Zabieglik Stefan - Zarys historii Szkocji 01

ROZDZIAŁ I DZIEJE SZKOCJI DO REFORMACJI

1. Szkocja w okresie starożytności i w czesnego średniow iecza Badania archeologiczne prowadzone w Szkocji dostarczają różnorodnych informacji na temat prehistorii tego kraju. Pierwsze istoty ludzkie pojawiły się na tych terenach prawdopodobnie już pod koniec epoki lodowcowej. W epoce brązu osiedliły się bliżej nieznane ludy iberyjskie. Istnieją hipotezy, że już wcześniej tereny te zamieszkiwały społeczności mówiące językiem nie należącym do grupy języków indoeuropejskich. Pozostały po nich jedynie stojące kamienie, pojedyńcze lub tworzące kręgi. Kilka wieków przed naszą erą przybyły plemiona celtyckie lub - jak określają je niektórzy autorzy - celtycko-iberyjskie 1. Najważniejsze zabytki obejmują twory z kamieni: stojące kamienie, fortyfikacje (brochs), domy, a także kamienne mogiły (cairns). Wiele z nich znajduje się na Hebrydach, Orkadach i Szetlandach, czyli wyspach położonych na zachód oraz na północ od lądu. Interesujące, że najstarsze zachowane domostwa - nie tylko w Szkocji, ale w całej Brytanii - odkryto na zachodnim wybrzeżu największej z wysp archipelagu Orkady. W połowie ubiegłego stulecia wielki sztorm wyrwał pokaźną część brzegu Zatoki Skail, odsłaniając pozostałości neolitycznej osady Skara Wnętrze jednego z domostw w Skara Brae Brae, której wiek oszacowano na 3200 lat p.n.e. Prace wykopaliskowe prowadzone w 1927 r. odkryły siedem kamiennych domostw; niewykluczone, że były jeszcze inne, ale pochłonęło je morze. Ich wspaniale zachowane wnętrza zawierają kamienne łoża i szafy (na Orkadach prawie nie ma drzew). Uczeni przypuszczają, że mieszkańcy Skara Brae zajmowali się uprawą roli, polowali oraz łowili ryby. Znaleziono kamienne naczynia, kościane szpilki, koraliki naszyjnika, rzeźbione kamienne kulki, a także pojemniczki z czerwoną ochrą.

10

Historia

Szkocji

Historię Szkocji przyjęło się rozpoczynać od czasów rzymskich, bowiem z tego okresu pochodzą pierwsze źródła pisane dotyczące północnych rejonów Wielkiej Brytanii 2. Najbardziej znaną relację przedstawił Korneliusz Tacyt (ok. 55-120) w Żywocie Juliusza Agrykoli z 98 r. 3 Dun Carloway Broch Namiestnik prowincji Brytanii Juliusz na wyspie Lewis Agrykola 4 postanowił podbić północne tereny wyspy, zwane przez Rzymian Kaledonią. Wczesnym latem 83 r. rozpoczął marsz na kierunku Stirling-Perth-Aberdeen, wspierany przez flotę towarzyszącą legionom wzdłuż wschodniego wybrzeża. Pod koniec lata dotarł w okolice dzisiejszego Aberdeen, gdzie napotkał silne zgrupowanie wojowników połączonych plemion kaledońskich. Byli oni uzbrojeni w żelazne miecze i wykorzystywali w walce rydwany. Agrykola odniósł zwycięstwo w wielkiej bitwie na stokach góry Mons Graupius. Jego zięć Tacyt przekazał opis tej bitwy w Żywocie Juliusza Agrykoli. Czytamy tam, że nieprzyjaciele („Brytańczycy”) mieli przewagę liczebną. Byli uzbrojeni w małe tarcze i ogromne miecze. Tacyt wymienia jednego z ich wodzów, o imieniu Calgacus (celt. Człowiek miecza), a także przytacza jego mowę do kaledońskich wojowników przed bitwą. Znalazły się w niej słynne słowa oceniające zachowanie zwycięskich Rzymian: „Grabić, mordować, porywać, nazywają fałszywym mianem «panowania», a skoro pustynię uczynią - «pokojem»”. Według Tacyta, w bitwie poległo ok. 9 tys. Brytańczyków, podczas gdy straty po stronie rzymskiej wyniosły 360 zabitych 5. W 1572 r. szkocki historyk Hector Boece błędnie podał nazwę miejsca bitwy jako „Mons Grampius” i błąd ten upowszechnił się. Taka jest geneza nazwy gór Grampian, jak również - do niedawna jeszcze - regionu w północno-wschodniej Szkocji. Po bitwie Agrykola polecił flocie opłynąć, przez Zatokę Pentlandzką, całe wybrzeże Szkocji. Wkrótce jednak został odwołany przez cesarza Domicjana do Rzymu i musiał zrezygnować z dalszej ekspansji. Jego plany podboju całej wyspy nie zostały podjęte i te trudnodostępne tereny - obfitujące w lasy, góry, wrzosowiska i bagna - pozostały poza zasięgiem władzy rzymskiej. Rzymianie zapuszczali się od czasu do czasu na północ, ale rejony te nigdy nie znalazły się pod ich stałą okupacją. Legiony wycofywały się, a tubylcy powracali na dawne tereny. Wojownicy kaledońscy dokonywali także wypadów na południe, zagrażając północnym granicom zromanizowanej Brytanii.

Dzieje Szkocji do Reformacji

11

Cesarz Hadrian, który panował w latach 117-138, odwiedził tę prowincję w ramach wielkiego przedsięwzięcia, jakim był pomiar i wytyczenie granic Imperium Rzymskiego. Wtedy też postanowiono odgrodzić zromanizowaną część wyspy od dokuczliwych sąsiadów z północy. W latach 122-126 między Zatoką Solway i ujściem Tyne wzniesiony został Wał Hadriana, stanowiący najdalej na północ wysuniętą granicę Imperium. Jego długość wynosiła 117 km, a składały się nań potężny mur o wysokości ponad 6 m i grubości ok. 3 m, wał ziemny i głębokie rowy biegnące równolegle do muru z obu stron. Od strony południowej zbudowano bitą drogę. Co milę znajdowały się baszty dla załogi, a między nimi wieże obserwacyjne. Obsada wału liczyła 10-15 tys. ludzi. Za panowania Antoninusa Piusa, w latach 138-161, granice Brytanii zostały przesunięte na północ, obejmując południową część Kaledonii. Między zatokami Clyde i Forth, na miejscu linii fortyfikacji wzniesionych przez Agrykolę, Rzymianie pod wodzą Lolliusa Urbicusa zbudowali w latach 142-43 nowe umocnienia, zwane Wałem Antonina. Utworzony z darni na podstawie kamienia piaskowego, miał długość ok. 60 km i przebiegał wzdłuż linii łączącej dzisiejsze Glasgow i Edynburg. Nie posiadał wież ani baszt, był też niższy od Wału Hadriana. Jego flanki zostały jednak wzmocnione siecią fortów. Resztki tego wału można oglądać jeszcze dziś w okolicy Falkirk. W drugiej połowie II wieku nastąpiły ataki plemion z północy. Zniszczyły one wiele umocnień i fortów, wdzierając się daleko w głąb Brytanii. Za cesarza Kommodusa, który panował w latach 180-193, Rzymianie opuścili Wał Antonina, wycofując się na Wał Hadriana. Sytuacja została przez nich opanowana dopiero za cesarza Septymiusza Sewerusa, który w roku 208 przybył do Brytanii i osobiście dowodził legionami wypierającymi najeźdźców. Jego śmierć przerwała jednak zakrojoną na szeroką skalę kampanię. Rzymianie dotarli już w okolice Aberdeen, ale tym razem plemiona

Zachowane fragmenty Wału Hadriana

12

Historia

Szkocji

kaledońskie unikały otwartej bitwy. Syn i następca Sewerusa, Karakalla, wycofał wszystkie rzymskie garnizony poza linie Wału Hadriana. Rzymianie zmienili też dotychczasową strategię. Odtąd ograniczali się do wspierania miejscowych Brytów, którzy przejęli ciężar obrony północnej granicy. W okresie rozkładu cesarstwa zachodniego zromanizowana Brytania stała się celem systematycznych najazdów plemion celtyckich z północy wyspy i z Irlandii. Dysponowały one liczną i silną flotą. Największe zagrożenie nastąpiło w 367 r., kiedy doszło do jednoczesnego ataku sił irlandzkich z zachodu, kaledońskich z północy i saskich ze wschodu. Historyk rzymski Ammianus Marcelinus (330-400) określił te wydarzenia jako conspiratio barbarica 6. Od 383 r. zaprzestano naprawy Wału Hadriana, a w 401 r. został on pozbawiony załogi. Sześć lat później opuścił Brytanię ostatni jej zarządca Konstantyn, który wycofał część oddziałów do Galii. W 410 r. ukazał się reskrypt cesarza Honoriusza powiadamiający mieszkańców Brytanii, że odtąd muszą liczyć jedynie na siebie samych. Datę tę można przyjąć za symboliczny koniec rzymskiego panowania na wyspie. Po wycofaniu się Rzymian, w latach czterdziestych V w. Brytanię najechały germańskie plemiona Anglów, Sasów i Jutów 7, które wyparły Brytów na zachód i północ w rejon określany dziś mianem Krawędzi Celtyckiej (Celtic Fringe), obejmującej dzisiejszą Szkocję, Walię i Kornwalię. Na terenie dawnej prowincji rzymskiej powstało wiele małych królestw, pozostających ze sobą w stanie częstych konfliktów. Społeczności te stanowiły zazwyczaj wspólnoty plemienne zorganizowane głównie dla celów militarnych, a ich "królowie" pełnili w pierwszym rzędzie funkcje wodzów. Na przełomie V i VI w. w rejonie późniejszego hrabstwa Argyll powstało nowe królestwo założone przez przybyszów z Irlandii, którzy zajęli zachodnie obszary Kaledonii, o czym będzie jeszcze mowa. W VI w. tereny dzisiejszej Szkocji zamieszkiwały cztery główne grupy etniczne: Piktowie, Szkoci, Brytowie i Anglowie. Trzy pierwsze były pochodzenia celtyckiego, ostatnie - germańskiego. Piktowie stanowili najliczniejszy z wymienionych ludów. Mianem tym obejmuje się zazwyczaj grupę plemion zajmujących od wieków tereny północnej Szkocji i okolicznych wysp. Klaudiusz Ptolemeusz (II w.) w ks. II swej Geografii podał nazwy kilkunastu plemion zamieszkujących północną Brytanię. Obok Kaledonów, na liście tej znaleźli się m. in. Kornawiowie, Damnonowie, Taezaliowie, Epidowie, Kreonowie, Gadini i Vacemagowie. Historyk Cassius Dio (II-III w.) dzielił mieszkańców północnej Brytanii na Kaledonów i Maetów. Nazwa Picti pojawia się po raz pierwszy w 297 r., jako przezwisko nadane wojownikom kaledońskim przez żołnierzy rzymskich 8. Wysocy, rudowłosi Piktowie malowali bowiem przed bitwą swoje

Dzieje Szkocji do Reformacji

13

ciała (łac. pictus - malowany). Nazwę o podobnym znaczeniu, Cruithin, wobec nich, jak i pozostałych mieszkańców Brytanii, stosowali Irlandczycy. Legendarny władca Piktów miał nosić imię Cruithne.

Plemiona Północnej Brytanii według Ptolemeusza

14

Historia

Szkocji

Według Bedy Czcigodnego 9, Piktowie dzielili się na dwa główne odłamy, północny i południowy, których terytoria oddzielało pasmo górskie

Dzieje Szkocji do Reformacji

15

Mounth. Niektóre źródła wspominają także o „Piktach z Galloway”, zwanych Niduarami. Piktowie południowi zajmowali tereny w rejonie dorzecza Tay i tworzyli cztery małe "królestwa": - Fotla (późniejsze Atholl) ze stolicą w Dunkeld (celt. Dun-Kelt) 10, a następnie w Scone; - Circenn (Angus) ze stolicą w Forfar, obejmujące pas wschodniego wybrzeża powyżej Zatoki Tay do ujścia rzeki Dee; - Fortriu (Fortren), którego władcy mieli siedzibę w Forteviot (na zachód od dzisiejszego Stirling); - Fib (Fife) - urodzajna kraina między zatokami Tay a Forth, której Wojownik piktyjski (rycina z XVIII w.) stolica znajdowała się w Kilrymont (późniejsze St Andrews). Ta grupa "królestw" określana była w późniejszych kronikach łacińskich mianem Pictavia. W tekstach irlandzkich spotykamy natomiast termin Cruithentuath. Irlandzkie tuath (plemię, lud) oznaczało jednostkę polityczną, na czele której stał rě ("król") 11. Tworzyły ją familie, czyli czteropokoleniowe rodziny zwane fine. O Piktach północnych zachowało się niewiele informacji. Jedna pochodzi od Bedy, który w swej Historia Ecclesiastica [III, 4] nazywa Bruda mac Maelchona (zm. ok. 586 r.) " królem potężnym" (rex potentissimus) 12. Jego stolica znajdowała się w okolicy dzisiejszego Inverness, a podległe mu tereny obejmowały północną Szkocję wraz z wyspami. Miał on posiadać liczną flotę. Niespełna sto lat później jeden z jego następców, Brud mac Bile (672-692), doprowadził do zjednoczenia wszystkich Piktów. W 685 r. pod Nechtansmere pokonał on northumbryjskich najeźdźców i ustalił południową granicę swego królestwa na linii rzeki i zatoki Forth. Za panowania Angusa powiększyło się ono jeszcze o Argyll. Jedną z cech cywilizacji piktyjskiej są rzeźbione kamienie, przedstawiające ornamenty i motywy roślinne, a także postaci ludzi i zwierząt, sceny z bitew itp. Na zachowanych kamieniach z rejonu Hebrydów oraz dorzecza Tay znajduje się także ponad dwadzieścia inskrypcji we wczesnoceltyckim

16

Historia

Szkocji

Północna Brytania w VI-VIII w.

Dzieje Szkocji do Reformacji

17

alfabecie, zwanym ogham. Składał się on z dwudziestu znaków utworzonych z równoległych kresek nad lub pod linią prostą, a także przecinających ją. Uczonym udało się odczytać z tych inskrypcji tylko niektóre imiona własne. B L V S

N

HDT C

Q M G Ng Z

R

AO U E

I

Ea

Oi

La Ui Ae

Alfabet oghamiczny

Drugą cechą wyróżniającą Piktów była zasada dziedziczenia władzy królewskiej po linii matki. Ceremonia obejmowania władzy odbywała się pod gołym niebem na świętym wzgórzu; najpierw w Dunkeld, później w Scone. Zachowane wersje łacińskiej Chronica Pictorum (Kronika Piktów) zawierają wykazy 60 królów, począwszy od Cruithne. Wykazy te, kończące się na roku 843 (data politycznego zjednoczenia Piktów i Szkotów), traktowane są przez historyków jako wiarygodne jedynie od połowy VI w. Pochodzenie Piktów nie zostało w pełni wyjaśnione 13. Prawdopodobnie plemiona te nie były etnicznie jednorodne, o czym mógłby świadczyć fakt posługiwania się dwoma językami. Jeden należał do rodziny P-Celtic, obejmującej także bretoński, kornwalijski i walijski. Drugi nie da się zaklasyfikować do żadnego z języków indoeuropejskich. Istnieją hipotezy, że miał on charakter obrzędowy. Z rodziny P-Celtic zachował się jedynie walijski (ang. Welsh; wal. Cymru). W Walii jest on nauczany obowiązkowo w szkołach, a od 1967 r. posiada status drugiego języka urzędowego. Walijczycy modlą się po walijsku, a podstawę nauki tego języka stanowi tekst Biblii walijskiej. W XI w. Piktowie przestali istnieć jako odrębna grupa narodowościowa. Nie przetrwał ich język, nie zachowała się też ich kultura. Pozostawili po sobie jedynie wspomniane kamienie z intrygującymi napisami, a także nazwy miejscowości, m.in. zawierające przedrostek pit- (kawałek, część gruntu). Szkoci byli ludem zamieszkującym rejon północno-wschodniej Irlandii o Kamień piktyjski

18

Historia

Szkocji

nazwie Dalriada (Dál-Riata) i uznającym zwierzchność rodu Ulaid. Przez cztery stulecia nękali oni rzymską Brytanię, najeżdżając ją od zachodniopółnocnej strony. Łacińska nazwa Scotti pochodzi od określenia, które Brytowie stosowali wobec rozbójników i piratów. Według średniowiecznych legend szkockich, a niektóre z nich sięgały nawet do biblijnego Noego, Szkoci mieli wywodzić się od greckiego księcia Gaythelosa (por. terminy Gael, gaelicki, goidelski) i Scoty, córki faraona. Para ta udała się z Egiptu do Hiszpanii, skąd ich potomkowie przybyli do Irlandii. Ok. 330 r. p.n.e. Szkoci mieli zasiedlić północną Brytanię, nadając jej nazwę Scotia, a także wybrać króla Fergusa I. W 360 r. n.e., po zabiciu ich króla przez Piktów, wrócili do Irlandii, by znów przybyć do Szkocji na przełomie IV i V w. Miał im wtedy przewodzić Fergus syn Eryka (Fergus mac Erc), uważany - licząc od owego Fergusa I - za czterdziestego piątego króla szkockiego. W tych fantastycznych legendach mogą zawierać się ślady wędrówek dawnych Celtów, ale zostały one sfabrykowane głównie po to, by w okresie konfliktów szkocko-angielskich wykazać antyczne pochodzenie Szkotów, którzy jakoby zajmowali te tereny na długo przed innymi ludami zamieszkującymi Brytanię. Około roku 500 Szkoci zajęli obszary zachodniej Kaledonii, późniejsze hrabstwo Argyll. Nie wiadomo jednak, czy był to podbój czy kolonizacja. Wczesnośredniowieczny dokument wymienia trzech synów króla Eryka: Fergus Mór (Wielki), Loarn i Óengus Mór, którzy przewodzili stu pięćdziesięciu wojownikom z Dalriady. Jako główny wódz występuje Fergus, od którego zwykło się rozpoczynać poczet królów szkockich, ale ważną rolę w powstaniu nowego państewka odegrali także jego bracia, dając początek rodom przez prawie dwa stulecia rywalizującym o władzę. Szkocka Dalriada składała się z trzech głównych klanów: Cineal nGabráin (ród Gabrana), Cineal Loairn i Cineal nÓengusa 14, którymi rządzili potomkowie wspomnianych wodzów. Gabran był synem Fergusa. Jego potomków traktowano zwykle jako głównych królów (ruirí). Kronika Senchus Fer nAlban (Historia Szkotów), napisana prawdopodobnie w VII w. (zachowała się kopia z X w.), podaje genealogię władców Dalriady z okresu ok. 500-650 r., a także wymienia liczbę domostw, wojowników oraz okrętów znajdujących się w posiadaniu tych trzech mini-państewek. Jednym z elementów jednoczących Szkotów, obok wspólnego pochodzenia, były ich walki z Piktami, a także z rodakami z północno-wschodniej Irlandii. Największą sławę wśród pierwszych królów Dalriady zyskał sobie potomek Fergusa, Aedan mac Gabrain, który panował w ostatnim ćwierćwieczu VI w. Jego siedzibą była twierdza Dunadd położona na ska-

Dzieje Szkocji do Reformacji

19

le otoczonej torfowiskami. O potędze morskiej tego władcy świadczyć może podjęcie ok. 580 r. wyprawy na Orkady. Odnosił też sukcesy w walkach z Irlandczykami o wyspę Man oraz uzyskał znaczne zdobycze terytorialne w rezultacie wojen z Piktami. Jego następca Eochaid Bude określany jest przez roczniki ulsterskie jako rex Pictorum. Porażką zakończyła się natomiast wyprawa Aedana przeciwko Anglom w 603 r. Zahamowała ona na długi czas ich ekspansję w kierunku południowo-wschodnim. Brytowie, lub Brytonowie (ang. Britons), stanowili część rzymsko-celtyckiego świata, który przetrwał między wałami Antonina i Hadriana po wycofaniu się Rzymian. Tworzyli oni dobrze rozwinięte społeczności, zorganizowane w małe królestwa, z których najsilniejsze, ze stolicą w Dumbarton (celt. Dun Breatann), nosiło nazwę Strathclyde (Dolina Clyde). Na wschodzie wyróżniało się królestwo Gododdin. Ciągłe waśnie oraz wojny stały jednak na przeszkodzie zjednoczeniu Brytów i stworzeniu silnego państwa. Z tego też powodu królestwa brytańskie, zwłaszcza te zajmujące tereny dzisiejszej Szkocji południowo-wschodniej, były często najeżdżane przez południowych sąsiadów Anglów, którzy korzystając z pomocy Piktów podporządkowali ich sobie w poł. VIII w. Ważnym zabytkiem kultury Brytów północnych jest, pochodzący prawdopodobnie z końca VI w. i zachowany w języku walijskim, zbiór poezji Gododdin. Upamiętnia on m.in. nieudaną wyprawę pod wodzą króla Manawa Gododdina przeciwko królowi Deiry. W bitwie pod Catraeth (walijska nazwa Catterick w Yorkshire) zginęli prawie wszyscy "mężowie z północy" 15. Był to zarazem ostatni wypad Brytów przeciwko anglosaskim sąsiadom. Odtąd przestają oni liczyć się w walkach toczonych w następnych wiekach na terenie Wielkiej Brytanii. Anglowie utworzyli na początku VII w. silne królestwo o nazwie Northumbria ze stolicą w Bamburgh. Powstało ono poprzez zjednoczenie Bernicji i Deiry, a jego władcą został syn króla Bernicji Athelfrith (Ethelfryt), który poślubił córkę króla Deiry. Ludność Northumbrii była w większości pochodzenia brytańskiego, natomiast elita władzy wywodziła się z plemion anglosaskich. Za panowania Athelfritha, w latach 593-616, Anglowie powiększyli zdobycze terytorialne na zachodzie i północy. Beda Czcigodny napisał, że władca ten "wyrwał więcej terytoriów z rąk Brytonów niż jakikolwiek król ... zarówno czyniąc ich swoimi hołdownikami, jak i przepędzając ich i osadzając Anglów na ich miejsce" 16. Następnym władcą Northumbrii był pochodzący z Deiry Edwin, który panował w latach 617-33. Północna granica jego królestwa sięgnęła wtedy dzisiejszego Edynburga. Około roku 626 zbudowano tam twierdzę na skale 17. Prawdopodobnie właśnie od imienia Edwina wzięła nazwę dzisiejsza stolica Szkocji Edynburg

20

Historia

Szkocji

(Edwin's burg). Według Bedy Czcigodnego, idąc za głosem swych doradców Edwin przeszedł na chrześcijaństwo i przyjął chrzest z rąk św. Paulina.

Szkoci z Dalriady

Dzieje Szkocji do Reformacji

21

Na zajętych obszarach najeźdźcy wprowadzili własny język, stanowiący północną odmianę angielskiego (Inglis). W południowej Szkocji dialekt ten

22

Historia

Szkocji

rozwinął się w język szkocki (Scots, Scottish), który z czasem wyparł stamtąd pierwotny język Szkotów, jakim był gaelicki. Średniowieczni Szkoci nazywali język szkocki Inglis, zaś gaelicki określali najczęściej mianem Scottis lub Erse (irlandzki). Mimo że, generalnie rzecz biorąc, na Nizinach zwyciężył szkocki, to jednak na południowym zachodzie gaelicki utrzymywał się jeszcze dość długo. W średniowieczu wielu Szkotów z Nizin mówiło oboma językami. Po okresie kulturalnego rozkwitu i potęgi militarnej Northumbrii w VII i VIII w., w następnym stuleciu znaczne obszary tego państwa opanowane zostały przez Duńczyków. W X w. podporządkowali je sobie władcy saksońskiego królestwa Wessex, uważani za pierwszych królów angielskich. Pewien udział w kształtowaniu się narodu szkockiego mieli także Skandynawowie, najeżdżający już od wczesnego średniowiecza tereny dzisiejszej Szkocji. W 793 r. duńscy Wikingowie złupili klasztor Lindisfarne na wybrzeżu Northumbrii, a dwa lata później podobny los spotkał główny ośrodek chrześcijaństwa celtyckiego na Ionie, tym razem ze strony Wikingów norweskich. Najazdy tych ostatnich odcięły Szkotów od ich współplemieńców z Irlandii, przyczyniając się do konsolidacji ludów Szkocji, okrążonych przez flotylle agresywnych napastników, którzy mieli swą bazę na wyspie Man. Osadnictwo Skandynawów poza wyspami miało charakter tymczasowy. Ich panowanie na wyspach trwało jednak długo: do 1266 roku Hebrydy, a do 1471 Szetlandy i Orkady stanowiły jeszcze domenę norweską. 2. Królestw o Piktów i Szkotów Nieprzypadkowo właśnie w epoce najazdów Wikingów rozpoczął się proces powstawania jednolitego państwa szkockiego. Co prawda, kontakty między Piktami i Szkotami istniały już wcześniej i nieraz dochodziło do unii personalnych, czy to w wyniku wojen czy też mariaży. Już za panowania Aeda (druga poł. VIII w.) Szkoci z Dalriady przeniknęli w głąb Atholl i Fife. Z kolei, od 781 r. imiona piktyjskie zaczynają pojawiać się u Szkotów. Konstantyn syn Fergusa (zm. 820), król Piktów od 789 r., objął w 811 r. tron Szkotów z Dalriady. Władzę po nim przejął jego brat Oengus (zm. 834). Z powodu nasilenia się wojen i konfliktów w latach trzydziestych ósmego wieku ta unia personalna okazała się jednak jeszcze nietrwała. W 834 r. król Szkotów Alpin poległ w bitwie z Piktami. Kilka lat później jego syn i 36 król Dalriady, Kenneth, zapoczątkował zjednoczenie obu narodów. Być może nastąpiło ono na drodze pokojowej, a niebagatelną rolę mogło Najazdy Wikingów na Wyspy Brytyjskie

Dzieje Szkocji do Reformacji

23

odegrać zagrożenie ze strony Wikingów - w roku 839 r. Piktowie ponieśli dotkliwą klęskę w bitwie z norweskimi najeźdźcami. Przyjmuje się, że około 843 r. Kenneth mac Alpin objął tron południowych Piktów. Było to możliwe także na drodze pokojowej, gdyż jego matka pochodziła z królewskiego rodu Piktów, a warto przypomnieć, że stosowali oni zasadę matrylinearnej sukcesji. Piktyjskie było też jego imię - Kenneth.

