\
10.1.
10
Rozwój architektury okresu odródzenia
Wiadomości ogólne
Nazwę renesansu z włoskiego "rinascimento" (po francusku "renaissance", czyli odrodzenie) otrzymał okres zapoczątkowany w XV w., obejmujący ogólne przemi.any w nauce i sztuce. W dziedzinie architektury okres ten charakteryzuje nawrót do wzorów klasycznych. Po okresie gotyckim, który w końcowej fazie przesłania ozdobnością formy prostotę i szczerość konstrukcji, w Italii, wyczuwającej zawsze obcość gotyku, rozwija się n o w y lj:i e r u n e k t wór c z e g o n a w i ąz Yw a n i a d o t r a d y c j i a n t y c z n y c h. Nowa, piękna i głęboko humanistyczna w treści forma, wyrażona w architekturze, powstała w wynikli współdziałania wielu czynników, m.in. politycznych i ekonomicznych, kształtując się na tle przemian zachodzących na świecie na przestrzeni od XIV do XVI wieku. Swiat, dotąd ograniczony, Zfłczyna gwałtownie rozszerzać swe horyzonty. Odrodzenie przynosi zwycięski pochód człowieka pozwalający zapełnić treścią białe dotąd obszary mapy świata. Następuje szybki rozwój nauk przyrodniczych i humanistycznych, rozwija się geografia, kartografia, nawig'acja, przyrodoznawstwo. Handel zamorski rozkwita na wielką skalę, w wyniku czego powstają obiekty portowe, składowe i komunikacyjne. W)'rastają nowe miasta, a w nich budynki mieszkalne i użyteczności publicznej. Rozwój nauk humanistycznych powoduje ożywienie się całego szeregu nauk społecznych, przełamujących wreszcie mur średniowiecznego dogmatyzmu. Rozpoczyna się okres, którego znamionami będą twórcze badania życia doczesnego samego człowieka i otaczającego świata, a nie jak dotąd problemy życia pozagrobowego. We Włoszech przedstawicielami nowych prądów w literaturze są Dante Alighieri (1265+1321), Petrarka (1304+1374) i Boccacio (1313+ 1375). " Ważnym czynnikiem stwarzającym warunki dla rozwoju ren~sansu staje się schizma, czyli prądy rozłamowe· w łonie, zwartej dotychczas or-
,
118
,
ganizacji kościoła katolickiego. Panowanie kościoła średniowiecznego ograniczało wolność myśli ludzkiej, a zarządzenia kościelne faworyzowały z zasady możnych tego świata, pozostawiając w zamian wyzyskiwanym obietnicę królestwa bożego po śmierci. Również ważn'ym czynnikiem jest udoskonalenie techniki prowadzenia wojen. Rozwój broni agresywnych, przede wszystkim artylerii, powoduje przeniesienie fortyfikacji na przedpola miast i zrezygnowanie z pierścienia ciasnych murów obronnych, łatwo burzonych ogniem dział. W konsekwencji pozwala to miastu na "szerszy oddech". Powstają z wolna założenia urbanistyczne liczące się z wymogami higieny i potrzeb człowieka. Realizuje się kompozycje większych przestrzeni zieleni, placów i szerszych ulic. W 1430 roku w foliałach biblioteki klasztornej w SL Gallen odkryto zapomniany traktat Witruwiusza pochodzący z czasów cesarza Augusta. Witruwiusz w traktacie pt. "O architekturze ksiąg dziesięć" omawia najważniejsze zagadnienia sztuki budowlanej. Dzieło to staje się przewodnikiem po świecie techniki budownictwa i form starożytnych. Sztuka, jako treść swoich opracowań, odkrywa ponownie potępione w średniowieczu piękno ludzkiego ciała i otaczającej przyrody. Do.twórców epoki renesansu należą: artyści malarze Sandro Bottice!li (1444-;-1510), Rafael Santi (1484+1520), genialny rzeżbiarz i architekt Micha! Anio! Buonarotti (1475+1564), Leor{ardo da Vinci (1452+1519), rzeżbiarz Donate!lo' (1386+1466) oraz wielu wybitnych architektów. Twórcą nowego kierunku w architekturze jest .Filippo Brune!leschi (1377+ 1466). Do najbardziej znanych należą badacz i teoretyk Leone Battista Alberti (1404+1472), Giuliano da Sanga!la (1445+1516), Donato d'Angelo Bramante (1444+1514). Ich twórcze indywidualności wzbogacają regionalną interpretację formy nowego stylu. Mija bezpowrotnie okres twórczości bezimiennej. Rozwój włoskiego renesansu można podzielić na trzy okresy. Pierwszy - w c z e s n y r e n e s a n s przypada na lata 1420+1500. Drugi z ł o t y. r e n e s a n S obejmuje okres 1500+1540. Trzeci p óżn y r e n e s a n s obejm'uje lata 1540+1580. Okres pierwszy, w którym formy wzorowane są już na wzorach antycznych, charakteryzuje się swobodą w ich interpretacji, np. głowice zwane florentyńskimi mają kształty bardzo indywidualnie traktowane w nawiązaniu do kształtu klasycznych głowic korynckich. Na elewacji występują porządki w różnych proporcjach. Rozkwit renesansu ogranicza indywidualną interpretację w stosowaniu wzorów antycznych, opracowanie porządków i gzymsów, a także innych detali staje się rygorystyczne w swojej dokładności z kanonami sztuki starożytnej. Za datę rozpoczynającą triumfalny rozwój sztuki renesansowej przyjęto rok 1420, w którym na zlecenie Rady miasta Florencji Filippo Brune!leschi rozpoczął budowę olbrzymiej kopuły na katedrze florenckiej. Brune!leschi stworzył dzieło nie ustępujące rzymskiemu Pan-
ll9
teonowi, a Florencję uznano za kolebkę architektury renesansowej. Artystów zaczęto wysoko cenić. Ambicją bogatych dworów włoskich stalo SIę. skupienie wokół siebie co wybitniejszych twórców. Na wzór rzymski powstał m e c e n a t, czyli protektorat sztuki. Ogólne tendencje humanizmu rozwijające się szeroko w tej epoce zmniejszyły zapotrzebowanie na budownictwo sakralne, rozwój a~chitektury coraz szerzej i wspanialej będzie reprezentować budownictwo świeckie.
Rys. 10-1. Wnętrze
renesansowe
W budownictwie kościelnym, oprócz kościołów zakładanych na rzutach prostokątnych jedno- i trzynawowych, wznoszono kościoły jednoprzestrzenne o założeniach centrałnych. Wiązało to się z ponownym wprowadzeniem jako przekrycia, przez dłuższy okres prawie nie stosowanej, kopuły. Wzniesiono także szereg kapłic o podstawach kwadratowych, które również wieńczono kopułkami. Kaplice budowano jako wolno stojące łub dostawiane jednym bokiem do ściany kościoła. Niektóre z nich wznoszono jako kaplice nagrobne. Również we wnętrzach kościołów ustawiano nagrobki przy ścianach łub w niszach' pod sklepionymi łukami arkad. Nagrobki wykonywano w formie płyty i sarkofagów. Przemiany, które spowodowały rozwój renesansu, znalazły swe wy_ rażne odbicie w formowaniu się architektury. Rozwijające się budownictwo świeckie reprezentowaly pałace, wille, ratusze i kamienice miesźczańskie. Pałac spełniający do niedawna rolę bastionu obronnego stał się obecnie przede wszystkim reprezentacyjnym budynkiem mieszkalnym. Jego wyraz architektoniczl)Y świadczył o zamożności i dobrym guście właściciela. Ełementy renesansowe nadawały budowli nowy charakter. Zjawiają się pilastry, tarasy, bąlkony, łunety, szerokie okna i loggie. Rywał20
lizacja rodów powoduje wznoszenie coraz wspanialszych obiektów i pałaców. Rozplanowanie rzutu poziomego pałacu renesansowego zakładało wyrainie
przeprowadzone
osie kompozycji.
Pomieszczenia,
\V
zależności
od
roli, jaką spełniały, były odpowiednio różnicowane w skali. Projektowano je wspólnie z elementami wnętrza, które nadawały im swoisty indywidualny charakter (rys. 10-1). Wzorem tego typu budownictwa były pałace włoskie o kwadratowym lub prostokątnym obrysie, mające wewnętrzne dziedzińce-cOl·tile, o ksztal-, cie odpowiadającym założeniu rzutu budynku (patrz rys. 10-15). Ich uroczysty charakter podkreślały arkadowane podcienie oraz krużaj ganki tworzące jednolity ustrój wnętrzowy. Wnętrze pałacu zawierało szereg pomieszczeń zróżnicowanych pod wzglęclelTI wielkości i przeznaczenia. Na parterze znajdowały się części
gospodarcze oraz wartownia, na pierwszym
piętrze
pomieszcze-
nia recepcyjne z sypiall)iami, naj\vyższe zaś piętro zajmowała służba. Pałace weneckie budowano przy kanalach spełniających rolę ulic. Ciekawym przykładem są rozwiązania pałaców budowanych poza miastem, jak np. ViIla Rotonda, dzieło Andrea Palladia (rys.
b)
10-2).
Francuskie pałace mają rdzeń gotycki, który nawet w renesansie
znamionuje
ich po-
przednią formę obronną. Miejski typ zabudowy tych czasów przedstawiają francuskie domy mieszkalne, służące magnatom i bogatemu
mieszczaństwu,
wany dziedziniec w o.kresie barok li. KamienIce
Rys. 10-2. \Villa Rotonda:
a) widok, b) rzut
zwane "hótels". Przed domem mają one obudow wzbogaconej formie '
"eour d'honneur'-' stosowany
lnieszczańskie
ściśnięte
na wąskich
działkach
z natury
(ze-
czy tworzyły prostopadłościenne bryły rozbudowane w głąb parceli, Wieńczył je zazwyczaj mocno podkreślony gzyms. Często spotykanym układem wywodzącym się jeszcze ze średniowiecza były budynki o trzech pioł2ł
nach okien na elewacji frontowej. Wznoszono je na hardzo wydłużonych parcelach; tworzyły charakterystyczne zespoły zabudowy zwartej. Zasadniczy schemat rozwiązania składał się z sieni slużącej- do wjazdu na podwórko, sklepu, zaplecza, alkowy i pokojów sypialnych oraz pokoju gościnnego. W oficynie mieścily się kuchnia, stajnia, magazyny i mieszkania służby. , Nieco odmiennym przykładem budownictwa mieszkaniowego są wille i pałacyki podmiejskie. Wznoszone poza miastem przez bogatych obywat~li, jako budynki wolno stojące, miały kształt bryły bardziej rozczłonkowany z podcieniami lub portykami. Nie związane z gabarytem dzialki miejskiej tworzyły układ swobodny, zróżnicowany, o stara~nie opracowanych narożach. Reprezentatywnym przykładem budownictwa świeckiego były miejskie budowle publiczne - r a t u s z e, ustawiane najczęściej w centralnym punkcie miasta pośrodku rynku. Czołową i ważną rolę wśród budo\\ li miejskich podkreśla ich pIękny wystroj architektoniczny. Ratuszow~ wieże wznoszą się ponad rynkiem jako symbol godności i wagi urzędu. Fortyfikacje miast dostosowuje się w tym okresie do nowej sztuki wojennej. Rozwijająca się technika oblężnicza umożliwia forsowanie nawet bardzo masywnych murów. Zmusza to budowniczych do wysuwania punktów obrony na przedpola, aby ochroni-ć zabudowania miejskie przed zasi~giem dział. W zarysie murów również kształtowano fortyfikacje mocno wysunięte do przodu w formie wieloboków - zwane ba s t i 0nami.
10.2.
Materiał, konstrukcja i forma
Mury wznoszono z cegły i kamienia łupanego. Sciany ceglane pokrywano tynkami. Mury z kamienia licowano płytkami ciosowymi. Często też stosowano w tym okresie tynki naśladujące wiązanie kamienia ciosanego. R ozw iąza n ia k o n s t r u k c Yj n e b u d o w I i o d r'o d z en i a w z o r o w a fi o n .a b u d o w n ic t w i e r z y fi S k i ID i b iz a n t y j s kim. Nie wprowadza się nowych układów konstrukcji, stosując znane już rozwiązania. Oprócz sklepienia krzyżowego, które występuje w nie zmienionej formie, z przekryć stosowanych w odrodzeniu, wspomnieć należy o sklepieniu kolebkowym półkolistym. Różni się ono od rzymskiego wyposażeniem w I u n e t y. Wykorzystywane jako otwory okienne pozwalały dodatkowo oświetlić górne partie pomieszczenia. Lunety urozmaicają wnętrza oraz zmieniają obciążenie jednostajne na całej długości murów na układ sił tworzących obciążenia skupione (rys. 10-3). Ciekawym przykładem innowacji w budowie przekryć jest roz-
122
a)
Rys. 10-3. Sklepienie
kolebkowe
z lunelami:
a) widok od dołu,
b)
widok z góry
wiązanie wzorowane na rzymskim sklepieniu klasztornym. Nowa forma nosi nazwę sklepienia z w i e r c i a d l a n e g o, pochodzącą od plaska sklepionej jego powierzchni środkowej (rys. 10.4). a)
bJ
Rys. 10-4. Sklepienie ciadlane: a) widok (schemat),
z
zwiergóry
Rys. 10-5. Strop kasetonowy
b) od dołu
Szeroko stosowano także stropy płaskie na belkach drewnianych. Otrzymywały one dekoracyjne ~ a s e t o n o w a n'i e (rys. 10-5) lub wyprawiano je zaprawą gipsową. Kopuły renesansowe budowano na zasadzie konstrukcji kopuł rzymskich oraz kopuł bizantyjskich z ż a g l a m i zwanymi pendentywami (rys. 10-6). Niektóre z rozwiązań mają konstrukcję dwupowłokową. Dodatkowymi elementami, które w tych rozwiązaniach wprowadza renesans, są bębny z kolistymi oknami, na których ustawia się właściwą kopułę, oraz umieszczane na pierścieniu otworu kopuly - cylindryczne formy, z otworami oświetlającymi podniebienie kopuły. Noszą one nazwę I a t a r 11. Przekry-
Helm Latarnla Ko/!.uła
--Rys. 10-6. Schemat
układu ko-
puły renesansowej J 23
\
/
Rys. 10-7. Dwupowlakowa kopuła na katedrze Santa Maria deI Fiore we Florencji: a) przekrój, b) widok
wano je h e ł m e m. Takie rozwiązanie wieńczące kopułę nadaje bryle budynku dodatkowe walory plastyczne, akcentując i podwyższając jej sylwetkę. Przykładem takiego rozwiązania jest wspaniała dwupowłokowa kopula na katedrze Santa Maria de! Fiore (rys. 10-7).
10.3.
Detal, plastyka i rzeźba
Wystrój architektoniczny znaj01TIosci form
elewacji reńesansowej świadczy o doskonałej
sztuki antycznej
i detalu przez budowniczych ,gzymsy
pośrednie
zwane
kor
i opanowaniu
epoki renesansu. don ow y
Dl
jej kanonów,
Płaszczyznę
i, zaznaczające
porządków
ścian dzielą poziomy
po-
szczególnych kondygnacji. Pasy płaszczyzn ściennych były odmienne na każdym piętrze. W technice wykonywania powierzchni stosowano kilka rodzajów wykończenia. B o n i o w a n i e powstaje
przez
wprowadzenie
podziału
poziomego,
zaznaczającego warstwy układanych kamieni przez podkreślenie spoin. Bogatsza forma boniowania wprowadza również podział pionowy, który podkreśla poszczególne kamienie. Bonie wykonuje się także na ścianach tynkowanych w celu ożywienia elewacji. Powierzchnie tych kamieni mogą być specjalnie fakturowane (rys. lO-Sa) od gładkich, przez fazowane, póldiamentowe, diamentowe, aż wreszcie do rustykowanych, tj. obrobionych na kształt dzikiego kamienia (rys. lO-Sb). Dolna część ściany ma mocno 124
zaznaczoną podstawę cokołową. Ek'sponowany okap, o dużym przeważnie wysięgu, szerokim pasmem cienia podkreśla plastykę bryły. Otwory w ścianie otrzymują przekrycie płaskie lub półkoliste. Okna każdej kondygnacji mogą mieć zróżnicowaną formę obramowania. W przykładach rozwiniętych opracowań otworu okiennego, występują różne formy opasek, płytki parapetowe i obdasznice. Na gładkiej lub boniowanej ścianie zja- ,I wiają się porządki w formie pilastrów, aj półkolumn lub kolumn wolno stojących. Półtora tysiąca lat' po wspomnianym już pierwszym dziele Witruwiusza pt. "De architectura libri decem" podejmują dalsze prace teoretyczne wybitni architekci renesansu: Alberti, Serlio, Scamozzi, Palladia i Vignola. Szczególnie prace Palladia i Vignoli, ustalające w ostateczny sposób zasadnicze proporcje, wzory i zasady stosowania każdego z porządków ano tycznych, rozpowszechniają. się szeroko, utrwaląjąc wysoki poziom i znaczenie porządków w rozwoju architektury. Prace obu autorów, wzorujących się na Witruwiuszu, mają wiele cech wspólnych, jednak różnią się w szczegółach. Vignola podaje proporcje lżejsze, stosuje większe wyładowanie profilu. Za moduł przyjmuje _, wielkość równą promieniowi, czyli 1/2 średnicy podstawy kolumny. Palladio w swej pracy zakłada cięższe niż Vignola proporcje, łatwiejsze do wykonania, zwłaszcza w kamieniu i przy użyciu arkadowania. Inaczej przyjmuje też Rys. 10-8. Przykłady boniowawielkość modułu, który równa się w jego nia: a) ściany, b) okna w masywnej rustyce (pała::: Pitti we interpretacji średnicy kolumny przy pod- Florencji) stawie i zwany jest m o d u ł e m d u ż y m. W pionowym podziale porządku pełnego, według zasad Vignoli (rys. '10-9), całkowitą wysokość każdego porządku dzieli się w przybliżeniu na 19 części. Z tego' na piedestał przypadają 4 części, na kolumnę ze stopą i głowicą 12 części i belkowanie 3 części. W porządku niepełnym bez piedestału proporcja belkowania do kolumny jest również ta sama jak z piedestałem i wynosi 1:4. Stosunek piedestału do wysokości kolumny ma się tak, jak 1:3. Stąd więc', konstruując wysokość kolumny, możemy zawsze wg zasad klasycznych wyznaczy.ć wysokość belkowania nad nią, odmierzając '/4 wysokości założonej dla samej kolumny. Jeżeli w l.kładzie po-
125
wyższym ma wystąpić również piedestał, od dołu odmierzamy w pionie wartość równą '/3 wysokości kolumny. W ten sposób otrzymujemy podział wysokości lIa trzy zasadnicze elementy porządków, utrzymane we właściwych proporcjach względem siebie. Następnie zależnie od porządku, który mamy narys~wać, dzielimy otrzymaną wysokość samej kolumny na odpowiednią liczbę modułów. To działanie określi wielkość jednostki modułu w skali naszego rysunku i pozwoli dokładnie wyznaczyć dalsze proporcje drobniejszych elementów konstruowanego porządku. Należy pamiętać, że dla porządku toskańskiego wysokość kolumny będzie zawierała 7 średnic, czyli 14 modułów, dla doryckiego 8 średnic - 16 modułów, dla jońskiego 9 średnic - 18 modułów, wszystkie proporcje przyjmuje się zasadniczo tak samo, jak dla korynckiego. Po ustaleniu wielkości modułu odcinamy u dołu kołumny jeden moduł na oznaczenie wysokości bazy, która będzie taka sama przy różnych. jej wyprofilowaniach zależnych od formy por·ządku. Wielkość boku jej podstawy wyznaczamy z przekątnej równej 4 modulom. --t---~l ,~. ~. ~'I ",I --~ ,;;jj
_.
.
,_,
'~
-.;;t
ł _'::"~
;:;.:.
~!
':;.~ ~!I
-~:J------
---...,i~. ~1
I i
II
1
,
i
i
i
..,j
I
,,1
-I
~i
i
!
1
~.. ",!
i \\~ : II
~I
i
i
I
i
I
,
I
i i
I
I
1
i i i i
iI
I
I I
,
I I
-
..---=-
-.
i i i ~! i l-'\. - -+ ----4,
-.1'1 """
1'1 -L-I
P E"E"'E"'E'3 1260 2 3md Rys. 10-9. Podział
-----ł
f2i
-- .• ~~--'~-+--4
---ti
"
~
1'1
--.
~
126
~i i ------~.t
~ i
_
4--
PE"E3"=:E'" 1890
porządków
l 2 3md
wg Vignoli
PE3"=>== 1890 l 23md
!
!
