2 -- Duchy Stalingradu

•

NASTĘPNY NUMER

Przed bitwą

SCAN - OLOOLO Krzysztof Janowicz. Duchy Stalingradu Wydanie pierwsze « by Oficyna Wydawnicza KAGERO LUBLIN 2006 Wszystkie prawa zastrzeżone. Wykorzystywanie fragmentów tej książki do przedruków w gazetach i czasopismach, w audycjach radiowych i programach telewizyjnych bez pisemnej zgody Wydawcy jest zabronione. Nazwa i znak serii zastrzeżone w UP RP Redakcja: Damian Majsak Fotografie: Krzysztof Cieślak. Marian Krzyżan, Archiwum Ilustracja na okładce, sylwetki barwne: Arkadiusz Wróbel Korekta: Karolina Żukowska DTP: KAGERO STUDIO, Tomasz Gąska ISBN 83-60445-86-9 Wydawca: Oficyna Wydawnicza KAGERO ul. Mdgiewska 7-9 pok. 307-311, 20-952 Lublin tel./fax: 081 749 II 81, tel. 081 749 20 20 e-maii: [email protected], [email protected]

www.kagero.pl

ima 1941 roku była w Rosji tak sroga, że żołnierze Wehrmachtu tkwią­ cy w skutych lodem i przysypanych śniegiem dołach, z największym trudem odpierali kontrataki Armii Czerwonej. Szczególnie niepokoją­ ce dla Niemców było pojawienie się w tak krytycznym momencie dużej liczby sowieckich czołgów T-34. Tym bardziej, że silniki niemieckich czoł­ gów i samolotów nie chciały pracować na trzaskającym mrozie. W korku burze śnieżne i ekstremalnie niskie temperatury zatrzymały nawet Armię Czerwoną.

Z

Gdy w kwietniu 1942 roku nadeszła wiosna, front w Rosji został ustabi­ lizowany. W Berlinie rozgorzały dyskusje nad kolejnymi krokami Wehrmach­ tu. Podsumowanie dotychczasowej kampanii dało dość smutny bilans po­ nad 850 tysięcy straconych żołnierzy, co w porównaniu z poprzednimi kampaniami było liczbą przerażającą. Szef Sztabu Generalnego wojsk lądo­ wych, pięćdziesięcioośmioletni Generaloberst Franz Haider, uważał dotych­ czasowe straty w Rosji za zbyt wysokie. W przeciwieństwie do wielu in­ nych, Haider nigdy nie uznawał Hitlera za genialnego stratega, ale nie miał jeszcze dość odwagi, aby mówić o tym głośno. Teraz twierdził, że Wehr­ macht potrzebuje czasu na odtworzenie swojej siły bojowej i w związku z tym, Niemcy nie powinni podejmować na razie żadnych działań ofensyw­ nych. Generalny Inspektor LuftwarTe, FeldmarschaN Erhard Milch, twierdził, że w chwili obecnej Niemcy powinni umocnić swoje zdobycze w Rosji z jak najlepszym wykorzystaniem jej licznych bogactw naturalnych. Jeszcze inni przedstawiciele OKW twierdzili, że najlepiej byłoby częściowo się wycofać i zająć o wiele lepsze pozycje obronne oparte na naturalnych przeszkodach jak rzeki czy bagna, Duchy Stalingradu

www.kagero.pl

3

Na nieszczęście dla milionów niemieckich żołnierzy, ich FUhrer uważał, że z miejsca, gdzie dotarł jego Wehrmacht nie ma drogi odwrotu. Dla Hitle­ ra jedynym sposobem na wygranie wojny była ofensywa. Plan kolejnego uderzenia na Moskwę wydawał się zbyt oczywisty i wszyscy zdawali sobie sprawę, że Armia Czerwona jest tam doskonale przygotowana do obrony. Pozostały więc tylko dwa kierunki uderzeń - na północy i południu. Pomny doświadczeń pierwszej wojny światowej niemiecki sztab generalny zdawał sobie sprawę, że po przystąpieniu do wojny USA czas płynie na niekorzyść III Rzeszy. Dlatego też Hitlerowi bardzo zależało na jak najszybszym zakoń­ czeniu wojny w Rosji. W najgorszym wypadku zamierzał ograniczyć walki z Armią Czerwoną do lokalnego konfliktu, a jednocześnie przygotować We­ hrmacht do ewentualnego konfliktu z armią Stanów Zjednoczonych. W związku z tym nakazał opracowanie planów operacji „Blau" z udziałem dwóch grup armii, które miały ruszyć w stronę Kaukazu. W przekonaniu Hitlera nowa ofensywa miała zadać sowieckiej Rosji ostateczny cios po­ przez opanowanie złóż naftowych na Kaukazie oraz przejęcie kontroli nad dolną Wołgą będącą głównym szlakiem komunikacyjnym znad Morza Ka­ spijskiego i środkowej Azji do centrum Rosji.

Niemcy mają jednak pecha. Podczas lotu łącznikowego 19 czerwca, Major Joachim Reichel z 23. Dywizji Pancernej, wioząc na pokładzie Storcha

rozkazy do Charkowa i plany pierwszej fazy operacji „Blau", musiai awaryj­ nie lądować. Okazało się. że posadził maszynę na terenie Rosjan i nie zdą­ żył nawet pomyśleć o zniszczeniu dokumentów. Teczkę przewieziono do Moskwy, ale Armia Czerwona nie miała możliwości wykorzystania tych in­ formacji. Także Hitler nie zgodził się na zmianę terminu ofensywy. Jego furia skupiła się jednak na bezpośrednim przełożonym Reichela, Gen. Geo­ rgu Stumme, którego postawiono przed sądem wojennym i skazano na pięć lat twierdzy. Uratowała go jedynie interwencja Feldmarschalla von Bocka, Stumme w ostateczności trafił do północnej Afryki, gdzie zginął cztery mie­ siące później. W ramach przygotowań do nowej ofensywy, wiosną 1942 roku Niemcy zmodyfikowali swoje czołgi Pz.Kpfw. III i IV pod względem siły ognia po­ przez zamontowanie udoskonalonych armat kalibru 50 i 75 mm. Dzięki temu niemieckie czołgi mogły zwalczać rosyjskie T-34 z odległości 500 metrów, co stanowiło znaczny postęp. Ponadto niemieckie dywizje pancerne były wspierane przez działa sa­ mobieżne, występujące w dużej liczbie i wielu odmianach, jak na ironię najskuteczniejsze z nich były wyposażone w zdobyczne rosyjskie armaty ppanc. F22 kalibru 76,2 mm, które Niemcy zdobyli w dużych ilościach w ro­ ku 1941. Zamontowano je na podwoziu czołgów Pz.Kpfw. II Ausf, D i E i w ten sposób powstały słynne działa samobieżne Marder II. Część z nich wyposażono w niemiecką armatę Pak 40 kalibru 75 mm. Jak mieli nieba­ wem przekonać się rosyjscy pancerniacy, była to zabójcza broń. Tymczasem Rosjanie również wyciągnęli wnioski z dotychczasowych walk i udoskonalili swoje T-34 oraz KW-ł. Dzięki temu, mimo gorączko­ wych prac niemieckich konstruktorów, ich czołgi wciąż przewyższały pod względem technicznym każdy wóz Panzerwaffe. Jednakże na potrzeby Ar­ mii Czerwonej czołgów było zbyt mało i niczym dar z niebios okazały się dostawy broni pancernej w ramach Lend-Lease. Rosjanie nigdy w pełni nie docenili dostaw uzbrojenia przekazanych im przez zachodnich sojuszników, ponieważ pod względem ilościowym, nie mogły równać się ze zbudowany­ mi w rosyjskich fabrykach czołgami i samolotami. Jednak Rosjanie swoją własną produkcję podają w skali całej wojny. Tymczasem największą warto­ ścią alianckich dostaw było to, że przybyły na front w pierwszych dwóch latach wojny, gdy Armia Czerwona potrzebowała każdego czołgu, samolo­ tu, działa czy karabinu do powstrzymania lub choćby spowolnienia marszu Wehrmachtu. W roku 1941 z Wielkiej Brytanii do Rosji dostarczono 487 czołgów Matilda, Valentine i Tetrarch, a dodatkowe 182 czołgi M3A1 Stuart

4

Duchy Stalingradu

Kluczowym miastem tego regionu był leżący nad Wołgą Stalingrad, li­ czący niemal pół miliona mieszkańców. Był to ważny węzeł komunikacyjny łączący Kaukaz z Moskwą, mieszczący liczne zakłady zbrojeniowe. Oprócz zabezpieczenia lewego skrzydła pochodu na Kaukaz, Stalingrad miał dla Hitlera również duże znaczenie propagandowe - zajęcie miasta noszącego imię przywódcy jego głównego wroga było symbolem zwycięstwa nad Armią Czerwoną. Do wielkiej, letniej ofensywy wyznaczono Grupę Armii „Południe" do­ wodzoną przez sześćdziesięciodwuletniego Feldmarschalla Fedora von Boc­ ka. Rozpoczęcie ofensywy zaplanowano na koniec maja, ale termin ten oka­ zał się nierealny, ponieważ część wyznaczonych sił była zaangażowana w przeciągające się walki o Sewastopol oraz Charków. W czerwcu między Morzem Azowskim a Kurskiem rozlokowanych było pięć armii niemieckich i jedna węgierska. Przełamanie frontu z rejonu Izjumu, Czugajewa i Kurska spadło na barki 1. i 4. Armii Pancernej, za którymi miały posuwać się szero­ kim frontem 2. i 6. Armia, a potem również 17. Armia, rozlokowana w rejo­ nach rzek Mius i Doniec. Do utrzymania zdobytych terenów wyznaczono 3. Armię rumuńską, 8. Armię włoską i 2. Armię węgierską.

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

www.kagero.pt

5

i M3 Lee dotarły ze Stanów Zjednoczonych. W roku 1942 dzięki liczniej­ szym konwojom murmańskim i usprawnieniu trasy na Bliskim Wschodzie: z Wielkiej Brytanii dostarczono już 2487 czołgów, a z USA kolejnych 3023.: Razem w roku 1942 było to 5510 wozów i czego by nie mówili Rosjanie, nie mogą zaprzeczyć, że w tym decydującym okresie była to zbawienna pomoc. Miało to szczególne znaczenie na południowym odcinku frontu wschodniego, gdzie wiele jednostek pancernych było całkowicie wyposażo­ nych w zachodni sprzęt. W tym samym roku Niemcy zbudowali 9395 czoł­ gów, a Sowieci aż 24 668. Po doliczeniu pomocy od zachodnich aliantów Armia Czerwona miała sześciokrotną przewagę liczebną nad Wehrmachtem, który wszakże walczył też w północnej Afryce. Niemcy zdawali sobie spra­ wę, że czas działa na ich niekorzyść i przeciągające się walki w Rosji coraz bardziej osłabiają ich siły. Dlatego też musieli jak najszybciej pokonać So­ wietów, aby mieć wolne ręce w przypadku inwazji w zachodniej Europie.

Wsparcie z powietrza

D

o letniej ofensywy przygotowywała się również Luftwaffe, której po­ wierzono zadanie bezpośredniego wsparcia wojsk na polu walki. Gene­ ralny Inspektor Luftwaffe, Feldmarschall Erhard Milch, postawił na spraw­ dzone już typy samolotów, nakazując ich gruntowną modernizację. Był to bowiem najprostszy sposób na w miarę szybki odbiór dostatecznej ilości samolotów. Jednocześnie rozbudowywano przemysł lotniczy - powstały nowe montownie, z których znaczną część rozproszono po całych Niem­ czech. Wiele zakładów zajmujących się do tej pory inną produkcją przesta­ wiono na wytwarzanie podzespołów. Dzięki temu w marcu 1942 roku do Luftwaffe trafiło 1400 samolotów.

Były wśród nich także egzemplarze nowej wersji sławnego Stukasa Junkers Ju 87D-1. Maszyna ta otrzymała mocniejszy silnik i dodatkowe uzbrojenie obronne, a wyróżniała się już na pierwszy rzut oka lepszą linią aerodynamiczną. Pozwoliło to nieco zwiększyć prędkość maksymalną sa­ molotu, ale wciąż było to zbyt mało na ucieczkę przed myśliwcami. Pod kadłubem można było podwiesić nawet bombę o wadze 1800 kilogramów. Samoloty te trafiły najpierw do UStC 2 „Immelmann" dowodzoną przez Hptm. Otto Weissa. W maju i czerwcu jednostka ta stacjonowała w Graz na terenie Austrii, gdzie odpoczywała przed ofensywą. Także personel II. i III. Gruppe z StG 2 dostał urlopy i nabierał sił. W dniu 22 czerwca wszystkie trzy Gruppen przybyły na polowe lotnisko Achtirskaja, położone na wschód 6

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

od Kurska. Były już całkowicie wyposażone w j u 87D. Podobnie zresztą jak wszystkie trzy Gruppen ze składu StG 77, a także IlyStG 1. Wiosną 1942 roku do działań bojowych na froncie wschodnim wprowa­ dzono również zupełnie nowe dwusilnikowe samoloty szturmowe Henschel Hs 129B. Była to silnie opancerzona maszyna koncepcją zbliżona do rosyj­ skiego lła-2, w której nacisk położono na ochronę żywotnych elementów samolotu - kabiny, silników i zbiorników paliwa. Chłodnice i dolne osłony silników były chronione profilowanymi płytami pancernymi grubości 5 mm, a kabinę otoczono płytami różnej grubości od 6 do 12 mm. Przedni wiatrochron stanowiła szyba pancerna grubości 56 mm, za nią znajdowała się pusta przestrzeń szerokości 10 mm, gdzie przepływało ciepłe powietrze zapobiegające parowaniu i zamarzaniu szyb. Bezpośrednio przed twarzą pilota była jeszcze szyba ze wzmocnionego szkła typu Triplex o grubości 6 mm. Cały ten skomplikowany wiatrochron był konieczny, ponieważ pilot musiał dobrze widzieć refleksyjny celownik, który był umieszczony... na zewnątrz przed kabiną. Zresztą nie tylko on - z powodu ciasnej i małej kabiny część wskaźników umieszczono na wewnętrznych częściach osłon silników, aby były widoczne z kabiny.

Samolot szturmowy Henschel Hs t29A podczas prób technicznych.

Uitdiy Stalingradu

www.kagefo.pl

7

Henschel Hs I29B-2, który został zdobyty przez Amerykanów i poddany testom.

Stałe uzbrojenie samolotu Hs 129B stanowiły, oprócz bomb, dwa dział­ ka kalibru 15 mm (później kalibru 20 mm) oraz dwa karabiny maszynowe kalibru 7,92 mm, które zamontowano w bokach kadłuba. Kolejne modyfika­ cje pozwalały na zamontowanie pod kadłubem dodatkowego działka kali­ bru 30 mm. Szczególnie pożądane przez Luftwaffe były samoloty wariantu Hs 129B-1/R2 (oraz B-2/R2) wyposażone w działka MK 101 strzelające poci­ skami z rdzeniem wolframowym. Podczas prób poligonowych okazało się. że z odległości do 100 metrów pociski te mogą przebić pancerz o grubości nawet 100 mm. jednakże produkcja tych doskonałych samolotów natrafiała na liczne problemy, głównie z powodu braku silników budowanych we Fran­ cji i zaprojektowanych przez francuskich konstruktorów jeszcze przed wojną. W roku 1941 zbudowano zaledwie trzy samoloty Henschel Hs 129, a w roku następnym tylko 219. Maszyny te trafiły na wyposażenie nowo sformowanej w dniu 13 stycz­ nia 1942 roku jednostki przeznaczonej do bezpośredniego wsparcia wła­ snych wojsk naziemnych - Schlachtgeschwader 1, a dokładniej to jej II. Gruppe (lUSchG I), którą utworzono na przedwojennym lotnisku myśliw­ ców w Lippstadt położonym koło Dortmundu w Niemczech. Dowódcą H./SchG 1 został były pilot bombowca Ju 88, Hptm. Pauł-Friedrich Darjes, który jeszcze niedawno służył w Kampfgeschwader 51 „EdelweiK". Jego jed­ nostka składała się z czterech Staffel (4., 5., 6. i 7.), których piloci rozpo­ częli intensywny trening na Hs 129. Dowództwo Schlachtgeschwader 1 powstało po zmianie oznaczenia sztabu II.(Sch)/LG 2 na przedwojennym lotnisku myśliwców Werl na wschód www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

od Dortmundu. Dowódcą SchC 1 został legendarny Major Otto Weiss, który zdobywał sławę, walcząc na dwupłatowych Hs 123 w Polsce, Francji i Rosji. Był pierwszym pilotem szturmowym odznaczonym Krzyżem Rycerskim jesz­ cze w maju 1940 roku za powstrzymanie kontrataku francuskich czołgów koło Cambrai. Na lotnisku Dugino w środkowej Rosji, na północ od Wiążmy, została utworzona I. Gruppe, dowodzona przez Hptm. Alfreda Druschela, która też składała się z personelu rozwiązanej niedawno il.(Sch)/LG 2. Tak Stab, jak i l./SchG 1 używały głównie samolotów szturmowych Messerschmitt Bf 109E, będących przeróbką znanego myśliwca Luftwaffe z początku wojny. W SchG 1 używano jeszcze kilku dwupłatowych Hs 123. Również jednostki niemieckich myśliwców rozpoczęły wymianę sprzę­ tu. Etapami do Prus Wschodnich wycofywane były kolejne Gruppen zJG 3, 52 i 77, gdzie zostawiały wysłużone Bf I09F i wracały na front w nowych Bf 109G. Samolot ten nazywany popularnie „Gustavem" miał mocniejszy sil­ nik, co znacznie poprawiło i tak bardzo dobre parametry lotne Messerschmitta. „Gustav" był szybszy niż Bf 109F, a do tego zachował doskonałą prędkość wznoszenia oraz dobre właściwości w nurkowaniu i zwrotność. Jedynie jednostki bombowe używały nadal tych samych maszyn. Dwu­ silnikowe Heinkle He 111H i Junkersy Ju 88A były przeznaczone do nalotów na cele przemysłowe, chociaż wyposażony w hamulce aerodynamiczne Junkers 88 mógł wykonywać również ataki z lotu nurkowego na cele punktowe. Reorganizacji uległo też lotnictwo rozpoznawcze, które otrzymało dużą liczbę dwusilnikowych i jednocześnie dwukadłubowych samolotów FockeWulf Fw 189. Maszyny te doskonale sprawdziły się w misjach zwiadu i ko­ rygowania ognia artylerii. Jednostki rozpoznawcze oddzielono teraz od szta­ bów poszczególnych armii i podporządkowano dowództwu Luftwaffe, aby zapewnić im większą ochronę ze strony własnych myśliwców. Ogromną rolę, jak się niebawem okazało, odegrać miało lotnictwo trans­ portowe. W Luftwaffe nigdy nie było za wiele samolotów zdolnych do prze­ wozu materiałów, a kampanie w Holandii i na Krecie tylko pogłębiły straty bezcennych maszyn i ich załóg. Co gorsza w drugim tygodniu lutego 1942 roku 100 tysięcy niemieckich żołnierzy zostało otoczonych w rejonie Demiańska na południowy wschód od jeziora llmen. Niemcy uruchomili most powietrzny złożony z samolotów Junkers Ju 52, z których część sprowadzo­ no nawet z północnej Afryki. Ich załogi trafiły w Rosji na mróz dochodzący czterdziestu stopni poniżej zera i lodowate burze śnieżne. Junkersy musia­ ły działać w ekstremalnie niekorzystnych warunkach. W samolotach zamar­ zały zbiorniki paliwa i przewody olejowe, szwankowały pompy hydrauliczOuchy Stalingradu

www.kagero.pl

J

ne, radiostacje, a z powodu silnego mrozu odpadały nawet bieżniki opon. Mimo tak ogromnego wysiłku przez trzy miesiące, do 18 maja 1942 roku, dostarczano zaopatrzenie dla sześciu okrążonych dywizji niemieckich. Powodzenie mostu powietrznego pod Demiańskiem wywołało u Hermanna Goringa, złudne wrażenie, że transportowce Luftwaffe są zdolne do zaopatrzenia dużej armii, nawet w warunkach srogiej, rosyjskiej zimy. Fakt utraty wówczas 265 samolotów uszedł jednak uwadze Córinga. Sowieckie Wojennoje-Wozdusznoje Siły również miały poważne kłopoty zarówno produkcyjne, jak i techniczne. Zakłady przemysłowe, które zostały ewakuowane na wschód, przez dłuższy czas nie mogły osiągnąć poziomu produkcji sprzed ewakuacji. Wiosną 1942 roku z wielkim trudem przywrócono poziom przedwojennej wydajności. Jednak pośpiech spowo­ dował znaczne obniżenie jakości wytwarzanych samolotów, z których żaden nie mógł uzyskać osiągów zakładanych przez konstruktorów, tracąc w ten sposób swoją wartość bojową. Same konstrukcje miały wiele niedociągnięć, w ich poszyciu były liczne szczeliny i wystające elementy. Powodowało to wibracje maszyn podczas lotu i ograniczało ich prędkość. Nawet bez tego sowieckie samoloty znacznie ustępowały niemieckim. Szczególnie dotyczyło to myśliwców ŁaGC-3, bowiem już podczas szkole­ nia sowieccy piloci na swój sposób zmienili jego oznaczenie od pierwszych liter głównych konstruktorów i ochrzcili mianem Lakierowannyj Garnirowannyj Grób1. Prawdę mówiąc, wielu pilotów po prostu bało się na nich łatać. Myśliwiec był trudny w pilotażu i źle wyważony, co powodowało, że łatwo wpadał w płaski korkociąg, a na małych prędkościach przód samolotu opadał w dół. Sterowanie nim wymagało użycia znacznej siły fizycznej. Co gorsza piłot, który miał problemy z opanowaniem samolotu, nie mógł łatwo wyskoczyć z kabiny, bo jej osłona nie była awaryjnie odrzucana! Dlatego w wielu przypadkach, choć zmniejszało to osiągi ŁaGGa-3, piloci latali bez ruchomej osłony kabiny, co dawało im szansę na uratowanie życia w przy­ padku zestrzelenia czy awarii samolotu. Poważnym problemem było także zacinanie się uzbrojenia umieszczonego w kadłubie, co następowało na ogół już po oddaniu pierwszych serii. W tym okresie jedynie myśliwce MiG-3, Jak-1 i nowo wprowadzony do służby Jak-7 mogły w określonych warunkach stawić czoła samolotom Luft­ waffe. Również one miały swoje wady, a zdecydowana większość zestrzelo­ nych myśliwców konstrukcji Jakowlewa spłonęła doszczętnie na skutek tralakierowany Gwarantowany Grób,

10

Szturmowiec lt-2 zestrzelony na południowym odcinku frontu.

fienia w system paliwowy i chłodzenia silnika. Źle zaprojektowana ściana ogniowa w połączeniu z przewiewną kabiną powodowały, że cały kadłub bardzo łatwo zajmował się ogniem. Tym bardziej, że również w jakach pilo­ ci często latali bez ruchomych części kabiny. Powodem tego były przede wszystkim wycieki oleju na wiatrochron i matowienie pleksiglasu. Znaczącym minusem wszystkich sowieckich myśliwców tego okresu były prymitywne przyrządy celownicze. Późniejszy, najskuteczniejszy pilot Luft­ waffe, Erich Hartmann, wspominał: „Początkowo, choć trudno w to uwie­ rzyć, nie było podstaw do obaw, gdy na ogon wszedł ci rosyjski myśliwiec. Ze swoim malowanym ręcznie celownikiem nie mógł dokładnie wycelować i dobrze trafić - oczywiście z wyjątkiem przypadkowego trafienia"2. Warto dodać, że „Bubi" Hartmann wszystkie swoje 352 zestrzelenia, z wyjątkiem jednego, zgłosił w latach 1943-45, a więc już po bitwie o Stalingrad. Dwusilnikowy bombowiec nurkujący Petlakow Pe-2 był samolotem dość trudnym w pilotażu. Mimo to sprawiał o wiele mniej kłopotów niż ŁaGG-3, a w rękach doświadczonego i cierpliwego pilota, Pe-2 był bardzo skuteczną maszyną. Jednak z powodu rozkręcania się śmigieł podczas pracy na wyso­ kich obrotach i częstych awarii mechanizmu ustawiania hamulców aerody­ namicznych Petlakowy częściej były używane do nalotów z lotu poziomego niż nurkowego. Najbardziej znanym samolotem WWS był silnie opancerzony lljuszyn lł-2. Uzbrojony w dwa działka 23 mm i dwa karabiny maszynowe, mógł 1

www.kagero.pl

Kroniki Wolemu.