Ceremonia obwołania go królem Piktów odbyła się na świętym miejscu

24

Historia

Szkocji

Moot Hill (Wzgórze Wiary) w Scone. Jako Kenneth I rozpoczyna on pierwszą dynastię królów szkockich, określaną zazwyczaj imieniem jego ojca - Alpina. Ostatnimi władcami z tej linii byli Kenneth III i Malcolm II. Zwyczaj rozpoczynania listy królów szkockich od Kennetha mac Alpina wprowadzony został przez późnośredniowiecznych kronikarzy. Kenneth I, panujący w latach 843-859, próbował wypraw zbrojnych na południe. Piętnastowieczna kronika szkocka 18 podaje, że najeżdżał sześć razy „Saksonię”, czyli Northumbrię. Nie udało mu się jednak podporządkować wszystkich Piktów północnych. Następcą Kennetha I na tronie zjednoczonego królestwa Piktów i Szkotów został w 859 r. jego brat Donald I, po którym władali kolejno dwaj synowie Kennetha I: Konstantyn I i Aed. Charakterystyczne, że synowie pierwszych królów szkockich Moot Hill w Scone otrzymywali także, obok gaelickich, imiona romańskie, np. Konstantyn. Może to świadczyć o rosnących wpływach chrześcijaństwa rzymskiego, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części rozdziału. To nowe królestwo Piktów i Szkotów, obejmujące tereny między Zatoką Moray a linią Clyde-Forth, określane jest przez kronikarzy średniowiecznych początkowo terminem Pictavia, a od panowania Donalda II jako Alba (piktyjskie Albyn). Do jednej z kopii Chronica Pictorum dołączony został tekst De situ Albaniae (O położeniu Alby). Nazwa "Szkocja" weszła w użycie nieco później. Jeszcze w XI w. autorzy łacińscy pisząc Scotia, mieli na myśli Irlandię, a miano "Szkot" utrzymywało się prawie przez całe wieki średnie jako synonim Irlandczyka. Bojowy okrzyk Albannaich! (Albańczycy!) przetrwał w armii królestwa szkockiego przez kilka wieków. Pierwsi następcy Kennetha I tytułowani są przez kronikarzy jeszcze jako "królowie Piktów", dopiero Donald II, panujący w latach 889-900, został określony jako rě Alban, czyli król Alby. Godzi się wszakże zauważyć, że wszyscy oni pochowani zostali w tradycyjnym miejscu grzebania królów szkockich na wyspie Iona. Na terenie zachowanego tam do dziś zespołu klasztornego znajdują się groby 48 szkockich monarchów. Chociaż Piktowie byli ludem liczniejszym, to elitę polityczną i kulturalną nowego państwa stanowili przede wszystkim Szkoci, a ich język, gaelicki (Scottish Gaelic) upowszechnił się z biegiem czasu w całym królestwie. Warto dodać, że należy on do goidelskiej (lub gaelickiej) rodziny języków celtyckich, określanej jako Q-Celtic, do której zalicza się także

Dzieje Szkocji do Reformacji

25

Erse, czyli irlandzki. Do XVI w. literacka forma obu tych języków była wspólna. Litera Q występująca w nazwie tej grupy ma określone znaczenie. W grupie języków brytańskich (P-Celtic) pierwotne indoeuropejskie qu- występuje jako p, podczas gdy w grupie goidelskiej przybiera ono w najwcześniejszym okresie postać q, a później k (pisane przez c). Tak na przykład, polskiemu słowu „syn” w Q-Celtic odpowiada mac, natomiast w P-Celtic - map. W X w. wyróżniającym się władcą Alby był Konstantyn II, który panował w latach 900- 943. Odpierał dość skutecznie najazdy duńskich Wikingów i przez pewien czas kontrolował znaczne obszary południowej Szkocji. W tym okresie pojawiło się jednak nowe zagrożenie ze strony anglosaskiego królestwa Wessex, które podporządkowawszy sobie inne królestwa na wyspie, stworzyło podstawy dla przyszłego państwa angielskiego. Po ustąpieniu najazdów Wikingów przez kilka stuleci dzieje Szkocji zdominowane będą przez jej stosunki z tym potężnym południowym sąsiadem. Za panowania Malcolma II, 1005-34, królestwo Alba poszerzyło granice na południu przez przyłączenie północnych rejonów królestwa Northumbrii, określanych później jako Lothian. Było to konsekwencją zwycięskiej bitwy stoczonej w 1018 r. pod Carham, gdzie Szkoci z pomocą Owena Łysego, ostatniego króla Strathclyde, pokonali armię angielską dowodzoną przez Kanuta Wielkiego, duńskiego władcę, który dwa lata wcześniej zasiadł na angielskim tronie. Przesunięcie granicy na południe do rzeki Tweed przyniosło Szkocji nie tylko zdobycze terytorialne, ale także korzyści cywilizacyjne. Jak pisze Trevelyan, "na tym właśnie świeżo zdobytym terytorium Lothian mówiącym po angielsku, z jego żyzną glebą i z jego twierdzą na skale - Edynburgiem, szkocka władza królewska, która z pochodzenia była celtycka, plemienna i północno-zachodnia, stała się z wyboru anglo-normandzką, feudalną i południowo-wschodnią" 19. W następnym stuleciu angielska mowa i organizacja feudalna zaczęły upowszechniać się także w celtyckich rejonach południowo-zachodniej Szkocji. Znacznym osiągnięciem Malcolma II było też podporządkowanie sobie północnej Szkocji, czego dokonał głównie poprzez mariaże. Tamtejsi udzielni panowie, norwescy jarlowie lub sprzymierzeni z nimi rodzimi mormaerzy, stanowili jeszcze w następnych stuleciach poważny problem dla władzy centralnej. Do tego dodać należy wpływy w Strathclyde, jakie władcy Alby mieli od czasów Konstantyna I. Gdy w 1018 r., prawdopodobnie w bitwie pod Carham, zmarł bezpotomnie Owen Łysy, Malcolm II osadził na tronie swego wnuka Duncana.

26

Historia

Szkocji

Przyjęło się uważać, że właśnie Duncan I, panujący w latach 1034-40, zakończył ów dość długi proces jednoczenia państwa szkockiego. Aby utorować mu drogę do tronu Alby, jego dziadek zgładził dwóch wnuków Kennetha III, kładąc tym samym kres pierwszej dynastii szkockiej wywodzącej się od Alpina. Ponieważ matką Duncana była Bethoc, najstarsza córka Malcolma II, zaś ojcem Crinan, świecki opat Dunkeld, tę nową linię określa się zwykle jako dynastię Dunkeldów. Jej przedstawiciele panowali do 1290 r. Królestwo Duncana I rozciągało się od rzeki Tweed do Zatoki Moray. Tak więc, władał on państwem większym niż którykolwiek z jego poprzedników. Warto też zauważyć, że południowa granica jego królestwa niewiele odbiegała od dzisiejszej linii rozgraniczającej Szkocję i Anglię. Panowanie Duncana I było jednak krótkie: objął tron w trzydziestym trzecim roku życia, a sześć lat później został zabity. Pozostawił po sobie dwóch synów: Malcolma i Donalda (ich matką była kuzynka Siwarda Northumbryjskiego). Jak widać na przykładzie Malcolma II i Duncana I, proces jednoczenia państwa szkockiego obfitował w liczne konflikty wewnętrzne. Zasada primogenitury nie miała jeszcze wtedy pełnego zastosowania. Sukcesję regulowało zwyczajowe prawo tanistry, zgodnie z którym władza mogła przejść na jednego z najbliższych potomków panującego. Zasada ta miała ścisły związek ze staroirlandzką strukturą organizacji społecznej, której podstawowy element stanowiła wspomniana już familia (fine), czyli rodzina czteropokoleniowa, wywodząca się od wspólnego pradziadka 20. Przy wyborze nowego naczelnika familii, zwanego tanistą (tanist), brano pod uwagę cechy fizyczne i zdolności umysłowe kwalifikujące daną osobę do sprawowania władzy. System ten wydaje się nam dziś całkiem racjonalny, wówczas jednak prowadził często do krwawych sporów. Toteż dla ich zażegnania panujący wyznaczał zazwyczaj swego następcę. Tak też właśnie postąpił Malcolm II, który - chcąc ułatwić swemu wnukowi przejęcie tronu - uśmiercił jego potencjalnych konkurentów. Praktyki te, na ogół, nie były jednak skuteczne. Dość powiedzieć, że z czternastu królów Alby panujących w latach 943-1097 dziesięciu zostało zamordowanych. Dopiero pod koniec XI wieku zaczęła utrwalać się zasada primogenitury, zgodnie z którą prawo do tronu posiada najstarszy (i pełnoprawny) syn władcy. Ponieważ osoba Duncana I i sprawa przejęcia po nim tronu jest powszechnie znana w wersji podanej przez W. Szekspira w słynnej tragedii Makbet, ten fragment dziejów Szkocji wymaga pełniejszego omówienia. Genialny dramaturg niezbyt wiernie przedstawił fakty historyczne. Warto

Dzieje Szkocji do Reformacji

27

dodać, że napisał on Makbeta ok. 1606 r. na cześć Jakuba VI szkockiego, który jako Jakub I angielski zasiadał od 1603 r. na tronie angielskim. Szekspir opierał się na The Chronicles of England, Scotland and Ireland, napisanych w 1577 r. przez Raphaela Holinsheda (zm. ok. 1580). Z kolei, ten ostatni korzystał - i to dość swobodnie - ze Scotorum Historiae, pióra szkockiego uczonego Hectora Boece’a (1465-1536), absolwenta Uniwersytetu Paryskiego, a od 1500 r. pryncypała nowo utworzonego King's College w Aberdeen. Oba te dzieła zawierają wiele fantastycznych opowieści i trudno je traktować jako rzetelne żródła. Postaci Duncana i Makbeta w ujęciu Holinsheda dalekie są od ich historycznych pierwowzorów. To samo powiedzieć można o tajemniczej postaci, jaką jest Banko, od którego mieli wywodzić się Stewartowie. Szekspir dodał jeszcze wiedźmy, jako że Jakub VI znany był ze swych zainteresowań czarami (napisał nawet dzieło Demonologiae). Makbet Urodzony ok. 1005 r. Makbet był synem młodszej córki Malcolma II i Findlaecha z Moray (zm. 1010 r.). Za panowania Duncana I Makbet władał tą północną prowincją jako jej mormaer (gael. mórmhaor), czyli odpowiednik późniejszego earla 21. Tytuł ten odziedziczył on nie po ojcu, ale po pierwszym mężu swej żony Gruoch, Gillacomeanie (zm. 1032 r.). Gruoch była wnuczką Kennetha III. Ponieważ Malcolm II miał jedynie trzy córki, otwierało to drogę do sporów sukcesyjnych. Na swego dziedzica wybrał on syna najstarszej córki Bethoc i Crinana, Duncana. Gdy ten postanowił podporządkować sobie swego kuzyna Thorfinna (wnuk Malcolma II i syn Sigurda z Orkad), sprawującego udzielną władzę w Caithness, poniósł porażkę. Makbet wykorzystał tę sytuację i 14 sierpnia 1040 r. pokonał go w bitwie pod Elgin. Nie ma jednak pewności, że Duncan poniósł śmierć z ręki samego Makbeta. W każdym bądź razie, dla tego ostatniego droga do tronu szkockiego stała teraz otworem. Synowie Duncana I uszli na wygnanie. Siedmioletni Donald wysłany został na Hebrydy, gdzie wychowywał się w atmosferze kultury gaelickiej. Dziewięcioletniego Malcolma przewieziono natomiast do Northumbrii (jego matką była księżniczka northumbryjska Sybilla). Stamtąd chłopiec trafił na dwór Edwarda Wyznawcy (1042-1046), gdzie mógł poznać kulturę normańsko-francuską. W 1045 r. król Makbet zabił Crinana, ojca Duncana. Pięć lat później odbył pielgrzymkę do Rzymu, gdzie podobno rozrzucał pieniądze wśród biedaków jak piasek. Fakt ten stanowi wyraźne świadectwo, że musiał on być pewny

28

Historia

Szkocji

swej władzy, jeśli na kilka miesięcy opuścił królestwo. W 1054 r. Siward z Northumbrii, zachęcany przez Edwarda Wyznawcę i w asyście dwudziestotrzyletniego wówczas Malcolma, ruszył na północ. 27 lipca pokonał on Makbeta w bitwie niedaleko Scone. Ten ostatni, pomimo porażki, zachował jeszcze tron, choć został zmuszony do wycofania się na północ. Trzy lata później, 15 sierpnia 1057 r., zginął w kolejnej bitwie z Northumbryjczykami w Lumphanan, w okolicach dzisiejszego Aberdeen. Charakterystyczne, że po śmierci Makbeta królem obwołano nie któregoś z synów Duncana I, ale Lulacha, syna Gruoch z jej pierwszego małżeństwa. W następnym roku poległ on jednak w bitwie z Malcolmem. Dopiero wtedy syn Duncana I został królem. Jako Malcolm III panował przez 35 lat (1058-93), a małżeństwo z angielską księżniczką Małgorzatą doprowadziło do zasadniczego zwrotu w polityce wewnętrznej. Odąd Szkocja, a ściślej jej nizinna część, zaczyna tracić coraz bardziej swe cechy celtyckie i wkracza na drogę feudalizmu wzorowanego na normańskiej już wtedy Anglii. Przypomnijmy bowiem, że 14 grudnia 1066 r. rozegrała się słynna bitwa pod Hastings, w wyniku której Wilhelm Zdobywca (zm. 1087) został królem Anglii, otwierając nowy normański rozdział w jej dziejach. 3. Chrystianizacja Szkocji J. D. Mackie wymienia pięć głównych czynników, które miały wpływ na ukształtowanie się jednolitego narodu szkockiego: • w większości celtyckie pochodzenie, • przyjęcie chrześcijaństwa, • powstanie państwa Piktów i Szkotów, • ataki plemion skandynawskich, • zagrożenie ze strony Anglii 22. Chrystianizacja Szkocji prowadzona była z dwóch kierunków: brytańskiego i irlandzkiego. Chrześcijaństwo w rzymskiej Brytanii pojawiło się dość wcześnie. Orygenes (185-254), w czwartej homilii do proroctwa Ezechiela z ok. 240 r. mówi o chrześcijaństwie jako o sile jednoczącej Brytów. Wiadomo także, iż w soborach w 314 r. w Arles (Galia) i w 359 r. w Arminium (Italia) brali udział trzej biskupi brytańscy. W Apologii przeciw arianom, z połowy IV w., św. Atanazy stwierdza, że na synodzie w Sardyce (343 r.) poparli go m.in. biskupi z Brytanii 23. Jeszcze przed wycofaniem się Rzymian, chrześcijaństwo stało się w tej prowincji religią oficjalną. Wykształcony w Rzymie brytański biskup św. Ninian (ok. 360-432) założył ok. 400 r. klasztor w Whithorn, w rejonie Zatoki Solway, skąd prowadził działalność misjonarską wśród Brytów z Galloway i południowych Piktów. Warto dodać, że zbudowany przez niego kościół był pierwszą kamienną

Dzieje Szkocji do Reformacji

29

budowlą w Szkocji, od białych murów nazwany Candida Casa. Ponad pół wieku później św. Patryk (385-461), założyciel Kościoła w Irlandii, odwiedził Strathclyde. W połowie VI w. działalność misjonarską w płd.-zach.

30

Historia

Szkocji

Szkocji prowadził św. Mungo (Kentigern) z Lothian. Uchodzi on za założyciela Glasgow, a jego wizerunek znajduje się w herbie tego miasta. Tutejsza katedra, wzniesiona w 1136 r., nosi właśnie jego imię. W roku 563 irlandzki mnich św. Kolumba (ang. St Columba), nazywany Apostołem Kaledonii, założył klasztor na wyspie Iona (Hy), skąd prowadził działalność ewangelizacyjną nie tylko w królestwie Dalriady, ale także podejmował wyprawy misyjne do północnych Piktów. Wg Bedy Czcigodnego, Kolumba nawrócił króla północnych Piktów Bruda mac Maelchona. Miał dokonać tego za pomocą cudów, które przekonały pogańskiego władcę o wyższości nowej religii nad tradycyjnymi celtyckimi wierzeniami. Św. Kolumba (521-597) należy do najwybitniejszych postaci w dziejach wczesnej Szkocji. Na chrzcie otrzymał irlandzkie imię Colum Cille ("Gołąbek Kościoła"). Pochodził z jednego z królewskich rodów w Irlandii, ale postanowił poświęcić się służbie bożej. Jego pierwszym nauczycielem był św. Finnian z Moville, który wyświęcił go na diakona. Następnie Kolumba wstąpił do słynnej szkoły klasztornej prowadzonej przez św. Finniana z Clonard. W roku 546 założył dom zakonny w Derry, siedem lat później słynny klasztor w Durrow. Opanowany przez „demona bibliofilstwa” Kolumba sporządził potajemnie kopię cennego rękopisu Psałterza znajdującego się w Moville. Gdy podstęp wyszedł na jaw, wyrokiem królewskiego sądu nakazano mu ją zwrócić 24. Nie pogodzony z tą decyzją krewki mnich wykorzystał okazję, jaką było zabójstwo przyjaciela, dokonane z rozkazu króla Diarmaida, zebrał popierające go rody i wystąpił zbrojnie przeciwko królowi oraz swemu dawnemu nauczycielowi Finnianowi z Moville. W roku 561 wygrał bitwę, ale jego przeciwnicy doprowadzili do zwołania synodu, który nałożył nań ekskomunikę i być może skazał też na wygnanie. Warto dodać, że do IX w. mnisi irlandzcy mogli brać udział w wojnach, ale w tym wypadku chodziło o bunt. Dwa lata później Kolumba wraz z dwunastoma towarzyszami wsiadł do niewielkiej łodzi i skierował się na północ. Postanowił, że przybiją do najbliższej wyspy, z której nie da Mapka na osobnej stronie - str27.doc (christ.bmp)

Odbudowany klasztor św. Marii na Ionie

Dzieje Szkocji do Reformacji

31

się już dojrzeć brzegów Irlandii. Taką okazała się być nie zamieszkała wówczas mała wysepka Iona, nieopodal wyspy Mull. Cowal MacComgall, król Dalriady, a według Bedy MacMaelchon, przekazał ją później Kolumbie i jego braciom. Nowo założony klasztor stał się wkrótce ważnym centrum całego celtyckiego chrześcijaństwa, zaś mnisi z Iony otrzymali dumne miano "towarzyszy Boga" (culdees) 25. Kolumba był nie tylko żarliwym duchownym, ale także utalentowanym uczonym i administratorem. Współpracował ściśle z królewskim rodem Dalriady i w 573 r. przyczynił się w istotny sposób do wyniesienia na tron prawnuka Fergusa Mňra, zdolnego władcy, jakim był Aedan mac Gabráin. Poparł także jego dążenia do uniezależnienia się Dalriady od królów irlandzkich. W następnym roku na zjeździe w Druimceat ogłoszono niepodlegKamień Przeznaczenia łość królestwa Szkotów. Według legendy, Aedana obwołano królem na słynnym Kamieniu Przeznaczenia (ang. Stone of Destiny, st. irl. Lia Fail), który miał być poduszką biblijnego Jakuba, a także św. Kolumby. Odtąd zasiadanie na tym bloku szarego piaskowca, ważącego 152 kg, stanowić będzie jeden z głównych elementów uroczystości intronizacyjnych monarchów Dalriady na Ionie. Kenneth I przeniósł go najpierw do Dunstaffnage, a następnie do Scone, które stało się tradycyjnym miejscem koronacji królów Alby, później zaś Szkocji. W tym miejscu warto dodać, że w 1296 r. król angielski Edward I, przeniósł Kamień Przeznaczenia do Opactwa Westminsterskiego w Londynie, gdzie do niedawna znajdował się pod tronem koronacyjnym brytyjskich monarchów. Fakt ten stanowił, nomen omen, kamień obrazy dla szkockich patriotów. W 1950 r. grupce młodych Szkotów udało się go wykraść i zdeponować w historycznej miejscowości Arbroath. Wkrótce jednak kamień zabrano z powrotem do Londynu. W dzień św. Andrzeja 1996 r. wrócił po wiekach na stałe do Szkocji. W imieniu Królowej przekazał go Szkotom ks. Andrzej. Obecnie oglądać go można na Zamku Edynburskim. Według legendy, tam gdzie znajduje się Stone of Destiny, tam jest też pełnoprawny król Szkotów, którzy stanowią wolny naród dopóty, dopóki są rządzeni przez monarchę siedzącego podczas intronizacji na tym kamieniu. Większość życia Kolumba spędził na Ionie, gdzie w założonym przez siebie klasztorze przygotowywał mnichów do pracy misyjnej. Św. Adamnan (624-704), dziewiąty opat tego klasztoru, napisał biografię swego wiel-

32

Historia

Szkocji

kiego poprzednika Vita s. Columbae. Dzieło to nie ma charakteru narracyjnego, a poszczególne części zawierają: 1) proroctwa Kolumby; 2) cuda, których miał dokonać; 3) jego wizje. Śmierć świętego, przewidziana przez niego samego, nastąpiła po północy 9 czerwca 597 r. Martwego opata leżącego przed ołtarzem kościoła znalazł jego wierny mnich zaniepokojony nieobecnością mistrza. „Apostoł fal” został pochowany na Ionie. Już za życia Kolumby klasztor na Ionie stał się centrum całego celtyckiego chrześcijaństwa. To stąd rekrutowali się założyciele klasztorów Pojmanie Jezusa - Księga z Kells rozsianych po całej Szkocji i Irlandii, a kiedy przyszło zagrożenie ze strony Wikingów, wielu "towarzyszy Boga" opuściło Wyspy Brytyjskie i udało się na kontynent 26. Peregrynacje te zapoczątkował imiennik św. Kolumby, dla odróżnienia zwany św. Kolumbanem lub Kolumbą Młodszym (561-615), który w 591 r., wraz z dwunastoma (!) towarzyszami wylądował na wybrzeżu Bretanii. Założona przez Kolumbę biblioteka cieszyła się w średniowieczu wielką sławą. Prawdopodobnie tu powstała słynna Księga z Kells, zwana "wielką Ewangelią Kolumby", uważana za najważniejsze spośród wszystkich irlandzkich dzieł sztuki. Manuskrypt, bogato zdobiony ornamentami, rysunkami roślin, zwierząt i świętych (Matka Boska z Dzieciątkiem, ewangeliści), przechowywany jest dziś w Trinity College w Dublinie. Jedną z najważniejszych cech Kościoła celtyckiego była struktura oparta na klasztorach, a nie na parafiach czy diecezjach, bez tendencji do centralizacji. Sam Kolumba był kapłanem i opatem, ale nigdy nie sprawował funkcji biskupa. Choć Kamienna cela w klasztorze celtyckim podobno odnosił się z szacunkiem do (miedzioryt z XIX w.)

Dzieje Szkocji do Reformacji

33

tej zwierzchności i podczas każdej mszy miał odmawiać modlitwę za swego biskupa, to jednak właśnie on został ojcem duchowym i faktycznym przywódcą Kościoła celtyckiego. Mnisi z Iony nadali kształt temu Kościołowi nie tylko poprzez działalność organizatorskomisyjną, ale także przez specyficzny entuzjazm religijny. "Ascetyczne, lecz radosne, życie tych żarliwych, miłych i uduchowionych apostołów wrzosowisk, którzy cały dzień wędrowali, aby wieczorem nauczać przy ognisku, zyskało im serca ludzi północy. Istotnie, od najwcześniejszych lat swego istnienia Pomnik św. Aidana chrześcijaństwo nigdy nie pojawiło się w na Lindisfarne bardziej pociągającej postaci" 27. W VI i VII w. wychowankowie Kolumby rozwinęli energiczną działalność misyjną. Pod wodzą św. Aidana (zm. 651) culdees dokonali w 636 r. ponownego chrztu Northumbrii. Już w 627 r., tamtejszy król Edwin został nawrócony przez misję przybyłą z Rzymu. Duży wpływ na to miała jego żona-chrześcijanka Ethelburga z Kentu oraz przybyły z nią kapelan, św. Paulinus z Canterbury. Jednak w wyniku przegranej wojny z sąsiednimi królestwami w 634 r. chrześcijaństwo rzymskie w Northumbrii na pewien czas zanikło. Oswald (605-641), który objął tron Northumbrii w 635 r., nadał „towarzyszom Boga” przybrzeżną wysepkę Lindisfarne (obecnie Holy Island), gdzie mnisi z Iony zbudowali klasztor. Stał się on ośrodkiem misyjnym oraz administracyjno-kościelnym północnej i środkowej Anglii na kilka dziesięcioleci. Pierwszym opatem i biskupem Lindisfarne był Aidan. Jerzy Strzelczyk uważa, że "trudno w całej historii pracy misyjnej Kościoła znaleźć drugą postać tak ujmującą i tak harmonijnie realizującą w życiu wskazania ewangeliczne" 28. Sprawa chrystianizacji Northumbrii wiąże się też z inną ważną kwestią, a mianowicie stosunkiem Kościoła celtyckiego (kolumbańskiego) do Rzymu. Mnisi z Iony byli bowiem bardzo konserwatywni i przestrzegali tradycyjnych obrzędów wczesnochrześcijańskich. Do innowacji wprowadzanych przez papieży, np. Grzegorza Wielkiego, odnosili się oni niechętnie i konsekwentnie bronili swej niezależności. Prędzej czy później musiało zatem dojść do starcia obu tych nurtów. Nastąpiło ono właśnie w Northumbrii i przybrało wyraz sporu o datę Wielkanocy oraz o kształt tonsury. Kościół katolicki przyjął system datowania Wielkanocy ustalony w 457 r.

34

Historia

Szkocji

przez Wiktoriusza z Akwitanii. Ponieważ na południu Brytanii akcja chrystianizacyjna prowadzona była z Rzymu, Wielkanoc obchodzono tam według tego systemu. Kiedy następca Oswalda, Oswiu (zm. 671), pojął za żonę córkę króla Edwina, wychowaną w Kencie, doszło do tego, że na dworze northumbryjskim obchodzono Wielkanoc dwukrotnie. Król ze szkockim biskupem Lindisfarne zaczynali już święto Zmartwychwstania, podczas gdy królowa święciła dopiero Niedzielę Palmową. Oswiu postanowił usunąć tę rozbieżność i w tym celu zwołał w 664 r. synod do Whitby. Starły się tam dwie orientacje: celtycka i rzymska. Zwolennicy pierwszej powoływali się na autorytet św. Jana Ewangelisty, druKrzyż celtycki dzy wskazywali na powszechną praktykę przyjętą przez prawie cały świat chrześcijański, wyjąwszy północną Brytanię i północną Irlandię. W trakcie dysputy 29 Oswiu opowiedział się za przyjęciem obrządku rzymskiego. Jeśli chodzi o drugi punkt sporny, to w Whitby przyjęto tonsurę w postaci wygolonego kółka z tyłu głowy, w przeciwieństwie do zwyczaju golenia przodu głowy ("od ucha do ucha") przez mnichów celtyckich. Po synodzie w Whitby większość zwolenników Kościoła kolumbańskiego, na czele z biskupem i opatem Lindisfarne, Kolmanem, opuściła Northumbrię. Granice zasięgu chrześcijaństwa celtyckiego przesunęły się na północ. Kilkadziesiąt lat później dziewiąty opat Iony św. Adamnan pod wpływem kontaktów z królem Northumbrii Aldfrithem (zm. 704) zdecydował się podporządkować Rzymowi. Następnie popłynął do Irlandii i przekonał do tego samego kroku tamtejszy Kościół. Natomiast na macierzystej Ionie, gdzie powrócił pod koniec życia poniósł porażkę. Zmarł w 1704 r., nie doczekawszy Wielkanocy, którą jego bracia jeszcze przez dwanaście lat obchodzili według starego systemu. W roku 710 król Piktów północnych, Nechtan (zm. 724), zwrócił się do

Dzieje Szkocji do Reformacji

35

anglosaskiego mnicha Ceolfryda, opata z Jarrow i nauczyciela młodego Bedy, by przysłał mu rzemieślników do budowy kościoła z kamienia oraz udzielił wyjaśnień w kwestii obchodzenia Wielkanocy i kształtu tonsury. Argumentacja Ceolfryda przekonała Nechtana, który wydalił z królestwa mnichów celtyckich. W 716 r. padł ostatni bastion, jakim była Iona. Przybyły wtedy z Anglii kapłan i misjonarz Relikwiarz z Monymusk Egbert namówił "towarzyszy Boga" do przyjęcia obrządku rzymskiego. Chrześcijaństwo celtyckie dołączyło więc do Kościoła powszechnego, choć na długo jeszcze zachowało własne specyficzne cechy. W ten sposób ukształtował się wczesny Kościół szkocki, któremu "Kościół rzymski dał prawo, zaś Kościół celtycki nauczył miłości" 30. Pod koniec VIII w. klasztory szkockie położone u zachodnich wybrzeży, często na wyspach, znalazły się w poważnym niebezpieczeństwie. W roku 793 duńscy Wikingowie najechali Northumbrię i splądrowali Lindisfarne. W następnym roku ich norwescy pobratymcy, którzy już w połowie tego stulecia zajęli Orkady i Szetlandy, złupili Ionę. Kolejne napaści nastąpiły w latach 795, 802 i 806. Tutejszy klasztor istniał do roku 825, kiedy to podczas kolejnego najazdu Wikingów został spalony, a większość mnichów wymordowana. Ci z "towarzyszy Boga", którym udało się ocaleć, wyemigrowali do Kells w Irlandii oraz do Dunkeld, dokąd król Piktów Konstantyn (zm. 820) przeniósł kuferek z kośćmi św. Kolumby, znany dziś jako relikwiarz z Monymusk 31. Choć długo jeszcze szkockich królów grzebano na Ionie, to centrum życia religijnego przeniosło się teraz na wschodnie wybrzeże. Obok Dunkeld powstał nowy ważny ośrodek religijny - St Andrews. Z faktem tym wiąże się legenda dotycząca relikwii św. Andrzeja, patrona Szkocji, a także Rosji. Św. Andrzej apostoł, ukrzyżowany w Grecji ok. 69 r., miał poprosić, by przybito go do krzyża w kształcie litery X, gdyż nie czuje się godnym zawisnąć na takim samym, jak Chrystus. Według legendy powstałej prawdopodobnie w VIII w., gdy w 370 r. chciano przenieść jego szczątki z Patras do Konstantynopola, św. Regulus otrzymał od anioła polecenie, by zabrać je i przewieźć na północ. Tak trafiły do Szkocji, a miejscowość gdzie je złożono, Cennrigmonaid (Kilrymont), przemianowana została na St Andrews.