Po wyznaczeniu bazy należy wyznaczyć głowicę. Wysokość głowicy toskańskiej i doryckiej będzie równa jednemu modułowi. Wysokość głowicy jońskiej "la modułu. Głowice koryncka i kompozytowa są najwyższe i wynoszą odpowiednio 21/, i 21/2 modułów. . 'Po początkowym okresie rozwoju renesansu, który cechuje świeżość i ~woboda kompozycji w traktowaniu detału, zaczynają dominować dwa zasadnicze kierunki: klasyczny i dekoracyjny. W późniejszym okresie rozwoju renesansu zjawia się bogata ornamentacja coraz szerzej stosowana w obramowaniu otworów. fryzach, piJa· strach, wnękach i gzymsach. W kompozycji ścian występują zesta\\'lan" w różnorodnym układzie archiwolty. pilastry, wnęki, g""msy, opaski, obdasznice i cały szereg innych elementów. Zakończenie bryły budynków jest najczęściej akcentowane ryzalitami. Ornamenty bez ograniczeń zapełniają płaszczyzny ścian i sklepień. Na elewacjach wykonywano dekoracje specjalną techmką zwaną s g r a f f i t o. Wykonuje się ją na świeżym, ułożonym warstwami dwubarwnym tynku. Kolor dolnej warstwy odkrywa się przez wycinanie wzorów rylcem. Technikę tę cechuje trwałość, której nabiera przez chemiczne związanie farby ze świeżym tynkiem. Sąsied,ztwo z WIochami umożliwia Francji korzystanie z usług art y·stów włoskiego renesansu .. Bryły budowli francuskich otrzymują odmienny kształt dachów ze wzgłędu na ostrzejszy klimat i mają strome połacie, co umożliwia wykorzystanie poddaszy. Kominy tworzą na dachach dekoracyjne elementy, co je specjalnie akcentuje w sylwetce budynku. W spadku dachu zjawiają się otwory zwane l u kar n a m i. Nowa forma umieszczanych na dachach otworów staje się tematem bogatej ornamentacji. Szczególnie charakterystyczne są elementy typowo zdobnicze w postaci medalionów, festonów, girland itp. Ciekawym przykładem tego rodzaju ozdób są fantastyczne herby, zwane kar t u s z a m i. W polskim renesansie przy masywnych, słabo rozczłonkowanych bryłach budowli jako charakterystyczny element występuje szeroko stosowana w elewacji a t t Yk a. Forma ta przyjęta z Włoch zastosowana jako zwieńczenie budynku Sukiennic w Krakowie będzie miała duży wpływ na kształtowanie się nie tylko bryły budynku, )ecz również sylwety całego miasta. Attyka spełnia kilka zasadniczych funkcji. Jednym z czynników, który wpływa na E:zerokie jej rozpowszechnienie, jest zabezpieczenie przed pożarem. Zachowana uchwała z 1544 r. krakowskiej rady miejskiej nakazywała wyrażnie wznoszenie murów ponad dach, tworzących attykę. Spełniała ona także ważną rolę obronną. Mur otaczający dach chronił go przed pociskami zapalającymi. Powstaje specjalna konstrukcja dachowa tworząca d a c h p o grą ż o n y. Tego rodzaju kształt połaci dachowej przez zastosowanie pulpitów w kształcie litery "W" zabezpieczał przed zaciekami mury a łatwy dostęp do poddasza umożliwiał sprawną obronę. Wałory plastyczne attyki jako elementu dekoracyjnego i parawanu za-
127 /
słapiającego strome, pocięte pionami kominów dachy stanowią dodatkowe jej załety. Attyka składa się z dwóch 'części: z f r y z u zasłaniającego spadek dachu oraz kor o n k i, czyli g r z e b i e n i a, który otrzymuje różnorodne, nieraz dekoracyjne opracowanie. Jako zwieńczenie zjawiają się rzeżbione błanki i sterczyny. Całość kompozycji attykowej przy dużej różnorodności jej rozwiązań osiąga kunsztowną i dekoracyjną formę. Powsze.chnie poszukiwano piękna w wyrazie architektury renesansu i zgodnie z tradycjami włoskich pałaców wieńczono bryłę mocnym akcentem horyzontalnym. Obok attyki drugim charakterystycznym elementem występującym w polskim renesansie 'są k r u ż g a n k i i P o d c i e n i a, pr~ekrywaRe półkolistymi łękami, sklepione krzyżowo lub kryte stropem płaskim na belkach drewnianych. Źródło ich powstawania wywodzi się z tradycji naszej drewnianej ciesiołki, a także z wzorÓw podcieni włoskich. O k n a' i P o r t a I e. W epoce odrodzenia wypracowano przykłady . , obramień otworów bardzo różnorodnIe ukształtowanych, ale wyra żnie wywodz.ących się z wzorów antycznych (rys. 10-10). Stosunek szerokości otworu do wysokości wynosi 1:2 lub 1:2,5. Otwory okienne otrzymują na niektóhch ścianach oprócz obramienia, obdasznicy, czyli wysuniętego przekrycia, najróżniejsze formy opracowania podstawy podparapetowej. Portale główne przyjmują specjalnie bogatą formę. Wiele rozwiązań daje możliwość stosowania nie tylko różnycl'1 porządków jako obramienia, lecz przedstawienie ich w formie zróżnicowanej jako pilastry, półkolumny lub kolumny wolno stojące. W epoce odrodzenia g z y m s y przeżywają swój prawdziwy renesans. Szczególnie w tym okresie osiągają one znaczne wymiary. W XVI w. w konkursie na gzyms pałacu Farnese pierwsze miejsce uzyskuje sam Micha! Anio!. Pałac Strozzich (rys. 10cllb) w 1550 rokl.\ dostaje wspaniały gzyms na wysokości 32 m o wysięgu dochodzącym do 2,35 m - dzieło rzeżbiarza Simone de! Palainolo zwanego Cronaca. Wiele budynków
renesansowych
wiericzy
mocno wyrzucony,
starannie
opracowany, dekoracyjny gzyms. Konstrukcja gzymsu renesansowego składa się z płyt uskokami wysuniętych przed lico ściany, aż do osiągnięcia zamIerzonego wysięgu. Należy podkreślić, że sz~zególnie w okresie renesansu oprócz gzymsu głównego - wieńczącego, podział na kondygnacje zaznaczano przez wprowadzanie gzymsów pośrednich, kor o n k o w Yc h, podporządkowanych w ukształtowaniu gzymsowi głównemu. Obok nich zjawiają się często dodatkowe, lżejsze gzymsy p o d o k i e n n e, wiążące linie parapetów. Gzymsy kordonowe cechuje wysięg i brak simy, wieńczącej z zasady gzymsy główne. Załamywanie się gzymsów w zależności od ukształtowania lica ścia-
128
ny, pilastrów, pólkolumn itp. ukladów pod gzymsowych nazywamy g i er o w a n i e m gzymsu. O efekcie plastycznym gzymsu decyduje nie tylko wysięg, ale· umiejętne i różnorodne zestawienie prostych i krżywych zastosowanych w formowaniu danego profilu. R'z e ź b a i m a l a r s t w o. Rzeźba renesansowa, szczególnie w późniejszym okresie rozwoju, jest bardzo bogata i dekoracyjna. Rzeżba antyczna jest wzorem, który twórcy renesansu przejmują w sposób twórczy i nowatorski. W rozwoju sztuki ważną rolę odgrywa Rzym. Wybitni artyści: Bramante, Rafael, Giot.to, Fra Ange!ico, a także Michal Aniol Buonarotti biorą udzial w upiększaniu Wiecznego Miasta. Mecenasi opiekujący się sztuką starają się wspanialością budowli i obiektów sztuki prze",yższać wszystkie dotychczasowe dzieła. Rzeźba renesansowa inspirowana wzorami klasycznymi osiąga swój wspanialy rozwój i nabiera pod wplywem Michala Aniola niesfychanego dynamizmu i bogactwa form. Dziela Michala Aniola inspirowaly nowy okres w dziejach sztuki i architektury barok. W malarstwie rozpoczęto świadome stosowanie zasad geometrii wykreślnej. Znajomość skrótów perspektywicznych wydobywa głębię obrazu. Perspektywa nadaje nowe wartości rysunkowi, barwie i kompozycji obrazów. Dotychczasowe malarstwo freskowe. wykonywane systemem
,
1 ~ .....~
! !
~ ••
Rys. 10-10. Renesansowe 9 -
obramowania
Zarys historii architektury
0'0
••••
_j
olworów; a) okno, b) portal
129
•
I
stosowaRym w mozaice zestawienia obok siebie czystych barw, zastępuje przenikanie kolorów. Przemieszczane barwy dają bardziej wyraźne póh tony, wydobywają półcienie - delikatne, zjawiskowe. Mieszanie farb z olejem lnianym nadaje obrazom blask, dotąd wydobywany sztucznie werniksem. W przeciwieństwie do techniki temperowej malarstwo olejne pozwala odkryć całą gamę kolorów, a przez nakladanie na siebie można je dowolnie tonować i wydobywać pożądane walory,' natężenie światła i pełną plastykę obrazu. Wzbogaca się perspektywa zaakcentowana nie tylko linią, ale także barwą· Malarstwo staje się wreszcie także świeckie, podobnie jak architektura. Otwie,a to olbrzymie możliwości tematyczne, które mistrzowie odrodzenia wykorzystują z olbrzymim artyzmem.
10.4.
Przykłady architektury renesansowej w Europie
We wczesnym renesansie wzniesiono we Florencji około 30 pałaców. Twórca wspaniałej, dwupowłokowej kopuły na Santa Maria del .Fiore .13runelleschi buduje Pałac Pitti, w którym po raz pierwszy zastosowano
•
Rys. 10-11. Pałace włoskiego
odrodzenia: a) pałac Ruccellai,
b) pałac Strozzi
bogatą rustykę. Michelozzo di Bartolomeo wznosi Pałac Riccardi pięknie rustykowany z często naśladowanym następnie krużgankowym dziedzińc,:m. Pałac Ruccellai, dzieło Albertiego, z płaskim pilastrowaniem na bomowanym tle (rys. 10-11a), staje się wzorem opracowania elewacji pałacowych. GulIano Da SangalIo buduje pod Florencją Villę Medici oraz 130
/
Pałac Gondi mocno rustykowany. Benedetto da Majano w 1489 r. rozpoczyna budowę Pałacu Strozzi, który zostanie zwieńczony gzymsem przez Sim6.ne Cronaca (rys. 10-JJb). Poza Florencją, 'w nieco późniejszym okresie, powstają znakomite rozwiązania pałacowe~ które reprezentują Pałac Vendramini-Calargi w Wenecji, Pałac di San Marco (palazza Venezia) w Rzymie oraz Pałac della Canceleria, gdzie po raz pierwszy zastosowano ryzality. Z przykładów budownictwa sakralnego, oprócz wspomnianej już kopuly Brunelleschiego na katedrze Santa Maria del Fiore, wymienić należy bazyliki florenckie San Lorenzo i San Spirito oraz kaplicę Pazzi przy kościele Santa Croce. Alberti podejmuje budowę poprzednio rozpoczętego kościoła Santa Maria Novelia we Florencji oraz buduje kościoły San Sebastiana w Mantui, a następnie San Andrea. Wiek XVI z pełnym rozkwitem sztuki renesansowej przyno'si ograniczenie swobodnego i indywidualnego podejścia do przykladów klasycznych i kształtowania odtwarzanego detalu oraz formy klasycznej. Rozpoczyna się wierne odtwarzanie szeroko stosowanych wzorów porządków rzymskich. Wprowadzenie impostu staje się regułą przy .oparciu archiwolt. Powszechnie panuje zasada opracowania otworów okiennych przez ujęcie ich w parę pilastrów lub kolumn i zwieńczenie obdasznicą w formie płytki i gzymsu. Nad oknami zjawiają się małe tympanony trójkątne i łukowe. Podbudowę otworu 'stanowi parapet, z płyt'l podparapetową, przewiązany po- :ij.ys. 10-12. Rzut Bazyliki Sw. Piotra w Rzymie (projekt Michała Anioła) ziomo pasem gzymsowym przebiegająćym wzdłuż ściany. Renesans, który wspaniale rozwinął się we Florencji, rozkwita także w Rzymie. Powstają tutaj dalsze słynne budowle renesansu włoskiego. Bramante rozpoczyna w 1506 roku budowę bazyliki Sw. Piotra. To wspaniałe dzieło ma w pierwotnym załoźeniu centralny układ na planie 'krzyża greckiego, olbrzymią kopułę wysokości 52 m, wznoszącą się 133 m ponad posadzką, i cztery mniejsze kopułki (rys. 10-12). Po śmierci Bramantego budowę katedry prowadzą Rafael i bracia da Sangalla. W 1547 r. powierzono ją następnie genialnemu rzeźbiarzowi i malarzowi - Micha!owi Anio!owi Buonarottiemu, który przepracowuje plan Bramantego mistrzowsko go upraszczając. Tę, jedną z największych 131
•
w założeniu budowlę, przy której pracuje również C(lT!O ModeTn(l, ukończono dopiero w 1607 roku. Twórczość Mich(l!a Anio!(l, oprócz innych rodzajów sztuki, pozostawiła wiele pomników jego wielkiego talentu w dziedzinie architektury. Przykładami j~go działalności jest kaplica Medici przy kościele 8(ln LOTenzc we Florencji, Biblioteka św. Wawrzyńca tam-
1- Posqq /1arka Aureliusza 2-PaTac Senafnrów 3-t/uzeum Ą- PaTac KOIlserwotorow Rys. 10-13. Plac na Kapitolu w Rzymie
-że oraz monumentalny w swoim rozwiązaniu plac na Kapitoiu (Pałac Konserwatorów, Pałac Senatorów, Muzeum Kapitolińskie) (rys. 10-13). Zrealizowana według projektu Mich(l!(l Anio!(l zbieżność fasad placu zwięksźa dodatkowe złudzenie wydłużeń perspektywicznych tego niewielkiego założenia urbanistycznego. Renesans wenecki charakteryzuje lekkość formy i drobny precyzyjny detal. Nie ma ciężkich boniowań i ścian wieńczonych mocno wysuwanym gzymsem. Królują tutaj pilastry, ryzality i gzymsy lekko akcentowane. Uczeń Bram(lntego - 8(lnmiche!i buduje Pałac Pompei w Weronie (rys. 10-14) z olbrzymimi, sięgającymi do podłogi oknami o podziale arkadowym. Stąd właśnie wzięła się nazwa "okna weneckie". Czołowy architekt wenecki 8(lnsovino w 1563 r. przeprojektowuje starą bibliotekę 132
,
Rys. 10-14. Pałac Pompei w Weronie
Rys. 10-15. Palac Farnese w Rzymie (rzut)
Rys. 10-16. Pałac Valmarana
Rys. 10-17. Willa Caprarola
134
w Vicenzy
pod Rzymem (przekrój
lzometryczny
z widokiem)
\
Rys. 10-14. Pałac Pompei w Weronie
Rys. 10-15. Pałac Farnese w Rzymie (rzut)
zamki w Amboise, w Blois i w Cllambord. Przebudowany w tym czasIe pałac w Fontainebleau i P"łac w Luksemburg'l oraz Luwr reprezentują ten styl we Francji. Wpływom reDesanS'l włoskiego ulegają również budowle kościelne. Przykładem tego jest gotycki w układzi., kościół St. Gervaise w Paryżu, wzniesiony z fasadą renesansową (rys. 10-18). Obiektami renesansowymi na terenie Niemiec są: zamek królewski w Dreżnie o pierwotnym układzie gotyckim, zamek w Heidelbergu, dobudc;>waneskrzydła ratusza w Kolonii, zamek w Stuttgarcie oraz zamek królewski w Monachium. Piękne mieszczańskie kamienice w Norymberdze stanowią ciekawą ilustratję rozwiązań renesansowych budynków mieszkalnych tego okresu. W Anglii budowle renesansowe zjawiają się sporadycznie pd przypadku do przypadku, w wyniku dzialalności włoskich architektów. Szerzej kierunek ten rozwija się póżno i występuje głównie w rozwiązaniach wiejskich rezydencji arystokracji angielskiej.
10.5. Architektura renesansowa w Polsce Renesans w Polsce rozwija się w XVI wieku i' obejmuje przede wszystkim świeckie budowle magnackie. Napływ włoskich artystów za Boną Sforza na dwór Zygmunta I, a także działalność Uniwersytetu Jagiellońskiego od XV wieku rozwijającego nowożytne idee sprawia, że właśnie Kraków staje się kolebką architektury renesansowej w Polsce. Zamek Królewski na Wawelu jest znów - jak w romanizmie i gotyku zwiasty.nen1
nowych
przemian
w budownictwie
po okresie
średniowiecza.
Formy florenckiego renesansu przenoszone przez świetnych włoskich twórców 'utrwalają w historii naszej architektury nazwiska Bartolomeo Berecci, Niccolo Castiglione, Santi Gucci, Bernarda IlJorando, Giovanni Trevano i innych. Obok nich występuje cała rzesza naszych budowniczych i rzemieślników, np. Stanislaw Flak, Gabriel Sloński i inni, którzy kształtują charakter polskiego renesansu. Budownictwo świeckie, jak zamki, ratusze, pałace, dwory i kamienice mieszczańskie, często na gotyckim szkielecie otrzymują wystrój renesansowy. Pierwszym przykładem budowli renesansowej w Polsce jest zamek na Wawelu (rys. 10-19), którego przebudowę zdecydował Zygmunt Stary. Bartolomeo Berecci i Franciszek Wioch nadają mu formę czworoboczną zbliżoną do kształtu dziedzińca, który otaczają krużgankiem, wprowadzając podział na trzy kondygnacje. A.rkadowanie przyziemia oraz piętra ma charakter wczesno-włoskiego ·renesansu. Najwyższa kondygnacja w swoim rozwiązaniu znacznie odbiega od pozostałych. Jest o wiele wyższa (rys. 10-20). Płatwie dachu opierają' się na kolumnach za pomocą nasadników, o niespotykanym gdzie indziej kształcie dzbanków. Nasadniki chronią drewno konstrukcji płatwiowej od zawilgocenia i' zwiększają 136
Rys. 10-19. Zamek na Wawelu (widok z lotu ptaka): C -dziedziniec, D - kaplica Zygmuntowska
A -
kościół, B -
2.
Rys. 10-20. Fragment
krużganku
na Wawelu: a) widok, b) szczegóły kolumny
zamek,
smukłość kolumny .. Spełniają one także ważną rolę 'plastyczną, przejmu'jąc ~a siebie cień rzucany przez okap. W ten sposób cały kształt kolumny z głowicą jest widoczny w pełnym świetie. Trzony kolumnowe strzeliste i wysmukłe mają w połowie przewiązkę w formie pierścienia, z bogatą ornamentacją· Jest to reminiscencja słupów drewnianych z polskiej ciesiołki. Całość zabudowy podzielona jest na trzy grupy. W "przyziemiach niższych" ulokowano administrację, izby sądowe, składy i. pomieszczenia pomocnicze. "Gmachy średnie" ~ na I piętrze znajdują się pomieszczenia :",pokoje królewskie, II piętro - "gmachy wyższe" zajmują pokoje mieszkalne i sale reprezeptacyjne. Zachowane częściowo renesansowe wnętrza świadczą o wysokim poziomie wyposażenia siedziby JagieZlonów. Wschodnie skrzydło zamku zawiera renesansowe sale z najbardziej znaną "Pod Głowami", W następnej epoce w czasie przebudowy zamku przez Jana Trevaro,o zjawia się na Wawelu barok reprezentowany w rozwiązaniu skrzydła północnego. Współistnienie gotyku i renesansu nie jest przypadkowe i wywodzi się z tradycji rzemiosła zestawione z formami współczesnymi. Renesansowa forma zamku Wawelskiego staje się wzorem dla ~icznych rezydencji książęcych i magnackich. Wiele z nich przebudowano na osnowie gotyckiej, co znajdzie swe odbicie w prostym układzie ścian i powściągliwej dekoracji. a)
b)
Rys. 10-21. Zamek
138
w Baranowie:
a) elewacja
frontO\;a,
6)
rzut
a) a)
b)
Rys. 10-23. Ratusz w Zamościu; dok, b) rzut poziomy
a) wi-
(
Rys. 10-22. Ratusz w Poznaniu: dok, b) rzut poziomy
a) wi-
Przykładem monumentalnej architektury świeckiej doby renesansu jest wiele zamków polskich, w których spotykamy częste nakladanie się form renesansowych na założenia gotyckie. Rozróżnić można wyraźnie dwa rodzaje budowli l ich wyrazu plastycznego. Powstaje podział na dwie zasadnicze grupy: al z a m k ó w - war o w n i, w których zasadniczym elementem kształtującym są 'Względy obronności, , 139
b) z a m k ó w - r e z y d e n c j i, w których zanika charakter warowny, a one same stają się reprezentacyjnymi siedzibami magnatów. Zamek w Szydłowcu o zachowanych jeszcze fragmentach gotyckich jest przykładem pierwszej grupy. Usytuowano go na wyspie z mostem przerzuconym przez wodę. Zamek w Tęczowie złożony z zamku dolnego i górnego również ma charakter obronny z wielką flankującą basztą o nazwie "Dorota". Część środkowa zamku w Wiśniczu tworzy mały dziedziniec otoczony skrzydłami zabudowy mieszkalnej. Na narożach wybudowano cztery wieże. Ma wspaniałą forteczną bramę pięknie rustykowaną· Zamek w Niepołomicach stanowi przykład rezydencji mieszkalnej bez zaakcentowanych cech obronnych., Zamek w Baranowie założony został na prostokącie. Dziedziniec ma arkadowe krużganki dwukondygnacyjne. Naroża zakończono czterema basztami obronnymi. Piątą basztę wzniesiono nad bramą wjazdową. Zamek , zwieńczony jest piękną attyką renesansową (rys. 10-21). Zamek w Krasiczynie - architekt G. Appiani, ma układ czworoboczny. Dziedziniec zdobią krużganki. Wyposażony został w cztery okrągłe baszty i jedną prostokątną wieżę. Surowość fasad łagodzi bardzo oryginalna koronka attykowa. Zamek krółewski w Warszawie budowano prawdopodobnie od XIII w. Budowa jego obejmowała kilka etapów. Przebudowany zostaje w epoce renesansu przy udziale Andrzeja Hegnera Abramowicza oraz włoskich ar·chitektów. Od 1597 roku, po przeniesieniu przez Zygmunta III stolicy do Warszawy, zostaje przeznaczony na główną rezydencję królewską i rozbudowuje się pod kierunkiem Jana Trevano. W tym okresie najważniejszym budynkiem w mieście jest siedziba władz mieszczańskich - ratusz. Swiadczył on o randze miasta i zamożności jego obywateli. W epoce odrodzenia przystąpiono do modernizacji ratuszy według wzorów przeniesionych z Krakowa. Pierwsze wiadomości o ratuszu w Poznaniu pochodzą z XIV w. Jest to budowła got;ycka (na rzucie poziomym mury gotyckie zaznaczamy kolorem czarnym) z zewnętrznymi elementami renesansowymi. Gruntowna rozbudowa jest dziełem Jana Baptysty Quadro (1550-;"1560). Główna elewacja otrzymuje na trzech kondygnacjach łoggie w stylu północno-włoskim (rys. 10-22). Budowlę wieńczy wysoka, nieco surowa attyka. Na narożach znajdują się akcenty pionowe w formie wieżyczek. Fasada jest dekorowana techniką sgraffitową. Wieża ratuszowa sięgała 105 m wysokości; obaloną przez piorun w pierwszym ćwierćwieczu XVIIIw. obniżono do 70 m. W 1945 roku częściowo zburzona wieża odbudowana zostaje pieczołowicie w stylu klasycystycznej architektury stanisławowskiej. Ratusz w Zamościu, proj. architekta B. Morando, jest jednym z najpiękniejszych przykłailów ratuszy renesansowych w Polsce. (rys. 10-23). Główny korpus bryły założony na wysokim cokole akcentuje 50 m wieża 140
aj
Rys. 10-24. Sukiennice w Krakowie: a) fragment elewacji cją w XIX W., b) widok po pracach konserwatorskich
przed restaura-
zegarowa. Pionowy element wieży równoważą pasy poziomych gzymsów. Do głównego wejścia prowadzą wspaniałe dwuramienne schody, założone na całej wysokości kondygnacji cokołowej. Oprócz ratuszy szeroki rozmach cechuje również inne grupy budownictwa świeckiego. Budynek Sukiennic w Krakowie, znamienny przykład budownictwa związanego z ówczesnym handlem, staje się prototypem, który kształtuje swoisty charakter renesansu polskiego. Lokalizacja Sukiennic na miejscu starego targowiska z XIII w., złożonego z murowanych kramów tworzących uliczkę, odbywa się przez podniesienie poziomu rynku, przez co istniejące kramy zaadaptowano jako piwnice. Powstała na tych fundamentach hala otrzymuje w przekroju pionowym układ bazylikowy. Po pożarze w ],555 r. odbudowuje je Jan Maria Padovano, wieńcząc renesansową attyką. Przeprowadzona w roku 1875 restauracja budynku oczyszcza Sukiennice ze szpecących powstałych z biegiem czasu nadbudówek. W czasie pobytu w Krakowie warto przyjrzeć się· ostrołukowym podcieniom - projektował je architekt T. Pry!iński i sam mistrz Jan Matejko (rys. 10-24). Wśród znakomitych przykładów budownictwa tego okresu wymienić należy budynki mieszkalne. Bardzo ciekawe rozwiązania przedstawia:ą kamieniczki w Kazimierzu nad Wisłą - pod Sw. Mikołajem i Sw. Krzy141
a)
··~If;·· )~*,gi-;~ < '-0
<. "I
"
Rys. 10-25. Rene8ansowe kamieniczki w Kazimierzu TI. Wisłą: a) pod Sw. Krzysztofem, b) Celejowska
sztofem oraz Celejowska (rys. 10-25). Należy też wspomnieć kazllmerzowskie spichrze nad Wisłą' świetnie zachowane, o malowniczych masywach. Całkowicie renesansowym miastem, któI;ego budowę rozpoczętn w koncu XVI, w., jest Zamość. Wzniesiono go wg zasad narzuconych wymaganiami najnowocześniejszej wówczas sztuki wojennej. Miasto to ma założenie foremnego wieloboku modulowanego, który obłiczono z uwzględnieniem zasięgu flankującego ognia kartaczowego wynoszącego 200 m Była to fortyfikacja bastionowa o układzie dośrodkowym w ukształtowaniu rzutu poziomego. Zamość powstaje na zlecenie hetmana Zamojskiego, który powierza wykonczenie projektu znanemu już ze swoich realizacji architektowi Bernardo Morando, rodem z Padwy. Centaj ralnym akcentem jest kwadratowy główny rynek z ratuszem, otoczony czterostronnie podcieniami. Realizacja obejmowała podstawowe elementy stanowiące całość kompozycji miejskiej, to jest zamek, kościół, ratusz, akademię, arsenał oraz warowne bramy z wałem fortecznym. Wzorcowe domy mieszkalne, wzniesione przy ryn- ~ ku, służyły za przykłady tego typu budownictwa dła osiedłających się , tam mieszkańców. Rozkwit renesansowej architektury sakralnej przypada na przełom XVI i XVII w.Niedoścignionym wzorem prototypowym, często naśladowanym z mniejszym 'lub większym powodzeniem, stab) je się kaplica Zygmuntowska na Wawelu (rys. 10-26). Przylega ona od strony południowej ambitu katedry wawelskiej. ZbudoWano ją z piaskowca myśleniekiego, wiązanego klamrami i ołowiem. Kopuła z łatarnią jest wykonana z ciosu, żagle natomiast z cegły. Mury przyziemia nie mają okien, a światło dostaje się przez okrągłe otwory w bębnie kopuły. Cała bryRys. 10-26. Kaplica Zygmuntowska na Wała kaplicy świadczy o doskonałym welu: a) w,idok, b) rzut o
143
wyczuciu proporcji przez architekta. Harmonię, która cechuje poszczególne elementy budowli, uzyskano przez świadomie zastosowaną korektę optyczną· Wnętrze czaszy podzielono na kasetony utworzone przez 16 żeber i pięć pierścieni. Każdy z kasetonów jest ozdobiony różycą. Przez otwór przekryty latarnią spływa światło w głąb kopuły, kładąc się na podniebieniu sklepienia gamą rozproszonych światłocieni. Bogactwo kompozycji elementów architektonicznych uzyskuje dodatkowy walor w postaci barw pastelowych szarozielonego piaskowca w połączeniu z brunatnoczerwonym kolorem marmurowych posągów. W tym samym czasie powstaje wiele kaplic centralno-kopułowych, tworzących zamkniętą architektonicznie całość - kaplica Firlejów przy kościele parafialnym w Bejscach, kaplice Matki Boskiej, przy farze na ścianie południowej w Kazimierzu Dolnym oraz królewska, przy ścianie północnej. Koś c i o ł y t r z y n a w o w e. Przykładem przebudowy z okresu romańskiego jest kościół katedralny N. P. Marii w Płocku. Kościół kolegiacki w Pułtusku ma kolebkowe sklepienie bez lunet i gurtów z bogatą ornamentyką typu niderlandzkiego. Nad przebudową tych kościołów pracował m.in. wenecja nin Giovan ni Battista. Refektarz klasztorny Cystersów w Oliwie łączy wspaniałe sklepienia póżnogotyckie z kierunkiem renesansowym. Wyrazem tego są toskańskie kolumny, tworzące udaną kompozycję połączenia architektury dwóch epok. Kościół kolegiacki Sw. Tomasza w Zamościu, charakterystyczny dla szkoły lubelsko-kaliskiej, budowany był przez B. Morando, który zapo- ' czątkował w nim charakterystyczą dekorację sklepień i szczytów. Sklepienia zdobione są geometrycznymi kompozycjami o siatkowym układzie sztukaterii z listewek o profilach klasycznych. Szczyty przedstawiają kompozycję zespołu sterczyn i wolut. Renesansowa modernizacja średniowiecznych kościołów stwarza późnorenesansowy prowincjonalny typ kościoła - zwany lubelskim. Przedstawia on zwarty bryłowo układ jednonawowy z gotyckimi skarpami, najczęściej bezwieżowy z prezbiterium zamkniętym półkoliście. Konsekwentnie przeprowadzony gzyms' wieńczący odcina przejście bryły w wysoką sylwetę dachu. Koś c i o ł Y j e d n o n a w o w e. Kościół farny Sw. Jana Chrzciciela Bartłomieja w Kazimierzu (rys. 10-27) ma dekoracje sklepienne j architektoniczne opracowania szczytów wzorowane na tego rodzaju budowlach Zamościa. Przylegające 'kaplice .Mptki Boskiej ("Królewska") i Borkowskich mają jednolity charakter harmonizujący z wnętrzem głównym. Wcześniejszym przykładem grupy kościołów lubelskich jest kościół Sw. Anny w Końskowoli koło Kazimierza. Kościół Brygidek N. P. Marii w Lublinie przedstawia rozwiązanie o strukturze gotyckiej. W dekoracjach sklepień nawy i refektarza można odczytać powiązanie formy charakterystycznych późnogotyckich żebrowań ze sztukateriami renesansu j
144
włoskiego. Wpływ opracowania architektonicznego kościołów grupy zamojsko-lubelskiej widoczny jest w warszawskim kościele Jezuitów. Nateży wspomnieć również o jednym z najladniejszych rozwiązań o skarpowo-pilastrowanej fasadzie frontowej i siatkowych sklepieniach kościoła w Radzyniu.