R. F. Toliver, T. J. Constable. Das waren Die Jagdfliege-Asse 1939-1945. Stuttgart 1983.

Duchy Stalingradu

www.kagero.pi

n

zabierać 600 kg bomb oraz osiem niekierowanych pocisków rakietowych. Maszyna ta była zupełnie niewrażliwa na ogień piechoty, jednak w przypad­ ku ataku niemieckich myśliwców, jej jednomiejscowa wersja produkowana do polowy 1942 roku, była praktycznie bezbronna. Pociski niemieckich dzia­ łek kalibru 20 mm były w stanie przebić pancerz silnika i kabiny, o ile były wystrzelone z niewielkiej odległości. Niemieckie Bf 109 atakowały więc Iły z najmniejszego dystansu. Równie skuteczną metodą walki ze Szturmowikami było trafienie w chłodnicę lub tył kadłuba, który miał konstrukcję drew­ nianą - celna seria z działek mogła odstrzelić ogon samolotu. Przewaga techniczna samolotów niemieckich nie była jedynym proble­ mem, z jakim musieli poradzić sobie piloci sowieckich myśliwców. Źle wy­ szkoleni piloci byli zmorą sowieckiego lotnictwa. Straty poniesione przez Rosjan w pierwszym roku wojny dotknęły znaczną liczbę doświadczonych instruktorów, którzy teraz byli na wagę złota. Być może, właśnie dlatego, Stalin zgodził się na przeszkolenie personelu WWS przez Anglików i Ame­ rykanów na sprzęcie dostarczonym w ramach Lend-Lease. Do rosyjskich jed­ nostek myśliwskich trafiali piloci po zaledwie 20-godzinnym szkoleniu w po­ wietrzu. Kurs ograniczał się więc do nauki startu i lądowania, co w przypadku dość trudnych w pilotowaniu sowieckich myśliwców było bardziej wymaga­ jące niż w innych silach powietrznych. Trening wyższego pilotażu, akroba­ cję, nawigację czy taktykę walk powietrznych, a nawet strzelanie do celów w powietrzu i na ziemi, poznawano tylko w teorii albo... wcale.

Piloci 2.0G 52 przy ogonie Bf 109C z wymalowanymi symbolami odniesionych zwycięstw.

12

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

Nawet bardziej doświadczeni piloci sowieccy nie byli równorzędnymi przeciwnikami dla niemieckich lotników. Przede wszystkim dlatego, że z po­ wodu braków w wyszkoleniu Rosjanie stosowali defensywną taktykę walki. Nagminnym zjawiskiem był atak dwóch lub czterech Bf 109 na dużą grupę myśliwców WWS, które w zupełnym chaosie zaczynały krążyć bez jakiego­ kolwiek ładu. Miało to zasadnicze znaczenie w przypadku ataku na sowiecką wyprawę osłanianą przez myśliwce. Kilku pilotów niemieckich mogło sku­ tecznie związać walką nawet dwudziestu, trzydziestu przeciwników, umoż­ liwiając w ten sposób swoim kolegom rozbicie formacji bombowców lub szturmowców i zadanie im znacznych strat. Cdy Rosjanie atakowali jako pierwsi, rzucali się na wroga całą grupą, na ogół bez żadnego planu, przeszkadzając sobie nawzajem. Nawet, gdy mieli znaczną przewagę liczebną, jeśli nie udało im się szybko zestrzelić prze­ ciwnika, w zdecydowanej większości opuszczali pole walki. Również ten element walki nie był w żaden sposób zorganizowany i większość pilotów rosyjskich w ogóle nie rozglądała się dookoła. Latali prosto, utrzymując kurs oraz wysokość i nie widzieli niczego innego, tylko to, co było przed nimi. Z kolei Niemcy atakowali z zaskoczenia, na ogół parami, wykorzystując słońce lub chmury. Cały czas utrzymywali znaczne prędkości i manewry pio­ nowe, szybko nurkując, aby po ataku ponownie nabrać wysokości i uzyskać przewagę przed następnym atakiem. Przewaga prędkości, jaką dawał Niem­ com Bf 109G, miała tu kluczowe znaczenie. Dzięki temu piloci Luftwaffe mogli sami wybrać czas i miejsce starcia. Jeśli mieli na to ochotę doganiali i atakowali przeciwnika, a jeżeli musieli opuścić pole walki, wystarczyło pchnąć manetkę gazu do oporu. Dzięki łączności radiowej panowała doskonała współpraca pomiędzy pilotami, którzy wzajemnie się ubezpieczali. Czasami w górze krążyła stale jedna para myśliwców, aby interweniować w przypadku zagrożenia które­ goś z niemieckich pilotów oraz dobicia uszkodzonych maszyn przeciwnika, które usiłowały opuścić pole walki. Często bywało tak, że straty Rosjan poniesione w wyniku ostrzału niemieckich myśliwców podczas powrotu do bazy znacznie przewyższały te, które odnotowano w wyniku głównej walki. Jednak Rosjanie pokazali już, że szybko się uczą i rozpoczęli reorgani­ zację swoich WWS. Najpierw utworzyli dziesięć mieszanych grup uderze­ niowych, z których każda liczyła od sześciu do ośmiu pułków - myśliw­ skich, bombowo-szturmowych i rozpoznawczych. Ich zadaniem było wsparcie lotnictwa frontowego w najbardziej zagrożonych rejonach frontu. Duchy Stalingradu

www.kagero.pl

13

Zdobyte w ten sposób doświadczenia zaowocowały w maju 1942 roku, gdy nowym dowódcą WWS został generał Aleksandr A. Nowikow. Powstały wów­ czas Armie Powietrzne (Wazdusznaja Armia) - 1. w składzie Frontu Zachod­ niego, 2. przy Froncie Briańskim, 4. przy Południowym i 8. przy Południo­ wo-Zachodnim. Miesiąc później przy Froncie Północno-Kaukaskim powstała 5. WA. Wszystkie te związki posiadały w swoim składzie pułki myśliwskie, bombowe, szturmowe i rozpoznawcze, a więc były sowieckimi odpowiedni­ kami niemieckich Luftflotten.

Operacja „Blau"

O

peracja „Blau" rozpoczęła się według planu. O świcie 28 czerwca do natarcia ruszyły 2. Armia von Weichsa i 2. Armia węgierska wsparte przez Luftflotte 4. Natarcie kierowało się z rejonu na wschód od Kurska, w kierunku na Woroneż. Do końca dnia Niemcy przełamali sowiecką obro­ nę, wdzierając się na głębokość od 8 do 15 kilometrów. Nazajutrz 24. Dywi­ zja Pancerna zaatakowała w rejonie wsi Jefrossinowka sowiecką 40. Armię, zadając jej ciężkie straty. Dowództwo rosyjskiego Frontu Briańskiego posta­ nowiło zatrzymać Niemców na rzece Kszeń i w tym celu przerzuciło do rejonu Wołowa odwodowy korpus pancerny. Trzy inne korpusy tego frontu, miały przejść do kontrataku. Jeszcze 30 czerwca Józef Stalin telegrafował do dowódcy Frontu Briańskiego, generała Filipa I. Golikowa: „Zapamiętajcie do­ brze. Macie teraz na froncie ponad 1000 czołgów, podczas gdy nieprzyjaciel nie ma nawet 500. To po pierwsze, a po drugie, na odcinku działania trzech dywizji pancernych nieprzyjaciela zgromadziliśmy ponad 500 czołgów, pod­ czas gdy nieprzyjaciel ma ich najwyżej 300. Teraz wszystko zależy od umie­ jętnego wykorzystania przez was tych sił i odpowiedniego dowodzenia nimi"3, jednakże sowieckie czołgi były cały czas atakowane przez Luftwaffe i docierały na wyznaczone pozycje ze znacznym opóźnieniem. Z tego po­ wodu ich natarcie było źle skoordynowane oraz pozbawione należytego wsparcia artylerii i lotnictwa, choć te miały ku temu wystarczającą siłę i moż­ liwości. Dlatego też kontratak Armii Czerwonej poprowadzony przez gene­ rała jakowa Fiedorienkę, dowodzącego zgrupowaniem pancernym, załamał się w ogniu niemieckiej artylerii, czołgów generała Hotha oraz Luftwaffe, które współdziałały wręcz doskonale. Przedpola Woroneża zasłały się wra­ kami płonących rosyjskich czołgów.

Do wieczora 2 lipca niemieckie oddziały wdarły się od 60 do 80 kilo­ metrów w głąb rosyjskiej obrony, dochodząc do linii kolejowej KastornojeStary Oskoł, a następnie docierając do przedpola Woroneża. Kolejne linie oporu były łamane przez czołgi Hotha i do wieczora 6 lipca jego 4. Armia Pancerna wkroczyła do Woroneża. Gdy już się wydawało, że Niemcy bez problemu opanują miasto, zaskoczył ich gwałtownie tężejący opór Rosjan. Wciągnięta w zażarte walki uliczne 4. Pancerna, chcąc kontynuować natar­ cie na południe, musiała czekać na zluzowanie przez inne jednostki. Ataki niemieckich czołgów odbywały się przy stałym wsparciu Ju 87. Piloci atakowali cele naziemne, niszcząc stanowiska obronne Armii Czerwo­ nej z nieprawdopodobną precyzją. Nad polem walki krążyło kilka grupek samolotów liczących od trzech do siedmiu maszyn. Załogi przez cały czas utrzymywały kontakt radiowy z oficerami łącznikowymi Luftwaffe, którzy znajdowali się na pierwszej linii w jednym z czołgów dowodzenia. To wła­ śnie oni decydowali, który cel należy zbombardować z powietrza. Po na­ wiązaniu kontaktu ogniowego z wrogiem do ataku rzucały się Stukasy i sa-

Polowe 3

14

Kazimierz Kaczmarek, Stalingrad 1942-43. Warszawa 1985.

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

lotnisko pod Stalingradem. Na pierwszym planie He 11IH. w głębi He 111F Jtinkersy 52.

moloty szturmowe. Zaraz potem pozycje wroga ostrzeliwała artyleria kiero­ wana przez obserwatorów w samolotach Fw 189. Po ostrzale artyleryjskim następował atak czołgów, niszcząc pozostałą jeszcze broń ciężką i maszy­ nową. Dopiero wówczas do oczyszczania terenu przystępowała piechota, która i tak często musiała walczyć wręcz na pistolety maszynowe, kolby, saperki i pięści. W ten sposób systematycznie łamano opór Rosjan. W tym samym czasie załogi bombowców z KG 51 i 55 bombardowały drogi i linie zaopatrzenia na bezpośrednim zapleczu linii frontu, odcinając dowóz zaopatrzenia i możliwość odwrotu przeciwnika. Warto wspomnieć, że wojska niemieckie przez całą wojnę miały pełne zaufanie do swoich lot­ ników. Wspomina Cuy Sajer walczący w roku 1943 w Dywizji „Grołsdeutschland": „Na bezchmurnym niebie pojawiły się trzy Messerschmitty, na któ­ rych widok z tysiąca piersi rozległy się chóralne okrzyki; Luftwaffe cieszyła się bezgranicznym zaufaniem naszej piechoty. Ileż to razy samoloty z czar­ nymi krzyżami przynosiły ostatnią nadzieję walczącym, udaremniając zacie­ kłe ataki sowieckich żołnierzy (...). Niemal aż do końca wojny rosyjskie lot­ nictwo nie było w stanie stawić czoła Luftwaffe. Nawet na terenie Prus [w 1944 roku - przyp. autora], gdzie wykazywało największą aktywność, wystarczała obecność jednego Messerschmitta 109 albo Focke-Wulfa, aby zmusić do ucieczki dziesięć opancerzonych lljuszynów. W okresie, gdy nie­ mieckie lotnictwo stanowiło jeszcze znaczącą siłę, ruscy wieśniacy za stera­ mi nie mieli łatwego życia" 4 . Rosjanie rzucili do walki właśnie samoloty szturmowe lł-2, aby bomba­ mi i rakietami wspomogły działania obronne własnych oddziałów. Jednak nad czołówkami pancernymi bezustannie patrolowały niemieckie myśliwce i przedarcie się do celu na ogół było niemożliwe. Piloci JG 3 i JG 77 byli czujni i przygotowani do walki. Szczególnie dotyczyło to pilotów JG 3 do­ wodzonych przez Hptm. „FUrsta" Wilcke. Już 1 lipca podczas walk w rejo­ nie Woroneża i Starego Oskoła zgłosili strącenie trzynastu llów-2 oraz dzie­ sięciu innych maszyn. Niemieckie oddziały parły na wschód, łamiąc wszelki opór Armii Czer­ wonej. Między 28 czerwca a 10 lipca pancerna pięść Wehrmachtu, Grupa Armijna „Weichs", złożona z 2. Armii i 4. Armii Pancernej zniszczyła bądź zdobyła 1015 rosyjskich czołgów i 516 dział, biorąc przy tym do niewoli 28 560 jeńców. Wspierający ją Flak5 oraz przede wszystkim niemieckie myśliw4 5

Guy Sajer. Zapomniany żołnierz, Gdańsk. 2001. Flak - niemiecka artyleria przeciwlotnicza.

16

www.kageio.pl

Niemiecki bombowiec Ju 88A z KG 51 „Edeiweiss".

ce zestrzeliły 432 samoloty. Sama tylko 277 SzAD6 w trakcie szesnastu dni straciła aż pięćdziesiąt osiem swoich lłów-2 oraz dwudziestu dwóch pilo­ tów. W dniu 5 lipca w jednostkach bojowych były zaledwie cztery Iły-2, z których tylko jeden był sprawny! W ciągu kolejnych dni walki toczyły się nieustannie, ale Rosjanie nie mogli powstrzymać Niemców ani na ziemi, ani w powietrzu. Wielu niemiec­ kich pilotów odnosiło bardzo błyskotliwe zwycięstwa, zdobywając w III Rzeszy szeroki rozgłos. Dla dwudziestotrzyletniego Lt. ludwiga-Wilheima Burkhardta, nazywanego przez kolegów „Lutz", rozpoczynał się właśnie najszczęśliwszy okres w całej jego wojennej karierze. Na swoim koncie miał dziewięć zestrzeleń, ale między 5 lipca a 22 września miał strącić czter­ dzieści cztery kolejne sowieckie samoloty, w tym dwadzieścia trzy myśliw­ ce ŁaGG-3 oraz trzynaście lłów-2. Dowódcą 6./JG 77, w której latał Burkhardt, był trzydziestojednoletni doświadczony pilot Oblt. Erwin Ciausen. W lipcu uzyska czterdzieści pięć zwycięstw, aby 22 lipca po strąceniu trzech myśliwców i trzech lłów-2 dojść do 101 zwycięstw. Już nazajutrz otrzyma Liście Dębu do Krzyża Rycerskiego. W tym czasie straty własne niemieckich myśliwców również były nie­ małe. W lipcu JG 3 „Udet" aż sześciokrotnie zmieniała lotniska, przelatując z jednego miejsca stepu na drugi. Polowe lotniska położone były w pobliżu wiosek, a ich podłoże na tyle nierówne, że sporo maszyn rozbiło się na ziemi. Z sześćdziesięciu siedmiu samolotów straconych w tym miesiącu przez JG 3, aż czterdzieści jeden utracono bez udziału nieprzyjaciela. Naj­ cięższą stratą była śmierć dowódcy III./JG 3, Maj. Karla-Heinza Greiserta. Ten trzydziestoczteroletni oficer był weteranem Legionu Condor, gdzie strąfc

Kloniki Wojenne

SzAD - dywizja lotnictwa szturmowego.

cił jednego myśliwca 1-16. Potem walczył w składzie JG 2 „Richthofen", uzy­ skując dwadzieścia dwa zwycięstwa. W dniu 18 maja 1942 roku trafił na front wschodni, gdzie objął dowodzenie III./JC 3. Odniósł jeszcze jedena­ ście zwycięstw, z których sześć to lły-2. Jednak 22 lipca na jego drodze znów pojawił się 1-16. Podczas walki na niskim pułapie jego Bf 109F-4 zo­ stał trafiony, a pilot zmuszony do skoku ze spadochronem. Było jednak zbyt nisko, aby ten zadziałał prawidłowo i w efekcie niemiecki pilot poniósł śmierć. Jego następcą został Hptm. Wolfgang Ewald. W lipcu piloci JG 3 zameldowali grubo ponad 500 zestrzeleń. Bez wąt­ pienia był to dla nich bardzo szczęśliwy okres, bo nawet utrata w walkach dwudziestu sześciu własnych maszyn daje im proporcję zwycięstw do strat prawie dwadzieścia do jednego. Dowódca JG 3, Hptm. Wolf-Dietrich „Furst" Wilcke, zanotował w lipcu trzydzieści dwa zestrzelenia, z których pięć to dostarczone przez Brytyj­ czyków Hurricane'y. Być może część z nich należała do 235.1AD7 dowodzo­ nej przez ppłk. Iwana D. Podgomija, która operowała w ramach 8. WA. Pod koniec czerwca jednostka ta składała się z 46., 180., 191. oraz 436. IAP* i przeszła intensywne szkolenie w bazie Iwanowo pod okiem trzech brytyj­ skich pilotów i kilkunastu mechaników. Początek jej działań był wręcz re­ welacyjny, bo w ciągu pięciu dni piloci 235. IAD zameldowali dwadzieścia dziewięć zwycięstw, z czego dwadzieścia przypadło w udziale 436.1AP do­ wodzonemu przez majora A.B. Panowa. Potem wszystko, co mogło latać, zostało rzucone do wsparcia swoich wycofujących się wojsk. Słabo opance­ rzone Hurricane'y były wrażliwe na ostrzał z ziemi, a w przypadku trafienia w układ chłodzenia rzędowego silnika, podobnie jak w Bf 109E, trzeba było niemal natychmiast lądować bez względu na okoliczności. Oznaczało to utratę samolotu, bo w obliczu niemieckiej ofensywy nie można było ściągać z pola walki uszkodzonych maszyn. Ponadto w ciągu siedmiu tygodni, mię­ dzy 13 czerwca a 30 lipca, 235. IAD zmieniała lotniska nawet dwa razy w ciągu tygodnia. Wśród sukcesów warto wspomnieć o wykonanym 16 lip­ ca ataku dwunastu Hurricane'ów z 191. IAP na szosę między miejscowo­ ściami Nowy Oskoł i Wielki Burłuk, w którym Rosjanie zgłosili zniszczenie całej zmotoryzowanej kolumny wroga. Jednak już tydzień później (22 lip­ ca), na skutek strat, 191. IAP przestał praktycznie istnieć i jego dwa ostat­ nie Hurricane'y przekazano do pozostałych jednostek dywizji. Wieczorem 7 3

www.kagero.pl

Od połowy lipca Luftwaffe niepodzielnie panowała w powietrzu na po­ łudniowym odcinku frontu wschodniego. Jednak na ziemi ciągle było dale­ ko do pełnego sukcesu. Choć obrona sowieckiego Frontu Briańskiego i Po­ łudniowo-Zachodniego została mocno zachwiana, Niemcom nie udało się ich okrążyć. Mimo przełamania pasa obrony na szerokości około 300 km i głębokości od 150 do 170 km, Rosjanie wciąż wymykali się manewrom oskrzydlającym Niemców. Aby uniknąć całkowitego okrążenia i zniszczenia przez bardzo ruchliwe oddziały Wehrmachtu. Rosjanie podjęli generalny odwrót za Don. Niemcy rozpoczęli więc drugą fazę operacji „Blau" - pod kryptonimem „Braunschweig" - której celem było zniszczenie Armii Czer­ wonej jeszcze na zachodnim brzegu Donu. Mimo nacisku niemieckich czołgów, Rosjanie umiejętnie się bronili, po czym w odpowiednim momencie odskakiwali na kolejne pozycje. Unikali poważniejszych strat, jednocześnie znacznie opóźniając marsz Niemców. Zniecierpliwiony Hitler 13 lipca rozkazał 1. i 4. Armii Pancernej wraz z 17. Armią uderzenie na Rostów, gdzie zamierzał dopaść Sowietów w dolnym biegu Donu. Jednak i tam w sidła Wehrmachtu wpadła tylko symboliczna liczba Rosjan, a siły niemieckie zostały rozproszone. Gdy 17 lipca sztab 6. Armii odebrał rozkaz ataku na Stalingrad, jej siły liczyły dwadzieścia dywizji obejmujących 270 tysięcy żołnierzy oraz 3000 dział i moździerzy, które wspierało bez mała 500 czołgów. W dniu 20 lipca Luftflotte 4 posiadała 1593 samoloty, z których 1155 było gotowych do działań. Na ich drodze stanęło dwanaście dywizji sowieckich z 62. i 63. Armii obejmujących około 160 tysięcy żołnierzy, prawie 2200 dział i moź­ dzierzy, około 400 czołgów oraz około 500 samolotów ze składu 8. WA. Oprócz przewagi liczebnej, wojska Paulusa miały jeszcze jeden atut w ręku - sprawdzoną w boju, doskonałą koordynację działań i większe doświad­ czenie bojowe. Wszystko wskazywało na szybkie i łatwe zdobycie Stalin­ gradu. jednakże znów następuje opóźnienie marszu armii Paulusa. Aby do­ trzeć na Kaukaz, Grupa Armii „A" potrzebowała paliwa, dlatego 6. Armię niemal doszczętnie ogołocono z zapasów benzyny! Na ponad dwa tygodnie

IAD - Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego. IAP - Pułk Lotnictwa Myśliwskiego.

18

24 lipca wszystkie ocalałe samoloty wcielono do 436. IAP, ale straty wciąż były poważne. W dniu 1 sierpnia 8. WA miała na stanie jedenaście Hurricane'ów, z których zaledwie trzy były gotowe do działań bojowych, ale i te zostały zniszczone przez własny personel. Ogółem do 30 lipca 235. IAD zgłosiła zestrzelenie sześćdziesięciu dziewięciu maszyn wroga, przy stracie pięćdziesięciu czterech Hurricane'ów.

