarskiego: są skrzętni i potulni. Później prowadzi go do stodół, sadu, stajni, winnic: wszędzie panuje ład, jest pięknie i czysto. Włości Roquelongue nigdy nie były staranniej utrzymane. Ale w Roquelongue jest pusto mimo tego siana i ziarna. Wilem pojmuje, że nigdy nie zdoła obejść się bez żony, opuszczonej przezeń przed dwudziestu laty. Każe wyjaśnić, gdzie Esperandieu wypala węgiel. Pójdzie, aby sprawić mu niespodziankę i pogadać o Awelinie.

IV. OŚLEPIENI Wiadomości o krucjacie napływają do Roquelongue tydzień za tygodniem. Wędrowni katarzy przychodzą jeden za drugim, by szerzyć wieść o wojnie wszędzie, gdzie drzwi są dla nich otwarte. Niech wszyscy wiedzą. Niech nie będzie ani nieświadomych, ani osamotnionych. Tym sposobem tworzy się łańcuch od zamku do pasterskiego szałasu, ciepła, serdeczna więź. Siaduje się wieczorem na wiązkach słomy lub żarnowca, ciągnie za kądziel, rzeźbi się nożykiem rękojeści kijków, wpatruje w płonący ogień i nasłuchuje odgłosów z kraju. Poddało się Carcassonne. Po kilku potyczkach i niespełna dwu tygodniach oblężenia. Rajmund Roger Trencavel zląkł się, że w przeludnionym mieście zabraknie wody. Zszedł na rokowania w obozie Francuzów. Nie mógł przyjąć warunków narzuconych mu przez opata z Citeaux: więc je odrzucił. Krzyżowcy drwiąc z honoru wtrącili go do więzienia. Miasto pozbawione wodza, nawiedzane widmami wyrżniętych w Beziers poddało się, aby nie być zdobyte. Mieszkańcy wyszli gęsiego w koszulach, bez kęsa chleba, bez zbytecznego guzika. Później przybyli żołnierze Chrystusowi, spisawszy łupy zabrali wszystko, co dało się unieść, cierpliwie, skrupulatnie ogołocili aż do ostatniej kosteczki bogate miasto. Beziers, Carcassonne niczym ścięte kwiaty. Gdzież przystaną ci żniwiarze? Gardząc wszelakim prawem wybrali na wicehrabiego Beziers i Carcassonne zażywnego barona z Francji, Szymona de Montfort - ów nieprzejednany wielmoża odmówił walki wespół z Wenecjanami przeciw chrześcijanom z Konstantynopola. Nie zbacza z drogi, idzie szybko i uderza mocno. Powiadają, że jest to wojownik, jakby się mawiało o jakiejś machinie wojennej. Grubiański i pobożny jest jak ołowiana maczuga w ręku małego opata z Citeaux. Padło Fanjeaux, zajęte Limoux, Alzonne, Montreal, Lombers. Castres wydało swych heretyków. Między Beziers, Limoux i Castres Szymon przyjmuje hołdy. Rzuca mu się kwiaty pod nogi wzorem starożytnych, którzy składali ofiary, aby odwrócić gniew bogów. Wszyscy, katarowie i katolicy, panowie z krain Carcasses czy Albigeois, zabłąkani tu pielgrzymi, rozpustnicy, krzyżowcy z Flandrii czy Szampanii, przerażeni starcy, zrozpaczone dzieci, uczą się nienawiści, a jednocześnie serdeczności, w pamięci wszystkich tkwi krwawe piętno Beziers. Szymon de Montfort oblicza różaniec swych zdobyczy: Caussade, Gontaud, Mirepoix, Puy-la-Roque, Saverdun, Tonneins, Albi... Lecz po upływie czterdziestu dni hrabia Tuluzy wycofuje się z wyprawy krzyżowej. Czego chce ten Rajmund? Czego on nie chce? W ciągu długich wieczorów mówi się o nim i nikt nie wie, czy wygrał on, czy stracił, czy się poświęcił, czy po prostu zestrachał. Dlaczego nie obróci swego miecza przeciw Francuzom? Jego odjazd stanowi sygnał. Po zapewnieniu sobie odpustów wyczerpał się zapał krzyżowców, zwłaszcza że masowe poddawanie się zamków i miast zabrania grabieży. Opuszcza armię hrabia de Nevers: nie chce służyć pod rozkazami Szymona de Montfort przybyłego pod sztandarami Burgundii. Później wycofuje się również diuk Burgundii. Rozprzęga się armia krzyżowców. Wędrowcy mówią, że nadszedł czas, by uwolnić Trencavela i wszystko odzyskać. Resztki armii poczynają grasować na rozstajach. Drogi stają się niebezpieczne, wydane na pastwę zgrajom z Aragonii, czeredom pielgrzymów rozpalonych do białości przez fanatycznych mnichów, rycerzom samodzielnie polującym na heretyków i łup. Wtedy niejaki Giraud de Pepieux, mszcząc się za swego wuja, odbija Puisserguier, wtedy mieszczanie z Castres buntują się i wiążą nieprzyjacielską załogę, zaś hrabia de Foix opuszcza

swe góry w krainie Ariege, odzyskuje Preixan, przypuszcza szturm do Fanjeaux. W ciągu dwóch miesięcy Szymon de Montfort traci czterdzieści zamków, a zimą wędrowcom wzrok płonie od nowin, jakie przynoszą. Szymonowi de Montfort pozostało obecnie tylko dwudziestu sześciu rycerzy, dwudziestu sześciu rycerzy oraz ich pachołków, aby utrzymać w ryzach buntującą się Langwedocję. Traci rozmach. Wyrzyna jednak nadal tych, co nie składają mu hołdu. Tam, gdzie zabili mu jednego człowieka, on morduje setkę otrzymując gratulacje papieża: ten człowiek jest stworzony do takiej wojny i nie zna zniechęcenia. Później Rajmund Roger Trencavel, mimo swej młodości, siły i żądzy odwetu, ginie w łańcuchach, w które go zakuto. Na zamkowych furtach opuszcza się chorągwie na znak żałoby. Ci, co go zabili, wiedzą, że zabili również nadzieję. W tym zamieszaniu Wilem niezbyt dobrze rozróżnia, co jest religią a co ojczyzną. Czyż nie jest możliwe być, takim jak on, okcytańskim katolikiem? Kiedy francuscy rycerze zażarcie mordują, całą winę zwalają na herezję, lecz niszczą również coś innego: kraj. Ci wielcy rudzi baronowie niweczą takoż różnicę, której ścierpieć nie mogą. Okcytańczycy powiadają: „Oni nie mówią jak my, nie modlą się, nie śpiewają jak my. Nie miłują jak my”. W Roquelongue Wilem przyzwyczaił się do beztroskiej obecności Wierzących, wciąż krzątających się przy swych warsztatach lub kołach garncarskich. Czasem zachodzą nawet Doskonali, zawsze parami: czymś nieziemskim promieniują ich ciała i oczy, może to wynika z tego, że jedzą tak mało. Z szacunkiem Wilem ich gości, powstrzymuje proboszcza Massolsa, by nie pluł w ślad za nimi. Prosi tylko, żeby nie usiłowali w jego obecności wygłaszać kazań albo mówić o swych wierzeniach jako o Prawdziwej Religii. Całkiem zwyczajnie objął w posiadanie zamek. Teraz jemu składają hołd jak ongiś po śmierci ojca. Sąsiedzi z doliny nie zaniedbują sposobności, by wspiąć się do Roquelongue i zasypać Wilema pytaniami. Węszą wokół niego woń przygody, a także zgorszenia. Tak, zadowala się odpowiedzią, tak, służył u templariuszy. Nie, teraz nie należy do zakonu. To wszystko. Jego ręka? Saraceni mu ją ucięli, a wielu innym przydarzyły się rzeczy jeszcze gorsze. To rzekłszy, chętnie opowiada o swych walkach w Ziemi Świętej, choć wyprawa do Konstantynopola i splądrowanie Beziers obniżyło ich wartość. Beziers. O samym Beziers już nie mówi. Goście słuchają, kiedy wspomina, jak razem ze starym Żydem odbudowywał mury Jerozolimy, jak o trzy kroki od siebie ujrzał papieża Innocentego groźnie patrzącego spod tiary. Lecz nic o sobie nie opowiada. Otwarł tylko swe serce przed Esperandieu . Esperandieu swoim zwyczajem gada do siebie układając starannie żarzące się drewno, zatyka popiołem najmniejszą szparkę w węgielnym stosie, wkłada ręce w niebieski dym, przebiera w nim palcami: Boże! jakżeż on ten błękitny dym miłuje! Nastawił ucha, zaniepokojony stąpaniem konia po stromiźnie Vellas. Zazwyczaj zbieracze kory wchodzili pieszo i wracali z tobołami na grzbiecie. Na wszelki wypadek przysunął siekierę. Jeździec przystanął na skraju bukszpanów. Dobrą chwilę stali twarzą w twarz oplątani czasem, który ich rozłączył. A później, później padli sobie w ramiona, poruszeni wszystkim, a nawet tym, że się jednako zestarzeli. Esperandieu chciał pozostawić swe żarzące się drewno i natychmiast zejść, lecz Wilem uparł się: zamierzał przenocować na płaskowyżu. Podzielili się resztką sera, a kiedy zapadł zmierzch, zamknęli się w zagrodzie. W okamgnieniu się zrozumieli, mówili o tym, czego nie wypowiadali nigdy, noc wypełniły nazwy, twarze, powiązane ze sobą przeżycia. Każde z własnym ładunkiem zwątpienia, lęku czy radości, jeśli nawet łzy tkwiły w głębi pamięci. Wilem niczego nie ukrył przed Esperandieu, prócz celu swej misji, jako że nie miał prawa jej

ujawnić. Lecz opowiedział mu o latach uwięzienia, wiosce, oszołomieniu w Lesie Wschodnim, Pierluigim, klątwie, Coulommiers, mówił o wszystkim po raz pierwszy, sam zdumiony, iż jego życie było tak ciężkie. Esperandieu opowiedział, jak po przeszło dwu latach czekania postanowił w końcu opuścić Akrę, jak rycerz des Douzes poślubił damę Awelinę - Wilem wciąż do tego nawracał - jak wolał wypalać raczej węgiel, niż tkwić w tym zamku zastygłych wspomnień; wreszcie o Wenecji i Wilemku. - Mów mi o moim synu - zażądał Wilem. - Jaki on jest? Kto go pasował? - Giermkował w zamku Algue i zaprzyjaźnił się z nim pan Arnold de Roquefeuil. - Czy jest mężny? - Nie lęka się nikogo. - Czy jest szlachetny? Dworny? Nic mi nie mówisz! Do kogo jest podobny? - Do ciebie, jak miałeś jego lata. Ale... - Jakie „ale”? - Prędko wszystko go nudzi. W Algue niewiasty zbyt się z nim cackały. - Widziałeś go w boju? - Widziałem go na drabinach pod murami Konstantynopola. Wierzaj mi, nie ustąpiłby swego miejsca nikomu. - Czemuś go opuścił? Czy i tobą się znudził? - To mnie znudził ten Wschód, który przewraca ludziom w głowach. Ale nie bój się, Wilemek nie jest samotny. Bonifacy nadał mu lenno o śpiewnej nazwie i jest tak szczodry, że ludzie aż się tłoczą, żeby mu usługiwać... - Co przede mną ukrywasz? - Nic nie ukrywam! - odparł Esperandieu. Skrzyżował ręce i dorzucił: „Przysięgam!” - A moja córka? - Dobrze jej nie znam. Bernard de Saint-Veran spełnia wszystkie jej zachcianki. - Do kogo jest podobna? - Przypomina panią Awelinę tak jak Wilemek ciebie. Niby to samo, a zarazem coś innego... Zaniepokoiły Wilema odpowiedzi Esperandieu. Przerwał: - Jednak tylko ty jeden na Wschodzie traciłeś swoich rycerzy jednego po drugim. Później: - Ile masz dzieci? - Dziewięcioro, a da Bóg i dziesiąte niebawem dojdzie. - Vierna? - Ze starego mięsa dobry rosół. - Wciąż twoje porzekadła. - Garbatego i grób nie wyprostuje... Wilem nareszcie postanowił pchnąć ostatnie drzwi osłaniające jego najskrytsze uczucia. - A Dama? Esperandieu wahał się długo. - Dama jest szczęśliwa - w końcu wypowiedział. - Chcesz przez to powiedzieć, że przedtem taką nie była? - Nie wiem... Niewiasty nie są takie jak my... Nieobliczalne niby kozy... W każdym razie wszyscy mężowie ją opuścili! - Jakże to... Wilemowi cisnęły się na usta tylko oskarżenia. Mało brakowało, a uwziąłby się na Jana des

Douzes - do czego się ten wtrącał? - Skąd wiesz, że jest teraz szczęśliwa? Widać po niej. Tak samo jak było widać, że dawniej nie była... - Gdzie jest? - Przed dwoma laty spotkałem ją w górach Lavalanet, na skale, którą nazywają Montsegur, ale pobożni ludzie wiele wędrują. Doszli do przysłowiowego „przypomnij sobie” i tak przegadali całą noc aż do świtu. Ujrzeli wschód wielkiego sierpniowego słońca. Powieki im opadały - może zaważyło na nich zmęczenie, ale może także brzemię wspomnień: nie mieli już dwudziestu lat - zaczekali, aż stos ostygnie, aby go odetkać. Pokpiwając nawzajem z siebie ładowali piękny węgiel z kasztanowców do wielkich koszy, po które Sahuquet przyśle mulnika. Po czym wrócili do zamku czarni jak diabli. Czekała już tu uprzedzona wpierw Alis, spragniona poznać tego ojca, którego nie znała, a o którym wiele marzyła. Przyjechała z Saint-Veran z dwoma z trzech córek, Audilenz i Fais. Alis była piękną, pewną siebie niewiastą odzianą niewyszukanie. Wilem był oszołomiony tym wszystkim, co się stało za jego plecami: Alis była starsza niż Awelina, kiedy ongiś odjeżdżał na krucjatę! Tkwiło w tym coś tajemniczego i niedorzecznego jak we śnie. Ona zaś ze zdumieniem oglądała bezrękiego węglarza, który zmieszał się na jej widok i usiłował opanować się mówiąc jej ze śmiechem, aby przyszła go umyć: tak oto zawarli znajomość, rycerz d’Encausse i pani na Saint-Veran, jego córka. Wilem rychło dostrzegł, że Alis jest oschła - nie miała wprawdzie ostrych rysów, lecz głos i serce oschłe jak ludzie pożerani żądzą posiadania. Nie w niej więc rozpoznał Awelinę, lecz w Audilenz. Mała miała dopiero siedem lat, lecz wnet przypadli sobie do serca i dzieląc między dziewczynki medaliki nabyte w Saint-Pons, najładniejsze zachował dla Audilenz. Bertram przygotował świąteczny posiłek, wszyscy w nim wzięli udział, tak Wierzący, jak i katolicy: odmówiono nawet dwa rodzaje dziękczynnej modlitwy! Należało bowiem cieszyć się z powrotu pana; Bertram przypomniał sobie, co ów lubił: pasztet z węgorza i baraninę gotowaną ze słoniną i bobem; biesiadnicy maczali kawałki mięsiwa w miseczce z brunatnym sosem, zawiesistym i mocno korzennym, po czym kładli je na pajdy żytniego chleba. Bertram sporządzał dwa rodzaje wina: wino ciemne i ciężkie ze zboczy w Revens i wino prawie fioletowe pachnące kamieniem i słońcem. Kiedy Wilem dobrze sobie podjadł i nieźle podpił, kiedy wysłuchał wszystkich historyjek opowiadanych przez starców, ogarnęło go wielkie znużenie: spowodowała to niewątpliwie bezsenna noc, a także brak Aweliny. Cierpiał na skutek jej nieobecności jak z powodu odciętej dłoni; nagłe bolesne dreszcze napawały go chęcią, by krzyczeć lub uderzać. Wezwał Audilenz i wziął ją na kolana. Uważała za całkiem naturalne, że uścisnął ją tak mocno. Zima nie wstrzymała Szymona de Montfort, nadal dostarcza on wątku pieśniom na biwakach. Plądruje własne ziemie, wyrywa z korzeniami drzewa owocowe, zarzyna bydło. Papież błaga chrześcijan o posiłki dla resztek wojsk krzyżowych. Katarzy przychodzą, by schronić się w Rouergue, gdzie jedynie zakonnicy i poniektórzy proboszczowie zachowują wobec nich wrogą postawę. Kto ich nie chroni, to chociaż unika ich ujawnienia. Tak oto Esperandieu spotyka w Nant Gwilema Arnolda, komandora z Saint-Eulalie; templariusz oświadcza mu: „Grzech tak znieprawił cały kraj, że widuje się nawet dzieci wyznające herezję już w kołysce. Ale to nie uprawnia krzyżowców, aby się zachowywali tutaj jak w Syrii. Miast zasadzić owoc miłości Bożej okrwawiają naszą ziemię”. Pogadują tu i ówdzie, że templariusze grzebią po kryjomu katarów na swych cmentarzach. Zimne okrucieństwo Szymona de Montfort sprzymierzyło przeciw niemu białe z czarnym, parzyste z nieparzystym, dzień z nocą.