36

Historia

Szkocji

Historycy sądzą, że relikwie świętego przybyły do Szkocji w VIII w., co można wiązać z faktem, że w 735 r. Angus, syn króla Piktów, obrał sobie św. Andrzeja na patrona. W St Andrews znajdowała się największa średniowieczna katedra w Szkocji, a zbudowana pod koniec XI w. Wieża św. Regulusa, wysoka na 33 metry, zachowała się do dziś. Odwołując się do kultu św. Andrzeja w Szkocji, objaśnić można pochodzenie szkockiej flagi narodowej, na której znajduje się biały krzyż w kształcie litery X na niebieskim tle. Według jednej z legend, taki właśnie krzyż mieli ujrzeć na niebie wojownicy królestwa Alby przed bitwą z Northumbryjczykami w połowie X w. Pod koniec XIII w. krzyż św. Andrzeja wraz z rozpiętą postacią świętego umieszczony został na pieczęci państwowej, a pół wieku później zaczyna pojawiać się także na monetach. W 1385 r. Parlament przyjął ustawę, na mocy której każdy żołnierz armii szkockiej miał obowiązek noszenia takiego krzyża na swym ubiorze. W drugiej połowie VIII w. chrześcijaństwo objęło swym zasięgiem całą Szkocję. Za panowania Girica, 878-89, czyli już w zjednoczonym państwie, Kościół szkocki uzyskał szeroki zakres autonomii, m.in. zwolnienie od podatków płaconych dotychczas właścicielom ziemskim. Warto natomiast zwrócić uwagę na fakt, że bardzo długo szkoccy monarchowie nie byli władcami koronowanymi zgodnie ze średniowiecznym rytuałem, tzn. na mocy papieskiej akceptacji. Pierwszym bowiem władcą, który w roku 1329, za pontyfikatu Jana XXII, otrzymał takie błogosławieństwo z Rzymu był Dawid II. Średniowieczna Ecclesia Scoticana, czyli Kościół szkocki, zachowywał dość długo wiele cech charakterystycznych dla chrześcijaństwa celtyckiego. Na uwagę zasługuje tu zwłaszcza słabo rozwinięty system episkopalny. Znaczącą pozycję zajmowały natomiast klasztory, stąd społecznie ważną rolę pełnili opaci. Pierwsze próby centralizacji władzy kościelnej podjął Konstantyn II, stawiając w 906 r. biskupa St Andrews, Cellacha, na czele duchowieństwa królestwa Alby. Przeniósł on również relikwie św. Kolumby z Dunkeld do St Andrews.

Krzyż św. Andrzeja

Dzieje Szkocji do Reformacji

37

System episkopalny wprowadzony został jednak dopiero w pierwszej połowie XII wieku za panowania Dawida I, który dokonał szeroko zakrojonej reformy organizacji Kościoła szkockiego. Król i wielcy panowie zapisywali wtedy duchowieństwu świeckiemu i zakonnemu liczne majątki. Wieki XII i XIII to okres wielkiego rozkwitu architektury sakralnej w Szkocji, zwłaszcza na Nizinach. W tym czasie zbudowano wiele katedr i klasztorów. Warto także zwrócić uwagę, że Szkocja bardzo długo, bo aż do 1472 roku, nie miała mianowanego przez Rzym arcybiskupa. Fothad II (ok. 1059-93), biskup St Andrews, był pierwszym, którego roczniki ulsterskie określają gaelickim terminem ardescop Alban, główny biskup Szkocji. Augustiański kronikarz z połowy XII w. nazywa biskupów St Andrews Summi Archiepiscopi Scotorum, jednak nie mieli oni, jak się zdaje, odpowiednich święceń. Z czasem przyjęło się traktować Kościół szkocki jako zależny bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej, co w sposób spektakularny wyraził papież Celestyn III w 1192 r., określając go jako swoją "szczególną córę" (kościół w języku łacińskim jest rodzaju żeńskiego). Inną, charakterystyczną cechą katolicyzmu w średniowiecznej Szkocji były dobre stosunki duchowieństwa z władzą świecką. Gdy w okresie walk o niepodległość papież obłożył ekskomuniką walczącego z Anglikami Roberta Bruce'a, duchowieństwo szkockie opowiedziało się po stronie tego ostatniego, składając mu przysięgę wierności jako legalnemu królowi. 4. Kształtow anie się monarchii f eudalnej. Dynastia Dunkeldów (Canmore) W wiekach XI-XIII trwa

Ruiny katedry w St Andrews z Wieżą św. Regulusa

38

Historia

Szkocji

w Szkocji proces kształtowania się monarchii feudalnej. Walki o tron, rebelie wewnętrzne i konflikty z południowym sąsiadem to zjawiska typowe dla tego okresu. Przełomową datą jest tu rok 1058, kiedy do władzy doszedł Malcolm III 32. Jak powiada szkocki historyk, za jego panowania Szkocja "weszła do Europy" 33. Następuje wtedy stopniowe odchodzenie od tych wzorów życia społecznego, które zostały przejęte z tradycji cywilizacji celtyckiej. Jako główne przyczyny stymulujące ów proces wskazuje się zazwyczaj proangielską orientację Malcolma (zanim zajął on miejsce Makbeta, spędził młodość w Northumbrii) i działalność jego drugiej żony 34, św. Małgorzaty (1046-1093). Była ona siostrą odsuniętego od tronu i przebywającego wraz z rodziną na Węgrzech, Edgara Zesłańca (1050-1125) i wnuczką Edmunda Żelaznobokiego (981-1016). Choć Malcolm miał okazję poznać Małgorzatę na dworze angielskim, to ich małżeństwo było po części dziełem przypadku. W 1069 r. księżniczka musiała uchodzić z Anglii, ale zamiast na Węgry trafiła do Szkocji, gdyż sztorm zagnał statek na północ. Malcolm III zaprosił banitów na swój dwór i zaproponował Małgorzacie małżeństwo. Na tę szybką decyzję miała niewątpliwie wpływ uroda, ale też świetność królewskiego rodu dziewczyny. Można powiedzieć, że dla szkockiego króla stanowiła ona istny dar niebios, czy raczej ... morza. Malcolm i Małgorzata prowadzili politykę reform według wzorów przejętych z państwa angielskiego pod rządami dynastii normańskiej. Przypomnijmy bowiem, że od bitwy pod Hastings (1066 r.) Anglią władał Wilhelm I Zdobywca (zm. 1087 r.), który wprowadził tu feudalizm w jego - by tak rzec - wzorcowym wydaniu. Normańscy królowie Anglii stanowili stałe zagrożenie dla niepodległości królestwa szkockiego. W roku 1072 Wilhelm Zdobywca najechał północnego sąsiada i Malcolm III - aby uniknąć prawdopodobnej klęski na polu bitwy - musiał złożyć mu hołd wasalny w Abernethy, niedaleko Perth. Musiał także uznać go za swego pana, a jako gwarancję wiernopoddańczej przysięgi oddać w charakterze zakładnika najstarszego syna Duncana (z pierwszego małżeństwa). Akt ten nie zakładał jakiegoś specjalnego ograniczenia niepodległości szkockiego królestwa, ale w przyszłości dostarczał pretekstu niektórym królom angielskim do roszczeń wobec Szkocji. Gdy po śmierci Wilhelma Zdobywcy, Malcolm III próbował poszerzyć swą domenę o tereny na północy Anglii, został odepchnięty przez Williama II Rufusa (zm. 1100), który ustalił granicę swej monarchii na linii: Zatoka Solway - rzeka Tweed. Malcolm dwukrotnie (w 1091 i 1093 r.) musiał Malcolm III składać mu hołd wasalny.

Dzieje Szkocji do Reformacji

39

Jednak nie tyle zależność polityczna, co napływ osadników z południa wyspy i kontynentu stanowił główną przyczynę przenikania idei normańskich do ówczesnej Szkocji. Proces ten rozpoczął się za Malcolma III i kontynuowany był za jego następców. Historycy szkoccy zgodnie podkreślają tu aktywną rolę wychowanej na kontynencie Małgorzaty, która niewątpliwie przewyższała Malcolma dworskim obyciem, ogładą i wykształceniem. Jej małżonek nie umiał czytać ani pisać, choć mówił po angielsku oraz znał gaelicki i trochę łacinę. "Malcolm III - pisze I. Ross - świeci światłem odbitym świętej Małgorzaty" 35. Małgorzata, która podobno uważała Szkotów za barbarzyńców, zapoczątkowała proces przyjmowania Normanów i normandzkich idei. Niezwykle pobożna i poważna (podobno nigdy się nie śmiała), a zarazem wykształcona i inteligentna, Małgorzata miała duży wpływ na swego niepiśmiennego małżonka. Odegrała ona ważną rolę w otwarciu Szkocji na wpływy normańskie z Anglii i przyczyniła się w znacznym stopniu do anglicyzacji południowych rejonów królestwa. Zwrot w kierunku europejskiego feudalizmu, jaki dokonał się za panowania Malcolma III, był w wielkiej mierze jej dziełem. Ich czterej synowie: Edgar, Edmund, Aleksander i Dawid, zasiedli na tronie szkockim, a jedna z córek (Matylda) została żoną króla angielskiego Henryka I. Jako gorąca rzeczniczka Kościoła katolickiego, Małgorzata działała na rzecz osłabienia tradycyjnego nurtu chrześcijaństwa celtyckiego i przybliżenia Kościoła szkockiego do chrześcijaństwa zachodnioeuropejskiego. Przyczyniła się ona do wprowadzenia obrządku rzymskiego, celibatu duchowieństwa, przestrzegania Wielkiego Postu, odprawiania Rezurekcji, świętowania niedzieli itp. Żywot Małgorzaty, napisany przez jej spowiednika opata Turgo, jest pierwszą oficjalną biografią szkockiego monarchy. Można tam przeczytać, że leżąc na łożu śmierci, przewidziała ona śmierć małżonka i poleciła przynieść swoją największą relikwię - wykonany ze złota i kości słoniowej krucyfiks, w którym miała znajdować się cząstka św. Krzyża. Gdy syn Ethelred chciał jej oszczędzić wiadomości o śmierci męża w bitwie pod Alnwick, wydobyła zeń prawdę, każąc mu przysięgać na ów krucyfiks. Następnie wzniosła oczy do góry, mówiąc: "Dzięki Ci Panie, że zesłałeś na mnie ten cios w godzinie mej śmierci".

40

Historia

Szkocji

Większość życia w Szkocji spędziła Małgorzata w Dunfermline. Już za jej życia tamtejsze opactwo stało się miejscem pielgrzymek. Dało to początek stałej przeprawie przez Zatokę Forth, do Dunfermline oraz St Andrews, znanej jako Queensferry. Na Zamku Edynburskim zachowała się do dziś mała kaplica Małgorzaty. Zabytkowy egzemplarz jej Ewangelii przechowuje Bodleian Library w Oksfordzie. W 1250 r. Małgorzata została ogłoszona świętą. W roku 1993 uczczono dziewięćsetną rocznicę jej śmierci. Dzięki nowej polityce Malcolma i Małgorzaty Szkocja zapoznała się z nowoczesnymi koncepcjami z zakresu polityki, gospodarki i kultury. Miało to istotny wpływ na reformy ustrojowe prowadzone w następnych dziesięcioleciach. W ciągu XII w. anglo-normańscy, anglo-bretońscy i anglo-flamandzcy baronowie i rycerze byli zachęcani do osiedlania się w Szkocji, gdzie otrzymywali ziemię w zamian za służbę wojskową. Osadnicy ci wprowadzili do nizinnej Szkocji feudalizm. Przynieśli oni umiejętności kierowania i zarządzania sprawami publicznymi. Rozbudowali struktury Kościoła wnosząc doń kontynentalne prądy myślowe. Wreszcie zorganizowali opór i kierowali szkockim narodem przeciwko angielskim próbom podboju. Wiele nazwisk w szkockiej historii ma pochodzenie normańskie, jak np. Agnew, Boswell, Bruce, Fraser, Grant, Hay, Menzies, Montgomery, Ramsay, Sinclair, Stewart, Wallace 36. Po śmierci Malcolma i Małgorzaty polityka europeizacji Szkocji uległa na pewien czas zahamowaniu. Z Hebrydów powrócił pośpiesznie brat Malcolma Donald i obległ Zamek Edynburski. Edgar miał duże problemy, by zabrać stamtąd ciało matki i pochować w zbudowanym przez Małgorzatę kościele w Dunfermline. Podobno udało mu się przenieść na własnych rękach zwłoki pod osłoną gęstej mgły. Następnie dołączył do Aleksandra i Dawida, którzy (podobnie jak ich obie siostry) znaleźli schronienie w Anglii. Tu zajął Strona tytułowa kalendarza obchodów się nimi wuj Edgar, pogodzony już z Roku św. Małgorzaty

Dzieje Szkocji do Reformacji

41

Williamem Rufusem. Nowa władza, popierana głównie przez panów z rejonów górskich, odrzuciła zasadę primogenitury i powróciła do dawnego celtyckiego zwyczaju tanistry, na którym Donald III (zm. 1097) opierał swe roszczenia do tronu. W przeciwieństwie do panów z południa, on i jego otoczenie odnosili się wrogo do anglicyzacji Szkocji, do innowacji w sferze polityki, religii i obyczajów. W tym czasie Duncan, mający prawa do tronu zgodnie z zasadą primogenitury (był synem Malcolma III i Ingibjorg), przebywał na dworze Williama II Rufusa jako zakładnik hołdu wasalnego. Gdy władzę w Szkocji objął Donald III, Anglicy wysłali tam trzydziestotrzyletniego Duncana, uznając go za prawowitego dziedzica szkockiej korony. Istotnym wsparciem dla tego prawa była towarzysząca pretendentowi angielska armia. Z jej pomocą w 1094 r. przejął on tron szkocki jako Duncan II. Zasiadał na nim jednak tylko przez sześć miesięcy, gdyż zginął w wyniku zamachu dokonanego przez odsuniętego Donalda i jego bratanka Edmunda (syna Malcolma III i św. Małgorzaty), którzy podzielili się władzą królewską. Sprawowali ją jednak niespełna trzy lata. W 1097 r. król angielski zorganizował kolejną wyprawę, tym razem z młodym Edgarem. Donald III został pokonany, ale udało mu się zbiec. Ujęto go dwa lata później. Wykłuto mu oczy i osadzono w więzieniu, gdzie wkrótce zmarł. Był ostatnim z władców szkockich pochowanym na Ionie. Intronizacja dwudziestotrzyletniego Edgara (1074-1107) rozpoczyna ciąg następujących kolejno po sobie rządów trzech synów Malcolma III i św. Małgorzaty. Wykształceni w Anglii, powrócili oni do polityki rodziców, kontynuując ich orientację anglo-normańską. W tym czasie nowe, poważne zagrożenie pojawiło się na zachodzie kraju. W 1093 r. Orkady i Hebrydy najechał król norweski Magnus Gołonogi (zm. 1103), zabijając ludzi, paląc domostwa i rabując, co się dało. Na mocy traktatu z 1098 r. Hebrydy (wraz z Kintyre) przeszły pod panowanie norweskie, odzyskano je dopiero po bitwie pod Largs (1263 r.). Od panowania Edgara centrum życia politycznego zaczęło przesuwać się na południe, a dwór coraz częściej przebywał w Edynburgu. Ponieważ Iona zajęta była teraz przez Magnusa, władców grzebano w kościele w Dunfermline. Koronacje organizowano tradycyjnie w Scone. W tym okresie rozpoczyna się także osadnictwo duchowieństwa i rycerstwa, często pochodzenia anglo-normańskiego, w rejonach położonych na północ od Zatoki Forth. Nie przekraczali oni jednak linii Wyżyn (Highlands Line), za którą rozpościerała się dla nich prawdziwa terra incognita.

42

Historia

Szkocji

W tym miejscu warto dodać, że wspomniana linia jest umowną granicą oddzielającą część nizinną Szkocji od części wyżynnej i górskiej. Nie wszyscy autorzy podają dokładnie taki sam jej kształt. Tak na przykład, niektórzy rozciągają ją również na rejon Caithness. Pomijając te różnice, możemy przyjąć, że linia Wyżyn biegnie od ujścia rzeki Clyde w kierunku Aberdeen, skręcając na wysokości Stonehaven w stronę Inverness. Do obszaru położonego poza tą linią zalicza się także Hebrydy. Należy zarazem podkreślić, że pojęcia „Wyżyny” i „Niziny” mają charakter nie tyle geograficzny, co kulturowy. Chociaż bowiem te pierwsze obejmują w większości tereny górskie, to jednak nie zalicza się do nich Wyżyny Południowoszkockiej. Kontakty Szkocji z Europą w XII wieku obejmowały m.in. spektakularne mariaże. Siostra Edgara, Matylda, poślubiła króla angielskiego Henryka I, zaś jej córka wyszła za cesarza niemieckiego Henryka V, a jako wdowa poślubiła earla Godfryda Anjou z rodu Plantagenetów. Natomiast druga siostra, Maria, została żoną Eustace'a de Boulogne, a jej córka poślubiła króla angielskiego Stefana. Podkreśla się także wkład Edgara do rozwoju szkockiego ruchu monastycznego, założył on bowiem klasztory w St Andrews, Dunfermline, Coldingham i Durham. Umarł otoczony nimbem świętości. Doczekał się też niezwykle pochlebnego żywota, który napisał zakonnik Ailred z Rievaulx. Po Edgarze tron objął jego trzydziestojednoletni brat Aleksander (10801124), którego panowanie przyniosło dalszy postęp w rozwoju szkockiego feudalizmu. Zarówno on, jak i jego wykształcona małżonka Sybilla, naturalna córka Henryka I, preferowali na dworze anglo-normańskie zwyczaje i popierali Kościół katolicki. Za Aleksandra I pojawiają się po raz pierwszy takie urzędy, jak kanclerz czy konstabl. Na uwagę zasługuje też przywrócenie biskupstwa w Dunkeld i założenie nowego w Moray, co zapoczątkowało organizację systemu diecezjalnego. W 1120 r. król ufundował też opactwo w Scone. Osiedlili się tu kanonicy regularni, których zakon cieszył się wielką protekcją Dawida I, stanowiąc forpocztę w rozszerzaniu katolicyzmu oraz wypieraniu chrześcijaństwa celtyckiego. W 1124 r. opat Scone, Robert, został biskupem St Andrews, co zakończyło długi okres dysput o obsadzie tego biskupstwa. Jego poprzednicy, wspomniany już Turgot i Eadmer, opowiadali się za zależnością Kościoła szkockiego od Kościoła angielskiego - pierwszy uznawał arcybiskupa Yorku, drugi arcybiskupa Canterbury. Obaj zostali zdymisjonowani przez Aleksandra I, ponieważ on nie godził się na żadną zależność. Konsekracja biskupa Roberta nastąpiła jednak dopiero w cztery lata po śmierci króla, gdy arcybiskup Yorku potwierdził niezależność Kościoła szkockiego.

Dzieje Szkocji do Reformacji

43

Polityka nastawiona na sprowadzanie osadników normańskich była szczególnie efektywna w wydaniu najmłodszego syna Malcolma III i Małgorzaty, Dawida (1084-1153). Zanim objął on tron szkocki, spędził wiele lat na anglo-normańskim dworze, a za panowania Edgara praktykował sztukę rządzenia jako niezależny komes władający południową Szkocją od Zatoki Solway do Zatoki Clyde. Edgar musiał przystać na takie ograniczenie władzy, gdyż Dawid cieszył się poparciem swego szwagra Henryka I angielskiego. Dzięki małżeństwu z Matyldą Huntingdon został on także panem Northampton i Huntingdon. Wzór państwa założonego przez Wilhelma Zdobywcę przyświecał Dawidowi I i jego następcom w procesie tworzenia w miarę jednolitej i nowoczesnej struktury zarządzania królestwem. "Nadzwyczaj zdolni królowie z dynastii Canmore", jak ich nazywa Smout, realizowali ów proces poprzez: a) wprowadzanie systemu feudalnego, b) reformy Kościoła, c) zakładanie miast, d) skuteczną osobistą kontrolę nad aparatem władzy 37. Za panowania Dawida I ukształtował się w pełni system feudalny. Zgodnie z ówczesną teorią, cała ziemia należy do króla, który nadaje ją za wierną służbę swym największym rycerzom (wasalom), ci zaś wydzierżawiają ją dalej. Główne decyzje podejmuje Rada Królewska składająca się z członków rodziny królewskiej, najwyższego duchowieństwa, wielmożów i wysokich urzędników. Nazwa „parlament” (Parliament) została użyta w Szkocji po raz pierwszy w 1173 r. na oznaczenie Wielkiej Rady (Great Council). Pewne funkcje parlamentu pełniły również Rady Generalne (General Councils), w skład których oprócz Rady Królewskiej wchodzili także posiadacze ziemscy (tenants-in-chief). Początkowo rady te nie miały charakteru przedstawicielskiego i były zwoływane przez króla, lub sprawującego w jego imieniu władzę regenta, jako ciała doradcze. Władza wykonawcza spoczywa w rękach administracji królewskiej. Do najważniejszych urzędników w państwie należą: kanclerz, ochmistrz (odpowiedzialny za utrzymanie dworu), konstabl (odpowiedzialny za sprawy wojskowe), Szambelan (sprawujący nadzór nad dochodami i wydatkami królewskimi) oraz Prokurator. Administracja lokalna należy do baronów i królewskich szeryfów. Jedynie system hrabstw wprowadzony został nieco później. Trzy razy do roku zbierał się Wysoki Trybunał (High Court), pełniący funkcje sądu najwyższego. Powyższy system wprowadzany był stopniowo i podlegał ewolucji za panowania kolejnych monarchów. Dawid I popierał rozwój handlu, ujednolicił system miar i wag, a także jako pierwszy król szkocki bił własną monetę. Nadawał również przywileje miastom, które przyjęto nazywać "miastami królewskimi". Były wśród nich m.in. Perth, Stirling i Dunfermline. Miasta królewskie miały prawo prowa-

44

Historia

Szkocji

dzenia handlu zagranicznego, za co musiały odprowadzać do skarbu królestwa odpowiednią sumę pieniędzy. Większość dochodów korony pobierano jednak wtedy jeszcze w produktach. Oprócz istniejących już diecezji Dunkeld, Moray i St Andrews, Dawid I utworzył jeszcze sześć biskupstw: Aberdeen, Brechin, Caithness, Dunblane, Glasgow i Ross, kładąc solidny fundament pod rozwój systemu parafialnego w całym kraju. Sprowadzał również zakonników i był fundatorem dziewięciu klasztorów, głównie cystersów i kanoników regularnych: Cambuskenneth, Dryburgh, Dundrennan, Holyrood, Jedburgh, Kelso, Kinloss, Melrose i Newbattle. Przybywający do Szkocji mnisi, najczęściej angielscy i francuscy, przenosili tu najnowsze zdobycze cywilizacji europejskiej. W ten sposób klasztory szkockie zaczęły odgrywać ważną rolę nie tylko w życiu religijnym, ale także społeczno-ekonomicznym kraju. Mnisi byli propagatorami postępu rolniczego, architektami, a także zajmowali się wyrobem wełny, wydobywaniem węgla czy wytwarzaniem soli. Z klasztorem Holyrood związana jest ciekawa legenda. Podczas łowów w 1128 r. Dawid I został powalony przez rosłego jelenia. Od śmierci uratował go cud: na niebie ukazała się olbrzymia ręka trzymająca wielki świecący krzyż; jego blask oślepił i przeraził zwierzę, które wycofało się w leśny gąszcz. Miejsce cudownego ocalenia monarchy otrzymało nazwę Holyrood (Święty Krzyż). Na pamiątkę owego wydarzenia król polecił wybudować tu Katedra św. Makarego w Aberdeen klasztor. Od czasów Roberta III stanowił on rezydencję szkockich monarchów. Jakub IV rozpoczął w Holyrood budowę pałacu, którą dokończył jego syn Jakub V. W roku 1130 r. panowie prowincji Moray wypowiedzieli posłuszeństwo Dawidowi I. Król odczekał cztery lata, a następnie stłumił rebelię i rozparcelował ziemie buntowników pomiędzy normańskich rycerzy sprowadzonych do Szkocji. Innym problemem Dawida I było zaangażowanie się w sprawę sukcesji angielskiej. Poparł on bowiem roszczenia kuzynki Matyldy (córki Henryka I) i czterokrotnie przekraczał z armią granicę szkocko-angielską, licząc

Dzieje Szkocji do Reformacji

45

na zdobycze terytorialne. Kampania ta nie przyniosła mu jednak sukcesu, m.in. w 1138 r. poniósł dotkliwą porażkę w pobliżu Northallerton. Przegraną na polu bitwy zrekompensował sobie jednak sukcesem dyplomatycznym, uzyskując w roku następnym hrabstwo Northumberland dla syna Henryka. Henryk zmarł w 1152 r., a ponieważ był jedynym synem Dawida I, po śmierci tego władcy mogło dojść do wojny o sukcesję. Fakt, że tak się nie stało, świadczy wyraźnie, iż wówczas zasada primogenitury była już w pełni respektowana. Dawid I doprowadził do uznania swego wnuka Malcolma (1141-65), najstarszego z synów zmarłego Henryka, za pełnoprawnego dziedzica, wysyłając go z MacDuffem, earlem Fife, na objazd królestwa. W chwili śmierci Dawida I jego królestwo obejmowało obszar jakiego nigdy dotąd - i nigdy potem - nie posiadał żaden szkocki monarcha. Jego małoletni następca Malcolm IV za cenę zachowania pokoju musiał zrzec się hrabstw Cumberland, Westmoreland i Northumberland na rzecz króla angielskiego Henryka II, a ten oddał mu odebrane wcześniej hrabstwo Huntingdon. W 1158 r. Malcolm przysiągł wierność królowi angielskiemu, a następnie towarzyszył mu w wyprawie na kontynent, podczas której otrzymał od Henryka tytuł rycerski. Te przejawy zależności nie spotkały się z uznaniem w regnum Scotiae, czyli królestwie Szkocji, który to termin zaczyna wówczas pojawiać się w królewskich dokumentach. Zagrożeniem ze strony zachodniej stał się udzielny pan Somerled, który po wypędzeniu Wikingów władał Hebrydami oraz rejonem Argyl. Ten samozwańczy lord Wysp wspierał antyrojalistyczne rebelie i stanowił wyzwanie dla władzy królewskiej, dopóki nie zginął pod Renfrew (1164 r.). Korona stłumiła również powstania w Moray i Galloway.