Kroniki Wojenne

•talingradu

www.kagero.pl

19

staje w miejscu znaczna część 6. Armii, a szczególnie XIV Korpus Pancerny generała von Wietersheima. Cała rzeka dostaw zaopatrzenia omija 6. Armię i płynie do Grupy Armii „A" kierującej się na południe w stronę Kaukazu. Poszczególne jednostki mogą utrzymywać pozory gotowości bojowej tylko dzięki tytanicznej pracy niezmordowanych załóg samolotów transportowych Ju 52. Samoloty Luftwaffe od świtu do nocy wspierały działania swoich wojsk. Myśliwce JG 77 osłaniały działania na Kaukazie. Bombowce otrzymały zada­ nie ataku na Stalingrad i pierwsze bombardowanie wykonano w nocy z 22 na 23 lipca. Celem była wówczas Stalingradzka Fabryka Traktorów, na którą spadło czterdzieści półtonowych bomb, zrzuconych z Heinkli 111, należą­ cych prawdopodobnie do KG 55. W ciągu kolejnych dni i nocy bombardo­ wania celów w Stalingradzie przybierały na sile i 27 lipca wzrosły już do 332 lotów bojowych. Ataki te zakłócały działanie zaplecza Armii Czerwonej na przedpolach miasta, blokowały drogi zaopatrzenia, przerywały linie ko­ lejowe i utrudniały przemieszczanie wojsk. Aby przerwać dostawy zaopa­ trzenia przez Wołgę, załogi KG 4 zrzuciły w ostatnim tygodniu lipca 231 min - w ten sposób rzeka została zablokowana od Kamiszyna po Nikolkowo. W tym samym czasie bombowce z KG 51 i 76 polowały na statki płyną­ ce po rzece i z dnia na dzień przybywało kolejnych wraków. Rosjanie otrzymali uzupełnienia, co było szczególnie ważne dla myśliw­ ców. Pojawiły się nowe myśliwce Jakowlew Jak-7B, posiadające lepsze wła­ ściwości pilotażowe n i ż j a k - l . W dniu 23 lipca piątka Jaków-7 z 296. IAP zaatakowała grupę sześciu Junkersów 88, ale niedostateczne wyszkolenie sowieckich pilotów było powodem ich dużych kłopotów. Po długiej pogoni i wykonaniu aż osiemnastu ataków, jednego z bombowców strącił mł. Ijt. M.l. Pamiantyj, ale przypłacił to trafieniem w chłodnicę przez ogień strzel­ ców pokładowych, co zmusiło go do awaryjnego lądowania. W okresie od 28 czerwca do wieczora 23 lipca oficjalne straty sowiec­ kiego lotnictwa na południowym odcinku frontu wyniosły 783 samoloty. Mocno dozbrojona po poniesionych stratach, licząca obecnie 592 samoloty 8. WA, rozpoczęła 24 lipca silne ataki na niemieckie kolumny pancerne, ze szczególnym uwzględnieniem XIV Korpusu Pancernego. Jednakże myśliwce Luftwaffe były bardzo skuteczne. Piloci JG 3 zgłosili tego dnia strącenie dwudziestu Iłów-2 oraz dziewięciu myśliwców i jednego dwusilnikowego bombowca. Co gorsza zle wyszkolenie sowieckich lotników powodowało, że znaczna część bomb przeznaczona dla Niemców spadała na własne woj­ ska. Było to szczególnie widoczne w rejonie mostów na Donie, gdzie Rosja­

nie zaciekle się bronili. Bomby i rakiety Iłów zabiły wielu żołnierzy i wyso­ kich oficerów, w tym dowódcę artylerii w 64. Armii, generała jakowa 1. Brouda. Z drugiej strony szczególnie wyróżnił się 812. SzAP, walczący w rejonie Kałacza. Jego piloci zgłosili w lipcu zniszczenie 185 niemieckich czołgów i 330 samochodów oraz siedemnastu samolotów na ziemi i dwóch w po­ wietrzu. Straty własne wyniosły tylko sześć Iłów, z których dwa należały do tego samego pilota - kpt. Siermana, który dwukrotnie po przymusowym lądowaniu przedarł się do własnych linii. Mimo braków paliwa i amunicji, niemiecka 6. Armia przełamała 25 lipca pozycje sowieckiej 62. Armii i po okrążeniu części jej sił wyszła nad Don w okolicach Kałacza. Dopiero tam wojska Paulusa zostały zatrzymane sil­ nym kontratakiem sowieckich 1. i 4. Armii Pancernej. W rejonie Kałacza rozgorzały zacięte walki powietrzne. Niemieckie bombowce i szturmowce bezustannie atakowały sowieckie czołgi i piecho­ tę, a nad przygotowującymi się do przeprawy przez Don wojskami bezu­ stannie patrolowały stodziewiątki. Najbardziej zapracowana była JG 3, któ­ ra zameldowała o strąceniu piętnastu Iłów, ośmiu bombowców Pe-2 oraz dwudziestu dwóch myśliwców. Tymczasem 8. WA potwierdza stratę tylko dwudziestu dwóch samolotów, w tym siedmiu Pe-2 z 270. BAD. Jednocze­ śnie sowieckie myśliwce zameldowały o strąceniu czterdziestu ośmiu ma­ szyn Luftwaffe, z czego aż trzydzieści cztery nowo przybyły pod Stalingrad 434. IAP, dowodzony przez mjr. Iwana 1. Kleszczewa i wyposażony w Jaki7B. Straty własne wyniosły tylko trzy myśliwce zniszczone i kilka poważnie uszkodzonych. Po zacięciu broni pokładowej zdesperowany Ijt. Riabow runął na dwusilnikowego Bf 110, uderzając w jego skrzydło. Pierwszy taran na staiingradzkim niebie. W dniu 27 lipca obładowane bombami Bf 109E z SchG 1 zaatakowały polowe lotnisko koło wioski iłłarionowskie, gdzie znajdowało się co naj­ mniej siedemdziesiąt samolotów. Znajdowała się tam znaczna część nowo przybyłej 220. 1AD, dowodzonej przez ppłk. A.W. Utina. Niemcy zniszczyli jej dziewięć myśliwców Jak-1 oraz pięć ŁaGGów-3 i uszkodzili trzynaście innych samolotów. Oprócz tego spłonął też jeden Douglas Boston. Prawdo­ podobnie była to maszyna z 221. lub 224. BAD9, bowiem to właśnie one walczyły na Bostonach w rejonie Stalingradu. Rosjanie cenili te samoloty ze względu na ich prędkość i możliwości lotu nawet na jednym silniku, ale 9

BAD - Dywizja Lotnictwa Bombowego.

w obliczu zdecydowanej przewagi niemieckich myśliwców, niedostateczne­ go wyszkolenia załóg i fatalnej taktyki ponosiły poważne straty, W samym tylko lipcu piloci JC 3, 53 i 77 zgłosili zestrzelenie nie mniej niż pięćdzie­ sięciu ośmiu samolotów tego typu. Walcząca pod Kałaczem 6. Armia pilnie potrzebowała wsparcia. Było to oczywiste również dla Hitlera, który 30 lipca po raz kolejny zmienił plany i nakazał 4. Armii Pancernej podporządkowanie się Grupie Armii „B". Z wy­ jątkiem XXXX Korpusu Pancernego, czołgi Hotha miały ruszyć na północ i wbić się klinem w sowiecki front koło Kałacza. Było już zbyt późno, aby zająć miasto z marszu. Nad polem walki dominowała Luftwaffe, paraliżując sowieckie kontr­ ataki zmierzające do zażegnania niebezpieczeństwa. Dlatego, gdy 31 lipca 4. Pancerna ruszyła do natarcia z przyczółka w Cymlanskiej, przetoczyła się jak walec po słabych pozycjach 5 1 . Armii i 2 sierpnia dotarła pod Kotielnikowo. Następnego dnia Stukasy dopadły na pobliskiej stacji kolejowej Ciliekow cztery długie pociągi. Po ich zniszczeniu okazało się, że niemal do­ szczętnie wybito przybywającą z odsieczą 208. Syberyjską Dywizję Piechoty. W południe 4 sierpnia ostatni nalot przeprowadziło dwadzieścia siedem samolotów, które całkowicie zniszczyły dywizję. Nazajutrz bombowce nur­ kujące Luftwaffe znacznie przetrzebiły szeregi rosyjskiej 29. Dywizji Pie­ choty. Dzięki tym sukcesom, w dniu 6 sierpnia siedemdziesiąt czołgów Hotha zajęło stację Tinguta leżącą już tylko 35 kilometrów od Stalingradu. Na brak zajęć nie mogły narzekać także opancerzone Hs 129. Misję bo­ jową z 3 sierpnia wspomina oficer techniczny z 57SchG 1, Oblt. Franz Oswald: „Polecieliśmy nad linię frontu, szukając celów i zrzuciliśmy kilka bomb na napo­ tkane pojazdy nieprzyjaciela. Leciałem jako nr 2 pary i kiedy poderwałem sa­ molot po ataku zobaczyłem po prawej stronie poniżej polowe stanowiska nie­ przyjacielskiej artylerii. Powiadomiłem przez radio [Oblt.] Kenta i rozpocząłem atak na nowy cel. Udało mi się zobaczyć efekt trafienia moich pocisków i po chwili dwa stanowiska artylerii zaczęły się palić. Krótko po tym, ze wspaniałym rozbłyskiem wyleciały w powietrze dwa składy amunicji. Przed powrotem do domu zniszczyliśmy pozostałe działa i ostrzelaliśmy ciężarówki oraz zaprzęgi konne. Ledwie wylądowaliśmy, otrzymaliśmy przez radio gratulacje i 'serdeczne podziękowania za dobrą robotę od naszej dywizji"' 0 . Chociaż sowieckie lotnictwo ponosiło pod Stalingradem ciężkie straty, otrzymywało duże uzupełnienia - średnio jeden nowy pułk dziennie. Dzięki 10

Marek J. Murawski, Hs 129 i/l combot, SctiGI & SchG 2, Miniatury lotnicze nr 8, tublin 2002,

22

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

temu, począwszy od 1 sierpnia WWS mogły wykonywać ponad 500 lotów bojowych. Ponieważ celów i zadań było tak wiele, utworzono nową 16. WA, której trzon stanowiły 220. IAD oraz 228. SzAD. Na razie obie jednost­ ki pozostały pod kontrolą dowodzonej przez generała Chriukina 8. WA, która usiłowała powstrzymać czołgi Hotha zbliżające się do Stalingradu od południa. Pod jego dowództwo podporządkowano również 102. IAD PWO" latającej na amerykańskich myśliwcach Curtiss P-40. W upalny 8 sierpnia elementy 16. i 24. Dywizji Pancernej spotkały się na zachód od Kałacza, okrążając na lewym brzegu Donu część sowieckiej 62. Armii oraz 1. Armii Pancernej. Kontratak generała Łopatina załamał się z kolosalnymi stratami, jako wsparcie z powietrza, w dniu 9 sierpnia Sowie­ ci wykonali zmasowane uderzenie na niemieckie kolumny pancerne. W czte­ rech silnych nalotach wzięło udział 356 maszyn, w tym siedemdziesiąt czte­ ry szturmowce, pięćdziesiąt jeden bombowców oraz 231 myśliwców. Rosjanie zgłosili zniszczenie ponad dwudziestu niemieckich czołgów i oko­ ło pięćdziesięciu ciężarówek. Piloci JG 3 zameldowali tego dnia trzydzieści zwycięstw, a lyjG 53 meldowała kolejnych dwadzieścia jeden zestrzeleń. Rosjanie zdecydowali się na silne uderzenie na niemieckie lotniska w Ol­ chowskij i Podołchowskij, gdzie miało znajdować się łącznie osiemdziesiąt samolotów. Realizację tego zadania podjęło o świcie 12 sierpnia osiem lłów-2 z 686. SzAP prowadzonych przez dowódcę pułku mjr. P. I. Zotowa. Do ich ochrony wysłano w powietrze siedemnaście myśliwców Jak-I i ŁaGG-3. Ze względu na patrolujące niemieckie myśliwce, Rosjanie mogli wykonać tylko jeden atak, który miał zakończyć się wielkim sukcesem gru­ py uderzeniowej. Garść ocalałych pilotów zgłosiła zniszczenie w Olchowskij trzydziestu dwóch niemieckich maszyn, a w Podołchowskij kolejnych dwa­ naście. Pewnie niewiele ma to wspólnego z rzeczywistością, bowiem póź­ niej potwierdziło się tylko zniszczenie pięciu maszyn na Olchowskij. Sowiecka formacja została zaatakowana przez pilotów I./JG 53, którzy stanęli do obrony swojego lotniska w Bereska. Był to już drugi nalot na lotnisko w ciągu dwóch dni. Poprzednio, 10 sierpnia, strącono dwa Iły i pięć myśliwców. Teraz sukces niemieckich pilotów miał być o wiele większy. Na alarm ogłoszony przez posterunki obserwacyjne w gorączkowym pośpie­ chu zaczęły startować Bf 109. Część z nich odrywała się od ziemi wśród eksplodujących bomb i pocisków. W ciągu pół godziny piloci Hptm. Waltera " IAD PWO - Dywizja totnictwa Myśliwskiego Obrony Powietrznej |wyznaczonegoj obszaru, w tym wypadku Stalingradu. Suchy Stalingradu

www.kagero.pl

23

Spiesa zgłosili zestrzelenie szesnastu lłów-2, siedmiu MiC-ów oraz pięciu ŁaGG-ów. Faktycznie żaden z Iłów nie wrócił do bazy, podobnie jak więk­ szość myśliwców. Podczas sierpniowych walk piloci 1./JG 53, przy stratach bojowych wy­ noszących dwanaście własnych Bf 109, zgłosili ponad 300 zestrzeleń. Naj­ więcej z nich, bo aż czterdzieści cztery należały do Lt. Zellota, który 19 sierpnia został dowódcą 2/JG 53. Autorem czterdziestu zwycięstw był Uffz. Wilhelm Crinius, a MiG-3 pokonany przez niego 27 sierpnia był tysięcznym samolotem zestrzelonym przez I/JG 53 od początku wojny. W sierpniu sku­ teczny był również Fw. Alfred Frankę, który zaliczył dwadzieścia sześć ze­ strzeleń, dowódca 1./JG 53, Oblt. Friedrich-Karl „Tutti" MUller (dwadzieścia pięć), dowódca 3./JG 53, Oblt. Wolfgang Tonne (dwadzieścia pięć). Uffz. Heinz „Figaro" Golinski (siedemnaście) i wielu innych. Walki w kotle na zachód od Kałacza trwały jeszcze przez kilka dni Niemcy wzięli do niewoli 57 tysięcy żołnierzy, zniszczyli bądź zdobyli 1000 czołgów oraz 750 dział. Do 17 sierpnia walki w wielkim łuku Donu zostały zakończone, ale teraz niemiecka 6. Armia musiała czekać na saperów z od­ powiednimi urządzeniami inżynieryjnymi do budowy przepraw. Opóźniając marsz Niemców, Rosjanie zdobyli bezcenne dwa tygodnie mające kluczowe znaczenie dla przygotowania obrony Stalingradu. Straty 8. WA można określić w tym czasie jako poważne. Oficjalnie między 11 a 22 sierpnia Rosjanie zgłosili dziewięćdziesiąt osiem zwycięstw, tracąc f 52 samoloty, w tym czterdzieści siedem lłów-2 oraz pięćdziesiąt dziennych i nocnych bombowców. Było wśród nich dziesięć bombowców Pe-2 z 797. BAP ze składu 270. BAD, które wystartowały o świcie 20 sierp­ nia do ataku na most w Dubowyj Owrag koło Kalacza. Dowódca jednostki, ppłk Bystrow, widział zbliżające się od tyłu myśliwce, ale uznał je za wła­ sne. Piloci IliyjG 3 nie mieli problemów z zajęciem dogodnej pozycji do ataku i zestrzeleniem wszystkich Pe-2. Działania nocnych bombowców były dla Niemców szczególnie uciążli­ we, bowiem ich linie zaopatrzenia były pod ciągłymi atakami sowieckich samolotów. Co prawda, ze względu na słabe wyszkolenie personelu, sku­ teczność tych nalotów była niewielka, ale także Rosjanie unikali poważniej­ szych strat. Niemcy nie posiadali w Rosji nocnego lotnictwa myśliwskiego, co tylko zachęciło Sowietów do takich nalotów. Dzięki temu bomby spadały na stacje kolejowe, magazyny i koncentracje wojsk. Na razie Niemcy wysłali w powietrze tylko swoje bombowce wyposażone w dodatkowe uzbrojenie pokładowe. Załoga Uffz. Arnolda Doringa z 8./KG 53 kilka razy uczestniczy24

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

ła w nocnych polowaniach w okolicach Stalingradu i w jednej z takich nocy zestrzeliła trzy bombowce TB-3. Szczególnie uciążliwe dla Niemców okazały się naloty nękające archa­ icznych dwupłatów Polikarpów U-2 nazywanych przez nich „Rusek-dykta", a przez Rosjan „Kukuruźnik". Gdy po ciężkich walkach żołnierze kładli się spać, na głowy sypały im się niewielkie bomby z U-2, nadlatujących z wyłą­ czonymi silnikami. Kiedy Niemcy dowiedzieli się, że wśród załóg są rów­ nież kobiety z 588. NBAP'2 dowodzonego przez mjr jewdokiję Dawidownę Bierszanską, nadali im kolejną nazwę - „nocne wiedźmy". Udział kobiet-pilotów budził zdumienie wśród Niemców, który poczyty­ wali za oznakę końca rezerw przeciwnika. Tymczasem we wrześniu do wal­ ki wejdzie również żeńska jednostka myśliwska - 586. IAP wyposażona w myśliwce Jak-1. W dniu 19 sierpnia 6. Armia Paulusa otrzymała rozkaz Hitlera, aby zająć Stalingrad w ciągu tygodnia. Na razie nie bardzo wiadomo, jak to zrobić, bo jego wojska wciąż mają kłopoty z zaopatrzeniem, a braki paliwa są na porządku dziennym. Rozkaz Hitlera sprawił, że w końcu zaczęły się regular­ ne dostawy zaopatrzenia dla 6. Armii. Wreszcie, w piątek wieczorem 21 sierpnia, z prawie trzytygodniowym opóźnieniem, wojska Paulusa kończą przygotowania do sforsowania Donu. Przez cały dzień 22 sierpnia oddziały U Korpusu Armijnego generała von Seydlitza przeprawiają się przez dwa przyczółki na Donie pod Łuczenska i Wiertiaczyj. Oba są silnie, ale niezbyt skutecznie ostrzeliwane przez sowiecką artylerię i atakowane przez lotnic­ two. Nocą z 22 na 23 sierpnia przez prowizoryczne mosty powoli suną pokryte kurzem czołgi XIV Korpusu Pancernego. Na wschodnim brzegu Donu, wśród chrzęstu gąsienic i warkotu silników, wojska pancerne for­ mują się do ataku. Do pokonania mają 75 km dzielących je od Wołgi. Gdy niebo na wschodnim horyzoncie zaczyna powoli blednąc, w powie­ trze wzbijają się setki samolotów LuftwafTe. Obciążone bombami, z trudem odrywają się od ziemi i falując w powietrzu, zmierzają tylko w jednym kie­ runku - na Stalingrad.

13

BNAP - Pułk Lotnictwa Nocnych Bombowców.

Duchy SiaHtiwada

www.kagero.pl

25

Stalingrad tak Luftwaffe był dla Rosjan druzgocący. Stukasy i dwusilnikowe Junkersy Ju 88 rozbijały bombami punkty oporu z taką precyzją, że czołgi XIV Korpusu pokonały odległość 60 km niemal bez przeszkód. Żołnierze 3. Zmo­ toryzowanej Dywizji Piechoty pędzą do przodu jak szaleni i koło południa w ich ręce wpada długi pociąg towarowy. Okazuje się, że cały jest załado­ wany sprzętem amerykańskim! Za kierownicami pachnących świeżą farbą dżipów i Fordów zasiadają Niemcy, ruszając dalej. Stacjonujące w Rynok na północ od Stalingradu załogi „Kukuruźników" z 596. NBAP, razem ze swoim dowódcą mjr. Aieksiejem Owodowem, odpo­ czywały po nocnych lotach bojowych, gdy nagle na ich lotnisko z rykiem silników wpadły niemieckie czołgi. Zaskoczenie było kompletne. Zaspani lotnicy ubierali się w biegu i usiłowali dobiec do swoich samolotów, ale drogę zagrodziły im stalowe kolosy. Zaledwie kilku U-2 udało się wzbić w powietrze, w tym jeden pilotowany przez mechanika, sierżanta Wasilija Zawarzina, który chociaż nigdy nie uczył się łatać, wiele razy widział jak robią to piloci. Bez przeszkód przeleciał Wołgę i wylądował na drugim brze­ gu. Niemniej jednak dziewiętnaście dwupłatowców trafiło w ręce niemiec­ kie. Większość personelu uciekła w stronę Wołgi. Dopiero wówczas ruszył pośpiesznie zmontowany kontratak Rosjan, ale na wezwanie 16. Dywizji Pancernej natychmiast zjawiały się Stukasy, roznosząc przeciwników na

A

strzępy. Gdy czołgi ruszają dalej, w oddali widać już dachy domów Stalingradu. Wreszcie około godziny 15.00 oddział dowodzony przez Obstlt. Strachwitza, nazywanego „Der Panzergraf", wchodzi od północy do osiedli Pieczetka i Winnowka, na północnych przedmieściach Stalingradu. Tam dostają się pod ogień trzydziestu siedmiu armat przeciwlotniczych, strzelających do czołgów ogniem na wprost. Ich obsługę stanowiły kobiety, robotnice z fa­ bryki Barrikady. Niemcy, chcąc kontynuować natarcie, muszą zniszczyć po kolei wszystkie działa wraz z ich obsługą, która walcząc do ostatniego po­ cisku, nie zamierza się poddać. Kiedy ostatnie działo milknie, czołgi omija­ jąc dymiące resztki i ciała poległych, ruszają naprzód, wjeżdżając do stalingradzkiej dzielnicy Rynok. Jako pierwszy żołnierz Wehrmachtu, na brzegu Wołgi stanął Obstlt. Hyazinth Graf Strachwitz. Jego czołgi natychmiast ostrzeliwują płynące po rzece barki. Rosjanie usiłują zlikwidować wyłom, rzucając do walki wszystko, co jest pod ręką. Z największym trudem 16. Dywizja Pancerna odparła pierwszy

26

Stukas nad ruinami Stalingradu.

