33. Silverberg R. 2003 - Roma Eterna

Robert Silverberg Roma Eterna Tytuł oryginału: Roma Eterna Przełożył: Dariusz Kopociński

Rzymianom nie kreślę granic w czasie i przestrzeni, Dałem im królestwo, które nie ma końca.

Wergiliusz, Eneida

AUC 1203*

PROLOG

Historyk Lentulus Aufidiusz, który wziął na siebie zadanie opracowania wyczerpującej biografii wielkiego cesarza Tytusa Galiusza, od trzech lat wertował cesarskie archiwa w

Bibliotece Palatyńskiej. Co rano, sześć dni w tygodniu, opuszczał swoją kwaterę niedaleko Forum, mozolnie wspinał się na wzgórze, pokazywał przepustkę kustoszowi i wypuszczał się na eskapadę między wspaniałe regały, pełne zwojów opisujących rządy Tytusa Galiusza. Porwał się na rzecz niemałą. Tytus Galiusz, który wstąpił na tron po śmierci obłąkanego Karakalli, władał Rzymem w latach 970-994. Gruntownie zreformował model sprawowania władzy, pozostawiony w stanie rozkładu przez jego poprzednika. Jedne prowincje scalił, inne podzielił, ulepszył system podatkowy, armię zaś

rozbił na części składowe i powtórnie złożył w całość, by sprostała rosnącemu zagrożeniu ze strony barbarzyńców z północy. A była to dopiero drobna część listy... Lentulus Aufidiusz obawiał się, że przyjdzie mu zbierać materiały jeszcze przez dwa, trzy lata, nim będzie mógł zasiąść do pisania. Tego dnia (jak każdego w ciągu ostatnich dwóch tygodni) zamierzał przeczesywać regał 42, zawierający świadectwa działań Tytusa w dziedzinie religii. Cesarzowi przeszkadzała rosnąca popularność orientalnych kultów misteryjnych w imperium, głoszących wiarę w Mitrę Bykobójcę, Boginię-Matkę Kybele czy Ozyrysa z

Ajgyptos. Lękał się, że obce religie, gdyby pozwolić im zapuścić korzenie, osłabią tkankę państwa. Robił zatem co mógł, aby im przeszkodzić, a zarazem nie narazić się na gniew ich zwolenników. Było to zadanie delikatnej natury, które zrealizował z połowicznym skutkiem. Dopiero jego siostrzeniec i spadkobierca, cesarz Gajusz Marcjusz, dokończył dzieło, ustanawiając kult Jowisza Imperatora, którym zamierzał zastąpić kulty cudzoziemskie. Kiedy Aufidiusz stanął przy regale 42, zastał tam jeszcze kogoś. Po chwili rozpoznał Hermogenesa Celera, mieszkającego w fenickim Trypolisie kolegę po fachu i starego druha,

prawdopodobnie najwybitniejszego w imperium znawcę wschodnich wierzeń. Aufidiusz, mimo że sporadycznie ze sobą korespondowali, od lat go nie widział, nie wiedział również, że planuje wizytę w stolicy. Gorąco się wyściskali i ku rozdrażnieniu bibliotekarzy jęli rozprawiać o bieżących projektach. – Tytus Galiusz? – rzekł Celer. – No tak, fascynująca historia. – A ty? – Hebrajczycy w Ajgyptos. Nadzwyczajni ludzie. Potomkowie koczowniczego plemienia z pustyni.

– Wiem o nich tyle co nic – przyznał Aufidiusz. – Oj, to niedobrze, niedobrze! Gdyby inny los przypadł im w udziale, kto wie, jak potoczyłyby się nasze dzieje. – Ależ panowie, proszę o spokój – odezwał się jeden z bibliotekarzy. – Pracują tu inni uczeni. Jeżeli chcecie porozmawiać, proszę przejść do sali obok. – W takim razie pogadamy później – rzekł Aufidiusz. Umówili się na południowy posiłek. Celer, jak się okazało, znał bez liku

opowieści o swoich Hebrajczykach i w czasie jedzenia mówił praktycznie tylko o nich. W szczególności opowiadał o ich żarliwej wierze w jedynego wyniosłego Boga, dumnego i surowego, który ustanowił dla nich zawiły zbiór praw, dotyczący dosłownie wszystkiego – począwszy od tego, jak mają o nim mówić (nie wolno wypowiadać jego imienia), a skończywszy na tym, co mają jeść i którego dnia tygodnia. Ponieważ byli plemieniem upartym i nieposłusznym, mieli często zaznawać przykrości ze strony swoich sąsiadów. Po zajęciu rozległych terenów w Syrii Filistyńskiej owi Hebrajczycy, nazywający siebie również Izraelitami,

założyli tam swoje królestwo, wszelako później dostali się w jarzmo ajgipskie i cierpieli niewolę w kraju faraonów. Ten stan rzeczy trwał setki lat. Celer jednak odnalazł pewien przełomowy moment w dziejach Hebrajczyków, odległy w czasie o siedemnaście wieków, kiedy to charyzmatyczny wódz imieniem Mojżesz (Mosze w rodzimym języku), podjął się wyprowadzić naród z Ajgyptos do ziemi ojczystej w Palestynie, w ich przekonaniu obiecanej im na wieki przez Boga. – I cóż się wtedy stało? – zapytał grzecznie Aufidiusz, chociaż nużył go ten temat.

– No cóż, exodus zakończył się sromotną porażką. Mojżesz zginął, podobnie jak większość przywódców, a ci, którzy ocaleli, znowu się dostali w niewolę ajgipską. – Jakoś nie rozumiem... – W takim razie ci powiem! – uniósł się Celer. Jego pucułowatą, nalaną twarz rozświetlił blask uczonego natchnienia. – Pomyśl tylko, co by się mogło stać, drogi Aufidiuszu! Załóżmy, że Hebrajczycy jednak docierają do Syrii Palestyńskiej. Tym razem osiedlają się na stałe w tej kolebce mistycznych kultów płodności i urodzaju. Po wielu stuleciach ktoś łączy gorliwą, fanatyczną

religijność Hebrajczyków z pewnymi rdzennie palestyńskimi wierzeniami w zmartwychwstanie ciała, wywodzącymi się ze starych ajgipskich mitów o Ozyrysie. I proszę, rodzi się nowa religia, głoszona przez niezwyciężonego proroka... nie w Ajgyptos, lecz w prowincji imperium rzymskiego, o wiele bliżej głównego ośrodka władzy. A ponieważ Syria Palestyńska w tym czasie jest częścią imperium, którego obywatele mogą swobodnie wędrować z prowincji do prowincji, kult obejmuje swoim zasięgiem Rzym, podobnie jak inne kulty ze Wschodu. – No i? – odezwał się Aufidiusz, skołowany.

– I wysuwa się na czoło z rozmachem, do jakiego nie była zdolna Kybele, Mitra i Ozyrys. Wyznawcy głoszą przesłanie o miłości bliźniego i wspólnocie dóbr ziemskich. Zwłaszcza bogactw. Majątki mają być rozdane biednym. Biedota hurmą ciągnie do nowych bożnic. Wszystko wywrócone do góry nogami. Sam cesarz, rad nierad, musi uznać nową religię, a nawet, kto wie, sam się nawrócić z przyczyn politycznych. Obca religia wzrasta w potęgę, a fundament rzymskiego społeczeństwa kruszeje pod wpływem zabobonu. W końcu imperium, obezwładnione nową filozofią, ginie z rąk barbarzyńców, którzy od wieków czyhali u granic...

– Właśnie do tego nie chciał dopuścić Tytus Galiusz. – Owszem. A zatem w mojej nowej książce ukażę wizję świata, w którym wyjście Hebrajczyków z Ajgyptos rzeczywiście się powiodło i narodziła się nowa religia, przeżywająca nieograniczony rozkwit w całym imperium... – Tak czy owak – rzekł Aufidiusz, powstrzymując się od ziewania – wszystko to czysta fantazja. Takie wydarzenie nigdy nie miało miejsca. Mało tego, Celer, nigdy nie miało prawa się wydarzyć. – Może nie, a może tak. Fascynują mnie

tego rodzaju dociekania. – Jak sobie chcesz. Co do mnie, to wolę rozważać świat taki, jakim jest naprawdę. Religia, o której mówisz, nigdy się nie wdarła do umiłowanego Rzymu. Imperium jest silne i ma się dobrze, za co dziękujmy nieistniejącemu Jowiszowi oraz innym bóstwom, w które udajesz, że wierzysz. A teraz, jeśli łaska, chciałbym ci się zwierzyć z moich odkryć, dotyczących reformy podatkowej Tytusa Galiusza.

AUC 1282

Z CEZAREM W KRAINIE CIENI

Świeżo przybyły ambasador Imperatora Wschodu okazał się, ku zdziwieniu Faustusa, dość młody, do tego nie za wysoki, dobrze zbudowany, całkiem przystojny – żeby nie rzec, dziewczęco urodziwy – a przy tym najwyraźniej

bystry i kompetentny. Z łatwością znosił spoczywające na nim spojrzenia. W sposób trudny do wytłumaczenia budził lęk, choć nie od razu to się uwidaczniało. Był nieprzenikniony niczym kunsztowny pancerz. W zderzeniu z jego wystudiowaną, wielkopańską flegmą Faustus – człowiek wysoki, krzepki, mocno ogorzały, któremu przybywało w pasie i ubywało na czaszce – mimo swojego zacnego, szlachetnego pochodzenia poczuł się jak zwyczajny plebejusz. Tego ranka Faustus, mający obowiązek, jako urzędnik kancelarii, podejmować goszczące w stolicy znakomitości, wybrał się do Ostii, żeby powitać na

cesarskim nabrzeżu greckiego posła (który żeglował na zachód z przystankiem na Sycylii, minął Neapolis i dalej płynął na północ wzdłuż wybrzeża) i zaprowadzić go na kwaterę w starym Pałacu Sewerów, gdzie trzymano pokoje dla przybywających z rzadka ambasadorów ze wschodniej części imperium. Najpierw należało przełamać lody. Spoglądali na siebie po przeciwnych stronach stołu z onyksowym blatem, usadowieni w Małej Sali Kolumnowej, która za panowania dawnych władców została przeobrażona w nieco przyduży salon. Nadeszła pora zagaić rozmowę. Faustus wysłał sługę po wino: przedni,

kosztowny gatunek ze wspaniałych winnic w Galii Zaalpejskiej. Pokosztowawszy jego wybornego smaku, postanowił bez owijania w bawełnę poruszyć drażliwą kwestię: – Niestety, książę Herakliusz został niespodziewanie wezwany na północną granicę, zatem dzisiejszy obiad został odwołany. Będziesz miał wolny wieczór, sposobność do odpoczynku po długiej podróży. Ufam, że nie masz nic przeciwko temu. – Aha – odpowiedział Grek i na moment zacisnął usta. Zapewne był trochę zdziwiony, że już w pierwszym dniu pobytu w Rzymie dają mu tyle swobody.

Lustrował swoje zadbane paznokcie. Kiedy podniósł wzrok, w jego ciemnych oczach pokazało się zmartwienie. – A więc nie spotkam się również z cesarzem? – Cesarz zaniemógł. Nie będzie w stanie wysłuchać cię wieczorem. Najwcześniej za kilka dni, jak mniemam. Jego powinności w dużej mierze przejął książę Herakliusz. Podczas nieobecności księcia, tyleż nagłej, co nieuniknionej, twoim gospodarzem i przewodnikiem po Rzymie będzie jego młodszy brat Maksymilian. Zobaczysz, zacny Menandrosie, że to ujmujący człowiek, obdarzony poczuciem humoru.

– W odróżnieniu od brata, jak sądzę – rzekł chłodno ambasador. Co racja, to racja, pomyślał Faustus. A jednak trzeba mieć tupet, żeby o tym głośno mówić. Faustus zastanawiał się, co skłoniło do takich słów tego niewysokiego mężczyznę. Bądź co bądź, Menandros przybył negocjować warunki związku małżeńskiego siostry swego władcy i księcia, o którym wypowiedział się właśnie dosyć niepochlebnie. Kiedy tak wytrawny dyplomata jak ów natarty olejkami Grek wypowiada się w sposób rażąco niedyplomatyczny, to zwykle musi mieć ku temu powody. Być może, dumał Faustus, Menandros po prostu ma żal do

księcia Herakliusza, który nieelegancko wymigał się od powitania go w Rzymie. Faustus nie zamierzał się jednak wdawać w dalsze porównania. Pozwolił sobie tylko na nieznaczny uśmiech – krzywy uśmieszek, podpatrzony u swego młodego przyjaciela Maksymiliana Cezara. – Pod względem usposobienia bracia znacznie się różnią, to prawda. Może jeszcze wina, wasza dostojność? Gość ponownie zmienił ton. – Ależ błagam, skończmy z formalnościami, bądźmy dla siebie druhami. – Pochylając się w przód,

dodał konfidencjonalnie: – Nazywaj mnie zwyczajnie: Menandros. Ja będę do ciebie mówił: Faustus. Co ty na to, przyjacielu? Wina, pytasz? Ma się rozumieć! Pierwszorzędne! W Konstantynopolu żadne mu nie dorówna. Skąd właściwie pochodzi? Faustus zerknął z ukosa na jednego ze służących, który prędko napełnił puchary. – Z Galii – odpowiedział. – Zapomniałem, jak je nazywają. Na twarzy Greka przemknął niewątpliwy wyraz niezadowolenia, szybko ukryty. Dał się złapać na wychwalaniu prowincjonalnego wina,

co musiało go ukłuć do żywego. Faustus nie zamierzał go jednak w żaden sposób poniżać. Po cóż antagonizować wpływową i potencjalnie życzliwą osobistość, jaką był ambasador władcy Wschodu na zachodnim dworze? Sytuacja przybierała niekorzystny obrót, toteż postanowił czym prędzej zatrzeć złe wrażenie: – Produkcja wina przeniosła się do Galii. Podobno w cesarskich piwnicach nie znajdziesz już rzymskiego. Najwyżej parę beczek! Zapewniam cię, że Jego Cesarska Mość przedkłada nade wszystko czerwone wino z Galii. – W takim razie, skoro już tu jestem,

kupię trochę wina do piwnic Jego Wysokości Justyniana – powiedział Menandros. Przez chwilę pili w milczeniu. Faustus czuł się, jakby tańczył na ostrzach mieczy. – A zatem to twoja pierwsza wizyta w Urbs Romie? – zapytał, gdyż milczenie się przeciągało. Starał się, idąc za przykładem Menandrosa, mówić swobodnym tonem. – Owszem, pierwsza. Doświadczenie zbierałem głównie w Ajgyptos i Syrii. Faustus zastanawiał się, ile nazbierało się tego doświadczenia. Ambasador

mógł mieć ze dwadzieścia pięć lat, no, może trzydzieści. Oczywiście, ci wszyscy ciemnoocy, gładkolicy Grecy, wypomadowani na wschodnią modłę, wydawali się młodsi. Faustus, już po pięćdziesiątce, co rok miał większe trudności z oceną wieku młodych ludzi. Na dworze wszyscy robili wrażenie młodzieniaszków, rzekłby kto, sami chłopcy i dziewczęta. Spośród tych, co dzierżyli ster rządów w czasach jego młodości, nie ostał się nikt prócz starego cesarza, samotnego i zmęczonego życiem, z którym ostatnio niezbyt się liczono. Jeśli chodzi o dworzan z jego pokolenia, to jedni pomarli, drudzy na starość osiedli w dalekich stronach. On sam był dwanaście lat starszy od

swojego przełożonego w kancelarii. Przeżył dwakroć tyle co jego najlepszy przyjaciel Maksymilian Cezar. Odkąd sięgał pamięcią, zawsze czuł się reliktem minionej epoki... co też miało swoje uzasadnienie, urodził się bowiem w rodzinie, do której należał tron trzy dynastie temu. Teraz jednak, gdy odeszła w niebyt nie tylko świetność rodu, ale i jego rówieśnicy, tym bardziej czuł się przeżytkiem. To, że Justynian wyprawił z bądź co bądź delikatną misją tak młodego i, siłą rzeczy, mało obytego w świecie ambasadora, budziło obawy. Z drugiej strony, błędem byłoby go niedoceniać. Pomagając Menandrosowi odnaleźć się

w obcym mieście, mógłby zatrzeć złe wrażenie, wywołane kilkudniową nieobecnością – jakże niefortunną! – księcia Herakliusza. Faustus teatralnie zaklaskał. – Tak bardzo ci zazdroszczę, druhu Menandrosie! Pierwszy raz w życiu ujrzysz chwałę Rzymu. To niezapomniane przeżycie, zobaczysz! My, rodowici mieszkańcy miasta, nie doceniamy go, bo nam się opatrzył. Ech, jego wielkość! Jego wspaniałości! – Otóż to, pomyślał. Niech go Maksymilian przegoni wzdłuż i wszerz, póki nie wróci Herakliusz. Olśniony cudami, w końcu zapomni, jaki spotkał

go afront ze strony księcia. – Czas oczekiwania na powrót cesarza umilą ci ciekawe wycieczki. Monumentalne świątynie, amfiteatr, łaźnie, Forum, Kapitol, pałace, malownicze ogrody... – Groty Tytusa Galiusza – wyrwał się nagle Menandros. – Podziemne świątynie i kaplice. Targowisko czarowników. Katakumby świętych chaldejskich prostytutek. Sadzawka chrzczeńców. Labirynt Menad. Pieczary czarownic. – O! Widzę, że wiesz już to i owo. – Któżby nie słyszał o Krainie Cieni w Urbs Romie? Głośno o niej w całym imperium. – W okamgnieniu błyszcząca,

jakby ulana z brązu maska stopiła się, a wraz z nią harda poza. W jego spojrzeniu dało się zauważyć coś nowego, jakąś spontaniczną gorliwość, nieskrywany chłopięcy entuzjazm. I trochę szelmostwa, iskrę przyziemnego, niewybrednego pożądania, która zadawała kłam jego ogładzie. – Mogę być z tobą szczery, Faustusie? – rzekł cichym tonem konspiratora. – Przepych mnie nudzi. Wolałbym się przyjrzeć życiu na nizinach. Szemranym interesom, z których słynie Rzym. Ciemnemu, plugawemu sercu miasta, dziewkom i magikom, rewiom dziwolągów, orgiom, złodziejskim targowiskom, dziwnym kapliczkom wyznawców tajemniczych religii... Zgorszyłem cię, Faustusie? Czy

przyznając się do tego, uchybiłem godności dyplomaty? Zwiedzanie świątyń nie jest moim marzeniem, ale skoro poważna praca czeka mnie dopiero za kilka dni, chcę poznać drugą stronę Rzymu, mroczną i zagadkową. W Konstantynopolu nie brakuje świątyń, pałaców, łaźni i całej reszty. Wspaniały, lśniący marmur ciągnie się mila za milą, aż chciałoby się wołać ratunku. Prawdziwe tajemnice podziemi, wilgotnych, brudnych, cuchnących lochów, oto co mnie pociąga. A co w Konstantynopolu zostało wykorzenione jako szkodliwe, niebezpieczne źródło zepsucia. – I tu się tak uważa – rzekł spokojnie