Rys. 10-27. KO'Ści6ł farny w Kazimierzu n. Wisłą (rzut)
Koś c i O ł Y war o w n e. Tradycje tego typu kościołów siGgają epo-ki romańskiej. Gotycki kościół w Brochowie o płaskim drewnianym stropie, zniszczony podczas najazdu szwedzkiego, odbudowano, kryjąc go· sklepieniem kolebkowym z geometrycznymi dekoracjami kasetonowo-siatkowymi, n'a wzmocnionych filarach między nawowych. Stanowi on. przykład połączenia obronnych form gotyckich z renesansowymi.
10 -
Zarys
historii
architektury
,
II
Rozwój architektury okresu baroku i rokoka
11.1. Wiadomości ogólne Twórczość Michala Aniola Buonarottiego miała wybitny wpływ na kształtowanie się baroku - nowego kierunku w sztuce i architekturze. Pochodzenie npzwy tego kierunku nie jest całkowicie ustalone. Być może, że przyjęto je z wyrażenia portugalskiego "baraco" - co oznacza dzi.waczny, nieregularny. Wszechpotężne dotąd imperium kościelne zbudowan~ fundamentach dogmatyzmu zaczęło drżeć w posadach, wstrząsane prąda)Ili reformacji. Do walki z wszelkimi przejawami wolnej myśli w łonie kościoła w zgodnym współdziałaniu z reakcją feudalną wystąpiła grożna i sprężyście dzialająca organizacja o f f i c j u m, czyli ś w i ę t a i ń k w i z y- . c j a. Walczyła ona z wszelkimi przejawami zbytkownego trybu życia, z nagością w sztuce, z wydawnictwami kryjącymi zalążki antydogmatycznych myśli wydając Indeks Ksiąg Zakazanych, ale nade' wszystko stawala do gigantycznej walki o dusze wiernych. Potęga żywego słowa głoszona z ambon wszelkich kościołów w przeciwieństwie do szarych' i su~owych zborów reformackich musiała znależć oprawę tak wspaniałą, by przemówiła wszystkimi środkami oddziaływania na zmysły tłumu. Takimi elementami bezpośredniego oddziaływania stało się malarstwo i rzeżba, a przede wszystkim architektura. Ta ostatnia miała stworzyć świątynie olśniewające wspaniałym wystrojem} mówiącym o nie naruszonej potędze kości~ła. Racjonalist6w i empiryków spod znaku wolnej myśli trzeba było poskromić potęgą, przepychem i bogactwem instytucji kościoła. lato wkroczył jakby wyczarowany, idealnie dopasowany wprost do zadań, które powinien spełnić - nowy kierunek zwany b ar o k i e m. Tak oto architektura stała się potężnym orężem w walce o ideologię. Rozwój stylu barokowego trwał od końca XVI do połowy' XVIII wieku. Pierwszy okres baroku charakteryzował się monumehtalnością i dynamizmem formy. Monumentalność wyrażała się w stosowaniu wielkiego porządku, pilastrów lub kolumn, obejmujących kilka kondygnacji naraz. Dynamizm polega na s t o s o w a n i u n i e r e g u I a r n y C h k s z t a 1-
t ó w b rył b u d o w I i z a m'i a s t p r o s t o kąt n y c h, o d z n a,c z aj ą c y c h ~i ę s p o k o j e m u kła
141
B u d o w n i c t w o ś w i e c k i e. Liczne pałace i rezydencje o dużych oknach, balkonach z tarasami i schodami reprezentują budownictwo świeckie. Okres barokowy rozwija auże przestrzenne założenia ogrodowe. Występują tu hczne akcenty architektur:y ogrodowej: fontanny, strumyki z mostkami, kaskady, sadzawki, altanki, groty oraz wielopoziomowe tarasowe schody. Elementy architektoniczne harmonizują z licznymi wolno stojącymi obiektami dekoracji rzeżbiarskiej. Zasadą nowożytnej kompozycji ogrodowej jest układ oparty o oś symetrii, rozwinięty w formach geometrycznie ukształtowanych kwater zieleni w ścisłym powiązaniu z architekturą. W rozwoju architektury ogrodów następuje z czasem mocne, jakkolwiek sztuczne, wzbogacenie wątków przestrzennej kompozycji zieleni pr~ez geometryczne formowanie strzyżonych krzewów, szpalerów drzew. kwietników i kwiatonów.
I
Podstawą układu tych reprezentacyjnych rozległych ogrodów i parków jest organiczne związanie i zharmonizowanie zieleni z obiektami tworzącymi założenia architektoniczne. Wielki wkład myśli baroku w rozwinięcie kompozycji urbanistycznych jest przeprowa\izony konsekwentnie. w rozplanowaniu otoczenia. Rozwiązanie wnętrz wiąże się logicznie :Z układem architektury zewnętrznej, z dziedzińcami reprezentacyjnymi (cour d'honneur), punktami widokowymi i wyrażnie wykreślonymi głównymi osiami komunikacyjnymi. Wjazd na teren rezydencji akcentuje reprezentacyjna brama ustawiona z .asady na centralnej osi komunikacyjnej - na wprost pałacu. Jej ,obudowa z pomieszczeniami dla strażników i obsługi terenu, zwykle zharmonizowana z architekturą zespołu zabudowań pałacowych, nosi nazwę kor d e g a r d y. M i e s z k a n i e w b a rok u. Olbrzymie bogactwa skupione w rękach magnatów skłaniają ich do wznoszenia szeregu wspaniałych obiektów. Pałace barokowe różnią się od renesansowych przede wszystkim ukształtowaniem rzutu poziomego. Charakterystyczne są wielkie westibule, reprezentacyjne schody, powiązanie widokowe wnętrz z ogrodem. Warunki klimatyczne Italii umożliwiają połączenie charakteru reprezentacyjnego z użytkowym w ogrodach i loggiach. J;'owstaje w baroku typ budownictwa willowego, budowanego dla włoskiej arystokracji w sąsiedztwie ośrodków miejskich. Przykładem dla nich są renesansowe Villa Rotonda w Vicenzy - Palladia oraz Villa Papa Guilio - Vignoli. Architektura francuska kształtuje się odmiennie od włoskiej ze względu na klimat. Reprezentacyjność wnętrz jest coraz ważniejszym czynnikiem kompozycji. Wysokie dachy nadają swoistą cechę budowli. Siedziba miejska szlachty i bogatych mieszczan, zwana "hótel", uformowana w renesansie, ma charakterystyczne usytuowanie z co:nięciem od ulicy. 148
11.2.
Materiał, konstrukcja i forma
Materiał stosowany w 'bud;wnictwie barokowym nie różnił się od powszechnie stosowanych materiałów w okresie poprzednim. Barok nie tworzy również nowych rozwiązań konstrukcyjnych. Fasady tego okresu charakteryzują wyrażnie zaznaczone tendencje do wydobywania płynności i wypukłości z płaszczyzn. Barok wprowadza na prostych dotąd ścianach powierzchnie skośne, ,łukowe, sfalowane. Obrys zewnętrzny budynku, a w ślad za nim cała fasada ożywia się i na,biera jakby ruchliwości i charakteru rzeżbiarskiego. Również rzuty poziome budowli dostosowuje się do nowych form. Forma barokowa w przeciwieństwie do renesansu nie jest wynikiem logiki ukladów konstrukcyjnych, a zastosowanie jej w szeregu przykladach bywa wyrażnym ich zaprzeczeniem. Barok nie ogranicza się tylko do wprowadzenia form niezgodnych z konstrukcją, ale również używa wielu środków fałszujących prawdziwą treść rozwiązania. Architektoniczne środki wnętrza zastąpiono malarstwem, gipsem, sztukaterią· Malowana kolumna, filar, wnęka, dolepiony gzyms lub pilaster występowały jako równorzędne elementy kształtowania ukladu kompozycyjnego. Podwajal}ie kolumn, schodkowe ustawienie pilastrów, krępowanie' ukladów gzymsowych cofanych i wysuwanych w licu ściany stało się podstawowym czynnkiem kompozycji architektonicznej. W wyniku poszukiwania wyrazu pelnego ekspresji zjawily się tak dziwaczne kształty, jak np. spiralnie skręcone trzony kolumnowe, stosowane wbrew zasadom statycznej pracy podpór. Oprócz tak znamiennych przejawów fal szu w .kształtowaniu wyrazu architektonicznego barok poslugiwal sję nadal konstrukcjami wypracowanymi w renesansie, ze szczególnym wzbogaceniem ich wyrazu plastycznego.
11.3. Detal, plastyka i rzeźba Dynamizm j patos architektury barokowej -jest następstwem idei popotęgowania wspaniałości wyrazu architektonicznego wszystkimi rodzajami sztuki. Ściany nie mają płaszczyzn neutralnych. Wszystkie zapełnia ułuda niesłychanego bogactwa dynamicznej plastyki. Architektura, rzeźba i malarstwo we wspólnym rytmie jednoczą swe oddziaływania dla przetworzenia wnętrza w bajeczną iluzję - ożywione postacie świętych, aniołów, łańcuchy girland; sklepienie, które otwiera malarski błękit nieba niemal z .autentycznymi chmurkami. W dali uciekająca głębia perspektywy ścian przediużona wyrysowanym tłem. Cala przestrzeń prześwietlona blaskami świateł, wpadających przez kopułę i boczne otwory, tworzy wnętrze przepełnione ruchem. 149
Jego plastykę wzbogaca zespół elementów rzeżbiarskich, jak meda. liany, kartusze, kolumny spiralne, zestawione ze sobą skręcone trzony słupów (rys. 11-1), woluty, balustrady, fantazyjne obramowania otworów .. Okna i portale barokowe otrzymują obra· mowania silniej profilowane niż w renesansie. Coraz częściej występują "uszy" jaku załamujące SH, ·opaski. Jeszcze bardziej wzbo· gacają się i ożywiają naczółki i obdasznice. Formy wieńczące otwory załamują się i wyginają· Szczególnie gzymsowanie i ):Jelkowanie wychodzi z linii prostej jako łuki, uskok i i wysunięcia. Tympanony nad ot~orami często w gór,nej części, oprócz trójkątnego, otrzymuj'l kształt łukowy, zwykle przerwany pośrodku (rys. 11-2). Pole tympanonów i ich obramowanie zapełniają bogatę elementy ornamentacyjno-dekoracyjne w postaci rzeżbionych aniołów, głów, popiersi, herm, muszel, wieńców i kartuszy. W bogatych portalach opracowanie otwol'"ów przek'ształca się w ob'ldowę z wtopionymi półkolumnami przykrytymi pompatyczną nadbudową z umieszczonymi /w niej rzeżbionymi zwornikami, medalionani, rzeżbami oraz herbami z napisem lub datą· Rys. 11-1. Pila~ter i kolumWszechobecna rzeżba występująca' w bana barokowa (ustawiona na wsporniku) roku jest inna niż w renesansie - ruchliwa i dynamiczna. Głęboko cięty kamień wydohywa mocne kontrasty światła i cieni. Linie konfurowe łamią się i przecinają· Zachodzą na 'siebie, wysuwają się, aby niespodziewanie cofnąć się w głąb i zaniknąć. Kamień w rękach mistrzów naśladuje z równą łatwością skomplikowane sploty włosów, sfałdowanie ciężkich szat i ażur delikatnych koronek. Wyrazistość modeli przekazuje się nie tylko twarzą, ale ruchem całego ciała, a napięcie sytuacji, siłę wrażeń, dramat, konflikt, uczucia najintensywniej oddają artyści w ulubionych w tym okresie kompozycjach grupowych. Malarze stosują pełną paletę barw, światłocieni i złudzeń prespekty. wicznych. Malarstwo, przenosząc formy renesansowe, wproi,vadza nowe efekty w przedstawieniu człowieka swojego okresu, jego otoczenia oraz sytuacji, w których się znajduje. Intensywność obrazów zostaje wZmocniona kontrastami światła i półmroku. Niektóre postacie giną w cieniu. Kontury ciał charakteryzuje napięcie i niepokój. Gwałtowne ruchy. rozwiane szaty wyrażają dynamikę człowieczych uczuć i przeżyć. Patetycz150
,
\
r:-~ '?~\ , , "
..••.~,
.,~
•
Rys. 11-2. Portal pałacu Kinsky w Wiec;1niu
nosc gestu, wzruszenie, ekstaza, ból nadaje moc wyrazu artystycznego Ciałom. Wraz z rzeźbą i malarstwem, zloceniami i ornamentacjami . zjawia się technika i n k r u s t a c j i, tzn. układanie wzorów z odpowiednio zeslawionycb elementów metalowych, kości słoniowej lub masy perłowej, <:Iraz i n t a r s j i, tzn. układanie wzorów z różr>ych szlachetnych rodzajów drewna.
11.4 .. Architektura
barokowa ~ Europie
Barok w lt
,
J5J
·.V
Rys. 11-3. Bazylika Sw. Piotra cyjny z placem, c) widok
w Rzymie: a) rzut po przebudowie,
b) plan sytua-
{asada Maderny zasłania wspaniałą kopulę. Dopiero rozwiązanie placu o eliptycznym założeniu, z poczwórną kolumnadą, tworzy wielkie w skali, urbanistyczne ujęcie podejścia, nieco korygujące ten błąd (rys. 11-3). Odpowiedni uklad widokowy oraz niezwykle udane złudzenie perspektywiczne podkreślają monumentalność bryły kościoła. Plac ten wraz z obudową jest dziełem Lorenzo Berniuiego (1598+1680). Malowniczy okres baroku reprezentuje twórczość Fraucesco Borromiuiego (1599+1667) w postaci kościoła San Carlo aHe Quattro Fontaue w Rzymie. W Wenecji Baldassare Longhena (1600+1682) buduje wspaniały kościół S. Maria della Salute na rzucie ośmiobocznym, z okrężną nawą i prezbiterium, z dwiema kopułami i olbrzymimi schodami (rys. 11-4).
,
Rys. 11-4. Kościół
Santa
Maria della Salute:
a) widok,
b) rzut poziomy.
Przykładem rozwiązań· urbanistycznych tego okresu jest rzymski €Iiptyczny plac - Piazza deI Popolo, a także icliszpańskie Schody z akcentem środkowym placu - fontanną mistrza Berniniego. Fontanny jako €Jement dekoracyjny placów stają się bardzo modne w baroku. Do najsłynniejszych z nich nałeży fontanna Trevi. Barok francuski jest mniej dynamiczny od włoskiego i bardziej umiarkowany. Budownictwo świeckie reprezentują liczne pałace i rezydencje o dużych oknach, balkonach z tarasami i schodami. Otoczenie stanowi ogród wykonany wg szkoły francuskiej, o geometrycznych ko~npozycjach, 153
,
Rys.· 11-5. Tum Inwalidów w Paryżu: a) elewacja
frontowa,
Rys. 11-6. Pałac Sanssouci
mysłowicz)
pod Poczdamem
b)
rzut
(fot. Stanisław
Roz-
,
ze strzyżonymi pasami niższej i wyższej zieleni oraz całym szeregiem elementów malej architektury, jak baseniki, fontanny, rzeżby figuralne, altanki, pergołe, muszle itp. We Francji okresy baroku przyjęło się określać imionami królów pa~ nującyCh w tym cZl'sie. Stąd często spotykamy określenie wczesnego baroku jako styl Ludwika XIII, natomiast okres pełnego jego rozkwitu jako sty.l Ludwika XIV. Od polowy XVlI w. barok wzbogaca swoją formę szeregiem elementów dekoracyjnych, 'by w XVłII w. przejść w rokoko _ drobiazgowy, dekoracyjny kierunek architektury wnętrz. Rokoko nazwano stylem Ludwika XV. Przy rozbudowie Luwru w Paryżu pracuje Jacques Lemercier (1585-;'-1654); buduje on pawilon zachodni palacu oraz Claude Perrault (1613-;'-1688) projektuje wschodnią fasadę Luwru. Fran~ois Mansart (1598-;'-1666) wznosi w Paryżu centralny kościół fi. M. Panny oraz projektuje kościół Val-de-Grace. Wnuk jego Jules Hardouin Mansart {1647-;'-1~08) wprowadza dach łamany, który od niego wziął swoją nazwę - dachu mansardowego. Dziełem jego jest budowa rozpoczęta przez architekta Braunta Tumu Inwalidów w Paryżu o klasycznej sylwetce {rys. 11-5). Najslawniejszym archite1
•
Rys. 11-7. Kościół Sw.