wściekły atak Rosjan. Pierwszy z kilkudziesięciu, jakie przyjdzie jej ode­ przeć w ciągu kolejnego tygodnia. W Stalingradzie z trudem udaje się opa­ nować objawy paniki, a Stalin kategorycznie zabrania wysadzenia w powie­ trze urządzeń fabrycznych i ewakuacji zakładów, czego domagali się ich dyrektorzy. Bok wąskiego korytarza wybitego przez XIV Korpus Pancerny był bezu­ stannie atakowany przez Rosjan. Stukasy z StG 1 i 2, szturmowce z SchG 1 i bombowce KG 51 udaremniały te ataki, zadając wrogowi znaczne straty. Dowódca III./KG 51, Maj. Ernst Freiherr von Bibra, wykonał tego dnia pięć lotów bojowych. W pierwszym z nich jego bombowiec został trafiony przez Flak i von Bibra wylądował przymusowo koło Czir. Kłopoty dowódcy do­ strzegł Oblt. Poppenberg z 7 Staffel, który natychmiast wylądował w pobli­ żu i zabrał lotników na,pokład swojej maszyny. Gdyjunkers odrywał się od ziemi wokół niego świstały już kule sowieckich żołnierzy. Gorące letnie dni przyczyniają się do zniszczenia Stalingradu. Wieczo­ rem 23 sierpnia nad miasto fala za falą nadlatują niemieckie bombowce. Luftwaffe pojawiała się nad Stalingradem już wcześniej, a pierwszy większy nalot miał miejsce 16 sierpnia, gdy podczas bombardowania zniszczonych zostało wiele budynków. Jednak teraz rozpoczęła się prawdziwa ofensywa powietrzna. W powietrze wzbiły się wszystkie dostępne samoloty, które Duchy Stalingradu

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

www.kagero.pl

27

otrzymały zadanie zniszczenia Stalingradu. Bomby sypały się na całe mia­ sto, a załogi wracały na lotniska i po załadowaniu kolejnych bomb, znów startowały. Tego dnia Luftwaffe wykonała 2000 lotów bojowych nad miasto, które wieczorem płonęło od jednego do drugiego końca. Gęste kłęby czar­ nego dymu przesłoniły niebo, a żar ogromnych płomieni podsycał pożary. Naloty bombowców Luftwaffe trwały przez kolejne dni i doprowadziły do kompletnego zniszczenia Stalingradu. Nawet 40 km od miasta łuna po­ żarów była tak intensywna, że można było nocą czytać gazety. Budynki roz­ sypywały się w proch, ulice były zatarasowane zwałami gruzu. Według Ro­ sjan tylko w pierwszym nalocie 23 sierpnia miało zginąć 40 tysięcy cywilów. Nawet dla Stalina było to zbyt bolesne i wraz z wprowadzeniem 25 sierpnia stanu oblężenia, zezwala na ewakuację cywilów. Chociaż Rosjanie zgłosili strącenie 120 niemieckich bombowców, ich myśliwce nie były w stanie osłonić miasta i odeprzeć nalotów Luftwaffe, która straciła tylko trzy maszyny. Na skutek potężnych nalotów sztab 8. WA został ewakuowany ze Stalingradu za Wołgę, co przyczyniło się do czaso­ wego paraliżu działań lotnictwa. Nie pomogło nawet ściągnięcie świeżych sił - 287. i 288. 1AD. Ta ostatnia była wyposażona w myśliwce Jak-1, a 287. IAD dowodzona przez płk. Stefana P. Daniłowa miała najnowszy wyrób so­ wieckiego przemysłu lotniczego - wyposażone w silniki gwiazdowe samo­ loty Ła-5. Były to dość zwrotne myśliwce rozwijające prędkość ponad 640 km/h, uzbrojone w dwa działka kalibru 20 mm. Choć łatwe w pilotażu, weszły do służby w okresie zdecydowanej przewagi Luftwaffe i dlatego większość pilotów nie przeżyła pierwszych tygodni służby na nowym sprzę­ cie. Nie bez znaczenia były tutaj liczne wady konstrukcyjne pierwszych se­ rii, które mocno zmniejszały charakterystyki lotne Ła-5.

osłony czołówki pancernej. Gdy pojawiła się formacja dwupłatowych Polikarpowów 1-153 ze 120. IAD-PWO, nie było żadnych powodów do obaw. Rosjanie wysyłali teraz w powietrze wszystko, co mieli pod ręką, aby tylko powstrzymać lub choćby opóźnić marsz niemieckich czołgów. Kiedy von Einsiedel przymierzał się do strącenia swojej trzydziestej szóstej ofiary, znalazł się w celowniku st. ljt. O. Chernikowa, który odpalił w jego stronę salwę rakiet RS-821 Pociski trafiły jego Bf 109F-4, a przerażony Niemiec dostał się do niewoli, z której powrócił w roku 1950. Tymczasem XIV Korpus Pancerny został okrążony w dzielnicy Rynok i je­ dynie dzięki dostawom zaopatrzenia przez załogi transportowych ju 52, z największym trudem odpiera zaciekłe ataki Rosjan. Na pomoc rusza mu LI Korpus generała Walthera von Seydlitz-Kurzbacha, który ma od północy zająć przesmyk między Donem a Wołgą oraz opanować, zasłane wrakami sowiec­ kich samolotów, lotnisko Gumrak, skąd jeszcze niedawno startowały bom­ bowe Pe-2 z 270. BAD i myśliwskie Jaki z 269. IAD. Tylko wówczas można myśleć o frontalnym ataku na miasto. Walki są niezwykle ciężkie, wiele dróg i dolin jest zaminowanych. Czoł­ gi walczą ze sobą ogniem na wprost, lufy dział przeciwpancernych są do­ skonale zamaskowane. Gdyby nie stałe wsparcie panującej w powietrzu Luftwaffe, 6. Armia nie zdołałaby zrobić jednego kroku naprzód. Lotnicy nie ustrzegli się jednak bolesnej pomyłki i 25 sierpnia Stukasy zbombardo­ wały własne wojska w rejonie Joerkin. Gdy 28 sierpnia 16. Dywizja pozba­ wiona już zupełnie amunicji szykuje się do odwrotu, nagle dociera do niej konwój złożony z 250 ciężarówek załadowanych brytyjskim i amerykań­ skim wyposażeniem. Razem z nimi przybyła także 3. Zmechanizowana Dy­ wizja Piechoty. Rynok zostaje utrzymany.

Inny „Graf" ma mniej szczęścia. Potomek Bismarcka, który już trzydzie­ ści pięć razy zwyciężał w powietrznych pojedynkach, Lt. Heinrich Graf von Einsiedel będący adiutantem w Stab III./JG 3, wystartował 30 sierpnia do

Formacje He 111 i Ju 88 systematycznie rozrywały sowiecką linię obro­ ny. Kiedy 4. Armia Pancerna generała Hotha rusza do natarcia 28 sierpnia, szybko wdziera się na pozycje 64. Armii. Następuje sowiecki kontratak i co chwilę dochodzi do walk wręcz. Żadna ze stron nie bierze jeńców, którymi i tak, nie miałby się kto zająć. Junkersy 87 bombardują wyznaczone cele tak precyzyjnie, że niewiele punktów oporu może stawić czoła 24. Dywizji Pan­ cernej. Metr po metrze Niemcy zdobywają przewagę i wieczorem 29 sierp­ nia wchodzą na tyły obu sowieckich armii. Nazajutrz 24, Dywizja Pancerna wdziera się już na wewnętrzny pierścień obrony na południe od Stalingra­ du, chwytając przyczółek pod Gawriłowką. Dla Rosjan sytuacja staje się dramatyczna i z Moskwy przybywa do pło­ nącego miasta przedstawiciel Kwatery Głównej, czterdziestosześcioletni

28

Duchy Stalingradu

Także Niemcy zostali wzmocnieni przybyciem 18 sierpnia na lotnisko Tusow II./JG 52 dowodzonej przez Hptm. Johannesa Steinhoffa oraz IliyjG 52, która pod dowództwem Hptm. Hubertusa von Bonina przybyła do Goncztakowka. Obie były wyposażone w myśliwce Bf I09G-2. Tylko 23 sierp­ nia piloci liyjG 52 meldują zestrzelenie dwudziestu ŁaGGów, jednego lła-2 i dwupłatowego 1-153. Piloci 111./JG 52 notują kolejnych dwadzieścia osiem zestrzeleń, z których po cztery wpisują na swoje konta Oblt. Adalbert Sommer i Lt. Herman Graf. Zwłaszcza ten ostatni stanie się niebawem sławny na całym froncie.

www.kagero.pi

Kroniki Wojenne

www.kagero.pl

29

Samoloty Polikarpów 1-153 Czajka zdobyte przez Niemców na polowym lotnisku.

gen. Cieorgij K. Żuków. Szybko dostrzega, że Armii Czerwonej broniącej Stalingradu brakuje broni pancernej i wsparcia lotniczego. Pospiesznie rzu­ cane do walki oddziały byty masakrowane przez Niemców, a z ich resztek formowano kolejne grupy uderzeniowe. Przysyłane z głębi Rosji odwody docierają z opóźnieniem koleją lub po forsownych marszach. Bez niezbęd­ nego przeformowania i chwili wytchnienia rzucane są do kontrataków, któ­ re w ogóle nie są zaplanowane, ani uzgodnione z sąsiednimi oddziałami. Stalingrad trzyma się jeszcze tylko dlatego, że Rosjan jest zbyt wielu, aby Niemcy mogli ich wszystkich zabić. Między 22 a 31 sierpnia 8. WA straciła 201 swoich samolotów i zgłosiła 156 zwycięstw. W powietrzu niepodzielnie panuje Luftwaffe. Bombowce bezustannie obracają Stalingrad w morze płonących ruin. Niemcy mają o ty­ le ułatwione zadanie, że większość dział przeciwlotniczych Sowieci skiero­ wali do walki z czołgami. Rosyjskie myśliwce nie są w stanie zapobiec mor­ derczym nalotom. Wśród wszechobecnego kurzu i ceglanego pyłu, czuć było zapach krwi i śmierci. Ciała mieszkańców miasta leżały wszędzie, nie­ które wisiały upiornie rzucone siłą eksplozji na pozbawione liści drzewa. Przestały działać wodociągi i elektryczność, nie było nic oprócz ruin i poża­ rów. Los miasta wydawał się przesądzony. Tymczasem generał Żuków przygotował kontruderzenie 1. Gwardyjskiej Armii, dowodzonej przez gen. Moskalenkę, wspartej przez 24. i 66. Armię, które miały uderzyć na północne skrzydło Niemców. Atak miał się rozpo30

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

cząć o świcie 3 września, ale Niemcy dowiedzieli się o planach Rosjan i ich dyslokacji. Gdy oddziały szykowały się do natarcia pojawiły się nad nimi formacje bombowców z KG 51 i 55. Z komór bombowych Ju 88 i He 111 wysypały się 50-kg bomby, obracając w perzynę pozycje wyjściowe Rosjan. Zaraz potem do ataku przystąpiły Ju 87 oraz liczne samoloty szturmowe SchG 1, wprost masakrując żołnierzy Armii Czerwonej posuwających się do ataku po odkrytym terenie. Tylko nieliczne grupy zdołały wedrzeć się na głębokość kilku kilometrów w głąb niemieckich linii, skąd zostały szybko wyparte kontratakami. W Stalingradzie rozpoczynają się walki uliczne. Od niemieckich pilo­ tów wymaga się nieprawdopodobnej precyzji ataków. Wspomina, pilot lyStG 2, Oblt. Hans-Ulrich Rudel: „Część miasta zajmowana przez Sowie­ tów bezpośrednio graniczy z zachodnim brzegiem Wołgi i Rosjanie co noc przewożą przez Wołgę wszystko, czego potrzebują czerwonoarmiści. O każ­ dy kwartał domów, o każdą piwnicę, o każdy fragment fabrycznego muru, toczą się zacięte walki. Musimy zrzucać bomby nadzwyczaj dokładnie, po­ nieważ kilka metrów dalej w innej piwnicy, za rumowiskiem innego muru, znajdują się nasi żołnierze. Na naszych fotograficznych mapach miasta można rozróżnić każdy dom. wszyscy dostajemy zdjęcia naszych celów oznaczonych czerwoną strzałką. Latamy z planem miasta w ręku i nikomu nie wolno zrzucić bomby, zanim nie rozpozna z całkowitą pewnością swojego celu oraz dokładnej pozycji zajmowanej przez nasze oddziały"13. Rosjanie szybko nauczyli się, że nie można lekceważyć niemieckiego lotnictwa. Wobec tego, że na osłonę własnego lotnictwa nie mogli liczyć, zaczęli stosować taktykę najprostszą z możliwych - po prostu trzymali się jak najbliżej niemieckich wojsk, z którymi toczyli zaciekłe walki. W wielu przypadkach Niemcy nie odważyli się zrzucać bomb w obawie, że mogą trafić swoich żołnierzy, jaki efekt wywoływały ataki Stukasów, pokazują wspomnienia żołnierza Armii Czerwonej, Wiktora Niekrasowa: „Dokładnie o siódmej, na wielkiej wysokości - w pierwszej chwili trudno ją odnaleźć wzrokiem - ukazuje się Rama (rozpoznawczy Fw 189 - przyp. autora). Po­ łyskując na wirażach, w ukośnych porannych promieniach, szkłami kabiny, długo i wytrwale krąży nad nami. Dokuczliwie buczy jakimś odmiennym, pracującym z przerwami silnikiem i powoli, niby fantastyczna ryba o dwóch ogonach, odpływa na zachód. 13

Marek j. Murawski, StC 2 Immelmann. Lublin 2003.

®vchy Stalingradu

www.kagero.pl

31^

To jest wstęp. Po nim wizyta Śpiewaków. W naszej żołnierskiej gwarze Śpiewacy albo Muzykanci - u Niemców Stukasy - to samoloty o czerwonych dziobach, z wielkimi szponami, niby gotujące się do porwania czegoś ptaki. Bocz­ kiem jakoś, uszeregowane w skośny łańcuch, płyną na złocistym jesiennym niebie, pomiędzy podobnymi do kłaczków waty rozpryskami pocisków ar­ tylerii przeciwlotniczej. Ledwie przetarłszy oczy, pokaszlując po wypaleniu porannego papierosa, gramolimy się ze swoich ziemianek i mrużąc oczy, śledzimy wzrokiem pierwszą dziesiątkę. Ona decyduje o carym dniu. Z jej ruchów wnioskujemy, który kwadrat mają Niemcy w planie na dzień dzisiejszy, w którym miejscu ziemia będzie się trzęsła, gdzie słońca nie będzie widać spoza dymu i kurzu, na którym odcinku trzeba będzie przez całą noc grzebać zabitych, naprawiać uszkodzone działa i karabiny maszynowe, kopać nowe rowy i ziemianki. Kiedy łańcuch samolotów przepływa nad naszymi głowami, wzdychamy z ulgą, zdejmujemy koszule i polewamy sobie nawzajem ręce wodą z menażek. Kiedy jednak czołowy samolot, nie doleciawszy jeszcze do nas, kładzie się na prawe skrzydło, wpadamy z powrotem do schronów, klniemy, patrzy­ my na zegarki: O, Boże do wieczora zostało jeszcze czternaście godzinl i, zezując oczami, liczymy gwiżdżące nad głową bomby. Wiemy dobrze, iż każdy Śpiewak dźwiga pod swym brzuchem od jedenastu do osiemnastu sztuk, że samoloty nie zrzucą wszystkich bomb od razu, że zrobią jeszcze dwa lub trzy nawroty, psychologicznie rozkładając dawki, i że przy ostat­ nim nawrocie szczególnie groźnie zawyją syreny, a bomby zrzuci tylko je­ den... a może wcale nie zrzuci, tylko pogrozi pięścią. 1 tak już będzie przez calusieńki dzień, aż słońce zajdzie za kurhan Mamaja""1. Dzień po dniu niemieckie bombowce nurkujące systematycznie burzyły Stalingrad. Każdy punkt oporu, wskazany przez żołnierzy walczących w strasznych warunkach wśród ruin, był natychmiast niszczony. Bezustan­ nie na sowieckie pozycje spadają niezliczone ilości bomb. Słupy dymu mie­ szają się z pożarami i ogniem wybuchów w jedno nieopisane piekło śmierci i zniszczenia. Dzięki wsparciu lotniczemu, a także wszelkiego rodzaju artylerii Niem­ cy powoli zajmują kolejne budynki. Jeden z niemieckich żołnierzy pisał do domu, że codziennie zdobywają pięć domów, potem cofają się o dwa, aby w

Już w sierpniu 268. IAD została dosłownie zmasakrowana podczas walk w rejonie Stalingradu. 9. i 440. IAP, wyposażone w samoloty ŁaCC-3, straci­ ły pięćdziesiąt osiem z łącznej liczby sześćdziesięciu dziewięciu maszyn. Z kolei 273, i 515. IAP, latające na Jakach-1, utraciły czterdzieści jeden z sie­ demdziesięciu jeden maszyn. Łącznie więc ze 140 samolotów 268. IAD stra­ ciła dziewięćdziesiąt dziewięć swoich myśliwców - straty wręcz porażają­ ce. Jako wsparcie 28 sierpnia dołączono do niej 126. IAP-PWO, dowodzony przez mjr. Wasilija M. Najdienkę, który rozlokował się na lotnisku Solodowka wraz z osiemnastoma amerykańskimi myśliwcami Curtiss P-40E Kittyhawk. W ciągu pierwszych trzech dni walk (29-31 sierpnia) 126. IAP stracił osiem maszyn, z których tylko dwie nadawały się do remontu. Jego piloci zgłosili zestrzelenie dwudziestu pięciu samolotów niemieckich, w tym szes­ nastu Bf 109, siedmiu bombowców He 111 i Ju 88 oraz po jednym Ju 87 i Fw 189. Najgorzej poszło 5 września, gdy ostatnie samoloty 126. IAP rzu­ ciły się na grupkę ju 88 osłanianą przez Bf 109. Rosjanie zgłosili zestrzele­ nie dwóch Bf 109 oraz jednego bombowca, ale sami stracili cztery Kittyhawki. Ciężko ranny został dowódca jednostki, mjr Najdienko, który sam zgłosił pokonanie dwóch myśliwców, jego potrzaskanej nogi nie dało się 15

Dmitrij Chaz3now, Nad Stalingradem, Największe bitwy XX wieku. Warszawa 1995. '6 Dmitrij Chazanow, Nad Stalingradem...

Wiktor Niekrasow. W okopach Stalingradu. Warszawa 1953. www.kagero.pl

w następnym ataku znów zająć pięć. I tak każdego dnia w ruch szły karabi­ ny, pistolety, saperki i gołe pięści. Szczególnie przerażającą bronią w tym wzajemnym wyrzynaniu się były miotacze ognia. Dzień i noc w Stalingra­ dzie rozlegały się nieludzkie krzyki palonych żywcem żołnierzy. Także piloci myśliwców nie mieli taryfy ulgowej. W powietrzu docho­ dziło do równie zaciekłych walk. Bezradność sowieckiego lotnictwa myśliw­ skiego, które mimo swojej papierowej liczebności nie było w stanie prze­ szkodzić Niemcom w bezustannym bombardowaniu miasta, była tak widoczna, że dowódca 8. WA, generał Chriukin, zanotował: „Jeśli nasi my­ śliwcy mają tak walczyć jak do tej pory, to lepiej, żeby zostali w domach i 5 nie pozorowali lotnictwa Armii Czerwonej"' , Już 3 września Stalin telegra­ fował do Żukowa: „Całe lotnictwo rzućcie na pomoc Stalingradowi. W mie­ 16 ście pozostało już niewiele samolotów" . Na razie przybywa tylko 128 maszyn znajdujących się najbliżej miasta, które natychmiast wchodzą do walki. Łącznie 4 września do 8. WA włączono siedem pułków, w tym dwa myśliwskie. Część z nich już po kilku dniach została wycofana z powrotem na tyły po stracie większości swoich maszyn.

Kromki Wojenne

&mhy Stalingradu

www.kageto.pl

33

uratować i trzeba było ją amputować. Po wycofaniu 126. IAP na zaplecze frontu, jednostkę przezbrojono w myśliwce Ła-5. W trakcie wrześniowych walk szczególnie wyróżniła się IVJG 53, która zgłosiła bez mała 350 zwycięstw, przy stracie osiemnastu swoich Bf 109G-2, w tym szesnastu w lotach bojowych. Najpierw stacjonowała na lotnisku Tusow, skąd w dniach od 7 do 9 września operowała w rejonie stacji kole­ jowych Kotłubań i Kaczalinskaja, gdzie doszło do zaciekłych walk z dużymi grupami sowieckich szturmowców. Tylko te trzy dni walk zaowocowały meldunkami o zestrzeleniu osiemdziesięciu sowieckich samolotów, z czego czterdzieści osiem to lły-2. Nie obeszło się bez kilku strat, w tym również wśród doświadczonych pilotów. W dniu 8 września Fw. Alfred Frankę z 2./JC 53 zestrzelił trzy Iły, dzięki czemu jego konto podskoczyło do sześćdziesię­ ciu zwycięstw. Pierwsze z nich uzyskał jeszcze nad Sedanem w maju 1940 roku, gdy bronił mostów przed atakami alianckiego lotnictwa. Nazajutrz ponownie wsiadł do swojej „czarnej 10" i wystartował na przechwycenie kolejnej grupy Szturmowików na północ od Stalingradu. Nagle jego Bf 109G-2 pochylił się na skrzydło i zanurkował pionowo, aby eksplodować na ziemi. Rankiem 10 września 1./JG 53 przeniosła się na lotnisko Pitomnik, poło­ żone pod Stalingradem. Dowódca 2./JG 53, odznaczony zaledwie tydzień wcześniej Krzyżem Rycerskim, Lt. Walter Zellot, strącił myśliwca Ła-5, jako swoje osiemdziesiąte szóste zwycięstwo. Zaraz potem jego Bf 109G-2 zo­ stał trafiony w tył kadłuba ogniem artylerii przeciwlotniczej, prawdopodob­ nie niemieckiej. Zellot wyskoczył ze spadochronem, ale był zbyt nisko, aby ten zadziałał prawidłowo... Kilku pilotów I7JG 53 odniosło błyskotliwe sukcesy. Fw. Wilhelm Crinius z 37JG 53 zgłosił czterdzieści sześć zwycięstw, w tym swoje setne 22 wrze­ śnia. Otrzymał za to Liście Dębu do Krzyża Rycerskiego i awans na oficera. Razem z nim Liście Dębu odbierał również dowódca 1./JG 53, Oblt. Friedrich-Kari Muller, który we wrześniu odniósł trzydzieści pięć zwycięstw, w tym setne i 101 w dniu 19 września. Także dowódca 37JG 53, Oblt. Wol­ fgang Tonne, zgłosił strącenie trzydziestu pięciu sowieckich maszyn, z któ­ rych trzy myśliwce Jak-1 pokonane 22 września były jego zwycięstwami numer 100 i 102. On również został odznaczony Liśćmi Dębu do Krzyża Rycerskiego. Jednak wszystkich ich pobił na głowę Hptm. Herman Graf, dowódca 9./JG 52, znanej jako „Karaya-Staffel". Samoloty 9./JG 52 miały pod kabiną osobliwe godło - czerwone serce przebite strzałą, a pod tym napis „Ka34

www.kagero.pl

_

Kroniki Wojenne

raya". Nazwę tę zaczerpnięto z płyty gramofonowej, którą przywiózł z urlo­ pu Fw. Siils. Całymi dniami i tygodniami piloci słuchali piosenki „Karaya, Karaya, du bist aus Malaya". Niebawem „Karaya" stała się również hasłem wywoławczym jednostki w powietrzu. Ogólnie cała III./JG 52 zgłosiła we wrześniu co najmniej 302 zwycię­ stwa, z czego piątą część zapisano na konto Grafa - sześćdziesiąt dwa ze­ strzelone samoloty przeciwnika. Już 16 września Herman Graf został od­ znaczony Brylantami do Krzyża Rycerskiego z Liśćmi Dębu i Mieczami za 173 zwycięstwa. Herman Graf wspominał walki nad Stalingradem jako niekończącą się gehennę. Podobnie jak wielu jego kolegów walczył niczym w transie. Star­ tował do walki po kilka razy dziennie i zawsze towarzyszył im nieprawdo­ podobny upał oraz żar płonącego miasta. W dniu 15 września wspólnie z Uffz. Johannem Kalbem starł się z grupą przestarzałych samolotów 1-153 oraz 1-16, atakujących cele naziemne. Graf strącił dwóch, a Kalb jednego przeciwnika. Chwilę później nadleciała formacja ŁaGG-ów 3 i Graf zestrzelił jednego z nich, ale inny sowiecki myśliwiec trafił go pociskiem z działka w kabinę. Jakimś cudem Niemiec nie został nawet ranny. Podobnie było na­ zajutrz, 16 września, gdy po zestrzeleniu Su-2 i Kittyhawka, seria trzydzie­ stu pocisków ugrzęzła w jego „żółtej 1", Tego dnia zaginął boczny Grafa, Uffz. johann Kalb, mający na swoim koncie trzydzieści dwa zwycięstwa. Trzy dni później pech szczególnie prześladował niemieckiego asa, który najpierw musiał wracać znad drugiego brzegu Wołgi z przestrzelonym przez Flak skrzydłem i chłodnicą, a po południu pocisk z działka na ziemi od­ strzelił mu połowę steru kierunku. Wreszcie 26 września po strąceniu trzech sowieckich maszyn jako pierwszy pilot na świecie przekroczył liczbę 200 zwycięstw. Natychmiast został wycofany z frontu.