Faustus. – Ale nie tępicie podziemnego świata, bo tam szukacie rozrywek! Wiem o tym ze sprawdzonych źródeł. Jak już wspomniałem, przebywałem na placówce w Ajgyptos i Syrii. Starożytny Wschód, tysiące lat starszy niż Rzym i Konstantynopol. Wiesz, że tam właśnie powstały najdziwniejsze kulty? Tam też zacząłem się nimi interesować. Damaszek, Aleksandria, Antiochia: co ja tam widziałem, słyszałem i wyrabiałem! Jednak dziś głównym ośrodkiem jest Urbs Roma, czyż nie? Stolica cudów! Więcej powiem, Faustusie: to, czego naprawdę pragnę doświadczyć... – Urwał w pół zdania, czerwony i trochę

oszołomiony. – To sprawka wina – rzekł, kręcąc głową. – Za dużo piję. Pewnie mocniejsze, niż myślałem. Faustus pochylił się nad stołem i delikatnie położył dłoń na nadgarstku młodego mężczyzny. – Bez obaw, przyjacielu. Twoje zwierzenia mną nie wstrząsnęły. Nieraz się zapuszczam w Krainę Cieni, podobnie jak książę Maksymilian. Do powrotu księcia Herakliusza pokażemy ci wszystko, co tylko zapragniesz. – Wstał i cofnął się kilka kroków, żeby swą przyciężką posturą nie górować w sposób onieśmielający nad siedzącym wygodnie ambasadorem. Po złym

początku odzyskał lekką przewagę, lecz nie chciał przeciągać struny – Teraz cię zostawię. Po długich wojażach zapewne zechcesz odpocząć. Przyślę sługi. Oprócz twoich towarzyszy w drodze z Konstantynopola, ci oto mężczyźni i kobiety są na twoje rozkazy w dzień i w nocy. – Wskazał niewolników, rozstawionych w zacienionych kątach sali. – Są twoi, żądaj od nich czegokolwiek. Dosłownie, zacny Menandrosie.

***

Tragarze czekali na zewnątrz obok palankinu. – Do rezydencji Cezara – rozkazał oschle Faustus i wgramolił się do środka. Wiedzieli, o którego Cezara chodzi. W Rzymie tym imieniem posługiwało się bardzo wiele szlachetnie urodzonych osób, od imperatora w dół (nawet Faustus miał doń pewne prawa), ostatnio jednak utarło się tytułować w ten sposób dwóch synów Maksymiliana II. Tragarze, nawet gdyby nie zdawali sobie sprawy z nieobecności starszego brata w mieście, byli rozgarniętymi

ludźmi, domyślającymi się, że ich pan nie udaje się do rezydencji obcesowego i ponurego księcia Herakliusza. Jego celem mogły być komnaty młodszego Maksymiliana Cezara, wesołka skorego do niecnych czynów. Książę Maksymilian, przyjaciel i kompan, mało tego, najdroższy i wyjątkowy przyjaciel i kompan – na dobrą sprawę, w tym czasie jedyny prawdziwy przyjaciel i kompan podstarzałego, wiodącego coraz bardziej samotniczy żywot, drugorzędnego urzędnika na cesarskim dworze, Faustusa Flawiusza Konstantyna Cezara. Maksymilian mieszkał po drugiej stronie Palatynu w ładnym, nie za dużym

pałacyku z różowego marmuru, w którym rezydowali młodsi synowie ostatnich sześciu imperatorów. Książę – błękitnooki, wysoki rudzielec, dorównywał wzrostem Faustusowi, lecz na tym kończyły się podobieństwa. Nie był tęgi ani przysadzisty, lecz szczupły i zwinny. Na widok Faustusa oderwał się od sofy, by powitać go ciepłym uściskiem ramion i kubkiem chłodnego wina. Co prawda Faustus w towarzystwie greckiego ambasadora przez półtorej godziny raczył się czerwonym trunkiem, ale to nie miało znaczenia. Maksymilian, książę z królewskiej linii, miał swobodny dostęp do grot, gdzie przechowywano wino z

najlepszych roczników, a gustował przede wszystkim w tych wykwintnych, białych, pochodzących z Gór Albańskich: im były starsze, słodsze i chłodniejsze, tym lepiej. Gdy podejmował Faustusa, białego wina nigdy nie brakowało. – Spójrz na to – rzekł Maksymilian, nim Faustus zdążył bodaj słowem wykroczyć poza pochwałę trunku. Książę wyciągnął długą, wypchaną sakwę z purpurowego sukna i śmiałym, zamaszystym gestem wysypał na stół mrowie splątanych połyskliwych świecidełek: naszyjników, kolczyków, pierścieni i wisiorów, wykonanych z opali osadzonych w misternie uformowanym złocie, opali

wszystkich typów i odcieni, mlecznobiałych, jaskrawozielonych, czarnych jak smoła, ogniście czerwonych. Z radosną werwą zagarnął dwie garści i przesiał przez palce. Oczy mu się iskrzyły. Wydawał się urzeczony tym błyszczącym skarbem. Faustus wpatrywał się zmieszany w skrzące się cudeńka, rozrzucone w nieładzie. Były to błyskotki cudnej urody, owszem, a mimo to Maksymilian sprawiał wrażenie przesadnie szczęśliwego. Co go w nich tak fascynowało? – Bardzo ładne – przyznał Faustus. – Oskubałeś kogoś przy stole do gry? A

może sprezentujesz te cacka jednej ze swoich dam? – Cacka?! – wykrzyknął Maksymilian. – Toż to klejnoty Kybele! Ze skarbu najwyższej kapłanki Wielkiej Matki. Czyż nie są piękne, Faustusie? Hebrajczyk właśnie je przyniósł. Skradzione, rzecz jasna. Z najświętszego sanktuarium bogini. Z okazji ślubu zamierzam je darować mojej nowej szwagierce. – Ukradzione z sanktuarium? Którego? I cóż to za Hebrajczyk? O czym ty mówisz, Maksymilianie? Książę uśmiechnął się szeroko i, wetknąwszy w pulchną dłoń Faustusa

jeden z najokazalszych wisiorów, zacisnął na nim jego palce. Figlarnie puścił mu oko. – Potrzymaj sobie. Mocno. Czujesz łaskotanie? To spływa na ciebie magia bogini. Czujesz nabrzmienie w kroku? Tego się należało spodziewać. Mamy talizmany płodności o niezwykłej mocy. W sanktuarium nosi je kapłanka. Ktokolwiek zostanie muśnięty jej klejnotami, przeistoczy się w potężną machinę prokreacyjną. Księżniczka Herakliusza pocznie w łonie dziedzica już za pierwszym razem, kiedy się połączą. Sukces murowany, dynastia przedłużona. Oto mała przysługa dla mojego oziębłego brata, stroniącego od

łożnicy. Wyjaśnię wszystko jego ukochanej, która będzie wiedziała, jak postąpić. Co ty na to? – Maksymilian jowialnie poklepał po brzuchu Faustusa. – Nad czym tyle medytujesz, staruszku? Faustus oddał wisiorek. – Myślę sobie, że tym razem możesz przedobrzyć. Skąd to masz? Od Danielusa? – Od niego, a jakże. Dziwisz się? – A on to skąd wziął? Ukradł ze świątyni Wielkiej Matki, co? Ciemną nocą wkradł się do groty, a następnie pod nieuwagę kapłanek wśliznął się do sanktuarium? – Faustus zamknął oczy,

przysłonił je ręką i hałaśliwie prychnął przez zaciśnięte usta, dając wyraz zdumieniu i dezaprobacie. Przeżył lekki wstrząs, a było to raczej obce mu doznanie. W całym imperium jeden tylko Maksymilian sprawiał, że czuł się zdziadziałym nudziarzem. – Bój się Jowisza, Maksymilianie, z czyjejś skradzionej własności robisz prezent ślubny?! A przecież to ślub królewski! Wyobrażasz sobie, jak wielki krzyk podniesie się stąd do Indii, gdy kapłanka się dowie, co jej zginęło? Maksymilian ze swoim charakterystycznym łotrowskim uśmieszkiem wsypał biżuterię z powrotem do sakwy.

– Na starość tracisz rozum. Skąd pomysł, że klejnoty skradziono z sanktuarium akurat wczoraj? Po prawdzie, stało się to za rządów Marka Anastazjusza, czyli... zaraz... dwieście pięćdziesiąt lat temu. Zresztą, sanktuarium nie znajduje się w Rzymie, lecz w dalekiej Frygii, gdziekolwiek to jest. Od tamtej pory przeszły przez ręce pięciu prawomocnych właścicieli, więc straciły status towaru pochodzącego z kradzieży. Tak się składa, że zapłaciłem za nie grubą gotówką. Powiedziałem Hebrajczykowi, że rozglądam się za niebanalnym prezentem ślubnym dla oblubienicy starszego Cezara. Oświadczył, że jest do sprzedania ta mała kolekcja, na co ja, że zgoda, biorę.

Sypnąłem złotem, które przeważyłoby dwóch podpasionych Faustusów. Dziś w nocy zszedł do Groty Złotników, dobił targu i oto mam! Chcę zobaczyć minę mojego drogiego braciszka, kiedy wręczę te skarby jego pięknej wybrance Sabbacji, prezent zaiste godny królowej. I kiedy opowiem mu o ich szczególnym działaniu. „Kochany bracie – ciągnął świdrującym tonem łobuzerskiej kpiny – pomyślałem sobie, że przyda ci się pomoc w skonsumowaniu małżeństwa, więc radzę, każ oblubienicy założyć ten pierścień w noc po weselisku, przyozdobić rękę tą oto bransoletą, wsunąć między piersi ten zaś wisior”. Faustus czuł, że za chwilę rozboli go

głowa. Niekiedy szaleńczy wigor Cezara był dla niego trudny do zniesienia. Bez słowa dolał sobie wina i z namaszczeniem wychylił kielich: wolnymi, głębokimi łykami. Następnie podszedł do okna i zatrzymał się zwrócony plecami do księcia. Czy można było ufać Maksymilianowi w kwestii pochodzenia klejnotów? Czy naprawdę zostały wyniesione z sanktuarium w dawnych czasach, czy też złodziejaszek zwędził je wczoraj? Tego by jeszcze brakowało! Gdy trwają negocjacje w sprawie wyczekiwanego sojuszu wojskowego, który planowano podpisać zaraz po zaślubinach księcia z Zachodu z księżniczką ze Wschodu,

pobożny i nad wyraz cnotliwy Justynian dowiaduje się, że brat jego szwagra niefrasobliwie dał siostrze Imperatora Wschodu prezent pochodzący z świętokradczego rabunku. Prezent, który wciąż może być przedmiotem intensywnych poszukiwań. Maksymilian ciągle wychwalał klejnoty, lecz Faustus słuchał go jednym uchem. Z półmroku przyjemnie zawiało chłodnym powietrzem, niosącym ze sobą cudowną mieszaninę woni cynamonu, pieprzu, gałki muszkatołowej, pieczonego mięsa, tęgiego wina, ostrych perfum, plasterków cytryny: odurzające aromaty wystawnej uczty. Chętnie wdychał ten orzeźwiający zapach.

Kiedy tak pieścił go łagodny, dobrotliwy wietrzyk, zdecydował się odrzucić skrupuły. Wszak nie było powodów do zmartwień. Najprawdopodobniej doszło do uczciwej transakcji. Gdyby nawet skarb został skradziony z sanktuarium Wielkiej Matki, wściekła kapłanka niewiele mogłaby wskórać, oficjalne śledztwo nigdy bowiem nie obejmie kufrów rodziny panującej. A że dar Maksymiliana miał rzekomo właściwości afrodyzjaku, zanosiło się na przedni żart z nadętego, mrukliwego brata. Faustus poczuł nagły przypływ sympatii do swojego przyjaciela. Po raz kolejny książę udowadniał, że mimo młodego

wieku dalece go prześcignął w łotrzykowskich wybrykach. A to był nie lada wyczyn. – Nawiasem mówiąc, ambasador pokazał ci ją na obrazku? – zapytał Maksymilian. Faustus rozejrzał się na boki. – Czemu miałby to robić? Nie ja się z nią żenię. – Pytam z czystej ciekawości. Zastanawiam się, czy jest tak brzydka, jak o niej mówią. Wieść niesie, że z wyglądu przypomina brata. A przecież Justynian ma końskie rysy twarzy. W dodatku jest dużo starsza od

Herakliusza. – Naprawdę? Pierwsze słyszę. – Justynian ma mniej więcej czterdzieści pięć lat, prawda? Mało prawdopodobne, żeby jego siostra była osiemnastoletnią lub dwudziestoletnią dziewczyną. – A dwudziestopięcioletnią? Czemu by nie? – Prędzej trzydziestopięcioletnią. W najlepszym razie. Herakliusz ma dopiero dwadzieścia dziewięć lat. Mój brat ożeni się z podpróchniałą paskudą, może już za starą na dzieci. Czy ktoś o tym pomyślał?

– Akurat tak się składa, że podpróchniała paskuda, jak ją może niesłusznie nazywasz, jest siostrą Imperatora Wschodu, dzięki czemu więzy krwi połączą dwie części mocarstwa. Co się okaże zbawienne, kiedy przyjdzie nam prosić Justyniana o kilka legionów, żeby odegnać barbarzyńców z północy, naszych serdecznych przyjaciół Gotów i Wandalów, którzy znów nas kąsają po łydkach. Jeśli będzie bezpłodna, cóż z tego? Prawowitych dziedziców tronu można przysposobić. – Ależ oczywiście. Wszelako nasz święty cel, ów wielki sojusz... tak bardzo nam na nim zależy, Faustusie?