Pod koniec stycznia Wilem prosi wędrujących katarów, aby usiłowali dowiedzieć się, gdzie przebywa jego żona, i poleca im, aby powiedzieli jej, że Wilem d’Encausse byłby spokojniejszy, gdyby wiedział, że jest bezpieczna, Roquelongue byłoby wielce rade z jej powrotu. Któregoś wieczoru nadszedł sędziwy Sługa Dobra, był już u kresu sił - chyba nie ważył więcej niż oskubany wróbel - Wierzący zgodnie ze swym zwyczajem padli na kolana przed Przyobleczonym i pochylając czoła aż do ziemi powiedzieli: - Pobłogosławcie nas. Odpuśćcie nam. Udzielcie nam błogosławieństwa Bożego i waszego. Proście Boga, aby nas ustrzegł od niegodnej śmierci i doprowadził do dobrego końca wśród wiernych chrześcijan. Sługa Dobra legł na białym płótnie przypominającym całun. Ledwo mógł jeszcze mówić. Z bezkrwistych warg zgadywano słowa responsu: - Przyjmijcie błogosławieństwo Boże i nasze. Niech Bóg was pobłogosławi, ustrzeże wasze dusze od niegodnej śmierci i doprowadzi was do dobrego końca. Formuła ta winna być wypowiedziana trzykrotnie. Gdy Przyobleczony po raz drugi usiłuje odpowiedzieć, zamyka oczy i zapada w śmierć. - Ojcze Święty - recytuje wówczas drugi Doskonały - przyjmij Twego sługę na łono Twej Sprawiedliwości, obdarz go Twoją Łaską i ześlij nań Ducha Świętego. Katarzy przez cztery dni czuwają przy zmarłym: powiadają, że jest to najdłuższy potrzebny czas, by dusza wyzwoliła się z ciała. W owym czasie Pan-Perdu rzeźbi w płaskim kamieniu relief z wizerunkiem Chrystusa, który rozkłada ręce i nogi tworząc ze swego ciała rodzaj krzyża. Wilem patrzy zachwycony na prace starego piwowara z Ruassou; przy budowie Notre-Dame w Paryżu nie widział ani jednego obraźnika, który by rzeźbił piękniej niż ten, a także szybciej. Po czterech dniach kilku Wierzących bez procesji ni psalmów odprowadza zmarłego aż na skraj pieczary w Gardies; tam porzucają bez żadnej ceremonii ptaszęcy zewłok Doskonałego okryty li tylko całunem: cielesna powłoka ich apostoła nie ma dla nich większego znaczenia niż porzucona skóra jaszczurki. Zostawiają zwłoki nietoperzom i u wejścia do pieczary kładą stelę wyrzeźbioną przez Pan-Perdu; kiedyś nocą ktoś ją odsunie. Wkrótce potem pewien wędrowiec przyniósł wiadomość o Awelinie. Nie widział jej, lecz wie, że przebywa w zamku koło Fanjeaux w osadzie Przyobleczonych i Wierzących oddających się miłosiernym uczynkom i modłom. Wilem waha się, czy ma sam pojechać. Zaskoczenie znienacka swej Damy uznaje w końcu za sprzeczne z dwornym obyczajem. Wysyła więc Bertrama z poleceniem, aby ją przekonał: jeśli zgodzi się przybyć do Roquelongue, sam się po nią wybierze. Stary Bertram wszystko bierze zawsze do serca, wyjeżdża nie czekając mimo grożącego śniegu i niebezpiecznych czasów; jest zahartowany i chytry, powiada, że nie boi się czworonożnych wilków, a wilki dwunożne nigdy nie napastują ślepców. Ledwo odjechał na Rogerze, węgierskim dereszu z Saint- Pons, a już Wilem poczyna liczyć dni. Jedzie do Millau, kupuje dla siebie czarnego dzianeta z Saragossy, piękny miecz o misternie rzeźbionym jelcu; dla Aweliny śliczną białą źrebicę i podróżną opończę z brązowej wełny, skromnie bramowaną popielicami. Bertram w ostatnich latach dobrze gospodarował i folwarki dość przyniosły dochodu, aby niczego sobie nie odmawiał. Wydaje aż do ostatniego denara skarb swego zarządcy. Nie to mu wpajał zakon templariuszy, lecz wysoki ród i bohaterstwo znamionują stan rycerski. Dość istnieje Żydów i Włochów, by gromadzić pieniądze, wcale ich nie wydając. W powrotnej drodze wspina się do Saint-Veran. Na szczęście trzy dziewuszki są same tylko ze służebnymi i żołnierzami, Bernard i Alis wyjechali do zamku Rodez, aby tam spędzić Święto Gromnicznej. Wilem pozostaje dwa dni w zamku swej córki i nie rozstaje się ani na chwilę z

Audilenz - zaprawdę ma ona takie same piwne oczy jak Awelina i będzie miała taką samą twarzyczkę. Wozi ją cwałem na swym pięknym karym rumaku lub opowiada jej, jak podróżuje się statkiem. - A Jeruzalem, dziadku Wilemie? - pyta dziewczątko. - Jeruzalem - odpowiada - to perła nieba, to najcenniejszy klejnot świata, to święty ośrodek ziemi... Nie, nie słuchaj mnie... Jeruzalem obecnie to hańba chrześcijaństwa, to grzech Zachodu... Oddaliśmy poganom Boże miasto... - Czy w Jeruzalem obcięli ci oni rękę? - Tuż obok, w gródku Świętego Abrahama. - Dlaczego nie wysyła się rycerzy, żeby odbili Jeruzalem? - Dlatego, że Jeruzalem jest przeznaczone tym, co mają czyste serca, a my jesteśmy nadęci pychą i próżnością... Każdy chce dzisiaj rządzić światem... Sam papież, jak widzisz, wszystko razem miesza... - Ale ja - mówi Audilenz - ja kpię z papieża. Moje serce jest czyste. Znajdę inne dzieci i pójdziemy odebrać Jeruzalem. Bertram wraca na Wielkanoc. Ale w jakim stanie! Pieszo, ze zwojem szarpi pod czapą, w odzieży sztywnej od zaschłej krwi, z przebłyskami szaleństwa w oku. Wnet otaczają go wszyscy mieszkańcy zamku, przynaglają. Opowiada. Fanjeaux. Przybył tam, aby się dowiedzieć, że pani Awelina udała się do Minerve. Francuzi grasują w okolicy, nie zwleka. Tyle że okulbacza Rogera i odjeżdża na północ, na noc zatrzymuje się w Bram. Czasem Bertram milknie między jednym a drugim słowem. Zatapia się w myślach. Później ciągnie swe opowiadanie. W Bram nocuje. O świcie budzi go wołanie straży. Pędzi na wały: krzyżowcy ze swymi chorągwiami i wózkami otaczają miasto. Stoi tam sam Szymon de Montfort, w białej sukni przekreślonej wielkim szkarłatnym krzyżem. Jego żołdacy jak molochy strzegą każdej furty. Uprzedza ludność, że jego żona przywiodła mu posiłki z Ile-de-France i on ma czas. Markietani plądrują kraj. Bram liczy setkę mieszkańców, w tym kilku Wierzących. Załoga jest zdecydowana. Ma nadzieję utrzymać się dość długo, aż Szymon de Montfort odejdzie, aby polować na grubszego zwierza. Nazajutrz Szymon de Montfort ani drgnie. Następnego dnia przypuszcza szturm i przełamuje mury. Całą ludność spędza się na plac. Szymon de Montfort pod chorągwią z wspiętym na dwu łapach lwem wydaje rozkazy. Jego żołnierze oddzielają mężczyzn od rodzin i wiodą grupkami na podwórze pobliskiej kuźni. Tym razem Bertram przerywa na dłużej. Nikt go już nie przynagla jak przed chwilą. Każdy rozumie, że zaszło coś straszliwego. - Więc - powiada Bertram - stali tam kaci, przepasali skórzane fartuchy kowalskie. Sztyletem wyłupywali oczy więźniom i ucinali im nosy aż po usta, razem z wargą. Czasem obcinali jedno ucho albo i dwoje uszu. Krzyki, wrzaski. Nawet najodważniejsi musieli krzyczeć... Krew tryskała wszędzie... Cuchnęło jak u Poncjusza, rzeźnika z Nant... Mięso... Każdy chował się, żeby nie być następnym. Brat wypychał przed siebie brata. Syn krył się za ojcem. Niech będą przeklęci ci, co nas zmusili, żeby tak postępować... Ja... Ja w tym tłoku... Jestem stary, nikt na mnie zbytniej uwagi nie zwracał... Zgarnąłem nóż z kowadła i obciąłem sobie ucho i umazałem krwią moje martwe oko, wszędzie ochlapałem się krwią, nawet zmoczyłem ręce w cudzej krwi, żeby moja twarz była całkiem umazana... Nasunąłem koszulę na głowę jak inni skatowani... Nie chcieli, żeby ktokolwiek widział, jak

wyglądają... Odsłoniłem tylko mój pusty oczodół i obcięte ucho i krzyczałem razem z innymi... Nawet gdybym nie chciał krzyczeć, musiałbym to zrobić... Krzyczałem z przerażenia, z głębi brzucha... Kiedy wszystko się skończyło, kazali nam wyjść rozdając kopniaki, śmiejąc się... Tam przestaliśmy krzyczeć... Myślę, że ból nie dał się nam jeszcze we znaki... Znajdowaliśmy się między przerażeniem a bólem... Słychać było tylko jakby ponury nie kończący się jęk... Odsunąłem koszulę znad oka i patrzyłem. Nie do wiary, te twarze bez oczu, bez nosa, bez warg z długimi króliczymi zębami... Na placu ludzie wymiotowali, mdleli, zasłaniali twarze rękoma... Och! Już nigdy nie zasnę... Przywiązali nas do tego samego sznura. Temu, co nas prowadził, zostawili jedno oko... Szymon de Montfort kazał nam iść w ten sposób i zawiadomić o jego przybyciu Cabaret, gdzie ma przyjąć hołd dwóch feudałów. Odeszliśmy niby ohydna jęcząca gąsienica. Potykaliśmy się, ale żaden z nas nie śmiał dotknąć kogoś idącego przed nim ani za nim, taką w nas budzili grozę... Kazali nam przejść winnicę, wszędzie o coś zawadzaliśmy, a oni śmiali się, przeklęci, śmiali się... Bertram zdejmuje czapkę. Pod okrwawioną szmatą mała dziurka zamiast ucha. Obraca się ku Wilemowi: - Nie widziałem pani - mówi. - Nie chciałem jej przestraszyć... Wilema jak i resztę zamkowych poraża zdumienie. Niewątpliwie pewien wielmoża okcytański oślepił takoż dwóch rycerzy z Francji. Ale stu! I w imię Boga! To już nie jest wojna, to barbarzyństwo. Nie pozostawi Aweliny na drodze tych krzyżowców zaiste z Apokalipsy.

V. AWELINA „...Natenczas świat doczesny zniknie, słońce i gwiazdy zagasną, ogień pochłonie wody, a wody zagaszą ogień, dusze demonów przepadną w żarze i pozostanie jeno wieczna szczęśliwość w Bogu”. Głos zamilkł. Na placyku w Minerve Wilem oczekuje powrotu Esperandieu, w popołudniowej porze króluje taki spokój, że wysłuchał całego końca kazania katara. Głos dolatuje przez otwarte drzwi, on zaś wyobraża sobie rodzaj klasztoru, filary, zbożnie skupionych Wierzących. Stoi przy koniach w cieniu wiązu i patrzy na błękitniejące ponad wałami góry w okolicy Minerve, uwieńczone ostatnim kwietniowym śniegiem. Świetlista naga przestrzeń. Wilem poklepuje białą źrebicę przyprowadzoną dla Aweliny, szepce do niej czułe słówka. Wraca Esperandieu, zda się głęboko poruszony. - Dama zaraz cię spotka - mówi. Po czym patrząc w bok dodaje: - Wiedz, że stała się Przyobleczoną... Wilem przekracza próg. Całkiem jak sobie wyobrażał, jest to rodzaj klasztoru. Wprowadzają go do rozmównicy, izby o ścianach nagich, pobielonych wapnem; ani sprzętu, ani świecy, ani kwiatka. Tam przed oknem stoją dwa cienie, jednakowo obleczone w czerń, włosy wciśnięte pod czepiec. Całe otoczenie jest tak nieziemskie, że Wilem czuje się olbrzymi, gruby, nieokrzesany, w panującej ciszy dźwięk ostróg sprawia na nim wrażenie kamiennej kostki prującej gładką wodną toń. Nieruchomieje. Pod światło słabo odróżnia twarz Aweliny, lecz natychmiast odgaduje, która z tych dwu bliźniaczych postaci jest jego żoną - może z kształtu ramion, może z czegoś innego, niewyrażalnego. - Pani żono - mówi... - Przyjacielu - odpowiada Awelina - jestem szczęśliwa, że cię znów widzę. Och, ten głos! Głos pogodny i bezbarwny, bez zniecierpliwienia ni tkliwości, czysty jak i ona, ale czystością kryształu! socia (łac.) – towarzyszka. - Esperandieu - podejmuje - musiał ci powiedzieć, że dostąpiłam pocieszenia. Już nie należę do waszego cielesnego świata... Oto Serena, moja socia.* Na podobieństwo Sług Dobra, Doskonałe chodzą zawsze parami. Za ich plecami, przez okno, Wilem widzi jakby ich sobowtóry dwa cyprysy niby dwa czarne płomienie. Myśl mu ucieka. - Twarz twoja - wypowiada. Na pewno nie jest to rozkaz ani nawet niewątpliwie życzenie, może wspomnienie. Awelina nieznacznie obraca się ku światłu. Nie uśmiecha się, ale światłość uśmiechu rozjaśnia jednak jej czoło, policzki, takim samym światłem promieniował sędziwy Doskonały z owej pieczary. Odcieleśniły ją posty i umartwienia. Po obu stronach ust, z kącików oczu rozchodzą się promieniście niezliczone drobniutkie zmarszczki. - Pojmij - powiada - że moje ciało przestało istnieć. Jestem wyzwolona z ciała; jestem teraz wolna. Jeśli Bóg da, nie będę już mogła czynić zła. Wilem myślał, że to, co ich dzieli, stanowi przerwę w czasie, ranę, której brzegi zdołaliby przybliżyć. Ale oto oddalają się od siebie niby konie mijające się w przeciwnych kierunkach, cwałem, z podwojoną szybkością. Awelina jest nieosiągalna. Gardło mu się ścisnęło.

- Przyjacielu - dodaje - widzę, że zahartowały cię twoje próby... Dowiedz się takoż, że nieskończenie cię miłuję, ale jesteś cząstką tej mej istoty, której się wyrzekłam. Aż do mojego pocieszenia nosiłam cię w sobie, nie zapominając ani na jeden dzień. Teraz również cię nie zapomnę, ale oderwałam się już od wszystkiego, co dawne. W imię ubogiej, ludzkiej miłości, którą ci ślubowałam, proszę cię, nie mąć mego spokoju. - A kiedy nadejdą Francuzi? - wykrztusił wreszcie Wilem. - W zamku byłabyś bezpieczna. Awelina obraca się ku Serenie i tym razem uśmiecha: - Nie boimy się Francuzów... Ale z Bożą pomocą może założymy kiedyś osadę w Roquelongue... Wilem przygotował był kilkadziesiąt różnych przemówień, lecz nie przypomina sobie żadnego - żadne by nie pasowało. Awelina to ściana błękitnego lodowca, niedostępna, niepokalana. - Proszę cię - dodaje - zechciej zabrać ze sobą małego Tristana. Nie jest już w latach, żeby przebywał ze służebnymi. Jako że jest synem rycerza, naucz go rycerskiego rzemiosła. Skończone. Nic się nie rzekło, a wszystko zostało powiedziane. - Niech Pan Bóg cię wiedzie do dobrego końca. Wilem często słyszał tę formułę u Wierzących w Roquelongue. Zamierza odpowiedzieć, lecz już dwa cienie odwróciły się i suną ku drzwiom.