Dawid I i Malcolm IV (wg statutu opactwa Kelso z 1159 r.)

46

Historia

Szkocji

Dzieje Szkocji do Reformacji

47

Samodzielne panowanie Malcolma IV było krótkie, gdyż zmarł w wieku dwudziestu trzech lat. Jako "ten, który się jeszcze nie sprawdził", otrzymał ironiczny przydomek The Maiden (panna, dziewica). Jego brat William (1143-1214) w ciągu długiego panowania podporządkował sobie całą Szkocję, włącznie z zawsze niespokojną północą. Był to władca nie przebierający w środkach. Kiedy Harald syn Matada, norweski jarl Orkad, najechał na Caithness, William oślepił i wykastrował jego syna, którego przedtem wziął jako zakładnika. Natomiast próba ingerencji w politykę angielską skończyła się dla króla Szkotów fatalnie. Poparł bowiem nieudaną rebelię synów Henryka II, skierowaną przeciwko ich ojcu, dostał się do niewoli William I Lew i był zmuszony podpisać upokarzający Traktat z Falaise (1174 r.). Anglicy przejęli kilka zamków, m.in. Stirling i Edynburg (zwrócony Szkocji po czternastu latach). Baronowie szkoccy mieli odtąd składać królowi angielskiemu hołd wasalny. Traktat ten postanawiał również, że Kościół szkocki zostanie podporządkowany Kościołowi angielskiemu. Nie rozstrzygnięto jednak, któremu arcybiskupowi ma podlegać; temu z Yorku, czy temu z Canterbury. Zwrócono się zatem do Rzymu. W 1188 r. papież Klemens III wydał iście salomonowy wyrok, oświadczając, że Kościół szkocki podlega bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Ta szczególna pozycja została potwierdzona przez Celestyna III w bulli Super anxietatibus (1192 r.), a następnie przez Honoriusza III w bulli Filia specialis (1218 r.). W ten sposób Szkocja została "szczególną córą Kościoła". W okresie konfliktu z Henrykiem II William I próbował zbliżenia z Ludwikiem VII. Niektórzy historycy upatrują w tym fakcie początków późniejszego sojuszu francusko-szkockiego, zwanego „starym sojuszem”. Innym nieprzyjaznym gestem króla szkockiego wobec monarchy angielskiego było ufundowanie w 1178 r. klasztoru w Arbroath i poświęcenie go kanonizowanemu pięć lat wcześniej św. Tomaszowi z Canterbury. Warto dodać, że Tomasz Becket (1117-70) był kanclerzem Henryka II, a od 1162 r. arcybiskupem Canterbury. W trakcie ostrego konfliktu z królem padł on ofiarą politycznego zabójstwa. Kiedy po śmierci Henryka II na tron wstąpił Ryszard I Lwie Serce, William I doprowadził do unieważnienia Traktatu z Falaise. Było to możliwe, ponieważ monarcha angielski potrzebował pieniędzy na planowaną wyprawę krzyżową i ustąpił za cenę 10 tys. marek szkockich.

48

Historia

Szkocji

Za Williama I wybuchały rebelie w Ross, Caithness, Moray i Galloway, ale zostały stłumione. Jego przydomek „Lew” oddaje jednak nie jakieś szczególne cechy fizyczne, takie jak siła, czy też przymioty duchowe, jak odwaga, lecz dążenie do doskonalenia systemu prawnego. Był on więc „lwem prawa” (Leo justiciae). William I miał czworo dzieci z Ermenegardą de Bellomonte. Ich syn Aleksander odziedziczył tron, a trzy córki wydano za panów angielskich. 5. Złoty w iek szkockiej monarchii Panowanie ostatnich dwóch władców z dynastii Dunkeldów należy do najbardziej udanych w dziejach królestwa szkockiego. W tym okresie prowadzona była skuteczna polityka, zarówno wewnętrzna, jak i zagraniczna. System feudalny funkcjonował na ogół sprawnie, zwłaszcza na Nizinach. Rozwijało się rolnictwo, hodowla owiec, rybołówstwo. Bogaciły się miasta, kwitł handel, eksportowano ryby, futra, skóry i wełnę, sprowadzano wyroby tekstylne, zboże, korzenie i wino. Porty szkockie prowadziły ożywioną wymianę z wieloma krajami, zwłaszcza z Flamandią. Wznoszono kamienne budowle: zamki, opactwa, katedry; rozwijała się sztuka gotycka. W poszukiwaniu wiedzy młodzież udawała się na angielskie i kontynentalne uniwersytety. Liczba ludności Szkocji sięgała w tym czasie blisko trzysta tysięcy. Aleksander II objął tron w wieku szesnastu lat. Już na początku jego panowania doszło do rebelii w prowincji Moray. Tym razem jednak z celtyckimi panami rozprawił się ich rodak Farquhar Mac Taggart, późniejszy earl Ross, który realizował politykę króla. Korzystając z trudnej sytuacji, w jakiej znalazł się skonfliktowany ze swymi baronami król angielski Jan bez Ziemi, Aleksander próbował odzyskać trzy północnoangielskie hrabstwa utracone przez Malcolma IV. Wkrótce jednak Jana (zm. 1216) zastąpił jego małoletni syn, który jako Henryk III rozpoczął swe długie panowanie (1216-1272). Zarówno w okresie regencji, jak i osobistych rządów tego króla, stosunki szkocko-angielskie przechodziły różne fazy, ale pojawiające się konflikty rozstrzygano na drodze pokojowej. W 1221 r. Aleksander II poślubił siostrę Henryka III, starszą od siebie o jedenaście lat Joannę. Własne siostry wydał za Anglików. Szesnaście lat później zrezygnował ostatecznie z roszczeń do wspomnianych hrabstw północnoangielskich, a Traktat z Yorku (1237) ustalił granicę między oboma krajami na linii: Zatoka Solway - rzeka Tweed. Trzy lata wcześniej szkocki monarcha przyłączył do swego królestwa Galloway. Po ustabilizowaniu stosunków z Anglią, Aleksander II podjął próbę od-

Dzieje Szkocji do Reformacji

49

zyskania Hebrydów. Gdy negocjacje z królem norweskim Haakonem IV okazały się bezowocne, postanowił walczyć. Najpierw jednak musiał pokonać potężny klan Macdougallów z Argyll, których naczelnicy wywodzili się od wspomnianego już Somerleda. Na przeszkodzie stanęła gorączka. Zaatakowała ona króla, gdy był już u zachodnich wybrzeży w Zatoce Oban. Zmarł na wyspie Kerrera w Argyll, mając lat pięćdziesiąt. Zgodnie z jego życzeniem, został pochowany w klasztorze cystersów w Melrose. Podobnie jak jego poprzednicy, Aleksander był patronem zakonów. Założył dwa opactwa, Balmerino i Pluscarden, a także sprowadził do Szkocji nowo założone zakony franciszkanów i dominikanów. Z Joanną Aleksander II nie miał potomstwa. Po jej śmierci poślubił Marię de Couci z Pikardii, która urodziła mu syna Aleksandra (1241-1286). Aleksander III został królem w ósmym roku życia. Podczas uroczystości koronacyjnej na Wzgórzu Wiary w Scone nawiązano do starej celtyckiej tradycji. Młody monarcha odziany w królewski płaszcz zasiadł na słynnym Kamieniu Przeznaczenia. Earl Fife, głowa starego celtyckiego rodu MacDuff, włożył mu na głowę koronę, a do ręki berło. Celtycki bard recytował po gaelicku królewską genealogię, wywodząc ród Aleksandra od Scoty, córki faraona. Podczas wygłaszania formuły intronizacyjnej, zgromadzeni rycerze uderzali w tarcze na znak aprobaty. Koronacja Aleksandra III Trzy lata później Aleksandra III ożewedług rękopisu z XV w. niono z Małgorzatą, jedenastoletnią córką Henryka III. Gdy teść nadawał mu tytuł rycerski, rezolutny chłopiec odmówił złożenia wasalnego hołdu, twierdząc, że nie zostało to uzgodnione ze szkockimi panami. W okresie małoletności Aleksandra rządy sprawowało kilku regentów. Na dworze ścierały się dwie orientacje: jedna nawiązująca do tradycji celtyckiej, druga proangielska. System monarchiczny był już jednak na tyle silny, by wytrzymać te wstrząsy do roku 1262, gdy Aleksander III zaczął sprawować władzę osobiście. Młody król powrócił do planu ojca i podjął akcję zbrojną zmierzającą do odzyskania Hebrydów. Naczelnicy tamtejszych klanów wezwali wtedy Haakona IV norweskiego, który w lipcu 1263 r. z silną flotą w liczbie 120

50

Historia

Szkocji

okrętów opuścił port w Bergen, biorąc kurs na zachodnie wybrzeża Szkocji. Kiedy Norwedzy wylądowali wyspie Arran, Aleksander III przyjął taktykę gry na zwłokę pozorując negocjacje. W roli dyplomatów występowali mnisi dominikańscy, kursujący między monarchami. Postępu w rokowaniach jednak nie było. Pod koniec września przyszedł gwałtowny sztorm i część norweskich okrętów osiadła na mieliźnie w pobliżu Largs, na zachód od Glasgow. Te, które udało się zepchnąć na wodę, odprawiono do domu. Aleksander wykorzystał nadarzającą się okazję i okrążył oddziały norweskie. Po dwudniowej bitwie na lądzie i na morzu Szkoci odnieśli zwycięstwo. Pewną osobliwością militarną było wykorzystanie przez nich leżących na brzegu małych kamieni, których użyli zamiast ... strzał do swych łuków. W tym miejscu wznosi się dziś wieża w kształcie ołówWieża Ołówkowa w Largs ka, upamiętniająca zwycięstwo Szkotów. Według legendy, w noc poprzedzającą bitwę pod Largs Norwegowie postanowili niepostrzeżenie podejść Szkotów. Jeden z nich nadepnął na oset i krzyknął z bólu; wojownicy norwescy chodzili bowiem boso. W ten sposób oddziały Aleksandra III zostały ostrzeżone i podjęły walkę. Od tego czasu oset (szk. thrissel, ang. thistle) stanowi godło Szkocji. Inna wersja tej legendy odnosi się do bitwy z 990 r. pod Luncarty, niedaleko Perth, gdzie Kenneth II pokonał Wikingów. Haakon IV udał się na pobyt zimowy do Kirkwall na Orkadach, które - przypomnijmy - należały do Norwegii. Tam też wkrótce zmarł. W następnym roku AleksOset (Thistle) ander III podjął ofensywę w północnej Szkocji i na Heb- godło Szkocji rydach. W tej sytuacji nowy król norweski Magnus IV przystąpił do negocjacji. Ich uwieńczeniem był Traktat z Perth (1266 r.), na mocy którego wyspa Man i Hebrydy zostały włączone do królestwa szkockiego. Ustalono też, że Szkocja zapłaci Norwegii 4 tys. marek w czterech rocznych ratach, zaś po tym okresie każdego roku wypłacać będzie 100 marek. Podano termin corocznych płatności ("w oktawie dnia św. Jana

Dzieje Szkocji do Reformacji

51

Chrzciciela"), poczynając od roku 1267; nie określono jednak, jak długo Szkocja ma uiszczać owe 100 marek rocznie. Chociaż Orkady i Szetlandy pozostały w rękach norweskich, to odtąd zagrożenie z tej strony faktycznie przestało istnieć. Pokój przypieczętowano mariażem: Małgorzata, jedyna córka Aleksandra III, wyszła w 1281 r. za Eryka II, syna Magnusa IV. Wydawało się, że panowanie Aleksandra III zakończy się w pełnej chwale. Granice były bezpieczne, sytuacja wewnętrzna w miarę ustabilizowana. Król miał dwóch synów, tak więc kwestia sukcesji zdawała się nie budzić wątpliwości. Jednak w tym właśnie roku 1281 zaczęły się nieszczęścia, które zaowocowały dalekosiężnymi skutkami dla Szkocji. Najpierw zmarł ośmioletni Dawid, syn Aleksandra. Kilkanaście miesięcy później w Norwegii zmarła Małgorzata. Jej śmierć nastąpiła podczas porodu córki, której dano imię matki. Gdy w styczniu 1284 r. po długiej chorobie zmarł następca tronu, osiemnastoletni Aleksander, zwołana do Scone Rada Królewska złożona z jedenastu biskupów, trzynastu earlów i dwudziestu pięciu baronów uznała, że prawo dziedziczenia tronu przysługuje "Pannie Norweskiej", czyli niespełna rocznej księżniczce Małgorzacie. Teoretycznie istniały jeszcze szanse na dziedzica tronu, gdyż dziesięć lat po śmierci pierwszej żony Małgorzaty (1240 -75) Aleksander III poślubił Yolandę de Dreux. Jednak w marcową noc 1286 r., po późno zakończonych obradach Rady Królewskiej na Zamku Edynburskim, nie bacząc na ciemności oraz złą pogodę, dosiadł konia i popędził do młodej małżonki, czekającej na niego w zamku po drugiej stronie Zatoki Forth. Podczas tej nocnej podróży spadł z konia i zabił się. Według innej wersji, król został Miejsce śmierci Aleksandra III strącony ze stromego zbocza przez nieznanych morderców. Jedynym żyjącym jego potomkiem była wtedy trzyletnia Małgorzata norweska. Nad skalistym brzegiem zatoczki Pettycur w Kinghorn sześćset lat później wzniesiono pomnik z napisem: "Wspaniałemu Aleksandrowi III - os-

52

Historia

Szkocji

tatniemu z celtyckich królów Szkocji, który zginął w wypadku w pobliżu tego miejsca". 6. Wojny o niepodległość Po tragicznej śmierci monarchy Rada Królewska mianowała sześciu regentów, nazywanych Strażnikami (The Guardians), którzy mieli sprawować rządy do czasu, gdy nowy monarcha zajmie się tym osobiście 38. Przez pewien czas liczono jeszcze, że być może królowa-wdowa jest brzemienna. Gdy nadzieje te nie sprawdziły się, królową Szkotów ogłoszono trzyletnią Małgorzatę. Wkrótce też rozgorzała walka o władzę. Aby uchronić kraj od wojny domowej, Strażnicy poprosili o arbitraż króla angielskiego Edwarda I. Zaproponował on, by Małgorzata przejęła tron pod jego opieką oraz poślubiła następcę tronu Edwarda (1284-1327). Niewykluczone, że inicjatywa tego mariażu wyszła od Eryka II, który obawiał się kłopotów z intronizacją Małgorzaty ze strony niektórych panów szkockich, a zwłaszcza Roberta Bruce'a, lorda Annandale, wywodzącego się po kądzieli od Dawida I 39. Pertraktacje norwesko-szkocko-angielskie zaowocowały w 1290 r. Traktatem z Birgham, który sankcjonował propozycję Edwarda I. Zakładał też unię personalną obu królestw przy zachowaniu dotychczasowych "praw, swobód i ceł w królestwie szkockim".

Potomkowie Dawida I

Dzieje Szkocji do Reformacji

53

Edward I wysłał po Pannę Norweską piękny statek, pełen zapasów i łakoci dla małej królowej. Eryk II postanowił jednak, że zostanie ona przewieziona do Szkocji przez Norwegów. Pod koniec września 1290 r. niespełna ośmioletnia królowa zmarła podczas podróży morskiej, gdy statek dotarł już do Orkad. W ten sposób wszystkie ustalenia stały się nieaktualne. W powietrzu wisiała wojna domowa. Gotowość objęcia tronu szkockiego zgłosiło trzynastu kandydatów, choć liczyli się głównie dwaj: Jan Balliol 40 i Robert Bruce, obaj z rodu Dawida I. Ten pierwszy był synem Jana Balliola i Devorguilli z Galloway, oraz wnukiem Małgorzaty, najstarszej córki Dawida earla Huntingdon, wnuka Dawida I. Z kolei Robert Bruce był synem Izabeli, drugiej córki tegoż earla. Twierdził on, że w 1238 r., gdy Aleksander II nie miał jeszcze następcy, król osobiście przyznał mu prawo sukcesji. Wśród pretendentów był też Jan Hastings, wnuk Ady, trzeciej córki earla Huntingdon. Aby uniknąć wojny domowej, biskup St Andrews zwrócił się znów do Edwarda I. Ten zwołał specjalny trybunał, który - po zasięgnięciu rady uniwersytetów z kontynentu - wybrał Jana Balliola (1250-96). 17 listopada 1292 r. Edward I ogłosił tę decyzję i przyjął w Norham hołd wasalny od nowego króla szkockiego. Rok wcześniej wszyscy kandydaci uznali monarchę angielskiego za swego zwierzchnika. W dzień św. Andrzeja (30 listopada) odbyła się koronacja w Scone, a w drugi dzień Bożego Narodzenia

54

Historia

Szkocji

Jan I złożył w Newcastle hołd Edwardowi I. W ten sposób król szkocki został wasalem monarchy angielskiego. Zegar historii cofnął się o 118 lat, do czasu Traktatu z Falaise. Ta cała seria hołdów przyjmowana była przez Szkotów z wyraźną dezaprobatą. Jakby tego było mało, Edward I ogłosił, że poddani Jana I mogą składać skargi na swego króla w sądach angielskich. Gdy w 1294 r. Filip IV francuski zajął Gaskonię, należącą do Edwarda I jako księcia Akwitanii, król angielski zażądał od Szkotów wsparcia finansowego i militarnego w wojnie przeciwko Francji, nakazując mu przysłanie dziesięciu earlów i szesnastu baronów. Zaniepokojeni Szkoci utworzyli w Edynburgu Radę złożoną z czterech biskupów, czterech earlów i czterech baronów, która wymusiła na Janie I odwołanie jego hołdu wasalnego wobec Edwarda i zaproponowała podpisanie traktatu z Francją skierowanego przeciwko Anglii. 23 października 1295 r. doszło do zawarcia „starego sojuszu” (Auld Alliance). Głównym jego punktem, obok zapowiedzi małżeństwa syna Jana Balliola z bratanicą Filipa IV, była deklaracja prowadzenia wojny z Anglią na dwóch frontach, stosownie do uzgodnionego planu strategicznego, a także ścisła współpraca w dziedzinie polityki zagranicznej. Taka jest też geneza określenia Auld Enemie (stary wróg), stosowanego w następnych stuleciach przez Szkotów wobec Anglii. Nagłej reorientacji politycznej towarzyszyło zarazem usunięcie Anglików z ich szkockich posiadłości oraz najazd na Northumberland i Cumberland. Warto dodać, że już wcześniej w Szkocji istnieli zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy sojuszu z Anglią. Jedni zawierali mariaże z sąsiadami z południa, drudzy prowadzili z nimi prywatne wojny. Jeszcze przed śmiercią małej Małgorzaty, Strażnicy zgodzili się na unię dwóch królestw w wyniku Jan Balliol składa hołd Edwardowi I małżeństwa, pod warunkiem, że (iluminacja z XIV w.) Szkocja zachowa swoją tożsamość. Zawarcie sojuszu z Francją doprowadziło do tego, że przez następne stulecia szkocka polityka zagraniczna nabrała charakteru dwubiegunowego: kierowała się ona bądź opcją profrancuską, bądź proangielską. Choć Auld Alliance był wielokrotnie odnawiany, a wygasł dopiero w XVI

Dzieje Szkocji do Reformacji

55

wieku, ostatecznie zwyciężyła jednak opcja proangielska. W 1603 r. doszło do unii personalnej (wspólny monarcha dla obu królestw), zaś ponad sto lat później (1707 r.) weszła w życie unia realna, która ustanowiła jedno Zjednoczone Królestwo (The United Kingdom). Wróćmy jednak do wydarzeń z końca trzynastego stulecia. Wystąpienie Szkotów przeciwko Anglii położyło kres długiemu okresowi pokoju na wyspie, kiedy to między dworami angielskim i szkockim panowały na ogół przyjazne stosunki. W okresie 1100-1286 wojny zajęły w sumie zaledwie dziesięć lat. W reakcji na posunięcia Szkotów Edward I zajął Berwick i dokonał masakry jego mieszkańców, nie oszczędzając nawet trzydziestu kupców flamandzkich. W kwietniu 1296 r. wojska szkockie zostały okrążone pod Dunbar. Następnie Anglicy zajęli główne zamki: Roxburgh, Edynburg i Stirling, a także wzięli do niewoli Jan Balliola i jego najbliższych doradców. W poniżającej ceremonii na zamku w Montrose zdarto z niego królewskie insygnia: berło, koronę, miecz i pierścień. Edward I poszedł dalej na północ, docierając aż do Elgin, zaś Jana uwięziono w Tower. Uwolniony trzy lata później, resztę życia spędził na zesłaniu w swych francuskich posiadłościach, gdzie ślepy i zapomniany zmarł w roku 1313. Edward I traktował Szkocję jako podbitą prowincję, a wszelki opór stawiany władzy uznawany był za najwyższą zdradę i karany bez litości. Postępowaniem tym zyskał sobie przydomek "Młot Szkotów". Symbolicznym gestem mającym upokorzyć Szkotów było zabranie Kamienia Przeznaczenia, korony królów szkockich i wielu urzędowych dokumentów, jak również najcenniejszej relikwii św. Małgorzaty, cząstki Krzyża Świętego. Wielka Pieczęć królestwa została ostentacyjnie zniszczona. 28 sierpnia zwołano do Berwick uległy Parlament, który zatwierdził fakty dokonane. Około półtora tysiąca Szkotów podpisało deklarację lojalności, nazwaną ironicznie Ragman Roll ("szmatławy rejestr"). Ukontentowany tym Edward I odjechał na południe, rzucając na pożegnanie pełne pogardy słowa: "Dobrze czyni człowiek, gdy odrzuca od siebie łajno" 41. Władzę przejęli oficerowie i urzędnicy angielscy.

56

Historia

Szkocji

W roku 1301 Edward I wysłał do papieża Bonifacego VIII list, w którym informował, że objął w posiadanie szkockie królestwo na mocy prawa zwierzchnictwa, przysługującego mu zarówno w stosunku do wasala Jana, jak i "poddanego nam ludu Szkocji". Do 1305 r. Szkocja, podobnie jak wcześniej Irlandia (1210) i Walia (1284 r.), faktycznie utraciła status odrębnego królestwa, stając się angielskim dominium. I w takiej właśnie sytuacji dokonał się niezwykle interesujący proces. Jeszcze za panowania Aleksandra III jako mieszkańców królestwa dokumenty dworskie wymieniały Szkotów, Irlandczyków, Francuzów i Gallowegian. Tymczasem pod koniec XIII wieku, podczas angielskiej okupacji, pochodzący z różnych ludów mieszkańcy Szkocji powstali przeciwko najeźdźcy i zjednoczyli się w jeden naród. Okres 1286-1371 historycy szkoccy nazywają zwykle epoką wojen o niepodległość. W istocie były to wojny o Szkocję, gdyż - oprócz Tron angielski z Kamieniem Przeznaczenia (do 1996 r.) oporu przeciwko Anglikom - w kraju toczyła się wówczas także wojna domowa. Stacjonowanie wojsk angielskich w szkockich zamkach, podatki i pobór rekrutów, sprzyjały konsolidowaniu się antyangielskiej opozycji, która wkrótce powstała do walki. Na jej czele stanął dwudziestoczteroletni William Wallace (1272-1306), syn drobnego szlachcica z Clydesdale. Nie złożył on hołdu wasalnego Edwardowi I, za co został wyjęty spod prawa. W maju 1297 r. zabił angielskiego szeryfa w Lanark. Legenda głosi, że zabójstwo to było odwetem za zamordowanie mu żony przez Anglików. Wyczyn młodego rycerza zjednał mu uznanie wielu Szkotów, którzy zaczęli się do niego przyłączać. Z północy nadciągnął syn wielkiego pana, Andrzej Murray, który wraz Wallacem stanął na czele powstańców. Dowodzona przez nich na poły partyzancka armia zaczęła odbijać zamki z rąk Anglików. 11 września 1297 r. odniosła ona zwycięstwo nad oddziałami angielskim spieszącymi na odsiecz twierdzy w Stirling.