Jeżeli zafajdany barbarzyńca stawi się na kolejne starcie, czemu nie przegonimy go sami? Mój ojciec dał im do wiwatu, kiedy w czterdziestym drugim podpełzli pod nasze granice. Nie wspominając o jego dziadku, który pół wieku wcześniej potykał się z Hunami pod wodzą Attyli. – Czterdziesty drugi rok... Szmat czasu. Twój ojciec jest stary i schorowany, na domiar złego brakuje nam wybitnych generałów. – A Herakliusz? Jeszcze nas wprawi w zdumienie. – Herakliusz?! – Doprawdy, śmiały pomysł! Wyniosły, zjadliwy, skłonny do ascezy Herakliusz Cezar miałby

dowodzić wojskami na polu bitwy. Nawet Maksymilian, człowiek frywolny, niesforny i nieokrzesany, bardziej nadawał się na kandydata do roli bohatera wojennego aniżeli niemrawy Herakliusz. – Racz pamiętać, mości Faustusie – rzekł Maksymilian z ironicznym parsknięciem – że należymy do dynastii nawykłej do oręża. W żyłach moich i mojego brata płynie krew wojowników. – O tak, wojownik Herakliusz, nie mający sobie równych w boju – zakpił Faustus, co razem skwitowali śmiechem. – W porządku, przyznaję ci rację. Chyba rzeczywiście potrzebujemy wsparcia

Justyniana. A zatem mój brat żeni się z brzydką księżniczką, jej brat pomaga nam przegonić na cztery wiatry troglodytów z północy, a potem w całym imperium nastaje epoka wiecznego pokoju... może z wyjątkiem paru potyczek z Persami, którzy wszakże nękają Justyniana, nie nas. Niech więc tak będzie. A swoją drogą, czy powinienem się martwić wdziękami małżonki Herakliusza? On sam nie dba o nie. – Właśnie. – Następca tronu nie cieszył się sławą pogromcy niewieścich serc. – Miejmy nadzieję, że skarb Wielkiej Matki, jeśli potwierdzą się jego walory,

pozwoli mu piorunem spłodzić nowego Cezara. Być może nigdy więcej nie tknie swej małżonki, ku jej wielkiej uciesze, a pewnie i jego. – Maksymilian wystrzelił z kanapy, żeby dolać wina sobie i Faustusowi. – Rzeczywiście wyruszył na północ na przegląd jednostek? Tak mówią. – Wiem. To wersja oficjalna, ale mam pewne wątpliwości. Prędzej wypuścił się w knieję na wielodniowe łowy, żeby odwlec sprawę małżeństwa. – Była to jedyna rozrywka księcia Herakliusza: niezmordowany, nudny pościg za jeleniem, dzikiem, lisem lub zającem. – Wierz mi, ambasador grecki srodze się rozgniewał, kiedy wyszło na jaw, że

książę wyjechał akurat teraz. Nie krył oburzenia. Stąd właśnie moja wizyta. Mam dla ciebie zajęcie. Twoim i moim zadaniem będzie dostarczanie rozrywek ambasadorowi, póki Herakliusz nie raczy wrócić do miasta. Maksymilian leniwie wzruszył ramionami. – Może twoim zadaniem. Mnie w to nie mieszaj, stary druhu. – Wydaje mi się, że będziesz się dobrze bawił. Zaraz przyznasz mi słuszność. Zresztą, już cię przydzieliłem do tej misji, więc mnie nie zawiedziesz. Ambasador pragnie zwiedzić Rzym, lecz nie nęcą go typowe atrakcje turystyczne.

Wybiera się do Krainy Cieni. Cezar otworzył szeroko oczy. – Naprawdę? Ambasador chce się tam poszwendać? – To Grek. I młody. Zapewne ma perwersyjne skłonności, a nawet jeśli nie, to chciałby zaszaleć. Obiecałem, że pokażemy mu pałace i świątynie, na co on, żebyśmy pokazali mu groty i burdele, targowisko czarowników, pieczary czarownic, tego typu miejsca. „Wolałbym się przyjrzeć życiu na nizinach”, to cytat. – Faustus starał się przeciągać sylaby jak Menandros, mówiąc po łacinie ze wschodnim akcentem. – „Ciemnemu, plugawemu

sercu miasta”, to drugi cytat. „Szemranym interesom, z których słynie Rzym”. – Turysta – rzekł wzgardliwie Maksymilian – tylko taki, który nie lubi chodzić utartymi szlakami. – Mniejsza z tym. Muszę mu dotrzymać kompanii i tyle. A skoro twój braciszek zaszył się w lasach, ojciec zaś choruje, ktoś inny z cesarskiej rodziny wcieli się w rolę gospodarza. Jesteś jedynym kandydatem. Ambasador bawi w mieście nie dłużej niż pół dnia, a Herakliusz już zdołał go obrazić, choć przebywa daleko. Im bardziej się rozsroży, tym cięższe postawi warunki,

kiedy wróci twój brat. Niby jest miękki, ale to złudzenie. Lekceważąc go, popełnimy błąd. Niech jeszcze kilka dni wrze gniewem, a wybuch będzie straszny. – Wybuch? I co zrobi? Nie odwoła małżeństwa tylko dlatego, żeśmy mu uchybili. – Może i nie odwoła, jeśli jednak zamknie się w swoim zacietrzewieniu, zamelduje Justynianowi, że przyszły Imperator Zachodu jest osłem dardanelskim, któremu nie warto słać żołnierzy, a już na pewno siostry. Po paru miesiącach od zaślubin księżna Sabbacja bez rozgłosu wróci do

Konstantynopola, a nam pozostanie samotnie dać odpór barbarzyńcom. Mam wrażenie, że zażegnam niebezpieczeństwo, jeśli przez tydzień, dwa zajmę czymś innym myśli ambasadora. Dostarczę mu w katakumbach nieprzyzwoitych rozrywek. Możesz mi w tym pomóc. Pamiętasz, przyjacielu, jakeśmy tam hulali? Pokażmy mu nasze ulubione miejsca. To co, zgoda? – Mogę zabrać ze sobą Hebrajczyka? – zapytał Maksymilian. – Jako przewodnika. Zna Krainę Cieni lepiej od nas. – Mówisz o Danielusie?

– Tak, o Danielusie. – Jak najbardziej – zgodził się Faustus. – W grupie zawsze raźniej.

***

Kiedy żegnał się z księciem, zapadał zmrok. Było za późno na łaźnię. Wróciwszy do siebie, zażyczył sobie gorącej kąpieli, masażu, a potem niewolnicy Oalatei: smagłej, gibkiej szesnastoletniej Numidyjki, z którą

porozumiewał się jedynie językiem Erosa. Miał za sobą długi dzień, ciężki i wyczerpujący. Wracając z Ostii z greckim ambasadorem, nie spodziewał się, że wymknie mu się Herakliusz. Ponieważ stary cesarz Maksymilian czuł się fatalnie, zaplanowano, że poseł wieczorem po swoim przyjeździe do stolicy zje obiad z księciem Herakliuszem. Gdy jednak Faustus wyruszył do Ostii, Herakliusz czmychnął z miasta, broniąc się słabą wymówką „przeglądu wojsk na północy”. Ponieważ imperator nie czuł się na siłach, a Herakliusz wyjechał, brakowało dostojnej osobistości, która

na oficjalnym przyjęciu mogłaby pełnić honory domu... chyba żeby wziąć pod uwagę brata Herakliusza, postrzelonego Maksymiliana. Bez aprobaty Faustusa żaden dworzanin nie ośmielił się wysunąć takiej propozycji. Wobec tego uroczysty obiad został skreślony z planów na popołudnie, o czym Faustus dowiedział się dopiero po przyjeździe z portu. Wówczas jednak było już za późno, żeby zmienić plany; wysłano tylko pilną wiadomość do zbiegłego księcia, w której błagano o jak najszybsze stawienie się w Urbs Romie. Gdyby Herakliusz istotnie wybrał się na łowy, posłaniec wręczyłby mu wiadomość w domku myśliwskim w borach za jeziorem Nemi. Wtedy może –

może! – książę spełniłby prośbę. Jeśli, w co jednak należało wątpić, wyjechał do wojsk na granicy, jego nieobecność mogła się przeciągnąć. Z konieczności więc musiał go zastąpić Cezar Maksymilian. Ryzykowna sprawa. Na szczęście wyrażona przez ambasadora chęć przyjrzenia się życiu na nizinach dawała odpowiedź na niewygodne pytanie o sposób umilenia mu wolnego czasu, przynajmniej w ciągu najbliższych dni. Jeśli Menandros chciał się włóczyć po podziemiach, Maksymilian, zamiast być ciężarem, mógł się stać wybawieniem. Faustus osunął się w wannie do pozycji

półsiedzącej. Rozkoszując się ciepłą wodą, wdychał słodki zapach wlanych w nią wonności. Za dawnych czasów właśnie w wannie przyzwoici Rzymianie – na przykład Seneka, poeta Lukan czy choćby stara jędza Antonia, matka cesarza Klaudiusza – potrafili odważnie podciąć sobie żyły, zamiast męczyć się w społeczeństwie pełnym wad i nieprawości. Wszelako tamte dni odeszły w niepamięć, a Faustus, w odróżnieniu od dawnych wybitnych Rzymian, nie męczył się w społeczeństwie pełnym wad i nieprawości. Nie pociągała go zresztą sama koncepcja samobójstwa. Mimo wszystko miał świadomość, że

nastały smutne czasy dla Rzymu. Stary imperator jedną nogą w grobie, następca tronu głupek i świętoszek, drugi syn cesarza nicpoń, a barbarzyńcy, przed laty rzekomo zmiażdżeni, znów się dobijają do bram. Faustus wiedział, że nie odrodziły się w nim cnoty starożytnych Rzymian – chyba jak w nikim pięćset lat po śmierci Augusta – ale chociaż miał swoje słabości i potknięcia, czasami z jego serca wydzierał się krzyk sprzeciwu wobec nikczemności epoki. Nazywamy siebie Rzymianami. Do pewnego stopnia umiemy naśladować postawy i zachowanie naszych wielkich praprzodków. Szkoda, że kończy się na naśladownictwie i nieumiejętnym

udawaniu. To tylko zabawa w Rzymian. Sami siebie zwodzimy, mylimy falsyfikat z oryginałem. Doprawdy, paskudne czasy. W jego żyłach też płynęła królewska krew, mała drobina. Świadczyło o tym imię: Faustus Flawiusz Konstantyn Cezar. W imieniu zawierał się przydomek jego sławnego przodka, cesarza Konstantyna Wielkiego, a wraz z nim imię Fausty, żony Konstantyna i córki cesarza Maksymiliana. Dynastia Konstantyna dawno zeszła ze sceny, lecz lawirując genealogicznymi zygzakami, Faustus mógł od niej wywieść swoje pochodzenie, co upoważniało go do

uzupełnienia imienia o szumny przydomek „Cezara”. Pomimo tego był tylko drugorzędnym urzędnikiem w kancelarii Maksymiliana II Augusta, jego ojciec – mizernym oficerem w armii Północ, a jego z kolei ojciec... Ech, pomyślał, o nim lepiej zapomnieć. W ciągu dwustu lat, odkąd na tronie zasiadał Konstantyn Wielki, rodzinie nie zawsze sprzyjała fortuna. Nikt wszelako nie mógł zakwestionować jego pochodzenia; czasem nawet przyłapywał się na tym, że na obecną rodzinę panującą patrzy jak na dorobkiewiczów, którzy znienacka wyleźli z jakiejś jamy. Oczywiście, pierwsi cesarze pokroju Augusta Cezara, Tyberiusza i Klaudiusza mogliby nawet Konstantyna Wielkiego

uważać za dorobkiewicza. A wielcy mężowie dawnej Republiki, tacy jak Kamillus czy Klaudiusz Marcellus, prawdopodobnie traktowaliby z góry Augusta i Tyberiusza. Pochodzenie to śliska sprawa, doszedł do wniosku. Tutaj, w Rzymie, przeszłość odkładała się warstwą na warstwie, z których najgłębsza osadziła się przed trzynastoma wiekami. Każdy w swoim czasie mógł być nazwany dorobkiewiczem, nawet sam Romulus – założyciel miasta. Tak zatem epoka potężnego Konstantyna przyszła i odeszła. I oto jego daleki potomek, Faustus Flawiusz Konstantyn Cezar, starzejąc się, tył, łysiał i

marnował się w cesarskiej kancelarii na środkowych szczeblach drabiny zawodowej. Samo imperium wydawało się mocno posunięte w latach. W końcowym okresie długiego panowania Maksymiliana II wszystko ulegało zwiotczeniu. Wspaniała dynastia Tytusa Galiusza, później Konstantyna, następnie rządy pierwszego Maksymiliana, jego syna i wnuka... powiedziałby kto, że zrosły się z mitami, nawet jeśli drugi Maksymilian ciągle sprawował swój urząd. Świat się zmienił na przestrzeni dwóch dziesięcioleci. Chwiała się potęga imperium. W tym roku dużo się mówiło, zwłaszcza w mrocznych korytarzach na targowisku czarowników, o tajemniczych natchnionych

przepowiedniach w niedawno odnalezionych rękopisach Ksiąg sybillińskich. Podobno Rzym wszedł w ostatni wiek swojego istnienia, po którym miał nadejść ogień, apokaliptyczny chaos, ostateczny upadek. Jeśli to prawda, dumał Faustus, niech apokalipsa zaczeka jeszcze trzydzieści lat. Potem... wszystko jedno, świat może sobie umierać. Jednakże we wróżbach upadku wiecznego Rzymu pojawił się nowy element. W ciągu setek lat zawsze był na podorędziu mąż opatrznościowy, gotów wziąć sprawy w swoje ręce i zażegnać

kryzys. Przed ponad trzystu laty Septymiusz Sewer uchronił kraj przed dalszymi szaleństwami Kommodusa. Jedno pokolenie później Karakalla, jeszcze bardziej szalony syn Sewera, przysparzający Cesarstwu wielorakich szkód, został powstrzymany przez Tytusa Galiusza, który objął władzę i przywrócił ład. Barbarzyńcy zaczynali okrutnie szarpać granice Cesarstwa, lecz raz za razem potężni imperatorzy zmuszali ich do odwrotu: najpierw Tytus Galiusz, potem jego bratanek Gajusz Marcjusz, dalej Marek Anastazjusz i Dioklecjan (pierwszy panujący, który podzielił się władzą nad imperium), jak również Konstantyn, ustanowiciel drugiej stolicy na Wschodzie, i inni,

inni, aż do czasów współczesności. Teraz jednak, gdy tron praktycznie był pusty, każdy wiedział, że spadkobierca nie nadaje się do rządzenia. Skąd wziąć następnego wielkiego obrońcę Cesarstwa? – zastanawiał się Faustus. Książę Maksymilian nie mylił się, twierdząc, że pochodzi z rodu mężnych wojowników. Maksymilian I, człowiek z północy – wywodzący swoje korzenie z pradawnego plemienia Etrusków, a więc niebędący rzymianinem z dziada pradziada – założył dynastię, uczyniwszy się następcą wielkiego cesarza Teodozjusza. Jako młody, rzutki generał, odepchnął Gotów najeżdżających północne rubieże Italii, a

na jesieni swego życia połączył siły z Teodozjuszem II z Cesarstwa Wschodniego, żeby rozgromić Hunów dowodzonych przez Attylę. Potem nastało panowanie Herakliusza I, syna Maksymiliana, który utrzymywał w gotowości wojska na granicach; kiedy następna fala Gotów i ich krewniaków Wandalów zwaliła się przez Galię i ziemie germańskie, syn Herakliusza, młody cesarz Maksymilian II, przeprowadził miażdżące przeciwuderzenie i rozgromił wrogów, tak że groźba z ich strony wydawała się zażegnana na zawsze. Nic bardziej mylnego. Goci, Wandalowie i inne koczownicze

plemiona nie ustawały w wysiłkach. Oto czterdzieści lat od chwili, gdy Maksymilian II na czele dwudziestu legionów przeprawił się przez Ren i wszedł do Galii, by zadać im straszliwą klęskę, szykowali się chyba do największego ataku od czasów Teodozjusza. Niestety, Maksymilian II był obecnie stary i słaby, wręcz umierający. Ludzie twierdzili, że cesarz żyje na odludziu, odwiedzany jedynie przez medyków, lecz gdzie by to miało być, o tym krążyło mnóstwo niesprawdzonych plotek: może przebywał w Rzymie, może na wyspie Capri, może nawet w Kartaginie, Volubilis lub innym skąpanym w słońcu afrykańskim mieście. Faustus

podejrzewał, że cesarz umarł, tylko jego wystraszeni podwładni boją się dawać temu rozgłos. Historia Rzymu znała podobne przypadki. Kto po Maksymilianie II? Książę Herakliusz wstąpiłby na tron, a jakże. Choć mało kto się łudził, że byłby dobrym imperatorem. Przyszłość rysowała się wyraźnie. Niepowstrzymani Goci przełamują obronę na północy i wdzierają się do Italii, plądrują miasto, wyżynają arystokrację, jednego ze swoich królów ogłaszają władcą Rzymu. Tymczasem na zachodzie Wandalowie lub inne pokrewne im plemię upominają się o bogate prowincje Galię i Hispanię,

które stają się niepodległymi królestwami. I tak rozpada się imperium. „Najlepszą i w rzeczy samej jedyną nadzieją – mówił przed miesiącem kanclerz cesarski Licyniusz Obsekwens – jest królewski ślub. Justynian, przez wzgląd na tron szwagra, ale też żeby garść niepokornych barbarzyńskich królestw nie wyrosła mu na granicy, gdzie niegdyś kwitło Cesarstwo Zachodnie, wyśle nam wojska z odsieczą. Z pomocą kilku sprawnych greckich generałów rozprawa z Gotami potrwa krótko. Ale nawet to rozwiązanie niczego nie rozstrzygnie. Łatwo sobie wyobrazić, jak jeden z generałów Justyniana pozostaje w roli doradcy

młodego imperatora Herakliusza. Nim się kto spostrzeże, Herakliuszowi podadzą truciznę, a życzliwy generał łaskawie przyjmie wysuniętą przez senat propozycję objęcia tronu. Cesarstwo Zachodnie dostanie się w sferę wpływów Cesarstwa Wschodniego, pieniądze z podatków popłyną do Konstantynopola, a Justynian zostanie panem świata”. Najlepsza i jedyna nadzieja, w rzeczy samej... Zaiste, pomyślał Faustus, wypadałoby sobie podciąć żyły. Lepiej opuścić ten padół w obliczu nieprzezwyciężonych przeciwności losu, jak uczyniło tylu rzymskich bohaterów. O tak, wielu mnie poprzedza. Pomyślał

o Lukanie, który w chwili śmierci spokojnie recytował wiersze. Tak samo postąpił Petroniusz Arbiter. Kokcejusz Nerwa zagłodził się na śmierć w wyrazie sprzeciwu wobec czynów Tyberiusza. Seneka powiedział, że najpodlejsza śmierć jest lepsza od najpiękniejszej niewoli. Słuszne słowa... ale może ja nie jestem prawdziwym rzymskim bohaterem? Wstał z wanny. Dwie służebnice natychmiast okryły go miękkimi ręcznikami. – Niech przyślą Numidyjkę! – rozkazał, kierując się do komnaty sypialnej.