VI. 22 LIPCA Minerve to twierdza nie do zdobycia: skalista wysepka odcięta rwącymi potokami od reszty świata i na domiar obwarowana przez całe pokolenia nieufnych feudałów. Ale Beziers również było nie do zdobycia, a także Carcassonne. Owe niedostępne orle gniazda Szymon de Montfort zagarnia każdego ranka, i to niemal w porze spożywania swej pierwszej polewki. Pod koniec czerwca przybywa i oblega Minerve. Posiłki wciąż napływają: z wiosną ciągną małe zastępy z Burgundii, Andegawenii, Bretanii, Anglii, nawet z Fryzji; z nastaniem zimy znów odejdą. Ponadto wicehrabia z Narbonne, Emeryk, pojawił się, by zaofiarować swą pomoc: aczkolwiek umizga się do Francuzów, kpi wyraźnie z krucjaty; chce tylko ją wykorzystać, by upokorzyć swego sąsiada i odwiecznego wroga, Gwilema z Minerve, z którym toczy spory o miedze i skradzione stada. Lecz najpewniejszym sprzymierzeńcem krzyżowców jest lato; skwarne lato trawiące kraj. Ledwo dzień zaświta, a powietrze już drga. Z rozpalonego nieba spływa potok słonecznego żaru. Lato włada wszystkim: rytmem życia i taktyką Szymona de Montfort - wycieńczyć pragnieniem mieszkańców Minerve. Szpiedzy donieśli, że cysterny wyschły oblężonym do cna, muszą chadzać po wodę aż do podnóża Ran, do niewielkiej, lecz niewyczerpalnej studni Świętej Rustycji. Jest to cała wyprawa, ochotnicy muszą bowiem zejść po wyrąbanych w skale schodach pod ostrzałem oblegających. Obrońcy zdążyli wznieść wzdłuż całych schodów mur ochronny zmuszając tym samym krzyżowców do zniszczenia go, by uniemożliwić dostęp do wody. W oryginale: la verrue - brodawka, drugie znaczenie: purchawka olbrzymia; nazwa botaniczna: strzelnik) Szymon de Montfort zlecił to zadanie Mateuszowi Strzelnikowi*, konstruktorowi balisty zwanej Wiedźmą. Strzelnik pobiera dwadzieścia jeden liwrów dziennie na zaopatrzenie olbrzymiej machiny i obsługujących ją czterdziestu ludzi: ciosaczy pocisków, cieśli, składaczy, naprawiaczy, natłuszczaczy. Wiedźma to jedyna namiętność Strzelnika. Nikt odeń nie potrafi sprawniej strzelać, wypuszczać aż do stu czterdziestu ładunków dziennie. Nie zapomina również o trosce o swych ludzi, jak i o smarowaniu tłuszczem rdzenia z dębu poczerniałego od użycia; kazał sporządzić rodzaj gładkich masztów, po których smarowacze mogą się ześliznąć, kiedy łucznicy zza blanków biorą ich na cel; tym sposobem szybciej są pod osłoną i rzadziej łamią kończyny, niż gdyby skakali. Podczas gdy ustawiano Wiedźmę, kropiono święconą wodą i regulowano metalowe taśmy wyrzutni; ochronny mur schodów w kilku miejscach został wyłamany. Trzy inne balisty biorą Minerve pod ostrzał, lecz wszystkie razem wyrządzają mniej szkód niż potwór pracujący całymi dniami, a nawet nocą z wyjątkiem niedzieli. W Minerve wicehrabia Gwilem zasięga rady konsulów. Wszyscy są zgodni, za wszelką cenę należy chronić dostęp do studni - a zatem zniszczyć Wiedźmę. Gwilem sam wybiera dwudziestkę ludzi i wyjaśnia im, co mają zrobić. W niedzielę, w przeddzień wigilii Świętego Piotra i Pawła, miasto przeżywa dłużący się czas oblężenia. Duszny dzień przeciąga się w nieskończoność. Wieczorem na placu śpiewa Tolosan - lub raczej Tripoli; raz jeszcze zamienił swe imię z chartem sztywnym i drżącym ze starości. Harfiarz nie opuszcza grupy Przyobleczonych niewiast, które przybyły z Montsegur: uosabiają dlań doskonale niewysłowiony dreszcz, zwany przezeń Okcytanią. On zaś tragik, on zaś żałobnik miewa zrywy osobliwego wesela: oglądany z blanków

obraz świata wyrywa zeń radosny szloch. Jego ostatnia pieśń jest wręcz porywająca: „Kiedy pies szczeka - powiada w niej - śpiewa on może”... Tripoli odkłada swą harfę, nikt nie zwleka przy wałach, każdy wraca do siebie. Dopiero dobrze po północy mały zastęp wyznaczony przez Gwilema z Minerve wślizguje się w mrok: to pora, gdy powietrze nieco ochłodło i spoceni żołnierze mogą nareszcie twardo zasnąć. Wyprawę starannie przygotowano: Wiedźma spłonie. Ludzie zabrali wszelką potrzebną ilość pakuł, smoły, wiązek przędziwa przepojonego oliwą; wszyscy bez hełmów ni kolczug umazali twarze i ręce sadzą. W Minerve nikt nie śpi. Ani żołnierze, ani dzieci, ani Doskonali, którzy do sześciu zwykłych modlitw dołączyli błaganie o pomyślność wyprawy - nie tyle mając siebie na względzie, nie lękają się bowiem śmierci, ile za te wszystkie błąkające się i żałosne dusze, które należy ratować. Każdy towarzyszy wyobraźnią zastępowi z Minerve. Żołnierze idą ścieżką zwaną Szpulą, przybywają do zbiegu dwóch dolinek, wspinają się po wzgórzu Rian czepiając korzeni derenia tkwiących w szparach skały, stają na płaskowzgórzu, teraz czołgają się aż do Wiedźmy, nareszcie są tuż przy niej. W obozie krzyżowców nikt ani drgnie. Dobywają garnki ze smołą, wspinają się na potworną budowlę, umacniają wiązki przędziwa, podpalają pakuły... - Montfort! Do broni! W krzakach ktoś zakrzyknął. W blasku pierwszych płomieni żołnierz z Minerve dostrzega go i ciska oszczep. Tak oto umiera Mateusz Strzelnik. W spuszczonych gaciach, wpierając kolana w pachy, uczepiony bukszpanu. Nie zniósł widoku płonącej swej machiny. Uratował Wiedźmę za cenę własnego życia. Nazajutrz Strzelnik został pomszczony: pocisk z Wiedźmy uderza wprost w studnię Świętej Rustycji i zawala jej sklepienie. Minerve pozbawiona wody wytrzymuje ledwo trzy tygodnie. Straszliwe trzy tygodnie na uprzątaniu gruzów, naprawie kilku rozbitych blanków. Trzy tygodnie tracenia sił, zabijania własnego bydła i picia jego krwi, a także wyrzucania za wały zmarłych: nie było dość ziemi na skale, żeby ich grzebać. Tolosan-Tripoli nigdy jeszcze tak trafnie nie przepowiadał: „Dobiega końca moja pieśń. Kiedy nadejdzie ostateczny kres, zasiędę na waszych progach i zawyję nad waszą śmiercią”. Kiedy na koniec 22 lipca Gwilem z Minerve widzi zgon swego towarzysza, Bernarda de Nissan, pojmuje, że wszelki opór jest bezużyteczny. Każe spuścić most, idzie do obozu krzyżowców. Szymon de Montfort opuszcza zielony dębowy zagajnik, gdzie w cieniu stoją namioty niewiast - Alix de Montmorency, jego żony i Matyldy de Marly, kuzynki - wraca do swego namiotu, skąd dowodzi. W ów dzień 22 lipca świętuje się pierwszą rocznicę zniszczenia Beziers; hrabia jest wesół: w ciągu roku wykonał dobrą robotę. Sam papież to potwierdził, nadając mu listem w posiadanie Albi. Jeśli zaś chodzi o tego Gwilema z Minerve, który przychodzi prosić o łaskę, to wie, że jest prawdziwym katolikiem: dwornie go wita, prosi, aby usiadł, każe podać napoje. Poczynają dochodzić do porozumienia w sprawie warunków kapitulacji i wódz z Minerve dziwi się łaskawości bezlitosnego krzyżowca. Może w drodze wyjątku, ku pamięci Beziers, zaofiaruje oblężonym „ocalenie życia i pierścieni”. W tej chwili pojawiają się przed namiotem niby aniołowie przeznaczenia biały opat Arnold Amaury i notariusz papieski mistrz Thedise. Oni również zamierzają uczcić rocznicę zdobycia Beziers. Wiedzą, że ponad stu heretyków schroniło się w Minerve i żywią obawę, iż hrabia dziś będzie łaskawy. Arnold Amaury pragnie mieć swych katarów, ale powiada, że „jako zakonnik i ksiądz nie śmie ich skazać na śmierć”. Wówczas notariusz Thedise wpada na pomysł, aby każda strona

opisała warunki zawieszenia broni. Wybieg udaje się: Gwilem z Minerve biorąc za podstawę swą rozmowę sam na sam z Szymonem de Montfort prosi o darowanie wszystkim życia. W obecności legatów hrabia oburza się i wyraża swe zdumienie. Wybucha spór. - Wracajcie do swego zamku! - rzuca wówczas Gwilemowi Szymon de Montfort. - I brońcie się! Lecz Gwilem miast wracać opada na ławę. - Dobrze wiecie, że bronić się nie mogę. Umarłoby za wiele niewiast i dzieci... Skoro odrzucacie moje warunki, zgoda, dyktujcie wasze! - To prawo przysługuje wielebnemu legatowi - uchyla się wówczas Szymon de Montfort. - Ocalenie życia - przecina Arnold Amaury - za uległość wobec Kościoła. Heretycy zaś muszą się zaprzeć swej wiary. Wówczas wkracza jeden z obecnych baronów: - Wielebny opacie - mówi - przybyliśmy tu, żeby wygubić heretyków, a nie okazywać im łaskę. Wyraźnie widzicie, że udadzą zaprzaństwo, aby uratować życie. Arnold Amaury obraca się ku niemu - pod prażącym południowym słońcem on jedyny się nie poci. - Nie obawiajcie się - mówi - sądzę, że nader niewielu się nawróci. Procesja krzyżowców wkracza po moście do Minerve. Na czele idą opaci i duchowni śpiewając tradycyjne Te Deum. Oczyszcza się kościół, na płaskiej dzwonnicy wywiesza chorągiew z krzyżem, którą rozwija gorący podmuch; lew Montforta łopoce już na zamkowej wieży. Wówczas duchowni przyjmują od oblężonych wyznanie wiary. Kiedy złożyli przysięgę, że są dobrymi katolikami, podaje się im wodę do picia. Opat z Les Vaux-de-Cernay idzie do heretyków, aby ich nawrócić. Wierzący pochłonięci są odmawianiem servicium, czyli powszechnej spowiedzi. Starszy ze Sług Dobra odpowiada po prostu, że nie porzuci Kościoła Pocieszyciela. Niewiasty witają go recytując zabronioną Modlitwę Pańską. Arnold Amaury miał słuszność. Obawa była płonna. Żołnierze prowadzą katarów na południe od kościoła tam, gdzie szeroka rozpadlina przecina skałę. Wierzący są świadkami szykowania stosu: warstwa słomy, warstwa chrustu. Jest ich niespełna setka mężczyzn i może z pięćdziesiąt kobiet. Mieszkańcy Minerve winni asystować przy tej przykładnej karze. Krzyżowcy przybywają w zwartych szeregach. Wówczas Szymon de Montfort postępuje ku heretykom, staje przed nimi. Dolna część jego twarzy jest ogorzała od słońca, czoło zwykle osłonięte hełmem wydaje się trupio blade. - Nie chcemy waszej śmierci - oświadcza. - Chcemy, abyście wszyscy zostali zbawieni i dostąpili poznania prawdy. Prawda przeciw prawdzie: katarzy wyboru już dokonali. Mężczyźni i niewiasty jednogłośnie podejmują Modlitwę Pańską: Ojcze Nasz, któryś jest w niebie, Święć się imię Twoje, Przyjdź królestwo Twoje,

Bądź wola Twoja, Jako w niebie tak i na ziemi. I daj naszym ustom chleba naszego, Którym jest prawo mądrości Pańskiej, I przebacz nam wszystkie nasze winy Jako i my przebaczamy naszym winowajcom I nie wódź nas na pokuszenie Lecz uwolń nas od złego Amen. [38]

Głosy ich przygłusza rozkaz Szymona de Montfort dającego znak. Pochodnia podpala stos, wnet strzelają wysokie jasne płomienie. Trzy młode Przyobleczone cofają się przerażone, kryjąc twarze w dłoniach: Matylda de Marly bierze je w ramiona i odsuwa na bok. Żołnierze podchodzą do Doskonałych. Lecz ci ich do siebie nie dopuszczają. Bez krzyku, bez wahania rzucają się w płomienie - para za parą, jak ongiś wędrowali po drogach. Krzyżowcy nie dziwią się: diabelski pomiot wraca do piekła; nie litują się nad tymi ciałami, które skwierczą i pękają, natomiast radują się w Panu, że ogień unicestwia tkwiące w heretykach zło. Niebawem trzeba dorzucić chrustu. Tego zapachu otaczający stos nigdy nie zapomną. Teraz z kolei zbliżają się niewiasty, one również idą w ordynku, legion cieni pogrążonych w ekstazie. W pierwszych szeregach Awelina i Serena. W tejże chwili, gdy się zachwiały w ognisku, biorą się za ręce; natychmiast ich ciała przykrywają ciała następne. Wówczas dzieje się rzecz niesłychana: oto wynędzniały chart zrywa się, pędzi cały drżący i nie zwalniając biegu, w ślad za Doskonałymi rzuca się w płomienie... Natenczas stary harfiarz w czerwonym kapeluszu, stojący w ciżbie mieszkańców Minerve, wyje jak wielkie psisko wieszczące śmierć. W dniu 22 lipca spłonęło w Minerve stu czterdziestu heretyków. Był to pierwszy stos owej krucjaty. Pod koniec popołudnia, kiedy opat z Citeaux, Arnold Amaury, strzepuje jeszcze popiół kalający jego biały habit, następca Mateusza Strzelnika wydaje rozkaz rozebrania na części Wiedźmy. Krucjata podąży, aby z kolei oblegać zamek Termes - ponoć jest nie do zdobycia.

VII. DIES IRAE Tristanek ściska w rączkach niby skarb chorego białozora. Wilem zaś wpycha do gardła ptaszka skrawki słoniny posmarowane mieszaniną miodu z opiłkami żelaza. Przepis pochodzi od ptasznika z Millau, a driakiew leczy wyłącznie gorączkujące sokoły. Z nastaniem wielkich upałów przeniesiono żerdkę dla ptaków pod okap stodoły, gdzie wieje ciepły wietrzyk. Po południu żniwiarze, jeszcze ociężali od snu, powłócząc nogami wrócili na pola. Zamek przeżywa spokojne przedwieczorne godziny. Tristan w nabożnym skupieniu wielbi Wilema. Chłopiec to blady i skryty, wycisnęły na nim swe piętno spokojne obrzędy katarów. Po przybyciu do Roquelongue przybrał na wadze i ma zdrową cerę, chodzi za Wilemem krok w krok do koni, do owiec, nad rzekę, teraz już potrafi łowić pstrągi zanurzając w wodzie rączkę. Jeśli mu się nawet zdarzy walczyć na drewniane miecze z urwisami Esperandieu, nigdy nie zwleka, by towarzyszyć człowiekowi, z którym łączy go pamięć o Awelinie. Nigdy o tym nie rozmawiali, ale o to właśnie chodzi. Tak więc widuje się ich, jak razem wędrują przez winnice, odwiedzają żniwiarzy lub, jak dziś wieczorem, karmią sokoły - kawałeczek słoniny, łyczek wody. Nagle nadjeżdża Roger, handlarz końmi z Saint-Pons. Na bokach wierzchowca płaty piany, lecz on zda się na nic nie zważa. Woła: - Doskonali z Minerve poszli w ogień. Wilem pojął w lot. Roger ciągnie: - Peire Maraval wysłał mnie, żebym was zawiadomił, że... że wasza żona była wśród nich... Tristanek rozwiera ręce. Białozur z wysiłkiem podlatuje i pada o dziesięć kroków, nieżywy. Wilem rozpaczliwie zanurzył się w mrok. Wszystko się w nim rozprzęga, rozłącza niby zwitek szarpi puszczony z prądem wody. Naraz wszystko traci swą wartość, to, kim był, to, o czym wiedział, to, w co wierzył, zapadło w nicość. Na dole Dourbie, zda się, spływa krwią i popiołem. Wczoraj wieczorem poprosił proboszcza Massolsa, aby odmówił psalm za zmarłych za wieczne odpocznienie Aweliny, lecz Massols odmówił. - Znałem Damę w ciągu całego mojego życia - powiedział. - Chrzciłem ją, dawałem jej ślub, chrzciłem jej dzieci i spowiadałem ją, kiedy wy wszyscy zostawiliście ją samą... Płakałem, kiedy opuściła Roquelongue, ale dzisiaj już nie zapłaczę... Nie mam prawa modlić się za heretyków, którzy krzyżują Pana Naszego każdą swą myślą, każdym uczynkiem... Proboszcz szeroko otwarł swoje sowie oczy i rozłożył ręce na znak niemocy. Wilem nie wiedział, co ma odpowiedzieć. - Jeśli spłonęła - wyjaśnia jeszcze proboszcz Massols - to znaczy, że Bóg chciał wypalić tkwiące w niej zło. Później nawet oskarża: - Nie trzeba było zostawiać jej samej! Na podobieństwo wielu proboszczów nie lubił templariuszy. Noc. Tristanek nareszcie zasnął. Rano decyzja zapadła. Wilem jedzie do Ruassou, do piwowara Pan-Perdu, ów płacze z kolei i podąża za Wilemem. Widuje się ich, jak we wszystkich kierunkach przebiegają urwiska w Roquelongue między Revens a młynem w Gardies. Oto już znaleźli, czego szukali. Pochylona nad rzeką ławica z wapienia chłonie słońce od świtu do zmierzchu. Po oczyszczeniu z jeżyn pozostaną wokół dwa piękne czarne drzewa orzechowe i młodziutki lasek dębowy.