Karola
Boro-
meusza w dniu (rzut)
Wie-
155
b}
Rys. 11-8. Kościół krój, b) rzut
Sw. Pawła w Londynie:
a).
fragment
elewacji
frontowej
prze-
liter C, E, H. Do przykładów baroku niemieckiego zaliczamy Zamek Królewski w Berlinie, pałac w Poczdamie, pałac F'ryderyka II Sanssouci pod Poczdamem (rys. 11-6), Pałais de Saxe w Dreźnie, słynny kościół Sw. Karola Boromeusza w Wiedniu' (rys. 11-7). Do Anglii barok przenika z francji, rozwija się jednak nie w takim stopniu jak w Niemczech. Architekturę świecką teg.;' okresu reprezentuje pałac rządowy Sommerset House i kościół Sw. PawIa w Londynie (rys. ll-B). Jest to architektura poważna, spokojna, o dobrych proporcjach i detalu. W Rosji powstaje szereg pałaców i innych budowli w tym styłu. Między innymi Pałac Zimowy w Leningradzie - RastrelIego.
11.5. Architektura barokowa w Polsce W Polsce architektura baroku krystalizuje się z wołna stopniowo przekształcając się, aby w końcu olśnić bogactwem dekoracji, polichromią złoceń, sztukateriami i marmurami, a także arcydziełami sztuki snycerskiej w stallach, organach' i ołtarzach. Prototypem świątyni jezuickiej, staje się uznany przez zakon za wzorowy kościół n Gesu w Rzymie, projektowany przez Vignolę z fasadą delIa Porta (rys. ll-9). Wczesny okres , 156
Rys. iI-9. Kościół Il Gesli w Rzymie: a) elewacja,
b) rzut
baroku stosuje często układy kościołów jedno nawowych, poznie] przybędą liczne przykłady rozwiązań trójnawowych, obok których rozwijają się również założenia centralne i centralno-podłu~ne. Koś c i o ł Y j e d n o n a w o w e w c z e s n e g o b a rok u. Pierwszą świątynią jezuicką jest kościół w Nieświeżu powtarzający w sposób nie. zbyt udany Wzór Il Gesu. Zapoczątkował on inne rozwiązania tego typu, do których należą kościoly w Kaliszu, Sw. Kazimierza w Wilnie i najbardziej udany kościół Sw. Piotra i Pawła w Krakowie (rys. 11-10).
Rys. 11-10. Kościół Sw. Piotra i Pawła w Krakowie:
a) elewacja,
b) rzut
157
W kościele tym na podłużnym planie krzyża łacińskiego zostaje central· nie założona kopuła. Nawy boczne' zastęllUje szereg przyległych kaplic podzielonych Ulasywnymi filarami z przejściami, których zadaniem jest przeciwdziałanie siłom rozporowym przenoszonym z kolebki sklepienia głównego. Wnętrze kościoła ma charakterystyczny dla baroku wyraz jakby stopniowego narastania przestrzeni przez zastosowanie odpowiednich kompozycji. architektonicznych i efektów malarskich. Swietnym przykładem dalszego rozwoju baroku jest kościół Sw. Anny w Krakowie. Wspaniała dekoracja stiukowa wnętrza kontrastuje z prostą fasadą. Obok kościołów nowo budowanych w typie II Gesu przeprowadzono przebudowy całego szeregu istniejących kościołów. Najpoważniejsze z nich to barokowa rozbudowa katedry na Wawelu, katedry w Gnieżnie oraz klasztoru na Jasnej Górze. Koś c i o ł y c e n t r a I n e. Budowane są jednocześnie wraz z jezuickimi wzorowanymi na prototypie rzymskim. Kolegia'ta w KJimontowie jest jakby połączeniem koncepcji rozwiązań kościołów włoskich S. Maria dei Palairenieri o owalnym planie z wtopionymi kolumnami w filarach nawy głównej i układu obejścia kościoła z S. Maria della Salute. Na tym ostatnim wzorowano się przy budowie centralnego kościoła Filipinów w Gostyniu (rys. 11-11). Ma On korpus ustawiony na ośmioboku, otoczonym wieńcem kaplic. Na wysokim bębnie z ośmioma otworami wznosi się wysoko wysmukła kopuła, zamknięta latarnią. Kościół Sakramentek na Nowym Mieście w Warszawie o niewielkich wymiarach, z kopułą, założony został na krzyżu greckim. Szlachetne proporcje podkreślają mocne w wyrazie paJladiańskie pilastry. Ufundowany
b)
Rys. 11-11. KościółFilipinów w Goslyniu: a) elewacja, b) rzut 158
•
,
Rys. 11-12, Zamek
w Pod harcach:
a) elewacja,
b)
rzut I piętra
został przez królową Marysieńkę Sobieską' jako dziękczynne wotum za zwycięstwo męża pod Wiedniem. Inne przykłady stanowią kościoly: ewangelicki w Lesznie, .kamedulski N. M. Panny na Bielanach w Warszawie, wreszcie farny N. M. Panny w Chelmie. ' Koś c i o ł Y t r z y n a w o w e p ó ż n e g o b a rok u. Kościół Wi:z.ytek w Warszawie łączy bazylikowe spokojne barokowe wnętrze z dekoracją rokokową· Wykwintna trzy kondygnacyjna fasada kościoła łączy wpływy wloskiej szkoły Borrominiego z francuskim rokoko Meissoniera. Do dalszych przyklaciów zaliczamy kościół Sw. Marcina w Warszawie, kościół Sw. Michała i Stanisława na Skałce w Krakowie, kościół katedralny NMP w Chełmie, a także Sw. Jana w Wilnie i Kalwarię wileńską. 159
Architektura świecka baroku zostaje, podobnie jak w renesansie, zapoczątkowana kolejnymi modernizacjami budynków. W XVII' wieku wzbogacone rody magnacKie, wzorując się na świetnych budowlach włoskich, wznoszą swoje rezydencje ogromnym nieraz nakładem kosztów. Zamek w Podhorcach rozwiązany jako prostokątny zespół z bastionami narożnymi jest świadectwem raczej upodobań właściciela niż rzeczywistej funkcji obronnej (rys. 11-12). Zamek Lubomirskich w Łańcucie pochodzi z połowy XVII wieku. Jest Tównież założony na schemacie bastionowym i otoczony głęboką fosą .z kontrskarpą. Pięknym przykładem architektury baroku jest rezydencja. Jana III w Wilanowie, reprezentująca bogactwo formy i detalu (rys. 11-13). Oto<:zenie pałacu, będące prźykładem barokowej kompozycji ogrodowej, cechuje regularność założenia i duża dojrzałość płastyczna. Rozwiązania ~ tamtego okresu reprezentują pałac Bielińskich w Starym Otwocku, pałac Radziejowskich w. Nieborowie, w Radzyniu Lubelskim pałac Potekkich oraz wzniesiony w NieŚwieżu zamek Radziwi!lów. Pałace typu miejskiego doskonałe ilustrują. budowle warszawskie, do których należą pałac Krasińskich (rys. 11-14), przebudowany pałac Brilh.lowsk: (dawniej Ossolińskich) czy też p~łac Lubomirskich, tzw. Pod Bla<:hą· Po gotyku i renesansie obiektem rozbudowy, przekształcania wnętrz i fasad staje się również Zamek Królewski w Warszawie.
Rys. 11-13. Pałac w Wilanowie
(elewacja
frontowa)
Rys. 11-14. Elewacja frontowa pałacu Krasińskich w Warszawie
160
] 1.6. Styl rokoko W pierwszej połowie XVIII w. tworzy się odrębny kierunek w architekturze barokowej, zwany l' o kok o. Francuskie słowo "racaile" oznacza określenie drobnych elementów, kamyków zdobiących grotę. Wszystkie silne, mocne w wyrazie kształty ust~pują miejsca lekkim formom o delikatnym, muszlowym, wygiętym profilu. Kierunek ten przejawia się przede wszystkim w odmiennym traktowaniu wnętrz. Znikają z nich barwy kontrastowe i ciężkie formy, zjawiają się lekkie o jasnych kolorach (biały, kremowy, lilaróż) i drobne elementy ozdobne, pełne gracji kratki, muszelki, linie faliste, esownice, girlandy, narożne obramowania zdobione listkami lub kwiatami, kokieteryjne wycięcia ożywiające płaszczyzny, które charakteryzuje unikanie symetrii. Handel holenderski wprowadza na rynek europejski porcelanę chińską, któr~ staje się natchnieniem w kompozycji formy przez rozpowszechnienie pierwiastka wschodniego. Powstaje wiele fabryk wyrobów porcelanowych. Moda na porcelanę wpływa w pewnym sensie na charakter wnętrza, w którym się je ustawia. Buduary i salony tej epoki nabierają kameralnego wyrazu o większych walorach mieszkalnych niż poprzednio. Architektura ścian staje się dyskretną i harmonijną w formie oprawą urządzenia wnętrz. . . b)
Rys. 11-15. F'ragment
Wl1ętrza
go w "panneau x" wane lustro (b)
i ozdobnie obramo-
11 -
Zarys
historii
(a)
architektury
rokokowe-
161
,
Zamiast pompatycznych, dużych, dotychczas stosowanych kompozycji wnętrzowych zaczyna skłaniać się do form mniejszych i drobniejszych, bardziej dostosowanych do skali· domu miejskiego. Również sam sposób życia klas posiadających, celebrujących domowe towarzyskie spotkania, wymaga ~nętrz małych i intymnych z dopasowanymi harmonijnie meblami, wyrobami artystycznymi i różnymi drobiazgami użytkowymi. Pompatyczne, reprezentacyjne sale ustępują miejsca zacisznym, przytulnym i zaokrąglonym pomieszczeniom. Powstaje podział ścian na pola dekoracyjne, zwane "panneaux" (rys. 11-l5a). Zamiast pałaców wznosi się .niewielkie domy miejskie, domki na ustroniu (ermitaże), pawilony ogrodowe itp. Sciany wnętrz podzielone na asymetryczne pola są komponowane z suRys. 11-16. Fasada rokokowa fitem, oknami, drzwiami z supraportami (obramowane płaszczyzny nad drzwiami, ozdobione płaskorzeźbą lub malowidłem) i lustrami (rys. 11-l5b) w jedno .. litą całość. Pola (panneaux) obramowywano złocon)'mi listwami, z rogami zdobionymi drobnymi elementami muszelek lub kwiatów. Wysoki kunszt sztukatorski konsekwentnie wiąże zestawienia powstałe z połączenia linii prostych z dekoracyjnym detalem. Stosuje się także obudowę dolnej części, a nawet całej płaszczyzny ścian boazerią płycinową. Pola podziału ścian pokrywają malowidła lub tkaniny. Kolory złote, srebrne, jasnoróżowe, lila i kości słoniowej nadają wnętrzom pogodny wyraz. Charakter wnętrza uzupełniają lekkie mebelki o dekoracyjnych .profilach, cały szereg drobiazgów i modnych wówczas wyrobów z porcelany. Szeroko rozwijająca się forma rokoko, stanowiąca przede wszystkim styl wnętrz, znajduje pełny swój wyraz w detalach wystroju zewnętrznego (rys. 11-16). Przykłady architektury rokokowej za granicą reprezentuje wybitnie rokokowy w swym wyrazie pałac Briihla w Dreźnie i tamże znajdujący się słynny Zwinger o dynamicznej i ruchliwej architekturze konkurującej z rokoko francuskim, wytworny w sylwetce (rys. 11-1'7). W Polsce przysy;aja się raczej wzory rokoko francuskiego. Na początku II połowy XVIII wieku powstaje w Warszawie i na prowincji kilkanaście budowli pałacowych w tym stylu. Zjawiają się także w niektórych obiektach barokowych cechy nadające im lekkość przez wprowa-
162
Rys. 11-17. Zwinger
w Dreźnie
dzanie delikatniejszych podzialów ściany. fantazyjnych mentów ornamentacji rokokowej ..
balustrad
i ele-
Przykładem tej twórczości może być zespól rezydencji w Radzyniu Podlaskim, w których umiejętnie połączono układ późnobarokowy z rokokową dekoracją architektoniczną .. Rokokowe wnGtrza otrzymal pałac Bielińskich w Warszawie, pałac Czartaryskich w Pulawach i Wodzickich w Krakowie. Okolo 1770 roku rozwijające się coraz bardziej tendencje klasycyzujące w architekturze wypierają kameralne i delikatne formy rokoka.
,
Rozwój architektury
12 okresu
klasycyzmu
12.1. Wiadomości ogólne Po okresie baroku i efektownym ~okoko następuje przesyt formami dekoracyjnymi. Rozpoczyna się p o w r Ó t d o l' e g u ł k o m p oz l c j i k I a s y c z n y c h. Jest kilka przyczyn wplywających bezpośrednio na to zjawisko. 1. Wybujałość, zawiłość i nieszczerosć formy poprzedniego okresu wywołała odejsCie od logiki układów konstrukcyjnych. Powoduje to potrzebę powrotu do prostych i rzeczywistych układów kłasycznych. 2. Przejście z okresu feudalnego do kapitalistyczego spowodowało po~ wstanie nowej klasy społecznej i potFzebę akcentowania ńowych _jej celów. 3. Niezmiernie bogaty styl' baroku i rokoka okazał się zbyt kosztowny i ,łużący wyłącznie magnat~ii, arystokracji i kościołowi. 4. Działalność myślicieli, pisarzy i krytyków demaskujących nieudolność sfer rządzących, przy równoczesnym idealizowaniu świata antycznego (przede wszyętkim Rzymian i Greków), stwarzało podstawy do nawrotu w tym kierunku. 5. Tabe rozwój archeologii i badań związanych z życiem i sztuką starożytności pobudził powszechne zainteresowanie się klasycyzmem i jego formami . . W roku 1748 odkryto załane wybuchem lawy wulkanicznej staFożytne miasta - Herculanum i Pompeę z I w. p.n.e. Ponownie ujawniono przed światem piękno sztuki i architektury tamtych czasów. Oddziaływanie sztuki dojrzałego renesansu' i .architektury palladiańskiej oraz rozwój teorii historii sztuki - przede wszystkim dzieła J. J. Winckelmanna wpływają na kształtowanie się architektury klasycystycznej. Nowy styl klasycystyczny w architekturze obejmuje okres od"połowy XVIII w. do roku 1830. Nie jest on jednolity i można wyróżnić··w nim kil,ka kierunków. Kierunek zwany s t y l e m 10 u d w i k a XVI łączy uspokojone formy rokoko we wnętrzach z klasyczną formą fasad i bryły. 164
Kierunek zwany a k a d e m i c k i m polegał na stosowaniu wzorów zapoczątkowanych i rozwiniętych w XVI w. przez Andrea Palladio. Architekturę tego kierunku cechuje czystość klasycznych układów oraz monumentalny wyraz. Kierunek 11.e 11e n i s t Y c z n y odrzuca wzory klasyki rzymskiej i nawiązuje bezpośrednio do kolebki form antycznych - architektury greckiej. Kierunek e m p i r e, zwany też s t y I e m c e s a r S t w a ("empire" z francuskiego' "cesarstwo") lub stylem Napoleona 1, trwa ~ ciągu pierwszych 20 lat XIX w. Charakteryzuje go spokojna, uroczysta architektura zewnętrzna oraz przeładowana dekoracja kompozycji wnętrzowej. Zjawia się szereg elementów helleńskich, rzymskich, a nawet egipskich. Złociste kapitele na płaskich pilastrach, orły z festonami w dziobach, sfinksy, fauny, lwy, kariatydy, wazy, litery "N" z wieńcem laurowym miały podnieść świetność otoczenia Napoleona 1. W meblarstwie powstaje nowy styi, zwany e m p i r o w y m. Meble empirowe są niepraktyczne, niewygodne, pompatyczne, przeznaczone głównie do podziwiania. W Niemczech ukształtowuje się, jakby w przeciwieństwie, inny styl meblarski, zwany B i e d e r m e i e r. Charakteryzuje się on celowością, wygodą i formą odpowiadającą przeznaczeniu mebla. Skromniejszy i tańszy łatwo podoba się nabywcom. Kierunek zwany n e o k l a s y c y z m e m nie uznaje odstępstw od wzorów rzymskich i greckich. Wiernym naśladownictwem zamyka drogę do rozwoju własnego wyrazu w architekturze. Budowle sab'alne wznoszone na rzutach prostokątnych nie są zbyt liczne. Wydłużone bryły otoc.one kolumnadą mają wystrój oparty o antyczne założenia tego typu. Monumentalność fasad reprezentują wyniosłe frontony kolumnowe oraz trójkątne tympanony. Rozpowszechniają się budynki centralne na rzutach koła lub kwadratu. Powstają tak'e założenia łączą~e formę krzyża greckiego i kopuły z wzorami antycznymi. .. Architekci tego ok.esu chętnie wzorują się na rzymskim Panteonie, a w mniejszej skali na bryle starożytnego grobowca Cecylii Mete!li bądż też małej świątyńki Vesty w Tivoli. Założenia pałacowe nabierają wyrazu prostoty i równowagi układu . . W budównictwie tego typu zjawiają się pewne analogie do kompozycji renesansowej, palladiańskiej Villa Rotonda. Kształtuje się schęmat bryły z czterokolumnowymi portykami i salą założoną na rzucie ośmioboku lub koła. Obok zjawiają się czasem kryte .podcienia na kolumnach i dostawione skrzydła tworzące oficyny. Ratusze klasycystyczne mają zwarte bryły. W układzie ścian występują ryzality. Wejście tworzy portyk lub cofnięta wnęka oparta na kolumnach. Jako pionowy akcent wieńczy' budynek wieża lub belweder. Nad gzymsami wyrasta attyka. W klasycyzmie powstaje teatr o nowoC2esnych założen.iach. Teatr ten wzniesiony w drugiej połowie XVIII w. przez Victoria Luisa w Borde165
aux we Fr:ancji stanie się wzorem budowJ..:teatralnej, którą będą naśladować przez wiele dziesiątków lat projektanci w wielu krajach. Przestronność kompozycji rzutu stwarza wlaściwe warunki dla rozwoju sztuki teatralnej. Prawie polowę powierzchni zajmuje scena z widownią i bezpośrednim obejściem. Rozbudowana powierzchnia foyer, komunikacyjno-rekreacyjna, stwarza dogodne warunki funkcjonalne. Gmach zdobi wspaniała kolumnada od strony frontowej. Wnoszone w tym okresie łuki tryumfalne wzorują się na przykładach budowli tego typu w Rzymie. Najbardziej z nich znany Łuk Tryumfalny na placu Gwiazdy w 'paryżu w formie bryły nawiązuje do łuku Tytusa, choć jest inny w proporcjach i ukladzie. Przykład naśladowania rozwiązań greckich reprezentują Propyleje w Monachium (rys. 12-1). Wzniesiono je kopiując układ propylei wi"dących na ateński Akropol. Również powszechnie wznoszone rogatki i bramy miejskie często przybierają formy oparte na wzorach zapożyczonych z antyku.
Rys.
12-1. Propyleje
w Monachium
W urbanistyce następuje zasadniczy przełom w kształtowaniu struktury miast. Zagadnienie prawidłowej i nowoczesnej kompozycji łączy się z zorganizowanymi pojęciami o funkcji i higienie tych, rozrastających się coraz bardziej i żywiołowo, skupisk ludności. Powstają przestrzenne założenia tworzące place, publiczne parki oraz przelotowe arterie komunikacyjne. W urbanistyce uwzględnia' się czynniki w zakresie rozwoju racjonalnego i humanistycznego kształtowania struktury miast. Współczesna urbanizacja szła zgodnie z wymogami w dwóch zasadniczych kierunkach. Przede wszystkim ustalono zgodnie z wymogami nowych warunków kierunek regulacji rozwoju i porządkowania miast starszych. Sporządzono plany reguIacyjne, realizujące program pr~ebudowy ulic i centralnych punktów komunikacyjnych. Jednocześnie przystąpiono w sposób zorganizowany do zakladani~ nowych dzielnic i calych osiedli.
166
·Charakteryzuje je konsekwentny układ kompozycji centrum, pasm komunikacji, ośrodków prz.emygłu (manufaktury), handlu i administracji oraz zieleni.
12.2.