***

– Skorzystamy z bramy Tytusa Galjusza, najbardziej znanego wejścia do Krainy Cieni – wyjaśnił Danielus. – Wejść jest wiele, ale to robi największe wrażenie. Był późny ranek. Może trochę za wcześnie, żeby schodzić na dół, i na pewno za wcześnie dla prowadzącego hulaszczy tryb życia księcia Maksymiliana, który zwykle o tej porze spał. Jednakże Faustus chciał wyruszyć na tę wyprawę jak najszybciej. Uprzyjemnianie wolnych chwil

ambasadorowi stanowiło dla niego absolutny priorytet. Hebrajczyk praktycznie od samego początku wiódł rej, wszystko planował i gadał za dwóch. Był jednym z najmilszych kompanów księcia. Faustus niejeden raz spotykał się z tym rosłym, barczystym mężczyzną o wystających kościach policzkowych, wielkim krogulczym nosie i granatowoczarnych włosach, poupinanych w ciasno skręcone loczki. Chociaż od wielu lat obyczaj nakazywał gładko golić twarz, Danielus zapuścił bujną, gęstą brodę, która okrywała kędziorkami szczękę i podbródek. Zamiast togi nosił długą do kolan tunikę z białego, zgrzebnego

płótna, z brzegów haftowaną grubym, jasnozielonym wzorem błyskawicy. Ambasador Menandros wprawdzie pochodził ze Wschodu, lecz najwyraźniej nie miał wśród znajomych żadnych Hebrajczyków, bo poprosił, żeby mu ich opisano w kilku słowach. – To nieliczny lud żyjący na pustyni – wyjaśnił Faustus – przed wiekami osiadły w Ajgyptos. Dzisiaj niedobitki tułają się po całym imperium. Nie zdziwiłbym się, gdyby zawędrowali do samego Konstantynopola. To chytrzy, uparci i dość kłótliwi ludzie, nie zawsze żyjący w poszanowaniu prawa, chyba że chodzi o ich własne przepisy, których

fanatycznie przestrzegają w każdej sytuacji. Z tego co wiem, nie wierzą w bogów i nieprzychylnym okiem patrzą na imperatora. – Nie wierzą w bogów? – zdumiał się Menandros. – Jakichkolwiek? – Tak mi się wydaje. – A jednak wielbią jakiegoś boga, niewidzialnego dla ludzkich oczu – wtrącił Maksymilian. – Nie rzeźbią mu nawet posągów. On ustanowił dla nich mnóstwo niedorzecznych przepisów w kwestii tego, co mają jeść i tak dalej. Spytajcie Danielusa, opowie wam ze szczegółami. Albo i nie. Jak wszyscy jego rodacy, jest człowiekiem

drażliwym i nieprzewidywalnym. Faustus poradził ambasadorowi ubrać się skromnie na tę ekspedycję, żeby nie kłuł oczu swoim wysokim stanowiskiem. W garderobie Menandrosa, pełnej orientalnych wspaniałości, królowały oczywiście szykowne jedwabne szaty, lecz Faustus podsunął mu zwyczajną wełnianą togę, pozbawioną pasków oznaczających rangę. Menandros już wiedział, jak ułożyć na ciele ten ubiór. Maksymilianowi Cezarowi, synowi panującego władcy, przysługiwał purpurowy pasek i haft wykonany złotą nicią, ale i on wybrał dla siebie pospolite odzienie. To samo uczynił Faustus, który był potomkiem cesarza i

również miał prawo do purpurowego paska. W podziemiach i tak rzucało się w oczy, że są Rzymianami z wyższych sfer, jednak w mrocznych czeluściach Rzymu przechwalanie się statusem patrycjusza mogło się źle skończyć. Wybrane przez Hebrajczyka wejście znajdowało się na skraju tętniącej życiem dzielnicy Subury, położonej na wschód od Forum, w obniżeniu terenu między wzgórzami Wiminał i Eskwilin. Tutaj, w okolicy wypełnionej smrodem, brudem i ogłuszającym zgiełkiem, gdzie gmin cisnął się jak trzoda w obskurnych kilkupiętrowych kamienicach, gdzie skrzypiące powozy przebijały się z mozołem wąskimi, krętymi uliczkami –

tutaj właśnie około roku 980 cesarz Tytus Galiusz zaczął drążyć podziemne schronienie, w którym obywatele Rzymu mogliby się ukryć, gdyby dzikie zastępy Gotów, podówczas zbierających siły na północy, przerwały rzymską obronę i wdarły się do miasta. Goci na szczęście zostali rozbici, nim zbliżyli się do stolicy, lecz Tytus Galiusz wybudował pod Suburą rozległą plątaninę korytarzy. Tak on, jak i jego spadkobiercy powiększali ją przez następne dziesięciolecia, na wszystkie strony wypuszczali odnogi, tworząc połączenia z istniejącym labiryntem podziemnych sztolni, tunelów i komór, od tysiąca lat drążonych w różnych

częściach miasta. Obecnie podziemia były miastem pod miastem, odrębnym bytem zagnieżdżonym w stęchłych, zawilgłych ciemnościach. Przed sobą mieli portal Tytusa Galiusza: dwa ozdobne, kamienne łuki, podobne do otwartej paszczy olbrzyma, wzniesione na środku ulicy, gdzie przed wiekami cesarskie służby porządkowe zrównały z ziemią skupisko ruder, by zrobić miejsce dla placu. Wejście do podziemi było na tyle szerokie, że na raz mogły wjechać trzy wozy. W głębiny wiodła pochylnia z wytartej brązowej cegły. – Oto wasze latarnie – rzekł Danielus.

Zapalił je i rozdał. – Pamiętajcie: trzymajcie je wysoko, inaczej zgasną. Na wysokości kolan ciężkie powietrze zdusi płomień. Gdy wstępowali na pochylnię, na czoło grupy wysforował się Cezar. Faustus szedł obok Greka, Hebrajczyk zamykał tyły. Menandros przeraził się, słysząc, że będą poruszali się pieszo, lecz jazda lektyką, jak wyjaśnił Faustus, byłaby niewygodna w ciasnych przejściach. Musieli również obyć się bez służby. Dowiedziawszy się o tym, Grek wydawał się uszczęśliwiony. Dziś zaprawdę włóczył się wśród biedoty. Pragnął podróżować w Krainie Cieni jak przeciętny rzymianin, żeby dostać się

na samo dno świństwa, plugastwa i łajdactwa. Już o tej wczesnej porze na rampie panował ożywiony ruch. Żwawy, narowisty tłumek przemieszczał się w obu kierunkach. W dole wszystko tonęło w namacalnym wręcz mroku. Faustusowi schodzenie do podziemi zawsze się kojarzyło z zaglądaniem do jamy olbrzymiego potwora. Ponownie ogarnęły go gęste, nieprzejrzane ciemności, wypełnione stęchlizną i korzennymi woniami. Dobrze się czuł w ich objęciach. Ileż to razy u boku Cezara wchodził tędy w poszukiwaniu wyrafinowanych nocnych rozrywek... i ile razy je znalazł!

Już po chwili łowił wzrokiem mdłe, przyduszone płomyki lampek. Słaba poświata odległych pochodni pozwalała mu zajrzeć w długie gardziele poprzecznych korytarzy. Schodzenie w dół wkrótce się skończyło, gdy znaleźli się w przestronnej pieczarze. Prosto w twarz dmuchnęło im cuchnące powietrze, niosące z sobą całą paletę zapachów: dymu, potu, pleśni, zwierzęcej skóry. Wiele się tu działo: długie zagony ludzi i zwierząt pociągowych przetaczały się w najróżniejszych kierunkach. Przed nimi ciągnęła się szeroka aleja, Via Subterranea, a w lewo i prawo strzelało mrowie odgałęzień. Faustus po raz kolejny miał okazję przyjrzeć się

znajomym filarom, łukom, przęsłom, okrągłym ścianom z ciemnozłotej cegły, wyciosanym w skale masywnym podporom oraz, w głębi, niezliczonym wnękom. Nagle mrok Krainy Cieni przestał go przytłaczać. Zerknął ukradkiem na Greka. W miękkich rysach twarzy Menandrosa jaśniał zachwyt. Nozdrza mu drżały, rozchylały się usta. Miał minę maleńkiego dziecka, którego po raz pierwszy zabrano na igrzyska z udziałem gladiatorów. Pod innymi względami, w czwórce mężczyzn, też wydawał się dzieckiem: był drobny i niepozorny przy wyrośniętym Maksymilianie, krępym i pleczystym Danielusie, zwalistym

Faustusie. – A to co? – zapytał Menandros, wskazując ścianę z ogromnym marmurowym reliefem, przedstawiającym czyjeś brodate oblicze. Snop białego światła, wpadający przez jeden z otworów w stropie, przystroił rzeźbioną głowę niezwykłą aureolą. – Bożek – rzekł z tyłu Danielus ze wzgardliwą nutą. – Przed laty umieścił go tam cesarz. Może pochodzi z twoich stron, może z Syrii. Nazywamy go Jowiszem z Jaskiń. – Hebrajczyk uniósł wysoko latarnię, żeby dodatkowo rozjaśnić pyszny profil: olbrzymie

przenikliwe oko, wielkie ucho słyszące wszelkie dźwięki, złowieszczo otwarte usta, poskręcaną kamienną brodę, gęstszą od jego własnej. Nad okiem niczego nie było, to samo poniżej brody; ów monumentalny fragment wydawał się niesłychanie stary niczym smętny relikt jakiejś pradawnej, wspaniałej epoki. – Chwała Jowiszowi! – zagrzmiał Danielus i parsknął śmiechem. Menandros jednak przystanął, żeby przyjrzeć się uważnie imponującej, posępnej twarzy, a także marmurowemu ołtarzowi, wygładzonemu rękami czcicieli, połyskującemu odbitym światłem świec postawionych wzdłuż jego brzegów. W bocznej ścianie ołtarza

widniała nisza ze zwęglonymi kośćmi niedawnych ofiar. Maksymilian, zniecierpliwiony, przynaglił go do marszu władczym gestem. – To dopiero początek – powiedział. – Przed nami wiele mil drogi. – No tak, oczywiście – odparł Grek. – Ale tu wszystko jest dla mnie nowe, dziwne... Gdy przeszli dwieście kroków drogą Via Subterranea, Maksymilian nagle skręcił w lewo, w głąb wijącego się korytarza. Ze ścian wydostawała się chłodna wilgoć w postaci strużek wody,

tworzących dołem kałuże. Woń zgnilizny przyprawiała o mdłości. Był to chyba mniej uczęszczany zakątek. Nie czuło się tu ścisku. Otwory świetlne w stropie rozmieszczono w większych odstępach. W dali rzadziej migały światełka pochodni. Jednakże z ciemności dochodziły jakieś niepokojące głosy, rechotliwe śmiechy, szmer niezrozumiałych szeptów, wesołe pomruki w nieznanych językach, a niekiedy ostry, przeszywający krzyk. Czuło się silny zapach mięsa pieczonego w spowitych dymem paleniskach, duszonych kalafiorów, gorącego pieprznego wywaru, smażonej ryby. To na pozór mroczne i posępne miasto

wcale nie było miastem umarłych. Świat w podziemnych kryjówkach szaleńczo tętnił, wręcz kipiał własnym, tajemniczym życiem. Gdziekolwiek spojrzeć, w komorach i pieczarach wykutych w litej skale toczyła się lawina zdarzeń: sprzedawano czarodziejskie receptury i rzucano uroki, prowadzono legalne i lewe interesy, odprawiano obrzędy religijne związane z setką kultów, uprawiano wszelkiego rodzaju rozpustę. – Gdzie jesteśmy? – zapytał Menandros. – W grotach Tytusa Galiusza – odpowiedział Cezar. – To jeden z najruchliwszych zakątków. Trudno go

opisać, bo dzieje się tu wszystko po trochu. Niejedno można zobaczyć i rzadko to samo dwa razy. Jak po nitce przechodzili z komory do komory krętą, nisko sklepioną ścieżką. Na czele wciąż maszerował Maksymilian z roziskrzonym spojrzeniem furiata, przy czym nieraz żywszym krokiem, niżby tego chciał Menandros. Faustus i Hebrajczyk podążali bez słowa sprzeciwu. Dobrze znali Cezara. Kiedy zagłębiał się w zawikłane korytarze, wpadał niejako w szał, który gnał go wciąż naprzód i naprzód. Faustus często bywał świadkiem tego wybuchu niespokojnej, drapieżnej żądzy poznawania rzeczy

jeszcze niepoznanych – palącej, nienasyconej ciekawości. A wszystkiemu winne przeklęte wygodne życie. Z tej przyczyny młody, rozrzutny syn cesarza przeżywał katusze, spotęgowane ciągłą świadomością własnej nieużyteczności. W wielką moc szyderczo wpisała się wielka niemoc – jedyna rzecz, która dostała mu się wraz z królewskim urodzeniem. Zupełnie jakby największym wrogiem, z jakim przyszło mu toczyć bój, była jego usłana różami, lecz nudna egzystencja, z której wyrywał się dopiero w Krainie Cieni, gdzie mierzył w to, co ostateczne i nieosiągalne. Hebrajczyk był jego niezastąpionym sojusznikiem. Z reguły

wystarczyło krótkie hasło, nie zawsze po łacinie, żeby uzyskać wstęp do pieczar, gdzie człowiek bez zaproszenia zwykle nie miał czego szukać. Tutaj, w otoczeniu płonących łuczyw, rozsnuwających w powietrzu czarny kopeć – świateł nigdy nie gasnących w tym miejscu, gdzie dzień niczym nie różnił się od nocy, powstało targowisko, na którym sprzedawano wyszukane specjały, a więc języki słowików i flamingów, śledziony minogów, racice wielbłądów, jasnożółte grzebienie kogutów, łby papug, wątroby szczupaków, móżdżki pawi i bażantów, uszy orzesznic, jajka pelikanów – słowem, osobliwości ze wszystkich

zakątków imperium, wystawnie wykładane na srebrzystych tacach. Menandros, niby to Grek otrzaskany w świecie, a wybałuszał oczy jak kmiotek z prowincji. – Rzymianie to jedzą na co dzień? – zapytał. Cezar ze swoim mglistym etruskim uśmiechem zapewnił go, że owszem, zawsze i wszędzie, nie tylko przy cesarskim stole, ale i w najlichszej rzymskiej chałupie. Obiecał przy najbliższej okazji dać mu do skosztowania potrawkę ze słowiczych języków i pawich móżdżków.