Wilem, Pan-Perdu i Esperandieu jadą do Nant i zamawiają narzędzia u kowala Sahuquet. Wilem sprzedaje swego pięknego rumaka z Saragossy, aby zapłacić za metal, przywózkę, pracę kowala, dniówki robotników oraz ich strawę. W powrotnej drodze zabierają spoconego Gillesa, byłego kamieniarza, Jana Caourson, na czczo nicponia, lecz złotą rączkę przy trzecim dzbanie, i skąpego Tybosta, zwanego Dusigroszem: ów wprawdzie nic nie robi, lecz nic ważnego bezeń nie dzieje się w dolinie, żyje ze swoich rad. Poczynają karczować. Jeśli chcesz ciąć jeżynę - mówi Dusigrosz - to ją przystrzygasz, jeśli wyrywasz, to musisz ją puścić z dymem, jeśli chcesz ją zniszczyć... Wilem pozostawia ich. Ma dużo roboty. Najpierw Saint-Pons, dokąd jedzie, by podziękować Peire Maravalowi. Pergaminista serdecznie go wita. Dom jego jest przystanią, gdzie wraca się do sił po burzy. Maraval mógł uprzedzić Wilema, że Awelina znajdowała się wśród ofiar spalonych na stosie w Minerve, ponieważ wśród nich był również jeden z jego braci. Maraval nie żywi ani nienawiści, ani urazy. Uważa nawet, że zawziętość „namiestnika boga z Rzymu” świadczy o obawie, że wszystkie jego owieczki zmienią owczarnię. Dodaje, że nie jest w niczyjej mocy wstrzymać postępów Kościoła Parakleta. On sam zaś, Peire Maraval, oraz jego żona poproszą o udzielenie im sakramentu pocieszenia. Wilem nie może uwierzyć, że Ziemia jest światem Zła - jak prawią katarzy. Jego zdaniem Zło polega na tym, że Bóg w swym opatrznościowym planie przewidział karę dla grzeszników, a zarazem dał im możność odpokutowania. Dopiero wznosząc się ponad nędzę i małostki doczesnego życia, człowiek może osiągnąć swe zbawienie. Katarzy nie wierzą we Wcielonego Boga; a przecie Jezus zatriumfował pierwszy nad śmiercią i to On otwarł drogę do Życia Wiecznego. Wilem musiałby nienawidzić tych ,,heretyków", lecz nie żywi do nich nienawiści; powinien by ich nawracać, ale nie wygłasza kazań. Poniekąd są ze sobą spowinowaceni przez świętego Jana. Kiedy Wilem opuszczał Saint-Pons, Peire Maraval wręczył mu pergamin z świeżo wpisanymi imionami spalonych w Minerve - widniało na nim imię Aweliny napisane czerwonym inkaustem - reszta imion - czarnym. W Roquelongue praca posuwała się szybciej, niż Wilem się spodziewał. Żniwa zostały już bowiem zakończone i prócz Maurina pracującego przy młynie, przybyli wszyscy mieszkańcy doliny, by wspomóc Pan-Perdu. Łączyła ich tajemna zmowa. Ledwo dopuszczali, by Wilem się zbliżył. Bertram i Dusigrosz wiodą nie kończące się dysputy porównując zalety owcy i świni. Bertram od czasu do czasu traci rozum i nocą zdarza mu się krzyczeć. Tristanek wciąż przebywa przy warsztacie, żadna siła by go stamtąd nie wyrwała. Wówczas Wilem rusza w daleki objazd od Millau do komandorii w Sainte-Eulalie, do zamku Algue: należy uporządkować sprawy Roquelongue. Omówić je z wierzycielami i dłużnikami, notariuszami, wasalami i seniorami. Jedzie takoż do zamku w Jonte, by upomnieć się o część dziedzictwa przypadającą Tristanowi po Janie des Douzes; w istocie niewielka to scheda: prawo do połowy młyna oraz jedna czwarta wpływów z drogowego do Meyrues. Jeśli zaś chodzi o sprawy zakonu templariuszy i dokumentów ukrytych w Coulommiers, nic nie uczyni - a cóż mógłby zdziałać? Mieszkańcy Roquelongue już go oczekują. Posyła gońca do Saint-Veran, aby uprzedził córkę Alis, sam zaś idzie do proboszcza Massolsa. - Czy pamiętacie jeszcze psalm za zmarłych - pyta. - Ten coście odmawiali za pana

Rajmunda, mego ojca... - Ależ... - Czy go umiecie? - Tak... Ostatecznie, oczywiście... Chyba... Trochę. - Bierzcie waszą stułę i wiadro! - Panie Wilemie... Na podobieństwo wszystkich w okolicy słyszał o arcydziele wykonanym przez Pan-Perdu, lecz na pewno on jedyny nie ważył się pójść, aby je zobaczyć: obawia się, że zgadł. - Panie Wilemie, ja... - Wystarczy wam wyspowiadać się! Powiecie, że siłą was zaprowadziłem!... Za chwilę okaże się to prawdą... I tak idą obaj, pan na Roquelongue niczym ministrant niesie wiadro ze święconą wodą, a stary proboszcz z Revens przybywa jak stał, nie ogolony, z zarośniętą tonsurą, rozchełstany, kiedy Wilem stawia jeden krok, on czyni trzy kroczki. Wszyscy się już tu zebrali między drzewami orzechowymi i dębowym zagajnikiem. Wszyscy, Alis i jej trzy córeczki, Esperandieu i Vierna ze swą dzieciarnią, Bertram, młynarz Maurin, piekarz Yaldebouze, Sahuquet przybyły umyślnie z Nant i parobkowie z folwarku, służebne, żniwiarze bez plonów, zbieracze żołędzi i kory, pasterze z la Granerie, wszyscy nędzarze, maluczcy o pokaleczonych stopach, odmrożonych tyłkach, powykręcanych rękach, wszyscy zamieszkali między Millau a Saint-Jean de Bruel przybiegli tutaj, czujni na tajemniczy głos miłosierdzia. Nie pada żadne słowo, a wielu płacze. Nawet sama Alis, której nigdy nie będzie dość sokołów, pachołków, psów, klejnotów, nawet sama Alis z wrażenia drży. Wilem polecił bowiem kamieniarzowi Pan-Perdu wyrzeźbić dwa bliźniacze sarkofagi, na każdym spoczywa postać: Wilem d’Encausse i jego żona, Awelina de Cantobre. Posągi pomalowane farbą niebieską, czerwoną i złotą leżą bok o bok, ukojone, razem utrwalone w kamieniu na całą wieczność. Pan-Perdu wpadł nawet na pomysł, aby połączyć oba głazy dwoma kamiennymi ogniwami wchodzącymi jedno w drugie, jedno ustawione poziomo, drugie pionowo. Oświetla je wrześniowe słońce. Ile jest miejsca, tyle rąk na nich spoczywa, by dźwignąć ciężkie wieka. Do własnego grobowca Wilem wsuwa swój miecz: już go nie będzie potrzebował. Do grobowca Aweliny pergamin Peire Maravala, aby spoczywała z towarzyszami swej ostatniej godziny. Po czym daje znak proboszczowi Massolsowi, ów niepewnym głosem poczyna: - Panie Jezu Chryste, Królu chwały, uwolń dusze wszystkich wiernych zmarłych od kar piekielnych i od bezdennej czeluści. Uwolń je od paszczy lwa, niech otchłań ich nie pochłonie, niech nie pogrążą się w mrok! Milknie, jakby już zakończył. - Dies irae! - nalega Wilem. - Nie umiem całego - bełkoce Massols. - To, co pamiętacie. - Dies irae, dies illa. Dzień to pomsty, z której chwilą

Świat pożary w popiół spylą... Jakże wielki strach nastanie, Gdy Pan przyjdzie niespodzianie Sądzić wszystkich serc otchłanie.

Massols przymyka oczy. Jeśli biskup z Millau o tym się dowie!? Jednakowoż on, stary proboszcz z Revens, nigdy dotąd nie odczuwał wokół siebie tak żarliwej pobożności, tak wielkiego pragnienia modlitwy. Śmierć z naturą przejmą dziwy, Gdy proch z grobów wstanie żywy Na Sędziego głos straszliwy Rejestr będzie przedłożony, Gdzie spisano bez osłony, Za co świat ma być sądzony, Gdy więc Sędzia na tron siędzie, Co się kryło, jawnem będzie pomsty piorun dotrze wszędzie...

Wilem wpatruje się w spoczywające tu przed nim dwa posągi - obraz własnego życia. Widzi, iż sam jest inny niż na wizerunku wyrzeźbionym przez Pan-Perdu, Awelina również jest inna oko nie zawiodło starego obraźnika, ani jego ręka, ani też głaz się nie ukruszył. Po prostu postanowił i ją, i jego wyrzeźbić podobnymi, na zawsze.

...Królu gromów, co od winy Darmo zbawiasz wierne syny, Zbaw mnie, zdroju łask jedyny, Pomnij na to, Jezu drogi, Żeś zszedł dla mnie w ziemskie progi, Nie gub mnie w ów dzień tak srogi. Mnieś to szukał zmęczon w drodze, Przez Krzyż zbawił cierpiąc srodze, Takich prac niech plon znachodzę...

Odkąd Wilem wyruszył do Ziemi Świętej, aby dostąpić zbawienia, przeżywał wyznaczoną mu cząstkę goryczy i zmartwień. Wypełnił swą powinność, choć w równej mierze nie uładził swych spraw z Bogiem. Mimo to nie zacznie nad sobą ubolewać; honor to błahostka. Nie ma co liczyć, ile dał, a ile otrzymał. Tak się zdarzyło i kwita, takie jest życie ze śmiercią na końcu. Bóg każdego osądzi swoją miarą. Jęczę grzechów widząc morze. Winy wstydem twarz ma górze: Żebrzącemu przebacz, Boże! O dniu płaczu, kiedy z gliny Na sąd ścisły za swe czyny Stanie człowiek, pełen winy!

Wokół dwóch sarkofagów wybucha teraz szloch i krzyk niewiast. Zebranych ogarnia nie tyle

smutek, ile lęk przed otchłanią. Kiedy proboszcz Massols odśpiewa psalm, Wilem poda mu wiadro i gałązkę złotokapu, aby pobłogosławił owe dwa puste grobowce. Później wszyscy spożyją wspólnie posiłek. Po czym Wilem przywdzieje pielgrzymią szatę, opończę, skórzany kapelusz i pójdzie do Compostelli zajdzie po drodze do Conques, aby otrzymać sakwę i kostur. Wszyscy o tym wiedzą. - Gdzie leży Compostella? - pyta Audilenz. - W Galicji, tam na krańcu ziemi, gdzie słońce zanurza się w morze... - Czy znacie drogę? - Tylu ludzi tamtędy idzie, tylu rycerzy i nędzarzy, tylu pokutników, tylu niesionych nadzieją... Wszyscy oni szukają Boga.... - A jeżeli będziecie iść nocą? - Wtedy mnie gwiazdy poprowadzą. - Czy sami pójdziecie? O nie, nie pójdzie sam. Będą mu towarzyszyć Dama Awelina jego matka Dama Ryszarda... I Rolof, przyjaciel Rolof przeszyty dwoma mieczami, i Gilbert Erail, wielki mistrz zakonu templariuszy, i Bartłomiej, święty młodzianek od Matki Boskiej Szaleńców... I ci wszyscy, którzy przesunęli się przez jego życie, służąca Zaynab i Żyd z Wieży Dawida, trędowaty Raul z Ibos, biskup Paryża Maurycy de Sully... Tylu, ach tylu... I ci wszyscy, którzy go dziś otaczają, począwszy od Pan-Perdu, a więc spocony Gilles, Jan Caourson, Dusigrosz, oczywiście Esperandieu i Bertram... Ci wszyscy, których dolą jest nędza, a jedynym bogactwem owa żarliwa spalająca pobożność, która ich pcha wśród tylu żałobnych słońc ku tej przyobiecanej Jerozolimie, światłości nad światłościami. O nie, nie wyruszy sam. ...Więc mu okaż zmiłowanie: Dobry Jezu, a nasz Panie. Daj im wieczne spoczywanie! Amen.

Wilem podaje proboszczowi Massolsowi wiadro z wodą święconą i gałązkę złotokapu. - Amen - rzecze.

NOTY BIOGRAFICZNE

AGNIESZKA FRANCUSKA (ok. 1171-1240) Druga siostra Filipa Augusta. Kolejno poślubiała: w dziewiątym roku życia, w 1180, Aleksego Komnena (1167-1183); po trzech latach w 1183 Andronika Komnena (ok. 1120-1185), cesarza Konstantynopola i zabójcę swego poprzednika, z kolei i on został zamordowany w 1185; w 1204 Teodora Branasa, władcę Adrianopola. AGNIESZKA Z MERANU (7-1201) Córka Bertolda hrabiego na Diessen, księcia Dalmacji, Kroacji i Me- ranu poślubiła Filipa Augusta, gdy ów zerwał węzły małżeńskie z Ingeborgą. Papież uznał to małżeństwo za nieważne i zmusił króla Francji do „wygnania” Agnieszki, która niebawem umiera w 1201. Papież zgodził się jednak uznać za prawowite jej dwoje dzieci ze związku z królem: córkę - Marię (1198-1228), która poślubiła (1206) Filipa, hrabiego Namur, a następnie (1213) Henryka, diuka Brabancji; syna Filipa, zwanego Nastroszonym (1200-1234), hrabiego na - Clermont i Boulogne. AL-ADIL MALIK (7-1218) Brat Saladyna. Król Transjordanii, później po śmierci Al-Afdala, najstarszego syna Saladyna - król Damaszku, po śmierci następnego bratanka Al-Azis Othmana (119 9) - król Egiptu, kalif od 119 9-1218. Ryszard Lwie Serce w 1192 zamierzał dać mu za żonę swą siostrę Joannę, aby utrwalić rozejm zawarty między Frankami a Saracena- mi. Waśnie w państwie nie zezwalają AlAdilowi prowadzić otwartej wojny z Frankami osiadłymi w Akrze i na wybrzeżu Morza Śródziemnego. ARNOLD AMAURY Od 1196 do 1198 opat w Poblet, następnie od 1198-1200 w klasztorze w Granselve, po Gui Pore zostaje opatem w Citeaux. W 1204 Arnold Amaury mianowany przez papieża legatem staje się groźnym wodzem krucjaty przeciw albigensom. W 1212 w nagrodę za pierwsze zwycięstwa otrzymuje nominację na arcybiskupa Narbonne. ARTUR, DIUK BRETANII (1187-1203) Pogrobowy syn Galfryda Plantageneta, bratanek Ryszarda Lwie Serce i Jana bez Ziemi, pretendent do korony angielskiej, popierany przez Filipa Augusta. Pojmany w Mirebeau 30 kwietnia .1202 przez Jana bez Ziemi, ginie bez śladu. Być może król Jan sam go zamordował w Rouen w Wielki Czwartek 3 kwietnia 1203; w tym wypadku zwłoki mogły być wrzucone do Sekwany. BALDWIN, HRABIA FLANDRII, zwany Czystym, cesarz Konstantynopola (1171-1205) Syn Małgorzaty Alzackiej i Baldwina, piątego księcia Lotaryngii, małżonek Marii, siostry Tybalda III, hrabiego Szampanii. Wybrany przez Franków i Wenecjan cesarzem Konstantynopola 9 maja 1204 po zdobyciu tego miasta. Ukoronowany 17 maja. Jego małżonka usiłuje doń dotrzeć na Wschód, lecz umiera przybywszy do Akry. Baldwin każe ją pochować w kościele Mądrości