Dzieje Szkocji do Reformacji

57

Mnisi angielscy, którzy przybyli przed bitwą z propozycją negocjacji traktatu pokojowego, usłyszeli od Wallace’a znamienne słowa, wyryte na cokole pomnika w Aberdeen: „Wracajcie do swych panów i powiedzcie im, że nie przybyliśmu tu paktować, ale walczyć i uczynić Szkocję wolną”. Sukces w bitwie na moście w Stirling wprawił ludzi Wallace’a w szał radości i zemsty. Odarli oni ze skóry jednego z kolaborantów, Hugha de Cressinghama, mianowanego przez Edwarda I skarbnikiem królewskim, odpowiedzialnym za zbieranie podatków. Pocięli jego skórę na paski dzieląc się nimi na pamiątkę; sam Wallace zrobił sobie z niej pas. Po wypadach zbrojnych do Northumberlandu i Cumberlandu przyjął on tytuł Strażnika Szkocji, sprawując władzę w imieniu króla Jana Balliola. Wtedy też nadano mu tytuł rycerski. Próby werbowania żołnierzy w miastach niemieckich, a także odnowienia sojuszu z Francją, nie przyniosły jednak rezultatów. Czas działał na jego niekorzyść. Wiosną 1298 roku Edward I zebrał rycerstwo całej Anglii i ruszył na Szkocję. Prowadził największą armię jaką wystawił król angielski do XVIII w., liczącą 88 tys. ludzi. 22 lipca doszło do wielkiej bitwy pod Falkirk, gdzie Anglicy po raz pierwszy wykorzystali druzgocącą siłę swych łuczników rozbijających zwarte grupy szkockiej piechoty z najeżonymi włóczniami (schiltrons), wyglądające jak monstrualne jeże i stanowiące wcześniej nielada zaporę dla kawalerii. Po klęsce Wallace przeszedł do wojny partyzanckiej. Opór przeciwko Anglikom zmalał, a większość panów szkockich podporządkowała się Edwardowi I. W latach 13031304 walka wydawała się beznadziejna. Przez jakiś czas próbował jeszcze opierać się Jan Comyn z Badenoch, ale wkrótce i on złożył broń. Williama Wallace’a w Aberdeen Wallace'owi udało się uciec do Pomnik (w głębi His Majesty’s Theatre)

58

Historia

Szkocji

Francji, ale powrócił w 1305 r.; został wtedy zdradziecko schwytany i wydany w ręce Anglików. Dokonał tego "szkocki Judasz", sir Jan Menteith, szeryf i konstabl zamku Dumbarton. Po przewiezieniu Wallace’a do Londynu, oskarżono go przed sądem o zdradę. Choć bronił się, twierdząc, że nie mógł zdradzić Edwarda, bo nie ślubował mu wierności, 25 sierpnia 1305 r. został skazany na śmierć. Wyrok wykonano w charakterystyczny dla owych czasów sposób: po powieszeniu, jeszcze żywego skazańca odcięto starannie, by jak najdłużej utrzymać go przy życiu, wypatroszono wnętrzności, a następnie odcięto głowę. Ciało Wallace'a zostało poćwiartowane; głowę wywieszono na moście w Londynie, a pozostałe części zawisły na szubienicach w Newcastle, Berwick, Perth i Stirling, by pokazać jaki los czeka zdrajców. Reakcja Szkotów była odwrotna do tej, jakiej życzył sobie Edward I. "Egzekucja Wallace'a - pisze Ross - dała Szkocji męczennika, którego ona potrzebowała" 42. Uznany za bohatera narodowego będzie odtąd opiewany w pieśniach i poematach. Monument w Aberdeen przedstawia go jako patriotę i szermierza wolności. Współcześnie, pod koniec XX wieku, William Wallace stanie się bohaterem głośnego filmu Mela Gibsona Waleczne serce (Braveheart). Jeśli przedtem Edward I mógł jeszcze żywić jakieś nadzieje na zjednoczenie Anglii i Szkocji (choć jego postępowanie wobec Szkotów nie ułatwiało mu tego zadania), to po śmierci Wallace'a stały się one nierealne. W tym właśnie czasie zaczęło się bowiem kształtować u Szkotów poczucie tożsamości narodowej. Nie pomogło nawet utrzymane w pojednawczym duchu

Napis na cokole pomnika Williama Wallace’a w Aberdeen

rozporządzenie Edwarda I Ordinance for the Government of Scotland (Ustanowienie władzy w Szkocji), które nie doszło do realizacji z powodu wybuchu nowego powstania. Miejsce Wallace’a zajął tym razem wnuk zmarłego w 1295 r. pretendenta do tronu szkockiego, noszący to samo imię, Robert Bruce (1274-1329). Gdy w 1306 r. trzydziestodwuletni earl Carrick (tytuł dziedziczny Bruce'ów) pojawił się na głównej scenie politycznej Szkocji, jego przeszłość nie za-

Dzieje Szkocji do Reformacji

59

powiadała przyszłego bohatera narodowego. Przez kilka lat nie mógł się on bowiem zdecydować, czy wybrać lojalność wobec Edwarda I, czy też wystąpić przeciwko niemu - w tym okresie pięć razy zmieniał stronę. Jego podpis widniał także w "szmatławym rejestrze". W średniowieczu przyjął się w Szkocji zwyczaj zawierania dobrowolnych sojuszy przez grupę ludzi, najczęściej wielmożów i szlachty. Były one organizowane zwykle wokół wielkich rodów i oprócz więzów pokrewieństwa, opierały się na dobrowolnych umowach, zwanych "bondami", w których strony deklarowały na piśmie Plakat filmu Waleczne serce wzajemną lojalność i współdziaław reżyserii Mela Gibsona nie. Takie bondy na szczeblu lokalnym były niejednokrotnie silniejsze niż stosunki zależności oparte na obowiązującym prawie. Wykorzystywanie ich w walce o władzę i wpływy w państwie nie było jednak pochwalane. Radykalna zmiana nastąpiła dopiero po śmierci Jakuba V, gdy zaczęto tworzyć bondy dla doraźnych rozgrywek politycznych. W 1304 r. Bruce podpisał bond z biskupem St Andrews, Williamem Lambertonem, który prowadził podwójną grę wobec Anglików. W następnym roku spotkał się z czołowym przywódcą opozycji antyangielskiej, a zarazem swoim starym wrogiem, Janem Comynem, który w 1299 r. omalże go nie zabił. Spotkanie odbyło się w kościele franciszkańskim w Dumfries. W trakcie rozmowy doszło do kłótni, a następnie do pojedynku. Tym razem Robert zabił rywala. Nie bacząc na to, że za czyn ten czeka go ekskomunika - a może właśnie dlatego? - podążył do Scone, gdzie 27 marca 1306 roku ogłosił się królem Szkotów. W ceremonii intronizacji uczestniczyła grupka osób, które odważyły się poprzeć królewskie aspiracje Bruce'a. Byli wśród nich biskupi St Andrews, Glasgow i Moray oraz opat miejscowego klasztoru. Przybyli także dwaj earlowie, oraz Izabela countess of Buchan, reprezentująca brata, earla Fife, znajdującego się w rękach Anglików. W jego zastępstwie włożyła ona

60

Historia

Szkocji

na głowę Roberta Bruce'a złotą opaskę, mającą stanowić namiastkę korony królów szkockich. Oryginalną koronę zabrał Edward I. Koronacja Roberta I Bruce'a mogła wtedy wydawać się jedynie patriotycznym gestem. W Szkocji stacjonowały bowiem wojska angielskie, które - przynajmniej na Nizinach - kontrolowały sytuację. Bruce został wyjęty spod prawa i nakazano pojmanie go. W czerwcu 1306 r. przegrał bitwę pod Methven w pobliżu Perth. Udało mu się zbiec, ale musiał szukać schronienia po lasach, w górach i na wyspach. W ciągu ośmiu miesięcy Robert I Bruce kobiety z jego rodziny zostały uwięzione, trzech braci zgładzono. Do więzienia trafiła też odważna Izabela Buchan. Po pewnym czasie sytuacja Bruce'a zaczęła się jednak poprawiać. W marcu 1307 r. wygrał bitwę w Glen Troll. Dwa miesiące później wziął rewanż za Methven, pokonując niedaleko Kilmarnock earla Pembroke'a, głównodowodzącego oddziałów Edwarda I w Szkocji. I wreszcie, przyszło wydarzenie, które zasadniczo zmieniło sytuację: 7 lipca w rejonie Solway zmarł "Młot Szkotów". Jego syn i następca Edward II wbrew ostatniej woli ojca wycofał się do Anglii, gdyż bardziej pociągały go bale niż wojna. Robert I wykorzystał tę okazję i stopniowo zaczął odbierać Anglikom kolejne miejsca, tłumiąc zarazem wewnętrzną opozycję złożoną ze zwolenników Balliola i Comyna. W 1310 r. otrzymał poparcie ze strony duchowieństwa szkockiego, wyrażone w deklaracji lojalności napisanej w imieniu biskupów, opatów i księży. Do najbliższego otoczenia Bruce'a należeli wtedy: jego brat Edward, bratanek Tomasz Randolph oraz słynny sir Jakub Douglas (z Czarnych Douglasów), którym matki w północnej Anglii straszyły niegrzeczne dzieci 43. Do 1313 r. w rękach Anglików pozostawał już tylko zamek w Stirling. Edward Bruce zawarł porozumienie z jego angielskim komendantem, że załoga opuści twierdzę w przyszłym roku. Dopiero na wieść o tym Edward II ruszył na północ na czele dwudziestotysięcznej armii. Robert I oczekiwał go niedaleko Bannockburn, mając do dyspozycji ok. 7 tys. ludzi. 24 czerwca 1314 r. armia ta pokonała nie zwyciężonych dotychczas łuczników i "ścięła kwiat angielskiej kawalerii". Zwycięzcy zdo-

Dzieje Szkocji do Reformacji

61

byli obfite łupy oraz wzięli do niewoli wielu jeńców, za których uzyskali albo znaczny okup, albo uwolnienie uwięzionych Szkotów. Wśród uwolnionych znalazły się żona Roberta I i Izabela Buchan. Edward II zmuszony był salwować się ucieczką do Dunbar. Bitwa na polach Bannockburn przeszła do szkockiej historii jako największe zwycięstwo w dziejach tego kraju nasuwające skojarzenie z polskim Grunwaldem. W 1964 r. królowa Elżbieta odsłoniła tu wielki posąg Roberta I na koniu. Szkocka Partia Narodowa organizuje w tym miejscu coroczne manifestacje patriotyczne. Zwycięstwo na polu bitwy nie oznaczało jednak jeszcze formalnego uznania niepodległości Szkocji przez Anglików i papieża. Aby do tego doprowadzić, Robert Bruce zaczął najeżdżać zbrojnie południowego sąsiada, a w 1317 r. podjął wyprawę do Irlandii, gdzie osadził na tronie swego brata Edwarda. Pomnik Roberta Bruce’a W następnym roku zmarł Edward Bruce i znów (proj. Pilkington Jackson) na porządku dziennym stanął problem sukcesji. Dwa lata wcześniej Robert mianował go bowiem swoim następcą. W grudniu 1318 r. zgromadzenie panów i biskupów zaaprobowało postanowienie, że w wypadku bezdzietnej śmierci króla prawo do tronu powinno przejść na jego wnuka Roberta, syna Marjorie Bruce. Marjorie (zm. 1316), córka Roberta I i jego pierwszej żony Izabeli Mar, wyszła za lorda Waltera, Wielkiego Stewarda Szkocji, od którego to stanowiska wywodzi się nazwisko Stewart. Po śmierci Izabeli Robert I poślubił w 1302 r. Elżbietę de Burgh (zm. 1327) i miał z nią czworo dzieci, w tym Dawida (1324-71). Parlament zebrany w 1326 r. w Cambuskenneth w celu uchwalenia specjalnego podatku, przeznaczonego dla Roberta I dla zrekompensowania mu strat poniesionych w walce o wyzwolenie kraju, uznał Dawida za prawowitego dziedzica korony i przysiągł mu posłuszeństwo. Tym samym Robert Stewart przesunięty został na dalsze miejsce. W obradach tego parlamentu po raz pierwszy wzięli udział przedstawiciele miast szkockich. Sprawa niepodległości wciąż była formalnie nie uregulowana. Przez cały ten czas Anglicy próbowali wykorzystać papieża do podważenia

62

Historia

Szkocji

niepodległości szkockiego królestwa. Robert Bruce nie dał się jednak wciągnąć w żadne dyskusje. Odrzucił przyjęcie misji papieskiej, ponieważ nie była ona skierowana do niego jako do króla Szkotów. Z pomocą duchowieństwa panowie szkoccy przygotowali list do rezydującego wówczas w Awinionie papieża Jana XXII. Przedstawili w nim swoją wersję wojny wyzwoleńczej, podając jej przyczyny, przebieg i rejestr krzywd wyrządzonych Szkotom przez króla angielskiego. List, napisany kwiecistą łaciną, został wysłany 6 kwietnia 1320 r. z opactwa Arbroath, stąd jest powszechnie znany jako Deklaracja z Arbroath. Główną rolę w jego przygotowaniu odegrał kanclerz Roberta I, a zarazem opat wspomnianego klasztoru - Bernard de Linton. Podpisy w imieniu „całej społeczności królestwa szkockiego” złożyło ośmiu earlów i czterdziestu pięciu baronów. List ten rozpoczyna się od opisu dziejów narodu szkockiego, "przez nikogo dotychczas nie ujarzmionego", deklaruje wierność "naszemu najjaśniejszemu księciu, królowi i panu Robertowi", a także zawiera słynną frazę akcentującą umiłowanie wolności: „Nie o chwałę, bogactwo czy honory walczymy, jeno tylko o wolność samą” 44. Daiches uważa, że - biorąc pod uwagę związek pojęcia wolności z niepodległością królestwa - dokument ten nie ma sobie równych w całej ówczesnej Europie 45. Deklaracja odwołuje się do dumy szkockiego narodu, śledzi jego wędrówkę "od Wielkiej Scytii, poprzez Morze Tyrreńskie i Słupy Herkulesa", aż do siedzib na zachodzie, tzn. w Hiszpanii i na Wyspach Brytyjskich. "Brytowie zostali wypędzeni, Piktowie całkowicie wykorzenieni; my byliśmy ciągle atakowani przez Norwegów, Duńczyków i Anglów"; ale "dzięki licznym zwycięstwom i olbrzymim wysiłkom ostaliśmy się tutaj i (...) zawsze utrzymywaliśmy nasz kraj wolny od wszelkiego rodzaju niewoli i poddaństwa" 46. Robert I Bruce z żoną Izabelą Mar (z XVI-wiecznego Seton Armorial)

Ruiny opactwa w Arbroath

Ta romantyczna pseudo-historia napisa-

Dzieje Szkocji do Reformacji

na przez opata pochodzenia normańskiego

str59.doc

Fragment mapy Brytanii Matthew Parisa z połowy XIII w.

63

64

Historia

Szkocji

akcentuje historyczną ciągłość Szkotów, by uzasadnić prawo do politycznej niezależności królestwa. Deklaracja z Arbroath jest raczej przejawem rodzącej się wówczas świadomości narodowej, niż dokumentem opartym na faktach historycznych, które w wielu miejscach ignoruje lub mitologizuje. W wojnach o niepodległość została wykreowana jedność i tożsamość narodu szkockiego. Do tego czasu szlachta szkocka - podobnie jak europejska - pozostawała kosmopolityczna. Bliżsi jej byli angielscy panowie niż rodzimi chłopi czy mieszczanie. Poczynając od XIV w. różnorodne grupy zaczynają wspólnie manifestować poczucie szkockiej tożsamości narodowej. Symptomatyczny jest np. fakt, że Wallace w bitwie pod Stirling pokonał Anglików w dużej mierze dzięki poparciu chłopstwa. Warto dodać, że obok normańskiej, w żyłach Bruce’a płynęła także krew celtycka. Jego matką była bowiem Marjorie, córka i dziedziczka ostatniego celtyckiego earla Carricka. Po niej tytuł ten przeszedł na Roberta. Te podwójne korzenie etniczne znalazły symboliczne potwierdzenie w bitwie pod Bannockburn, podczas której król miał przy sobie zarówno pastorał i relikwie św. Kolumby, jak i krzyż św. Andrzeja. Dopiero w roku 1328 Jan XXII zdjął nałożoną na Bruce'a przed laty ekskomunikę. W tym samym roku przyszło też formalne uznanie niepodległości Szkocji przez Anglię. Królowa Izabela i jej kochanek Mortimer, po uprzednim zdjęciu z tronu Edwarda II, uznali roszczenia Szkotów. Zawarty został "ostateczny i wieczny pokój pomiędzy królami [Anglii i Szkocji], ich Wielka pieczęć Roberta I dziedzicami i sukcesorami, królestwami i ziemiami, pomiędzy ich poddanymi i ludem" 47. Jeden z punktów traktatu przewidywał, że Szkoci zapłacą królowi angielskiemu 20 tys. funtów szterlingów. Dla potwierdzenia zgody postanowiono także, iż czteroletni wówczas Dawid, syn Roberta I, poślubi Joannę, siostrę Edwarda III. Traktat ten ratyfikował monarcha angielski w Northampton w dniu 4 maja 1329 r. Niewiele ponad miesiąc później zmarł na trąd Robert I. Odszedł w glorii bohatera narodowego. Pochowano go, podobnie jak św. Małgorzatę, w kościele w Dunfermline. Jego zabalsamowane serce zabrał ze sobą na wyprawę krzyżową sir Jakub Douglas, wierny rycerz i przyjaciel 48. Był to ostatni akt przebłagania Boga za grzechy młodości Roberta Bruce'a. Ale lud wybaczył mu je jeszcze za życia. Po śmierci zaś uwiecznił go w legendzie.

Dzieje Szkocji do Reformacji

65

Opactwo i cmentarz w Melrose

Sir Jakub nie dotarł do Ziemi Świętej; poległ podczas walk z Maurami w Hiszpanii. Szkatułkę z sercem Bruce'a przewieziono do Szkocji i pochowano w opactwie Melrose, zgodnie z życzeniem Roberta I. Przygody bohaterskiego króla oraz jego towarzyszy opisał Jan Barbour (1316-1395), absolwent uniwersytetów w Oksfordzie i Paryżu, archidiakon w Aberdeen. Jego liczący ponad 13 tys. wierszy poemat The Brus (ok. 1375 r.) należy do wcześniejszych tekstów napisanych w języku szkockim. Robert II przyznał autorowi nagrodę w wysokości dziesięciu funtów. W poemacie tym znajduje się słynny fragment o wolności, który uchodzi za klasyczny wyraz ducha niepodległościowego Szkotów: A! fredome is a noble thing! Fredome mayss mad to haiff liking, Fredome all solace to man giffis: He lefys at ess that frely lyvys. 49 Ach, jak szlachetną rzeczą jest wolność! Wolność pozwala robić, co się nam podoba, Wolność przynosi człowiekowi wszelką pociechę; Żyje w spokoju ten, kto żyje wolny...

Lewicujący poeta E. Muir zwraca uwagę, że obraz nakreślony w poemacie przez J. Barboura nie ma sobie podobnych w średniowiecznej literaturze. Francuscy i angielscy kronikarze opisują bowiem bitwy książąt i rycerzy, nie poświęcając żadnej uwagi zwykłemu żołnierzowi. Inaczej u Barboura. Bohaterami są tu nie tylko rycerze. Jeden zamek zdobywa dla Roberta Bruce'a farmer, inny - służący. Gdy jego ludzie są zmęczeni lub przygnębieni, król podtrzymuje ich na duchu opowieściami z dziejów Szkocji,

66

Historia

Szkocji

a na spoczynek wybiera chaty wieśniaków. " Bruce jest tu bardziej podobny do ojca trudnej w pożyciu rodziny, niż do dowódcy wojskowego. Wojna o niepodległość w ujęciu Barboura była nie tylko powstaniem narodowym, ale także powstaniem ludowym. Jest to coś całkowicie nowego w historii Europy. Jeśli dokonać rozróżnienia między narodem (nation) i ludem (people), to moglibyśmy powiedzieć, że w szkockiej historii lud zawsze był ważniejszy niż naród. Wszystkie wielkie ruchy były tu ruchami ludowymi" 50. Ale niepodległość, którą wywalczyła sobie Szkocja za panowania Roberta I, okazała się krótkotrwała. Umierając pozostawił on królestwo pięcioletniemu synowi Dawidowi, pierwszemu z długiego szeregu szkockich królów, którzy przejmowali tron przed osiągnięciem pełnoletności. W roku 1331 ośmioletniego Dawida ożeniono z Joanną, siostrą króla angielskiego Edwarda III. Tego samego roku młoda para uroczyście objęła tron. Intronizacja odbyła się w Scone i przeprowadzono ją - po raz pierwszy w Szkocji - z pełnym średniowiecznym rytuałem, obejmującym także namaszczenie i papieskie błogosławieństwo. W kraju o tak zróżnicowanej kulturze (celtyckiej i anglosaskiej) oraz nie do końca ustalonej strukturze zależności feudalnych wobec Korony, małoletniość władcy stwarzała okazję do licznych konfliktów między regentami a wielmożami. Stosunki z Anglią były, na ogół, wrogie i co rusz odnawiano „stary sojusz” z Francją. Choć Anglicy okresowo najeżdżali południową Szkocję, to jednak brakowało im środków, by utrzymywać stałą okupację tamtejszych terytoriów. Dawid II utracił prawie wszystko, co uzyskał jego ojciec. W rok po koronacji zmarł Tomasz Randolph, earl Moray, mianowany Strażnikiem królestwa. Okazję tę wykorzystał znajdujący się na wygnaniu Edward Balliol (syn Jana I), który wylądował na północnym wybrzeżu Zatoki Forth, zgłosiwszy uprzednio pretensje do tronu. Posiadał poparcie Edwarda III oraz tych panów szkockich, których Robert Bruce wydziedziczył za kolaborację z Anglikami. Balliol wygrał bitwę niedaleko Perth, podczas której poległ earl Mar, nowy Strażnik królestwa. Został jednak zaskoczony w Annan przez nagłą szarżę i ledwo udało mu się uciec do Anglii. W 1333 r. powrócił z Edwardem III, którego armia obległa Berwick. Szkoci ruszyli z odsieczą, ale angielskie łuki znów były nie do pokonania. Po tej klęsce młodą parę królewską wysłano do Francji, gdzie przebywała przez siedem lat. Balliol, manipulowany przez króla angielskiego, objął władzę, oddając mu znaczną część Wyżyny Południowoszkockiej. Spotkał się jednak z oporem, kierowanym przez sir Andrzeja Moraya, który wykorzystał zaangażowanie się Edwarda III w wojnę stuletnią z Francją

Dzieje Szkocji do Reformacji

67

i doprowadził do wypędzenia Balliola ze Szkocji. W roku 1341 r. para królewska powróciła do kraju. Dawidowi jednak nie wiodło się; siedemnastoletni wówczas król nie miał doświadczenia wojskowego, ale żywił entuzjazm do doktryny o wykorzystaniu kawalerii na polu walki. Wierząc w umiejętności militarne i sojusz z Francją, w 1346 r. najechał zbrojnie na Anglię. Poniósł jednak klęskę w Neville's Cross (niedaleko Durham), choć sam walczył dzielnie i był dwukrotDawid II ściska rękę Edwardowi III nie ranny zanim go wzięto do niewoli. (według manuskryptu z XIV w.) Przez następne jedenaście lat Dawid II pozostawał w rękach Anglików. Niewdzięczne brzemię regencji wziął na swe barki Robert Steward. Angielska okupacja została utrzymana, a próba pomocy francuskiej doprowadziła do akcji odwetowej Edwarda III, nazwanej ironicznie - od pożarów wznieconych przez Anglików między rzeką Tweed a Edynburgiem - „całopaleniem Matki Boskiej Gromnicznej” (The Burnt Candlemas). Żałosne skutki tej operacji, która nie dała Edwardowi nic, poza nienawiścią Szkotów, były prawdopodobnie przyczyną uwolnienia Dawida II. Na mocy Traktatu z Berwick (3 października 1357 r.) Szkocja musiała jednak zapłacić gigantyczną sumę 100 tys. marek. Rozłożono ją na dziesięć rat, ale jako gwarancję Szkoci musieli przekazać dwudziestu trzech zakładników, synów wielkich rodów. Upokorzeni, mogli pocieszać się jedynie tym, że Dawid nie złożył Edwardowi hołdu wasalnego. To poważne obciążenie królestwa zmusiło Szkotów do utworzenia Izby Skarbowej i uporządkowania finansów Korony. Działania te przyniosły długofalowe korzyści. Wzrosła rola kupców, dostarczycieli znacznej części wspomnianej kwoty, a szkocki Parlament przybrał od tego czasu formę Trzech Stanów (duchowieństwo, szlachta, mieszczanie). W 1364 r. Dawid II podpisał w Perth specjalną kartę przywilejów dla mieszczan. Głosiła ona m.in., że "nikt nie ma prawa sprzedawać komu innemu, jak tylko kupcom miasta, którego przywilej rozciąga się na miejsce pobytu sprzedawcy; tenże obowiązany jest bezwzględnie dostarczyć swoje towary na miejski plac targowy, aby kupcy mogli je tam nabywać i korzystać skutecznie ze swego prawa monopolu w tej dziedzinie" 51. Miasta otrzymały także prawo nakładania ceł oraz wprowadzania przywilejów dla handlu i rze-

68

Historia

Szkocji

miosła w wyznaczonym promieniu wokół miasta. Pod koniec panowania Dawida II znów pojawił się problem sukcesji. Dwa jego małżeństwa były bezdzietne. Mający prawo do sukcesji Robert Steward cieszył się nieufnością króla, gdyż w bitwie pod Neville's Cross nie udzielił mu pomocy, widząc go w niebezpieczeństwie. Dawid prowadził nawet rozmowy na temat ewentualnego przejęcia tronu szkockiego przez Edwarda III lub któregoś z jego synów. Ten pomysł unii personalnej nie został jednak zrealizowany, m.in. z powodu powstania zbuntowanych wielmożów w 1363 r. Rebelię udało się stłumić. Gdy osiem lat później Dawid II umierał na Zamku Edynburskim, był już niekwestionowanym panem we własnym królestwie. Historycy szkoccy zgodnie stwierdzają, że wojny o niepodległość przyczyniły się do ugruntowania świadomości narodowej Szkotów. Należy jednak podkreślić, że odnosi się to jedynie do Nizin. Na obszarze Wyżyn podstawowym czynnikiem charakterystycznym dla tamtejszych społeczności była przynależność do określonego klanu. Gaelickie clann oznacza dosłownie "dzieci", a także potomstwo przodka, od którego wywodzi swoje pochodzenie dana grupa społeczna. Historyczne klany wzięły swoje nazwy od naczelników (chiefs) plemion lub właścicieli ziemskich (landlords), ale obejmowały także wielu "ludzi klanu" (clansmen) oraz dzierżawców nie związanych ani więzami krwi ani nazwiskiem z naczelnikiem. Ten ostatni nierzadko sam pochodził z rodziny napływowej, niekoniecznie związanej z większością członków danego klanu 52. Żywotność systemu klanowego na obszarze Wyżyn oraz kształtowanie się tożsamości narodowej na Nizinach, doprowadziły do tego, że w miejsce wczesnośredniowiecznych różnic rodowo-plemiennych, ustalił się istniejący aż do połowy XVIII w. podział Szkocji na dwie odmienne pod względem organizacji życia społecznego części: Niziny i Wyżyny. Te drugie formalnie podlegały królowi, ale rzadko który ze szkockich monarchów sprawował faktyczną kontrolę nad tym rejonem. Rzeczywistymi panami byli tam naczelnicy klanów. Podział ów nie ograniczał się jedynie do odmienności struktury społecznej w obu częściach Szkocji. Wyznaczały go także istotne różnice cywilizacyjne. Niziny podatne były na wpływy z południa, na Wyżynach zmiany zachodziły bardzo powoli. Istotne przeobrażenia dokonały się tam dopiero w drugiej połowie XVIII w. 53. Warto dodać, że na odrębności kulturowe dzielące te dwie części Szkocji wskazał po raz pierwszy średniowieczny kronikarz z Aberdeen, który w 1380 r. napisał: "Różnice między obyczajami i zwyczajami Szkotów

Dzieje Szkocji do Reformacji

69

związane są z różnicami mowy. Posługują się oni bowiem dwoma językami, szkockim i teutońskim [tzn. gaelickim i angielskim - przyp. S. Z.]. Tym drugim mówią mieszkańcy wybrzeża i nizin, podczas gdy lud zamieszkujący wyżyny i Hebrydy mówią po szkocku. Ludzie z wybrzeży prowadzą osiadły tryb życia i mają cywilizowane zwyczaje. Są wierni, cierpliwi i uprzejmi, przyzwoici w ubiorze, grzeczni i spokojni, pobożni podczas nabożeństwa, ale jednocześnie zawsze skłonni do przeciwstawienia się

Linia Wyżyn i główne klany góralskie

70

Historia

Szkocji

krzywdzie ze strony wrogów. Natomiast górale oraz ludzie z wysp są narodem dzikim i nieokiełznanym, gwałtownym i niezależnym, skłonnym do

Dzieje Szkocji do Reformacji

71

grabieży, żyjącym wolno, ulegającym skłonnościom i gorącokrwistym; są oni urodziwi ale brzydko ubrani, wrogo nastawieni do Anglików i ich języka, a z powodu odrębności językowych nawet do własnego narodu. Są także nadzwyczaj okrutni" 54. Wspomniane wyżej języki stanowią szczególny przejaw tych odrębności kulturowych. Od X w. na Nizinach język angielski zaczął wypierać dawne języki celtyckich mieszkańców Szkocji. Stopniowo ukształtował się tu specyficzny "język szkocki" (Scots), uważany zwykle za dialekt angielskiego. Natomiast pierwotny język Szkotów, jakim był gaelicki, należący do grupy Q-Celtic, przez wieki utrzymywał się na Wyżynach i Hebrydach. Jeszcze w XIX w. znany pisarz Robert Louis Stevenson tak pisał o swojej ojczyźnie: "Nie ma ona żadnej jedności, poza tą na mapie. Dwa języki, wiele dialektów, niezliczone formy pobożności, a także mnogość lokalnych patriotyzmów i przesądów, dzielą nas bardziej niż odległe krańce wschodu i zachodu wielkiego kontynentu amerykańskiego" 55. 7. Szkocja za panow ania pierw szych Stew artów Dawid II był żonaty dwukrotnie, nie pozostawiając potomstwa. Po jego śmierci, zgodnie z ustaleniami przyjętymi jeszcze za życia Roberta I, sukcesja przeszła na wnuka Roberta (1316-1390). Był on synem Marjorie Bruce i Waltera Stewarda. W ten sposób w 1371 r. tron szkocki objęła nowa dynastia. Stewartowie pochodzili z bretońskiej rodziny, która we wczesnym średniowieczu przybyła do Anglii, a następnie przeniosła do Szkocji. W połowie XII w. jeden z potomków tego rodu, Walter Fitz-Alan, mianowany został królewskim ochmistrzem (Lord Steward). Tytuł stał się dziedziczny w jego rodzinie i z biegiem czasu zmienił w nazwisko, które przyjęło formę: Stewart. Robert Bruce nagrodził za lojalność szóstego lorda Stewarda, oddając mu rękę córki Marjorie, która zmarła wkrótce podczas porodu syna Roberta, urodzonego przez cesarskie cięcie. Pod wpływem języka francuskiego od połowy XVI w. zaczęła upowszechniać się pisownia "Stuart". W ten sposób można napisać, że Maria Stuart była córką Jakuba Stewarta. Dzieje tej dynastii obejmują ponad trzy stulecia i pełne są wielkich, często tragicznych wydarzeń. Za pierwszych Stewartów przeprowadzono wiele reform, wzmocniono władzę królewską, ustanowiono nowoczesne instytucje polityczne. Królowie z tej dynastii zasiedli na tronie angielskim. Z drugiej jednak strony, z wieloma z tych władców los obchodził się wyjątkowo niełaskawie.