Materiał, konstrukcja i forma
I Materiałami, które znalazły nowe zastosowanie w budownictwie, są żeliwo i stal. Jako materiał konstrukcyjny W pierwszym etapie wprowa-. dzono je do budownictwa przemysłowego. Klasycyzm n i e w n o s i ż a d n y c h n O w y c h l' O Z w i ą z a ń k o ns t r u k c Y j n Ych. Jako przekrycia występują sklepienia lustrzane i beczkowe, zdobione barwną dekoracją profilowaną w gipsie lub drewnie. Szerokie zastosowanie znajdują stropy belkowe, belkowo-kasetonowe oraz lekkie stropy płaskie z fasetami. W architekturze n i e w p r o wad z a s i ę n o 'fi y c h e l e m e n t ó w w kompozycji budynku w odniesieniu do pOjlrzednio już o m ó Vf i o n y c h s t Y l ó w. Operowanie formą kłasyczną kolum",id, portyków, belkowań, kopuł, tympanonów i pihistrów sprawia, że forma podporządkowuje sobie treŚĆi funkcje budynku. Zanika wybujałość barokowych kompozycji i fantazje rokokowe; Motywy dekoracyjne i ornamenty, jeżeli występują, mają kształt spokojny i skromniejszy. Detal w tej architekturze charakteryzuje płaskie opracowanie. To samo dzieje , się z układami ścian: łuki i pilastry przylegają do nich płasko, rysowane na .Ich tle z umiarem i powściągliwością. Sklepienia coraz częściej zastępowane są przez płaskie stropy. W reprezentacyjny~h pomieszczeniach są one kasetowane. Zewnętrzny wystrój otrzymuje uroczysty i monumentalny charakter. Forma antyczna staje się nieraz jedynym sprawdzianem służącym do oceny dzieła architektonicznego. W Polsce kształtuje się bardzo ciekawy typ niewiełkiego podmiejskiego domu mieszkalnego, zwanego d w o r k i e m. Założony na symetrycznie rozwiązanyfu, najczęściej prostokątnym rzucie, ma zwartą bryłę z wysokim dachem. Część wejściowa tworzy ganek z portykiem i parzystą liczbą kolumn. Nad nim mieścił się balkon lub facjatka (rys. 12-2). W budownictwie miejskim rozwija się charakterystyczny rodzaj budynku mieszkalnego typu hóteł, uformowany już uprzednio we Francji. Układ ten cechuje odsunięcie pokoi mieszkalnych od ulicy w głąb parceli z oknami zwróconymi do dziedzińca. Na osi partii wejściowej poprzedzony przedsionlłiem i reprezentacyjnym holem mieści się salon. W części frontowej po obu stronach wejścia lokują się pomieszczenia pomo.-
nicz~. SIltuka klasycystyczna. Rozwijająca się w tym okresie sztuka nosi ró-żne nazwy stylów w zależności od kraju .j czasu, w którym występuje. Głównym jej ośrodkiem była Francja. Wczesna sztuka tego okresu 167
nosi tu nazwę Ludwika XV1. W Anglii panuje styl Georgian - od imion królów Jerzego l, II i 111, Jej odmiana w archite~turze i dekoracji wnętrz stworzona przez Re i J. Adamów nazywa się stylem Adamów. Wczesna sztuka klasycystyczna w Polsce przy jęła nazwę "stylu Stanisława Augusta" od imienia króla, jej współtwórcy i mecenasa. Na przełomie XVIII i XIX wieku w meblarstwie j zdobnictwie wnętrzowym wyróżnia się styl "dyrektoriatu". •
••••
Rys. 12-2. Przykłady dworków .polskich: a) z balkonem, h) z facjatką
W określeniach malarstwa i rzeżby powstałych w początkach wieku XVIII używa się terminu "styl pseudoklasyczny", a w Anglii sztukę tego okresu zwie się stylem "regencji". Okres klasycyzmu w sztuce rozwija się na podłożu idei oświecenia, nauki i analizy prawidlowośei zjawisk w rozwoju ludzkości. Wyraz ogólnego zwrotu w kierunku nauki i oświaty znajduje szerokie odzwierciedlenie w rzeżbie i malarstwie. Głównym tematem zainteresowań artystów jest człowiek i najróżniejsze przejawy jego działalności. Już nie bogowie 168
b)
Rys. 12-3. Panteon w Paryżu: a) widok, b) rzut
b) IIlllJ~1Il111
RYs. 12-4. Kościół Sw. Magdaleny w Paryżu:
rzut
a) elewacja
frontowa,
b)
•
ani władcy, lecz naród, obowiązek, patriotyzm i ~nota stają się symbolem zamierzeń twórczych. Rozwija się szeroko malarstwo portretowe. Rzeźba klasycyzmu czerpie wzory z bogatego dorobku rzeźby antycznej. Najbliższym tego przykładem może być dobrze wszystkim znany pomnik ks. Józefa Poniatowskiego w Warszawie, dzieło wybitnego rzeźbiarza dui.skiego B. ThorvaZdsena - wzorowany na rzymskim pomniku Marka Aureliusza. W dekoracjach wnętrz występują także wzory zapożyczone z antyku i motywy przeniesione z dekoracji rzymskich budowli cesarskich. Tendencje neoklasycystyczne przejawiają się szeroko również w meblarstwie i ceramice. Meble tego okresu zdobywają uznanie wśród znawców historii rozwoju meblarstwa. Coraz więcej uwagi zwraca się na wygodę, a wymiary poszczególnych elementów wnętrza dostosowywane są do wymiarów i układu ciała ludzkiego. Nazwiska architektów projektujący,ch wnętrza i meble zdobywają sobie dużą popularność, a nawet przechodzą jako nazwa określająca cechy i charakter dzieła~ Tak jak od Anglików - braci Adam - powstało wyrażenie wnętrza w stylu "Adam", tak też powstało określenie w meblarstwie stylu Chippendale (czytaj Czipendel).
12 ..3. Przykłady architektury
klasycystycznej
w Europie
We Francji Niccolo Servadoni (1695-7-1766)projektuje fasadę kościoła St. SuIpice -w Paryżu. Zyskuje on nazwę ojca klasycyzmu francuskiego. Jacques-Germain Soufflot (1713-7-1780)stawia na -rzucie krzyża greckiego kościół Sw. Genowefy opięciu kopułach. Znany jest on obecnie pod nazwą Panteonu (rys. 12-3). Przykładem architektury neoklasycznej jest kościół Sw. Magdaleny w Paryżu o bryle wiernie wzorowanej na typie świątyni greckiej (rys. 12-4). Twórcą jego jest Pierre Constantine d'Yvri, natomiast zmienia go i kończy BartheZemy Vignon (1698-7-1773). Mały, ale uroczy pałacyk Petit Trianon pod Paryżem razem z romantycznym otoczeniem projektuje Jacques Ange Gabriel (1710-7-1782).Należy jeszcze wymienić tak związany z sylwetką Paryża Łuk Triumfalny na placu Gwiazdy, dźielo Jean Fran,ois ChaZgrin (1739-7-1811). Z przykładów budownictwa tego okresu w Italii wymienić mo'żna chociażby opartą na wzorach palladiańskich fasadę słynnej Opery la Scala w Mediolanie. W Watykanie - Salę Rotonda i Salę Croce w Greca. Niemiecki styl klasycystyczny przedstawia dążność do uzyskania monumentalnego wyrazu budowli. Slużą temu mechanicznie przenoszone wzory Grecji i Rzymu. Przykładem takiej formy jest Brama Brandenburska. Jeden z najlepszych przykładów klasycyzmu pruskiego stanowią Teatr Królewski oraz Muzeum w Berlinie. . Klasycyzm angielski oscyluje pomiędzy wzorami palladiańskimi i neo-
170
klasycyzmemnelleńskim. Do najbardziej znanych należą British MuseulU w Londynie (rys. 12-5) i Uniwersytet w Edynuur gu. W Rosji, w której styl klasycystyczny szeroko się przyjął i rozwinął, rozróżniamy dwa dapy jego rozwoju: k l a s y c y z m. K a t a r z y n y i k I a s y c y z m A I e k s a n d r o \V ski.
Rys. 12-5. British seum w Londynie
Mu-
Caryca rosyjska Katarzyna 11 w drugiej połowie XVIII w. zakłada w Petersburgu Akademię Sztuk. Pięknych, w której prym wiodą fran. cuscy architekci, budowniczowie i artyści, lansując panującą we Francji architekturę klasycystyczną. Początkowo wyrazem jej jest styl Katarzyny 11, o tendencjach ciążących ku barokowi. Następnie zjawią się tendencje greckie i rzymskie. Przykłady tej architektury są licznie rep re- . zentowane na terenie Rosji i należą do nich Giełda, gmach Admiralicji, Teatr Ermitażu, gmach Banku Asygnacyjnego, gmach Sztabu Głównego, Teatr Aleksandrowski w Leningradzie i Dom Paszkowa w Moskwie. Twórcami szkoly klasycystycznej są wybitni artyści W. J. 8ażenow, J.J. Staroworaz M. F. Kazakow.
12.4.
Przykłady
architektury
klasycystycznej w Połsce
Architektura klasycystyczna kształtuje się u nas za czasów króla Stanisława Augusta, a jej pierwszy etap rozwoju nosi nazwę stylu s t a n is ł a w o w s k i e g o. Po procesie przechodzenia z baroku do klasycyzmu, po okresie stanisławowskim, następuje całkowite niemal· (przynajmniej w miastach) zahamowanie rozwoju architektonicznego, a następnie okres zwany k I a s y c y z m e m K ról e s t w a K o n g r e s o w e g o. Pierwszy okres obejmuje lata panowania króla Stanisława AJlgusta Poniatowskiego. Rok jego koronacji 1764 staje się początkiem polskiego oświecenia. Król, nieudolny w działaniu politycznym, jest Eloskonałym i mądrym mecenasem wszystl,ich gałęzi nauki i sztuki. Działalność naukowców i artystów zostaje otoczona bpieką,jakiej jeszcze nigdy dotąd 171
nie mieli. Powstaje narodowa szkoła takich dziedzin artystycznej działałności, jak: literatura, muzyka, teatr, rzeżba, rzemiosło artystyczne i architektura. Jako znawca i miłośnik sztuk pięknych król skupia wokół siebie wielu wybitnych i doświadczonych artystów. Głównym architektem króła jest Włoch Domenico Merlini z eastello, a zaufanym artystą dworskim Marcello Bacciarelli. Wsławili się swoją działalnością w tej epoce Jan Krystian Kamsetzer , mistrz perspektywy architektonicznej Bernardo Be!otto, zwany Canaletto, Zygmunt Voge!, Szymon BogumH Zug, wileński architekt Wawrzyniec Gucewicz. Młodszymi wychowankami króla byli absołwenci Akademii Rzymskiej -- Zawadzki, Piotr Aigner i uczeń Mer!iniego - Jakub Kubicki .. Styl Stanisława Augusta wywodzi się z naj szlachetniejszych' form renesansowego Krakowa i barokowej Warszawy, współczesnych idei architektury humanizmu oraz wzorów Grecji i Rzymu. Zastosowanie prostych reguł kompozycji klasycznej tworzy siłę wyrazu i trwałości architektury, będącej 'nową narodową interpretacją antyku. Wymogi życia społecznego i gospodarczego, bogata treść programu oświecenia stwarzają podstawy dalszego rozwoju miasta i szeregu nowych realizacji. Obok samodzielnych rezydencji szłachty i magnaterii, domów miejskich, kamienic czynszowych, powstają unowocześniane w neoklasycy stycznej formie i bud'owane od nowa w I połowie wieku XIX ratusze Łowicza, P1ocka, Błonia, Konina czy Aleksandrowa. Powsta-
172
b).
I
J
,
Rys. 12-6. Zamek Królewski w Warszawie: a) widok elewacji frontowej, b) rzut I piętra (stan z okresu przedw9jennego), c) widok-elewacji frontowej po odbudowie
je szereg budowli uzyteczności publicznej, których od dawna domagał się szeroki rozwój życia. Wzn()si się hotele, dutnl pocztowe, zajazdy, muzea, biblioteki, teatry, szpitale, zakłady naukowe, a także koszary. . Po pierwszym okresie, trwającym aż do abdykacji króla i upadku państwa, przez co wygasa działalność pracowni królewskiej, nastaje drugi okres - okres zamierania działalności architektonicznej i ogólnego marazmu. Pustoszeją miasta i część architektów przenosi się na wieś, gdzie budują wiejskie rezydencje. Dopiero po 1815 r. następuje ponowny powrót do Warszawy. Rozpoczyna się trzeci okres a r c h i t e k t u ryK r ól e s t w a K o n g r e s o w e g o. Przykłady architektury klasycystycznej świadczą o dużej dojrzałości form, które znalazły swój własny wyraz wśród tradycji baroku saskiego, modnego stylu Ludwika XV I oraz wśród bezpośrednich żródeł włoskiego renesansu. Biały Domek w Łazienkach ma układ centralny, założony na rzucie kwadratu, proste fasady z poziomymi pasami delikatnej rustyki. Wielkość otworów podkreśla hierarchię parteru i piętra. Pałac Myślewicki w Łazienkach realizuje Merlini według zasad wielkich teoretyków włoskich Palladia i Albertiego. Fasady stanowią zamknięcie alei Myślewickiej, co rzutuje na plan i bryłę pałacu, przede wszystkim w owalnie zarysowanych skrzydłach. Zamek Królewski w Warszawie tworzył budowlę o kompozycji zlożonej i niejednolitym charakterze, na której kształt i formę składały się elementy różnych epok. W skrzydle południowo-wschodnim zamku występowały mury gotyckie, w układzie pięCioboku; bryłę ukształtowały koncepcje renesansu i baroku. Od strony Wisły budowla miała wystrój saskiego rokoka. W XVIII wieku Zamek Królewski stał się oficjalną rezydencją Króla Stanisława Augusta. Rozbudowa w tym celu sprawiała duże trudności w połączeniu konsekwentnych zasad symetrii układów klasycznych a pięciobokiem nieregulamej bryły zamku (rys. 12-6). Wieł. kie schody od bramy Grodzkiej prowadziły (10 apartamentów królewskich" na I piętrze. Mieściły się tam: Kordegarda, zwana też salą Mirowską, pokój Oficerów Dyżurnych, Sala Prospektowa ze wspaniałymi widokami malowanymi w latach 1766-.;-1780 przez Bernarda Belotta zwanego Canaletto. Następnie Kaplica Królewska, dawna sala Audiencyjna z pięk- . nym plafonem Bacciarellego. Obok mieściła się królewska sypialnia z supraportami o treści alegorycznej, a do niej przylegala Garderoba Królewska. Glówne skrzydło zamkowe północno-wschodnie mieściło Salę '1ronową· Sąsiadujący z nią Gabinet Konferencyjny wykonany przez artystów króla był arcydziełem sztuki. Dalej Sala Rycerska z sześcioma obrazami Bacciarellego, Pokój Zloty i Gabinet Marmurowy. Centralny ryzalit amfilady recepcyjnej zajmowała największa Sala Balowa (inaczej Ansamblowa) projektu Merliniego. Zdobiiy ją 34 kolumny korynckie i piękny plafon "Powstanie Swiata" - dzIeło Bacciarellego. Następnie Sala Rady znana pod nazw" Sali Obiadów Czwartkowych słynnych ze 174
swej tradycji oraz Mała Sala Koncertowa. Północne skrzydło amfilady I piętra mieści Przedpokój Sali Balowej, pomieszczenie kancelarii senatu i Wielką Salę Obrad. Bibliotekę Zamkową wzniesiono od fundamentów za czasów Stanisława Augusta. Nad projektem przebudowy Zamku pracował Fontana, a część elementów już w Paryżu opracował Victor Louis. Od 1780 roku pracę tę objął Merlini z udziałem Bacciarellego, przy czynnym udziale króla konsultującego każdą koncepcję. W czasie ostatniej wojny Zamek Królewski został zburzony. Udało się jednak uratować wiele dzieł sztuki, detali architektonicznych oraz innych elementów wyposażenia wnętrz zamkowych. Po wojnie rozpoczęto prace nad zabezpieczeniem tych bezcennych skarbów kultury narodowej. Pod kierunkiem głównego projektanta prof. J. Bogusławskiego trwały żmudne prace projektowe nad przyszłą odbudową Zamku. Na podstawie starych planów, około trzech tysięcy zgromadzonych zdjęć, ocalałych fragmentów i detali oraz innej zachowanej dokumentacji - wy,konano ponad 3,5 tysiąCfl rysunków. W 1971 roku zapadła ostateczna decyzja o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie. Odbudową kieruje specjalnie w tym celu powołana Komisja Architektoniczno-Konserwatorska, której przewodniczy prof· J. Znchwatowicz. Zamek odbudowywany jest z funduszów społecznych, z ofiar, które składają Polacy (i nie tylko Polacy) w kraju i za granicą· W 1975 roku został już wzniesiony cały pięciobok Zamku w stanie surowym, pokryty dachami z wieżami i narożnymi wieżyczkami. Obecnie trwa rekonstrukcja wspaniałych· wnętrz zamkowych. Już wkrótce Zamek z wnętrzami całym otoczeniem (m.in. z przebudowanym Placem Zamkowym z Ko· luntną Zygmunta) zostanie przywrócony do swej dawnej świetności. Pałac na Wodzie w Łazienkach sta. nął w miejscu dawnej łazienki marszałka Lubomirskiego, wielokrotnie przebudowywanej. Podobnie jak zamek warszawski stanowił efekt poszukiwań w procesie rozwoju architektury stanisławowskiej. Pałac na 'Wodzie swoją dojrzałością i precyzją w uzyskaniu ostatecznego wyrazu architektonicznego jest jednym z najwybitniejszych przykładów poziomu rozwiązań tej epoki. Jak czynny i nie Rys. 12-7. Pałac na Wodzie - fragment eiewacji
z balustradą
balkonu
175
Rys. 12-8. Teatr Wielki w Warszawie
Rys. 12-9. Pałac Staszica w Warszawie
Rys. 12-10. Kości6ł ewangelicki w Warszawie: a) widok, b) 12 - Zarys bistorU architektury
•
rzut
.
/
kończący się tylko na słowach był . ~tosunek króla Stanisława Augusta do realizacji architektonicznych może zilustrować następujący fakt. Bacciarelli, pracujący przy realizacji Pałacu na Wodzie, po wykonaniu projektu ball.\(trad balkonowych, prostej kraty do elewacji frontowej l piętra, wysyła rysunki do króla z listem i prośbą o akceptację. Król na odwrocie szkicuje odręcznie rysunek balustrady o wzbogaconej formie i wybrzuszonym profilu, pisząc: "Tak oto ja sobie życzę". Warto zwrócić na nią uwagę będąc w parku łazienkowskim (rys. 12-7). Merlini, przebudowując pałac, ustawia kolumnadę wejścjową cieniującego perystylu, na którym pojawiają I się pionowe układy portfenetr owych otworów z balustradami. Organiczne powiązanie z bryłą budynku stanowi tu przykład doskonałości kompozycyjnej. Corazzi projektuje w Warszawie Teatr Wielki o trzech potężnych kondygnacjach z rozbudowaną szeroko kolumnadą (rys. 12-8). Również jego dziełem jest zespół budynków przy dawnej ulic;. Rymarskiej (obecnie Plac Dzierżyńskiego), Pałac Staszica (rys. 12-9) oraz przebudowa pałacu Mostowskich. Józef Kubicki wznosi Belweder w Warszawie. Piotr Aigner opracowuje fasadę kościoła Bernardynów - Sw. Anny oraz wznosi kościół Sw. Aleksandra na Placu Trzech Krzyży w Warszawie. I Szymon Bogumil Zug buduje kościół ewangelicki na placu Malachowskiego (rys. 12-1!}), a także znaną warszawską studnię - Grubą Kaśkę· Merlini oprócz pracy nad przebudową Zamku Królewskiego i budową Łazienek Królewskich buduje łazienkowski Teatr na Wyspie, pałac w Królikarni oraz piękny pałac w Jabłonnie. Henryk Marconi wznosi Hotel Europejski i pałac Paca w Warszawie.
13 13.1.
Rozwój eklektyzmu
Architektura elektyzrnu i secesji
w architekturze
Wyrażenie "eklektyzm" pochodzi z greckiego słowa "eklektios", czyli wybierający. W architekturze, sztuce i plastyce jest to kierunek polegaJący na z e s t a w i e n i u p O S Z C z e g ó I n y c h f o r m p r z e n i es i o n y c h z i n n y c h o k r e s Ó w o r a z ś r o d o w i s k t \V Ó Te z y c h, o drę b n y c h o d s i e b f e w c z a s i e i t r e ś c i. Kierunek ten przez tendencję skupiania zestawień poszczególnych rodzajów twórczości nie prowadzi do twórczej syntezy. W działalności architektonicznej powiązano termin "eklektyczny" ze lnaczeniem negatywnym w ocenie wartości. Określa on dzieła nietwórcze, niekonstruktywne, polegające na adaptacji i kompilacji niektórych preferowanych tematów i wzorów historycznych. Określenie to nie obejmuje w sposób jednolity tej kontrowersyjnej twórczości w analizie poszczególnych teoretyków i historyków. Eklektyzm jako zjawisko występował w różnych etapach rozwoju omawianych przeobrażeń architektonicznych. Tendencje eklektywistyczne zjawiały się szczególnie silnie w okresach poprzedzających formowanie się nowych idei i założeń stylowych w architekturze i sztuce. Cechuje je charakterysty~zny prymitywizm wynikający z braku dostatecznie silnej idei, kształtującej własny wyraz współczesnej formy. 8ty I klasycystyczny, prowadzący z biegiem czasu do rrtistrzowskie~o wprost operowania formą klasyczną, nie wnosi już twórczych rozwiązań ograniczając dalszy rozwój architektury. Rożwijający się eklektyzm form polegający na kopiowaniu "modnych" wzorów historycznych tworzy budowIe o charakterze odtwórczym. Powstają więc pod wpływem tego kierunku budowle "romańskie", "gotyckie" czy "bizantyjskie". Architektura monumentalna wprowadza do obiektów realizowanych w europejskich metropoliach wszystkie nieomal style włącznie z barokiem. Budowle tworzone z najrozmaitszych form minionych epok, uzupełniane elementami rzeżbiarskirrti, przedstawiają bogactwo form i plastyczności fasad. Takie rozwiązania są zaprzeczeniem idei postępu, rozwoju formy i treści 179
w architekturze. Nie wnoszą bowiem żadnych twórczych wartości, ograniczając się po prostu do mechanicznego kopiowania. Architekci w tym okresie mniej lub więcej umiejętnie komponują połączenia kilku stylów w jednym obi~kcie, tworząc modny wówczas "romantyczny" charakter budowli. Oprócz eklektyzmu romantycznego występuje także eklektyzm historyczny zwany historyzmem. Ta odmiana eklektyzmu zakłada jednorodność sty.lową wznoszonej budowll tylko w jednym określonym stylu. Koncepcja rozwiązań ograniczająca się. do formy stwarza jej rozbieżność z treścią konstrukcji. Są one traktowane całkowicie oddzielnie. Określenia "eklektyzm" używa się do dzisiaj w znaczeniu ujemnym. Przykłady budownictwa ekłektycznego zaczynają się w latach trzydziestych XIX stulecia, gdy zapanowała moda na średniowiecze '- tzw. romantyzm. Eklektyzm francuski reprezentuje wiele obiektów budowanych w II połowie XIX wieku. Najbardziej znane przykłady architektury tego kierunku powstają w Paryżu. Przede wszystkim należy tu wymienić dworce paryskie, północny _ Gare-du-Nord oraz wschodni - Gare de l'Est, oba opracowane w neorenesahsowej szacie. Najbardziej znany jest gmach jednej z największych paryskich oper, Grand-Opera, który reprezentuje neorenesans eklektyczny. Wymienić także należy słynne Hale Targowe mieszczące się w samym sercu Paryża. Jedne z pierwszych wykonanych w konstrukcji z żeliwa i stali, doskonale dopasowane materiałem, funkcjona'nością i formą do swego przeznaczenia, obecnie zlikwidowane ze względu na rozwój miasta. Z eklektycznych obiektów sakralnych najbardziej znany jest widoczny z daleka na paryskim wzgórzu Montmartre, kościół Sacre-Coeur. Eklektyzm austriacki w zakresie architektury świeckiej doskonale ilustruje gmach wiedeńsl
I
gielski fasadę katedry Sw. Jana na Starym Mieście. Stefan SzyLI er ozdabia' motywami renesansowymi znany most Poniatowskiego. Władysław' Marconi wznosi w formie wczesnoklasycystycznej Hotel Bristol na Krakowskim Przedmieściu. Tam właśnie, po raz pierwszy w Warszawie} skomponował wnętrze secesyjne twórca tego kierunku Otto Wagner. Wystrój eklektycz;"y otrzymuje cały szereg kamienic czynszowych (r~'s.13-1 l.