:

Zestrzelenie pierwszego myśliwca Ła-5 dla Luftwaffe zgłosił Fw. Wil­ helm Crinius z 3/JG 53 w dniu 3 września o godzinie 14.12. Niebawem piloci 286. i 287. IAD mieli się boleśnie przekonać, że niemieckie myśliwce są zabójczo skuteczne. Po pierwszych większych walk doszło 8 września, gdy piloci 1II./JG 3, III./JG 52 oraz 1./JG 53 zgłosili zestrzelenie dziewięciu Ławoczkinow. Nazajutrz podczas jednego starcia grupa pilotów 9./JG 52 prowadzonych Hermanna Grafa strąciła już pięć nowych sowieckich myśliwców. Samoloty Ła-5. przynajmniej w tym okresie, były dla Niemców tylko dodatkową zdobyczą. Wspomina Lt. Walter Krupiński z 4./JG 52: „Przypomi­ na mi się jak zestrzeliłem nad Stalingradem ŁaG-a 5, który stracił jedną trzecią swojego lewego skrzydła i palił się jak diabli. Widziało to z dziesięPuchy Stalingradu

www.kagero.pl

35

ciu niemieckich pilotów, w tym Johannes SteinhofT, który byt wówczas moim dowódcą. ŁaC cały czas leciał na niewielkiej wysokości, a ja uważnie go obserwowałem. Rozbił się o ziemię, ale nie eksplodował - po prostu palił się dalej" 1 7 . Swoje zwycięstwo nad Ławocznikem „Graf Puński", jak nazywali go koledzy, odniósł prawdopodobnie 23 września. Pięć dni wcześniej swój wielki dzień miała III./JG 3, gdy rozbiła forma­ cję trzydziestu dwóch lłów-2 z 226. SzAD. W trakcie całodniowych walk Niemcy zestrzelili dwadzieścia siedem samolotów, w tym siedemnaście szturmowców. W dniu 10 września szóstka Ła-5 z 15. 1AP osłaniała własne wojska w rejonie Jasznino koło Beketowki. Rosjanie stosowali nowatorski dla nich szyk par lecących w formacji zwanej „schody". Zaatakowani przez cztery Bf 109G, zdołali zestrzelić jednego z nich i wrócić do bazy w komplecie. Było to jedno z pierwszych zwycięstw 287. IAD z łącznej liczby 205 odniesio­ nych w 3142 lotach bojowych, jakie jednostka ta odniosła podczas walk nad Stalingradem. Nie jest to duża ilość, jeśli weźmiemy pod uwagę mel­ dunki pojedynczych niemieckich Gruppen zgłaszających miesięcznie nawet 350 zwycięstw, ale znaczna dla sowieckiej jednostki myśliwskiej. W składzie 286. IAD, dowodzonej przez ppłk. Borysa A. Sidniewa, był żeński 437. IAP. Wśród myśliwskich pilotek była dwudziestojednoletnia moskwianka Lidia W. Litwiak nazywana przez przyjaciół „Lilią", a przez so­ wiecką propagandę „Różą ze Stalingradu". Tak jak większość sowieckich kobiet latających na myśliwcach, również „Lilia" służyła najpierw w 586. IAP. Pod koniec sierpnia trafiła do 437. IAP i latając na Ła-5 zestrzeliła 13 września bombowiec Ju 88 oraz myśliwiec Bf 109. W dniu 27 września jej łupem padł kolejny Junkers. Krótko potem Litwiak została przeniesiona do żeńskiego klucza w 287. IAD. Na tym zakończył się jej aktywny udział w bi­ twie o Stalingrad. Zginie 1 sierpnia 1943 roku zestrzelona przez nie­ mieckiego pilota, mając na swoim koncie dwanaście zwycięstw, plus trzy grupowe. Stalingradzka bitwa była początkiem kariery nie tylko Lidii Litwiak. Mający dwadzieścia dwa lata Sułtan Amet-Chan służył początkowo w 4. IAP latającym na brytyjskich myśliwcach Hurricane, na których strącił cztery niemieckie samoloty. Pod koniec lipca 4. IAP został przezbrojony w Jaki-1 17

Fragment wywiadu zamieszczonego w Mrlitary History Magazine, jitne 1998, pt. ,Xhe Count: Lufrwaffe Ace Walter Krupiński".

36

www.kagero.p!

Kroniki Wojenne

i przydzielony do 8. WA. Jednostka Amet-Chana poniosła ciężkie straty w walkach nad Woroneżem i Jelcem, ale on sam miał dość szczęścia, by przeżyć ten tragiczny okres. Gdy na zasadzie eksperymentu sformowano naprędce grupę doświad­ czonych pilotów pod dowództwem majora Jermakowa, w jej składzie zna­ lazł się również Sułtan Amet-Chan. Była to specjalna grupa myśliwska zło­ żona z pilotów, którzy mieli największe sukcesy w walkach powietrznych. Oprócz, Amet-Chana znaleźli się tam również Iwan G. Borisów, Bugarcziew, Ławrinienko, Riazanow i Stiepanienko. Debiut był dość udany. 7 września Amet-Chan i Stiepanienko natknęli się na rozpoznawczego Focke-Wulfa 189 - znienawidzoną przez rosyjskich żołnierzy Ramę - osłanianego przez dwa Bf 109. Stiepanienko zestrzelił Ramę, a Amet-Chan jednego myśliwca. Po kilku dniach jednostkę rozwiąza­ no, postanawiając skupić najlepszych w jednym z pułków myśliwskich. Wybór padł na 9. IAP, w którym poprzednio służył Amet-Chan. Po powrocie do swojej jednostki, Rosjanin natychmiast włączył się do działań bojowych. W dniu 21 września pech dopadł również jego. Najpierw wraz z innymi pilotami dopadł rozpoznawczego Fw 189 z 4(H)./10 i osłania­ ny przez kolegów, którzy związali walką osłonę, zestrzeli! przeciwnika poważnie uszkodzona Rama nie nadawała się do remontu. W następnym locie Amet-Chan leciał w grupie samolotów, które osłaniały formację bom­ bowców Pe-2. Nagle pojawiły się nurkujące od strony słońca Bf 109G. Myśli­ wiec Jak-1, którego pilotował Amet-Chan został trafiony celną serią i Rosja­ nin musiał wyskoczyć ze spadochronem nad kurhanem Mamaja. Wiatr zepchnął go na wschodni brzeg Wołgi, gdzie wylądował wśród własnych wojsk. Nie wykluczone, że Amet-Chan padł ofiarą Hermanna Grafa, który tego dnia zgłosił nad Stalingradem cztery zwycięstwa, w tym trzy Jaki-1. Inną osobowością WWS był w tym okresie kapitan Georgii Pawłowicz Kuźmin, dowódca eskadry w 239. IAP, wyposażonym w Ła-5. 2 września zgłosił zestrzelenie dwóch bombowców Ju 88, a 22 września, gdy poprowa­ dził swoich pilotów do ataku na grupę Ju 87, zgłosił dwa z pięciu zwy­ cięstw, jakie odniesiono bez strat własnych. Podobnie było 2 października (dwa Ju 88) oraz 3 października (dwa Ju 87). Podczas tej ostatniej walki, także kpt. Kuźmin poznał gorycz porażki. Jego eskadra zaatakowała grupę piętnastu Ju 87, z których zestrzelono sześć maszyn. Po strąceniu drugiego przeciwnika, Kuźmin zaatakował trzeciego Junkersa, gdy celna seria strzel­ ca pokładowego raniła go dość poważnie. Udało mu się pomyślnie wy­ lądować. Duchy Stalingradu

www.kagero.pl

37

Sytuacja Rosjan pogarszała się z dnia na dzień i punkt kulminacyjny osiągnęła w połowie września. Dowódca 62. Armii, generał Czujkow zano­ tował: „Liczba dywizji i brygad wchodzących w sktad 62. Armii nie daje właściwego i pełnego wyobrażenia o stanie liczbowym i sile jej wojsk. 14 września, na przykład, jedna z brygad pancernych miała tylko jeden czołg, a pozostałe dwie, jak się okazało, w ogóle ich nie miały, tak że wkrótce zostały skierowane na lewy brzeg (Wołgi) w celu uzupełnienia ludzi i sprzę­ tu. Zbiorczy pułk dywizji Cłazkowa miał wieczorem 14 września w swoim składzie około stu ludzi, to jest niespełna jedną kompletną kompanię. Li­ czebność sąsiadującej z nim dywizji nie przekraczała 1500 ludzi, a ludzi walczących niespełna jeden batalion. Brygada zmotoryzowanej piechoty li­ czyła 666 ludzi, a żołnierzy walczących około 200. Dywizja gwardii ppłk. Dubiańskiego, na lewym skrzydle, dysponowała zaledwie 250 ludźmi. Tylko jedna dywizja płk. Sarajewa oraz dwie samodzielne brygady miały mniej więcej normalny skład etatowy. 62. Armia nie stykała się bezpośrednio z są­ siadami z prawa i z lewa. Skrzydła nasze opierały się o Wołgę. Jeśli Niemcy mogli dokonywać około 300 samolotolotów w ciągu doby. to nasze lotnic­ two nie było w stanie odpowiedzieć na to nawet w jednej dziesiątej"18. Mimo swoich skromnych sił i możliwości piloci sowieccy meldowali w wal­ kach z Luftwaffe dość liczne sukcesy. Już 5 września duża grupa Jaków-7B z 288.1AD dowodzona przez ppłk. S.F. Konowałowa starła się z formacją Junkersów 88 osłanianą przez Bf 109. Rosjanie zgłosili zestrzelenie dwóch bom­ bowców i trzech myśliwców, co ważne, bez strat własnych. 4.1AP, walczący w składzie 288. IAD, między 7 a 12 września zgłosił zestrzelenie dwudziestu dziewięciu samolotów Luftwaffe przy stracie dziewięciu własnych. Szczególną sławę wśród Rosjan zdobyli piloci 434. 1AP dowodzonego przez mjr. Iwana I. Kleszczewa. Pułk ten wchodził teraz w skład 16. WA i po odpoczynku wystartował do pierwszego lotu 16 września. Grupa jedenastu Jaków prowadzonych przez Kleszczewa osłaniała własne oddziały w rejonie stacji kolejowej Kotłubań, gdy nadleciała formacja trzydziestu Ju 87 osłania­ na przez kilka Bf 109. Rosjanie strącili po dwa Stukasy i Bf 109, tracąc jednego pilota. Następnego dnia 434. IAP zgłosił siedem zestrzeleń, ale w strąconym przez Bf 109 myśliwcu poległa jedna z czterech kobiet latają­ cych w jego składzie - Klawdia Nieczajewa. Równie zażarte walki toczono 18 września, W pierwszym locie piloci 434. IAP zgłosili zestrzelenie dwóch Ju 87 oraz po jednym Bf 109 i Fw 189. 18

Olgierd Terlecki, Najkrótsza historia drugiej wojny światowej, Kraków 1972.

38

www.kageni.pl

Kroniki Wojenne

Do wieczora piloci Kleszczewa zgłosili dziewiętnaście zwycięstw w siedem­ dziesięciu trzech lotach bojowych, ale sami stracili co najmniej osiem jaków-7B i pięciu pilotów. Był wśród nich mł. Ijt. Władimir Mikojan, syn wy­ sokiego członka komunistycznej partii CK WKP(b), Anastasa. Poległ również wyróżniający się pilot Ijt. N. Coriam, jeden z czterech braci walczących w 434. IAP. Jeden z nich, Michaił, zgłosił tego dnia zestrzelenie pięciu Bf 109 - być może z chęci odwetu za śmierć brata. Tego dnia Luftflotte 4 straciła w walkach tylko jednego Bf 109C. Następnego dnia goryczy porażki doznał również major Kleszczew. Zestrzelony przez niemieckiego myśliwca, wyskoczył ze spadochronem. Pozostali piloci 434. IAP meldowali o zestrzeleniu piętnastu niemieckich samolotów. 21 września dołożyli do tego siedem strąconych samolotów wroga, a następnego dnia kolejne trzy bombowce. Jednym ze zwycięzców był Ijt, Nikołaj A. Karnaczionok, który nie wrócił z tego lotu. Uhonorowany już gwiazdą Bohatera Związku Sowieckiego na swoim koncie miał szesna­ ście zniszczonych maszyn Luftwaffe. Ogółem do 2 października piloci 434. IAP zgłosili strącenie osiemdziesięciu dwóch samolotów przeciwnika. We wrześniu i październiku nad Stalingradem działał również 291. IAP, przydzielony do 220. IAD, dowodzonej przez ppłk. Aleksandra W. Utina. Była to jednostka o tyle niezwykła, że na swoim wyposażeniu miała myśliw­ ce ŁaCG-3 uzbrojone w pojedyncze działka Sz-37 kalibru 37 mm. Piloci 291. IAP zgłosili zestrzelenie trzynastu niemieckich bombowców, ale sami w wal­ kach z Bf 109 stracili siedem maszyn, mimo że na ogół ŁaGG-i były osłania­ ne przez myśliwce Jak-1 z 237., 512. i 581. IAP. Ppłk Utin był bardzo rad z silnie uzbrojonych ŁaGG-ów i w raporcie podał, że do strącenia bombow­ ca wystarczyło jedno lub dwa trafienia z działka 37 mm w jakikolwiek ele­ ment konstrukcji He 111 czyju 88. Dzielnie walczyli również piloci 288. IAD. Rankiem 27 września w po­ wietrze wzbiło się dwanaście Jaków-7B, które na zachód od Stalingradu natknęły się na formację Ju 87 osłanianą przez dwadzieścia dwa Bf 109. W walce powietrznej Rosjanie zgłosili zestrzelenie dwóch Junkersów i czte­ rech myśliwców. Tego dnia bombowce Luftwaffe rozbiły wielkie zbiorniki ropy, która stanęła w ogniu. Chmura dymu była tak wielka, że Niemcy mu­ sieli ograniczyć swoje naloty z powodu złej widoczności. Luftwaffe w dalszym ciągu wspierała walki uliczne w Stalingradzie. Naloty samolotów szturmowych i bombowców nurkujących najczęściej od­ bywały się falami. Wyjątkowo intensywne działania niemieckiego lotnictwa przypadał}' na wczesne godziny ranne oraz późnym popołudniem, trzy, czteDuchy Stalingradu

www.kagero.pl

39

ry godziny przed zapadnięciem zmroku. Duże cele, jak zakłady przemysło­ we Heinkle i Junkersy bombardowały na ogół z wysokości ponad 5000 me­ trów, podczas gdy z lotu nurkowego atakowane były cele w samym mieście i na Wołdze oraz położone na jej wschodnim brzegu lotniska, stanowiska artylerii i koncentracje wojsk. W ostatnich dniach września Luftwaffe zmieniła taktykę z powodu zwiększenia środków obrony przeciwlotniczej w Stalingradzie. Było to moż­ liwe głównie dzięki temu, że niemieckie lotniska polowe znajdowały się tuż pod miastem. Bombowce nurkujące startowały do walki w małych forma­ cjach, w odstępach 2-5 minut. Bombowe He 11.1 nadlatywały nad swoje cele w zwartych formacjach wjedno- lub dwuminutowych odstępach czasu. Wszystko po to, aby zdezorganizować sowiecką obronę przeciwlotniczą i za­ dać większe straty na ziemi. W ramach przygotowań do natarcia, przez pół godziny główne linie Rosjan oraz znajdujące się za nimi stanowiska, były bombardowane przez kilka fal samolotów, a następnie ostrzeliwane przez artylerię. Potem nadlatywały Ju 87 z StC 1, 2 i 77. które bombami i ogniem broni pokładowej przygniatały Rosjan do ziemi, co ułatwiało zadanie pie­ chocie, która ruszała do natarcia około 20 minut po zakończeniu nalotu Stukasów. Jeśli mimo to obrona była zbyt silna, drogą radiową ściągano Ju 87 i cała procedura zaczynała się od początku. Szczególnie ciężkie naloty wykonano 14 października w stalingradzkiej dzielnicy przemysłowej. Ataki niemieckich samolotów trwały od rana do godziny 17.00. Walki w tym rejonie były najbardziej zażarte w całej bitwie. Niemcy wdarli się do Stalingradzkiej Fabryki Traktorów i dotarli do Wołgi, rozcinając tym samym sowiecką 62. Armię. Nieprawdopodobna rzeź trwała przez kilka kolejnych dni, jednak Niemcy byli już zbyt słabi, aby dokończyć dzieła zwycięstwa. Zajęli niemal całe miasto, ale nie mogli odgadnąć, jakim sposobem do walczących oddziałów Armii Czerwonej wciąż dociera amunicja i uzupełnienia. Luftwaffe panowała nad całym re­ jonem operacyjnym włącznie z Wołgą i nie wiedziała, że 26 września Ro­ sjanie ukończyli pierwszy most przez Wołgę biegnący... pół metra pod lustrem wody! Na północy Stalingradu Sowieci utrzymają swoje pozycje aż do samego końca bitwy.

Siły niemieckiego lotnictwa powoli zaczynały słabnąć. Pierwszym tego zwiastunem było rozwiązanie ZG 2, wyposażonej w Bf 109E i Bf 110. Na pierwszy ogień poszły I. i II./ZG 2 używające dwusilnikowych Bf 110, które w sierpniu sprowadzono do Niemiec i przemianowano na jednostki noc­ nych myśliwców. Jedynie III./ZG 2 uniknęła chwilowo rozwiązania, ale wyco­ fano ją do Niemiec, gdzie odstawiła swoje Bf 109E i rozpoczęła szkolenie na szturmowych Focke-Wulfach 190. Gdy wymiana sprzętu dobiegła końca, III./ZG 2 rzucono nie do Rosji, ale na zagrożony front w północnej Afryce. Tam wcielono ją do SKG 10. Nie była to jedyna jednostka, jaka miała skierować się na południe. 27 września niezwykle niebezpieczna dla Rosjan I7JG 53 „Pik-As" opuściła Pitomnik i wyruszyła w drogę na Sycylię. Między 11 września a 6 październi­ ka część I. i II./KG 76 przeniosła się do Rjelbitzi w rejonie Leningradu, skąd wspierała walki obronne własnych wojsk na południe od jeziora Ładoga. W dniu 6 października do IV Fliegerkorps stacjonującego u podnóża Kauka­ zu, przeniesiono 17KC 100. 24 października cała KG 76, do tej pory stacjo­ nująca na lotnisku Tacynskaja, przeniosła się do Armawiru, bliżej Kaukazu. Straty wśród samolotów szturmowych były spore. Sama tylko ZG 1, latająca na Bf 110, straciła we wrześniu i październiku trzydzieści trzy samoloty w walce i piętnaście w wypadkach. W tym okresie w walkach powietrznych jej załogi zestrzeliły piętnaście sowieckich samolotów.

W tych dniach niezwykła rola przypadła sowieckim myśliwcom. Wiele samolotów wysyłano w powietrze w jednym tylko celu - obserwowania ruchów nieprzyjaciela na ziemi i meldowanie przez radio o wykryciu oznak przygotowań do natarcia. Na ich meldunek ostrzał wskazanego sektora roz­ poczynała sowiecka artyleria, jak się okazywało, zabójczo skuteczna.

Pod koniec października 1942 roku trzon Luftflotte 4 stanowiło tylko kilka jednostek. Siły myśliwców reprezentowały: Stab i lliyjG 3 oraz cała JG 52, która złożona z trzech Gruppen, operowała zarówno nad Stalingradem, jak i Kaukazem. Na lotnisku Pitomnik stacjonowały tylko Stab, I. i 1I1./JG 3 oraz Stab i I./JG 52. Tej ostatniej podlegała również eskadra chorwacka - 15 (kroatJ/JC 52. Jednostki bombowe to 4. i 57KG 26; Stab i II ./KG 51 oraz cała KG 55. Bezpośrednie wsparcie wojskom naziemnym zapewniały ll.7StG 1, Stab, I. i H/StC 2; UStG 77, pojedyncze Staffel z SchG 1 oraz cała ZG 1. Ponadto było też wiele jednostek rozpoznawczych. Tymczasem siły Rosjan rosły z każdym tygodniem. Tylko w pierwszej połowie 1942 roku w WWS powstało 336 (!) pułków bojowych - 151 my­ śliwskich, siedemdziesiąt dziewięć nocnych bombowców, sześćdziesiąt sie­ dem szturmowych i trzydzieści dziewięć bombowych. Blisko połowę z nich wyposażono w najnowsze sowieckie konstrukcje - myśliwce Jak, szturmowce lł-2 oraz bombowce Pe-2. Nieprawdopodobne tempo rozwoju sowieckie­ go lotnictwa najlepiej ilustruje fakt, że o ile w styczniu 1942 roku powstały tylko trzy nowe pułki, to w maju powstały czterdzieści cztery, a w czerwcu

40

Dudiy Stalingradu

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

www.kagero.pl

4_1^

aż pięćdziesiąt osiem. W sytuacji, gdy Niemcy musieli odsyłać część Luftwaffe na inne fronty, miało to ogromne znaczenie, nawet jeśli wyszkolenie rosyjskich pilotów wciąż było fatalne. Dlatego też mimo poniesionych strat, sowieckie samoloty wciąż pojawiały się w powietrzu. Każdy z nich, jeśli nie przenosił bomb, to był uzbrojony w karabiny maszynowe lub działka i sta­ nowił ogromne zagrożenie dla żołnierzy w Stalingradzie. Miało się to spraw­ dzić już niebawem.