72

Historia

Szkocji

Dzieje Szkocji do Reformacji

73

I tak, Robert III został w młodości kopnięty przez konia i na całe życie pozostał inwalidą. Jakub I przejął tron w jedenastym roku życia i wkrótce dostał się do angielskiej niewoli. Co prawda, wrócił do Szkocji, ale po trzynastu latach rządów został zamordowany. Jakuba II ogłoszono królem Szkotów w wieku sześciu lat. Zginął nieszczęśliwie od wybuchu armaty podczas oblężenia twierdzy Roxburgh, nie ukończywszy lat trzydziestu. Jakuba III koronowano w dziewiątym roku życia; w trzydziestym siódmym zamordował go nieznany duchowny, gdy król spadł z konia podczas bitwy ze zbuntowanymi wielmożami. Wśród zbuntowanych był jego najstarszy syn. Jakub IV zginął w wieku lat czterdziestu od angielskiej kuli, w jednej z licznych w tej epoce bitew Szkotów z południowym sąsiadem. Jakub V miał w chwili swej śmierci zaledwie trzydzieści lat. Zostawił on nowo narodzoną córkę Marię. Co prawda, na Marii dynastia nie wygasła, ale los dalej nie był dla Stuartów łaskawy. Królowa Szkotów musiała abdykować, a następnie, po dziewiętnastoletnim więzieniu jej przez kuzynkę Elżbietę, została ścięta. Pod ciosami katowskiego topora zakończył życie jej wnuk, Karol I. Z kolei, prawnuk Marii Stuart, Jakub VII, musiał opuścić tron i udać się na wygnanie. Dwaj ostatni potomkowie Stuartów, Jakub Franciszek Edward (Stary Pretendent) i jego syn Karol Edward (Młody Pretendent) próbowali jeszcze odzyskać tron, ale masakra Szkotów w bitwie pod Culloden (16 kwietnia 1746 r.) zakończyła ostatecznie królewskie aspiracje Stuartów. Wróćmy jednak do początków tej dynastii. Robert II objął tron późno, gdy miał już pięćdziesiąt cztery lata. Dziesięciu spośród piętnastu poprzednich monarchów nie dożyło tego wieku, a jeden został zdetronizowany. Pierwszym zadaniem nowego władcy stało się więc zapewnienie sukcesji. Obyło się jednak bez problemów i 4 kwietnia 1373 r. Parlament zaakceptował najstarszego królewskiego syna Jana (1337-1406), earla Carrica, jako prawowitego dziedzica tronu. Pierwszą żoną Roberta była Elżbieta Mure (zm. 1353 r.), z którą - oprócz Jana - miał jeszcze ośmioro dzieci, w tym: Roberta diuka Albany oraz Aleksandra earla Buchan i Ross, zwanego też "Wilkiem z Badenoch". Część wielmożów żywiła zastrzeżenia co do legalności Robert II

74

Historia

Szkocji

tego małżeństwa, zawartego w 1348 r. Siedmioro dzieci Roberta i Elżbiety urodziło się bowiem ... przed ich ślubem. Drugą żoną Roberta była Eufemia Ross, która urodziła dwóch synów i dwie córki. W 1372 r. podpisano traktat z Francją, co oznaczało wznowienie wojny z Anglią. Prawie przez cały okres panowania Roberta II, 1371-1390, odbywały się podjazdy z obu stron szkocko-angielskiej granicy. Francuskie siły ekspedycyjne wylądowały w Zatoce Forth, ale wkrótce wycofały się. W 1388 r. wkroczył do akcji ród Czarnych Douglasów najeżdżając Northumberland. W toku ostrych walk zginął earl Jakub Douglas 56. Rody, które akurat nie angażowały się w starcia z Anglikami, prowadziły walki między sobą. Życie było wtedy pełne niebezpieczeństw, okrucieństw i nie trwało długo. Robert II dożył jednak najpóźniejszego wieku z poprzedzających go dotychczasowych szkockich monarchów. Nie był on jednak władcą wybitnym; za główną zasługę poczytuje mu się patronat nad wspomnianym już poetą Janem Barbourem, autorem poematu The Brus. Następcą Roberta II był jego najstarszy syn Jan (1337-1406). Jego imię budziło Znaczek klanu Czarnych Douglasów złe skojarzenia (Jan Balliol w Szkocji, Jan bez Ziemi w Anglii, Jan Dobry we Francji), stąd też koronował się jako Robert III. Zarówno charakter, jak i kalectwo, nie predestynowały go jednak do rządzenia. Faktyczną władzę sprawował jego brat Robert, earl Fife, mianowany jeszcze w 1388 r. Strażnikiem królestwa. Była to jednak władza słaba i Szkocja pogrążała się w chaosie. Wielkie rody, takie jak Douglasowie czy MacDonaldowie, nie okazywały szacunku Koronie i nie respektowały prawa. Od połowy XIV w. naczelnicy MacDonaldów, klanu wywodzącego się od Donalda of Isla, wnuka Somerleda (zm. 1164), zgodnie ze starym celtyckim zwyczajem przyjmowali godność lorda Wysp (Lord of the Isles) i zachowywali się jak udzielni książęta. W poczynaniach tych byli oni popierani, a może nawet inspirowani, przez Anglików. Kroniki tego okresu pełne są zbrodni, podpaleń i zajazdów. W 1396 r. doszło do słynnej bitwy klanów w Perth, w której wzięło udział po trzydziestu wojowników ze strony klanów Chattan i Kay. Temu osobliwemu "turniejowi", w którym większość uczestników poniosła śmierć, przyglądała się para królewska 57.

Dzieje Szkocji do Reformacji

75

Wkrótce po tym wydarzeniu Robert III nadał pierwsze w Szkocji tytuły diuka (książę nie z królewskiego rodu). Jego brat Robert Stewart, earl Fife, został diukiem Albany, zaś syn Dawid - diukiem Rothesay (tytuł ten należy dziś do księcia Walii). Rothesay otrzymał później stanowisko królewskiego namiestnika (King's Lieutenant) i rządził krajem przez trzy lata. Zrywając kontakt zaręczynowy z córką stryja, wszedł z nim w ostry konMoneta z okresu panowania flikt. Zagrożony Albany schronił się na Roberta III dworze Henryka IV angielskiego. W 1400 r. król angielski najechał zbrojnie Szkocję. Dwa lata później diuk Rothesay został aresztowany i uwięziony w Falkland, gdzie zmarł. Podobno zagłodzono go z polecenia diuka Albany, który przejął rządy, a w 1404 r. został oficjalnie mianowany przez parlament namiestnikiem królewskim. Dwa lata później otrzymał nominację na zarządcę królestwa (Governor). W obawie o bezpieczeństwo swego jedenastoletniego dziedzica Jakuba (1394-1437), Robert III zdecydował się wysłać go do Francji. Gdański statek handlowy, który potajemnie zaokrętował królewicza, został jednak napadnięty przez angielskich korsarzy. Młodego Jakuba przetransportowano do Londynu, gdzie pozostawał przez osiemnaście lat, poznając także warunki pobytu w tamtejszej Tower. Wieść o jego porwaniu przyśpieszyła śmierć sześćdziesięciodziewięcioletniego króla, który zmarł niespełna dwa tygodnie później. We własnoręcznie napisanym epitafium określił siebie słowami: "Najgorszy z królów i najżałośniejszy z ludzi" 58. Rządy kolejnego Stewarta zapoczątkowały jednak drugi okres świetności szkockiej monarchii, choć pierwsze lata panowania były trudne. Podczas angielskiej niewoli Jakuba I regencję sprawował diuk Albany. Sytuacja w kraju była niestabilna. Niemniej jednak, gdy w 1411 r. ówczesny lord Wysp Donald, naczelnik potężnego klanu MacDonaldów, mając poparcie króla angielskiego, chciał zająć hrabstwo Ross, które regent planował dla swojego syna, napotkał na zdecydowaną kontrakcję. Został on pokonany w bitwie pod Harlaw, na północny zachód od Aberdeen. Oddziałami Korony dowodził Aleksander, earl Mar, syn Wilka z Badenoch i bratanek diuka Albany. Kronikarze nadali tej bitwie wymiar symboliczny, traktując ją jako walkę pomiędzy dwiema cywilizacjami - Wyżyn i Nizin. Do ważnych wydarzeń tego okresu należy założenie w 1412 r. w St Andrews pierwszego szkockiego uniwersytetu. Głównym fundatorem był biskup

76

Historia

Szkocji

Henryk Wardlaw, a stosowną bullę przesłał Benedykt XIII (antypapież). Program kształcenia oparty został na wzorach francuskich. Mniej chlubnym spektaklem było spalenie w 1407 r. na stosie Jakuba Resby, angielskiego księdza oskarżonego o głoszenie w Szkocji herezji Wiklifa. W ten sposób regent Albany mógł chodzić w glorii obrońcy wiary.

Dzieje Szkocji do Reformacji

77

Po śmierci wiekowego diuka Albany (1420 r.), który dożył osiemdziesiątki, zastąpił go jego syn Murdoch. Młody regent nie był zainteresowany powrotem Jakuba I, jednak śmierć Henryka V i dążenie Anglików do poprawy stosunków z północnym sąsiadem, w celu osłabienia jego więzi z Francją, stworzyły dogodny grunt do uwolnienia króla. Dwór angielski wystawił przy tym sowity rachunek: 40 tys. funtów szterlingów za "utrzymanie i wykształcenie". Anglicy zażądali także od Jakuba przyrzeczenia, że nie będzie wspierał militarnie Francji. Warunki te znalazły się w Traktacie Londyńskim z 1423 r. Jakub otrzymał staranne wykształcenie i mówił kilkoma językami. Przejawiał nawet uzdolnienia muzyczne i literackie, pisał wiersze i śpiewał. Był postawnym mężczyzną i z powodzeniem brał udział w turniejach rycerskich. Miał też dobrą okazję, by zapoznać się z angielskim systemem rządzenia, jak również sztuką Jakub I

Kampania Lorda Wysp w 1411 r.

militarną. Henryk V zabrał go bowiem na wyprawę do Francji w charakterze ... żywej tarczy. Chciał w ten sposób odwieść kontyngent szkocki walczący po stronie Francuzów od występowania przeciwko swemu prawowitemu monarsze. Do tego wszystkiego należy jeszcze dodać wielką miłość, ponieważ Jakub zakochał się w Joannie Beaufort (140045) i napisał dla niej poemat The Kingis Quair (Królewska Księga). W lutym 1724 r. wzięli oni ślub. Dwa miesiące później młoda para przekroczyła granicę i 21 maja odbyła się w Scone uroczystość koronacyjna. Jakub przybył do Szkocji z mocnym postanowieniem zaprowadzenia porządku. Uważał, że odpowiedzialność za długą niewolę ponosi rodzina diuka Albany. Już po upływie roku młody monarcha przystąpił do realizacji swego planu. Murdoch Stewart, jego dwaj synowie oraz teść earl Lennox skazani zostali na karę śmierci za zdradę stanu. W 1428 r. Jakub I ruszył na północ i zwołał do Inverness blisko pół setki naczelników klanów góralskich. Nie podejrzewających podstępu wodzów aresztowano i uwięziono; trzech ścięto na miejscu. Doprowadziło to do wściekłości lorda Wysp Aleksandra, którego matka

78

Historia

Szkocji

Jakub I z parlamentem

również znalazła się w więzieniu. W następnym roku wywołał on zbrojną rebelię, z zamiarem krwawego odwetu. Ta zakończyła się jednak klęską, po której w kaplicy królewskiej Pałacu Holyrood nastąpił upokarzający akt poddaństwa pokonanych rebeliantów. W 1430 r. uwięziono earla Douglasa, a pięć lat później wydziedziczono earla Marcha za kolaborację jego ojca z Anglikami w 1400 r. [!]. Konfiskowane majątki przejmowała Korona. Już w 1424 r. Jakub I zwołał Parlament, któremu polecił uchwalić szereg ustaw regulujących całość ówczesnego życia: od rozwoju szkolnictwa do walki z prostytucją. Był także przeciwnikiem gry w piłkę nożną. Trzynasta z kolei ustawa zakazywała uprawiania tej gry pod karą czterech szylingów (... the king forbiddis that na man play at the fut ball under the payne of iiii d. ...) 59. Następna miała na celu promowanie łucznictwa. W zwoływanym corocznie parlamencie Jakub I przeforsował kilkadziesiąt ustaw. Określały one przywileje Kościoła, zakazywały prywatnych wojen, wzmacniały władzę królewską, ustanawiały cła, mianowały urzędników sądowych, regulowały miary i wagi, zatwierdzały tytuły ziemskie itd. "Trędowaci, żebracy, łucznictwo, przemysł, rolnictwo, wagi, miary, moneta, gospody i promy, nie wspominając o wilkach i piłce nożnej, na wszystkim spoczywało oko królewskie" 60. Jakub I wzmocnił finanse państwa, choć nie udało mu się wprowadzić podatków bezpośrednich. W 1433 r. Parlament przyjął natomiast ustawę zwaną Sumptuary Laws, umożliwiającą kontrolę prywatnych wydatków. Sojuszników w walce z magnatami szukał Jakub wśród prostego ludu. Próbował poszerzyć parlament o przedstawicieli drobnych właścicieli, ale

Dzieje Szkocji do Reformacji

79

ci niezbyt kwapili się do tego, choć król obiecywał im zwolnienia od podatków, jeśli delegują po dwóch reprezentantów z każdego hrabstwa. Starał się również uaktywnić posłów z miast królewskich, stanowiących dotychczas raczej milczącą część szkockiego parlamentu. Objął patronat nad uniwersytetem w St Andrews, sprowadził do Perth zakon kartuzów, ale także aprobował palenie heretyków. W roku 1428 r. Jakub I odnowił „stary sojusz” oraz uzgodnił z Karolem VII, że ten przyjmie na służbę 6 tys. szkockich żołnierzy. Umówiono się także, iż Delfin poślubi księżniczkę Małgorzatę. Ustalenia te mogły być jednak wprowadzone w życie dopiero w 1436 r., po wygaśnięciu traktatu angielsko-szkockiego, na mocy którego uwolniono Jakuba. Zbliżenie z Francją doprowadziło do chaotycznej wojny, a Jakub bezskutecznie próbował odbić z rąk Anglików Roxburgh i Berwick. Kiedy na Boże Narodzenie wracał do Perth, jakaś kobieta przestrzegła go przed przekraczaniem Zatoki Forth: An ye pass this water ye shall never return again alive. (Gdy przepłyniesz tę wodę, nie powrócisz już żywy.) Złowroga przepowiednia sprawdziła się: 21 lutego 1437 r. Jakub I został zabity w klasztorze dominikanów w Perth przez sir Roberta Grahama. Spiskiem kierował szambelan królewski sir Robert Stewart. Celem zamachu było zwolnienie tronu dla jego dziadka Waltera Stewarta, earla Atholla, syna Roberta II i Eufemii Ross. Zabójcy byli przekonani, że usuwają tyrana. Nie spotkali się jednak z szerszym poparciem, zostali schwytani i przykładnie ukarani. Po trzech dniach okrutnych tortur Walterowi włożono na głowę koronę, jednak nie ze złota, lecz z ... rozpalonego do białości żelaza z napisem: The King of Traitors (Król zdrajców). Następnie odcięto mu głowę. Podobny los spotkał sir Roberta Stewarta i sir Roberta Grahama. Za Jakuba I ukształtował się ostatecznie, mianowany przez króla i zatwierdzany przez parlament, specjalny komitet noszący nazwę: Lordowie Artykułów (Lords of Articles). Posiadał on prawo inicjatywy ustawodawczej i sprawował w imieniu monarchy władzę wykonawczą, obok Rady Królewskiej (Privy Council). Wtedy też ustanowiony został stały trybunał, określany mianem Sądu Sesji (Court of Session), pełniący funkcje sądu najwyższego do spraw cywilnych. Jego członków nazywano Lordami Sesji (Lords of Session). Wzrost międzynarodowego znaczenia Szkocji w tym okresie da się zauważyć choćby na przykładzie mariaży czterech córek Jakuba I i Joanny Beaufort (mieli oni dwóch bliźniaków i siedem córek). I tak: Małgorzata poślubiła Delfina, późniejszego Ludwika XI (zmarła, zanim objął tron); Izabela wyszła za księcia Franciszka Bretońskiego; Eleonora - za księcia Zyg-

80

Historia

Szkocji

munta Austriackiego; Maria poślubiła hrabiego Grandpré. Ocena rządów Jakuba I nie jest jednoznaczna. Piętnastowieczni kronikarze przedstawiali go jako utalentowanego człowieka i dbającego o prawo władcę. Inne wrażenie przekazał wizytujący Szkocję w latach 1435-36 Eneasz Sylwiusz Piccolomini, późniejszy papież Pius II. Wg jego relacji, Jakub był gruboskórny i miał mściwą naturę. Panowanie Jakuba II, któremu z powodu czerwonego piętna na policzku nadano przydomek "Ognista twarz" (the Fiery Face), rozpoczęło się od koronacji w opactwie Holyrood 25 marca 1437 r. Jakub miał wówczas sześć lat. Była to pierwsza koronacja szkockiego króla poza Scone, a namaszczenia udzielił nie, jak dotychczas, biskup St Andrews, lecz biskup Dunblane. Kilka tygodni po tym wydarzeniu licznie zgromadzona na edynburskim Grassmarket gawiedź przyglądała się wspomnianej już ponurej ceremonii "koronacji" Waltera Stewarta. Sytuacja polityczna była wtedy szczególnie trudna. Szkocja miała nie tylko małoletniego króla, ale także brakowało jej pełnoletnich arystokratów. Na miejscu było tylko dwóch dorosłych earlów, dwaj przebywali w Anglii jako zakładnicy. Regentem mianowano piątego earla Douglasa, bogatego i wpływowego magnata z rodu Czarnych Douglasów, szczycącego się międzynarodowymi koneksjami i posiadającego majątek we Francji 61. Archibald okazał się jednak słabym politykiem. Po jego śmierci między wielmożami rozgorzała walka o prawo do opieki nad nieletnim monarchą. Sir Aleksander Livingston, komendant zamku Stirling, uwięził królową matkę i jej kolejnego męża, sir Jakuba Stewarta z Lorne. W taki sposób Joanna Beaufort została wyłączona z politycznej gry; zmarła w Dunbar w 1445 r. Ponieważ jednak Livingstone obawiał się potężnego klanu Douglasów, wszedł w spisek z kanclerzem sir Williamem Crichtonem. W listopadzie 1440 r. zaprosili oni szesnastoletniego earla Wiliama Douglasa i jego brata Dawida na królewską wieczerzę. Pod koniec posiłku służba położyła na stole głowę czarnego byka, symbol zbliżającej się śmierci. Pomimo protestów dziewięcioletniego króla, młodzi Douglasowie zostali pośpiesznie oskarżeni o zdradę i zabici. Wydarzenie to przeszło do historii jako Czarna Wieczerza (Black Dinner) 62. Jakub II

Dzieje Szkocji do Reformacji

81

Nastąpił sześcioletni okres walk, najazdów, oblężeń i ekskomunik, gdyż do rywalizacji włączyli się także biskupi. Stan królestwa pogarszało jeszcze odnowienie walk w rejonie Pogranicza. W roku 1449 Jakub II poślubił wykształconą i pobożną Marię z Geldrii, pochodzącą z rodu książąt burgundzkich, którzy w piętnastym wieku sprawowali władzę w Niderlandach. Małżeństwo to zmieniło dziewiętnastoletniego monarchę w mężczyznę. Postanowił wszelkimi dostępnymi środkami rozprawić się z ambitnymi wielmożami. Rozpoczął od uwięzienia i zgładzenia Livingstone'a. Rok później, wykorzystując nieobecność ósmego earla Douglasa, który na czele szkockiej delegacji pojechał do Rzymu na uroczystości z okazji zakończenia papieskiej schizmy, najechał zbrojnie kilka jego twierdz. Po powrocie Douglasa Jakub doszedł z nim do zgody, ale była ona krucha. Król dowiedział się bowiem, że ten wszedł w spisek z Aleksandrem Lindsayem, earlem Crawfordem, oraz Janem MacDonaldem, lordem Wysp, a także nawiązał kontakty z Anglikami z obozu Yorków. Pod pretekstem omówienia ważnych spraw państwowych, zaprosił go do Stirling, zaręczając, że może czuć się bezpieczny. 22 lutego 1452 r. zjedli oni kolację, po czym król zaprosił gościa do sąsiedniej komnaty. Tam poinformował go, że wie o spisku i zaproponował zerwanie z Crawfordem i lordem Wysp. Gdy Douglas odmówił, Jakub chwycił sztylet i ugodził nim gościa w szyję. Kapitan gwardii królewskiej słysząc podejrzane odgłosy wpadł do komnaty i dokończył krwawego dzieła. Następnie wyrzucił ciało zamordowanego przez okno do ogrodu. W rewanżu brat zamordowanego Jakub Douglas, porzucił obowiązki biskupa Aberdeen, zebrał kilkuset ludzi i najechał, a następnie podpalił Stirling. Zanosiło się na wojnę domową, do której jednak nie doszło. Posłuszny Jakubowi Parlament wydał oświadczenie, że "earl był winien własnej śmierci, gdyż stawił opór uprzejmej perswazji Króla" 63. W roku 1455 dziewiąty earl Douglas i jego zwolennicy zmierzyli się w Arkinholm z armią królewską, jak na ironię dowodzoną przez Jerzego, czwartego earla Angusa, z linii Czerwonych Douglasów. Czarni Douglasowie ponieśli sromotną klęskę. Jeden z czwórki braci poległ w bitwie, Jakubowi i jego bratu Balveny’emu udało się uciec do Anglii, czwarty został ujęty i stracony. Jeszcze tego roku Parlament przyjął ustawę o aneksji, na mocy której majątek Czarnych Douglasów przejęła Korona. Ich zamki w Inveravon i Abercorn zrównano z ziemią; te w Douglas, Strathaven i Threave Meg ostrzałem ciężkiej artylerii zmuszono do kapitulacji. Był to zarazem koniec potęgi wielkiego klanu. Dziewiąty earl Douglas próbował jeszcze odzyskać swą władzę, ale został ujęty i osadzony w Lindores Abbey, gdzie zmarł w

82

Historia

Szkocji

1488 r. Wraz z jego śmiercią wygasł tytuł earla Douglasa. Pozostali jednak Czerwoni Douglasowie, którzy wywodzili się od Jerzego, pierwszego earla Angusa, nieślubnego syna pierwszego earla Douglasa i Małgorzaty Stewart, countessy Mar i Angus. Po rozprawie z Douglasami Jakub II złagodził swą politykę i zaczął pozyskiwać arystokrację nowymi tytułami. Wcześniej (1452 r.) ustanowił tylko godność earla Erroll. Natomiast w latach 1757-58 wykreował aż czterech nowych earlów: Argyll, Marischall, Morton i Rothes. Wydał Mons Meg także dwie siostry za szkockich panów. Annabella otrzymała za męża earla Huntly, zaś Joanna - Jakuba Douglasa z Dalkeith, którego Jakub w nagrodę za lojalność ustanowił earlem Mortonem. Godnym odnotowania wydarzeniem w tym okresie, ale nie ze sfery polityki, było założenie w 1451 r. uniwersytetu w Glasgow. Głównym fundatorem był tamtejszy biskup William Turnbull, absolwent St Andrews, a stosowną bullę przysłał papież Mikołaj V. Rozrastał się także uniwersytet w St Andrews. Rok wcześniej założono tam nowy College św. Zbawiciela. Wojna Dwóch Róż (1455-85) dała Szkotom okazję do wypadów na południe. 3 sierpnia 1460 r. Jakub II osobiście doglądał artyleryjskiego ostrzału twierdzy Roxburgh, znajdującej się od ponad stulecia w rękach Anglików. Jedna z armat, do której artylerzysta wsypał za dużo prochu, po odpaleniu rozerwała się, zabijając stojącego obok króla. Na polach Floors Castle, w pobliżu Kelso, oglądać można dziś drzewo posadzone dla upamiętnienia tego wypadku. Śmierć Jakuba II miała w pewnym stopniu charakter symboliczny. Interesował się on bowiem bardzo ówczesną nowością techniczno-militarną, jaką była artyleria. Z Niderlandów otrzymał słynną „Małgośkę z Mons” (Mons Meg), gigantyczną jak na owe czasy armatę, którą dzisiejsi turyści oglądać mogą na Zamku Edynburskim.