Znaleźli się na gwarnym placu, gdzie popisywali się komedianci, żonglerzy, akrobaci, połykacze mieczy i ognia, linoskoczkowie i wszelkiej maści artyści. Naganiacze chrapliwym wrzaskiem wychwalali osiągnięcia tych, którzy ich wynajęli. Maksymilian szczodrą ręką rzucał im srebrniki, podobnie jak za jego namową Menandros. Dalej wśród kolumnady odbywały się pokazy dziwolągów, karłów i garbusów, trzech mizdrzących się półidiotów w kosztownej szkarłatnej liberii, człowieka wyglądającego jak żywy szkielet i drugiego o niebotycznym wzroście. – Nie ma już strusiogłowego – rzekł

Danielus, wyraźnie rozczarowany. – Także dziewczyny z trojgiem oczu i bliźniaków złączonych w talii. I tutaj hojnie sypała się moneta, aczkolwiek Danielus ani myślał rozwiązywać mieszka. – Wiesz, Faustusie, kto jest największym dziwolągiem, największym potworem? – zapytał cicho Maksymilian, gdy szli koło siebie. A ponieważ Faustus milczał, książę sam dał mu odpowiedź, i to taką, której Faustus się nie spodziewał: – Cesarz, przyjacielu, bo trzyma się z dala od innych. To nie lada odmieniec, do cna wyzuty z miłości, uczciwości i innych ludzkich uczuć. Cudaczny stwór, ten nasz

cesarz. Żadna ziemska poczwara nie zasługuje bardziej na litość. Chwyciwszy z siłą imadła najbardziej mięsistą część ręki Faustusa, Cezar przeniknął go dziwnym, zdumiewająco intensywnym spojrzeniem wściekłości i bólu. Faustus nie znał swojego druha od tej strony. Zaraz jednak Maksymilian wyszczerzył zęby, pogodnie szturchnął go w bok i mrugnął okiem, jakby chciał złagodzić wymowę swoich słów. Dalej natknęli się na stoiska aptekarzy, stłoczone w ciasnych wnękach. Przypuszczalnie kiedyś była tu świątynia. Przed każdym stoiskiem paliła się lampka. Sprzedawcy

oferowali żółć byka i hieny, skóry zdarte z węży, pajęczyny, łajno słonia. – Co to? – Grek wskazał szklaną buteleczkę z drobniutkim, szarym proszkiem. Danielus zasięgnął języka i zaraz meldował, że to odchody sycylijskich gołębi, cenne lekarstwo na owrzodzenia nóg i wiele innych przypadłości. W sąsiednim kramie sprzedawano rzadko spotykaną aromatyczną korę z drzew rosnących w Indiach. Nieco dalej – małe krążki z czerwonej gliny, pochodzące z wyspy Lemnos, opatrzone świętą pieczęcią Diany, rzekomy lek dla ludzi pogryzionych przez wściekłe psy,

zwalczający także najsilniejsze trucizny. – A ten tu człowiek – obwieścił Maksymilian przy następnym kramie – ma do sprzedania teriak, panaceum na wszelką dolegliwość, w tym trąd. Chyba wytwarza się go ze żmijowego mięsa, moczonego w winie, z dodatkiem nieznanych składników. Choćbyśmy kołem go łamali, tajemnicy nie zdradzi. – Puściwszy oko do właściciela kramu, sędziwego jednookiego Ajgipcjanina o sępich rysach twarzy, dodał: – Czyż nie tak, Ptolemeuszu? Choćbyśmy cię wzięli na męki? – Mam nadzieję, Cezarze, że do tego nie dojdzie – odpowiedział sprzedawca.

– A więc jesteś tu znany? – spytał Menandros, gdy się oddalili. – Przez niektórych. Ten kilkakrotnie taszczył do pałacu swój towar, żeby wyleczyć mojego schorowanego ojca. – Twojego schorowanego ojca, no tak – rzekł Grek. – Cały świat modli się o jego rychły powrót do zdrowia. Maksymilian pokiwał głową bez przekonania, jakby Menandros życzył sobie ładnej pogody na następny dzień. Faustusa niepokoił niezwykły nastrój Cezara. Znał go jako człowieka nieprzewidywalnego, stale krążącego między żelaznym opanowaniem a

nieokiełznaną swawolą, tym niemniej grzeczność zawsze nakazywała podziękować za wyrazy współczucia. On jednak nie potrafił się na to zdobyć. Zastanawiał się, co ambasador pomyśli sobie o księciu. A może nie pomyśli sobie nic szczególnego, bo założy, że tego właśnie należy się spodziewać po synu rzymskiego cesarza? W podziemnym świecie nie istniały zegary, więc z braku słońca i nieba nie sposób było podać godziny. Wszelako brzuch Faustusa nieomylnie odmierzał czas. – Wyjdziemy na górę, żeby coś zjeść – zwrócił się do posła – czy wolałbyś

posilić się na dole? – Na dole! Też pytanie! – oburzył się Grek. – Ani mi się śni wracać na górę!

***

Zjedli w oświetlonej pochodniami tawernie w odległości dwóch galerii od kramów aptekarzy, gdzie siedzieli na twardych, drewnianych ławach, wmieszani w ciżbę tchnącego czosnkiem pospólstwa. Zamówili mięso duszone w

pikantnym sosie z kiszonej ryby, owoce maczane w miodzie z octem i kwaśne wino, niewiele łagodniejsze od octu. Menandrosowi najwidoczniej smakowało. Zapewne nigdy dotąd nie raczył się tak ordynarnymi delicjami; obżerał się z iście wilczym apetytem. Na skutki nieumiarkowania nie trzeba było długo czekać: czoło zrosił mu pot, policzki poczerwieniały, oczy zaszły mgłą. Także Maksymilian pochłaniał danie za daniem, popijając zdumiewającą ilością wstrętnego wina. On jednak, nawykły do takich specjałów, nie potrafił oderwać się od stołu, póki miał trunek pod ręką. Faustus, który też nie zwykł odejmować sobie od ust i często pił na umór,

uwielbiając to szczególne ukojenie zmysłów po opiciu się winem, oddzielenie lotnego umysłu od coraz bardziej odpychającego, ociężałego ciała – tym razem przełykał z wysiłkiem. Mimo to starał się jak najwięcej upić z każdego dzbanka, żeby tylko Cezar nie przeholował. Resztę podsuwał nieporuszonemu, obdarzonemu bezdennym brzuchem Danielusowi, świadom, co się może zdarzyć, jeśli zamroczony winem książę wda się w jakąś głupią awanturę w podziemiach. Nietrudno mu było wyobrazić sobie, jak pewnego dnia kładzie na desce stygnące zwłoki Maksymiliana ze szpetnie rozchlastanym brzuchem. Najlepsze, co mogłoby go po tym spotkać, to spędzenie

reszty życia na okrutnej zsyłce gdzieś w ponurym, germańskim zamczysku. Kiedy w końcu późnym popołudniem podjęli wędrówkę, dało się zauważyć pewne zachwianie równowagi w grupie. Otóż Maksymilian – może dlatego, że nagle zaczął się nudzić, a może z przejedzenia – nagle stracił zainteresowanie wyprawą. Już nie pędził jak wariat, fruwając z korytarza do korytarza, jakby się ścigał z niewidocznym przeciwnikiem. Odtąd Menandros, pobudzony wlanym w siebie winem, przejął dowodzenie: gnał podziemnymi komnatami, dręczony pragnieniem zobaczenia wszystkiego, potężniejszym niż wcześniejszy animusz

księcia. Nie znając okolicy, skręcał na chybił trafił: a to wciągał ich do czarnych zaułków, a to prowadził nad skraj zabójczych przepaści, gdzie po długich drabinach schodzili do niższych poziomów, a to znowu zaglądał do komór z malowanymi ścianami, w których obłąkane baby, usadowione w swoich wnękach jak na tronach, gderliwie domagały się jałmużny. W większości wypadków Maksymilian nie był w stanie rozpoznać miejsc, do których prowadził ich Menandros, a przynajmniej takie sprawiał wrażenie. Zadanie komentowania tego, co widzą, wziął na siebie Danielus, który w podziemnym mieście czuł się jak ryba w

wodzie. – Tutaj znajduje się podziemna arena – wyjaśnił Hebrajczyk, gdy wytężali wzrok w niemożliwej do przejrzenia czarnej czeluści. – Igrzyska rozpoczynają się o północy, pojedynki zawsze kończą się czyjąś śmiercią. Niebawem stanęli pod połyskliwą marmurową fasadą i okazałym wejściem do pieczary będącej, zgodnie z objaśnieniem Danielusa, świątynią Jowisza Imperatora. Jego kult ustanowił cesarz Gajusz Marcjusz w nadziei, nie do końca spełnionej, że ojciec bogów utożsami się z głową państwa w oczach pospólstwa, które w przeciwnym razie

mogłoby zwrócić się ku jakiejś innej, obcej religii, zdolnej skłócić poddanych z cesarzem. – A to – oznajmił Danielus, wskazując świątynię sąsiadującą z przybytkiem Jowisza – sanktuarium Kybele, gdzie czci się Wielką Matkę. – Ludzie na Wschodzie też oddają jej cześć – rzekł Menandros i przystanął, podziwiając okiem znawcy misterną mozaikową ornamentykę, rzędy i rzędy pokrytych wzorem płytek w kolorze czerwonym, niebieskim, pomarańczowym, zielonym i złotym, jak przystało na siedzibę pełnoprawnej bogini. – Ależ maestria – ocenił. – I

wszystkie te cuda zbudowane pod ziemią, gdzie ledwo je widać nawet w blasku pochodni. Jakże śmiały zamysł, jakże niespotykany! – Kapłani Kybele opływają w bogactwa. – Maksymilian z werwą trącił Faustusa, jakby chciał mu przypomnieć o skradzionych opalach, przeznaczonych na prezent dla konstantynopolanki, przyszłej oblubienicy brata. Menandros ciągnął ich niezmordowanie ciemnym labiryntem. Mijali bulgoczące fontanny, ciche grobowce, pokryte freskami miejsca kultu i gwarne targowiska, aż prześliznęli się przez wąską szczelinę w ścianie i znaleźli w

olbrzymiej, pustej przestrzeni, z której rozchodziły się gwieździście niezliczone korytarze, zakurzone i nieoznakowane. Podążyli jednym z nich, potem drugim i wreszcie przybyli do miejsca, gdzie krzyżowały się niewygodne, ciasne tunele. Tutaj nawet Danielus stracił orientację. Na jego czole pojawiły się zmarszczki. Faustus, który już słaniał się na nogach, też się zaczynał martwić. Ludzie gdzieś poznikali. Oprócz echa własnych kroków niczego nie słyszeli. Znane były opowieści o przemierzających podziemny świat śmiałkach, którzy po skręceniu w przypadkowy korytarz gubili się w labiryntach zbudowanych w dawnych czasach dla zmylenia potencjalnych

intruzów – w nieludzko splątanym, nieuporządkowanym gąszczu dróg. Gdzie wszystkie wyjścia były zamaskowane z wyjątkiem jednego: śmierci z głodu. Smutny koniec dla młodego greckiego posła i chwackiego, przebojowego księcia... Nie był to wszakże taki właśnie labirynt. Cztery ostre zakręty, krótka wspinaczka po drabinie, skręt w lewo i oto trafili z powrotem na Via Subterranea, choć bez wątpienia dużo dalej od miejsca, gdzie rano weszli do podziemnej metropolii. Sklepienie, wyłożone rzędami brekcji w barwie korali, miało tu strzeliste kształty. W ich stronę zmierzała procesja śpiewających kapłanów – chudzielców

o twarzach wysmarowanych różem i oczodołach obwiedzionych jasnożółtymi i zielonymi kołami. Nosili białe tuniki w purpurową kratkę i szpiczaste czapy w kolorze szafranu z widniejącym u czuba znakiem wielkiego oka. Maszerując tanecznym truchtem, okładali się wzajemnie biczami z węźlastej wełnianej przędzy, obciążonej owczymi kostkami, krzyczeli ochrypłymi, skrzekliwymi głosami i śpiewali modły w obcym języku. – Eunuchy – odezwał się Danielus z pogardą. – Czciciele Dionizosa. Odsuńcie się, bo was stratują. Gdy tak idą, nikomu nie ustąpią miejsca.

Zaraz za kapłanami nadciągnął korowód powykoślawianych komediantów, zezowatych garbusów, którzy także mieli bicze, lecz tylko udawali chłostę. Maksymilian cisnął im garść monet, to samo Menandros, na co ci natychmiast zburzyli szyki, macając z animuszem ziemię w półmroku. W głębi znajdowała się, wskazana przez Hebrajczyka, komnata zwana kaplicą Priapa. Menandros już-już się do niej wyrywał, lecz tym razem interweniował Maksymilian: – Lepiej zostawmy ją na inny dzień, wasza dostojność. Człowiek powinien korzystać z tych rozrywek wypoczęty, a ty jesteś zmęczony po pierwszej podróży

do świata mroku. Ambasador miał skwaszoną minę. Faustus zastanawiał się, czyje zdanie zwycięży: dyplomaty z dalekich stron, którego kaprysy należało uszanować, czy cesarskiego syna, któremu nigdy niczego nie odmawiano. Po krótkim wahaniu Menandros zgodził się wrócić na górę. Być może uznał za stosowne poskromić na chwilę swoją żarłoczną ciekawość lub po prostu spełnić życzenie księcia. – Tam jest pochylnia prowadząca do wyjścia. – Danielus wskazał na prawo. Wyszli na zewnątrz zdumiewająco szybkim krokiem. Zapadł zmierzch. Rześkie, chłodne

powietrze – jak zawsze po wyjściu – wydawało się tysiąc razy bardziej orzeźwiające niż to, którym oddychali w podziemiach. Faustus z rozbawieniem spostrzegł, że znajdują się całkiem blisko Łaźni Konstantyna, zaledwie kilkaset kroków od miejsca, gdzie rozpoczęła się ich przygoda, aczkolwiek padał z nóg, jakby przeszedł tego dnia wiele mil. Przypuszczał, że zatoczyli ogromne koło. Marzył o kąpieli, przyzwoitym posiłku, a na koniec masażu i młodziutkiej Numidyjce. Maksymilian z właściwą sobie książęcą arogancją zatrzymał przygodną lektykę z

senatorskimi oznaczeniami i przejął ją na własny użytek. Podróżujący nią łysawy mężczyzna, którego Faustus znał jedynie z widzenia, skwapliwie wykonał polecenie i bez słowa sprzeciwu czmychnął w mrok. Faustus, Menandros i Cezar wgramolili się do środka, Hebrajczyk zaś bez szczególnego pożegnania, machnąwszy tylko zdawkowo ręką, odpłynął ciemnymi uliczkami. W domu nie czekała na Faustusa wiadomość o tym, że książę Herakliusz wraca do miasta. Nadzieje okazały się płonne. A zatem wszystko wskazywało na to, że następnego dnia znów będzie się tułał pod ziemią.

Spał niespokojnym snem, choć Numidyjka zrobiła wszystko co w jej mocy, żeby ukoić jego nerwy.

***

Tym razem do Krainy Cieni dostali się wejściem między kolumną Marka Aureliusza a świątynią Izydy i Serapisa. Danielus przekonywał, że dzięki temu najszybciej dotrą do targowiska czarowników, które Menandros z nieznanych względów koniecznie chciał

zwiedzić. Dając się poznać jako sprawny przewodnik, Hebrajczyk po drodze pokazywał im wszystko, co było warte obejrzenia: Galerię Szeptów, gdzie najcichsze słowo przebywało niebywałe odległości; łaźnię Plutona, czyli szereg parujących źródeł termalnych, które wydzielały ohydną siarkową woń, ale nawet teraz, w południe, cieszyły się dużą popularnością; płynącą nieopodal rzekę Styks, czarny podziemny strumień, który toczył się z hukiem przez podziemne miasto, a uchodził do Tybru tuż powyżej Cloaka Maxima, głównego kanału ściekowego.

– To naprawdę Styks? – zapytał Menandros, popisując się łatwowiernością, której nawet Faustus się po nim nie spodziewał. – Tak nazywamy tę rzekę – wyjaśnił Danielus – bo przepływa przez nasz świat zmarłych, rozumiesz... Tego prawdziwego, jak mniemam, należałoby szukać w twoich stronach na Wschodzie. O, tu możemy skręcić... Nierówna, z grubsza owalna wyrwa w murze okazała się wejściem do wielkiej sali, w której funkcjonowało targowisko czarowników. Podobno z założenia miała służyć jako przechowalnia cesarskich rydwanów, żeby nie padły

łupem barbarzyńskich najeźdźców. Kiedy uznano, że to zbędny środek bezpieczeństwa, w sali zaroiło się od czarowników, którzy wykonali przegrody w postaci wyłożonych pumeksem łuków, przez co powstał zlepek niskich komórek. Ośmiobocznym szybem świetlnym, wybitym wysoko w stropie sali, przeciskały się z biegnącej górą ulicy blade snopy światła, lecz oświetlenie targowiska w większej mierze brało się z okopconych piecyków, stojących przed każdym stoiskiem. Te zaś, czy to za sprawą czarodziejskich sztuczek, czy zwykłej przemyślności gorzały wesołymi, wielobarwnymi płomykami: pląsające ogniki w kolorze szkarłatu, błękitu

kobaltowego czy szmaragdu mieszały się z pospolitą żółcią i czerwienią palącego się węgla drzewnego. Zewsząd dolatywała kupiecka wrzawa. Każde stoisko wystawiało własnego naganiacza, który polecał towary swego pana. Zaledwie zjawili się na sali, jeden z nich, spocony tłuścioch w brokatowej szacie syryjskiego kroju, wyśledził w tłumie greckiego ambasadora, wietrząc interes, i jął go przyzywać obiema rękami: – Ej, zacny paniczu! – wołał. – Może zaklęcie miłosne na dzisiaj? Najlepsze z możliwych, cudownie rozpala! Menandros zdradzał ciekawość.