Bożej i odmawia powtórnego ożenku. Pojmany przez Kumanów 14 kwietnia 1205 niewątpliwie zostaje zabity w tymże roku. CASTRES (GWILHABERT DE) (?- ok. 1244) Kaznodzieja katarów i „Doskonały” pochodził z możnego rodu panów w krainie Castres. Brat jego Isarn oraz dwie siostry jak i on należeli do sekty katarów. Około 1222 r. osiada w Montsegur, gdzie umiera tuż przed oblężeniem w 1244. DANDOLO HENRICO, doza Wenecji (1107-1205) Pochodził z możnego rodu w republice. 1 czerwca 1192 wybrany dożą, jest prawdziwym wodzem czwartej wyprawy krzyżowej. Umiera 14 czerwca 1205 w bazylice Mądrości Bożej. Jeden z jego synów był drugim weneckim patriarchą w Konstantynopolu. DREUX (FILIP DE). Biskup Beauvais i par Francji (?-1217) Mianowany biskupem w 22 roku życia więcej czasu spędził na polach bitew niż w zakrystiach. Siostrzeniec Ludwika VII i jak on krzyżowiec zostaje pojmany przez Saracenów w 1178; odnajdujemy go w 1182 jako pielgrzyma na drodze do Świętego Jakuba w Compostelli. Bierze czynny udział w krucjacie królów i opowiada się po stronie Konrada de Montferrat przeciw Gwidonowi Luzynianowi. Służy Filipowi Augustowi za posła do cesarza Niemiec usiłując przedłużyć niewolę Ryszarda Lwie Serce. Schwytany przez Mercadiera 19 maja 1197 zostaje uwolniony przez Jana bez Ziemi dopiero w 1199, już po śmierci Ryszarda, w zamian za innych jeńców i okup w wysokości 20 000 marek. Ponadto musi przysiąc przed papieskim legatem, „że nigdy już nie przeleje chrześcijańskiej krwi”. Zamienia więc swój miecz na buławę i bierze czynny udział w krucjacie przeciw albigensom (1209-1210). Spotykamy go znów w ogniu bitwy pod Bouvines (1214). ELEONORA AKWITAŃSKA (ok. 1122-1204) Córka Guillaume’a X, diuka Akwitanii, poślubia w 1137 króla Francji Ludwika VII wnosząc mu w posagu całą południowo-zachodnią Francję począwszy od prowincji Poitou i Limousin po Gujennę i Gaskonię. Odtrącona przez króla w 1152, wnet poślubia Henryka II Plantageneta, już diuka Normandii i hrabiego Andegawenii, a niebawem króla Anglii. Związek owocny, póki Eleonora nie stanęła po stronie swych synów przeciw ojcu: Henryk każe ją uwięzić. Uwolniona po śmierci króla, zakończyła swe życie w Fontevrault. Ludwikowi VII urodziła dwie córki: Marię, która poślubiła hrabiego Szampanii, Henryka I (ojca Tybalda III) i Alis, późniejszą małżonkę hrabiego de Blois Tybalda V (ojca Ludwika). Z Henrykiem II miała czterech synów: Henryka Młodego, zmarłego w 1183 r; Galfryda, zmarłego w 1186 r., ojca Artura Bretońskiego; Ryszarda Lwie Serce, który zginął w 1199 r.; Jana bez Ziemi oraz trzy córki: Matyldę, która poślubiła Henryka Lwa, księcia Saksonii; Eleonorę, późniejszą żonę Alfonsa Kastylijskiego, której córka Blanka zostanie matką Ludwika Świętego; Joannę żonę Wilhelma Sycylijskiego, a następnie hrabiego Tuluzy Rajmunda VI. Ta ostatnia córka umiera w 1199 niebawem po śmierci Ryszarda. ERAIL GILBERT (7—1201) Skarbnik zakonu templariuszy, przed 1184 jest niefortunnym przeciwnikiem Gerarda de Ridefort podczas ostatnich wyborów wielkiego mistrza w Jerozolimie. Gilbert Erail aż do 1189 mistrz zakonu w Prowansji i Hiszpanii, następnie mistrz na cały Zachód, po śmierci Roberta de Sabie zostaje wezwany do Ziemi Świętej, aby kierować zakonem.

EUDOKSJUSZ III, diuk Burgundii (1166-1218) Po śmierci Hugona Burgundzkiego - który pozostał był razem z Ryszardem Lwie Serce w Ziemi Świętej - zostaje w 1192 diukiem Burgundii. Bierze udział w krucjacie przeciw albigensom. Umiera w Lyonie (1218) w drodze do Ziemi Świętej. FILIP II AUGUST (1165-1223) Od 1180 król Francji. Syn Ludwika VII i Adeli z Szampanii. Poślubia kolejno: Izabelę z Hainaut (1170-1190), z którą miał syna Ludwika VIII Lwa, króla Francji od 1223, małżonka Blanki Kastylijskiej; Ingeborgę Duńską (1176-1236), którą wypędził nazajutrz po ślubie (15 sierpnia 1193), a następnie w 1200 przywołał, skoro papież unieważnił jego rozwód i obłożył interdyktem królestwo; Agnieszkę z Meranu poślubioną w 1196, „wysiedloną” w 1200, która umiera w 1201 pozostawiając mu dwoje ślubnych dzieci; Filip August miał z kochanką z Arras syna, późniejszego biskupa Charlot. FILIP SZWABSKI, cesarz Niemiec (?-1258) Młodszy syn Fryderyka Barbarossy, brat Henryka IV, cesarza Niemiec i króla Sycylii. Ów umierając pozostawił trzyletniego dziedzica tronu (przyszłego Fryderyka II) już ukoronowanego na króla rzymskiego, jednakowoż opozycja wybrała w Moguncji na cesarza Filipa, częściowo dzięki subsydiom udzielonym przez Filipa Augusta. Jednocześnie w Akwizgranie zostaje wybrany cesarzem jego przeciwnik Otton Brunszwicki, popierany przez swego wuja Ryszarda Lwie Serce. Filip, zaprzyjaźniony z Bonifacym de Montferrat i swym krewniakiem młodym Aleksym, wybitnie przyczynia się do skierowania krucjaty pod Konstantynopol. Zamordowany w 1258. GUZMAN DOMINIK, święty Dominik (1170-1221) Urodzony w Calahora w Hiszpanii, pochodził ze starej szlacheckiej rodziny. W 1206 rozpoczyna działalność kaznodziejską w Okcytanii. Założyciel zakonu braci kaznodziejów, znanych jako dominikanie lub jakobini. Kanonizowany w 1234 przez Grzegorza IX. Przezwany „psem Bożym” (Domini canis). HAINAUT Henryk (ok. 1174-1216) Regent, następnie drugi frankoński cesarz Konstantynopola, wstąpił na tron po swym bracie Baldwinie z Flandrii. Poślubił córkę Bonifacego de Montferrat, aby wzmocnić swój sojusz z markizem. INGEBORGA DUŃSKA (1176-1236) Córka Waldemara II, króla Danii, i Zofii z Połocka. Druga żona Filipa Augusta zawarła ślub 14 sierpnia 1193, nazajutrz po ślubie mąż ją wygnał. Pod naciskiem Kościoła król przywrócił jej prawa małżeńskie w 1200, lecz nadal trzymał w odosobnieniu. Zmarła bezpotomnie. INNOCENTY III, papież (1161-1216) Lotariusz de Segni, potomek możnego rzymskiego rodu, uczeń paryskich szkół, został wyświęcony na poddiakona w 118 7, później w 119 0 na diakona i kardynała, w owym okresie napisał pesymistyczny esej o „nędzy ludzkiego bytowania”. Po swym wyborze na papieża 8 stycznia 1198 otrzymał 21 lutego święcenia kapłańskie, a następnie biskupie, tiarę papieską przywdział 22 lutego 1198. Innocenty III, papież ambitny i nader energiczny, korzystał z całego

swego autorytetu, aby podporządkować królów Stolicy Apostolskiej - obłożył interdyktem królestwo Filipa Augusta, a później Jana bez Ziemi. Zwalczał heretyków; był inicjatorem krucjaty przeciw katarom. Za jego papieżowania zostały ustanowione zakony braci mniejszych Świętego Dominika i Świętego Franciszka z Asyżu. IZABELA JEROZOLIMSKA (1171- ok. 1208) Córka Amalryka I, króla Jerozolimy, i Marii z Komnenów, przyrodnia siostra Baldwina IV Trędowatego i Sybilli. Poślubia kolejno: 1) 23 listopada 1183 w warowni Moab Onufrego IV z Toronu, syna Stefanii de Milly. W listopadzie 1190 zostają wbrew własnej woli zmuszeni do rozstania. 2) 24 listopada 1190 Konrada de Montferrat uznanego za dziedzica królestwa. 28 kwietnia 1192 markiz zostaje zamordowany. Ma z nim córkę pogrobową Marię, późniejszą królową Jerozolimy. 3) 5 maja 1192 Henryka II, hrabiego Szampanii, który z tytułu swego małżeństwa zostaje królem Jerozolimy. Ów umiera w wypadku 10 września 1197 pozostawiając jej trzy córki zaręczone z trzema synami Amalryka Luzyniana. 4) W 1197 Amalryka Luzyniana, od 1184 króla Cypru, później króla Jerozolimy (1197-1205). JAN BEZ ZIEMI (1167-1216) Czwarty syn i najmłodsze dziecko Henryka II i Eleonory z Akwitanii. Najpierw zawiera sojusz z Filipem Augustem przeciw Ryszardowi Lwie Serce. Po śmierci brata w 1199, kiedy został już królem Anglii, występuje przeciw Francji. Usuwa swego bratanka i współzawodnika do tronu Artura Bretońskiego (ok. 1203). Po utracie Normandii wycofuje się do Anglii. Wybór arcybiskupa Canterbury staje się przyczyną sporu króla z Innocentym III. W marcu 1208 papież rzuca interdykt na królestwo. Jan zagarnia dobra kościelne. Pod koniec 1209 papież wyklina osobę króla. LUDWIK FRANCUSKI (1187-1226) Przyszły Ludwik VIII, zwany Lwem. Syn Filipa Augusta i Izabeli z Hainaut, w 1200 w Port Mort (Normandia) poślubia Blankę Kastylijską, wnuczkę Eleonory z Akwitanii. LUDWIK, hrabia de Blois i Chartres (1172-1205) Wnuk Eleonory Akwitańskiej - jako syn jej córki Alis - siostrzeniec Filipa Augusta, Ryszarda Lwie Serce i Jana bez Ziemi. Bierze nader czynny udział w IV krucjacie. Zabity 14 kwietnia 1205 w szarży na czele swego rycerstwa na Kumanów. Czyni to wbrew rozkazom cesarza Baldwina i powoduje jego zgubę. LUZYNIAN AMALRYK (ok. 1145-1205) W 1183 konetabl królestwa Jerozolimy bierze w swe ręce los swego brata Gwidona. Osadza go na tronie jerozolimskim. Dziedziczy po nim tron cypryjski (1194). Po śmierci swej żony Eskiwii z Ramii poślubia Izabelę, wdowę po Henryku z Szampanii, i zostaje królem Jerozolimy (1197). Umiera 1 kwietnia 1205... objadłszy się rybami. MERCADIER (ok. 1150-1200) Prowansalski rozbójnik, pustoszy krainy Limousin (październik 1183) i Angoumois (luty 1184). Po śmierci Henryka II razem z dwoma innymi dowódcami zbójów Algaisem i Louvartem przechodzi na służbę do Ryszarda Lwie Serce. Zostaje dowódcą żołdaków króla Anglii. Bierze do niewoli Filipa de Dreux, biskupa Beauvais i ciotecznego brata Filipa Augusta. Podczas krucjaty Ryszarda Lwie Serce ma pod swoją opieką Gaskonię, po śmierci króla przechodzi na

służbę do Jana bez Ziemi. W obecności Eleonory Akwitańskiej zamordowany w Bordeaux (1200) przez współzawodnika zwanego Brandin. (Kanon 27 koncylium laterańskiego traktuje jednakowo heretyków i żołdaków; przewiduje jednakowe na nich kary). MONTFERRAT Bonifacy II, markiz de (?—1207) Syn Wilhelma Starego wziętego do niewoli podczas bitwy pod Hattin (1187) i Judyty Austriackiej. Miał trzy siostry i czterech braci. Dwaj z nich, Reinier i Konrad (zamordowany w 1192), poślubili dwie księżniczki konstantynopolitańskie. W zastępstwie Tybalda z Szampanii wódz czwartej krucjaty, po zdobyciu Konstantynopola otrzymuje przy podziale Tessalonikę (Saloniki) (1204). Zabity ciosem włóczni pod pachę w czasie potyczki z Bułgarami nad rzeką Rodope (1207). Z pierwszego małżeństwa miał syna Wilhelma V, markiza de Montferrat, i córkę, która w 1206 poślubiła Henryka II frankońskiego, cesarza Konstantynopola. Z drugiego małżeństwa z Małgorzatą Węgierską, wdową po cesarzu Izaaku Angelosie, miał syna Demetriusza, który po nim panował w Grecji jako „Król Tessaloniki”. MONTFORT Szymon IV de (ok. 1165-1218) Począwszy od 1181 pan na Montfort i Espernon. Ożeniony z Alix de Montmorency, dziedziczy po wuju hrabstwo Leicester. Zaciąga się w szeregi krzyżowców w 1190, a następnie w 1202, lecz opuszcza armię, aby podążyć do Ziemi Świętej. Uczestniczy w zdobyciu Chateau Gaillard i Normandii. Po rzezi w Beziers (1209) wybrany wodzem krucjaty przeciw albigensom. Zabity 25 czerwca 1218 podczas oblężenia Tuluzy (ugodzony kamieniem wyrzuconym z wałów miasta). Spośród sześciorga jego dzieci Amalryk zostanie konetablem za panowania Ludwika Świętego, najstarszy Szymon wsławi się jako hrabia Leicester. Gui, młodszy syn z rodu panów de Levis (obecnie Levy Saint Nom) pochodził z lenna sąsiadującego z lennem Szymona de Montfort i został marszałkiem wojsk Szymona, a później jego syna i otrzyma! w nagrodę dobra Mirepoix. MONTPELLIER Guillemette de Żona Rajmunda de Roquefeuil, młodszego syna Adelajdy de Roquefeuil i Bernarda d’Anduze. Matka Rajmunda i Arnolda de Roquefeuil. NEVERS Herve hrabia de (7-1223) Baron de Donzy w wyniku szczęśliwie prowadzonej wojny otrzymuje w nagrodę od Filipa Augusta rękę Matyldy, córki Piotra de Courtenay, hrabiego de Nevers, a wraz z nią całe hrabstwo. Spotykamy go pod Bouvines wśród sprzymierzonych przeciwników Filipa Augusta. W 1218 zaciąga się w szeregi krzyżowców. RAJMUND VI, hrabia Tuluzy (1156-1222) Prawnuk Rajmunda de Saint-Gilles, jednego z wodzów pierwszej krucjaty, kuzyn po kądzieli Filipa Augusta, dziedziczy po ojcu hrabstwo w 1194. poślubia kolejno: 1) Ermesyndę de Pelet (1172), która wnosi mu w posagu Melgueil i umiera w 1176. 2) Beatrycze z Beziers, siostrę wicehrabiego Rogera Trencavela, następnie ją odtrąca w 1193. 3) Bourguigne, córkę Amalryka Luzyniana, króla Cypru, i z tą żoną rozstaje się w 1196. 4) Joannę, siostrę Ryszarda Lwie Serce, która rodzi mu syna, przyszłego Rajmunda VII i umiera w 1199. 5) Eleonorę, siostrę Piotra II, króla Aragonii; druga siostra Piotra, Sancia, poślubi Rajmunda VII, syna hrabiego, tym sposobem czyniąc syna szwagrem własnego ojca. Mimo dyplomatycznych zabiegów i swego sprytu Rajmund kilkakrotnie był ekskomunikowany. Padł ofiarą krucjaty przeciw albigensom i w 1222