Dzieje Szkocji do Reformacji

83

Jakub II i Maria Geldryjska mieli ośmioro dzieci: najstarszy Jakub (145288), dziedzic korony, Aleksander, późniejszy earl March i diuk Albany, następnie Jan, późniejszy earl Mar. Z córek na uwagę zasługuje Maria, która była żoną sir Tomasza Boyda, a następnie lorda Jakuba Hamiltona. Jej praprawnuk Henryk Stewart, lord Darnley, został drugim mężem Marii Stuart. Jakub III przejął tron mając lat dziewięć. Regencja została przekazana królowej matce, rywalizującej z wpływowym i Jakub III ambitnym arcybiskupem St Andrews, Jakubem Kennedym, którego matką była jedną z córek Roberta III. Podczas wojny Lancasterów z Yorkami, Szkoci popierali czynnie królową Małgorzatę Andegaweńską, francuską małżonkę Henryka VI. W pierwszych miesiącach 1461 r. wdarli się daleko na południe, zagrażając nawet Londynowi. Gdy losy Wojny Róż przechyliły się na drugą stronę, Kennedy udzielił azylu angielskiej parze królewskiej, za co uzyskał obietnicę zwrotu Berwick. W odwecie Edward IV, który tymczasem ogłosił się nowym królem angielskim, namówił przebywającego na wygnaniu w Anglii dziewiątego earla Douglasa, by zawiązał spisek z Janem, Lordem Wysp i earlem Ross, w celu przejęcia z angielską pomocą władzy w Szkocji, a następnie przeprowadzenia podziału kraju. Wg porozumienia z 13 lutego 1462 r., Ross miał przejąć tereny na północ od Zatoki Forth, a Douglas na południu - obaj jako wasale króla angielskiego. Dzięki dyplomatycznym zdolnościom Kennedy'ego doszło jednak do porozumienia z Anglią i powyższy plan nie wszedł w stadium realizacji. Po śmierci królowej matki w grudniu 1463 r. regentem został arcybiskup Kennedy. Po osiemnastu miesiącach zmarł on jednak jako ofiara zarazy, a Szkocja stanęła w obliczu poważnego kryzysu politycznego. Boydowie z Kilmarnock porwali młodocianego króla i wysunęli projekt jego małżeństwa z Małgorzatą Norweską, córką Christiana I (1426-82). W umowie z 1468 r. poczyniono zarazem zastrzeżenie, że jeśli posag księżniczki w wysokości 60 tys. florenów nie zostanie wypłacony, to Szkocja otrzyma Orkady i Szetlandy. Warunku nie dotrzymano i w 1472 r. wyspy te włączono do królestwa szkockiego. Innym posunięciem lorda Boyda był mariaż Jakub III koronowany przez św. Andrzeja, jego najstarszego syna, sir (fragment obrazu van der Goesa )

84

Historia

Szkocji

Tomasza, z siostrą Jakuba III, Marią. Boydowie nie utrzymali jednak swej władzy do ślubu Jakuba i Małgorzaty (1469 r.). Pod ich nieobecność Jakub III został namówiony do odsunięcia i ukarania dotychczasowych "opiekunów". Ostrzeżony przez żonę, sir Tomasz uciekł do Danii tym samym statkiem, który przywiózł do Leith księżniczkę Małgorzatę. Lord Boyd wyjechał z Anglii na kontynent, a jego drugi syn, sir Aleksander, został stracony. Mimo pokoju z Anglią (1474 r. ) i zmuszenia do uległości lorda Wysp (1476 r.), podejrzliwość Jakuba III wcale nie malała. Jedną z jego kolejnych akcji było uwięzienie własnych braci: Aleksandra diuka Albany i Jana earla Mara. Temu pierwszemu udało się uciec z Zamku Edynburskiego, natomiast drugi, więziony w Craigmillar, zmarł w podejrzanych okolicznościach. W 1482 r. Albany najechał Szkocję u boku Ryszarda Gloucestera, późniejszego Ryszarda III. Jakub III postanowił stawić im czoło i ruszył na południe. Nie wiedział jednak, że za nim podążyła grupa wielmożów dowodzonych przez Archibalda, piątego earla Angusa z Czerwonych Douglasów. W Lauder ujęli oni króla i na tamtejszym moście powiesili kilku jego faworytów. Po przybyciu Anglików całe towarzystwo udało się do Edynburga, gdzie Albany został mianowany królewskim namiestnikiem. Po wycofaniu się Anglików Jakub III znów odzyskał władzę. Okazało się bowiem, że antyrojalistyczna opozycja nie była wcale tak silna, a anglofilska polityka diuka Albany nie cieszyła się poparciem Szkotów. Pozostałością tej nieudanej próby przewrotu w 1482 r. jest dziś przynależność Berwick nad rzeką Tweed do Anglii. Jakby na pamiątkę historycznych więzi tego miasta ze Szkocją, tamtejsza drużyna piłkarska uczestniczy jednak w rozgrywkach ligi szkockiej. Rok później Albany musiał uciekać ze Szkocji. Próbował jeszcze najazdu zbrojnego z terytorium angielskiego, ale zaraz po przekroczeniu granicy poniósł porażkę. Po tej nieudanej eskapadzie wyjechał do Francji, gdzie został zamordowany. Ostatnią próbę rebelii za panowania Jakuba III podjęła rodzina Home'ów, której skonfiskował on pewne kościelne beneficja. Udało się jej pozyskać innych magnatów, a także wciągnąć do spisku piętnastoletniego księcia Jakuba (1473-1513), najstarszego syna panującego monarchy. Królewicz też miał powody do niezadowolenia, gdyż poczuł się dotknięty tym, że ojciec nadał tytuł diuka Ross jego młodszemu bratu. 11 czerwca 1488 roku w bitwie pod Sauchieburn (niedaleko Bannockburn) rebelianci pokonali oddziały królewskie. Już po zakończeniu walki ranny król spadł z konia i został zamordowany.

Dzieje Szkocji do Reformacji

85

8. "Now a monarchia". Panow anie Jakuba IV Gdyby nie udział w spisku przeciwko własnemu ojcu, o nowym władcy można by pisać w samych superlatywach. Pamięć o zbrodni ciążyła jednak na nim przez całe życie, a dla podkreślenia swej winy Jakub IV nosił na gołej skórze żelazny pas. Monarcha ten wyróżniał się bogatą osobowością i uważany jest powszechnie za iście renesansową postać. Był mecenasem nauk i sztuk. Mówił po łacinie i gaelicku, a oprócz ojczystego szkockiego znał jeszcze pięć języków europejskich. Wystąpił z całą mocą przeciwko zbójeckim baronom z Pogranicza i niesubordynowanym panom z północy. Już za dwóch pierwszych Stewartów szkocko-angielskie Pogranicze (The Border) stało się terenem walk przygranicznych, które ciągnęły się przez cały wiek. Były one wywoływane raczej przez samowolne wypady z obu stron granicy, niż przez działania zbrojne regularnych oddziałów. "Dla niektórych szkockich rodów pogranicznych - pisze Daiches - walka z Anglikami na własny rachunek stała się w miarę regularnym i dość atrakcyjnym sposobem życia" 64. W latach 1493-94 Jakub IV doprowadził najpierw do poddania się Jana, czwartego lorda Wysp, a następnie skonfiskował jego majątek. Korona podjęła także próby wprowadzenia nowych mechanizmów administracyjnych w celu uzyskania pełnej kontroli nad Wyżynami i Wyspami. Na dłuższą metę jednak rezultaty tej akcji były połowiczne, gdyż posługując się wybranymi klanami (Campbell, Mackenzie, Gordon) Jakub IV przyczyniał się do utrwalania animozji międzyklanowych, co miało przynieść ponure owoce w następnych stuleciach. Aż do drugiej połowy XVIII w. rejon ten pozostawał potencjalnym źródłem niepokoju. Niemniej jednak, opis kraju, jaki wyszedł w 1496 r. spod pióra ambasadora hiszpańskiego, Pedro de Ayali, odnotowywał znaczny postęp w porównaniu z tym, który przedstawił sześć dekad wcześniej Eneasz S. Piccolomini. Wyjąwszy lata 1495-1497, kiedy to król szkocki popierał pretendenta Perkina Warbecka występującego przeciwko Henrykowi VII, stosunki z Anglią w pierwszym okresie panowania Jakuba IV były pokojowe. Warto podkreślić, że w tym okresie pojawiły się nowe możliwości prowadzenia polityki zagranicznej, jakich dostarczała rodząca się wówczas dyplomacja. Za pośrednictwem wspomnianego Ayali podjęta została próba Jakub IV ułożenia stosunków z południowym sąsiadem. W

86

Historia

Szkocji

1502 r. doszło do zawarcia traktatu o wiecznym pokoju. Dokument zawierał klauzulę warunkującą jego prawomocność od aprobaty papieskiej, która została udzielona przez Aleksandra VI w jego bulli z 28 maja 1503 r. Strona zrywająca traktat narażała się na ekskomunikę. Zgodnie z ustaleniami traktatu, w sierpniu 1503 r. córka Henryka VII, Małgorzata Tudor (1489-1541), poślubiła Jakuba IV i została królową Szkocji. Mariaż ten miał dalekosiężne skutki, gdyż dokładnie za sto lat prawnuk Małgorzaty, Jakub VI Stuart, objął tron angielski. „Wieczny pokój” trwał bardzo krótko. Wspomniany mariaż nie zapobiegł bowiem nie wypowiedzianej wojnie morskiej prowadzonej w latach 15041512. Zadrażniła ona stosunki królestwa szkockiego z południowym sąsiadem, co doprowadziło w końcu do klęski Jakuba IV. Henryk VIII dał się wciągnąć do Świętej Ligi, utworzonej w 1511 r. przez papieża Juliusza Sztandar szkocki z napisem: „Prawda zwycięży” II dla powstrzymania ekspansjonistycznej polityki Ludwika XII. Ten ostatni, powołując się na „stary sojusz” i zwodząc króla szkockiego obietnicą poparcia jego roszczeń do tronu angielskiego, namówił go do wkroczenia na terytorium Anglii. Podjęta przez Jakuba misja mediacyjna między królem francuskim i angielskim zakończyła się fiaskiem. Dodatkowy wpływ na przystąpienie Szkotów do wojny miało zamordowanie w 1511 r. przez Anglików więzionego przez nich szkockiego admirała Andrzeja Bartona. 4 września 1513 r. Jakub IV przekroczył z armią granicę i po kilku dniach zajął dogodną pozycję na wzgórzu Flodden. Ostrzałem artyleryjskim oraz sprytnym manewrem Anglicy zmusili Jakuba do przemieszczenia swych sił, a następnie okrążyli. Doszło do walki wręcz, w której długie szkockie piki okazały się mało przydatne wobec halabard wrogów. Szkoci ponieśli straszną klęskę: zginęli Jakub IV i jego nieślubny syn Aleksander (1493-1513), arcybiskup St Andrews. Poległo dwóch opatów, dziewięciu earlów (z dwunastu biorących udział w bitwie), czternastu lordów, jeden biskup i kilka tysięcy żołnierzy z dwudziestotysięcznej armii. Anglicy twierdzili, że zginęło 10 tys. Szkotów. Straty po stronie zwycięzców wyniosły ok. 1,5 tys. ludzi. Zgodnie z hasłem na szkockim sztandarze pod Flodden, tym razem prawda była po stronie Anglików. Prawie czterysta lat później (w 1910 r.) na polu bitwy wzniesiono granitowy krzyż z napisem: To the Brave of Both Nations (Walecznym obu Narodów).

Dzieje Szkocji do Reformacji

87

Konsekwencje klęski pod Flodden były ogromne. Poza stratami ludzkimi Szkocja stanęła wobec perspektywy długiego okresu regencji - sukcesor Jakub IV miał wtedy zaledwie półtora roku. Ponadto, wielu panów zaczęło odnosić się z dezaprobatą do „starego sojuszu”. Bitwa pod Flodden stanowiła też ostatnią próbę zjednoczenia narodu szkockiego do walki z Anglikami; przed jej rozpoczęciem gaelicki bard zagrzewał do walki "Gaela" (górala) i "Galla" (Szkota z Nizin). Bitwa pod Flodden i śmierć Jakuba IV otwierają najbardziej brzemienny w skutki okres w dziejach Szkocji. Jeśli chodzi o politykę wewnętrzną, to dominuje w nim walka o władzę. W czasie małoletniości dziedzica korony jest to walka między regentem, królową matką i zwaśnionymi arystokratami, natomiast po objęciu przezeń rządów - między królem a nieskorymi do posłuszeństwa wielmożami. W zakresie polityki zagranicznej wspomniany okres charakteryzuje się rywalizacją dwóch tradycyjnych opcji: angielskiej i francuskiej. Konflikt ten występował w polityce szkockiej już od końca XIII stulecia, ale w XVI w. wszedł w rozstrzygającą fazę. Opowiadając się po stronie Francji, Jakub IV naruszył dopiero co ustanowiony "wieczny pokój" z Anglią. Jego następca, który pod wieloma względami starał się naśladować ojca, stanie wobec tego samego dylematu. I również jego wybór doprowadzi go najpierw do klęski na polu bitwy, a trzy tygodnie później do przedwczesnej śmierci. Niezależnie jednak od wojen wewnętrznych i zewnętrznych Szkocja Stewartów kroczyła drogą reform. Za panowania Jakuba III wprowadzony został zwyczaj protokołowania obrad parlamentu (1466 r.), zwiększono liczbę przedstawicieli miast, a także wprowadzono ich do składu Lordów Artykułów. Za pierwszych trzech Jakubów na znaczeniu zyskuje także samorząd miejski. Wzrasta wymiana w handlu wewnętrznym i zagranicznym, rozwija się produkcja rzemieślnicza. Jakub IV przeprowadził reformę wojska, tworząc podstawę armii stałej i organizując pierwszą w historii Szkocji flotę wojenną. Wydał on co najmniej 100 tys. funtów szkockich (ponad trzyletnie dochody Korony) na artylerię, a jeszcze więcej na flotę. Zbudowanie tylko jednego statku „Great Michael” kosztowało 30 tys. funtów. Jakub IV snuł także plany zjednoczenia świata chrześcijańskiego do walki z imperium ottomańskim. Szkocja przełomu XV i XVI stulecia określana jest przez historyków jako "Nowa Monarchia" 65. Poprzez system nominacji biskupów i opatów Jakub IV zapewnił sobie kontrolę nad Kościołem; w 1492 r. doprowadził do ustanowienia arcybiskupstwa w Glasgow, w 1504 r. mianował nieślubnego syna, jedenastoletniego Aleksandra, arcybiskupem St Andrews. W drugiej połowie XV i pierwszej połowie XVI wieku dokonał się także

88

Historia

Szkocji

znaczący postęp w dziedzinie nauki i kultury. Była to wielka epoka szkockiej literatury średniowiecznej, a język szkocki osiągnął bogactwo poetyckiego wyrazu, dorównując pod tym względem wielu literaturom europejskim. Ze znanych poetów tego okresu wymienić należy R. Henrysona i W. Dunbara. W Moralis Fabilis of Esope Robert Henryson (1425-1500) wykorzystuje wątki z bajek Ezopa, osadzając je w realiach wsi szkockiej. W The Testament of Cresseid opisuje ostatnie lata życia Chaucerowskiej Kryzejdy, jako trędowatej żebraczki, która nie rozpoznana prosi o jałmużnę dawnego kochanka Troilusa. William Dunbar (1460-1520), niedoszły franciszkanin, poświęcił Fragment I wyd. Lament for the Makaris się karierze dyplomatycznej. Był także nadwornym poetą piszącym okolicznościowe utwory. Musiało to być dość intratne zajęcie, jeśli pod koniec życia jego roczna pensja wynosiła 80 funtów. Najbardziej znanym z tych utworów jest poemat The Thrissell and the Rose (Oset i róża), napisany z okazji zaślubin Jakuba IV z Małgorzatą Tudor. Nawiasem mówiąc, w sprawie tego mariażu Dunbar prowadził w 1500 r. pertraktacje w Londynie. Występująca w poemacie Pani Natura wybiera dwa tytułowe kwiaty, jako przewodzące heraldycznym godłom. Inny charakter posiada Lament for the Makaris, w którym autor, prawdopodobnie pod wpływem Testamentu Franciszka Villona, wspomina nieżyjących szkockich poetów, kończąc strofy posępnym łacińskim refrenem: timor mortis conturbat me ("ogarnął mnie lęk śmierci"). Jego twórczość zawiera także wiersze o charakterze satyrycznym, jak np. The Treatise of the Twa Maryit Wemen and the Wedo (Rozprawa między dwiema mężatkami i wdową), gdzie znajdują się stwierdzenia o zaletach płci niewieściej w porównaniu z rodzajem męskim. Mimo że Dunbar oceniany jest bardzo wysoko przez historyków literatury, jako jeden z trzech najwybitniejszych szkockich poetów, obok Roberta Burnsa i Hugha MacDiarmida, jego twórczość przez kilka wieków była za-

Dzieje Szkocji do Reformacji

89

pomniana. W roku 1508 Chepman i Millar opublikowali mały wybór poezji, ale na dzieła zebrane (znalezione w rękopisach) trzeba było czekać aż do 1834 r. Jan Buchan określił twórczość Dunbara jako jedno z czterech głównych osiągnięć literatury szkockiej, obok ballad, poezji Burnsa i powieści historycznych W. Scotta. H. Mac-Diarmid podjął w XX w. próbę odrodzenia języka szkockiego w poezji pod hasłem "powrotu do Dunbara". Bard Ślepy Harry (zm. ok. 1492 r.) w poemacie The Actis and Deedis of ... Wallace opiewał bohaterskie czyny Williama Wallace'a, co stanowiło pośrednią krytykę proangielskiej polityki Jakuba III. W politykę uwikłany był też wybitny poeta, G. Douglas. Gavin Douglas (1475-1522), syn Archibalda, piątego earla Angusa, studiował w St Andrews i Paryżu. Przez dwanaście lat był duchownym katedry św. Egidiusza w Edynburgu. W 1514 r. otrzymał nominację na arcybiskupa St Andrews, ale papież jej nie zatwierdził; ostatecznie Douglas musiał zadowolić się biskupstwem Dunkeld. Gdy rok później na regenta wybrano Jana Stewarta, diuka Albany, wroga Douglasów, oznaczało to kres jego kariery. Nie zdążył nawet objąć wspomnianego biskupstwa, gdyż został uwięziony na zamku w St Andrews. Po roku przywrócono mu wolność, wysyłając do Rouen dla negocjacji traktatu francusko-szkockiego. Skłonności do intryg politycznych i złe stosunki z regentem sprawiły jednak, że był zmuszony do porzucenia wielkiej polityki. Ostatnie lata życia Gavin Douglas spędził na emigracji w Anglii. Zmarł podczas epidemii dżumy. W poemacie King Hart Douglas przedstawił alegorię ludzkiej kondycji. Tytułowy bohater, Królewskie Serce, zaznaje szczęścia z Panią Rozkoszy, by następnie stanąć oko w oko ze Starością. Natomiast The Palyce of Honour, w którym odnaleźć można wpływy Chaucera, zawiera oniryczną wizję świata bóstw, muz i poetów. Po licznych przygodach narrator trafia do Pałacu Honoru, w którym towarzyszą mu upersonifikowane: Wierność, Tolerancja i Niezgoda. Ważne miejsce w twórczości Douglasa zajmuje też przekład na język szkocki Eneidy Wergiliusza 66. Poszczególne księgi tej epopei tłumacz poprzedził własnymi prologami. Był on też pierwszym poetą, który określił używany przez siebie język jako „szkocki” (Scottis), w miejsce dotychczas stosowanego terminu Inglis. Jak wiadomo, za język Szkotów uchodził wówczas jeszcze język gaelicki. Z myślą o udoskonaleniu systemu sądowniczego, Jakub IV doprowadził w 1496 r. do uchwalenia ustawy edukacyjnej, nakazującej wszystkim baronom i właścicielom ziemskim (all barronis and frehaldaris) posyłanie swych najstarszych synów do szkół w celu nauki łaciny, sztuk wyzwolo-

90

Historia

Szkocji

nych i prawa. Warto też zauważyć, że pod koniec XV w. w Szkocji istniały trzy uniwersytety: w St Andrews, Glasgow i Aberdeen. Wielu Szkotów udawało się także na dalsze studia na kontynent, głównie do Paryża. Wielce uzdolnionego syna Aleksandra Jakub wysłał na naukę do Padwy, gdzie młodzieniec miał okazję poznać m.in. Erazma z Rotterdamu. Jako ciekawostkę warto podać fakt, że w latach 1438 i 1453 dwóch studentów szkockich zapisało się na Akademię Krakowską. Do najbardziej znanych szkockich uczonych tego okresu należą J. Ireland, J. Liddell, H. Boece, a przede wszystkim J. Major (lub Mair). Jan Ireland (1440-1496), zwolennik nominalizmu, był pierwszym uczonym szkockim, który pisał w języku narodowym. Po ukończeniu uniwersytetu w St Andrews, studiował i nauczał w Paryżu, a przez pewien czas był rektorem tamtejszego uniwersytetu. Przestał pełnić tę funkcję w 1474 r., gdy Ludwik XI wydał zakaz studiowania dzieł nominalistów. Innym przykładem uznanego uczonego może tu być William Manderston, którego w 1525 r. wybrano rektorem Uniwersytetu Paryskiego. Po powrocie do Szkocji został on pryncypałem w St Andrews. W Paryżu studiował też Jakub Liddell z Aberdeen, autor Tractatus conceptum et signum (1495). Była to pierwsza książka Szkota wydana za jego życia. Szkockim filozofem wykształconym w Paryżu był również Hector Boece (1465-1536), pierwszy pryncypał aberdyńskiego King's College, założonego w 1495 r. przez biskupa Williama Elphinstone'a. Boece napisał po łacinie Scotorum Historiae (1526), historię Szkotów nie wolną od legend i mitów, kontynuując w tym tradycję średniowiecznych kronikarzy szkockich, takich jak Jan of Fordun (zm. 1385), czy Walter Bower (zm. 1449). Bower był opatem w Inchcolm i wielką czcią otaczał św. Kolumbę. Jego Scotichronicon propaguje kult rodzimych świętych, a zarazem zawiera wyraźne wątki antyangielskie. Najgłośniejszym z tej plejady ówczesnych szkockich uczonych był Jan Major (14671550). Owiany sławą wybitnego wykładowcy Uniwersytetu Paryskiego, który nadał mu stopień doktora teologii, powrócił w 1518 r. do Szkocji i objął funkcję pryncypała Uniwersytetu w Glasgow. Uważał on, że zamiast sojuszu z Francją Szkocja powinna związać się ze swym "starym wrogiem" (Auld Enemie). Poglądowi temu dał wyraz w dziele Historia Maioris Britanniae (1521), w którym propagował ideę unii szkocko-angielskiej King’s College, Old Aberdeen

Dzieje Szkocji do Reformacji

91

i zjednoczonej Wielkiej Brytanii. W latach 1523-25 Major wykładał w St Andrews. Studentami teologii byli tam m.in. czołowi teoretycy szkockiego protestantyzmu: Jerzy Buchanan i Jan Knox. W roku 1507 Walter Chepman i Andrzej Myllar otrzymali od króla pozwolenie na założenie pierwszej w Szkocji drukarni. Chepman był dobrze prosperującym kupcem edynburskim, Myllar zaś księgarzem z kilkuletnią praktyką w nowej dziedzinie, jaką była wówczas sztuka drukarska. Drukowania uczył się Myllar w Rouen we Francji, skąd też rekrutowali się jego pierwsi pracownicy. Szkocka Biblioteka Narodowa w Edynburgu posiada w swych zbiorach trzynaście książek wydanych przez oficynę Chepmana i Myllara w 1508 r., czyli pierwszym roku jej działalności. Listę tę otwiera Buke of gude counsale to the king anonimowego autora, a znajdują się na niej m.in. The goldyn targe i The tua marriit wemen and the wedo Williama Dunbara, Acts ... of Sir William Wallace przypisywane bardowi Ślepemu Harry'emu, oraz The traitie of Orpheus Roberta Henrysona. W latach 1509-1510 r. w tej pierwszej szkockiej oficynie ukazał się dwutomowy Breviarium Aberdonense (Brewiarz Aberdyński), złożony czarną i czerwoną czcionką, opracowany przez Strona tytułowa pierwszego wydania The Goldyn targe Williama Dunbara

92

Historia

Szkocji

Williama Elphinstone’a, biskupa Aberdeen. Oprócz modlitewnika znalazły się tu również legendy o życiu siedemdziesięciu szkockich świętych. W kulturze szkockiej doby Renesansu poczesne miejsce zajmuje też architektura. W drugiej połowie XV i pierwszej połowie XVI wieku zbudowano i przebudowano wiele pałaców, a wśród nich ukończony za Jakuba IV Pałac Holyrood, którego lokalizacja przesądziła ostatecznie o stołecznym statusie Edynburga. Biskup William Elphinston

Pierwsza strona I wyd. brewiarza aberdyńskiego

Pałac Holyrood

Atak Anglików w 1544 r. spowodował znaczne zniszczenia, choć zachowało się kilka wież. W odrestaurowanym Pałacu Holyrood znajduje się 110 obrazów królów szkockich, począwszy od legendarnego Fergusa I, a kończąc na Karolu II. Malarz holenderski Jakub de Witt, któremu rząd zlecił tę pracę w 1684 r., pracował nad nimi dwa lata. 9. Kres „starego sojuszu”. Szkocja między Flodden a Ref ormacją Zgodnie z ostatnią wolą Jakuba IV, regentem została królowa wdowa, choć wielmożom bardziej odpowiadałby w tej roli Jan Stewart, diuk Albany. Jako syn Aleksandra, brata Jakuba III, był on następny w kolejce do obję-

Dzieje Szkocji do Reformacji

93

cia tronu. Popędliwa Małgorzata niezbyt długo opłakiwała zmarłego małżonka. Przed upływem roku ponownie wyszła za mąż, tym razem za młodszego od siebie Archibalda, szóstego earla Angusa, naczelnika Czerwonych Douglasów. Ponieważ regentka więcej uwagi poświęcała machinacjom politycznym na rzecz Anglii niż wychowaniu syna, w 1515 r. Rada Królewska przekazała regencję diukowi Albany, który przejął opiekę nad małym Jakubem V. Diuk Albany był wychowany we Francji i pozostawał pod wpływem polityki Franciszka I, który wykorzystywał go do rozgrywek z Anglią. W latach 1517-1520 i 1522-1523 przebywał na dworze francuskim. W 1517 r. wynegocjował Traktat z Rouen, odnawiający „stary sojusz” i zapowiadający małżeństwo króla szkockiego z księżniczką francuską. Ponieważ jednak wkrótce Francja doszła do zgody z Anglią, ustalenia tego traktatu zostały zawieszone, a sam Albany zatrzymany na dworze francuskim. Nie po raz pierwszy Szkoci mogli przekonać się, że dla Francuzów ważniejsze były stosunki z Anglią. Cztery lata później, po nieudanej próbie porozumienia się Diuk Albany i Małgorzata Tudor Franciszka I i Henryka VIII podczas słynnego spotkania na Polu Złotogłowia, można było przystąpić do realizacji Traktatu z Rouen. Albany dwukrotnie prowadził armię szkocką w stronę południowej granicy, ale wsparcie Francuzów nie przyszło na czas i do przekroczenia rzeki Tweed nie doszło. Ponadto, co ważniejsze, na akcjach tych kładł się cień Flodden, powstrzymując dalsze poświęcanie najlepszych synów, "kwiatu Szkocji" 67, na ołtarzu francusko-szkockiej przyjaźni. Innym ważnym elementem sytuacji wewnętrznej były trwające od kilku lat walki między czołowymi magnatami o wpływy w państwie. Nasilały się one zwłaszcza podczas nieobecności regenta. W 1520 r. na głównej ulicy Edynburga, High Street, doszło do krwawej potyczki, w której Douglasowie pobili Hamiltonów oraz ich sojusznika, Jakuba Beatona, arcybiskupa St Andrews. Kiedy w 1522 r. Albany ponownie wyjechał do Francji, Henryk VIII wysłał diuka Norfolka, by grabił i palił południe Szkocji. Powrót regenta z francuskimi oddziałami i armatami spowodował wycofanie się Anglików, ale szkocka szlachta nie odważyła się przekroczyć południowej granicy. Albany próbował rządzić twardą ręką, wypędził Małgorzatę, a lorda Home’a i jego brata ściął za spiskowanie z Anglikami. Nie znajdu-