– Ależ podejdź! – zachęcał naganiacz. – Pozwól, że ukażę ci moc czarów! Skłaniają mężów ku niewiastom, niewiasty ku mężom, a dziewice ku ucieczce z domu i szukaniu kochanka. – Sięgnął za plecy, porwał kawałek zwoju pergaminowego i pomachał nim posłowi przed nosem. – Proszę, przyjacielu, proszę! Weźmiesz czysty papirus i oślą krwią wypiszesz na nim magiczne słowa, tutaj uwiecznione. Następnie dodasz włos upragnionej kobiety, może być strzępek ubrania lub nić z prześcieradła, zdobyty dowolnym sposobem. Posmarujesz papirus żywicą z octem, nakleisz na ścianie jej domu, a później nie będziesz się mógł nadziwić! Bacz jeno, żebyś sam nie uległ, bo

możesz zapałać namiętnością do przechodzącego akurat poganiacza, jego osła albo czegoś gorszego! Trzy sestercje! Trzy! – Skoro można za półdarmo kupić miłość – zapytał Maksymilian – czemu każdego dnia rzuca się do rzeki tylu nieszczęśliwie zakochanych? – I czemu w domach uciech zawsze taki ruch – poparł go Faustus – jeśli za trzy brązowe monety każdy może mieć kobietę swoich snów? – Lub mężczyznę – rzekł Menandros. – Bo przecież czar, jak on mówi, działa w dwie strony.

– Lub osła – dorzucił Danielus. Ze śmiechem ruszyli w dalszą drogę. Opodal za cenę dwóch srebrnych denarów oferowano zaklęcie niewidzialności. – Rzecz najprostsza na świecie! – przekonywał sprzedawca, niski chudzielec, napięty jak sprężyna, którego ogorzałą, pociągłą twarz szpeciły blizny, przypuszczalnie pamiątka po bójce na noże. – Weźmiesz sowie oko, kulkę z łajna ajgipskich żuków, olej z niedojrzałej oliwki, zmielisz wszystko na papkę, natrzesz ciało i o pierwszym brzasku poranka udasz się do najbliższej świątyni Apolla, gdzie wypowiesz

słowa modlitwy zapisanej na pergaminie, który dostaniesz ode mnie. Do zachodu słońca nie dojrzy cię ludzkie oko. Będziesz mógł niepostrzeżenie chadzać wśród dam w łaźni, wśliznąć się do pałacu cesarza i delektować się przysmakami z jego stołu albo wypchać trzos złotem ze stołów tych, co trudnią się wymianą pieniędzy. Jedynie dwa srebrne denary! – Niewygórowana cena za całodniową niewidzialność – powiedział Menandros. – Zrobię przyjemność memu panu i wezmę jeden czar. – Sięgnął do sakwy, lecz Cezar chwycił go za nadgarstek i przestrzegł, żeby w takich miejscach nigdy nie godził się na cenę

wywoławczą. Menandros wzruszył ramionami, jakby dla zaznaczenia, że cena i tak wydaje mu się śmiesznie niska. Cezar wszelako trzymał się pewnych zasad. Wezwał na pomoc Danielusa, który prędko zbił cenę do czterech miedzianych dupondiusów. A ponieważ Grek nie miał w sakwie takich drobniaków, w płaceniu wyręczył go Faustus. – Nie będziesz żałował – stwierdził sprzedawca, wręczając Menandrosowi pergamin. Grek odwrócił się i przeczytał.

– Litery są greckie – zauważył. Maksymilian pokiwał głową. – Właśnie po grecku wypisują te androny. Tutaj greka jest językiem magii. – Litery są greckie, ale nie słowa – ciągnął Menandros. – Posłuchajcie. – I zaczął dźwięcznym, tubalnym głosem: – BORKE PHOIOUR IO ZIZIA APARXEOUCH THYTHE LAILAM AAAAAA III OOOO IEO IEO IEO. – Oderwał wzrok od pergaminu. – I jeszcze trzy linijki o podobnym brzmieniu. Cóż wy o tym sądzicie, przyjaciele? – Dobrze, żeś nie czytał do końca –

odparł Faustus – bo mógłbyś nam zniknąć sprzed nosa. – Trzeba by się wprzódy wystarać o łajno żuków, sowie oko i całą resztę – zauważył Danielus. – A promyk poranka nie pada na nas z góry, nawet gdyby udać, że jesteśmy w świątyni Apolla. – IOIOO PHRIXRIZO EOA – przeczytał Menandros z wesołym chichotem. Zwinął zwój i schował go do sakwy. Faustus podejrzewał, że Grek nie wierzy w te głupstwa, choć czego innego się spodziewał, widząc, z jaką ochotą idzie na targowisko. A jednak kupował ochoczo. Niewątpliwie gromadził niezwykłe pamiątki dla swojego cesarza

w Konstantynopolu, zabawne dowody rzymskiej infantylności. Albowiem Menandros musiał już dojść do pewnej istotnej prawdy: niemalże wszyscy czarownicy i ich sprzedawcy pochodzili ze wschodniej połowy imperium, gdzie czarnoksięska sztuka wywodziła się hen z zamierzchłych czasów faraonów i królów Babilonii, podczas gdy kupujący, całe ich rzesze, byli Rzymianami z zachodniej części imperium. Zapewne tego rodzaju czary były rozpowszechnione na Wschodzie, tamtejsi mieszkańcy mieli z nimi na co dzień do czynienia. Wschód, wylęgarnia obłudy. To tam doskonalono kupieckie fortele. Początki wschodniej kultury, ginące w mrokach historii, o całe

stulecia wyprzedzały założenie Rzymu. Prowadząc interesy z tamtymi ludami, trzeba było mieć się na baczności. A zatem Menandros zbierał świadectwa rzymskiej naiwności. Chodząc od stoiska do stoiska, wykorzystywał Danielusa do zbicia ceny i powiększał kolekcję. Zdobył wskazówki, jak stworzyć krąg mocy, wymuszający na drugich spełnienie każdego życzenia, a także łagodzący gniew zwierzchników i królów. Kupił amulet chroniący przed sennością i taki, który sprowadza sen. Nabył gruby zwój, będący długą listą sekretnych mądrości, i przeczytał wesołym tonem:

– Ujrzysz, jak drzwi się raptownie otwierają. Wejdzie siedem dziewic z głębokiej otchłani, odzianych w płótno, z obliczem żmijowym. Zwą się Parkami z Niebios i dzierżą złote różdżki. Jeśli je zobaczysz, powitaj je następująco... Znalazł również zaklęcie, którego używa czarnoksiężnik, jeśli nie chce, żeby czaszka przemawiała niepytana w czasie rzucania uroku. Inne przyzywało Bezgłowego, stwórcę ziemi i nieba, potężnego Ozoronofrysa, i zmuszało go do wypędzenia demona z udręczonego ciała. Inne zaś pomagało odzyskać zgubiony lub skradziony przedmiot. Wrócił też do pierwszego stoiska, żeby kupić niezawodny napój miłości za

ułamek pierwotnej ceny. Na koniec połakomił się na zaklęcie, dzięki któremu schlanym kamratom w czasie pijatyki wydaje się, że wyrosły im małpie pyski. Wreszcie zadowolony z zakupów, oświadczył, że mogą iść dalej. Na końcu sali, poza rewirem handlarzy zaklęciami, zatrzymali się w królestwie wieszczek i wróżbiarzy. – Za parę miedziaków przyjrzą się liniom na dłoni lub zmarszczkom na czole, żeby powiedzieć, jaka czeka cię przyszłość – wytłumaczył Faustus posłowi. – Za dodatkową opłatą zbadają kurze wnętrzności lub baranią wątrobę i

przepowiedzą ci prawdziwą przyszłość. Może nawet przyszłość całego imperium! Menandros nie posiadał się ze zdumienia. – Przyszłość imperium? Pospolici wieszczbiarze na zwykłym targowisku głoszą takie rzeczy? Myślałem, że jedynie nadworny wróżbita mógłby sformułować tego rodzaju przepowiednię, i to do wyłącznej wiadomości cesarza. – Zapewne nadworny wróżbita przekazuje wiarygodniejsze treści – rzekł Faustus. – Ale to Rzym, tutaj wszystko jest na sprzedaż. – Powiódł

spojrzeniem wzdłuż alejki, aż dostrzegł człowieka, który ponoć znał najnowszą wykładnię wyroczni sybillińskich i wróżył rychły upadek imperium. Był to starzec, ani chybi Rzymianin, w żadnym razie Grek czy inny cudzoziemiec, o bladoniebieskich oczach i rzadkiej, białej brodzie. – Tam właśnie stoi jeden z naszych najzuchwalszych wróżbiarzy – oznajmił Faustus. – Za drobną opłatą powie ci, że imperium chyli się ku ruinie, że zbliża się godzina, kiedy siedem planet spotka się w znaku Koziorożca, a wszechświat zginie w ogniu. – Ekpyrosis – powiedział Menandros. – Znamy tę przepowiednię. Ciekaw

jestem, na czym opiera swoje obliczenia. – A czy to ważne?! – wykrzyknął Maksymilian, targnięty gwałtowną, niepohamowaną złością. – To wierutne bzdury! – Może i tak – zgodził się spokojnie Faustus. A potem zwrócił się do Menandrosa, który nadal okazywał żywe zainteresowanie starcem i jego apokaliptycznymi przepowiedniami: – Przepowiednia łączy się z pradawną opowieścią o królu Romulusie i dwunastu orłach, które pokazały się na niebie w dniu, kiedy kłócił się z bratem Remusem na temat umiejscowienia

miasta Rzym. – Myślałem, że było dwanaście sępów – odezwał się Danielus. Faustus pokręcił głową. – Nie, orłów. A proroctwo Sybilli mówi, że Rzym przetrwa dwanaście Wielkich Lat, każde po sto lat zwykłych, i jeszcze jedno stulecie. Mamy rok 1282 od założenia miasta, wobec czego zostało nam lat osiemnaście, jak twierdzi stary brodacz. – Powariowaliście zupełnie! – gderał Maksymilian z ogniem w oczach. – Mimo wszystko mógłbym

porozmawiać z tym człowiekiem? – poprosił Menandros. Cezar najwyraźniej nie chciał się do niego zbliżać, lecz uprzejmej prośbie gościa nie wypadało odmawiać. Idąc do stanowiska wróżbity, Faustus przyglądał się Maksymilianowi, który ostatkiem sił starał się powściągnąć gniew. – Ten tu pierwszy raz w mieście – zwrócił się do starca przez zaciśnięte zęby. – Chciałby się dowiedzieć, co masz do powiedzenia w kwestii wielkiej pożogi i zagłady Rzymu. Podaj cenę i opowiedz mu bajkę. Wróżbita skulił się, struchlały ze strachu.

– Błagam, Cezarze, nie. Nie każ mi tego robić. – A więc mnie rozpoznałeś? – Któżby nie poznał syna cesarza? Zwłaszcza ten, kto z racji swojej profesji przenika wzrokiem każdą zasłonę. – Rzeczywiście, moją przeniknąłeś. Ale czym cię tak wystraszyłem? Nie zrobię ci przecież nic złego. Dalej, człowieku, mój przyjaciel jest Grekiem z dworu Justyniana i rad by się wszystkiego dowiedzieć o strasznym nieszczęściu, które wnet na nas spadnie. Gadaj, co masz do powiedzenia! – Maksymilian sięgnął do sakwy po błyszczącą złotą

monetę. – Świeżutki aureus, dopiero co bity. Wystarczy, żeby rozwiązać ci język? A może żądasz dwóch lub trzech? Była to masa pieniędzy, lecz starzec umierał z trwogi. Cofnął się, cały roztrzęsiony, jakby lada chwila miał się przewrócić. Krew odbiegła mu z twarzy, a bladoniebieskie oczy wybałuszyły się i zastygły. Nic dziwnego, że się przeraził, skoro w obecności syna imperatora miał opowiadać o bliskiej zagładzie świata. – Przestań – mruknął Faustus. – Na śmierć zadręczysz biedaka. Jednakże Cezar kipiał gniewem. – Nie! Oto złoto dla niego! Niech gada!

Niech gada! – To może ja przemówię, Cezarze, jeśli wola – odezwał się ktoś z tyłu twardym, świdrującym głosem. – Użyję słów, które ponad wszelką wątpliwość ucieszą twoje uszy. Pojawił się drugi wróżbita: podejrzany typ, niechlujnie odziany w wyświechtaną żółtą tunikę. Ośmielił się szarpnąć kraj togi Maksymiliana, mówiąc, że gdy tylko zobaczył go wchodzącego na targ, wyprowadził dla niego wróżbę. Nie żądał zapłaty. Ani dwóch miedziaków za swoje słowa, ba, nawet jednego. – Nie zawracaj mi głowy! – burknął

Maksymilian i odwrócił się doń plecami. Niepozorny wieszczek nie dał się jednak zbić z pantałyku. Z szaloną, wiewiórczą chyżością obiegł Maksymiliana, spojrzał mu prosto w oczy i z lekkomyślną odwagą, z jaką najnędzniejszy obszarpaniec staje na drodze najznamienitszego możnowładcy, powiedział: – Kości nie kłamią, Cezarze. Ukazały mi twoją przyszłość. Przed tobą chwała! Staniesz się jednym z największych rzymskich bohaterów. Przez długie wieki ludzie będą śpiewali pieśni na twoją cześć.

Twarz Maksymiliana momentalnie rozgorzała ogniem dzikiej wściekłości. Faustus nie widział dotąd księcia tak rozjuszonego. – Śmiesz szydzić ze mnie?! – ryknął z taką furią, że omal język mu się nie poplątał. Prawa ręka trzęsła mu się i huśtała, jakby siłą powstrzymywał ją przed spoliczkowaniem kpiarza. – Ja bohaterem, powiadasz? Bohaterem?! Bohaterem?! – Gdyby splunięto mu w twarz, nie gorączkowałby się bardziej. Wróżbita nie dawał za wygraną. – Tak, panie, wielkim generałem, który wstrząśnie wojskami barbarzyńców jak workiem z orzechami. Wyruszysz

przeciwko nim na czele potężnej armii niedługo po objęciu cesarskiego tronu... Najwidoczniej przebrała się miarka. – Cesarskiego tronu?! – ryknął Maksymilian i niewiele myśląc, trzasnął na odlew swego adwersarza, który zatoczył się na ławę, przy której nadal kulił się brodacz. Książę zbliżył się, chwycił nieszczęśnika za ramię i jął go okładać bez litości, aż obita twarz spłynęła krwią, a oczy się zamgliły. Faustus, który zrazu stał jak wryty, po chwili ruszył, żeby ich rozdzielić. – Maksymilianie! – Usiłował pochwycić karzące ramię księcia. – Panie! Błagam!

Nie godzi się... Panie... Dał znak Danielusowi, który uwięził drugą rękę Maksymiliana. Razem odciągnęli go na bok. Na sali zapadła głucha cisza. Czarownicy i zatrudnieni przez nich ludzie, przerwawszy pracę, patrzyli ze zdumieniem i zgrozą. Podobnie jak Menandros. Zapomniany wróżbita, rozpostarty na ławie i lekko otumaniały, wypluł ząb i ciągnął z desperackim uporem: – Tak czy inaczej, najjaśniejszy panie, mówię prawdę: zostaniesz cesarzem.

Faustus i Hebrajczyk musieli się namęczyć, żeby odciągnąć księcia i nie dopuścić do kolejnej bijatyki. Faustus nie miał pojęcia, że Maksymilian przejawia skłonność do wpadania w tak niepohamowany gniew. Cezar niczego nie brał na poważnie, świat był dla niego jednym wielkim żartem. Wszystkim dawał do zrozumienia, że nie troszczy się o nikogo i o nic, nawet o siebie. Był cynikiem, człowiekiem krotochwilnie usposobionym do świata, frywolnym, nazbyt obojętnym wobec rzeczy ważkich, żeby chociażby okazać gniew tam, gdzie wymagała tego przyzwoitość. Dlaczegóż więc wyprowadziły go z

równowagi słowa wieszczka? Wpadł w furię nieproporcjonalnie wielką w stosunku do zniewagi, jeśli w ogóle można było mówić o zniewadze. Mężczyzna po prostu starał się mu przypodobać. Oto zaszczycił nas sam książę królewskiej krwi: a więc dobrze, powiedzmy mu, że będzie sławnym bohaterem, a nawet po latach cesarzem. Przynajmniej druga część wydawała się prawdopodobna. Herakliusz, który niebawem miał wstąpić na tron, mógł umrzeć bezpotomnie. Wówczas, chcąc nie chcąc, ster władzy zaproponowano by młodszemu bratu, mimo że Maksymilian nieszczególnie kwapił się do rządzenia.