zmarł w Hiszpanii, pozbawiony wszystkich swych państw. RAJMUND Roger Trencavel (1185-1209) Syn Rogera II i Adelajdy, siostry Rajmunda, hrabiego Tuluzy, wicehrabia na Beziers, Carcassonne, Razes i Albi, ożeniony z Agnieszką z Montpellier. Podczas układów o poddanie się Carcassonne (1209) wtrącony do ciemnicy przez Szymona de Montfort. Po kilku miesiącach zmarł w więzieniu (10 listopada 1209), pozostawił dwuletniego synka. RYSZARD I, LWIE SERCE (1157-1199) Trzeci syn Henryka II Plantageneta i Eleonory Akwitańskiej, hrabia de Poitiers, następnie po śmierci ojca (1189) król Anglii. Podążając na krucjatę poślubia w drodze Beranżerę z Nawarry (nie ma z nią dzieci) i zdobywa Cypr, który odprzedaje templariuszom. Nie zdobywszy Jerozolimy, podpisuje zawieszenie broni z Malikiem-al-Adilem (1192). Wyrzucony przez burzę na ziemie arcyksięcia Austrii, zostaje pojmany i powierzony cesarzowi, który go uwalnia po otrzymaniu okupu. Wszczyna wojnę z Filipem Augustem, buduje Chateau Gaillard. Umiera ugodzony strzałą w plecy podczas oblężenia Chalus. RIDEFORT Gerard de (?-1189) Ubogi rycerz flamandzki przybywa około 1175 do hrabstwa Tripoli. Zawiedziony w nadziejach wstępuje do zakonu templariuszy. Przegrywa wybory na wielkiego mistrza jako kontrkandydat Arnolda de Torroge. Zostaje seneszalem i przeprowadza swój wybór na wielkiego mistrza w 1185 mając za rywala Gilberta Erail. Wzięty do niewoli w bitwie pod Hattin (1187), jest jedynym templariuszem oszczędzonym przez Saladyna. Uwolniony w następnym roku, wedle niektórych znika bez wieści, wedle innych ginie pod Akrą 4 października 1189. SALADYN (Al-Nasir Salah ad-Din Jusuf) (1134-1193) Wezyr, następnie władca Egiptu (1174), władca Damaszku (1174) i Aleppo (1183). Z pochodzenia Kurd, pod hasłem wojny świętej (dżihad) zdołał zjednoczyć wszystkie siły islamu przeciw Frankom Nie przeżyło go olbrzymie państwo przezeń stworzone, o które toczyli spór brat jego Malik al-Adil i siedemnastu synów. TYBALD III, hrabia Szampanii (1177-1201) Wnuk Eleonory Akwitańskiej, syn jej córki Marii, krewniak Filipa Augusta, Ryszarda Lwie Serce i Jana bez Ziemi, brat Henryka, króla Jerozolimy zmarłego w 1197. Wybrany na wodza czwartej krucjaty, wkrótce przed jej wyruszeniem umiera 24 maja 1201. Pogrobowy jego syn Tybald IV, muzyk i poeta, wsławił się swym prawdziwym czy rzekomym romansem z Blanką Kastylijską. VILLEHARDOUIN Galfryd de (ok. 1155- ok. 1213) W chwili proroctwa Fulka (1199) marszałek Szampanii, poseł krzyżowców do Wenecji. Odgrywa ważną rolę w czwartej krucjacie, której często jest rzecznikiem. Po wzięciu Konstantynopola godzi Baldwina z Flandrii z Bonifacym de Montferrat, zostaje marszałkiem Romanii aż do swej śmierci (1213) przebywa w Tesalii. Ze swą żoną Joanną miał dwóch synów i trzy córki. Autor kroniki opisującej czwartą krucjatę i zdobycie Konstantynopola.

LATA PANOWANIA CESARZY WSCHODU (1180-1216)

ALEKSY Komnen (1180-1183). Małżonek Agnieszki Francuskiej, siostry Filipa Augusta. W piętnastym roku życia zamordowany przez Andronika - swego następcę. ANDRONIK Komnen (1183-1185). Dziedziczy tron i małżonkę po swym kuzynie Aleksym. Po dwóch latach poćwiartowany przez tłum podczas zamieszek wywołanych przez Izaaka Angelosa, swego następcę. IZAAK Angelos (1185—1195). Małżonek Małgorzaty Węgierskiej. Uwięziony i oślepiony przez swego brata i następcę Aleksego w 1204. Zostaje uwolniony przez Franków i umiera w tymże roku. ALEKSY Angelos (1195-1204). Poślubia Eufrozynę i ma z nią córkę Eudoksję. (W 1204 poślubioną gwałtem przez Murzufla). Ucieka po przybyciu Franków. ALEKSY Młody (1203-1204). Syn Izaaka. Osadzony na tronie przez krzyżowców. Uwięziony i zamordowany przez Murzufla, który po nim wstępuje na tron. ALEKSY Dukas, zwany Murzuflem (1204). Ogłoszony cesarzem 5 lutego, a 12 kwietnia wypędzony przez krzyżowców. W 1205 oślepiony przez swego teścia będącego również na wygnaniu. Frankowie strącają go ze szczytu kolumny Teodozji na hipodromie w Konstantynopolu. BALDWIN Cnotliwy, hrabia Flandrii (1204-1205). Wybrany przez krzyżowców po zdobyciu Konstantynopola. 14 kwietnia 1205 pojmany przez Kumanów, wydany Bułgarom i niewątpliwie stracony. HENRYK z Hainaut (1206-1216). Dziedziczy tron po swym bracie Baldwinie. Poślubia córkę Bonifacego de Montferrat.

RÓD D’ENCAUSSE

PRZYPISY

[1] 5 lipca 1194 r. podczas bitwy pod Freteval Filip August utracił wraz z taborem rejestry swych posiadłości oraz opatrzone pieczęciami dokumenty, w których normandzcy feudałowie uznali się za jego wasali na mocy traktatu przed kilku miesiącami zawartego z Janem bez Ziemi, wówczas hrabią de Mortain. Rejestry zawierały spisy podatków i danin, należnych królowi, oraz posług i robót pańszczyźnianych, obowiązujących w dobrach królewskich, a także wykazy osób uwolnionych od tych prac. Szambelan królewski, Gautier, obarczony poleceniem odtworzenia rejestrów zadał sobie wiele trudu, aby naprawić straty spowodowane klęską. Wówczas Filip August wyrzekł się pradawnego zwyczaju wożenia archiwów królestwa wraz z taborem. Kazał je umieścić w pałacu pod pieczą majordoma (obecnie znajduje się w tym miejscu Pałac Sprawiedliwości). Później Ludwik Święty przeniósł te zalążki „Archiwów Narodowych” do Sainte-Chapelle. Pragnąc je zabezpieczyć przed kradzieżą polecił, wzorem zwyczaju panującego w klasztorach, umieszczenie ich nad relikwiami. Stąd wywodzi się nazwa Tresor des Chartes - Skarbiec Dokumentów - nadawana całości rejestrów oraz oryginalnych dokumentów, zwanych layettes- skrzynkami - od skrzyń, które je zawierały. Nazwa: layetierskrzyniarz - określająca rzemieślnika sporządzającego skrzynie i szkatuły - była powszechnie używana aż do początków bieżącego stulecia. A ponieważ w skrzynkach umieszczano wyprawki dla niemowląt, przeto i wyprawkę dla noworodka nazwano layette, czyli skrzyneczką. Po sześciu wiekach zrodzonym z klęski pod Freteval Archiwom Narodowym formę organizacyjną nadała konstytuanta 7 Messidora roku II Republiki Francuskiej (1793) i udostępniła je do powszechnego użytku. W 1808 r. Napoleon przenosi je do Pałacu Soubise. Od 1927 r. część ich mieści się również w Hotel de Rohan - Pałacu Rohan. [2] Nieszczęśnicy, którym nie pomogły leki ani zaklęcia, uciekali się do wstawiennictwa świętych. Niektórzy święci tak się wsławili leczeniem poszczególnych dolegliwości, aż ich imieniem nazywano samą że chorobę. Tak oto gangrenę zwano chorobą świętego Marcelego, podagrę - świętego Maurusa, obłęd - świętego Maturinusa, trąd zaś chorobą świętego Hioba. Natomiast prośbę o uleczenie z epilepsji kierowano do któregoś z 37 niebiańskich doktorów, z kolki - do 18, z wścieklizny - do 17, a z gorączki - aż do 123. Oto przykład, jak należy wzywać świętą Apolonię, aby usunęła ból zębów. Najpierw odmawia się: „Święta Apolonia zasiada na kamieniu marmurowym, Pan Nasz przechodząc mimo pyta ją: „Apolonio co tu robisz?” - „Siedzę tu z powodu mojej głowy i bólu zębów”. - „Apolonio, obróć się, jeślić to kropla krwi, to sama spadnie; jeślić to robak, to przepadnie!” Następnie należy odmówić pięć ojczenaszów i pięć zdrowasiek na pamiątkę pięciu ran Pana Naszego Jezusa Chrystusa, wreszcie uczynić palcem znak krzyża na bolącym policzku wypowiadając: „Bóg cię swą mocą uzdrowił”. Często funkcja świętego wynika z gry słów. Tak oto wzywa się świętego Cloud (w

potocznym jęz. franc. clou - wrzód), aby uzdrowił z wrzodów, świętego Genou (w jęz. franc. le genou- kolano), aby usunął bóle stawów w nogach; wzywa się świętego Galla, aby uzdrowił koguty (w jęz. łacińskim gallus - kogut), świętego Bobona zaś, aby ratował bydło (w jęz. łacińskim bos - wół). Co ciekawsze, należy zwracać się do świętego Loup (Wilka) - prosząc go o opiekę nad owcami. Rzemieślnicy również na podstawie gry słów dobierali sobie patrona. Tak więc brukarze mają za patrona świętego Rocha (franc. le roc - głaz), szklarze - świętego Klarusa (łaciński clarus - sławny, a także siejący światło), zaś szczotkarze - świętą Barbarę (franc. la barbe - broda). Natomiast garbarze oddali się pod opiekę świętego Bartłomieja, który został żywcem obdarty ze skóry. [3] Wbrew przyjętemu obecnie mniemaniu polowanie w średniowieczu nie było wyłączną domeną feudałów. Baronowie oczywiście zastrzegli sobie prawo do łowów na grubego zwierza: niedźwiedzia, jelenia, daniela i dzika, lecz powiadali, że nie bawi ich „uganianie się za drobną zwierzyną”. Z tego zwrotu wywodzi się pogardliwe określenie ludzi, którzy przywiązują większą wagę do szczegółów niż do sprawy zasadniczej. Każdy może polować na królika, zająca, borsuka, lisa, kuropatwę czy bażanta, jednakże nie używając psów lub jakiejś „widomej broni”. Mieszczanie i chłopi używają więc sideł, siatek albo płócien, aby chwytać dziką zwierzynę, bo wedle starego rozporządzenia: „dzikie zwierzęta oraz rodzące w powietrzu ptaki zgodnie z przyrodzonym prawem należą do tego, kto może je złowić”. Natomiast prawdą jest, że zakaz uśmiercania grubej zwierzyny na ziemiach wielmożów przyczynił się do nadmiernego rozmnożenia zwierząt niszczących okoliczne uprawy i dziesiątkujących rogaciznę. Dziki chronione przez drakońskie prawo oddawały się z radością tym zajęciom. Lecz przywileje przywiązane do ziem magnackich nie uznają wyjątków. Enguerrand de Coucy nie zawahał się każąc powiesić trzech młodych szlachciców przyłapanych przez straż na łowach w jego dobrach. Ludwik Święty skazał go na grzywnę i niedługą pokutę, ale baronowie zaprotestowali... uznając wyrok króla za zbyt surowy. [4] Za odzyskanie wolności Ryszard Lwie Serce musiał nie tylko zapłacić okup, ale również złożyć rzeczywisty hołd cesarzowi Niemiec. W zamian ów powierzył mu zwierzchnictwo nad częścią swych dóbr leżących w granicach obecnej Francji. Król Anglii będąc już zwierzchnikiem Normandii, Bretanii, Andegawenii i Akwitanii staje się także teoretycznym władcą Prowansji, okręgu Vienne, Marsylii, Arles oraz wszystkich ziem od Rodanu po Alpy. Król Aragonii oraz hrabia Tuluzy składają Ryszardowi hołd. Lecz Jan bez Ziemi obejmując tron po swym bracie nie podejmuje zobowiązań i wyrzeka się tym samym korzyści z nimi związanych. [5] Wbrew tezie Abelarda, który uparcie twierdził, że mężczyzna i kobieta są sobie równi, kobietom w XIII wieku daleko było do statusu mężczyzny. Drzwi uniwersytetu były przed nimi zamknięte (prócz Salerno); w wielu miejscowościach nie miały prawa zeznawać przed sądem; w Niemczech obowiązywał pogląd, że dopiero dwa lub trzy zgodne zeznania kobiet są w stanie zrównoważyć zeznanie jednego mężczyzny. Kobiety mogą brać udział w łowach, lecz broni nosić im nie wolno. Jeśli kobieta wyzwie na pojedynek mężczyznę, winna być ukarana grzywną, lecz prawdą jest, że jeśli mężczyzna wyzwie kobietę, winien zapłacić grzywnę wyższą. Jednakowoż niektórym kobietom ze szlachetnych rodów przypadł w udziale los zgoła wyjątkowy. Za przykład może służyć Matylda, która rządziła Normandią, podczas gdy Wilhelm Zdobywca wyruszył był na podbój Anglii; Eleonora Akwitańska jest w XII wieku na Zachodzie

wybitną osobistością, podobnie i jej wnuczka Blanka Kastylijska, matka Ludwika Świętego, była we współczesnej jej epoce „wielkim mężem stanu”. Należy zaznaczyć, że katarowie wierząc w reinkarnację nie mieli w pogardzie niewiast; każdy bowiem mógł być kobietą w poprzednim istnieniu albo nią zostać w następnym życiu. [6] Opowieść o rycerzu z Capestang mogła powstać pod wpływem ballady o baronie de Coucy i damie de Fayel, opiewanych w owym czasie w północnej Francji. Chyba że było odwrotnie. Temat ten dostarczył wątku innemu jeszcze długiemu poematowi pod tytułem Gabrielle de Vergy. Bohaterem tej wersji w narzeczu północnym jest niewątpliwie najstarszy syn Enguerranda de Coucy, szwagier Filipa Augusta, który żeni się z Agnieszką Kulawą z Hainaut. Wśród mnóstwa opowieści z początku XIII wieku jednym z dzieł najwybitniejszych jest opowieść Wilhelma de Lorris zmarłego w 1260 r. autora pierwszych 3000 wersów Roman de la rose (Opowieść o róży). Na zawsze pozostał sławny ostatni urywek, który przytaczamy poniżej: Tel a robe religieuse Doncąues il est religieux: Cet argument est vicieux et ne vaut pas une vieille gaine Carl’habit ne fait pas le moine Ów suknię nosi duchowną, Przeto duchownym go zowią: Mylny to dowód, niewarty Nawet rękawicy podartej, Boć habit mnicha nie czyni. [7] Dawna kronika opisująca dzieje Karola Wielkiego mówi o chlebie dwukrotnie pieczonym - biscuit, czyli biskwicie - aby nie pleśniał. Bardzo twardy suchar służył już w XII wieku do zaopatrywania statków, miast zagrożonych oblężeniem, a także niektórych klasztorów. Później zwano biskwitem suche i kruche herbatniki. [8] Zawołanie: „Dieu et mon droit”- „Bóg i me prawo”, przypisuje się Ryszardowi Lwie Serce. Przejęli je następcy Ryszarda. Jeszcze dziś, i nadal w wersji francuskiej, stanowi dewizę korony angielskiej. [9] Kości - gra w średniowieczu uprawiana przez wszystkich „łotrów” we wszystkich „podejrzanych miejscach”, miała tak „złą opinię”, że pewien truwer o nieznanym imieniu mniema, iż została wymyślona przez samego diabła. Truwer ów wyjaśnia, że grę tę skłaniającą do bluźnierstw wprowadził w życie rzymski senator. Był on człowiekiem ambitnym, gotowym na wszystko, aby wzrastać w bogactwo i sławę. Zaprzedał się diabłu, który w zamian za swą pomoc doradził mu, jak należy doprowadzić istoty ludzkie do zguby, rozpaczy i utraty czci. „Sporządzisz sześcienną kostkę - brzmi rada. - Na jednym boku umieścisz JEDYNKĘ na złość Bogu. Na drugim DWÓJKĘ na złość Chrystusowi i Maryi; TRÓJKĘ - na złość ŚWIĘTEJ TRÓJCY; na czwartym boku umieścisz CZTERY jako wyraz pogardy dla czterech ewangelistów; na jeszcze innym PIĘĆ „na pohybel pięciu ranom Boga na krzyżu”. Wreszcie na ostatnim boku napiszesz SZEŚĆ „ na złość sześciu dniom, w czasie których Bóg stworzył świat.” Senator