94

Historia

Szkocji

jąc jednak większego wsparcia dla swej polityki wśród wielmożów, w maju 1524 r. odpłynął do Francji, skąd już nie powrócił. W ten sposób dwunastoletni król ponownie trafił w matczyne ręce. Małgorzata "zainstalowała" go na Zamku Edynburskim jako pełnoprawnego monarchę. Było to jedynie formalne posunięcie, gdyż faktyczna władza spoczywała w rękach tercetu, który tworzyli: ona, jej mąż Archibald i Jakub Hamilton, earl Arran, syn księżniczki Marii i lorda Jakuba. W tym okresie po raz pierwszy pojawia się też podjęta przez Henryka VIII próba stworzenia w Szkocji stronnictwa proangielskiego. W najbliższej przyszłości odgrywać ono będzie ważną rolę w szkockiej polityce wewnętrznej i zagranicznej. W połowie lat dwudziestych opcji tej przewodził właśnie earl Arran. Małżeństwo Małgorzaty Tudor z Archibaldem 68, było jednak nieudane i w 1526 r. wzięła ona z nim rozwód, by poślubić znacznie młodszego Henryka Stewarta, lorda Methvena. Sytuację tę wykorzystali Douglasowie, którzy porwali młodego króla, osadzili go w Pałacu Falkland i przechwycili kontrolę nad Szkocją. W maju 1528 r. Jakub V uciekł z Falklandu i z pomocą stronnictwa wrogiego Douglasom przejął osobiście władzę. Otoczył się doradcami spośród duchowieństwa, dystansując zarazem od znienawidzonych wielmożów. Liderzy rodu Douglasów musieli iść na wygnanie, a ich majątki przejęła Korona. Jakub V twardą ręką starał się zaprowadzić prawo i porządek w rejonie Pogranicza. W roku 1530 rozkazał powiesić pogranicznego korsarza Johnniego Armstronga oraz kilku jego kompanów. Wtrącając do więzienia kilku przedstawicieli tamtejszych rodów, Jakub V naraził się jednak na wrogość wielmożów, nie tylko tych z południa. Jego polityka antymagnacka prowadzona była bowiem także w innych rejonach Szkocji. Jednym z tego rodzaju posunięć był np. Akt rewokacji z 1537 r., unieważniający wszystkie nadania majątków i beneficjów poczynione Jakub V przez regentów. Na Wyżynach i Hebrydach Jakub stosował metodę wykorzystywania waśni między klanami, m.in. podburzył MacDonaldów przeciwko Campbellom. Pod zarzutem spi-

Dzieje Szkocji do Reformacji

95

sku skazał na śmierć szwagra earla Angusa, stosując angielski sposób wykonania wyroku: powieszenie, powłóczenie końmi i ćwiartowanie. Ponadto rozkazał spalić urodziwą lady Glamis, za rzekome rzucenie nań uroków. Dwa lata później stłumił rewoltę na północy kraju. W roku 1487 papież Innocenty VIII przyznał królom szkockim prawo nominowania biskupów i opatów, z czego szeroko korzystał Jakub IV. Rozdając stanowiska i beneficja, a także deklarując się jako wróg herezji, podporządkował sobie całkowicie szkockie duchowieństwo. I choć odnosiło się ono z dezaprobatą do jego planów ustanowienia Kolegium Sprawiedliwości, czy rozdawnictwa dóbr kościelnych dla pięciu nieślubnych synów monarchy, nie mogło mu się przeciwstawić. Prałaci byli bowiem nominalnie u władzy; od 1532 r. w Radzie Królewskiej nie zasiadał już żaden świecki wielmoża. Wspomniane Kolegium Sprawiedliwości, założone w 1532 r., było pierwszym stałym trybunałem sądowym w Szkocji. W jego skład wchodziło 15 sędziów, z tego połowę (plus przewodniczący) stanowiły osoby duchowne. Fundusze na pensje dla prawników będących członkami Kolegium Sprawiedliwości pochodziły od szkockich biskupów. Na mocy bulli papieskiej z 1531 r. mieli oni przekazywać co roku na ten cel 10 tys. funtów szkockich. Założenie tego kolegium było w istocie pretekstem dla pozyskania przez Jakuba V dodatkowych funduszy od Kościoła. Wspomniana kwota przewyższała bowiem wielokrotnie uposażenia prawników. Król cieszył się popularnością wśród prostego ludu, gdyż brał w obronę dzierżawców przed landlordami, jak również nie stronił od kontaktów z pospólstwem, występując często w przebraniu chłopa lub mieszczanina. Postępowaniem takim zyskał sobie przydomek Król Biedaków. Jakub V ściągał różnymi sposobami pieniądze od szlachty i Kościoła, gdyż potrzeby miał ogromne, m.in. sprawił sobie nową koronę, a także budował i modernizował w renesansowym stylu królewskie pałace. W swoich nominacjach kościelnych preferował bliższą i dalszą rodzinę. Posunął się nawet do tego, że uzyskał od papieża aprobatę dla mianowania swego sześcioletniego syna Aleksandra opatem klasztoru w St Andrews. Podróże Jakuba V po kraju dostarczały mu licznych kochanek. W latach 1534-1541 nadał swym nieletnim nieślubnym synom pięć najbogatszych szkockich opactw i klasztorów. W polityce zagranicznej Jakub V opowiadał się za „starym sojuszem”, najpierw pod wpływem diuka Albany, następnie zaś kanclerza Gavina Dunbara. Dodatkowym powodem była jego awersja wobec proangielsko nastawionych Douglasów. Jednak sojusz Henryka VIII z Francją, wymierzony przeciwko papieżowi i cesarzowi, przez kilka lat stał na przeszkodzie za-

96

Historia

Szkocji

miarowi Jakuba poślubienia którejś z córek króla francuskiego. W 1536 r. udał się do Paryża i zauroczony trzecią córką Franciszka I, urodziwą Magdaleną de Valois, 1 stycznia następnego roku wziął z nią ślub w katedrze Notre Dame, a następnie przywiózł ją do Szkocji. Rychła śmierć szesnastoletniej królowej znów postawiła na porządku dziennym problem małżeństwa szkockiego monarchy. Zatrzymawszy 100 tys. liwrów posagu, okręty i rzeczy zmarłej Magdaleny, w 1538 roku Jakub V ożenił się z równie urodziwą i bogatą Marią de Guise (1515-60), której posag wyniósł 150 tys. liwrów. Była ona wdową po księciu Longueville i córką księcia Klaudiusza Lotaryńskiego, z zyskującego na znaczeniu we Francji rodu Gwizjuszy. Maria urodziła Jakubowi V dwóch synów, Jakuba i Artura, obaj jednak zmarli w dzieciństwie. Do 1541 r. królowi szkockiemu udaMaria de Guise wało się opierać Henrykowi VIII, który namawiał go do zerwania sojuszu z Francją. Gdy jednak Jakub V nie przybył na wyznaczone mu spotkanie do Yorku, doszło do konfliktu zbrojnego. 24 listopada 1542 r. armia szkocka poniosła dotkliwą klęskę na torfowisku Solway Moss nad rzeką Esk. Szkocja była całkowicie nie przygotowana do tej wojny. Od wypadku podczas polowania w 1537 r. król niedomagał, zaś panowie szkoccy nie kwapili się do walki: z jednej strony nienawidzili swego władcy, z drugiej żywa była jeszcze wśród nich pamięć klęski pod Flodden. Podczas bitwy powstało wielkie zamieszanie. Poległych Szkotów było niewielu, znacznie więcej trafiło do niewoli. Sam król uciekł z pola, co odebrało szkockim żołnierzom resztki ochoty do walki. Gdy dotarła do niego wiadomość o klęsce, włóczył się przez jakiś czas bez celu, dopóki nie przewieziono go do pałacu w Falkland, gdzie został położony do łóżka. I wtedy nadeszła wiadomość, że właśnie urodziła mu się córka. Mając na myśli dynastię Stewartów, Jakub V wypowiedział wtedy owe słynne słowa: It cam wi' a lass and it will gang wi' a lass (Z dziewką przyszło i z dziewką przeminie). Jest to najczęściej cytowana wersja, zapisana w połowie lat siedemdziesiątych XVI w. przez jednego z kronikarzy. Po raz pierwszy, bo dziesięć lat wcześniej, słowa Jakuba V zapisał J. Knox. Według niego, umierający król miał powiedzieć: The devil go with it! It will

Dzieje Szkocji do Reformacji

97

end as it began: it came from a woman; and it will end in a woman ("Do diabła z tym! To się zakończy tak, jak się zaczęło: przyszło z kobietą i na kobiecie się skończy"). Jak zauważa J. Wormald, za którą przytaczam wersję Knoxa, przepowiednia ta sprawdziła się, ale ostatnią kobietą z dynastii Stewartów była królowa Anna, a nie Maria 69. Jakub V zmarł 14 grudnia 1542 r., pozostawiając tron dopiero co narodzonej Marii i skazując królestwo na kolejny długi okres małoletniości monarchy. Warto dodać, że w okresie 1406-1567, czyli od Jakuba I do Jakuba VI, przeciętny wiek przejmowania sukcesji przez szkockich monarchów wynosił 6 lat i 6 miesięcy, podczas gdy w Anglii 24 lata i 1 miesiąc. Przez ponad połowę tego okresu (51,3%) Szkocja miała monarchów, którzy nie ukończyli dwudziestego pierwszego roku życia; dla Anglii wskaźnik ten wynosi 18,3%. Przez prawie jedną piątą tego okresu monarchowie szkoccy liczyli sobie poniżej 12 lat. Jeśli przeprowadzimy podobne obliczenia dla okresu 1306-1603, czyli od wstąpienia na tron Roberta I Bruce'a do unii personalnej z Anglią, rezultat będzie jeszcze gorszy. Pierwszym regentem za panowania Marii Stuart został dwudziestosiedmioletni wówczas Jakub Hamilton (1516-1575), drugi earl Arran, prawnuk Jakuba II. Początkowo prowadził on politykę proangielską, która bardzo odpowiadała Henrykowi VIII, uwikłanemu w wojnę z Francją i konflikt z Kościołem katolickim. Król angielski wysłał do Szkocji przebywającego na wygnaniu Archibalda Douglasa, earla Angusa, w towarzystwie części jeńców wziętych do niewoli w Solway Moss. Grupa ta miała za zadanie propagować proangielskie nastroje i popierać projekt przyszłego mariażu Marii Stuart z Edwardem księciem Walii. 1 lipca 1543 r. zawarty został Traktat z Greenwich, który zapowiadał pokój między obu krajami oraz postanawiał, że Maria w przyszłości poślubi angielskiego następcę tronu. Ustalono również, że po ukończeniu dziesiątego roku życia królowa Szkotów przybędzie do Anglii, gdzie odbędą się zaślubiny. Inny punkt traktatu zezwalał Szkotom na czytanie Biblii w ich rodzimym języku, tzn. szkockim. Wkrótce jednak okazało się, że król angielski zaczyna poczynać sobie ze Szkocją tak, jakby ta była już w jego władaniu. Pod wpływem narastających nastrojów antyangielskich, podsycanych przez królową matkę i arcybiskupa St Andrews, kardynała Beatona, 11 grudnia 1543 r. Parlament szkocki wypowiedział Traktat z Greenwich, a regent, który przeszedł na stronę profrancuską, decyzję tę zatwierdził. Za wyrażenie zgody na małżeństwo Marii z Delfinem i zwrot w polityce wobec Anglii, otrzyma on w przyszłości (1548 r.) od króla francuskiego tytuł księcia Châterherault. W odwecie Henryk VIII wysłał na północ oddziały wojskowe pod do-

98

Historia

Szkocji

wództwem earla Hertforda (późniejszy diuk Somerset), rozkazując mu palić, mordować i grabić. Akcje te, prowadzone w latach 1544-1545 na południu Szkocji, aż po Edynburg, zyskały sobie miano "Brutalnych zalotów" (Rough Wooing). Kilka miesięcy po śmierci Henryka VIII, który zmarł 28 stycznia 1547 r., Edward Seymour, diuk Somerset, ówczesny Lord Protektor Anglii, przekroczył Tweed i 10 września pokonał Szkotów w bitwie pod Pinkie Cleuch, niedaleko Edynburga. Mała królowa została ukryta w klasztorze na wyspie położonej na jeziorze Menteith. W lipcu następnego roku Parlament szkocki zaakceptował projekt jej małżeństwa z Delfinem, a 8 sierpnia wywieziono ją potajemnie do Francji. Tym razem skuteczna interwencja francuska przyniosła owoce i na mocy Traktatu Bulońskiego z 1550 r. Anglicy zgodzili się wycofać ze Szkocji wszystkie swoje oddziały, przyrzekając zarazem, że odtąd nie będą nękać północnego sąsiada. Cztery lata później dwunastoletnia Maria Stuart mianowała regentką swą matkę. W rezultacie, prowadzona od lat dwudziestych walka między opcją proangielską a profrancuską przechyliła się wyraźnie na stronę tej drugiej. Było to jednak krótkotrwałe zwycięstwo, gdyż polityka regentki, opierająca się na sile stacjonującego w Szkocji kontyngentu wojsk francuskich, doprowadziła stopniowo do odwrócenia sytuacji. Żywot ponad dwustuletniej opcji profrancuskiej dobiegał kresu. Próba jej podtrzymania przez wychowaną we Francji Marię Stuart, która w 1561 r. przybyła do ojczyzny objąć tron, skończyła się klęską młodej królowej. Drugim istotnym elementem wielkiej zmiany, jaka dokonała się w szesnastowiecznej Szkocji, była Reformacja. Opcja profrancuska w polityce zagranicznej łączyła się z opcją prokatolicką w polityce wewnętrznej. Wzrost wpływów francuskich charakterystyczny dla regencji Marii Gwizjuszki - w czym wielu Szkotów upatrywało zagrożenie dla niezależności swego kraju - w naturalny sposób popychał ich w objęcia Anglii, oderwanej w 1534 r. przez Henryka VIII od Rzymu. W ten sposób opozycja wobec profrancuskiej władzy łączyła się z krytyką Kościoła katolickiego, którego hierarchia współpracowała z władzą królewską usiłującą podporządkować sobie niepokornych wielmożów. Tym samym, poczynając od lat trzydziestych XVI wieku opozycja szkocka staje się coraz bardziej proangielska i zarazem protestancka. Anglicy umiejętnie podsycali te antykatolickie nastroje. Próby reform w Kościele szkockim, podejmowane przez część duchowieństwa świadomego potrzeby zmian, nie mogły zahamować radykalizmu protestanckiego żywiołu, który objął wszystkie stany społeczeństwa. Gdy 11 czerwca 1560 r. zmarła Maria de Guise, żywioł ten był już na tyle silny, że w sierpniu tego roku Parlament szkocki zdele-

Dzieje Szkocji do Reformacji

99

galizował katolicyzm i wprowadził nowe, protestanckie wyznanie wiary. Jako kolejne państwo w Europie, Szkocja wkroczyła na drogę Reformacji. Przypisy do rozdziału I 1

Na temat przedhistorycznych mieszkańców Wysp Brytyjskich zob. [Lipoński; s. 13-30].

2

W dziele Peri Okeanou (O oceanie), Pyteasza z Massalii, greckiego podróżnika z IV/III w. p.n.e., występuje określenie Pretaniké. Juliusz Cezar, który w latach 55-56 p.n.e. usiłował podbić wyspę, używał nazwy Britannia. Dla odróżnienia od kontynentalnej Bretanii (dawnej Armoryki), którą od VI w. łacińscy autorzy nazywali Minor Britannia, przyjęło się określenie Wielka Brytania. Zob. [Lipoński; s. 91 nn], [Dillon, Chadwick; s. 28], [Kędzierski, 1966; s. 14-15]. 3

[Tacyt; ss. 293-324].

4

Cn. Iulius Agricola (40-93); 68 r. pretor, 77 r. consul suffectus. Dwukrotnie odbywał służbę wojskową w Brytanii; jako jej namiestnik (78-84) przyczynił się w dużym stopniu do zromanizowania tej prowincji. Zajął także południową Szkocję, budując linię fortów między Zatokami Clyde i Forth. Prawdopodobnie został otruty przez zazdrosnego o sławę cesarza Domicjana. 5

[Tacyt; s. 312].

6

[Dillon, Chadwick; s. 41].

7

Według Trevelyana, Anglowie i Sasi byli etnicznie tym samym, choć kulturowo zróżnicowanym, ludem, należącym - podobnie jak Jutowie - do wielkiej grupy obejmującej również plemiona skandynawskie, a także Franków i Teutonów (Germanów południowych) [Trevelyan, 1963; s. 50 i 60]. 8

Retor Eumenius w panegiryku na cześć cesarza Konstancjusza (293-306) pisze, że Brytowie zwykli uważać Piktów (Picti) i Irlandczyków (Hiberni) za wrogów. Inna wzmianka o Piktach znajduje się w panegiryku na cześć cesarza Konstantyna Wielkiego (306-337) [XII Panegyrici latini; s. 140 i 165]. Zob. też [XII Panegyrici veteres; s. 214 i 194]. 9

Beda Venerabilis (673-735), mnich benedyktyński, historyk i teolog z Northumbrii. Najbardziej znanym jego dziełem jest Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum doprowadzona do roku 721. Zob. [Bober, s. 81]. 10

Określenie Atholl pochodzi od irlandzkiego Ath-Fotla, co można tłumaczyć jako "Nowa Irlandia". Miano to nadali w pocz. VIII w. Szkoci. Irlandzkie dun oznaczało warowną twierdzę otoczoną szańcami ziemnymi. 11

Więcej na ten temat w [Grzybowski, 1998; s. 24 n.].

12

Celtyckie mac znaczy „syn”. Zob. też [Bober, s. 82].

13

Więcej na temat „zagadki Piktów” w [Lipoński; s. 380 nn.]

14

W Irlandii istniał trójstopniowy system zależności: każdy "król" (ri) podlegał zwykle "wyższemu królowi" (ruire), nad którymi znajdowali się jeszcze "nadkrólowie" (ri ruirech). Bliższe informacje na temat organizacji dawnego społeczeństwa irlandzkiego w [Dillon, Chadwick; s. 88 nn.]; zob. też [Grzybowski, 1998; s. 26], [Lipoński; s. 78]. 15

Bliżej na ten temat [Dillon, Chadwick; ss. 208-212]. W tym miejscu przytoczę jedynie, za cytowanymi autorami, krótki fragment jednego z poematów: Trzystu ozdobionych złotymi naszyjnikami wyruszyło,

100

Historia

Szkocji

Aby bronić swego kraju; smutny był ich los. Zostali zabici, ale też zabijali. Będą sławieni aż do końca świata. Spośród tych ziomków, którzy wyruszyli, Niestety! - tylko jeden powrócił. 16

Cyt. za [Lipoński; s. 178].

17

Już w V w. na terenie dzisiejszego Edynburga miała znajdować się warownia, a miejsce to nosiło celtycką nazwę Magh-Dun (Płaska Góra). 18

Walter Bower, Scotichronicon. Kronika ta obejmuje okres od panowania Kennetha I do Kennetha II. 19

[Trevelyan, 1963; s. 267].

20

Bliżej na ten temat zob. [Grzybowski, 1998; s. 22 nn.]; por. też [Lipoński; s. 392].

21

Earl - średniowieczny tytuł feudalny, później tytuł arystokratyczny niższy od markiza.

22

[Mackie; s. 23].

23

[Atanazy; s. 95].

24

"Każde potomstwo książki [a więc kopia] należy do książki, tak jak cielę do krowy" brzmiało uzasadnienie wyroku króla Diarmaita. Cyt. za [Strzelczyk; s. 44]. W bibliotece Królewskiej Akademii Irlandzkiej w Dublinie przechowywany jest rękopis Psałterza, napisany rzekomo ręką świętego. W cytowanym dziele Strzelczyka można znaleźć obszerniejsze informacje o św. Kolumbie. 25

Culdee, od st. irl. céle Dé.

26

Zagadnienie migracji mnichów irlandzkich na kontynent i ich wkład do kultury średniowiecznej Europy omawia J. Strzelczyk w interesującej monografii Iroszkoci w kulturze średniowiecznej Europy [Strzelczyk]. 27

[Trevelyan, 1967; s. 94].

28

[Strzelczyk; s. 73].

29

[Beda, III, 25]; zob też. [Bober, s. 83-85], [Strzelczyk; ss. 77-81]. Beda posługuje się anglosaską nazwą miasta i klasztoru: Strenaeshalc. Nazwa Whitby jest pochodzenia duńskiego. 30

[Ross; s. 17].

31

Kości św. Kolumby miały znajdować się w przenośnym relikwiarzu, znanym dziś jako the Monymusk Reliquary, uważanym za jeden z największych skarbów Szkocji. Wykonana z drewna i zdobiona srebrem skrzyneczka pochodzi z połowy VIII w. William I Lew miał ją powierzyć zakonnikom z Arbroath. Przenośne relikwiarze pełniły ważną rolę w średniowiecznej Szkocji - były noszone przez misjonarzy, a także zabierane na wojnę. Relikwiarz z kośćmi św. Kolumby miała armia szkocka, która w 1314 r. odniosła wielkie zwycięstwo nad Anglikami pod Bannockburn. Od ponad czterech wieków relikwiarz z Monymusk jest pusty. 32

Niektórzy historycy, np. [Mackie], uważają go za założyciela nowej dynastii, nazywanej - od przydomka tego władcy - Canmore (gael. Ceannmór - Wielka Głowa). Natomiast inni, np. [Ross], rozpoczynają dzieje nowej dynastii od Duncana I, którego ojcem był opat Dunkeld - stąd nazwa: dynastia Dunkeldów. 33

[Ross; s. 43].

Dzieje Szkocji do Reformacji

101

34

Pierwszą jego żoną była księżniczka norweska Ingibjorg, z którą miał trzech synów. Jeden z nich, Duncan II, w 1094 r. przez pół roku zasiadał na szkockim tronie. 35

[Ross; s. 45].

36

Przodek Roberta Bruce’a wywodził się z zachodnio-normandzkiego Brix (stąd Bruce) i przybył do Anglii wraz z Wilhelmem Zdobywcą. William Wallace był potomkiem Richarda Wallace'a, który przybył do hrabstwa Ayr z walijskiego pogranicza Shropshire. Walter Steward, którego małżeństwo z Marjorie Bruce dało początek królewskiej dynastii Stewartów, wywodził się z bretońskiego rodu; jego przodkowie zajmowali stanowisko ochmistrza (ang. steward) arcybiskupa Dol, niedaleko Mont St Michael. 37

[Smout; ss. 21-31].

38

Na awersie pieczęci Strażników, używanej w latach 1286-1292, pojawia się po raz pierwszy krzyż św. Andrzeja z rozpiętą postacią świętego; natomiast na jej rewersie jest tarcza z wyprostowanym lwem (rampant). 39

[Hamilton, 1975; s. 81]. Clough twierdzi, że syn Edwarda I miał skłonności homoseksualne [Clough; s. 30]. 40

Jego ojciec za zbeszczeszczenie kościołów Durham i Tynemouth skazany został na publiczną chłostę oraz zobowiązany do ufundowania czterech stypendiów w Oksfordzie. Fundacja ta dała początek wielkiemu college'owi noszącemu jego imię - Balliol College. Owdowiała Devorguilla założyła opactwo Sweetheart w Kirkcudbrightshire. 41

[Lynch; s. 118].

42

[Ross; s. 73].

43

Jedna z kołysanek dla dzieci uspokajała: Hush ye, hush ye, little pet ye, Hush ye, hush ye, do not fret ye, The Black Douglas shall no get ye.

Co w wolnym przekładzie oddać można: Zaśnij, porzuć myśli złe, Zaśnij, zaśnij, nie bój się, Czarny Douglas nie zje cię. Przydomek "Czarny", nadany sir Jakubowi z powodu dzikich ekscesów w rajdach w rejonie Pogranicza, przeszedł na jego potomków. 44

Non enim propter gloriam, divitias aut honores pugnamus sed propter libertatem solummodo ... 45

[Daiches, 1977; s. 9].

46

Cyt. za [Donaldson, 1970; s. 55-56].

47

Cyt. za [Donaldson, 1970; s. 61].

48

Sir Jakub Douglas, syn Williama o przydomku „le Hardi”, walczył z Brucem pod Methven w 1306 r., a następnie poprowadził atak na skonfiskowany przez Anglików rodowy zamek Douglasów. Przebrani za wieśniaków Szkoci zaskoczyli tamtejszy garnizon i pokonali okupantów w bitwie znanej jako „Douglas Larder”. Następnym razem pod osłoną bydła ludzie Douglasa zaatakowali i zdobyli zamek Roxburgh. Sir Jakub brał także udział w

102

Historia

Szkocji

bitwie pod Bannockburn oraz był sygnatariuszem Deklaracji z Arbroath. Poległ w Hiszpanii w 1330 r., pochowany w St Bride’s Church. 49

Cyt. za [Daiches, 1977; s. 10].

50

[Muir; ss. 7-8].

51

Cyt. za [Kędzierski, 1964; s. 103]; por. [Donaldson, 1970; s. 67-68].

52

Zob. [Grzybowski; s. 34 n.]

53

Zob. [Finlayson; ss. 33-50 (Ch. III: Two nations: Highland and Lowland Scots)].

54

Cyt. za [Brown; ss. 11-12].

55

Cyt. za [Finlayson; s. 17].

56

Jakub Douglas (1358-88), drugi earl Douglas, syn Williama (1340-84), pierwszego earla Douglasa, bratanka słynnego sir Jakuba. Podczas najazdu na Northumberland Jakub pokonał w pojedynku słynnego rycerza angielskiego Henryka Percy’ego, noszącego przydomek „Hotspur” (Porywczy), zabierając mu proporczyk. Ugodzony na honorze Percy wziął rewanż w bitwie pod Otterburn, gdzie poległ jego rywal. Śmiertelnie ranny Jakub dowodził jednak jeszcze swymi ludźmi. 57

Zob. W. Scott, The Fair Maid of Perth.

58

Cyt. za [Hamilton, 1975; s. 105].

59

Cyt za [Donaldson, 1970; s. 78].

60

Cyt. za [Grzybowski; s. 16]).

61

Archibald Douglas (1390-1439) był wówczas najpotężniejszym magnatem szkockim. Jego majątek obejmował posiadłości w Galloway, Annandale, liczne majątki w rejonie Pogranicza, a także księstwo Touraine, które otrzymał jego ojciec, czwarty earl Douglas, od Karola VII za wielką odwagę i wierną służbę w armii francuskiej walczącej z Anglikami. Czwarty earl poległ na polu bitwy pod Verneuil w 1424 r., natomiast jego syn padł ofiarą zarazy. 62

Ponieważ zamordowany earl William nie zostawił potomka, jego tytuł diuka Touraine powrócił do króla Francji, majątek w Galloway przeszedł w ręce siostry Małgorzaty, zaś Annandale przejęła Korona. Tytuł earla Douglas przeszedł na jego krewnego Jakuba Douglasa (zm. 1443), młodszego syna trzeciego earla Archibalda. Podejrzewano, że Jakub był zaangażowany w morderstwo, gdyż chciał przejąć ten tytuł. 63

Cyt. za [Hamilton, 1975; s. 118].

64

[Daiches, 1977; s. 11].

65

Zob. np. [Mackie; s. 112].

66

The XIII Bukes of Eneados of the Famous Poete Virgile Translated out of Latyn Verses into Scottis Meter. 67

Osiemnastowieczna poetka szkocka, Jane Elliot, w wierszu nawiązującym do klęski pod Flodden, porównała poległych Szkotów do "leśnych kwiatów " leżących w zimnym grobie: The Flowers of the Forest, that fought aye the foremost The prime o'our land, are cauld in the clay [Clough; s. 58].

Dzieje Szkocji do Reformacji

103

Motyw kwiatów w odniesieniu do dawnych bohaterów pojawia się także we współczesnym pop-songu Flower of Scotland, napisanym i skomponowanym przez Roya Williamsona, a wykonywanym przez zespół Corries. Song ten uważany jest za nieoficjalny hymn szkockich nacjonalistów. Flower of Scotland O flower of Scotland When will we see Your like again That fought and died for Your wee bit hill and glen And stood against him Proud Edward's army And sent him homeward Tae think again The hills are bare now And autumn leaves lie thick and still O'er land that is lost now Which those so dearly held And stood against him Proud Edward's army And sent him homeward Tae think again Those days are passed now And in the past they must remain But we can still rise now And be the nation again And stood against him Proud Edward's army And sent him homeward Tae think again. 68

Owocem tego związku była córka Małgorzata, żona czwartego earla Lennox. Ich syn Henryk, lord Darnley, drugi mąż Marii Stuart, mógł chwalić się, że jest potomkiem, co prawda po kądzieli, zarówno Jakuba II, jak i Henryka VII. 69

[Wormald; ss. 11-12].