Ale Maksymilian – wielki bohater? Zapewne właśnie to ukłuło go do żywego. Był przekonany, że w jego piersi nie bije serce bohatera, niezależnie od tego, co mówili przymilni wróżbici. I że Rzym nie widzi w nim młodego, przystojnego księcia, zdolnego do wielkich czynów, ale swawolnego bawidamka, utracjusza i rozpustnego łotrzyka, za jakiego sam siebie uważał. Wobec powyższego potraktował słowa wróżbity nie jako pochlebstwo, lecz bezczelną drwinę. – Chyba najlepiej będzie wstąpić do winiarni – zasugerował Faustus. – Wino ostudzi wzburzoną krew, panie.

***

I rzeczywiście: przy winie, choć lichym, Maksymilian zaraz się odprężył. Wnet śmiał się i kręcił głową na wspomnienie zuchwałości obdartusa. – Bohater narodowy! Ja! I jeszcze cesarz! Czy kiedykolwiek wróżbita bardziej rozminął się z prawdą? – Jeśli inni nie są lepsi – stwierdził Danielus – to chyba nie musimy się

obawiać, że wszechświat zginie w płomieniach. To komedianci albo i gorzej. Dostarczają rozrywki naiwnym. – W takim razie spełniają pożyteczne zadanie – zauważył Menandros. – Naiwnych jest bez liku, a przecież i oni mają prawo czasem się rozerwać. Faustus przeważnie milczał. Przygoda w przybytku czarowników i wróżbiarzy wpędziła go w niezwyczajny nastrój otępienia. Z reguły tryskał humorem; Cezar lubił przebywać w jego wesołej kompanii, lecz od czasu przybycia do Rzymu greckiego ambasadora samopoczucie Faustusa stale się pogarszało. Teraz czuł się osaczony

nieprzebranym rojem zniechęcających myśli. Wmawiał sobie, że doprowadziło do tego zbyt częste odwiedzanie podziemnego królestwa mroku i migających cieni. W minionych czasach razem z księciem zażywał tam wyłącznie przyjemności, wszelako ostatnie dwa dni w tym starożytnym, tajemniczym królestwie zagadkowych szmerów i zjaw, niewidzialnych istot, przyczajonych duchów – napełniły go uczuciem znużenia i niepokoju. Ów wilgotny, nieosłoneczniony świat podziemi był prawdziwym obliczem Rzymu, posępnym terytorium przesiąkniętym grozą i czarami, lęgowiskiem złowróżbnych znaków.

Czy świat zginie w ogniu za osiemnaście lat, jak przepowiadał strzec? Raczej nie. Tak czy inaczej, Faustus wątpił, czy dożyje tej chwili. Koniec świata może i się nie zbliżał, lecz jego własny – na pewno. Pięć lat, dziesięć, może piętnaście i będzie po nim, z pewnością przed zapowiadaną katastrofą. Przed – jak się wyraził Grek – ekpyrosis. Ale nawet jeśli nie groziła im apokalipsa ognia, to imperium rzeczywiście zaczynało chwiać się w posadach. Objawy choroby były wszędzie widoczne. Człowiek drugi w kolejce do tronu wpadał w szał na wieść, że może zostać powołany do służby dla kraju – czyż nie był to sygnał

nadchodzącego upadku? Barbarzyńcy szykowali się do ponownego natarcia, i to w odstępie jednego pokolenia od klęski, która miała ich zniszczyć na wieki – ot i następna wróżba. Zaiste, ziemia osuwała im się spod nóg. Faustus ponownie napełnił kielich. Wiedział, że pije za dużo i za szybko; nawet jego baniasty brzuch miał ograniczoną pojemność. Jednakże wino łagodziło ból. A więc pij, Faustusie, pij. Przynajmniej ciało zazna pewnego pocieszenia. Starzał się, to prawda. Rzym był jednak znacznie starszy. Przeszłość miasta kładła się na nim ciężkim brzemieniem. Wąskie ulice, uświnione śmieciami i odchodami,

dochodzące do wspaniałych placów ze srebrzystym wodotryskiem niezliczonych fontann, pałace możnych i bogatych, wszędobylskie posągi, obeliski, kolumny powyrywane z odległych świątyń, łupy z setek podbojów, nieprzebrane kaplice cudzoziemskich bogów, a gdzieś pod spodem czysty, sędziwy Rzym z początków Republiki – historia w nakładających się na siebie warstwach. W ciągu dwunastu wieków teraźniejszość wtapiała się w przeszłość, która jednak wcale nie ginęła. Tak, tak, dumał, sporo tego było. Skoro zatem nazbierało się tego tyle w minionych czasach, może czeka nas krótka przyszłość – może faktycznie dobiegamy kresu, ażeby się ostatecznie

rozmiękczyć, rozproszyć w zamęcie, fatalnie zauroczyć wygodą i uciechami? Bardzo się tym frasował. Czy jednak warto się martwić? – pytał samego siebie. Wszak sam był starym, bezecnym rozpustnikiem, kompanem młodego rozpustnika. Przez całe życie udawał, że nic go nie obchodzi. A mimo to... mimo to nie zapominał, że w jego żyłach płynie krew prześwietnego Konstantyna, jednego z największych cesarzy w dziejach. Jemu los imperium szczególnie leżał na sercu; przez dziesięciolecia pracowicie dzierżył ster rządów, by ostatecznie uratować kraj przed upadkiem, budując

na Wschodzie siostrzaną stolicę, dodatkowy fundament do wsparcia ciężaru, którego Urbs Roma nie mogła już sama udźwignąć. I oto, ponad dwieście lat później, jestem tym wobec swego dzielnego pradziada, czym tłuste, ospałe kocisko przy ryczącym lwie. Mimo tego powinienem, choćby w niewielkiej mierze, przejmować się losami imperium, które on cenił ponad życie. Ze względu na pamięć o nim, jeśli nie z innych powodów. Bo w przeciwnym razie, pytał zgryźliwie samego siebie, czy warto mieć tak szlachetne pochodzenie? – Coś tak zamilkł, staruszku? – zapytał Maksymilian. – Czyżbyś się martwił,

widząc, jak miotam się z krzykiem? – Trochę. Ale to już za nami. – A więc o co chodzi? – Rozmyślam. Zgubny nałóg, niestety. – Faustus obrócił w palcach kielich i spojrzał posępnie w jego głębię. – Siedzimy w trzewiach miasta, brudnych i niezgłębionych. Zawsze miałem wrażenie, że tutaj wszystko jest nieprawdziwe jak scenografia w przedstawieniu teatralnym. A jednak dzisiaj uważam, że o wiele prawdziwsze, niż to co ponad nami. W tej jamie przynajmniej nie ma udawania. Wśród groteski i mamideł człowiek widzi swoje rzeczywiste odbicie, nie

poddaje się złudzeniom. Wiemy, po co tu jesteśmy i co mamy do zrobienia. – Wskazał palcem górny świat. – Gdy tymczasem tam panuje zaćmienie. Sami siebie zwodzimy, wierząc w wieczną trwałość cesarskiej władzy i potęgę handlową Rzymu, lecz nikt swoim zachowaniem nie daje świadectwa tej wierze. Chowamy głowy w piasek jak te wielkie afrykańskie ptaki. Nadchodzą barbarzyńcy, lecz nie czynimy nic, żeby ich powstrzymać. Tym razem nas zaleją. W końcu przetoczą się z wyciem przez miasto marmurów, zbudowane wysoko nad nami. Będą palić i grabić, aż z chwały Rzymu nie zostanie nic prócz tych ciemnych, stęchłych, ukrytych, niezbadanych lochów, pełnych obcych

bogów i najokropniejszych potworności. Czyli, jak sądzę, prawdziwego Rzymu, wiecznego miasta cieni. – Za dużo wypiłeś – skonstatował Maksymilian. – Naprawdę? – Podziemia są krainą bajek, Faustusie, dobrze o tym wiesz. To miejsce bez znaczenia. – Książę podniósł palec, jak uprzednio Faustus. – Prawdziwy Rzym, o którym mówisz, jest tam. Zawsze tam był i zawsze będzie. Pałace, świątynie, Kapitol, mury. Twarde, niezdobyte, niezwyciężone. Wieczne miasto, to prawda. Którego barbarzyńcy nigdy nie zaleją. Nigdy!

Faustus po raz pierwszy słyszał księcia mówiącego tym tonem. W odstępie niecałej godziny znowu coś nowego: głos czysty, mocny, pełen pasji. I tym razem oczy błyszczały silnym blaskiem. Ten sam błysk Faustus przyuważył zeszłego dnia, kiedy książę nazywał cesarzy dziwolągami i potworami. Zupełnie jakby istniało coś w Cezarze, co w ciągu tych dwóch dni próbowało wydostać się z głębiny. Zapewne było już blisko powierzchni. Co się stanie z nami wszystkimi, zastanawiał się, jeżeli to coś ukaże się światu? Na chwilę przymknął oczy i kiwnął głową z uśmiechem. Niech będzie, co ma być. Mniejsza o szczegóły.

Tego dnia wcześnie skończyli zwiedzać podziemia. Grubiański wybuch Maksymiliana w sali wróżbitów wszystkim zwarzył humor; nawet Menandros zapomniał o swojej, zdawałoby się, niewyżytej żądzy badania niezliczonych podziemnych zakamarków. Słońce chyliło się ku zachodowi, kiedy Faustus wrócił do swojej komnaty, obiecawszy Menandrosowi wspólną wieczerzę w ambasadorskim apartamencie w pałacu Sewera. Czekała go niespodzianka. Książę Herakliusz naprawdę udał się do domku myśliwskiego, a nie na granicę. Wiadomość wysłana przez Faustusa

została doręczona. W tej chwili książę śpieszył do Rzymu; planował stawić się w mieście wieczorem i czym prędzej spotkać z wysłannikiem Justyniana. Faustus szybko się wykąpał i włożył formalne odzienie. Numidyjka czekała na jego skinienie, lecz odprawił ją i powiadomił lokaja, że tej nocy rezygnuje z jej usług. – Dziwny to był dzień – rzekł Menandros na widok Faustusa. – Oj, prawda – zgodził się Faustus. – Twój przyjaciel Cezar zdenerwował się, że wywróżono mu wstąpienie na tron. Tak bardzo go mierzi myśl o tym?

– Wątpię, by zaprzątał sobie głowę tym, że kiedyś może zostać cesarzem. Bo cesarzem zostanie Herakliusz, tego nikt nie podaje w wątpliwość. Sześć lat starszy, już w chwili narodzin Maksymiliana wstępnie przygotowany do objęcia władzy, zawsze i przez wszystkich traktowany jak przyszły następca tronu. Maksymilian nie widzi dla siebie innej przyszłości niż życie takie, jakie wiedzie teraz. Nie wyobraża siebie w roli władcy. – Jednakże senat może ogłosić cesarzem któregokolwiek z braci, nieprawdaż? – Senat, gdyby chciał, ogłosiłby cesarzem choćby i mnie. Teoretycznie, o

czym wiesz, nie liczą się tylko i wyłącznie względy pokrewieństwa. Ale teoria i praktyka to dwie różne rzeczy. Herakliusz ma prostą drogę do tronu. Poza tym, Maksymilian nie chce rządzić państwem. Rządzenie to ciężka praca, a Maksymilian dotąd żadnej pracy się nie imał. Chyba to go właśnie dzisiaj rozwścieczyło: myśl, że pewnego dnia jakimś cudem zostanie cesarzem. Faustus znał już Greka na tyle dobrze, że łatwo wychwycił ledwie skrywaną pogardę, z jaką ten przyjął jego słowa. Menandros miał wyrobione zdanie w kwestii tego, jakim człowiekiem powinien być cesarz: niczym Justynian, ów surowy i bezlitosny żołnierz, którego

panowanie rozciągało się od Dacji i Tracji po granicę z Persami i zarazem od zamarzających brzegów Morza Pontyjskiego na północy po przyczółki w skwarnej Afryce. Dzierżył ster władzy twardą ręką jako pan wszystkich i wszystkiego, całej tej barwnej mozaiki ludów, która tworzyła Cesarstwo Wschodnie. Gdy tymczasem Cesarstwo Zachodnie, coraz bardziej zgnuśniałe, błagało Justyniana o pomoc w walce z odwiecznym wrogiem, nie polegając już na swoim chorowitym cesarzu. Mogło się pochwalić następcą tronu wymykającym się z miasta, kiedy przybywał ambasador negocjować warunki upragnionego przymierza, i drugim w kolejce pretendentem do tronu,

którego tak mało pociągał cesarski splendor, że gotów był obić cherlawego nieszczęśnika za przepowiadanie mu królewskiej chwały. Musi nas uważać za niedojdy, pomyślał Faustus. I pewnie ma rację. Ta rozmowa zmierzała donikąd. Faustus prędko ją uciął, napomykając o powrocie księcia Herakliusza. – W takim razie – rzekł Menandros – sprawy na północnej granicy układają się dobrze. To znakomicie. Faustus nie czuł się zobowiązany wyjaśniać, że Cezar nie mógł w tak krótkim czasie zajechać na granicę i

wrócić, że wybrał się jedynie do swojego domku myśliwskiego. Herakliusz z pewnością ośmieszy się w oczach cudzoziemca bez niczyjej pomocy. Faustus rozkazał podawać do stołu. Ledwie uszczknęli ostatniego dania, owoców i sorbetu, gdy raptem zjawił się posłaniec z wiadomością, że książę Herakliusz przebywa już w Rzymie i oczekuje ambasadora z Konstantynopola w Sali Marka Anastazjusza w cesarskim pałacu. Do pierwszych zabudowań pięćsetletniego kompleksu pałacowego szło się pięć minut spacerowym

krokiem. Jednakże Herakliusz, lubujący się w niestosownych gestach, na miejsce audiencji nie wybrał cesarskiej rezydencji, położonej stosunkowo blisko, lecz olbrzymią, rozbrzmiewającą echami salę, gdzie zwykle zbierała się Wielka Rada Stanu – daleko w północnej części kompleksu, na samym szczycie Palatynu. Faustus zamówił dwie lektyki, żeby się tam dostać. Książę usadowił się dumnie na podobnym do tronu siedzisku w głębi komnaty, zajmowanym przez cesarza w czasie zebrań Rady. Czekał w milczeniu, z królewskim dostojeństwem, na Menandrosa, który rad nierad przemierzał niemiłosiernie długi szlak

ambasadorów. Z tyłu niezgrabnie toczył się Faustus. W pierwszej chwili dręczyło go podejrzenie, że sędziwy imperator zmarł bez rozgłosu, a Herakliusz dlatego tak ochoczo wrócił do Rzymu, że chciał czym prędzej objąć tron po ojcu. Ktoś by jednak powiadomił Faustusa. Menandros umiał się zachować. Uklęknął przed księciem ze wszelkimi wymaganymi gestami. Kiedy powstał, podniósł się również Herakliusz, wyciągając rękę ozdobioną imponującym pierścieniem z krwawnikiem. Menandros pocałował książęcy klejnot, a następnie wygłosił

krótką mowę z pozdrowieniami od cesarza Justyniana, który życzył zdrowia swojemu bratniemu imperatorowi Maksymilianowi i jego synowi Cezarowi Herakliuszowi. Nie omieszkał też podziękować za gościnę, przy czym podkreślił zasługi Faustusa i roztropnie pominął rolę młodego Maksymiliana. Herakliusz słuchał beznamiętnie. Wydawał się jeszcze bardziej niż zwykle zasępiony i nieobecny. Faustus nie przepadał za dziedzicem tronu. Herakliusz zawsze wydawał się sztywny i spięty, skrępowany nawet w najmilszym towarzystwie. W przeciwieństwie do swojego młodszego

brata, postawnego i dobrze zbudowanego, był człowiekiem niewysokim, drobnym i niepozornym. Patrzył na łudzi zimnym wzrokiem, na jego wąskich wargach nigdy się nie pojawił cień wesołości. W niczym nie przypominał swojego ojca. W młodości cesarz Maksymilian wyglądał tak, jak książę noszący dzisiaj jego imię: był wysokim, szczupłym, przystojnym mężczyzną o połyskliwych, rudawych włosach i niebieskich, roześmianych oczach. Herakliusz włosy miał ciemne, mocno już przerzedzone, oczy czarne jak węgle, spozierające posępnie spod krzaczastych brwi, oblicze blade i pospolite.