dotrzymał słowa, lecz zginął w bójce wynikłej z gry w kości. [10] „Zawiązanie sznureczkiem” stanowi aluzję do spięcia igłą rozporka z prawa na lewo. Ponoć ów magiczny zabieg mógł przeszkodzić dopełnieniu małżeństwa i przez długi okres czasu brano go bardzo poważnie. W 1208 r. został przez Kościół potępiony. Jeszcze w 1703 roku pisze pewien doktor Sorbony: „Ten szkodliwy zabieg nie jest żadnym wymysłem, lecz zabiegiem rzeczywistym i skutecznym, skoro Kościół pod natchnieniem Ducha Świętego, a zatem nieomylny, uznaje, że zabieg ów jest stosowany pod wpływem demona. Kościół rzuca klątwę na tych, którzy go stosują lub dostarczają sposobów, by go wykonać. Kościół również doradza wiernym, jak należy postępować, jeśli Bóg dopuścił, aby zostali dotknięci tą dolegliwością”. Wśród wielorakich sposobów należy odnotować przepisy Antoniego Mizauld z XVI wieku: „siknąć przez dziurkę od klucza w kościele, w którym ślub się brało”. Aby ten sposób dał oczekiwany wynik, Mizauld doradza, by „nowożeniec załatwiał się przez trzy lub cztery dni z rzędu przez obrączkę, którą ofiarował nowo poślubionej małżonce w dzień wesela”, a jako gwarantów wymienia trzech lekarzy i jednego chirurga. Inne przepisy wyżej szacują posty, egzorcyzmy albo pielgrzymki, zalecone przez prawo kościelne, a także obrzędy. W każdym razie nie wydaje się, aby Filip August zamierzał się leczyć. Zależało mu jedynie, aby się upewnić, że nie jest impotentem. Uzyskany dowód umocnił go w zamiarze wygnania Ingeborgi. [11] We wczesnym średniowieczu Kościół uroczyście potępiał wszelakie przedstawienia teatralne. Zaledwie zezwalał w miastach na słuchacie recytowanych przez rybałtów dialogów zaczerpniętych z życia świętych. Lecz w kościołach z okazji uroczystych świąt (Bożego Narodzenia, Zielonych Świąt) sam kler inscenizuje prawdziwe dramaty, które zda się stanowią część obrzędu. W tych dwugłosach uroczystych i śpiewanych nabożeństw należy domniemywać się źródeł średniowiecznych misteriów. Owe misteria wystawiano najpierw wyłącznie po łacinie, i to wewnątrz kościołów. Około XII wieku przekraczają one progi świątyń i dopuszczają coraz większy udział potocznego języka. Członkowie cechów przyłączają się na estradach do kleryków oraz mnichów i usiłują stopniowo ich zastąpić. Kościół temu się nie sprzeciwia, uważając, że ta forma rozrywki przez wybór tematu służy jednocześnie ku zbudowaniu i nauce wiernych. Przedstawienia ciągną się niekiedy bardzo długo i widzowie stoją lub siedzą na ziemi. Kobiety po lewej, a mężczyźni po prawej stronie jak podczas mszy. [12] 28 października w obrębie siedziby templariuszy odbywał się jarmark, związany był z nim pradawny groteskowy zwyczaj, którego wspomnienie przetrwało w ludowym powiedzeniu: „Idź do templariuszy po naleśniki”, później skróconym do słów: „Hej, naleśniki!” Zwyczaj polegał na tym, że istotnie naiwnych i nowo przybyłych do Paryża wysyłano na jarmark do templariuszy przysięgając, że naleśniki rozdaje się darmo. Ofiara wracała najczęściej mając twarz umazaną sadzą. [13] W obyczajach i świętach średniowiecza tkwi mnóstwo reliktów ze starożytnej mitologii. Na przykład Luperkalia, czyli święto ku czci Fauna, bożka pól, obchodzone przez starożytnych w lutym, u chrześcijan dzielą się na dwa okresy: karnawał i maj (tzw. zielony karnawał). Rozwiązłe zabawy grudniowe i Święto Szaleńców zda się wywodzą z Saturnaliów, obchodzonych w Rzymie począwszy od 16 dnia przed Kalendami styczniowymi (17 grudnia). W czasie tych świąt niewolnicy nosili odzież swych panów i spoczywali wraz z nimi przy stołach ku pamięci złotego wieku, kiedy to wszystkie stany były sobie równe. Nawet Horacy wzmiankuje o tej pradawnej

tradycji („Nuże, skoro nasi przodkowie tak chcieli, korzystaj z grudniowej swobody i mów”). Świeżo nawróconym poganom trudno było wyzbyć się tych świąt, do których byli przywiązani. Mimo że je potępił święty Augustyn, a także koncylium w Toledo, święta owe przetrwały i zyskały na popularności zwłaszcza w Konstantynopolu dzięki patriarsze Teofilaktosowi. Kościół nie będąc w stanie zabronić świętowania swawolnych obchodów grudniowych ograniczył je do okresu od Bożego Narodzenia do Trzech Króli i usiłował przepoić je treścią religijną. W katedrze Notre-Dame w dniu 26 grudnia, na Świętego Szczepana, patrona dawnego kościoła stojącego jeszcze w 1200 r. na obecnym placyku przed katedrą, uroczyście obchodzono święto subdiakonów (kpiarsko zwane: „świętem pijanych diaczków”). Stanowiło ono wstęp do Święta Szaleńców, zazwyczaj obchodzonego 1 stycznia, ale ciągnącego się aż do Trzech Króli. Święto Szaleńców najdotkliwiej obrażało uczucia religijne, przeto zwano je niekiedy Barbatoirepogańską maskaradą, w której wyuzdanie i rozpusta dochodziły do szczytu. Uczestnicy przebierali się za fauny, zwane przez chrześcijan diabłami. Duchowni wspólnie z rozpustnikami ustawiali stoły tworząc estrady i odgrywali sprośne sceny. Zazwyczaj połowa aktorów przebrana za mnichów stawiła czoło drugiej połowie przebranej za mniszki i odgrywała scenę zwycięstwa nad zakonnicami. Owe świeckie święta celebrowano we Francji nie tylko w Paryżu, ale i w większości katedr i kolegiat pod przeróżnymi nazwami: Święta Kalendów, Święta Głupców, Niewiniątek, Osła, Święta Opata Rogaczy, Opata Śmieszków; każde z nich miało własny rytuał, ale wszystkie cechowała jednaka swawola. W 1198 r. biskup Paryża, Eudoksjusz de Sully, znosi Święto Szaleńców, a w roku następnym usiłuje znieść święto subdiakonów. Lecz pod naciskiem ludu zawieszone święta znów przybierają dawną postać i całkowicie zostaną usunięte dopiero w XV wieku. Święto Szaleńców było popularne również w męskich i żeńskich klasztorach. Spotykamy o tym wzmianki aż do XVII wieku. Bracia konwersi, zwani braćmi od ścinania kapusty, ponieważ zajmowali się ogrodnictwem, zajmują miejsca księży. Przyodziewają się w kapłańskie szaty obrócone na wywrót i udają, że czytają przez matowe szkła odwrócone księgi wydając okrzyki „hałaśliwe niczym stado chrząkających prosiąt”. Z owych czasów walki dawnej pogańskiej tradycji z nakazami Kościoła pochodzi wiele naszych dzisiejszych zwyczajów; wigilia - relikt rzymskich biesiad; wzajemne obdarzanie się upominkami; ustawianie żłobka; sękacz bożenarodzeniowy; pocałunki pod jemiołą: kotyliony noworoczne; wyciąganie „niewinną ręką” niespodzianki z piernika upieczonego w dzień Trzech Króli; a następnie karnawał; Święto Konwalii w dzień 1 maja; Sobótki Świętojańskie w najkrótszą noc w roku - a nawet skrócone zajęcia szkolne (we Francji) we czwartek - dzień Jowisza. Nic więc dziwnego, że jeszcze dziś niepokoi Kościół „owa dechrystia- nizacja Świąt Bożego Narodzenia”. [14] Włóczędzy i złodzieje często przebierali się za pielgrzymów prezentując sakwę, kostur i muszelkę od świętego Jakuba, aby żerować na ludzkim miłosierdziu, zwano ich „muszelkowcami”. Aby odróżnić prawdziwych pątników, kazano im zaopatrywać się w biskupie zaświadczenia o odbyciu pielgrzymki. [15] Stanowisko prewota w Paryżu zostało utworzone, aby pomóc mieszczanom w egzekwowaniu pieniędzy od dłużników. Prewot Paryża nie podlegający władzy zarządzającego miastem stał się naczelnikiem finansowym i politycznym stolicy, sędzią i dowódcą miejskiej policji oraz oddziałów milicji ratuszowej. Razem ze swymi asesorami tworzy trybunał zwany Chatelet, od nazwy twierdzy, w której urzęduje. Jego jurysdykcji podlegają: rozjemstwo między osobami prywatnymi, prowadzenie śledztwa, sprawy o zamieszki i uprawianie rozpusty. Decyzja

Filipa Augusta miała więc doniosłe znaczenie polityczne. Obecne przywileje uniwersyteckie - o których było głośno w maju 1968 r. (we Francji) - w istocie wywodzą się z owego okresu. Thomas, niefortunny prewot, wolał ciemnicę niż próbę ognia, lecz zginął w ucieczce: sznur się zerwał. Co prawda próba ognia mogła zaniepokoić ludzi o najczystszym sumieniu; należało bowiem garścią chwycić żelazny drąg rozżarzony do czerwoności. Jeśli oskarżony był niewinny, próba nie powodowała bólu i nie pozostawiała żadnego trwałego śladu [16] W 1204 r. cena jednej marki srebra (244 gr.) wynosi 2 liwry paryskie i 2,5 liwra turneńskiego. W 1202 r. 1 liwr zawiera 20 solidów, a każdy solid 12 denarów. Enrico Dandolo, doża Wenecji, polecił wybijać „dukaty” o wartości 24 denarów, za jego przykładem poszły wszystkie włoskie miasta, następnie Francja (dukaty turneńskie), Montpellier (dukaty melgorieńskie) oraz Flandria. Denar angielski (esterling) równa się 4 denarom turneńskim. Stop (próbę) złotych monet ustalano w karatach (24 karaty - 100%), natomiast w denarach ustawowych odnośnie do srebra - 12 ustawowych denarów = 100% srebra. [17] Choć nie natrafiono dotąd na ślad poselstwa, które Malik al-Adil mógłby wysłać do Wenecji w owym czasie, gdy krzyżowcy niecierpliwili się na wyspie Lido, jednak nie należy wątpić, że dyplomaci republiki utrzymywali stałe stosunki z Egiptem. Enrico Dandolo mógł zawrzeć traktat z sułtanem 13 maja 1202 r. i ratyfikować go w Wenecji w lipcu tegoż roku. W każdym razie brat Saladyna utrzymywał zawsze doskonałe stosunki handlowe z Republiką Świętego Marka. Widzimy, że później, około 1208 roku, przyznał znaczne koncesje poselstwu Marina Dandolo, syna doży, i Pietro Michela, następnie zawarł z Wenecją traktat handlowy, obniżając opłaty celne przy wwozie towarów do Egiptu i zezwalając na założenie następnej faktorii w Aleksandrii. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa Wenecjanie nigdy nie zamyślali zaatakować Egiptu. Natomiast ich żądza podboju Cesarstwa Bizantyjskiego była pokrewna starym marzeniom niemieckich krzyżowców. Począwszy od pierwszej krucjaty Niemcy ścierali się z Komnenami, którzy nie szczędzili krzyżowcom wszelkich szykan i utrudnień. Podczas drugiej krucjaty Konrad III, a Fryderyk Barbarossa w czasie trzeciej zamierzali Konstantynopolem zawładnąć siłą. W1201 roku Filip Szwabski podjął ówże zamysł i niewątpliwie rozmawiał o nim z Bonifacym de Montferrat podczas spotkania w Hagenau w dniu Bożego Narodzenia, zanim Piemontczyk wrócił do Wenecji. Poniektórzy wysuwają stąd wniosek, że Bonifacy de Montferrat był narzędziem w ręku cesarstwa. Na pewno zawsze działał w duchu jego interesów. [18] Udoskonalenie oswajania drapieżnych ptaków stanowi jedno z zadziwiających osiągnięć średniowiecza. Trudna ta sztuka wymagała wyjątkowej wiedzy i cierpliwości. A. Meray wyjaśnia, że sokolnictwo znane było już dawno przed epoką Kapetyngów, lecz udoskonaliło się w XII wieku, a łowy z ptakiem stały się ulubioną rozrywką dam ze szlachetnych rodów. Za panowania Filipa Augusta polowanie to zwano „łowami rzecznymi” w przeciwieństwie do „łowów leśnych”, które wyżej cenili rycerze. Łowną zwierzynę stanowiła czapla, żuraw, bocian, łabędź, dzika gęś i wszelkie ptactwo wielkich rozmiarów. Gardzono kuropatwą, przepiórką i grzywaczem. Najlepszym łowcą był białozór, ptak silny i wytrwały, o potężnych szponach. Krogulce i jastrzębie również zaliczano do ptaków łowczych wysokiej klasy. Kobuz razem z kobczykiem i pustułką był uważany za słabszego ptaka łowczego. Kobuzem zwano również drobnego panka (le hoberau - w znaczeniu przenośnym szlagon, hreczkosiej. Sokół wędrowny pierwotnie nie był znany we Francji, przywieźli go ze Wschodu krzyżowcy i dlatego zwano go

wędrowcem, a także pielgrzymem. Sokoły chwytano w gniazdach lub żywopłotach. Pierwsze łatwiej dawały się ułożyć, lecz często brakowało im siły i drapieżności. Zwano je sokołami „niewypierzonymi” - określenie to z czasem przeniesiono na ludzi. Sokoły schwytane w chaszczach z trudem dawały się ułożyć i były o wiele bardziej dzikie. Miały desperacki wygląd i mówiono, że są dzikusami. Łapki sokołów przystrajano obrączkami i dzwoneczkami, wdrażano ptaka, aby pożywiał się chwytając przynętę, przyczepioną do końca sznura, będącego w ruchu. Główkę ptaka wysokiego lotu przykrywano kapturkiem, zdejmując go w chwili, gdy sokół zrywał się do lotu. Ptaka łowczego noszono na lewej pięści chronionej grubą rękawicą przed potężnymi szponami. Zwężano oczy sokołom przyszywając powieki do nozdrzy, zabieg ten miał na celu zmianę ukierunkowania wzroku. „Dodawano mu ognia” rozszerzając nozdrza rozpalonym żelazem, aby był piękniejszy i lepiej chwytał wiatr. Pragnąc zachować jego urodę wszczepiano mu do ogona i skrzydeł nowe pióra, aby zastąpiły pióra najbardziej zniszczone! Kobiety używały najczęściej do łowów samczyków, mniejszych, słabszych, lecz bardziej kapryśnych niż samice. Najlepiej ułożone sokoły wnet spełniały rozkaz, kiedy je „odwoływano” żądając, aby usiadły na rękawicy,albo kiedy je "ogałacano”, to znaczy wyjmowano im ze szponów żywą i nienaruszoną zdobycz. [19] Za panowania Filipa Augusta w skład Zgromadzenia Parów Francji wchodziło sześciu dostojników świeckich i sześciu duchownych pełniących funkcje świeckie w swym mieście lub włościach. Do sześciu parów świeckich należeli: diuk Normandii (senior Bretanii), diuk Gujenny, diuk Burgundii, hrabia Szampanii, hrabia Tuluzy, hrabia Flandrii. Sześciu parów duchownych to: arcybiskup - diuk Reims, biskup-hrabia Laon, biskup - hrabia Langres, biskup - hrabia Noyon, biskup - hrabia Chalon, biskup - hrabia Beauvais. [20] Zaiste tak się stało, o świcie 13 października 1307 r. Wilhelm Nogaret, doradca Filipa Pięknego, osobiście dowodził oddziałami otaczającymi siedzibę templariuszy w Paryżu, w której nikt nie zamierzał stawiać oporu. W całej Francji tegoż dnia żołnierze króla wyruszyli wczesnym rankiem, by otoczyć komandorie i aresztować wszystkich templariuszy. [21] W średniowieczu zalecano rzemieślnikom pracować na ulicy, przed domem. Warsztat należało udostępniać przechodniom, tak fachowcom, jak i laikom. W wioskach pracę wolno było rozpoczynać o wschodzie słońca, lecz winna była się kończyć, „gdy zapalano świece”. Bractwa cechowe zabraniały towarzyszom pracować w nocy - oficjalnie dlatego, że światło świec uważano za niewystarczające do wykonania dobrej roboty, lecz niewątpliwie również i dlatego, by utrudnić pracę potajemną i bronić poziomu cen. Na skutek gwałtownego wzrostu produkcji wina pod koniec XII wieku paryscy bednarze uzyskali od króla i biskupa przywilej zezwalający na pracę w nocy i w dni świąteczne [22] Wiązacze ksiąg łączyli karty i oprawiali je w dwie deseczki, które następnie obciągali najczęściej skórą, tkaniną lub pergaminem. Oprawę spinały rzemyki albo metalowe klamry, od ocierania zaś chroniły je gwoździe o szerokich łebkach. Księgi przeto były ciężkie: Petrarka tak ciężko zranił się w nogę, aż groziła mu amputacja, ponieważ wypadły mu z rąk Listy Cycerona. Księgi były równie rzadkie jak i kosztowne: wymienia się księgarza, który zakupił folwark za sprzedane dzieło. W Paryżu przebywało nie więcej niż dwunastu oprawiaczy, natomiast w klasztorze było ich o wiele więcej. W okresie wypraw krzyżowych Frankowie rozpowszechnili w Europie sztukę barwienia, gofrowania i złocenia skór przeznaczonych na okładki ksiąg, sztukę tę mieszkańcy Wschodu znali już od dawna. Wszelako należy czekać jeszcze dwa wieki, aby znikły