Kontrofensywa Armii Czerwonej 'uż w połowie października Hitler zrozumiał, że wyczerpana i pozbawiona rezerw 6. Armia nie zdoła zająć całego Stalingradu. Sukcesy wojsk von aulusa i straty zadane Armii Czerwonej obróciły się teraz przeciwko nim. Fiihrer III Rzeszy wierzył, że Rosjanie są tak osłabieni dotychczasowymi walkami, iż w okresie zimowym nie będą zdolni do jakichkolwiek działań ofensywnych. Wydał więc „Rozkaz operacyjny nr 1", nakazując przygotowa­ nia do kampanii zimowej, w której nadrzędnym celem było utrzymanie za wszelką cenę zdobytych terenów, aby wiosną mogła ruszyć ostateczna ofen­ sywa. Dotyczyło to również Luftwaffe, której znaczna część została wycofa­ na w rejon Morza Śródziemnego, gdzie 23 października rozpoczęła się bry­ tyjska ofensywa spod El Alamein, a 8 listopada we francuskich koloniach wylądowały oddziały alianckie.

J

Gdy w Stalingradzie żołnierze szykowali się do zimy, Luftwaffe nadal syste­ matyczne bombardowała Stalingrad. Naloty nasilono w październiku, gdy zapa­ nowała iście letnia pogoda. Na początku listopada, gdy zaczął wiać lodowaty wiatr, pogoda pogarsza się gwałtownie. Ku rozpaczy Rosjan, na Wołdze pojawi­ ły się pierwsze kry, odcinając wojska Żukowa od dostaw zaopatrzenia. Niemcy chcą wykorzystać ten moment i zadać wrogowi decydujący cios. Ruszają 11 listopada przy silnym wsparciu Luftwaffe, ale ich atak zostaje zatrzymany. W powietrzu coraz częściej pojawiają się sowieckie samoloty. 16 paź­ dziernika grupa myśliwców Ła-5 z 437. IAP przechwyciła formację bombow­ ców Ju 88 lecących bez osłony. Kpt. Mistiuk i mł. Ijt. Smirnow zameldowali o zestrzeleniu pięciu wrogich maszyn. 2 listopada sześć Jaków-1 z 293. IAP w 287. IAD wystartowało nad północną część Stalingradu. Nagle zostały zaatakowane przez osiem Bf 109, a zaraz potem nadleciało dwanaście ob­ ciążonych bombami ju 87. Dowódcy rosyjskich par, osłaniani przez swoich bocznych, zaatakowali Stukasy i zgłosili zestrzelenie czterech z nich, po­ tem jeszcze trzech. Boczni strącili dwa Bf 109, ze stratą jednej maszyny. 42

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

W tym czasie większość lotów bojowych sowieckiego lotnictwa zwią­ zanych jest z rozpoznaniem sił wroga na południowym odcinku frontu. Sa­ moloty rozpoznawcze miały ustalić dokładne położenie wojsk przeciwnika, punkty dowodzenia i łączności oraz drogi zaopatrzeniowe. Ponieważ więk­ szość maszyn rozpoznawczych została zestrzelona przez niemiecki Flak i myśliwce, zadanie to powierzano wszystkim samolotom, także myśliwcom. Efektem ich działalności było wykonanie w październiku i pierwszej poło­ wie listopada 32 tysięcy zdjęć lotniczych. Nie próżnowali również Niemcy. Generał von Paulus zapisał: „Od po­ czątku października 1942 roku naziemne i lotnicze rozpoznanie donosi o przyspieszonym ruchu wojsk rosyjskich w kierunku rejonu koncentracji na wschód od Klietskaja i Sierafimowicz, naprzeciw 3. Armii rumuńskiej, jednocześnie Rosjanie koncentrują się na wschód od Stalingradu naprzeciw 4. Armii Pancernej. Oceniamy to jako przygotowanie do wielkiej kontrofen­ sywy, mającej na celu okrążenie sił niemieckich prowadzących walki nad Donem i w rejonie Stalingradu"". O ile Paulus zdawał sobie sprawę z zagrożenia swoich skrzydeł, w Ber­ linie zupełnie ignorowano meldunki rozpoznania. Dopiero później generał jodl, a także Zeitzler, przyznają, że jednym z największych błędów niemiec­ kiego wywiadu było przeoczenie koncentracji sowieckich wojsk nad Do­ nem. Wiele lat po wojnie rosyjski marszałek Andriej Jeremienko napisał w swoich wspomnieniach: „Dziś trzeba po prostu stwierdzić, że niemieckie rozpoznanie wszystkich rodzajów, w tym również rozpoznanie wojsk lą­ dowych pod Stalingradem, pracowało źle. Dowództwo 6. Armii i 4. Armii Pancernej pochłonięte walkami o miasto, utraciło perspektywę frontu jako całości"20. Okazało się, że faktycznie Niemcy przeoczyli bardzo istotny fakt. Do­ wodzący sowieckimi wojskami w tym rejonie generał Żuków, podobnie jak rok wcześniej pod Moskwą, zgromadził pod swoimi rozkazami tych samych generałów, którzy doskonale wiedzieli, jak przeprowadzić operację oskrzy­ dlającą. Niedoceniani rosyjscy dowódcy okazali się mistrzami improwizacji. Nie tylko zdołali utrzymać resztki swoich wojsk w zniszczonym Stalingra­ dzie, ale zgromadzili potężne siły w najsłabszym punkcie niemieckich linii. W połowie listopada na południowym odcinku frontu wschodniego stacjo­ nowało 1 000 555 żołnierzy sowieckich oraz 1 011 000 żołnierzy niemiec19 70

Dmltrij Chazanow, Nad Stalingradem, Największe bitwy XX wieku, Warszawa 1995. Kazimierz Kaczmarek, Stalingrad 1942-43. Warszawa 1985.

Duchy Slatmgradu

www.kagero.pi

43

kich i ich sprzymierzeńców. Rosjanie mieli 890 czołgów i dział pancernych, a Niemcy 675. W działach i moździerzach było to odpowiednio 14 200 i 10 300. Szczególnie widoczną przewagę Rosjanie mieli w siłach lotniczych. Na początku sowieckiej ofensywy wyznaczone do jej wsparcia 2., 8., 16. i 17. WA miały na swoim wyposażeniu 1414 samolotów bojowych, z których sprawnych było 1027. Tymczasem Luftflotte 4 posiadała tylko 736 samolo­ tów, w tym zaledwie 402 gotowe do działań. Wspomagało ją około 500 maszyn sił powietrznych Chorwacji, Rumunii i Węgier. Niemcy mieli tylko 203 myśliwce wobec 425 sowieckich oraz 100 maszyn szturmowych i cięż­ kich myśliwców wobec 450 rosyjskich. Liczba samolotów bombowych wy­ nosiła odpowiednio 139 i 120, ale pozostałych maszyn bombowych (w tym lekkich nocnych bombowców) 130 do 360, a maszyn rozpoznawczych 155 do 368. Jak widać, wbrew przypuszczeniom Hitlera, mimo potwornych strat, Rosjanie mogli zgromadzić ogromne siły na niewielkim odcinku frontu. Katastrofa nastąpiła w czwartek, 19 listopada. W pochmurny, późnojesienny poranek ruszyła rosyjska ofensywa, wbijając się klinem w znajdujące się na lewym skrzydle 6. Armii rumuńskie związki taktyczne. Przez kilka poprzednich dni panowały fatalne warunki atmosferyczne i niemieckie sa­ moloty nie mogły dostrzec zakończenia przygotowań Rosjan do ofensywy. Chmury i mgta skryły oddziały Armii Czerwonej przed niemieckim zwia­ dem. Na zaskoczonych Rumunów runęła fala czołgów T-34, które pierwsze­ go dnia pokonują 55 kilometrów. W kierunku Kałacza posuwa się 26. Kor­ pus Pancerny generała Rodina, który niebawem zajmuje most, przez który dociera do 6. Armii całe zaopatrzenie.

Mimo fatalnej pogody 19 listopada w powietrze podrywają się opance­ rzone Henschle 129 z lUSchC 1, aby wspólnie z dziesiątką Bf I09E zaatako­ wać wojska sowieckie. Trwało to przez kilka dni. Dowódca rosyjskiego 8. Korpusu Kawalerii zapisał: „Samoloty przeciwnika, latając na wysokości 50 metrów i niżej, metodycznie obrzucały bombami różnej wielkości nasze pododdziały, strzelając też intensywnie z broni pokładowej. Polowali do­ słownie na pojedynczych ludzi, pojazdy i konie..." 21 . W kabinie swojego Ju 87D startuje do walki również Hptm. Hans-Ulrich Rudel: „Lecimy kosiakiem, pogoda nie jest dobra, niska podstawa chmur, lekki opad śniegu, temperatura oscyluje wokół minus 20 stopni. Cóż to zbliża się w naszą stronę? Nie pokonaliśmy jeszcze nawet połowy drogi do przyczółka. Tłumy w brązowych mundurach! Rosjanie? Nie, to Rumuni! Nie­ którzy wyrzucają swoją ręczną broń, aby móc jeszcze szybciej uciekać; okropny obraz, przygotowujący nas na najgorsze. Wzdłuż kolumn lecimy na północ, zbliżamy się do stanowisk artylerii naszych sprzymierzeńców. Działa zostały opuszczone, nie zniszczono ich, wokół wala się amunicja. Dopiero cały kawałek dalej napotykamy pierwsze oddziały rosyjskie. Wszyst­ kie pozycje rumuńskie przed nimi są opuszczone. Atakujemy ich bombami i z broni pokładowej, ale na cóż to się zda, jeżeli nikt im nie stawia oporu na ziemi? Ogarnia nas bezsilna wściekłość, zaczynamy się zastanawiać, jak powstrzymać tę katastrofę? Z bezgranicznym rozgoryczeniem zrzucam bom­ by na wroga i zasypuję seriami z mojej broni pokładowej bezbrzeżne żółto­ zielone fale napastników, które gnają na nas z głębi Azji i Mongolii. Nie został mi już ani jeden pocisk, nie mógłbym się nawet obronić przed ewen­ tualnym atakiem myśliwca. Teraz szybko z powrotem uzupełnić amunicję i zatankować: nasze naloty są wobec tych hord zaledwie kroplą spadającą na rozgrzany kamień, ale nie chcę o tym myśleć. Podczas lotu powrotnego ponownie widzimy uciekających Rumunów; dobrze że nie mam już ani jednego naboju, aby zatrzymać tych tchórzy. Porzucili swoje dobre stanowiska, ciężką artylerię, zapasy amunicji i uciekli. Ich tchórzostwo sprowadziło katastrofę na całym froncie. Nie napotykając oporu, radzieckie natarcie dociera do Kałacza. A zajęcie Kałacza oznacza zamknięcie półkola wokół nas w Stalingradzie" 22 . Nie tylko źle wyposażeni Rumuni wpadają w panikę. Dotyczy to także wielu niemieckich żołnierzy, którzy w powstałym zamieszaniu rzucają się n 21

Do kolejnej misji szturmowej koruje It-2.

44

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

Dmirrij Chazanow. Nad Stalingradem... Marek J. Murawski, SrC 2 tmmelmatm. Lublin 2003.

Duchy Stalingradu

www.kagero.pl

45

do ucieczki. W ręce Sowietów wpadały całe linie obrony, kompletnie wypo­ sażone w broń, amunicję i zapasy żywności. Zaledwie część składów paliwa i amunicji zostaje wysadzona w powietrze. Nie napotykając na większy opór, sowieckie czołgi, tankując po drodze niemieckie paliwo, docierają aż do Donu. Większość niemieckich wojsk jest zupełnie bezbronna na płaskim jak stół stepie. Tylko mgła i śnieżne zamiecie, uchroniły je przed atakami sowieckiego lotnictwa. Także niemieckie samoloty muszą pozostać na ziemi. Ale nie wszystkie. Mimo fatalnej pogody, 20 listopada z lotniska Morozowskaja w powietrze wzbija się kilka Heinkli z 1I./KG 55. Lecą tuż nad ziemią, pod warstwą chmur, z których sypie śnieg. Widoczność nie przekracza stu metrów. Nagle poja­ wiają się fale sowieckich czołgów i piechoty. Otwierają się drzwi komór bombowych, z których wyskakują małe bomby. Ale również ziemia odpo­ wiada ogniem. W pewnej chwili eksploduje samolot dowódcy I1./KC 55, Majora Hansa-Joachima Gabriela... Niewiele brakowało, a do niewoli trafiłby również dowódca 6. Armii, generał von Paulus. Po południu 21 listopada, w pobliżu miejscowości Gołubinskij pojawiają się sowieckie T-34. Nie ma czasu do stracenia. Na szczę­ ście na pobliskim polu stoją gotowe do startu dwa sztabowe górnopłaty Storch. Paulus i jego szef sztabu, generał Schmidt wsiadają w pośpiechu i natychmiast startują, przelatując do Niżnie-Czirskaja. Wreszcie 23 listopa­ da, gdy koło Kałacza łączą się pancerne zagony Frontów Stalingradzkiego i Południowo-Zachodniego, zamyka się pierścień okrążenia wokół Stalingra­ du i znajdującej się w nim niemieckiej 6. Armii. Co prawda, najpierw zbliża­ jące się do siebie rosyjskie czołgi z 45. Brygady Pancernej i 36. Brygady Zmechanizowanej stoczyły ze sobą półgodzinną bitwę, ponosząc znaczne straty... W staiingradzkim kotle znajduje się niemiecka 6. Armia, IV Korpus Pan­ cerny ze składu 4. Armii Pancernej, rumuńska 20. Dywizja Piechoty oraz rumuńska 1. Dywizja Kawalerii. Ocenia się, że było to łącznie około 260 tysięcy ludzi, w tym 230 tysięcy Niemców. Okrążenie 6. Armii wywołuje niepokój. Generał Kurt Zeitzler już w nocy z 23 na 24 listopada usiłował namówić Hitlera na wydanie rozkazu'wycofa­ nia 6. Armii ze Stalingradu. Początkowo Fuhrer nie zamierzał jednak odejść znad Wołgi, ale siła argumentów generała sprawiła, że postanowił podpisać rozkaz odwrotu 6. Armii, ale rankiem następnego dnia. Gdy rano 24 listopada Zeitzler wrócił do Hitlera, usłyszał już jak Hitler mówi o zaopatrywaniu z powietrza „twierdzy Stalingrad". Nastąpiła cała 46

www.kagerQ.pl

Kroniki Wojenne

lawina pomyłek i niedomówień. Goring zapewnił go, że LuftwafTe może zaopatrywać okrążone wojska z powietrza. Większość oficerów 6. Armii jest przekonana, że utrzymanie dostawami lotniczymi sprawności bojowej takiej masy ludzi i sprzętu jest po prostu niemożliwe. Wszyscy już poznali warunki rosyjskiej zimy i jej nieprzewidywalną, srogą naturę. Wystarczyło spojrzeć na wyjący lodowatym wiatrem step. Jednak ktoś przekonał Hitlera, że jest to możliwe. Generał Bruno Loerzer zapisał: „Goring często rozma­ wiał o katastrofie pod Stalingradem i uważał, że niesłusznie zwalano na niego winę. Mówił: Hitler złapał mnie za pas do noszenia szabli, 'Niech pan słucha Goring, jeśli LuftwafTe nie może zaopatrzyć 6. Armii, to cała armia jest stracona'. Wówczas nie pozostawało mi nic innego, jak się zgodzić, w przeciwnym razie ja i cała LuftwafTe bylibyśmy winni już na początku. 23 Musiałem po prostu powiedzieć: Jawohl, mein Fuhrer, zrobimy to!" . Jeśli tak rzeczywiście było, choć nie ma na to żadnych dowodów, moż­ na stwierdzić, że Hitler od samego początku nie przyjmował do wiadomo­ ści wycofania się ze Stalingradu. Nawet późniejsza odsiecz miała polegać tylko i wyłącznie na wybiciu korytarza, przez który można byłoby dostar­ czyć zaopatrzenie dla okrążonych wojsk. Hitler uważał, że nie wolno oddać zdobytego miasta nad Wołgą, ponieważ oznaczałoby to klęskę propagan­ dową. Dlatego tak domagał się potwierdzenia możliwości zaopatrzenia okrą­ żonych wojsk z powietrza. A Goring, nie chcąc dać pretekstu swoim prze­ ciwnikom, zgadzał się na wszystko, byle tylko pozostać .jednomyślnym ze swoim Fuhrerem". Tak czy inaczej wewnętrzne rozgrywki polityczno-personalne na samym szczycie rządu III Rzeszy doprowadziły do skazania na śmierć ćwierć miliona ludzi. Katastrofa 6. Armii nabierała rozpędu.

Most powietrzny

O

bliczono, że do sprawnego funkcjonowania okrążone wojska potrze­ bują 700 ton zaopatrzenia dziennie. Minimalna ilość amunicji, paliwa i żywności miała wynosić niemal 500 ton materiałów: 300 ton paliwa, 30 ton amunicji i 140 ton żywności i medykamentów. Sztabowcy LuftwafTe ocenili możliwości na 250-300 ton. Dzień w dzień, tydzień w tydzień, przez całą zimę -jak zapewniał Goring. Wyprowadzony z równowagi generał Kurt Zeitzler wykrzykuje mu w twarz, że mówiąc o możliwościach zaopatrzenia 23

Cajus Bekker. Atak na wysokości 4000, Warszawa 1999.

Duchy Stalingradu

wtvw.kageto.pl

Jeden z samolotów transportowych - Jutikers Ju 52.

6. Armji przez Luftwaffe po prostu kłamie. Wszystko na nic. Hitler nakazuje 6. Armii przejście do obrony okrężnej i czekanie na dostawy z powietrza. Kurt Zeitzler ma całkowitą rację. Okazuje się bowiem, że w Luftwaffe jest zbyt mało samolotów transportowych. Aby dostarczyć 500 ton zaopa­ trzenia do Stalingradu potrzebowano co najmniej 800 ju 52, a w całej Luft­ waffe było ich tylko 7501 Dlatego też ze wszystkich zakątków Niemiec ścią­ gane sąjunkersy. Ogołocone zostają sztaby jednostek, ministerstwa i urzędy - wszystkie maszyny kierowane są do zaopatrzenia Stalingradu. Łącznie do końca listopada Niemcom udaje się zgromadzić około 200 Junkersów 52, mających ładowność do dwóch ton. Nawet, gdyby udało się utrzymać je wszystkie w sprawności technicznej (podczas rosyjskiej zimy!) i przeciwnik pozwoliłby im swobodnie kursować do kotła, mogłyby dostarczyć tylko 400 ton zaopatrzenia. Wspomaga je KCzbV 5 wyposażona w He 11IE. Do ich pilotowania ze szkół lotniczych ściągani są instruktorzy i kur­ sanci, a do nocnych przelotów kierowani są nawet doświadczeni piloci cy­ wilnej Lufthansy. Jednak to tylko część kłopotów. Zakładano bowiem, że wszystkie te samoloty będą gotowe do działań w ciągu doby od przybycia. Tymczasem zgromadzenie takiej ilości samolotów na kilku lotniskach na zachód od Donu spowodowało nie lada problem. Wiele z nich, zwłaszcza tych cywilnych, nie było przystosowanych do zadań w warunkach rosyjskiej zimy. Oprócz tego, że nie posiadały żadnego uzbrojenia, nie miały'też wła­ ściwych urządzeń radiowych czy namiarowych. W wielu nie było nawet spa­ dochronów... Na terenie okrążonego obszaru znajdowało się kilka lotnisk - Basargino, Cumrak. Karpowka. Pitomnik czy Stalingradzki - ale jedynie Pitomnik jest odpowiednie dla samolotów transportowych, bowiem znajduje się tam 48

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

wyposażenie do startu i lądowania samolotów w nocy. Koło Cumraku jest stanowisko dowodzenia 6. Armii i generał Paulus nie chce go udostępnić, by nie stwarzać zagrożenia dla jego sztabu. Inne lotniska leżą zbyt blisko linii frontu, skąd mogła je nękać sowiecka artyleria. Pierwsze dostawy lotnicze dla oblężonych rozpoczęły się w środę 25 listopada, gdy na lotnisku Pitomnik wylądowało trzydzieści dziewięć Jun­ kersów 52. Z ich pokładów wyładowano 75 ton zaopatrzenia, w tym 28 ton amunicji i 36 ton paliwa. W drodze powrotnej samoloty zabierają rannych żołnierzy - ciężko ranni przewożeni są do odległej o 220 km Tacynskaja, lżej ranni do Morozowskaja położonego o 175 km od Pitomnika. Te dwa lotniska otrzymują umowne nazwy „Tazi" i „Moro". W dniu 27 listopada pogoda załamuje się. Opady śniegu są tak inten­ sywne, że widoczność spada do stu metrów. Jednak okrążone wojska sta­ wiają zaciekły opór nacierającym na nie z trzech stron oddziałom Frontu Dońskiego dowodzonego przez gen. Rokossowskiego, który otrzymał roz­ kaz likwidacji 6. Armii. Szczególnie ciężkie walki toczą się na kierunkach prowadzących do „Tazi" i „Moro". Dlatego też mimo fatalnej pogody startu­ je dwanaście załadowanych paliwem Junkersów 52. które przewożą 28 ton paliwa. Nie jest to nawet 10* zakładanej przez specjalistów Luftwaffe mini­ malnej liczby 300 ton dziennie. Już poprzedniego dnia racje żywnościowe w 6. Armii zmniejszono o po­ łowę. Teraz każdy żołnierz otrzymuje 200 g chleba, ale wciąż można rato­ wać się konserwami. Dość wspomnieć, że okrążone wojska potrzebowały 40 ton chleba dziennie. Tymczasem 28 i 29 listopada pogoda wciąż nie pozwala na użycie więk­ szej ilości samolotów. Startują tylko najbardziej doświadczone załogi, które lecąc bez widoczności ziemi i nieba przedzierają się przez śnieżną zamieć. Każdego z tych dwóch dni z dziewiętnastu wysłanych załóg, trzynaście za­ wraca w połowie drogi. Jedynie po sześć dociera na miejsce przeznaczenia, dostarczając około 12 ton paliwa i lekarstw. Wszyscy rozumieją beznadziejność sytuacji zarówno w kotle, jak i poza nim, że same tylko junkersy nie zdołają dostarczyć zaopatrzenia z powodu śnieżyc, mgły i chmur. Dowódca Luftflote 4, generał yon Richthofen, z wszystkich posiadanych samolotów bombowych Heinkel He 111 postana­ wia stworzyć specjalną jednostkę do zaopatrywania i walk w rejonie Stalin­ gradu, pod dowództwem Obst. Ernsta Kiihla, formalnie stojącym na czele KG 55. W skład „Gefechtsyerband Stalingrad" weszły II. i 1117KC 55,1, i ll/KG 27, iJKC 100, IIUKC 4, KG zbV 5, KG zbV 20 oraz kilka innych jednostek. Duchy Sialin^i-adu

www.kagero.pj

49

Większość ze 190 bombowych Heinkli He 1 H mogła przenosić pod kadłu­ bami zasobniki z zaopatrzeniem. Do 1 grudnia Niemcy gromadzą dziesięć transportowych Gruppe wyposażonych w Ju 52. siedem latających na He 111 oraz dwie na przestarzałych Ju 86. Dzięki temu już 30 listopada w Pitoinnik ląduje około siedemdziesięciu samolotów Ju 52 i He 111, które dostarczają 129 ton zaopatrzenia. Samoloty kierują się na radiolatarnię na lotnisku Pitomnik, a zbliżając się do niego, przebijają warstwę chmur i szu­ kają lotniska. Pod nimi wszystko jest jednakowo białe i dopiero, gdy do­ strzeże się stojące na ziemi samoloty, a potem czerwony krzyż rozłożony na śniegu, można pomyśleć o lądowaniu. Czuć również pierwszy posmak tragedii - dwa oczekujące na lądowa­ nie Junkersy 52, po brzegi załadowane paliwem, zderzają się w powietrzu. Na oczach przerażonych lotników oba znikają w kuli ognia. Co gorsza poprawa pogody wywabia w powietrze także rosyjskie sa­ moloty. Myśliwce patrolują trasy przelotów, a nad lotniskiem Pitomnik po­ jawiają się lły-2, sypiąc bombami, plując ogniem rakiet i działek. W ciągu dwóch dni, w powietrzu i na ziemi, zniszczonych zostaje dwadzieścia osiem niemieckich samolotów. Od rana 2 grudnia w powietrzu utrzymuje się trzaskający mróz dochodzą­ cy do minus 30 stopni, a na niemieckich lotniskach brak urządzeń do podgrze­ wania silników. Aby samoloty mogły wystartować musiały czekać na swoją ko­ lejkę. Mijają godziny, ale w końcu czterdziestu oblodzonym maszynom udaje się dostarczyć 77 ton paliwa, żywności i lekarstw. Znów kilka samolotów nie wraca do swoich baz. Zostały zestrzelone przez sowieckie myśliwce lub rozbiły się po oblodzeniu skrzydeł i sterów. Następnego dnia, gdy rozpętała się burza śnieżna, do Stalingradu nie startuje ani jeden samolot. Nazajutrz, 4 grudnia, dowódca sowieckiego lotnictwa generał Nowikow rozkazuje dowództwu 8., 16. i 17. WA, co następuje: „Za główne zadanie uważać niszczenie samolotów transportowych nieprzyjaciela (...) wzmocnić jednostki myśliwców i samolotów szturmowych wydzielone specjalnie do niszczenia samolotów transportowych i wyjaśnić personelowi latającemu tych jednostek całą doniosłość powierzonego im zadania. Blokować we dnie i w nocy wszystkie lotniska nieprzyjaciela w pierścieniu okrążenia," w dzień używając do tego myśliwców, w nocy zaś samoloty U-2"24. Rosjanom nie trzeba tego dwa razy powtarzać. Koło Kotielnikowa i Cymlanskiej usadawiają się posterunki obserwacyjne, wyposażone w nowocze34

Janusz Piekałkiewicz. Stalingrad. Anatomia bitwy, Warszawa 1995.