--Rys. 13-1. Dom w Alejach
I
Ujazdowskich
w Warszawie
W budownictwie użyteczności publicznej rozpowszechniające się sto.. sowanie elementów żeliwnych przyjmuje wzory zapożyczone ze zdob. nictwa drewnianego. Formy te wydają się najwlaściwsze cjla nowego ma .. terialu użytego w konstrukcjach budowlanych .. Powstaje szereg krytych peronów, hal targowych, pawilonów wystawowych ze slupami o dziwacznej formie, wspornikami profilowanymi, ażurami z żeliwa o skomplikowanych wzorach plastycznych. Eklektyzm występuje również w budownictwie sakralnym, jednak 1St
w sposób bardziej zrównoważony i spokojny. W architekturze kościołów zjawiają się formy gotyckie, barokowe, renesanspwe, a także romańskie .. W Warszawie, na Pradze powstaje wzorowany na gotyRu kościół Sw. Floriana. Na Ochocie przy placu Narutowicza wznosi się neoromański kościół Sw. Jakuba. Natomiast na placu Zbawiciela kościół o połączonych cechach gotyku i baroku. Architektura w Polsce stara się znależć wyjście z jałowego biegu swojego rozwoju. Podobnie jak w innych krajach Europy rozpoczyna się poszukiwanie form w budownictwie, które oddałyby treść współczesnego życia, odp9wiadających zamówieniu społecznemu naszej epoki. Nawrót do dorobku i spuścizny narodowej w aJ:chitekturze łączył się z koniecznością odejścia od powielania konwencjonalnych. form innych "kresów.
13.2. Rozwój secesji w architekturze Kierunkiem, dążącym do uzdrowienia sytuacji powstałej w twórczości architektonicz.nej, jest secesja. Tworzy ją wspomniany Otto Wagner (184h-1917) w końcu XIX wieku, przedstawiciel szkoly zakładającej odrzucenie wszelkich form historycznych. Kierunek ten, operując stosunkowo prostymi bryłami, wprowadza zdobnictwo o jakby przypadkowych liniach geometrycznych. Podjęto próbę wyjścia z impasu, w którym się znalaz1a architektura. Jednak c z y s t o f o r m a l n e t rak t o w a n i e b u d o w I i i a bs t rak c y j n a d e kor a c y j n ość w p o g o n i z a i n t e r e s uj ąc ą f o r m ą doprowadza do szybkiego upadku secesji w architekturze. O wiele ciekawszy był jej wpływ na sztukę. Wyrażenie s e c e s j a pochodzi z laciny. "Secessio" - oznacza oddzielenie się, odłączenie. Nazwę tę zastosowano do kierunku panującego w architekturze i sztuce końca XIX wieku oraz początku XX. We Francji kierun~k ten nosił nazwę "le style moderne" lub "Art Nouveau"·, w Niemczech ochrzczono go mianem "Jugendstill". W Polsce przyjęła się nazwa secesji, ale także spotkać można określenie tego okresu jako "modernizm" 'lub "Nowy Styl". Kierunek ten dąży do stworzenia nowych form stylowych, które przez swoją wartość i nowoczesność (modern) przeciwstawiają się jałowości twórczej - historyzmu i akademizmu. Powstaje on w sposób nie powiązany ze sobą w wielu stolicach europejskich. A także na terenie Ameryki. Niewątpliwym walorem tego kierunku jest przyjęta zasada swobodnej kompozycji. Architekci projektujący w tym stylu operowali formą często akonstrukcyjną, jednak łączyli ją z podstawowymi czynnikami tworzącymi dzieła architektoniczne. Dobór i faktura materiałów, proporcja i kompozycja plaszczyzn, konsekwentne kształtowanie wnętrza oraz operowa-
182
nie kolorem i światłem - to świadome elementy ich działania. Kształto~ wanie torm, ornamentacja i zdobnictwo tego kierunku polegają na' tworzeniu wrażeń wizualnych, obliczonych na percepcję widza i wywołujących silną reakcję emocjonalną. Wszystko co niezwykłe, zaskakujące i nowe, miało wyrażać nową sztukę, wobec której odbiorca nie mógł pozostać obojętny. Wyrafinowane krzywizny linii i płaszczyzn, asymetria, graficzne opracowanie fragmentów, niezwykłe proporcje, niespokojny ryt~ - oto charakterystyczne cechy środków jej przekazywania. Ornamentyka stosowana w zdobnictwie jest niespokojna, dynamiczna i linearna. Obok ornamentów geometry~znych występuje szereg elementów stylizowanych zwierzęcych i roślinnych. Niewątpliwie jednak miękkość i płynność oraz fantazyjność formy to podstawowe elementy, pozwalające na stosunkowo łatwe wyróżnienie dzieł tego kierunku. Największy swój rozkwit secesja przeżywa w latach 1898-;-1901, kiedy staje się jakby kierunkiem międzynarodowym. Nie odcina się jednak od twórczości rodzimej i narodowej, która nadaje jej pewne specyficzne i wyodrębniające ją cechy. Panowanie secesji nie trwało długo. Przeżywa się wkrótce, a jej formy krytykowano za przeładowanie ozdobami, niekonstrukcyjność i dekoratywność. Na przełomie lat naszego wieku daje się zauważyć zjawisko, które w przybliżeniu można by określić jako pewien renesans form secesyjnych. Wybrane wybitnie korzystne elementy kształtujące jej treść zyskały sobie u niektórych twórców ponownie prRwo reprezentacji i obywatelstwa w ich dziełach. Jest to jakby protest oraz swoisty rodzaj reakcji, na przesadną pudełkowość architektury lansowanej jako wyraz nowoczesności. Secesję wiedeńską reprezentują przede wszystkim dzieła wspomnia .. nego już jej twórcy, profesora architektury - Otto Wagnera. Do jego czołowych osiągnięć należy wzniesiony pod Wiednie;' w Steinhof - kościół przy sanatorium oraz wiele kamienic wiedeńskich i projektów wnętrz, Jednym z reprezentatywnych obiektów secesyjnych jest Pałac Sztuki Secesji w Wiedniu, zaprojektowany przez ucznia Wagnera. Niemiecka secesja koncentruje się głównie w Berlinie i Monachium, a także w Darmstadcie. Właśnie w Darmstadcie na wielkiej wystawie w 1901 roku zaprojektowano osiedle willowe na wzgórzu utrzymane całkowicie w stylu wiedeńskiej secesji. We Francji styl ten r07Wija się szczególnie intensywnie w'dziedzinie projektowania wnętrz i sztuki meblarskiej, zdobniczej oraz w plakacie. . Najbardziej oryginalne w formie są budowane okolo 1900 roku zej!cia uliczne do metra paryskiego montowane z elementów żeliwnych, prętów, łuków i żeber, tworzące koronkową dekorację o fantazyjnie' powyginanych kształtach. 183
,
•
;
We Włoszech secesja w architekturze jest zjawiskiem, które przeważnie łączy się z zespołami elementów epok dawniejszych. Nowe śmi'ałe , rozwiązania (beton, stal, szkło) spotykamy w Domu Towarowym w Mediolanie (1903). Nie sposób nie wspomnieć o przedstawicielu secesji hiszpańskiej Antonio Gaudim. Wybitna', fascynująca twórczość tego barcelońskiego architekta objawia się nam w postaci przedziwnych, niepokojących wizji architektonicznych, jakby nie z naszej planety: szczególnym jej przykładem są kościół Sagrada Familia (Swiętej Rodziny) i budynek Casa Mila w Barcelonie (rys. 13-2). Także do Rosji przeniknęła secesja zwana tu "stil modiern" lub architektura "modierna". Na placu Swierdłowa w Moskwie wzniesiono w tym stylu Hotel Metropol. Kierunek ten wkrótce rozprzestrzenia się, nadając swe cechy wielu budynkom wznoszonym przez socjetę burżuazyjną w takim właśnie m?dnym stylu. Powstaje szereg pałacyków i willi czynszo-
•
R)'s. 13-2. Casa Mila w Barcelonie
184
wych, wielkich kamienic, hoteli i wytwornych restauracji. Wiele ulic Moskwy do dzisiaj jęszcze nosi wyrażne piętno przeszłego do historii stylu "modiern'J. Secesja w Polsce skoncentrowała się przede wszystkim w Krakowie - ognisku Młodej Polski. W Salach .Tamy Michalikowej przy ulicy Floriańskiej, gdzie znajdował się kabaret "Zielony Balonik" _ dzis z pietyzmem zrekonstruowanych - zhajdują się zachowane fragmenty secesyjne. W Warszawie i Łodzi powstaje szereg domów, w których mniej lub bardziej widocznie odzwierciedlają się wpływy secesji. Kamienic miejskich, ich rozwiązania' funkcjonalnego nie uważano za temat godny prawdziwej twórczości architektonicznej. Zajmowano się jedynie frontem, który w miarę reprezentacyjny, rażąco kontrastoY1ał z zapleczem, ciasnym podwórzem i ciemnymi niehigienicznymi mieszkaniami. Reprezentacyjna klatka schodowa, nawet" "marmurowa", była przeciwieństwem bocznych skromnych klatek schodowych. Te były drewniane, wąskie, przeważnie ciemnawe. Cała reprezentacyjność mieszkań skupiała się nieomal wyłącznie na meblach, dywanach i firankach. Sztuka sztukatorska - zewnętrzny blichtr w postaci gipsu, farqy i złoceń _ staje się jedynym sprawdzianem wartości architektury wnętrza. W s z t u c e s e c e s y j n e j idealizacja, symbolizm, a przede wszystkim forma - grają główną' rolę. Linia falista misternie powyginana, . arytmiczność, atektonika, powłóczystość, płynna giętkość _ zarówno w rzeżbie, jak i w malarstwie, to główne cechy tego stylu. Nawet kamień ulega kaprysom secesyjnej linearności. Malarstwo secesyjne określa się potocznie terminem "fin de siecIe" _ czyli koniec wieku. Wybitne nazwiska artystów i twórców związały się z dziejami secesji. w naszym kraju. Wśród nich należy wymienić wybitnego rzeżbiarza Xawerego Dunikowskiego, wielkiego malarza i poetę Stanisława Wyspiańskiego, Wacława Szymanowskiego twórcę pomnika Chopina w Warszawie i wielu innych.
Architektura wieku
14 xx 4.1. Wiadomości ogólne
Secesja traktująca formę jako istniejącą samą _dla siebie, nie stworzyła żadnego trwałego stylu. Nowe materiały, które zastosowano w budow- • nictwie, a przede wszystkim stal i żelbet, stają się podstawą poszukiwania nowego wyrazu w architekturze. Powstają kierunki, które kształtują architekturę dostosowaną do wymogów naszej epoki, odzwierciedlającą jej charakter i umiejętnie operującą materiałem jako podstawowym czynnikiem tworzenia formy. . E k s p r e s j o n i z -m - zwany również f o r m i z m e m poszukuje takiego wyrazu budowli, który by wywolywał mocne wrażenie i emocjonalne napięcie u widza patrzącego na nią. U wybitnych mistrzów architektury o silnej, twórczej indywidualności daje efekty zaskakujące i nieoczekiwane. W interpretacjach projektantów, goniących wyłącznie za oryginalnością, stwarza nieszczerość formy i jej rozbieżność z treścią funkcji i konstrukcji, którą ma reprezentować. Nowoczesność formy tylko ta, która jest wynikiem świadomego stosowania nowych materiałów i konstrukcji, z uwzględnieniem walorów urbanistyki, techniki, funkcji, użytkowoścj i ekonomiki świadczy o wartości dzieła architektonicznego. Rozwój techniki budowlanej nie zawsze idzie w parze z postępem w zakresie koncepcji architektonicznych, z logiką układu bryły, jej treści i plastyką. Wspaniałe rozwiązania epoki gotyku, lekkość i śmiałość konstrukcji potężnych katedr, o wielkich i przestrzennych wnętrzach, górują zdecydowanie nad o wiele późniejszymi od nich ,konstrukcjami, stosowanymi w okresie baroku. Również niektóre ze współczesnych kompozycji przez poszukiwanie nowych form wyrazu plastycznego dały w wyniku rozwiązania podważające zasady statyki budowli, bądż nie szczere, odbiegające swym zewnętrznym wystrojem od treści, którą zawierają. Taką niezgodność w rozwiązywaniu koncepcji z prawami statyki możemy zaobserwować na przykładzie budynków zaprojektowanych w formie ściętej piramidy, ustawionej na mniejszej podstawie. Całość czyni dziwaczne wrażenie, czegoś co jest nielogiczne statycznie, nieuzasadnione pod wzglę186
dem techniki wykonawstwa, trudne w montażu i budzi zastrzeżenia CI) do prawidłowości rozwiązania funkcjonalnego. Nawet całe mistrzostwo kunsztu architektonicznego' nie może tu ukryć antagonistycznej rozbieżności kształtów budowli z ich treścią. Budynki, których forma nie odzwierciedla ich treści użytkowej i przeznaczenia, zatracają jedność konstrukcji funkcji i formy, są czynnikami fałszywie pojętych koncepcji plastycznych. Formalizm tego typu jest zdecydowanie nietwórczy i efektem, do którego mógł doprowadzić, były różnego rodzaju udziwnienia wprowadzane w wystroju projektowym. K o n S t r u k t Y w i z m - charakteryzuje się poszukiwaniem najwłaściwszej konstrukcji, którą powinno się zastosować do postawionego • zadania budowlanego. Prostota konstrukcji i związana z nią ekonomika rozwiązania ograniczają zarówno formę (np. szkielet z podkreśleniem poziomów lub pionów), jak i funkcję, która zostaje ze{5chnięta na drugi plan. W każdej epoce historyczne) przez stosowanie materiałów i konstrukcji, odpowiadającej rOZWIjającemu się poziomowi techniki budowlanej tych czasów, kształtowano nowe tormy budowli. Tworzyły one wyraz architektoniczny charakteryzujący dany okres. Zasadniczym przełomem w ewolucji układów konstrukcyjnych była wprowadzenie żelaza. Pierwsze rozwiązania tego typu pojawiły się jako elementy konstrukcyjne w mostach, dachach i wieżach. Zelbet zastosowany w budownictwie przez połączenie betonu ze stalą został wprowadzony w 1846 roku przez F. Moniera. Konstrukcje żelbetowe robią wkrótce zawrotną karierę. Podstawową zaletą żelbetu jako tworzywa jest wytrzymałość i łatwość formowania go w dowolne kształty. Równocześnie z konstrukcjami żelbetowymi rozpoczyna się rozwój budownictwa stalowego. Rola obu materiałów w formowaniu konstrukcjI i jej wpływu na kształt budowli okazała się bezsporna .. Konstruktywizm preferujący zdecydowany wpływ konstrukcji na dzieło architektoniczne łączy w sobie dwie zasadnicze tendencje. Pierwsza' z nich progresywnie podkreśla w wystroju architektonicznym elementy tworzące konstrukcję szkieletu żelbetowego. Podział pionów i poziomów lub ekspozycja systemu konstrukcyjnego wyznacza w sposób zasadniczy wyraz plastyczny budowli. W drugim rozwiązaniu konstrukcja 't"ycofuje się w głąb struktury budynku tworząc wyrażną dominantę kompozycji przestrzennej wnętrza. Wkrótce rozwój budownictwa żelbetowego wysuwa na czoło konstruktywizm jako kierunek działania projektowego. Konstruktywiści rozpowszechniają rolę układu konstrukcyjnego jako podstawowego czynnika formującego dzieło architektoniczne. F u n k c j o n a l i z m - w przeciwieństwie do konstruktywizmu _ dyktuje rozwiązania pod kątem celowości funkcji, jej użyteczności i wskażników ekonomicznych. Drugoplanowe stają się tutaj takie za gad187
nienia, jak czystość ukladu .konstrukcyjnego i forma bryly budynku, a czasem nawet aktualne tecbnicznie możliwości wykonawstwa. Funkcjonaliści odcinają się zdecydowanie od czynników usztywniających i komplikujących prawidiowe powiązanie wszystkich występUjących w projekcie elementów funkcjonalnych. Również przeciwstawiają się tradycyjnym kanonom architektury historycznej i wypływającym stąd tendencjom ekłektycznym. Zasady funkcjonalizmu z celowym i świadomym zastosowaniem materialów, nowoczesnej techniki budowlanej, na podstawie analizy ekonomicznej rozwiązań wprowadza w swych. dziełach architekt niemiecki WaZter Gropius. Również działający w Niemciech Piotr Behrens odchodzi od secesji i ekspresjonizmu, by tworzyć funkcjonalne rozwiązania o Prostych, surowych formach. W Francji najpelniej wyraża prawidla funkcjonalizmu Le Corbusier (w swej książce pt. "Vers une Architecture"), opracowując na podstawie naukowej analizy budynek mieszkalny . nazywany "maszyną
do mieszkania".
,
.
Funkcjónalizm obejmuje swym zasięgiem nie tylko architekturę, ale równief urbanistykę. Staje się czynnikiem wiodącym w dzialaniu projektowym. Kierunki te jednak, traktowane jednostronnie w projektowaniu tak złożonej kompozycji jak budowla, nie dają ostatecznie rozwiązania przekonywającego o słuszności obranej drogi. Toteż architektura nowoczesna, funkcjonalna, operując różnorodnym materiałem budowlanym, wysoką techniką wykonawstwa, jak również różnorodną treścią, dąży do zrównoważenia wszystkich tych czynników w ł ą c z a j ą c jer ó w n o m i e rn i e w tW9rzenie nowoczesnego budownictwa. Poziom techniki budowłanej pozwala na stosowanie konstrukcji stalowych, żelbetowych, strunobetonowych, łupinowych i najróżnorodniejszych materiałów, od aluminium po tworzywa sztuczne. Nowoczesne wymagania wysokiego poziomu rozwiązan funkcjonalnych, higienicznych i estetycznych znajdują wybitnych i znakomitych twórców XX w. Do najwybitniejszych architektów ostatniego okresu, którzy W swoich rozwiązaniach
wprowadzają
najnowsze
osiągnięcia
techniczne,
należy
za-
liczyć: Augusta Perreta, twórcę perretowskiej szkoły architektury, Le Corbusiera, Franka Lloyda Wrighta, Waltera Gropiusa uciekiniera z Niemiec hitlerowskich, pracującego i tworzącego w USA, Oscara Niemeyera, Polaka Macieja Nowickiego i innych. Rozwój architektury współczesnej XX wieku zapoczątkowały zmiany zachodzące. w sposobie oceniania jej wartości. Powstają nowe kryteria odrzucające cały balast tradycyjnych poglądów na sztukę architektoniczną, skutecznie paraliżujących ostatnie kierunki twórczości w tej dziedzinie.
Coraz szersze zastosowanie nowych materiałów w ksztaltowaniu konstrukcji budowlanych pozwala współczesnym odkryć piękno w szkielec!e 188
konstrukcji, w formie wynikającej z treści szczerze przedstawionej funkcji, jak również w ekonomice rozwiązania polączonej z prostotą i prawdą tworzącą współczesny wyraz architektury. Zmiany te zachodzą na przełomie XIX i XX wieku. Dopiero od okolo 100 lat PQwstaje wspólczesna nauka techniki budowlanej, umo~liwia;ąca ekonomiczne i bezpieczne wznoszenie potęż-. nych obiektów. Dotychczas bowiem budowano pot~żne kateary, kopuły, wiadukty, czy rozpięte na dużych przestrzeniach sklepienia jedynie na podstawie intuicji, wyczucia i doświadczenia. Przed budownictwem pierwszej polowy XX w, otwierają się niespotykane dotąd możliwości użycia calego szeregu systemów budowlanych w celu wzbogacenia nowocześnie ujętych rozwiązań architektonicznych. Wystarczy porównać możliwości techniczne i materialowe od czasów prehistorycznych do połowy XIX , w. i ostatnich kilku dziesiątków lat, aby stwierdzić, jak w porównaniu z wielowiekowym okresem stosowania trady;cyjnych materiałów krótki jest okres, w którym pojawilo się tak wiele nowych materiałów, jak: stal, beton, żelbet, me, tale lekkie i tworzywa sztuczne. Klasycznym przykładem zastosowania stali jest wzniesiona w roku ·1889 wieża Eiffla. Powszechnie krytykowana przez współczesnych jako "straszydło szpecące Paryż", pod wpływem zmieniających się pojęć staje się jego nieodłącznym symbolem - uznana za wybitne dzieło w rozwoju konstrukcji architektonicznych (rys. 14-ł). Po raz pierwszy na początku lat dwudziestych August Perret stosuje konstrukcję żelbetową i wprowadza szkielet żelbetowy na elewacJ'ę, na- Rys. 14-1'. Wieża Eiffla w Paryżu dając jej charakter konstrukcyjny. Już przed pierwszą wojną światową Walter Gropius tworzy podstawy do szerokiego rozwoju współczesnej architektury przemysłowej, projektując w Niemczech nowoczesne w konstrukcji i funkcji hale i budynki fabryczne z żelbetu i szkła. Te i inne, niezbyt jeszcze liczne, przykłady wprowadzają postępowe treści w rozwiązania projektowe, dostosowując je do postępu technicznego budownictwa naszej epoki, i dokonują zasadniczego przełomu w twórczości architektów i ich dziełach.
14,2.