całkowicie oprawy z drewna. [23] Consolamentum - sakrament Ducha Pocieszyciela, jedyny sakrament katarów, chrzest w Duchu zgodnie z Ewangelią wg św. Jana. Sakrament ten był również udzielany konającym a także w obliczu grożącej śmierci. Consolamentum dawało władzę duchowną równoznaczną kapłaństwu w Kościele katolickim. Katarzy, którzy przyjęli Consolamentum, zwani byli również Obleczonymi wg sensu mistycznego (Apokalipsa, 3, 5). W ramach sekty tego rodzaju ludzie ze względu na pełnione przez siebie funkcje zwani byli „ordonnes” (powołani). Katarzy przed otrzymaniem Consolamentum zwali się potocznie Wierzącymi, natomiast kandydatów do cytowanego Sakramentu zwano „bons hommes”, co można oddać w języku polskim w przybliżeniu jako „Słudzy Dobra”, dosłowne bowiem tłumaczenie „dobrzy ludzie” - nie oddaje właściwego znaczenia, mija się z poczuciem pokory tak charakterystycznym dla doktryny katarów. Katarowie, którzy już otrzymali Consolamentum, zwani byli przez swe otoczenie „Parfaits” (Doskonałymi). Definicję tę należy jednak pojmować nie jako osiągnięcie doskonałości, lecz wyzbycie się więzów łączących człowieka z przemijającym światem, czyli rejonem Zła. [24] Wolfram von Eschenbach w dziele Parzival - rękopis w bibliotece monachijskiej, darowany w 1578 r. przez Sebalda Muelnera, podaje: strofa 140, wiersz 16, 17 - wedle numeracji Konrada Lachmanna: Des war du heizest Parzival der nam ist sekte, enmitten durch Zaprawdę ty zwiesz się Parziwal ta nazwa oznacza „wprost, środkiem, przez” Przez tę powstałą bruzdę - cierpienie, inaczej dolinę, zstąpiła dusza syna w ciałko znajdujące się w łonie matki. Krystian z Troyes w poemacie Perceval z Walii używa imienia Perceval, co można przetłumaczyć „przez” - perce a val - „środkiem doliny”. Imię to nadała synowi pogrobowemu matka, której duszę rozdarło cierpienie po śmierci męża poległego na polu bitwy. [25] Grecy mówiąc o stolicy swego cesarstwa zamiast nazwy Konstantynopol - dawne Bizancjum zostało miastem Konstantyna w 330 r. - często używali tylko emfatycznej nazwy „Polis” (miasto), podobnie jak Latynowie zwali swój Rzym „Urbs”, Anglicy zaś Londyn: „Town”. Grecy z przedmieścia często mówili: idę do miasta - „ypago eis ten polin” albo „s’ten polin”. Po zdobyciu Konstantynopola w 1453 r. Turcy połączyli te trzy wyrazy i zniekształcając je utworzyli nazwę Stambuł, obejmującą najpierw przedmieścia nad Złotym Rogiem, później całe miasto. [26] W 1202 r. stała zaciężna armia Filipa Augusta składała się z: 257 rycerzy, 267 konnych żołnierzy, 86 konnych kuszników, 2000 piechurów, 300 żołdaków pod wodzą Cadoca, zwanego Łamaczem Głów. Natomiast 600 rycerzy było zobowiązanych służyć królowi, innymi słowy pełnić służbę wojskową przez czterdzieści dni w ciągu roku. W czasie bitwy pod Freteval (1194) Filip August dysponował 5435 żołnierzami zobowiązanymi służyć przez trzy miesiące i 138 furmankami. Dzienny koszt utrzymania jednego żołnierza wynosił 8 denarów.

[27] Spośród nielicznych posągów z marmuru lub brązu, które nie uległy zniszczeniu, Wenecjanie zawieźli do Wenecji czterokonny rydwan sprowadzony ongiś z Chios przez cesarza Teodozjusza II. Podczas morskiej podróży odłamała się noga u jednego z koni, dowódca floty Morosini pragnął zachować ją sobie na pamiątkę. Rada Republiki przychyliła się do jego prośby i kazała odlać nową nogę. Po blisko sześciu wiekach Bonaparte skonfiskował konie i kazał je umieścić w Paryżu na Łuku Triumfalnym Tuileries z własnym wizerunkiem jako woźnicy. Kiedy pojął całą śmieszność swego cwału w brązie, kazał usunąć własny portret. Na mocy traktatu z 1814 roku odesłał rydwan do Wenecji w r. 1815, gdzie ów stanął na bazylice Świętego Marka. [28] Poniektórzy krzyżowcy wyobrażali sobie, że uzyskają przebaczenie za grzech, iż nie dojechali do Ziemi Świętej, jeśli przywiozą na Zachód jedną z cennych relikwii , w które obfitował Konstantynopol. Rycerz Dalmacjusz z Sergy, uzyskawszy aprobatę dwóch kardynałów, postanowił ukraść czaszkę świętego Klemensa znajdującą się podówczas w klasztorze. Dobrał sobie jako towarzysza cystersa i zajął się zabawianiem furtiana, podczas gdy wspólnik dokonać miał kradzieży. Lecz ów, czy pod wpływem przerażenia, czy też na skutek niezręczności, skradł tylko dolną szczękę. Dalmacjusz musiał więc wrócić do klasztoru. Pod pozorem, że zgubił rękawicę, zdołał wśliznąć się za ołtarz aż do relikwiarza i zabrać resztę czaszki. Ścigany przez mnichów, którzy spostrzegli kradzież, wsunął swą zdobycz towarzyszowi, a sam poddał się osobistej rewizji. Po sprawdzeniu na różne sposoby autentyczności skompletowanej czaszki rycerz postanowił ofiarować ją zakonnikom w Cluny, jeśli Bóg mu zezwoli szczęśliwie powrócić. Straszliwy huragan przypisywany zazdrości diabła złamał maszty i podarł żagle, lecz nasz bohater wrócił do Francji cały i zdrowy. Ufając w moc wstawiennictwa świętego Klemensa, ofiarował czaszkę benedyktynom w Cluny, ci zaś przenieśli ją nader uroczyście do kościoła w swym opactwie. [29] W historii średniowiecznej Grecji pełno przykładów skazania na wybicie, wyłupienie lub wypalenie oczu. Były to zwyczajowe tortury stosowane wobec książąt i państwowych dostojników spiskujących przeciw cesarzowi. Kara ta była stosowana i przewidziana prawem również we Francji. Za panowania Ludwika Świętego ten, komu udowodniono świętokradztwo lub bicie fałszywej monety, był skazywany na wyłupienie oczu. [30] Grecki historyk Nicetas wzmiankuje, że po bitwie pod Adrianopolem zaprowadzono cesarza Baldwina do Tymowy, podówczas stolicy Wołochów, a następnie po obcięciu mu stóp i dłoni pozostawiono w dolinie na pastwę wilkom. Kronikarz Jerzy Akropolita mniema, że car Bułgarów ściął mu głowę i kazał sporządzić czarę z jego czaszki. Alberyk des Trois-Fontaines twierdzi, że ówże Kałojan kazał zabić Baldwina Czystego na prośbę swej żony, której zaloty miał odrzucić frankoński cesarz. W 1225 r. - po 20 latach - pojawił się we Flandrii jakiś człowiek podający się za cesarza zbiegłego z Bułgarii. Po krótkim śledztwie hrabina Joanna, córka Baldwina, oświadczyła, że jest oszustem, i skazała go na śmierć. Lecz znalazło się kilku kronikarzy, którzy sądzili, że ów nieznany człowiek mógł być jednak jej ojcem. [31] Wedle Belperrona nazwa - albigens - nie pochodzi, wbrew częstemu mniemaniu, od Albi, stolicy sekty katarów. Jest to nazwa czysto geograficzna. Mówiąc o krainach na Południu, używano najczęściej ogólnikowego określenia „Prowincja”. Kiedy ludzie średniowiecza chcieli dokładniej sprecyzować jakiś obszar w zachodniej Langwedocji, mówili: w krainie Tuluzy, w krainie Albi. Może nazwa „albigens” weszła w powszechne użycie, ponieważ Albi miało bliższe

kontakty z północną Francją, a może dlatego, że kraj ten, czyli wicehrabstwo Trencavela, był najbardziej ogarnięty herezją. Nazwa katarowie pochodzi od greckiego słowa kataros - czysty. Doskonali, czyli katarowie prawdziwi, nazywali siebie „Czystymi”. Byli tymi duszpasterzami nowego Kościoła, którzy po otrzymaniu Consolamentum zostali powołani do duszpasterstwa i mogli udzielać tego sakramentu. „Katarowie” było określeniem potocznym. Współcześni używali przeróżnych nazw celem określenia katarów: Paulicjanie, Patareni (nazwa najczęściej używana we Francji w czasie krucjaty, a nawiązująca głównie do tego, że jedyną ich modlitwą było Pater), tkacze - ponieważ herezja ta była rozpowszechniona w warsztatach tkackich tak we Flandrii i Szampanii, jak i na Południu. Zwano ich również Lombardami, Turlupinami, Publikanami, Populikanami, Bugrami (zniekształcona nazwa Bułgarów) itp. [32] Katarowie konsekwentnie odrzucali dogmat o Eucharystii oraz dogmat o Przeistoczeniu. Ich zdaniem słowa konsekracji były wyłącznie symbolami. W obrzędowym łamaniu i błogosławieniu chleba widzieli li tylko symboliczne gesty. Chleb pobłogosławiony był chlebem świętym na skutek czynności oczyszczającej. W modlitwie Ojcze Nasz, zresztą bardzo podobnej do katolickiej, katarowie proszą o chleb „nadprzyrodzony”, czyli o Boga samego. Owo odrzucenie wiary w istotną obecność ciała Jezusa Chrystusa w sakramencie eucharystii często spotyka się u pierwszych chrześcijan, którzy mniemali, że Chrystus używał przenośni. [33] Nazwa „Langwedocja” używana w tekście jako uproszczone miano pojawia się dopiero pod koniec XIII wieku. Została ona nadana prowincji obejmującej wszystkie ziemie zdobyte przez Francję w owym wieku, czyli późniejsze departamenty: la Haute-Garonne, l’Aude, le Tarn, l’Herault, le Gard, la Lozere, l’Ardeche i la Haute-Loire. [34] W średniowieczu nauka gry w szachy stanowiła część wykwintnego wychowania obowiązującego rycerstwo podobnie jak władanie mieczem i łowiectwo. W piosenkach rycerskich często spotykamy sceny opisujące grę w szachy. W niektórych poematach wolność, a nawet życie bohatera stanowi stawkę w szachowej rozgrywce. Dzisiejsze pionki zwano wówczas rycerzami, a wieżę - skałą. Pierwotnie figura wyobrażająca wezyra na szachownicy szła krok w krok za królem, nasi przodkowie zwali ją najpierw damą, aby na szachownicy pojawiła się druga płeć pominięta przez ludzi Wschodu. Później zezwolili damie poruszać się swobodniej, mogła posuwać się naprzód i wstecz, po linii prostej lub po przekątnej: tym sposobem przeistoczyła się w „królową”. [35] Poza starożytnymi traktami większość średniowiecznych dróg była wąska i mogła służyć jedynie piechurowi lub pojedynczemu konnemu. Drogi rzymskie o solidnym podłożu przez długi czas wykreślały szlaki większym konwojom. Jednakowoż nie należy nie doceniać prac dokonanych w XII i XIII wieku w zakresie użytkowania i naprawy dróg. Umiano budować solidne drogi zdatne do przewozu ciężkich ładunków. Tym cięższych, że rozpowszechnione w XII wieku używanie chomąta pozwoliło zwiększyć pięciokrotnie przeciętny ciężar ładunku przypadający na konia pociągowego. Podczas gdy rzymski trakt zawsze biegnie po linii najkrótszej, średniowieczna droga wiedzie szlakiem dawnej ścieżki.Nawet jeśli jest wybrukowana, jej podkład jest płytszy niż w drodze rzymskiej i nie okalały jej chyba rowy. Stałe utrzymanie dróg było zapewnione dzięki odrobkom obowiązującym pobliskich mieszkańców oraz opłatom za przejazd. Pomiędzy ścieżką a traktem królewskim bywały również drogi umożliwiające przewóz ciężkich ładunków; przyczyniły się one wielce do rozwoju handlu i

budownictwa. Obliczono, że szybkość podróży kupców udających się na jarmarki w Szampanii równała się szybkości ciężarowych wozów z ubiegłego stulecia tuż przed pojawieniem się kolei żelaznej. [36] Frankowski wyraz ban, który dotarł do Gallów za pośrednictwem germańskich najeźdźców, przeszedł w języku francuskim osobliwe koleje. Pochodzi odeń wiele słów i odnajdujemy jego ślad w wielu współczesnych wyrażeniach. W języku przedrycerskim oznaczał zapowiedź a równolegle jurysdykcję. Z pierwszego znaczenia ostała się zapowiedź małżeństwa (les bans de mariage), ogłaszana w kościele; zapowiedź pojedyncza lub trzykrotna na powitanie zwycięzcy lub mówcy; zapowiedź na początek i zakończenie muzyki wojskowej przed rozpoczęciem uroczystości i po jej zakończeniu oraz zapowiedzi oficjalne. W drugim znaczeniu określa okręg podlegający zwierzchnikowi. Znaczenie to odnajdujemy w wyrażeniu ,,du ban et l’arriere ban” - zwołanie wasali przez seniora i pospolite ruszenie a także zaproszenie bliskiej rodziny na złote wesele dziadków. Zastęp utworzony przez zwołanych z lenna rycerzy zwał się „la banniere" - chorągwią - wyraz ten oznaczał również godło feudała; czasami, by zmusić do posłuchu rycerzy, należało użyć „krzyża i godła”, ci zaś, którzy uchylili się od stawiennictwa, zwali się „bandytami” działającymi w „bandach”. Stąd już niedaleka droga wiedzie do skazania na banicję („mettre au ban”) ludzi, którzy wówczas uchylili się od zwołania. Banita nie miał już wówczas prawa powrócić do strefy, której podlegał („ban”), a jeśli władza konsulów i ławników rozciągała się na milę od środka grodu, również na przedmieście („banlieue”). Określenie zaś ,,banal” („banał”) oznaczające pierwotnie piec lub młyn feudała, tak się rozpowszechniło, iż weszło do potocznego języka. Z powyższego etymologicznego wywodu autorów wynika, że również i w języku polskim znajdujemy sporo słów związanych z francuskim, a raczej frankońskim wyrazem ,,ban”. [37] „Zabijcie ich wszystkich, Bóg swoich rozpozna” - zdanie to przypisywane opatowi z Citeaux, Arnoldowi Amaury, podaje jedynie niemiecki kronikarz, cysters Piotr Cezary z Heisterbach z diecezji kolońskiej, piszący w czterdzieści lat po rzezi w Beziers. Przeto zdanie to sprawia wrażenie apokryfu. Lecz Michel Roquebert nader przekonywająco dowiódł, że odpowiada ono całkowicie poglądom przywódcy krucjaty Arnolda Amaury podczas szturmu na owo langwedockie miasto. W innym źródle, a mianowicie Pieśni o krucjacie, znajdujemy również bardzo wymowną wskazówkę: „Feudałowie z Francji i z okolic Paryża, duchowni i świeccy, książęta i markizowie, wszyscy razem i każdy z osobna, doszli do przekonania, że jeśli przed którymkolwiek grodem stanie wojsko, on zaś nie zechce się poddać, skoro tylko zostanie zdobyty, wszyscy jego mieszkańcy .pójdą pod miecz i zostaną zabici”. Beziers padło więc ofiarą rzezi zbiorowej, świadomej, a nawet dokonanej z premedytacją. Arnold Amaury i baronowie liczyli, że tym przykładem ułatwią armii posuwanie się naprzód i zapewnią jej podbój ziem Trencavela. Istotnie znaczna ilość miast i zamków otwarła w następstwie swe bramy pragnąc uniknąć losu Beziers. [38] Przytoczony w języku prowansalskim tekst Ojcze nasz różni się tylko w jednym fragmencie od obecnej modlitwy katolickiej: zamiast „chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj”, katarzy wypowiadają „chleba naszego nadprzyrodzonego daj ustom naszym”.