50

www.kageio.pi

Formacja Junkersów nad zaśnieżonym stepem.

sne radiostacje, które przekazują informacje o wykrytych formacjach lotni­ czych. Na trasach przelotów niemieckich maszyn ustawiają się coraz to nowe baterie dział przeciwlotniczych, reflektory i balony zaporowe. Stanowiska obserwacyjne mają bezpośrednią łączność z bateriami przeciwlotniczymi i lotniskami myśliwców, które operują w strefie zaporowej zewnętrznego pasa o szerokości 50 km. Pas wewnętrzny dochodzący niemal do samego skraju kotła to kraina 1100 dział przeciwlotniczych. Ponadto w każdym z pię­ ciu sektorów działa inna dywizja myśliwska. Jeden z pułków myśliwskich 9. GIAP - został wyznaczony na jednostkę elitarną, do której kierowano najlepszych pilotów myśliwskich z wszystkich trzech WA. Tymczasem na lotnisku Pitomnik powstała eskadra obrony lotniska, czyli złożona z ochotników z JG 3 „Udet" tzw. Platzschutzstaffel pod dowódz­ twem Hptm. Rudolfa Germerotha. Miała tylko garść myśliwców Bf 109G-2, które towarzyszyły maszynom transportowym na podejściu do lotniska oraz broniła bazy przed atakami sowieckich samolotów. Przeszło przez nią dwu­ dziestu pięciu niemieckich pilotów, głównie z I. i IUJG 3. W dniu 4 grudnia straty Luftwaffe od początku otwarcia mostu po­ wietrznego wzrastają do trzydziestu ośmiu Ju 52 i piętnastu He 111, czyli przekraczają już pięćdziesiąt samolotów. Co gorsza, Rosjanie mający zde­ cydowaną przewagę liczebną, wysyłają nad lotniska grupy szturmowych

Iłów-2. Piloci Hptm. Germerotha dwoją się i troją, ale przeciwników jest zbyt wielu. Załogi samolotów transportowych również dają z siebie wszystko. Star­ tują codziennie, mimo lodowatego wichru, śnieżnych zamieci i groźby ob­ lodzenia. Ich sprzymierzeńcem byty chmury, w których muszą przedzierać się przez wściekły ogień Flaku. Pomagały zgubić patrolujące sowieckie my­ śliwce stacjonujące nad Donem. Ci, którym się to udało mogli próbować lądowania. 1 tak w tę i z powrotem, latając w chmurach, często bez widocz­ ności ziemi, samolotami obładowanymi do granic możliwości zaopatrze­ niem w jedną stronę i rannymi w drugą. Wiele załóg wykazywało niesamo­ wite poświęcenie - Obit. Roth z 5./KG 55 zabrat na pokład swojego Heinkla aż dwudziestu pięciu rannych zamiast etatowych piętnastu żołnierzy. Mimo ofiarności lotników, Luftwaffe nie była w stanie dostarczyć odpowiedniej ilości zaopatrzenia. Jednak 7 grudnia 188 samolotów przewiozło 282 tony zaopatrzenia, zbliżając się do magicznej liczby 300 ton najpotrzebniejszych materiałów. Z tej właśnie przyczyny, gdy nazajutrz Rosjanie ruszają do natarcia na wszystkich odcinkach kotta, napotykają na tak twardy opór, że z małymi wyjątkami muszą się cofnąć na pozycje wyjściowe. Od 9 grudnia pogoda znów się załamuje i do Stalingradu nie dociera ani jeden samolot z zaopatrzeniem. Za to Rosjanie zjawiają się nad „Tazi". Wzdłuż i w poprzek zapchanej samolotami bazy pędzą tuż nad ziemią sztur­ mowe lty-2, ścigane seriami z niemieckich działek 20 mm. Kilka zostaje trafionych, ale ich atak również przynosi rezultaty. Cztery Junkersy 52 eks­ plodują na ziemi, w powietrze wylatuje również skład paliwa - z dymem idzie 75 ton benzyny przeznaczonej dla 6. Armii. Ataki kontynuowano w dniach 10 i 11 grudnia, wzmocniono również patrole myśliwców. Rosja­ nom udało się zniszczyć na ziemi i w powietrzu aż osiemdziesiąt dziewięć samolotów. Wobec tak dużych strat Niemcy postanowili zwiększyć liczbę lotów nocnych. Tymczasem w kotle racje żywnościowe coraz bardziej obniżano. Zma­ gający się każdego dnia ze śniegiem i trzaskającym mrozem żołnierze mo­ gli jedynie marzyć o ciepłym posiłku. Brakowało już opału, jedzenia, a na­ wet czystej wody. Były jeszcze konie rumuńskiej kawalerii, które coraz częściej trafiały do garnków. Większość okrążonych żołnierzy całymi dnia­ mi kryła się w pokrytych lodem i śniegiem norach, nazywanych szumnie „ziemiankami", pozostając tam w bezruchu, aby nie tracić ciepłoty ciała. Co sprytniejsi konstruowali piecyki, w których palono każdą drzazgę drewna. 52

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

Sytuacja wciąż się pogarszała. Pilotów samolotów transportowych prze­ rażały sceny, jakie rozgrywały się na lotnisku Pitomnik. Widok oczekują­ cych na ewakuację rannych, którzy leżeli na śniegu w siarczystym mrozie, wśród wyjącego wiatru, był paraliżujący. Każdy z nich btagał o litość i po­ moc. Żaden nie chciał znaleźć się na pobliskim stosie trupów, których nie można było pochować, bo ziemia była zamarznięta na kamień. Zdarzały się jednak cudowne ocalenia. Jeden z niemieckich żołnierzy opowiedział kore­ spondentowi wojennemu: „Dlaczego właśnie ja? Bez przerwy zadaję sobie to pytanie. To istny cud. Sam nie mogę w to jeszcze uwierzyć. Jestem z kom­ panii warsztatowej. Walczyliśmy jako piechota. Potem nie byto już karabi­ nów maszynowych. Brakowało luf do wymiany. Dostałem postrzał w rękę, odczołgałem się w tył, poszedłem do lazaretu, zrobili mi prowizoryczny opatrunek. Dużo opatrunków to tam już nie byto, miejsca też. Wystali mnie do naszego taboru. Nie znalazłem go, błądziłem po okolicy. Nie wiadomo, jak trafiłem na lotnisko i załadowali mnie do samolotu. To prawdziwy cud. Naprawdę, to istny cud, że mnie zabrali. A potem ten lot. Lecieliśmy bardzo nisko, parę metrów nad ziemią, żeby nie dostać od artylerii przeciwlotni­ czej. W środku czternastu ludzi i załoga. Nagle dostaliśmy się pod ogień karabinów maszynowych. Taki jeden obok mnie dostał w głowę i koniec. Trzech innych zarobiło do starych dodatkowe rany, trafiło też radiotelegra­ fistę. Palił się jeden silnik. No to koniec, pomyślałem sobie. Lecieliśmy tak nisko, że czasami kota zahaczały o step. Bogu dzięki, silnik sam przestał się palić, jak dolecieliśmy do wzgórz za Donem, to można powiedzieć, że nor­ malnie wspinaliśmy się po zboczu. Na górze stali bolszewicy, dokładnie widzieliśmy ich twarze, zupełnie jakbyśmy przejeżdżali obok samochodem. Nawet nie strzelali, tak się nas przestraszyli, bo lecieliśmy strasznie nisko, a do tego jeszcze pilot cały czas doglądał rannego radiotelegrafisty. Jezu, chłopie, myślałem sobie, patrz przed siebie. W ten sposób przeskakiwali­ śmy wszystkie wzniesienia, aż wreszcie pod nami pojawiły się nasze czołgi i w końcu lotnisko z niemieckimi samolotami. Potem aż objątem tego pilo­ ta. Nie mam pojęcia, w jakim był stopniu, objąłbym go nawet, jakby był generałem, było mi dokładnie wszystko jedno. To dopiero lot! Pierwszy w moim życiu"25. W dniu 12 grudnia rozpoczęła się operacja „Wintergewitter", czyli nie­ miecka próba przedarcia się do okrążonych wojsk, która wlewa w serca otoczonych nową nadzieję. Atakiem dowodzi feldmarszałek Mainstein, któ-5 lanusz Piekałkiewkz, Stalingrad... Dachy Stalingradu

www.kagero.pl

53

ry przewiduje natarcie specjalnie utworzonej w tym celu w rejonie Kotieinikowa Crupy Operacyjnej generała Hotha - silne uderzenie LVII Korpusu Pan­ cernego przy wsparciu XXXXVIII Korpusu Pancernego znad Donu. Natarcie zaskoczyło Rosjan, którzy cofają się, ponosząc dotkliwe straty. Już 13 grud­ nia Niemcy chwytają przyczółek na rzece Aksaj. W dniu 15 grudnia w oko­ licy chutoru Wierchnie-Kumski dochodzi do pancernej bitwy. Niemców sku­ tecznie wspierają Stukasy z Fliegerkorps VIII, co w połączeniu z umiejętnym wykorzystaniem swoich sił, pozwala 6. Dywizji Pancernej przebijać się w kie­ runku kotła. Jednak 16 grudnia to Rosjanie zaskakują Niemców, uderzając siłami Frontu Woroneskiego na włoską 8. Armię. Na zagrożony odcinek kie­ ruje się Grupa Operacyjna „Hollidt". aby osłonić znajdujące się na terenie włoskich wojsk lotniska zaopatrujące Stalingrad i zapobiec okrążeniu całej Grupie Armii „Don". Mainstein każe kontynuować natarcie i 19 grudnia 6. Pancerna dociera do rzeki Myszkowa, 48 km od Stalingradu. Tam, na przyczółku mostowym w Wasiliewce, zostaje powstrzymana przez 2. Armię Gwardii oraz silnymi atakami sowieckiego lotnictwa. Próba odblokowania kotła w Stalingradzie kosztuje Niemców ponad 16 tysięcy żołnierzy i 300 czołgów. Wiele z nich zostało zniszczonych przez szturmowe lły-2 z 226. SzAD dowodzonej przez płk. M.l. Gorłaczenkę. Wyróżniającym się pilotem tej jednostki był kpt. Iwan Pstych, który 20 grudnia poprowadził grupę dwuna­ stu Iłów nad przyczółek w Wasiliewce. Leciał na samym czele formacji suną­ cej tuż nad pokrytym śniegiem stepem, aby Niemcy zauważyli ich jak naj­ później. Po kilkunastu minutach lotu na zamglonym horyzoncie zamajaczył wypiętrzony brzeg Myszkowej. Iły wykonały zwrot na prawo, kierując się na północ. Po kolejnych kilku minutach na horyzoncie pojawiły się bijące w nie­ bo smugi dymu. Pomalowane białą farbą szturmowce rozluźniły szyk. Wśród licznych jarów toczyła się walka. Iwan Pstych dostrzegł z lewej strony zbliżającą się grupę czołgów i ciężarówek. Pokiwał skrzydłami i skierował się w ich stro­ nę. Lecąc na wysokości zaledwie 10 metrów, udało mu się zaskoczyć Niem­ ców. Tuż przed celem poderwał nos swojego Iła i nacisnął przycisk zrzutu bomb. Od kadłuba oderwały się dwie obłe ćwierćtonówki i pomknęły ku ziemi. Jedna bomba trafiła bezpośrednio w czołg, zakrywając go chmurą dymu. Druga wpadła pomiędzy dwa samochody, siłą eksplozji wywracając jeden z nich na bok. Jeszcze nie opadła ziemia po wybuchach bomb Pstycha, a już na niemieckie pojazdy spadły następne zrzucone przez pozosta­ łych pilotów. Co kilkanaście sekund wśród pojazdów pojawiały się gejzery 54

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

wyrzuconej w niebo ziemi i śniegu. To kolejne szturmowce pozbywały się swojego ładunku. Tymczasem kpt. Pstych, po wykonaniu szerokiego łuku, znów znalazł się na kursie bojowym. Zniżył Iła tak bardzo, że ten niemal dotykał brzu­ chem zaśnieżonej ziemi. W celowniku coraz bardziej rosła sylwetka nie­ mieckiego czołgu i gdy wyraźnie widział już obracające się koła podwozia, nacisnął spust. Spod skrzydeł samolotu wyskoczyły dwie błyskawice. Pilot poderwał lekko maszynę i wciskając lewy orczyk wyszedł w górę ostrym skrętem. W następnej chwili dostrzegł kątem oka jaskrawy błysk na kadłu­ bie czołgu. Trafienie! Sowieckie szturmowce raz za razem nurkowały w coraz gęściej unoszą­ ce się ku niebu wstęgi siwego dymu. Kolejne rakiety wyskakujące spod skrzydeł trafiały lub mijały o włos swoje cele, potęgując zamieszanie na ziemi. Reszty dopełniały omiatające całą okolicę serię z broni pokładowej. Ale Niemcy zaczęli się bronić coraz skuteczniej. Serie z karabinów maszy­ nowych bębniły po poszyciu, ale niegroźnie odbijały się od opancerzonego Iła. Skuteczniejsze były działka, a na dodatek pojawiły się też smukłe Bf 109. Gdy kpt. Pstych nakazał odwrót, niemiecka kolumna dymiła w wielu miejscach. Za nieustanne ataki na niemieckie czołgi w dniach od 20 do 23 grudnia 226. SzAD otrzymała miano gwardyjskiej. Wielu z jej pilotów dostaje tytuł Bohatera ZS, w tym również kpt. 1.1. Pstych, któremu oficjalnie zaliczono zniszczenie dwudziestu dwóch czołgów i siedemdziesięciu ciężarówek oraz dwóch samolotów. Zaangażowanie sowieckiego lotnictwa w powstrzymanie niemieckiego kontrnatarcia. pozwoliło Niemcom zwiększyć dostawy dla Stalingradu. Na skutek nasilenia działań sowieckich myśliwców, począwszy od 15 grudnia, zostaje zmieniona taktyka. Tetaz zamiast przelotów pojedynczych samolo­ tów transportowych, formuje się je w duże grupy eskortowane przez czte­ ry lub sześć Bf I09G. Podniosło to bezpieczeństwo, ale powstały nowe pro­ blemy. Po wylądowaniu samoloty musiały być szybko rozładowane, a duża liczba maszyn powodowała spiętrzenie pracy w Pitomniku. Przez wiele go­ dzin zespoły rozładunkowe czekały bezczynnie po to, aby potem przy mak­ symalnym wysiłku jak najszybciej opróżnić samoloty. Następnie cała forma­ cja startowała i leciała w grupie po kolejny transport. Poważne zastrzeżenia budzi zawartość dostaw. Do kotła dostarczane jest świeże mięso, tyle, że zamrożone na kamień, podobnie jak tony kon­ serw. Także wodnisty chleb trzeba najpierw rozmrozić. Brakuje dostaw

wysokokalorycznej żywności, chociaż magazyny w Rostowie pełne są pszen­ nej mąki i masła, ale nie wiadomo jak to rozdzielić. Jakby tego było mało, do kotła trafiają materiały zupełnie nieprzydatne, które wyładowane z sa­ molotów zalegają na poboczu lotniska. Są to gazety, spinki, papa dachowa czy drut kolczasty. Osłona własnych myśliwców tylko częściowo zdawała egzamin, bo w przypadku ataku większej liczby Rosjan była bezradna. Na sowieckim lot­ nisku Bolszije Czapurniki panował zwykły ruch. Przy radiostacji nasłuchiwa­ li dyżurni, oczekując na sygnał z punktów obserwacyjnych o zauważonych samolotach Luftwaffe, aby przekazać je pilotom trzech myśliwskich pułków. Nagle lotnisko wypełniło się dudnieniem silników i zanim ktokolwiek na lotnisku zdążył zorientować się, co jest tego przyczyną, nad pasem starto­ wym przesunęła się formacja trzysilnikowych Junkersów. Transportowce le­ ciały zaledwie 10 metrów nad ziemią, uniemożliwiając tym samym start dyżurnej pary Ła-5. W tym momencie nad lotniskiem pojawiła się czwórka jaków, wracających z patrolu, które rzuciły się na kilka Bf 109 eskorty. Gdy Junkersy z hukiem przetoczyły się nad lotniskiem, natychmiast wystartowa­ ły Ławoczkiny. Rosyjskie myśliwce bez trudu dogoniły powolne Junkersy, masakrując ich formację. Łupem Ła-5 z 235. 1AD miało paść siedemnaście maszyn, a pozostałe strąciła artyleria przeciwlotnicza. Od połowy grudnia Ju 52 działały tylko pod osłoną nocy, a w dzień latały szybsze He 111, czę­ sto zrzucając zasobniki na spadochronach. Między 19 a 21 grudnia do kotła dostarczono ponad 700 ton zaopa­ trzenia. Wydaje się, że osiągnięcie minimalnego pułapu dostaw jest już w zasięgu ręki. Ale to tylko pozory. Gęsta mgła, jaka pojawiła się 22 grud­ nia, całkowicie uziemiła lotnictwo obu stron. Po rozbiciu włoskiej 8. Armii wszędobylskie T-34 z 2. Armii Gwardii osiągają o świcie 24 grudnia linię Millerowo-Morozowskaja na zachodnim brzegu Donu. Jeden z klinów pancernych zbliża się do „Tazi", gdzie czeka na start 180 załadowanych Junkersów 52. W wąwozie koło Skasyrskaja, położonego około 12 km na północ od lotniska, zaimprowizowany oddział Obstlt. von Heinemanna złożony z 38. Lotniczego Pułku Łączności i części sztabu Fliegerkorps VIII próbuje powstrzymać Rosjan. Jednak Nierrfcy mają tylko kilka karabinów maszynowych, poza tym gtanaty, Mausery i... własne pięści. Nie wiele jak na walkę z czołgami. Ich opór trwa bardzo krótko. T-34 pojawiają się na obrzeżach „Tazi" i poprzez mgłę rozpoczynają jego ostrzał, aby rozpoznać siły obrony. Von Heinemann wpada na lotnisko, gdy pierwsze pociski trafiają w dwa Junkersy z KGzbV 700. Zniszczony zo56

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

staje również przekaźnik radiowy. Utrudnia to łączność, a Goring zastrzegł sobie, że ewakuacja bazy może nastąpić tylko za jego zgodą. Tylko, że Goring jest 2000 km od bazy. Generał Fiebig sam musi podjąć decyzję. Czuje na sobie wzrok dowódców grup transportowych, którzy stoją w bun­ krze dowództwa lotów. Przybycie Heinemanna i jego dramatyczna relacja z przegranej bitwy na przedpolach lotniska, przywraca mu trzeźwość my­ ślenia. Startować! Lotnisko wypełnia warkot silników. Napięcie jest tak olbrzymie, że prawie można było je dotknąć. Widoczność 50 m. Wśród kłębów mgły i pod­ niesionego Śmiglami śniegu, ze wszystkich kierunków toczą się na pas star­ towy pomalowane na biało Junkersy, kołysząc się jak kaczki na nierówno­ ściach terenu. Jeden po drugim samoloty rozpędzają się na pasie startowym i unosząc ogony, podrywają w powietrze. Niemal natychmiast znikają w chmurach wiszących tuż nad ziemią. Nagle huk eksplozji oznajmia t o , co było nieuniknione. Dwa Junkersy zderzyły się nad lotniskiem... Wokół eksplodują pociski wystrzelone z T-34. Niektóre z nich są celne. Kilka innych Ju 52 wpada na siebie - trzask, huk, wszystko ginie w odgło­ sach artyleryjskiej palby. Wonie skład żywności przeznaczonej dla Stalingra­ du. Na pobliskiej stacji kolejowej w ręce Rosjan wpadają wagony pełne za­ opatrzenia. Po lotnisku, wśród mgły, jak cienie przemykają T-34. jest godzina 6.15, gdy po pasie startowym pędzi ostatni Junkers. Jego pilot, Fw. Ruppert, ma na swoim pokładzie oficerów sztabu Fliegerkorps VIII. Zręcznie manewru­ jąc, omija dymiące szczątki trzech Junkersów, ciemne cienie czołgów i pod­ rywa samolot. Lecąc we mgle i chmurach, po ponad godzinnym locie, lądu­ je w Rostowie. Pośpieszne raporty mówią o tym, że 108 Ju 52 i szesnaście Ju 86 zdołało się uratować i wylądowało na kilku lotniskach, głównie w Nowoczerkasku. Jednak trzydzieści maszyn wraz z ogromnymi składami za­ opatrzenia wpadło w ręce Rosjan. Lotnisko „Moro" również jest zagrożone, ale zmasowany atak całego dostępnego lotnictwa powstrzymuje rosyjski zagon pancerny i zmusza go do odwrotu z dużymi stratami. Loty z zaopatrzeniem dla Stalingradu i tak ustają z powodu lodowatych burz śnieżnych i gęstej mgły. Chociaż 27 grud­ nia Niemcy odbijają „Tazi", stale zagrożone jest „Moro", gdzie załogi Heinkli stale gotowe są do alarmowej ewakuacji. Los żołnierzy w Stalingradzie pogarsza się z każdym dniem. Przekonał się o tym Hptm. Hans-Georg Batcher z I7KG 100, który w dniu 21 grudnia został odznaczony Krzyżem Rycerskim. Dowiedział się o tym przez radio.