Architektura współczesna w Europie
ROZWÓjarchitektury francuskiej jej najwybitniejszych twórców.
najlepiej
,
charakteryzuje
działalność
189
Za "ojca żelbetu", a w konsekwencji za twórcę rozwoju tych konstrukcji, został uznany wspomniany już August Perret (1874-;1954), architekt francuski. Wzniósł on po raz pierwszy w Paryżu blok mieszkalny przy ul. Franklina i garaż przy rue Ponthieu wykonany w żelbetowej konstrukcji szkieletowej, którą nazywał konstrukcją "estetycznego żelbetu". Obiekty te stają się prototypowymi przykładami szeroko potem stosowanej "architektury żelbetu". Do jego wybitnych prpjektów wzniesionych z umiarem i doskonałym wyczuciem współczesnej formy należą: Teatr na Champs Elysees w Paryżu, kościół Notre-Dame w Raincy i Montmagny koło Paryża, Bank Societe Marseillaise w ParyRys. 14-2. Muzeum Robót Publicznych w żu i znane z pięknej architektury Paryżu Musee des Travaux Publics Mtlzeum Robót Publicznych w Paryżu (rys. 14-2). Z ideami i twórczością architektoniczną A. Perreta zaznajamia się,. lnlkakrotnie już wymieniany słynny Le Corbusier. Le Corbusier jest nazwiskiem przybranym, prawdziwe brzmi - Charles Edouard Jeanneret (1887-;-1965). Urodził się w Szwajcarii i był jednym z najwybitniejszych architektów i teoretyków architektury współczesnej. Mieszkał we Francji, budowle według jego projektów budowano. w wielu krajach. Po wojnie wzniesiono w Marsylii jedn'ą z najciekawszych jego realizacji - olbrzymi blok mieszkalny dla 1500 mieszkańców zwany L'unite d'habitation (rys. 14-3). Wiele dyskusji wywołała kaplica w Ronchamp, zaskakująca widza, swoim abstrakcyjnym kształtem o niespotykanej formie, której bryłę wieJiczy przekrycie w formie grzyba o zadartym kapeluszu (rys. 14-4). Le Corbusier należał do zespołu projektującego gmach Sekretariatu ONZ w Nowym Jorku. Ponadto jego dziełem są prace projektowe z zakresu urbanistyki miast, np. plany Boulogne, Buenos Aires i Algieru. Jednym z najwybitniejszych mistrzów włoskich jest Pier' Luigi Nervi - słynny architekt i konstruktor, o twórczości śmiałej i llowatorskiej. Szczególnie w konstrukcjach żelbetowych ukazuje on nowe metody tego bu,downictwa. Nervi wprowadza do swych projektów elementy pre190
Rys. 14-3. Blok
mieszkalny
w Mars~lii
Rys. 14-4. Kapli.ca w Ronchamp
. fabrykowane w formie lekkich segmentów. Projektuje biurowce, fabryki, pałace sportu. Jego konstrukcjami są .hangary w Orvietto, Hala Wystawowa w Turynie, Stadion we Florencji, Główny Dworzec w Neapolu, Dom Zdrojowy w Chinciano oraz· piękny Palazzetto delio Sport w Rzy.. mie (rys. 14-5). Poza Włochami bierze udział w projektowaniu gmachu UNESCO w Paryżu, projektuje Budynek Wystawowy w Caracas i sze191
a)
b)
Rys. 14-5. Budowle Luigi Nerviego: a) hala wystawowa w Tokio przekryta dachem łupinowym, b) Palazzetto delIo Sport - halowa budowla olimpijska w Rzymie
reg innych obiektów. Konstrukcje ukazują cechy racjonalizmu, realizmu i prostoty, odznaczają się lekkością i sta,rannie' opracowaną formą plastyczną· Z przykładów architektury włoskiej należy wymienić znane zakłady Fiata w Turynie, które projektuje M. Trucco. Zespół Eugenio Montuori wznosi rzymski dworzec Stazione Termini. Słynny wieżowie9 128-metrowej wysokości Torre Pirelli w Mediolanie Jest dziełem G. Pontiego (rys. 14-6). W Niemczech wybitne dziela współczesnej architektury reprezentuje twórczość Waltera Gropiusa. Projektuje on m.in. budynek prowadzonej przez "iebie szkoly architektury Bauhaus w Dessau oraz wznosi piękną willę "Dom Gropiusa". W Berlinie wznosi domy mieszkalne na zlecenie firmy Siemensa (rys. 14-7). Do większych jego prac należą projekty dzielnicy mieszkaniowej Dammerstock w KarlBruhe oraz osiedle Siemensstadt. Z innych wybitnych twórców współczesnych należy wymienić Ludwika Mies van der Rohe. Wznosi on w 1926 r. w Berlinie monumentalny brylowy. pomnik Karola Uebknechta i Róży Luksemburg. W 1928 roku komponuje założenia nowoczesnej zabudowy Aleksanderplatz w Berlinie. Zarówno we Włoszech, jak i w Niemczech, za czasów dyktatorskich Mussoliniego i Hitlera, powstaje szereg przeważnie klasycyzująRys. 14-6. Torre Pirelli w cych, a zarazem pompatycznych budowli, mająMediolanie cych wykazać potęgę panującego reżimu. W rozwoju architektury amerykańskiej można wyodrębnić dwie zasadnicze tendencje. Jedną z nich reprezentują wymienieni Mies van der Rohe i Walter Gropius. Obaj architekci, zarówno Mies van der Rohe, jak i Walter Gropius emigrują z hitlerowskich Niemiec. Są oni propagatorami 192
struktur budowlanych prostych i precyzyjnych. Na podstawie racjonalistycznego funkcjonalizmu tworzą jasne geometryczne formy bryłowe. Druga - którą może naj dobitniej reprezentuje architektura Wrighta - opiera się na koncepcji rozwiązań indywidualnych. Ich plastyka i forma wynikają z treści emocjonalnej. Architektura związana z otoczeniem, naturą, ma wyrażać dzieło podporządkowane człowiekowi jego dążeniom, przeżyciom i nastrojom. Mies 'van der Rohe po przy jeż- , dzie do Stanów Zjednoczonych w 1940 roku wznosi w lllinois (USA) dużą grupę budynków Instytutu Technologicznego. Potężny wieżowiec Promentory Apartments w Rys. 14-7. Domy mieszkalne Siemensa w Chicago (1949) został zaprojektoBerlinie wany w pełnej konstrukcji stalowej. Tamże projektuje szereg wysokościowców na Promenadzie Commonwealth. Na Park Avenue w Nowym Jorku, w 1958 roku stawia drapacz chmur - Seagram Building oraz opracowuje projekt rozległej, przestrzennej hali zebrań dla Chicago - Convention Hall. Także m.in. Instytut Technologii w Chicago, wieżówiec - Lake Shore Drive (rys. 14-8) oraz wieżowiec nowojorski zwany '"Mocną Wieżą". Dziełem Waltera Groplusa w Stanach Zjednoczonych jest wiele bardzo ładnych willi w stanie Massachusetts i zespół domów mieszkalnych w New Kensington koło Pittsburgha w stanie Pensylwania. W Cambridge (Massachusetts) wznosi zespół bloków dla Uniwersytetu Harvard. Jest jednym z projektantów biurowca firmy Mc Cormick (1953 r.). W tymże roku powstaje zalożenie zespołu centralnego Black Bay w Bostonie. Wykonuje także projekt budynku Central City w Nowym Jorku. Ponadto projektuje szereg obiektów poza Stanami Zjednoczonymi - ambasadę USA w Atenach, kompleks gmachów uniwersytetu w Bagdadzie. Jest także jednym z projektantów zespołu urbanistycznego Rudow-Buckow w Berlinie Zachodnim. Na Targach w Nowym Jorku wznosi Pawilon Pensylwanii. Frank Lloyd Wrillht wznosi piękną willę "Kaufmann House" ("Falling Water") w Connellsville (Pensylwania). Wiele willi mieszkalnych, które buduje w kilku stanach, charakteryzują ciekawe i przestrzenne wnętrza. Do jednej z najciekawszych jego realizacji należy zaliczyć Muzeum 13 -
Zarys historii architektury
•
193
\
Guggenheima wybudowane w' Nowym Jorku w latach 1946+1959' o niezwykłym spiralnym układzie kondygnacji (rys. 14-9). Do 'grupy wybitnych architektów tworzących w Stanach Zjednoczonych między innymi należą: R. Neutra, E. Saarinen i wybitny architekt polski pracujący na terenie USA - Maciej Nowicki. Richard Neutra wznosi szereg obiektów, m.in. budynek sanatorium Lovell House w Los Angeles, dom w Plam Springe, willę Montecito w KalifQrnii. Architekt pochodzenia fińskiego E. Saarinen wznosi potężny'zespół budowli - Centrum Techniczne General Motors (rys. 14-10) w Warren s oraz wielką halę' hokejową przy Uniwersytecie w Yale, kończy rozpoczęty przez świetnego architekta polskiego, Macieja Nowickiego Port Lotniczy w Nowym Jorku oraz projektuje ambasadę amerykańską w Wielkiej Brytanii. Maciej Nowicki projektuje słynną arenę w Raleigh w stanie Północm\ Karolina. Budowana w latach 1952+1953, przekryta jest łupinowym dachem, rozpiętym na dwóch s~rzyżowanych łukach (rys. 14-11). Nowicki bierze także udział w zespole projektującym gmach Sekretariatu ONZ w' Nowym Jor.ku, Rozpoczyna opracowanie plaRys. 14-8. Wieżowiec
_
Lake Shore Drive
Rys. 14-9. Muzeum Guggenheima
194
nu
półmilionowego
w Nowym Jorku
miasta,
stolicy
]
Rys. 14-10. Centrum
Rys. 14-11. Arena
Rys, 14-12.
techniczne
Generał
Motors w Warrens
w R.11elgll
Kompleks gmachów Kongresu Narodowego
w stolicy BrasiIia
,
~.
~
I±Id II
.
~jl
nmmroo
Rys. 14-13. Pałac Zjazdów w Moskwie
wschodniego Pendżabu. Ginie w pełni sił twórczych w katastrofie samolotowej w 1951 roku. Celowość, prostotę i subtelność nowoczesnej formy reprezentują wspaniale rozwiązania Oscara Niemeyera. Brazylijczyk pochodzenia niemieckiego jest jednym z głównych projektantów nowej stolicy Brasilia, gdzie zrealizował szereg' bloków mieszkalnych, gmachów użyteczności publicznej, a m.in. pałac prezydenta z kaplicą, pałac Trzech Władz: rządu, parlamentu i sądu (rys. 14-12). Pod czaszami mieszczą się z prawej . strony - izba deputowanych, z lewej - senat. Dwa 32-piętrowe budynki wieżowe są siedzibą organów administracji. Ważnym etapem rozwoju nowych tendencji' w architekturze radzieckiej jest realizacja osiedla Czeromuszki pod Moskwą, którego pokaz odbył się podczas Kongresu UlA w 1958 r. Realizacja tego osiedla stanowi zwycięstwo nowoczesnego sposobu myślenia, zamyka w dziedzinie architektury i budownictwa klasycyzujący okres realizmu . socjalistyczne, go, zapoczątkowując kierunek nowoczesny, tak w dziedzinie architektury jak i urbanistyki. \ Jednym z najciekawszych i najnowszych przykładów budowli ostatniego okresu w ZSRR jest projekt Palacu Rad M. Barchinina i E. Nowikowej, który uzyskał I nagrodę w 1959 r., o nowoczesnym i pełnym ekspresji
rozwiązaniu.
Charakteryzuje
on kierunek,
w którym
rozwija
się najnowsza architektura Kraju Rad. Zrealizowany już - znany po~ wszechnie - Pałac Zjazdów oddany do użytku w 1961 r. przylega do wielkiego Pahicu Kremlowskiego, z którym jest p~łączony dwoma przejściami. Do samego Pałacu Zjazdów prowadzą przejścia z wszystkich bram Kremla. Odznacza się spokojną, monumentalną sylwetką o nowocześnie traktowanych płaszczyznach ściennych i wystroju nie nawiązującym de historycznych elewacji budowli kremlowskich (rys. 14-13). Przykłady zmian zachodzących w twórczości architektów radzieckich może ilustrować szereg interesujących projektów i realizacji. Pałac Pionierów zlokalizowano w południowo-zachodniej dzielnicy Moskwy w pobliżu parku Góry Leninowskie na bardzo malowniczym 196
~iejscu niedaleko rzeki Moskwy. Wykorzystując rzeźbę terenu architekci W. Jegierow, W. Kubakow, F. Nowikow i inni usytuowali na obszarze 56 ha sżereg obiektów przeznaczonych do celów wychowania pozaszkolnego, harmonizując je z otoczeniem. Rozwój nowo,czesnych tendencji w architekturze wielofunkcyjnej ilustnlie przykładowo makieta budynków wieżowych (rys. 14-14) wg projektu architektów radzieckich F. Nowikowa i J. Pokrowskiego. Przykładem nowoczesnego budownictwa .monumentalnego może być budynek RWPG w Moskwie (rys. 14-15).
Rys. 14-14. Makieta
budynków
wieżowych
przy pl. Turgieniewa
w Moskwie
o wybitnych zamierzeniach i osiągnięciach architektonicznych świadczy wszechstronny front działalności budowlanej' dla szerokiej rzeszy obywateli. Idee socjalizmu inspirują twórczość architektoniczną nie tylko w kietunku tworzenia wybitnych dzieł reprezentacyjnych, ale co najważniejsze - na codzienne bytowe potrzeby ludności. Przykładem tego są duże założenia realizacyjne nawet w skali budowłanej krajów socjalizmu, nbiekty wypoczynkowe (w Czechosłowacji _ Gotwaldowo) i użyt
Rys. 14-15. Gmach RWPG w Moskwie
Jednym z większych centrów budownictwa w obozie socjalizmu jest nie'wątpliwie Polska. , Idee postęl?u, które w tak żywiołowej formie reprezentuje budownictwo państw obozu socjalistycznego, obejmują swym zasięgiem 'wiełe innych krajów. Przykładem tego mogą być budowle we Włoszech, na K.ubie, a także w Brazylii oraz innych państw różnych kontynentów, których budownictwo użyteczności publicznej, socjalne, a nawet mieszkaniowe dla średnio zarabiających warstw ludności, świadczą o przenikających je tendencjach postępowych. Realizacje budowlane powstałe w ostatnich latach powojennych świadczą o poszukiwaniu rozwiązań z uwzględnieniem podstawowych • wartości architektury, konstrukcji, funkcji, użyteczności i ekonomiki. Na wystawie Expo 58 w .Brukseli wybitni architekci i inżynierowie reprezentowali cały szereg nowoczesnych form i konstrukcji łupinowych, m.in. pawilon informacyjny G. Gil!eta, pawilon Philipsa (Le Corbusiera) oraz o spokojnej monumentalizującej architekturze - żelbetowo-skalisty pawilon ZSRR (autorzy: Boreckij, Abramow, Dllbow, Paliańskij). Międzynarodowa wystawa w Berlinie - "lnterbau", była przykładem jednej z prób podsumowania techniki współczesnego wykonawstwa budowlanego, metod montażowych, asortymentów materiałowych \V roz198 .
wiązaniu funkcji mieszkania nowoczesnego. To eksperymentalne przed-. sięwzięcie budowlane, zróżnicowane ustalonymi standardami powierzchniowymi i wyposażenia wewnętrznego, zgromadziło czołowych architektów z całego świata, jak: Le COTbusier, Niemeyer i inni. Dało to w wyniku szereg realizacji mieszkaniowych o współczesnej formie i przestrzennym układzie. W rozwiązaniach tych stosowano nie patynujące się materiały i faktury, jak np. blacha i eternit - emaliowane szkło okładzinowe, plastyk, aluminium, metalizujące natryski, farby emulsyjne i inne. Również wnętrza otrzymały nowoczesne zestawy meblowe i wykończenie z użyciem linoleum korkowego, wylewek sztucznej żywicy, winyleum, terralitu, wykładzin polistyrenowych, laminatów melaminowych i innych. Na Expo 67, wśród sz.eregu oryginalnych i twórczych rozwiązań, reprezentowanych przez wielu świetnych architektów, najbardziej dyskutowany był główny, eksperymentalny kompleks mieszkaniowy - Habitat 67, składający się ze spiętrzonych zespołów elementów budowli, stWorzył zaskakującą przestrzenną strukturę o nowoczesnej niespotykanej formie.
14.3. Architektura współczesna w Polsce Okres przed- i międzywojenny jest świadectwem formowania się poziomu współczesnej polskiej twórczości architektonicznej. Architekturę polską reprezentują budowle szeregu świetnych architektów. Marian La-
Rys. 14-16, Teatr Polski w Warsz~l.\rie 199
lewicz odbudowuje Pałac Prymasowski, Pałac Rady Ministrów i wznosi gmach Banku Rolnego w Warszawie. Czesław Przybylski projektuje gmach Teatru Polskiego (rys. 14-16), Dworzec Główny w Warszawie, gmach Ministerstwa Spraw Wojskowych' przy ul. Nowowiejskiej, znany "Dom bez Kantów" na Krakowskim Przedmieściu oraz teatr w Kaliszu. Jan Heurich projektuje Bank Towarzystw Spóldzielczych w Warszawie. Dziełem Tadeusza Tołwińskiego jest Muzeum Narodowe oraz Gimnazjum im'. S. Batorego w Warszawie. Gmach Ministerstwa Oświaty i Wychowania (rys. 14-17) przy Alei I Armii Wojska Polskiego (dawniej Szucha) buduje' Zdzisław Mqczeński. Zespół budynków Centralnego Instytutu Wychowanja Fizycznego na Bielanach wznosi Edgar Norwerth. Budynek Wyższej Szkoły Handlowej, dzisiejszej SGPiS jest dziełem Jana Koszczyc-Witkiewicza.
Kazimierz
Tol-
łoczko buduje Kolonię Akademicką na Ochocie, Rudołf Swierczyński wznosi Bank Gospodarstwa Krajowego w Alejach J erozolimskich oraz gmach Ministerstwa Komunikacji przy ul. Chałubińskiego. Dziełem Bohdana Pnie wskiego jest nie zrealizowany projekt kościoła Opatrzności oraz Rys. 14-17. Limach Ministerstwa Oświaty duży gmacb Sądów przy ulicy i Wychowania w Warszawie (wejście Swierczewskiego. Marci". Weinfeld główne) wznosi wieżowiec Prudential, a Romuald Gutt Szkołę Pielęgniarską także w Warszawie. W kształtowaniu się wyrazu architektury międzywojennej brali także udział tacy architekci jak B. i S. Brukalscy, H. i S. Syrkusowie, J. Zórawski i wielu innych, którzy byli wyrazicielami postępowych idei i wywarli duży wpływ na dalszy rozwój architektury w Polsce. Po ostatniej wojnie światowej do podniesienia ze zniszczeń stolicy i inych miast przystępuje szereg świetnych architektów, których działalność reprezentuje wiele nowoczesnych realizacji. Zostaje stworzony wielki program budowlany mający na celu usunięcie strat powstałych w wyniku działań wojennych i systematycznego niszczenia naszego kraju w tym okresie. Jednocześnie żywiołowo rozwija się uspolecznione' budownictwo mieszkaniowe, obiekty gospodarki komunalnej i budownictwo przemysłowe. Inwestycje mieszkaniowe obejmują projektowanie i wzno~zenie 200
Rys. 14-18. Dom studencki
"Riviera"
w Warszawie
nie tylko całych zespołów bloków, ałe również nowych dzielnic i miast (Nowa Huta i Nowe Tychy). Budownictwo przemysłowe reprezentuje realizację nowoczesnych olbrzymich zakładów przemysłowych oraz kombinatów różnego rodzaju przemysłu jak kombinat im. Lenina w Nowej Hucie, Zakłady Chemiczne w Kędzierzynie i Oswięcimiu, Nowe Puławy, Zakłady Petrochemii w Płocku i wiele innych. , Działalność projektowa okresu powojennego obejmuje przede wszystkim środowiska twórcze \Varszawy, Gdańska, Krakqwa, Wrocławia i Szczecina. W Warszawie - J. Knothe, S. Jankowski, J. Siga!in i Z. Stępiński realizują pierwsze nowoczesne założenia ,urbanistyczne 'zburzonej War. szawy - trasę W-Z. S. Bieńkuński i S. Rych!ówski wznoszą na Placu 3 Krzyży gmach PKPG. Centralny Dom Partii projektują Mokrzyński. K!yszewski i Wierzbicki. H. S. Syrkusowie planują dzielnicę mieszkaniową na Kole. J. Siga!in, S. Jankowski i J. Knothe tworzą warszawskie centrum roku 1952 - MDM, Ptic-B~rkowski, Rembiszewski, Biszewski. Tworkowski, Bierutówna i Krug projektują nie zrealizowane - niestety - warszawskie metro. Dom towarowy - CDT projektują na wąskiej działce, ale w nowoczesnej formie Z. Ihnatowicz i J. Romański. Lata pięćdziesiąte w architekturze cechuje rozwijająca się twórczosć, nosząca nazwę realizmu socjalistycznego będącego wyrazem walkI o architekturę stanowiącą wyraz epoki klasy robotniczej. Naczelnym hasłem, które starano się zrealizować było: "architektura socjalistyczna
•
201
(
Rys.
14-19. Strona
Wschodnia
ul. Marszałkowskiej
w Warszawie
(fot. B. Miedza)
w treści, narodowa w formie'''. Jak już nieraz, na przestrzeni dziejów
rozwoju architektury, znowu sięgnięto do bogatego dorobku form klasycyzmu. Upraszczane i wprowadzane do dzisiejszego poziomu życia i techniki budowlanej okazały się jednak nieekonomiczne i niedostatecznie dostosowane do wymagań życia wspólc~esnego. Największym obiektem Warszawy okresu architektury socrealistycznej, o bardzo dobrym (w porównaniu z innymi obiektami) rozwiązaniu klimatyzacji, jest Pałac Kultury i Nauki, zaprojektowany przez radzieckich projektantów L. N. Rud-
202
niewa, A. P. Wielikanowa, L. E. Rożyna, A. F. Chriakowa, W. N. Nosowa. Bohdan Pniewski projektuje odbudowę gmachu Sejmu przy ul. Wiejskiej. Między innymi projektuje też jeden z ciekawszych nowych budynków Dom Chłopa. Ostatnią jego wielką realizacją jest odbudowany i rozbudowany piękny gmach Teatru Wielkiego w Warszawie. W Poznaniu M. Leykam wznosi "żyletkowy" Dom Towarowy popularnie zwany "okrąglakiem" oraz w Płocku interesująco usytuowany dom PTTK. Z ciekawszych o~iektów w stolicy należy także wymienić lekki, przeszklony, o oryginalnej konstrukcji Supersam, projekt J. Hryniewieckiego oraz Ewy i Macieja Krasińskich. Wysoki o ciekawej sylwetce dom studencki przy ulicy Polnej w Warszawie wznoszą J. Bubicz i K. Thor (rys. 14-18). . W Gdańsku-Oliwie powstaje osiedle "Przymorze" o interesującym nowoczesnym układzie. Odbudowane z pietyzmem i wielką troskliwością gdańskie Stare Miasto świadczy o wysokim kunszcie, jaki osiągnęli nasi architekci w dziedzinie rekonstrukcji zabytków. Stale zainteresowanie budzi architektura zrealizowanej przed kilku laty Strony Wschodniej ul. Marszałkowskiej w Warszawie. Projekt prof. Karpińskiego został wybrany na podstawie kilku konkursów architektonicznych z udziałem wielu wybitnych architektów. Strona Wschodnia ulicy Marszałkowskiej odznacza się architekturą na wskroś współczesną (rys. 14-19). Na tle niższych pawilonÓw ze stali i szkła przeznaczonych na usłll$i wzniesiono trzy 23-kondygna-cyjne wieżowce mieszkalne. Ich wysmukłe sylwety o elewacjach zestawianych z elementów aluminiowych i szkła są wyraźRys. 14-20. Hotel "Forum" w nym ak centem śródmiejskiej dzielnicy. Warszawie Każdy wieżowiec mieści ponad 200 lokali mieszkalnych typu M2 i M3. W Warszawie na przeciwległym do Strony Wschodniej południowym narożniku wzniesiono hotel "Forum" (rys. 14-20). Generalnym projektantem obiektu jest Szwed prof. Sten Sammelson. I
203
, Jedną z najwspanialszych realizacji 1974 r. będącą przykladem doskonalego zharmonizowania rozwiązań wielu dziedzin projektowych, m.in. urbanistycznych, inżynierskich, drogowych, instalacyjnych, terenów zieleni itp., Test Trasa Łazienkowska w Warszawie. Projekt Trasy powstał przy współpracy szeregu jednostek projektowania (Biurem Kierującym - z wyjątkiem mostu Łazienkowskiego bylo Biuro Projektów Budownictwa Komunalneg.Q "Stolica"). Długość Trasy Łazienkowskiej wynosi ok. 3790 m; ulice związane z Trasą, stanowiące jej przedłużenie i równocześnie z nią budowane mają ok. 7400 m. O jej randze, nie tylko w dziedzinie rozwiązań projektowych, ale też komunikacyjnych świadczy, przewidziana maksymalna pojemność do ok. 4500 pojazdów umownych na godzinę każdym kierunku na każdej z dwukierunkowych trzypasmowych jezdni. Zarówno w ujęciu przestrzennym, lecz także w rzucie poziomym. rozwiązanie Trasy Łazienkowskiej charakteryzuje dynamizm kompozycyjny (rys. 14-21). Niedawno ukończono realizację Dworca Centralnego (rys. 14-23) największego obiektu kolejowego w Polsce. Zarówno Trasa Łazienkowska jak i to zadanie inwestycyjne miały wieloletnią historię projektową: tworzenia, powstawania i upadania różnych koncepcji, rozwiązań, przesu-
w
Rys. 14-21.SkrzyżowanieTrasy Łazienkowskiejz WisIostrad;"(fol. D. Kwiatkowski)
204
wanych terminów podjęcia realizacji itp. Jednak trasę i Dworzec Centralny lączy jedno nowoczesne - na skalę przelomu II polowy XX w. tempo realizacji obu inwestycji. Generalnym projektantem Dworca Centralnego jest arch. ATseniusz Romanowicz. O wielkości tego obiektu świadczy m.in. kubatura ok. 471 000 m' (w tym: część podziemna ok. 304000 m' i część nadziemna ok. 16ą 000 m'). Podstawowym zalożeniem ukladu funkcjonalnego tego centralnego węzla komunikacyjnego stolicy jest rozrząd ruchu w trzech poziomach;. peronach, !;alerii i parteru. Naprzeciwko dworca przy_ ul. Chalubińskiego wznosi się potężny wysokościowiec gmach Central Handlu Zagranicznego (rys. 14-22). Jest to jeden z licznych przykladów wysokościowców
wzno-
szonych w konstrukcji stalowej z elementami oslonowymi z aluminium i szkła. Z innych głośnych i szeroko dyskutowanych projektów wymienić należy m.in. wysokoś-
ciowiec przy Placu Dzierżyńskiego, projekty budowy Centrum
na "Stronie
Zacho-
dniej" i Centrum Pragi, a pr?ede wszystkim "dom" dla ponad 100 000 mieszka~ców - Dzielnicę U,synów, Centrum Zdrowia Dziecka, Centrum Onkologii i inne. Osobnym rozdziałem dziaII a ności architektonicznej jest powszechny udzial polskich ••••• projektantów w międzynarodowych ko;'kursach w Europie, Azji, Afryce i Ameryce.' Rys. 14-22. Gmach Central Handlu Zagranicz~rzy ul. Chałubinskiego w Warszawie (fot. Zdobywane na nich liczne nego H. Rosiak) "agrody i wyróżnienia świadc czą najdobitniej o randze, jaką nasi architekci nadali polskiej architektu-
.-&
rze w świecie.