gdy był w powietrzu w drodze do Stalingradu. W dniu 29 grudnia wykonał kolejny lot do kotła, który na zawsze pozostał mu w pamięci. Po wyładowa­ niu zaopatrzenia, zabrał na pokład ciężko rannych żołnierzy i wystartował z lotniska Pitomnik. Gdy wzniósł się ponad chmury został zaatakowany przez kilka sowieckich myśliwców. Zanim zdołał ponownie skryć się w ob­ łokach, celna seria pocisków trafiła w kadłub jego Heinkla. Kilku rannych żołnierzy zostało ponownie trafionych i Batcher postanowił zawrócić, aby na lotnisku można było opatrzyć rannych. Gdy ci zorientowali się, że pilot zawraca maszynę, wpadli w przerażenie: - Herr Hauptmann, niech nas pan zabierze gdziekolwiek, tylko nie z powrotem do tego piekła Stalingradu! Wiele było aktów niezwykłego poświecenia ze strony pilotów. 31 grud­ nia w ciągu 24 godzin Fw. Erich Jeckstat z 1 /KG 100, mimo fatalnej pogody, wykona! cztery loty do Stalingradu i z powrotem. 14 marca 1943 roku otrzy­ mał za te, i trzydzieści siedem innych lotów do kotła. Krzyż Rycerski. Mimo poświęcenia załóg pomoc dla Stalingradu staje się coraz trud­ niejsza. Nawet w nocy zagrożenie jest bardzo duże, gdyż Rosjanie wysyłają w pobliże Pitomnika dwupłatowe U-2. Samoloty działają parami. Gdy na lotnisku ląduje jakiś Junkers i na ziemi rozpoczyna się jego rozładunek, jeden „Rusek-Dykta" zrzuca flary, a drugi obrzuca cel małymi bombami. Prowadzi to do zamieszania i dezorganizacji pracy na ziemi. Pod Stalingrad przybywa naprędce zaimprowizowana KGzbV 200, do­ wodzona przez Maj. Hansa-Jiirgena Williersa. Jednostka ta powstała z 1. i 3./KG 40 wydzielonych z jednostki operującej na czterosilnikowych kolo­ sach Focke-Wulf 200 Condor nad północnym Atlantykiem. Od 9 stycznia pierwsze z osiemnastu jej samolotów rozpoczyna loty z dostawami zaopa-

trzenia dla Stalingradu, jednostka operuje z lotniska Stalino oddalonego od Stalingradu o 500 km. Pierwszych siedem Fw 200 dostarcza 9 stycznia 36 ton materiałów, a w drodze powrotnej zabiera 156 rannych. Już nazajutrz są pierwsze straty - kilka maszyn wraca uszkodzonych, a załoga Ofw. Eugena Recka znika bez śladu wraz z dwudziestoma jeden rannymi na pokładzie. Tymczasem Rosjanie wzmacniają aktywność swojego lotnictwa. Gdy je­ den z niemieckich jeńców zeznał, że na lotnisku Salsk zgromadzono dużą ilość samolotów transportowych, Rosjanie postanowili uderzyć. Przed połu­ dniem 7 stycznia para myśliwców z 201. IAP potwierdziła, że Salsk jest zapchany Junkersami. W powietrze natychmiast wyszła formacja lłów-2 z 214. SzAP. Po przekroczeniu linii frontu, szturmowce obniżyły lot i mknę­ ły lotem koszącym nad zaśnieżonym stepem. Po kilkunastu minutach przed osłonami ich silników zamajaczyły zabudowania lotniska w Saisku, na któ­ rym piloci zobaczyli mnóstwo samolotów. Wokół nich krążyły cysterny z pa­ liwem, na poboczu piętrzyły się stosy beczek, skrzyń i worków. Atak był dla Niemców kompletnym zaskoczeniem. Iły buszowały nad lotniskiem przez kilka minut, zasypując stłoczone Junkersy bombami, rakietami i pociskami działek. Na ziemi rozpętało się piekło, eksplodowała amunicja i paliwo. Rosjanie doliczyli się zniszczenia siedemdziesięciu czterech Ju 52 oraz oko­ ło stu samochodów. Dwa Iły zostały zestrzelone przez Flak, a w powietrzu doszło do walki z pilotami 5./JG 52, którzy zestrzelili dwa Jaki-1 (Lt. Heinz Schmidt i Ofw, Franz Gilhaus rozpoznali swoje ofiary jako ŁaGG-i 3). Wśród sowieckich pilotów wyróżniał się elitarny 9. G1AP latający na myśliwcach Jak-1. Kilka transportowych Ju 52 zostało zestrzelonych przez Sułtana Amet-Chana. Niektóre załadowane żywnością Junkersy spadły bli­ sko lotniska, co dla rosyjskich pilotów było cennym uzupełnieniem codzien­ nego menu. Ale nie było łatwo - 10 stycznia zestrzelony został dowódca pułku, major Lew Szestakow,

Do zaopatrywania korta zaangażowano nawet czterosilnikowc Focke-Wulfy Fw 200 z KG 40.

10 stycznia w kotle ląduje ogromny Junkers 290, w zasadzie jeszcze prototyp, pilotowany przez Flugkapitana HSniga. Do tego czasu do Stalin­ gradu dostarczono 2020 ton żywności, 1648 ton paliwa, 1222 tony amuni­ cji oraz 129 ton medykamentów. Ale dostawy zaopatrzenia stają się coraz trudniejsze, bo oprócz fatalnych warunków pogodowych, okrzepła również obrona Rosjan. Armia Czerwona rozpoczyna wtedy potężną ofensywę, zmie­ rzając do likwidacji kotła. Mozolnie wypierała Niemców z ich pozycji powo­ li, systematycznie zmniejszając pierścień okrążenia. Na zajętym terenie zbu­ dowano fałszywe lotniska, na których ląduje kilka niemieckich samolotów...

58

Dachy Stalingradu

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

www.kagero.pl

59

Lotnisko Pitomnik jest już pod nękającym ogniem artylerii, przynajmniej dwa razy dziennie pojawiają się nad nim sowieckie samoloty szturmowe, które plując ogniem, przelatują nad pasem startowym. Wraki zniszczonych samolotów są spychane na pobocze, gdzie w śniegu i zamieci leżą ranni, oczekując na ewakuację, jednak dostanie się na pokład samolotu to jeszcze nie ocalenie. W nocy z 12 na 13 stycznia Flugkapitan Hanig wykonał swoim Ju 290 drugi lot do Pitomnika. Po załadowaniu na pokład osiemdziesięciu rannych pokołował na start, ale kilka sekund po oderwaniu się od pasa, maszyna runęła na ziemię. Przeżył tylko jeden z rannych żołnierzy, UfTz. Alfred Lutz. który opowiedział, że po starcie na skutek przyspieszenia ranni zsunęli się na tył samolotu, przez co maszyna utraciła stabilność. Drugi Ju 290 został krótko potem uszkodzony przez sowieckie myśliwce i wrócił do Niemiec na remont. Luftwaffe rzuca do misji zaopatrzeniowych ostatnie rezerwy. Na lotni­ sko Zaporoże przybywa 15 stycznia I./FKG 50 dowodzona przez Maj. Karla Schedę. Jednak nazajutrz tylko pięć z jej nowych bombowców Heinkel He 177 jest gotowych do lotu z zaopatrzeniem. Do Stalingradu dociera tylko jeden, trzy zawróciły z przyczyn technicznych, a maszyna dowódcy znika bez śladu. Nowym dowódcą zostaje Hptm. Schlosser, który wysyła następ­ nego dnia kolejnych pięć maszyn. Do kotła docierają tylko dwie, załoga jednej musi opuścić swoją maszynę na spadochronach, gdy jej silniki stanę­ ły w ogniu. Co gorsza samoloty He 177 nie mogły zabierać na swój pokład rannych. 19 stycznia osiem Heinkli w ogóle nie zrzuciło swoich zasobni­ ków, bo pogoda była tak fatalna, że nie było widać ziemi. Z kolei 22 stycz­ nia dwa wysłane He 177 zostały zaatakowane przez sowieckie myśliwce

www.kagero.pl

Kiedy rankiem 16 stycznia po lotnisku buszują już T-34, w ostatniej chwili startuje z niego sześć Bf 109G z Platzschutzstaffel, która do tej pory zestrzeliła 130 sowieckich samolotów. Przelatują do Gumrak, ale podczas lądowania pierwsza z nich wpada w śnieżną zaspę, druga w lej po bombie, a kolejne trzy też rozbijają się na ziemi. Znajdujący się w powietrzu Oblt. Werner Lucas zatacza koło nad lotniskiem i odlatuje, aby wylądować w Szachty. Melduje, że Pitomnik jest już w sowieckich rękach, ale nie wszyst­ kie załogi się o tym dowiadują. W Pitomniku Rosjanie urządzają lotniskopułapkę i korzystając z oświetlenia i radiolatarni, ściągają tam liczne samo­ loty transportowe. Wymownym faktem jest to, że w ich ręce wpada w ten sposób nawet Ju 52 z przybocznej eskadry Hitlera. Tego samego czarnego dnia grupy T-34 zjawiają się również koło lotni­ ska w Salsku. Licznym Junkersom, po starcie podobnym do tego z „Tazi", udaje się w ostatniej chwili wyrwać z pułapki. Dowodzący KCzbV I. Oberst. Friedrich-Karl Morzik. który otrzymał Krzyż Rycerski za zorganizowanie mostu powietrznego do Demiańska, teraz wysyła swoje Ju 52 spod Swierewa. 17 stycznia lotnisko to było nieustannie atakowane przez sowieckie samoloty, które zniszczyły dwanaście Junkersów oraz uszkodziły czterdzie­ ści innych samolotów. Zaopatrywanie okrążonych wojsk wchodzi w fazę krytyczną. W tym czasie do Gumrak przybył dowódca 1I1./KG 27, Maj. Erich Thiel, aby spraw­ dzić jego gotowość na przybycie samolotów transportowych. Tuż po jego wylądowaniu lotnisko zostało bezładnie ostrzelane przez dziesięć sowiec­ kich myśliwców. Co gorsza Gumrak znajdowało się pod ostrzałem sowiec­ kiej artylerii, która wzięła na cel właśnie jego He 111. Gdy po rozmowie z Paulusem, Maj. Thiel wrócił do swojej maszyny, była już uszkodzona przez odłamki, a mechanik pokładowy z jego załogi zginął. Poważne uszkodzenia odniósł również drugi Heinkel, który przyleciał razem z nim. Samolotami nikt się nie zajął i nadal stały załadowane.

Ogromny Jtmkers Ju 290 na pokrytym śniegiem lotnisku. 60

i poważnie uszkodzone. Obie załogi twierdziły, że atakowały je pilotowane przez Rosjan Spitfire'y, z których kilka nie zostało jeszcze przemalowanych i wciąż miały kokardy RAF. Nieregularne zaopatrzenie powoduje braki amunicji, która jest wydzie­ lana bateriom artylerii w minimalnych ilościach na każdy dzień. Dzięki temu Rosjanie nie mają problemów z przełamaniem niemieckich linii. Wieczorem 15 stycznia podchodzą już pod lotnisko Pitomnik. W nocy pod ogniem Rosjan lądują tam cztery ju 52, z których dwa rozbijają się na pasie star­ towym.

Kroniki Wojenne

!3ucl>y Stalingradu

www.kagero.pi

61

Lotnisko pokryte było brylami ziemi, co ograniczało szerokość pasa startowego do zaledwie około 80 metrów. Ponadto dookoła leżały poroz­ rzucane liczne zasobniki żywnościowe, częściowo pokryte śniegiem. Nie­ dożywieni żołnierze byli już zbyt słabi, aby przeszukiwać pas startowy, a brak paliwa uniemożliwiał transportowanie ważących po kilkaset kilogra­ mów zasobników do jednostek bojowych, które rozpaczliwie potrzebowały amunicji i żywności. Oprócz tego na lotnisku leżało trzynaście wraków, a szczególnie groźny dla lądujących samolotów okazał się rozbity na końcu pasa startowego Bf 109. Z nadejściem ciemności w okolicy lotniska krążyły U-2, które polowały na lądujące i kołujące samoloty, obrzucając je niewiel­ kimi bombami. Nocą z 19 na 20 stycznia w Gumrak ląduje jedenaście Heinkli oraz po jednym. Fw 200 i ju 52. Kropla w morzu potrzeb, która i tak pozostaje na poboczu lotniska. Gdy rankiem 22 stycznia Rosjanie rozpoczynają kolejne uderzenie, na każde niemieckie działo przypada tylko trzydzieści pocisków. Plujące ogniem T-34 zbliżają się do lotniska Gumrak, na którym dzieją się sceny żywcem wyjęte z piekła. Ostatnie samoloty startują wśród śnieżnej zadymki. Przerażeni żołnierze tratują się nawzajem, chwytają się skrzydeł i usterzenia, aby spaść na ziemię... Kilka godzin później Rosjanie zajmują lotnisko Gumrak. W południe szóstka He 111 usiłuje wylądować na lotnisku Stalingradzki, ale wszystkie rozbijają.się na pasie startowym. Niemcy wycofują się do ruin Stalingradu, a ich droga wiedzie przez mały pas startowy Gorodiszcze. Pojazdy, które jakimś cudem mają jeszcze paliwo, utykają w korkach, wyczerpani ranni błagają o pomoc, błagają, aby nie zostawiać ich na pastwę losu. Gdy w gó­ rze pojawiają się rosyjskie szturmowce, nikt do nich nie strzela. Niemcy nie mają już amunicji. W bezradne masy niemieckich żołnierzy spadają bomby i rakiety, działka zieją ogniem. Rzeź trwa przez pół godziny. Wreszcie wieczorem, w sobotę 23 stycznia, z lotniska Stalingradzki star­ tuje ostatni samolot z dziewięcioma rannymi na pokładzie. Chociaż ostrze­ lany z ziemi He 111 stracił połowę steru kierunku, jego pilot, Oblt. Krause, wylądował na lotnisku i po zabraniu rannych żołnierzy udało mu się wystar­ tować. Ryczące silnikami T-34 pędziły po pasie lotniska Stalingradzki już kilka minut po tym, jak wystartował samolot Krausego. Teraz dostawy zaopatrzenia możliwe są tylko przy pomocy zrzutów na spadochronach. Wiele z nich spada na stronę Rosjan. Resztkom oddziałów niemieckich brakuje już wszystkiego. Tymczasem spada na nie lawina ognia i stali z rosyjskich bombowców, szturmowców i myśliwców oraz artylerii. 62

www.kagero.pl

Kroniki Wojenne

Coraz więcej oddziałów składa broń. W nocy z 30 na 31 stycznia nad Stalin­ grad nadlatuje 120 samolotów, zrzucając 120 ton zaopatrzenia, następnej nocy na spadochronach opada kolejnych 90 ton. Nad ranem 2 lutego osiem­ dziesiąt jeden maszyn zrzuca kolejne 93 tony. Dwa odrębne ogniska oporu są zasnute dymem i licznymi pożarami. Bezustannie ostrzeliwuje je artyle­ ria, bombarduje lotnictwo. Meldunek szefa sztabu Fliegerkorps VIII, generała Fiebiga z godziny 19.00 dnia 2 lutego brzmi jak wyrok: „Załogi trzech z pięciu maszyn, które wystartowały w stronę Stalingradu nie zaobserwowały żadnych niemieckich oddziałów, czwarta załoga twierdzi, że widziała jeszcze walki, a pilot piątej maszyny, Heinkla He 111, utrzymuje, że w jednym zjarów 40 km na zachód od Stalingradu dostrzegł sygnały świetlne i przypuszczając, że chodzi o gru­ pę, która wyrwała się z okrążenia, zrzucił tam zasobniki z zaopatrzeniem" 26 . Bitwa o Stalingrad dobiegła końca. Rosjanie odnieśli decydujące zwycięstwo i chociaż droga do pokonania III Rzeszy była jeszcze daleka, uzyskali bardzo cenne doświadczenia. Bez wątpienia był to punkt zwrotny nie tylko walk na froncie wschodnim, ale również całej wojny. Dla Niemców była to największa klęska w całej ich militarnej historii, która odwróciła losy najkrwawszego konfliktu w dzie­ jach świata. Szczególną rolę w tych zmaganiach odegrało sowieckie lotnictwo. Aż siedemdziesięciu czterech lotników otrzymało tytuł Bohatera ZS, a nazwę pułków gwardii przyznano dwudziestu dziewięciu jednostkom. Honorową nazwę „stalingradzkich" otrzymał cały 2. Korpus Lotniczy, który podczas okrążenia wykonał ponad 8000 lotów bojowych, meldując o zestrzeleniu 353 maszyn, a także 220. IAD, 226. SzAD, 272. NBAD oraz 1. i 53. DDAD. Sama 220. IAD w trakcie walk o Stalingrad zgłosiła 334 zwycięstwa, ale sama straciła 191 samolotów i 134 pilotów. Ocenia się, że podczas niemiec­ kiej ofensywy sowieckie 8. i 16. WA straciły razem 1505 samolotów, a po okrążeniu 6. Armii w trakcie walk o likwidację kotła kolejnych 512. Dodat­ kowo około tysiąca maszyn straciły 2„ 4. i 5. WA oraz 1. Armia Lotnictwa Myśliwskiego - razem około 3000 maszyn. Podczas okrążenia Rosjanie zgło­ sili strącenie 593 niemieckich samolotów oraz zniszczenie na ziemi 571. Choć są rozbieżności w raportach obu stron, nie ulega wątpliwości, że katastrofa 6. Armii była też klęską Luftwaffe. Ogółem w trakcie zaopatrywa­ nia stalingradzkiego kotła od 24 listopada 1942 roku do 3 lutego 1943 roku 26

Janusz Piekatkiewicz, Stalingrad...

Dachy StoJi/igrorfu

www.kagero.pi

63

Luftwaffe odnotowała 168 samolotów zniszczonych, 112 zaginionych oraz 215 poważnie uszkodzonych - łącznie 495 samolotów i około tysiąc lotni­ ków. Była to cena za uratowanie 42 tysięcy rannych żołnierzy Wehrmachtu, czyli około 12% z 364 tysięcy żołnierzy, jacy w czerwcu 1942 roku wyruszyli w kierunku Stalingradu. Do sowieckiej niewoli trafiło 108 tysięcy, z których przeżyło tylko 5000 ludzi. KONIEC

Kalendarium 28 czerwca 1942 roku - rozpoczęcie operacji „Blau". 6 lipca 1942 roku - Niemcy wkraczaj do Woroneża. 22-23 lipca 1942 roku - pierwszy nocny nalot na Stalingrad. 23 lipca 1942 roku - Niemcy zdobywają Rostów. Hitler wydaje rozkaz jednoczesnego ataku na Stalingrad i Kaukaz, co osłabia siły wyznaczone do zdobycia Stalingradu. 25 lipca 1942 roku - niemiecki XIV Korpus Pancerny osiąga Don. 28 lipca 1942 roku - Stalin wydaje „Rozkaz nr 227" - „Ani kroku wstecz". 19 sierpnia 1942 roku - niemiecka 6. Armia rozpoczyna atak na Stalingrad. 23 sierpnia 1942 roku - Niemcy docierają do Woigi. Pierwszy zmasowany nalot Luftwaffe na miasto. 29 sierpnia 1942 roku - przybycie do Stalingradu gen. Żukowa. 13 września 1942 roku - początek walk ulicznych w Stalingradzie. 14 października 1942 roku - przy wsparciu Luftwaffe Niemcy rozcinają obronę sowieckiej 62. Armii na dwie części. 19 listopada 1942 roku - rosyjska operacja „Uran" zmierzająca do okrążenia S. Armii w rejonie Stalingradu. 23 listopada 1942 roku - zamknięcie w kotle pod Stalingradem 6. Armii i części 4. Armii Pancer­ nej - razem 270 tysięcy żołnierzy. 25 listopada 1942 roku - otwarcie przez Luftwaffe mostu powietrznego, pierwsze dostawy za­ opatrzenia. 12 grudnia 1942 roku - rozpoczęcie operacji „Wmtergewitter", czyli niemiecka próba przebicia się do okrążonych wojsk. 23 grudnia 1942 roku - powstrzymanie odsieczy w odległości 40 km od Stalingradu. 10 stycznia 1943 roku - Armia Czerwona rozpoczyna operację „Pierścień" - decydujące uderze­ nie w celu likwidacji kotła. 23 stycznia 1943 roku - ze Stalingradu startuje ostatni samolot. 31 stycznia 1943 roku - kapitulacja południowego kotła wraz ze sztabem von Paulusa. 2 lutego 1943 roku - kapitulacja ostatnich niemieckich żołnierzy w Stalingradzie.

Bibliografia C. Bekker, Atak na wysokości 4000. Warszawa 1399. D. Chazanow. Nad Stalingradem, Największe bitwy XX wieku. Warszawa 1995. F, Kurowski. iiiftbrikke. Stalingrad. Voninckel 1983. C. Sajer. Zapomniany żołnierz, Gdańsk 2001. j, Piekałkiewicz, Stalingrad. Anatomia bitwy, Warszawa 1995. J.SA Hayward, Stopped at Stalingrad. Urwersity Press of Kansas 2004. K, Kaczmarek. Stalingrad 1942-43. Warszawa i 985, iiii.u,:. r*GJ-\rónza historia drugiej wojny światowej. Kraków 1972. R.F. Toliver. T.j. Constabie, SMs waren Dk jagdfliege-Asse 19394945, Stuttgart 1983. W. Niekrasow, W okopach Stalingradu. Warszawa 1953,

Historia w Internecie - polecamy:

Okolice Stalingradu i okresowe linie frontu. 64

www.kagero.pl

http://www.Ii isto ry cy.p 1

http^/softIand.com.p!/aerojac dane/index2.html

http://www.czolgiem.com

http://www.gadek.art.pl/aviation

http://wp39.netlook.pl

http://pibwl.repttblika.pl

http:ZAvww.1939.pl

http://www.mauser98k. internetdsl.pl

/

http://www.moc1elarstwo.pl Kroniki Wojenne

W W W

http^/www.jurek.com.pl

.kagero.pl