Przykladami tej twórczości są chociażby projekty Centrum w Leopoldville, Centrum w Tel-Aviv, ambasada polska w Brazylii, willa w Hollywood i szereg innych.
,
205
Rys. 14-23. Dworzec Centralny
14.4.
w Warszawie
(fot. E. Uchymiak)
Rozwój techniki bud,owlanej
Ewolucji techniki budowlanej nie można rozpatrywać w oderwaniu od historii architektury. Zastosowanie sklepień i łęków konstrukcy jnych przez Rzymian, oddzielenie konstrukcji nośnej od wypełniającej w gotyku, czy też zastosowanie stali i żelbetu w zeszłym stuleciu - tworzyło to, co nazywamy postępem w budownictwie, i rozszerzało możliwości formowania nowego wyrazu architektury. Różnorodność i masowość zadań, którym ma sprostać budownictwo współcze~ne, nara.uca z jednej strony konieczność szeroko zakrojonej standaryzacji elementów i segmentów, a nawet typów budynków, tworząc jednocześnie z drugiej strony w pewnych działach architektury i budownictwa wspaniałe możliwości powstawania nowatorskich koncepcji i twórczych rozwiązań. Oprócz szerokiego zastosowania w budownictwie wielu udoskonalonych i nowych materiałów: betonów lekkich ze specjalnymi domieszka.,,; na agloporytowych kruszywach, keramzycie, stalowych cienkościennych kształtowników, wysokowartościowych stali do betonów sprężanych, aluminium. szkła piankowego, marblitu, mas szpachlowych, wyrobów z poiichlorku winylu, izolacji styropianowych i pianizolowych, farb emulsyjnych oraz szereg innych - decydującą rolę odgrywają także nowoczesne rozwiąz;:mia technologiczne konstrukcji i metody wykonawstwa. 206
Coraz bardziej wzra,tające potrzeby budownictwa, masowy przyrost ludności miast i wsi, a jednocześnie starzenie się i śmierć " techniczna tradycyjnego budow-. nictwa mieszkaniowego zn1usza do szukania nowych rozwiązań technicznych i przestawiania się na powszechne metody uprzemysłowie_ nia. Polegają one na przerzuceniu szeregu procesów wykonawstwa budowlanego z budowy do zakładów prefabrykacji. Aby prefabrykacja należycie spełniała swe. zadania, działania projektowe podporządkowuje się koordynacji mo- . dularnej określającej wymiary poszczególnych elementów i typizacji obejmującej części składowe, , segmenty i całe budynki (rys. 14-24). Rys. 14-24. Naturalnie tak pojętemu pro- elewacji -
Osiedle mieszkalne (fragment budownictwo wielkopłytowe)
cesowi normalizacji, standaryzacji i unifikacji muszą konsekwentnie towarzyszyć poszukiwania coraz to lepszych i ekonomiczniejszych metod opracowania technologicznego elementów budowy i nowoczesna organizacja zmechanizowanych metod montażu. Doskonalenie ekonomiki i uproszczenie wykonawstwa nowych rozwiązań konstrukcyjnych prowadzi do składania budynków mieszkalnych z p r e f a b ryk o w a n y c h e l e m e n t ó w p r z e s t r z e n n y c l,. Element taki obejmuje prawie całkowicie wykończone jedną Jezy dwie izby, lub odpowiednio zaprojektowane o tej samej szerokości _ klatkę schodową z przedpokojem, węzlem sanitarnym i kuc·hnią. Jednym z pierwszych zrealizowanych obiektów tego typu był pięciokondygnacyjny budynek mieszkalny wzniesiony w Związku Radzieckim na osiedlu Nowe Kużominki w Moskwie. Cały budynek złożono z fabrycznie przygotowanych elementów o wymiarach 10,04 X 3,2 X 3,72 m. Budownictwo przemysłowe przy znacznych nieraz rozpiętościach, dużych obciążeniach stałych i zmiennych, często o charakterze dynamicznym i specyficznych warunkach produkcji stawia przed wykonawstwem specjalne zadania. Kryteria wyboru właściwych systemów konstrukcyjnych i wprowadzenie uprzemysłowienia metodalj1i prefabrykacji stwarza szereg trudności z uwagi na odmienne technologie produkcji, występujące w różnych dziedzinach przemysIu. Prefabrykacja w zakresie budow-' nictwa halowego obejmuje konstrukcje szkieletu, stropów, dachów, a tak207
,
że częściowo ściany. Powszechnie stosuje się tutaj typowe dżwigai'y strunobetonowe i kablobetonowe, płyty że1:)rowe i rusztowe oraz przekrycia konoidalne. W budynkach przemysłowych kilkukondygnacyjnych jako elementy szkieletu typizuje się słupy, rygle oraz ramy. Układ piętrowy zestawia si~ z elementów ramowych, kątowych i teowych, krzyżowych lub o innych formach np. ze wspornikami. Współczesna architektura przemysłO\:,a osiąga wysoką Tangę architektoniczną przez operowanie czytelnym, wyeksponowanym rytmem konstrukcji szkieletowej, dynamizmem oraz indywidualnością formy. Jej wy
.
Rys. 14-25. Hala wystawowa w Paryżu
dowane w 1921 rokli według projektu E. Freyssineta mają 80 m rozpiqtości, 56 metrów wysokości i ponad 300 m długości. We wnętrzu takiej hali hangarowej mogłoby siq zmieścić kilka wi6lkich katedr gotyckich. 208
Wspołczesne cudownictwo i jegq 'zróżnicowana tematyka f,,'ojektowa stwarza konieczność szukania nowatorskich form konstrukcyjnych w wyniku świadomego i twórczego działania inżyniera budowlanego i architekta. Strukturalne układy form budowli łupinowych stwarzają bogate żródło kształtowania ich wyrazu plastycznego. W historii architektury światowej po raz pierwszy w tworzeniu ustrojów przestrzennych współczesna architektura wprowadza pojęcie układów cienkościennych, w których decydujące znaczenie \:la sztywność przestrzenna. Powiązanie ustrojów przestrzennych i geometria układów ich poszczególnych elementów tworzy niezwykle interesujące formy plastyczne. Przestrzenne struktury kratowe, żelbetowe i stalowe mają zdolność dopasowywania się do różnych rodzajów i kierunków naprężeń. Mogą one w najróżniejszej' formie występować jako sklepienna konstrukcja siatkowa. Przekrycia łupinowe ze względu na swój owalny, wygięty kształt i dużą wytrzymałość znajdują zastosowanie w budowlach, których forma i funkcja wymaga specjalnego ukształtowania (rys. 14-26). Rozróżnia się pi~ć rodzajów tego typu budowli: łupiny cylindryczne, obrotowe, konoidalne, paraboidalno-hiperboliczne oraz o formach swobodnych. \
•
Rys. 14-26. Schemat przekryć łupinowych
Pełne ekspresji ukształtowanie skorup łupinowych tworzy szczególne możliwości .wydobycia z nich bogatego wyrazu plastycznego. Przykłady rozwiązań tego rodzaju spotykamy w twórczości Nerviego, Torroji, Saarinena, Le Car busi era. W wyniku analizy naukowaCinżynierskiej w połączeniu z wyczuciem plastycznym powstają nowe kompozycje plastyczne budowlI pawilonowych, przemysłowych i użyteczności publicznej (rys. 14-27). . Obok konstrukcji żelbetowych wznosi się różnorodne konstrukcje z elementów metalowych. Są to przede wszystkim konstrukcje stalowe szkieletowe budynków halowych i wielopiętrowych, zbiorniki cieczy i gazów, silosy, konstrukcje nośne wielkich urządzeń przemysłowych, jazów, potężnych masztów antenowych. Pod względem układu i wykonania rozróżnia się wśród nich konstruk~je kratowe, blach{)we, tarczowe, ramowe i powłokowe. Specjalnie konstrukcje lekkie wykonuje się z odpowiednich 14 -
Zarys historU architektury
209
•
Rys. 14-27. Projekt dworca w Neapolu
stopów. Przykładem konstrukcji lekkich są rozwiązania z duraluminium. Zaletą konstrukcji metalowych jest lekkość oraz łatwość przenoszenia znacznych obciążeń, na dużych rozpiętościach. Liny stalowe w konstrukcjach wiszących mogą osiągać fantastyczne długości. Wystarczy nadmienić, że dopiero zawieszone na rozpiętości 1'/, kilometra rozrywają się pod ciężarem własnym. Jedynym mankamentem konstrukcji stalowych jest duża wrażliwość na korozję, przez co wymagają stałej konserwacji. W ostatnich dziesiątkach lat zaznacza się stały wzrost rozmiarów i wielkości konstrukcji. Smiałość jej układów rośnie proporcjonalnie do rozwoju naukowych metod techniki budowlanej. Coraz częściej będą powstawać budowle mające 200 i więcej metrów wysokości, coraz szersze zastosGwanie mają przekrycia przekraczające 100-metrowe rozpiętości i mosty G 1500-metrowych przęsłach. Są to zadania y.'Ynikające ze stale rozwijającej się cywilizacji. Zalety stali, które skłonily konstruktorów do użycia jej w konstrukcjach wiszących, są wynikiem aspektu ekonomicznego tego rodzaju rozwiązań. Przejęcie bowiem sil rozciągających wymaga zastosowania niewielkich ilości tego materiału. Dachy namiotowe powstają przez zastosowanie konstrukcji napinającej tkaniny i fglie. Podstawowym warunkiem uniknięcia flateryzacji, czyli tendencji do fałdowania się i· wybrzuszania, jest stworzenie w płaszczyznach namiotowych powierzchni dwukrzywiznowych. Dachy teg') rodzaju znajdują coraz większe zastosowanie w budownictwie lekkich pawilonów rozbieralnych, przenośnych oraz przekryć typu wiatowego. Olbrzymie możliwośct, wynikające z rozwoju konstrukcji budowlanej i nieomaI" nieograniczonej swobody tworzenia ich form, wykorzystują w szeroj
14.5.
Sztuka na przełomie XIX i XX w.
Kierunki rozwojowe we współczesnej sztuce przedstawiają niezwykle skomplikowaną sytuację. Wiele czynników inspirowało ich powstawanie w różnorodnej i zróznicowanej formie. Z charakteru sztuki odtwórczej miała stać się sztuką tworząc wlasne wartości, sztuką reprezentującą epokę wieku XX. Przejawia się to przewrotem nie tylko w dziidzinie ideowej, lecz także technicznej, jakim stal o się naruszenie tradycyjnej struktury obrazu i sposobem przedstawiania kompozycji artystycznej. Wyrazem tych dążeń staly się liczne kierunki - impresjonizm, futuryzm, kubizm, abstrakcjonizm, fowizm, ekspresjonizm czy nadrealizm. Pokrótce omówimy je poniżej. l m p r e s j o n i z m, w sztuce, a zwlaszc'za w malarstwie sztalugowym i rzeżbie, przejawiał się w indywidualnym subiektywizmie artysty. Impresjoniści propagują malarstwo plenerowe na podstawie osobistego subiektywnego realizmu, którego żródłem jest kolor w świetle, a barwa poddaje się ciągłym zmianom, drganiom i refleksom. Mistrzem impresjonistycznych scen rodzajowych i portretu byl A.' Renoir; E. Degas w swoich obrazach wykorzystywal impresje postaci w ruchu, podkreślając ich kontur i lokalny kolor. Do awangardowych twórców tego kierunku należą: J. B. C. Corot, E. Manet, C. Pissaro, P. Cezanne. Poddają się także oddzialywaniu impresjonizmu P. Gauguin, V. van Gogh i wielu innych. W malarstwie polskim impresjonizm utrzymywał się bardzo długo. Do jego przedstawicieli nalei.ą: S. Wyspiański, S. Mehoffer, W. Slewiński, J. Falat, L. Wyczółkowski oraz O. Boznańska. W rzeżbie, która odegra la mniejszą rolę, do wybitnych przedstawicieli tego kierunku należy X. Dunikowski, J. Szczepkowski, L. Puget. Dzialalność impresjonistów koncentrowała się przede wszystkim w centrum życia. artystycznego - w Paryżu. W roku 1909 w Mediolanie powstaje nowy kierunek _ f u t u r y z m. Jest to ruch awangardowy obejmujący nie tylko sztuki plastyczne, lecz także literaturę i teatr. Kierunek ten głosi idee anarchistycznego buntu przeciwko skostniałym normom przyjętym i aprobowanym przez spoleczeństwo. W swoim manifeście artystycznym obwieszcza bunt przeciw przeszłości. Fascynacja dynamicznym rozwojem nowoczesnego życia tworzy kult ekspansywnej siły i burzycielskich gestów. We Włoszech ideG futuryzmu reprezentuje F. T. Marinetti. W Rosji nastroje futurystów udzielają poparcia ideologii prołetariatu. Wyraża się to najdobitniej w twórczości_W. Majakowskiego i B. Jasieńskiego. Protest i sprzeciw uzewnętrznia się w sztuce w sposób konfliktowy, wytrącając ją z bez\vfadu przyjętych tradycji, szablonów i utartych konwencji. Kierunek ten wywiera siłny wpływ na tworzenie się ruchów awangardowych. K u b i z m rozwija się w malarstwie i rzeżbie, również we Francji. 211
Inspiruje go jeszcze Cezanne, a rozwijają Pablo Picasso i Georges Braque. Kompozycje bryłowe, pryzmaty, kule, stożki, ostrosłupy, wszystko we wspaniałym zestawieniu barw tworzy jakby fakturę rzeczywistą i dotykalną. Kompozycje barw i świateł, podkreślenie cieni, bryłowate fragmenty postaci przekazują wrażenia stereometryczności tematu postaci ludzkiej, architektury lub krajobrazu. W kubizmie w poszukiwaniu nowych dróg wyrazu plastycznego, wypowiadało się wielu wybitnych artystów. A b s t rak c j o n i z m (inna jego nazwa to malarst:.vo bezprzedmiotowe) jest kierunkiem, który zrywa z pozorami skojarzeń opartych na wzorach przedmiotowych. Eliminuje całkowicie formy bezpośrednio spotykane w naturze. Do przedstawiania wrażeń abstrakcjoniści wprowadzają swobodnie traktowane gry światła i jego natężenia, zestawianie czy• stych barw, rytmikę linii, płaszczyzn i brył. Płaskość obrazów abstrakcjonistycznych doskonale komponuje siQ prostymi bryłami nowocz~sllej architektury. Związek małarstwa i architektury zacieśnia się. Abstrakcyjne formy wypełniają ściany, a także doskonale odpoWiadają prostocie, czystości i funkcjonalności przestrzennych układów wnętrzowych. Paul. Cezanne propaguje na początku XX wieku zasady kompozycji geometryc~nej obrazu na pudstawie form geometryczny~h. W. Kandinsky tworzy szereg kompozycji bezprzedmiotowych na zasadzie silnych zestawień kolorystycznych. W tym kierunku wypowiadali się F. Marc, P. Klee i P. Picasso. Kierunek f o w i s t ó w - (Jes fauves - drapieżni) - reprezentuje grupę mł0clych "wściekłych", śmiałych, niczym nie skrępowanych indywidualistów. Fowizm preferuje tendencje kolorystyczne w małarstwie, nie stwarzając żadnych sztywnych reguł. Jest w tym bezkompromiśowa reakcja na tzw. "malarstwo wrażeniowe". Najwybitniejszą rolę odegrali w tym kierunku H. Matisse, Vlaminek, Duty oraz G. Braque, który następnie przechodzi do kubizmu. E k s p r e s j o n i z m rozwija w indywidualny sposób chwilowe wrażenia, kierując się nastrojem chwili. Ekspresjoniści wyrażają swoje przeżycia, odczucia w sposób najbardziej im odpowiadający przez uwolnienie się od związku z rzeczywistością materialną· Ekspresjonizm reprezentowany jest przez V. van Gogha, P. Gauguina, H. Toulouse-Lautreca, E. Muncha, znajduje także odbicie w twórczości P. Picassa, M. Chagalla, Ch. Soutina, A. Modiglianiego. e Jednym z najpóżniejszych kierunków w sztuce jest n a d r e a I i z m. Jest to zwrot od realizmu ku podświadomości i wyobrażni, do ukrytych przeżyć r.a pograniczu snu i jawy oraz zjawisk irracjonalnych. Jest to
212
-
malarstwo calkowicie subiektywne, odtwarzające stany artystyczne wszelkimi środkami przekazu - zależne jedynie od samego wyczucia twórcy. Reprezentują je czołowi artyści Salvadore Dali, Marc Che •.... i Juan Miro.
Oprócz wymienionych zasadniczych kierunków rozwijających się w sztuce można by przytoczyć dadaizm, konstruktywizm, neop!astycyzm, suprematyzm i wiele innych .
•
Wgkaz literaturg i źródeł rgsunków
- Sztuka cenniejsz:l niż złoto - PWN - 'Warszawa _ 1963 r. Architecture franc;aise - Paris _ 1952 r. T. Broniewski - Historia architektury w zarysie - Wrocław _ 1969 r. Rysunki: 2-40, 3-4a, 5-10, 5-Ub, 6-lb, 7-1c, 8-B, 8-12, 9-5, 9-8a, 10-3a, 10-13, 10-17, 10-18, 10-25, 11-2, 1I-4b, 11-5, 11-8, 12-5. J. Bkllostocki F. Blondel -
T. Broniewski Historia architektury. Ostatnie dwa stulecia A. Choisy - Histoire de l'architecture - Patis _ 1889 r. A. Czegodajew - Historia Sztuki Starożytnej - Kraków _ 1967 r. Rysunki: 2-6, 4-9, 4-16, 5-16.. Z. Dmochowski - Dzieła architektury w Polsce _ Londyn _ Rysunki: 8-10, 8-13, 8-150, 10-19, ,11-12. J. FeldhoTn - Twórcy i dzieła - Warszawa _ 1961 r. Rysunek: ll-3e.
1956
_
1967 r.
!'.
B. Fletcher - A History of Architecture _ London _ 1950 r. S. Herbst - Zamosć - Warszawa - 1954 r. R. Hamann - Historia sztuki - Warsl-awa _ 1934 r. S. Łoza - Architekci i Budowniczowie w Polsce - Warszawa _ 1954 r. Z. Mieszkowski - Ogólne elementy projektowania (IUA) _ Warszawa _ 195i r. J. B. Michałowski - Formy kl<;l.syczne w architekturze _ Warszawa _ 1952 r. Z. Mqczeński - Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym _ Warszawa - 1956 r. Rysunki: 3-5, 9-3, 9-4, 10-.1, 12-7. A. .Miłobędzki Zarys dziejów architektury w Polsce _ Warszawa _ F. Piaścik - Krótki zarys historii architektury _ Warszawa ~ 1954 r. Rysunki: 2-3, 5-12c, 5-14, 9-110, 9-11b, 8-1Ba. W. Pinder - Deutsche Dome - Leipzig _ 1933 r. S. Sienic~i - Wnętrza mieszkalne _ Warszawa _ 1962 r. P. Trzeciak - 1000 tajemnic architektury _ Warszawa _ 1962 r. T. Ulatowski - Historia architektury starożytnej Grecji _ Warszawa ~ Rysunki: 4-2, 4-3, S-Sb, S-Be, S-Sd, S-Be. Vignola O pięciu porządkach w architekturze. M. Wallis - Secesja - Warszawa _ 1967 r. Rys. 13-2.
J. Willis - Malarze i miasta - Warszawa _ :u:l61 r. W. Witwicki - Wiadomości o stylach - Warszawa _ 1960 r. Rysunki: 2-9, 3-2, 4-5, 4-7, 5-15, 6-le. WitTuwiusz - O architektur~e ksiąg dziesięć - Warszawa _ J. Zachwatowicz - Arćhitektura polska do polowy XIX w. Rysunki: 8-3, 8-9, 8-11, 12-60, 12-8.
1956 r. Warszawa
1963 r.
1957 r.
_
1956 r.
215
t
I