W trakcie audiencji nie ustalono żadnych konkretów. Zarówno książę, jak i ambasador zdawali sobie sprawę, że w czasie pierwszego spotkania nie powinno się dyskutować o królewskim małżeństwie czy wojskowym sojuszu Wschód-Zachód, mimo to Faustus nie mógł się nadziwić miałkości rozmowy. Herakliusz chciał wiedzieć, czy Menandros życzy sobie obejrzeć zmagania gladiatorów w nadchodzącym tygodniu, rzekł kilka słów o swoich etruskich przodkach i ich przekonaniach religijnych, które, jak twierdził, stanowiły przedmiot jego badań, i wspomniał o jakiejś marnej greckiej sztuce, wystawionej przed tygodniem w Odeum Agryppy Ligurinusa. I ani słowa

o barbarzyńcach zbierających się nad granicą. O ciężkiej chorobie ojca – ani słowa. O nadziejach na serdeczną przyjaźń z Justynianem – ani słowa. Równie dobrze mógł rozprawiać o pogodzie. Menandros bez zmrużenia oka odpowiadał banałem na banał. Nie mógł się zachować inaczej: tutaj Herakliusz był panem i władcą. Książę postanowił zakończyć audiencję: – Mam nadzieję, że się wnet zobaczymy. – Uciął rozmowę tak nieoczekiwanie i bezceremonialnie, że nawet bystry Menandros nie potrafił ukryć zaskoczenia. Z ust wyrwało mu się głośne westchnienie. – Żałuję, ale jutro

muszę znowu wyjechać z miasta. Zaraz jak wrócę, przy pierwszej sposobności... – Wyciągnął dłoń z pierścieniem do pocałowania. Gdy czekali na lektyki, Menandros się odezwał: – Mogę powiedzieć ci coś bez ogródek? Faustus zachichotał. – Niech zgadnę. Nasz Cezar przynudza? – Mniej więcej tak bym to określił. Zawsze jest taki? – Ależ skąd. Dziś jeszcze nie wypadł najgorzej. Rzekłbym, że rozmawiał z

tobą w swoim najlepszym nastroju. – No proszę. Ciekawe. I to ma być przyszły władca Zachodu... Słyszeliśmy w Konstantynopolu, że urok osobisty Cezara Herakliusza, jak by to powiedzieć, nie zwala z nóg. Mimo to nie spodziewałem się... – Nie spodobało ci się całowanie pierścienia? – Tym się w ogóle nie przejąłem. Będąc ambasadorem, człowiek musi okazywać uległość, przynajmniej wobec cesarza. A wobec jego syna? Raczej też, kiedy tego się po nim oczekuje. Nie, Faustusie, co innego mnie uderzyło. Nie wiem, jak to wyrazić, pozwól mi skupić myśli... –

Menandros zamilkł. Wbił wzrok w nocne ciemności, w stronę Forum i Kapitolu po drugiej stronie doliny. – Jestem człowiekiem dość młodym – podjął temat – lecz wnikliwie studiowałem dzieje Cesarstwa Wschodniego i Zachodniego. Chyba wiem, co powinno cechować cesarza. Tę rzecz określa greckie słowo „charyzma”. W pewnej mierze, choć niezupełnie, tożsame z łacińskim słowem „virtus”. Charyzma występuje w wielu odmianach. W sprawowaniu rządów można pomagać sobie silną osobowością, wzbudzaniem podziwu, strachu i szacunku. Świetnym tego przykładem jest Justynian lub Wespazjan z dawnych czasów czy później Tytus

Galiusz. Można też łączyć w sobie wielką determinację i przebiegłość. Tu bym wymienił sławnego Augusta i Dioklecjana. Można być człowiekiem łaskawym i niepospolicie mądrym, jak, powiedzmy, Hadrian czy Marek Aureliusz. Można się wsławić czynami na polu chwały. Myślę o Trajanie, Gajuszu Marcjuszu i dwóch cesarzach o imieniu Maksymilian. Jednakowoż... – Menandros znowu przerwał. Tym razem głęboko odetchnął, nim dokończył myśl: – Jeśli komuś brakuje łaskawości, mądrości, męstwa, przebiegłości i umiejętności wzbudzania strachu i szacunku... – Myślę, że Herakliusz będzie umiał

budzić strach. – Strach, i owszem. Każdy cesarz to potrafi, przynajmniej do czasu. Kaligula, Neron, Domicjan, Kommodus. – Wszystkich czterech, których wymieniłeś, zamordowano, co? – O to właśnie chodzi. – Zbliżały się lektyki i Grek odwrócił się do Faustusa ze spokojnym, niemalże nieziemskim uśmiechem. – Jakże to dziwne, chyba nie zaprzeczysz, że dwaj królewscy bracia tak bardzo się różnią. Ten z charyzmą ani myśli służyć imperium jako jego władca. Ten, któremu przeznaczono tron, charyzmy wcale nie ma. Wielka szkoda... ze względu na nich, na was,

może nawet na cały świat. Bogowie lubią płatać ludziom figle, przyjacielu. Choć nas nie zawsze śmieszą ich żarty.

***

Nazajutrz nie schodzili w podziemia. Menandros przysłał wiadomość z oznajmieniem, że nie rusza się dzisiaj z komnaty, zajęty przygotowywaniem listów do Konstantynopola. Podobnie Cezar Maksymilian zawiadomił Faustusa, że na razie nie będzie mu

potrzebne jego towarzystwo. Faustus przez cały dzień borykał się z obfitym zalewem rutynowych dokumentów, nieustannie produkowanych w jego urzędzie. Ponadto, jak zawsze w połowie tygodnia, uczestniczył w zebraniu pracowników kancelarii, później zaś moczył się kilka godzin w publicznej łaźni i zjadł obiad z filigranową, jasnooką Numidyjką, która przez półtorej godziny przypatrywała mu się bez słowa z drugiego końca stołu (ledwie tknęła jedzenie: miała apetyt ptaszka, bardzo małego ptaszka), i po posiłku posłusznie udała się z nim na kanapę. Kiedy już sobie poszła, wybrał pierwszą lepszą sztukę Seneki, makabrycznego Tiestesa, i jął czytać w

łóżku. Wpadł mu w oko fragment, którego wolałby nie napotkać tego wieczoru: Przemożny strach mnie bierze, że wszechświat rozpadnie się w drobny mak, zamieni się w ruinę. Że wróci bezkształtny chaos, zmiecie bogów i ludzi, a planety krążące na niebiosach zniszczą ziemię i morze. Faustus wpatrywał się w słowa, aż litery zaczęły mu biegać przed oczami. I nagle wyrosło przed nim następne zdanie: Ze wszystkich pokoleń wybrano nasze, abyśmy zakosztowali gorzkiego przeznaczenia, aby nas przygniotły odłamki skruszonego nieba. Ależ niestrawna lektura do poduszki! Odrzucił zwój i zamknął oczy.

I tak, pomyślał, mija kolejny dzień w życiu Faustusa Flawiusza Konstantyna Cezara. Barbarzyńcy dobijają się do bram, cesarzowi śmierć zagląda w oczy, następca tronu hasa po lesie, kłując dzidą nieszczęsnego zwierza, a stary Faustus grzebie się w głupich urzędowych papierach, byczy się pół dnia w wielkiej marmurowej wannie z ciepłą wodą, zabawia się ze smagłym, filuternym dziewczątkiem i odnajduje złe wróżby w lekturze do poduszki. Następny dzień rozpoczął się od przybycia jednego ze służących Menandrosa z wiadomością, że po południu ambasador pragnąłby po raz trzeci wyprawić się do podziemnego

miasta. Zależało mu szczególnie na obejrzeniu kaplicy Priapa i sadzawki chrzczeńców, a może też katakumb świętych chaldejskich dziewek. Wyglądało na to, że pragnienia Greka uzyskały zmysłowe zabarwienie. Faustus skreślił zwięzłą wiadomość dla Cezara Maksymiliana: powiadomił go o najbliższych planach i prosił na przewodnika Hebrajczyka Danielusa. Daj mi znać do godziny szóstej, gdzie mamy się spotkać – zakończył. Tymczasem minęło południe, a odpowiedź od księcia nie nadeszła. Drugi list też pozostał bez odzewu. Zbliżała się chwila, kiedy musiał się udać do pałacu Sewera i zabrać

ambasadora. Obawiał się, że podczas tej ekspedycji będzie stanowił jednoosobową gwardię Menandrosa. Nie uśmiechało mu się jednak takie rozwiązanie; od rana czuł się przygnębiony, zupełnie nie w sosie. Żeby wywiązać się z zadania, musiał mieć przy sobie rezolutnego Maksymiliana. – Do Cezara – polecił tragarzom. Maksymilian – niewykąpany, nieogolony, z podkrążonymi oczami, w starej potarganej szacie – wystraszył się na jego widok. – Cóż to, Faustusie? Czemu przybywasz bez zapowiedzi?

– Wysłałem rano dwie wiadomości, Cezarze. Trzeba poprowadzić Greka do Krainy Cieni. Książę wzruszył ramionami. Najwyraźniej go nie powiadomiono. – Nie śpię od godziny. A spałem tylko trzy. Miałem ciężką noc. Mój ojciec umiera. – Naturalnie. Od dłuższego czasu wszyscy o tym myślą, pogrążeni w smutku – rzekł nieszczerze Faustus. – Może kres długich mąk będzie wybawieniem dla najjaśniejszego pana? – Nie chodzi mi o to, że jest chory. To już jego ostatnie godziny. Przez całą noc

czuwałem przy nim w pałacu. Faustus zmrużył oczy, zdumiony. – Twój ojciec jest w Rzymie? – Oczywiście. Gdzieżby indziej? – Krążyły pogłoski, że przebywa na Capri, Sycylii, może nawet w Afryce... – Słuchasz pogłosek?! Brednie idiotów! Nie rusza się stąd od miesięcy, od czasu powrotu z uzdrowiska w Bajach. Nie wiedziałeś? Rzecz jasna, mało kto go odwiedzał, bo jest bardzo zmęczony i nawet najkrótsza rozmowa nadwątla jego siły. Wczoraj koło południa nastąpił kryzys. Plwał czarną krwią,

wstrząsały nim przeraźliwe konwulsje. Zawezwano cały hufiec doktorów, z których każdy marzył o wyleczeniu cesarza, ryzykując jego przedwczesną śmierć. – Z obłąkańczą pasją Maksymilian wymieniał środki, jakimi w ciągu ostatnich dwudziestu czterech godzin starano się uzdrowić władcę: nacieranie lwim sadłem, napój z psiego mleka, żaby gotowane w occie, suszone cykady rozpuszczone w winie, figi nadziewane mysią wątróbką, smoczy język gotowany w oliwie, oczy krabów słodkowodnych i inne jeszcze medykamenty, niezwykle rzadkie i kosztowne, istna farmakopea. Dość leków, żeby uśmiercić zdrowego człowieka. A przecież nie koniec na tym.

Puszczano krew. Kąpano w balii z miodem posypanym złotem w proszku. Oblepiano ciepłym błotem ze zboczy Wezuwiusza. – A przed świtem ostatni błazeński zryw: naga dziewica dotyka go dłonią i trzykrotnie wzywa Apolla, żeby wstrzymać postęp choroby. Aż dziw, że w tak krótkim czasie udało się znaleźć dziewicę. Oczywiście, mogliby ją sobie powołać mocą dekretu działającego wstecz. Książę uśmiechnął się szelmowsko, lecz Faustus wiedział, że to tylko fasada, mięśnie z trudem przymuszone do pokazywania chłodnego cynizmu, jakiego należało się po nim spodziewać. Jednakże w podkrążonych,

podpuchniętych oczach Cezara odbijała się głucha rozpacz młodzieńca, strapionego cierpieniem drogiego mu ojca. – Jak myślisz, umrze dzisiaj? – zapytał Faustus. – Raczej nie. Lekarze twierdzą, że ma niezwykle silny organizm. Wytrzyma jeszcze dzień, może dwa lub trzy. Na więcej bym nie liczył. – Twój brat przy nim czuwa? – Mój brat? – zdziwił się Maksymilian, osłupiały. – Sam mówiłeś, że zamieszkał w domku myśliwskim!

– Wrócił przedwczoraj wieczorem. Przyjął oficjalnie Greka w Sali Marka Anastazjusza. Uczestniczyłem w audiencji. – A niech go! – mruknął Maksymilian. – Parszywiec! Parszywiec! – Audiencja trwała może z piętnaście minut. Potem oświadczył, że rankiem wyjeżdża z miasta, no ale kiedy się dowiedział, że twój ojciec ciężko choruje, z pewnością... – Faustus nagle wszystko zrozumiał i wbił w niego wzrok z niedowierzaniem. – Chcesz powiedzieć, że wczoraj się z nim nie widziałeś? W czasie dnia ani razu nie odwiedził ojca?

Przez chwilę obaj milczeli. – Śmierć napełnia go przestrachem. Jej widok, jej woń, myśl o niej. Nie znosi obecności chorych. Dlatego starał się unikać cesarza, odkąd ten zachorował. Tak czy owak, nie oddałby za niego nawet funta psich kłaków. To całkiem w jego zwyczaju: przyjechać do Rzymu, spać pod jednym dachem ze staruszkiem i nawet go nie odwiedzić, ba, nie zapytać o jego zdrowie, a nazajutrz spokojnie wyjechać. Prawdopodobnie nie wie, że ojciec już stoi nad mogiłą. Nie pofatyguje się, oczywiście, żeby spotkać się ze mną. – Należałoby go wezwać do Rzymu –

rzekł Faustus. – Tak, chybaby należało. Za dzień, dwa zostanie imperatorem. – Maksymilian przypatrywał się Faustusowi zaczerwienionymi oczami. Wydawał się otumaniały ze zmęczenia. – Zrobisz to, Faustusie? Natychmiast. Tymczasem ja się wykąpię i ubiorę. Grek czeka, żebyśmy z nim zeszli w podziemia? Faustus zdębiał. – Chcesz powiedzieć... że pójdziesz tam... dziś, kiedy... kiedy twój ojciec...? – Czemu nie? Na nic się nie przydam staruszkowi. Lekarze przysięgają, że wytrzyma jeszcze jeden dzień.

W Cezara wstąpiła dziwna lodowatość. Faustus chciał się cofnąć, żeby uciec od chłodu. – W każdym razie, nie ja zostanę cesarzem! – rzekł Maksymilian zimnym, zjadliwym tonem. – Obowiązkiem mojego brata, nie moim, jest czekanie w gotowości, żeby ująć ster rządów. Pchnij gońca do Herakliusza, niech wraca czym prędzej, a my z Grekiem spróbujemy się trochę zabawić. Na drugą okazję możemy długo czekać.

***

W tak krótkim czasie niepodobna było znaleźć nieocenionego Hebrajczyka, toteż wycieczka musiała się odbyć bez jego przewodnictwa. Faustus czuł dyskomfort, bo myszkowanie w kaplicy Priapa wiązało się z niejakim ryzykiem. Wolałby mieć pod ręką rosłego, nieustraszonego Danielusa, gdyby znaleźli się w tarapatach. Tymczasem Maksymilian niczym się nie przejmował. Tego dnia książę był w bojowym nastroju, nawet w jego przypadku dość niezwykłym. Wściekłość z powodu nieobecności brata i przygnębienie chorobą ojca wywierały na niego nieznośną presję. Sprawiał wrażenie,

jakby tylko jeden krok dzielił go od gwałtownego wybuchu. Mimo wszystko zachowywał spokój, stąpając na czele, gdy schodzili krętą pochylnią niedaleko łaźni Konstantyna i szli w stronę groty, gdzie odbywały się rytuały na cześć Priapa. Korytarz miał niski strop, na ścianach ociekających wilgocią rozpełzły się szarozielone grzybowe naloty. Im bliżej celu, tym silniej Menandros okazywał dziecięcy entuzjazm, budzący w Faustusie wzgardliwe rozbawienie. Czyżby w Konstantynopolu zaginęły mroczne kulty? Czy Justynian był aż tak surowym panem, że wszystkie wytępił, gdy jego własna żona Teodora, za młodu aktorka,

prowadziła się wyjątkowo niegodnie? – Tędy – szepnął Maksymilian, wskazując otwór w murze komory, szczelinę łatwą do przeoczenia. – Podejdziemy w górę, nad kaplicę, skąd będziemy mieli doskonały widok. Tylko ani mru-mru! Jedno kichnięcie i po nas! Jeśli zobaczą, że ich podglądamy, zaczają się tu z toporami, a innych wyjść nie ma. Zrobiło się stromo. Człowiek o wzroście Maksymiliana czy Faustusa nie mógł się wyprostować w tunelu, lecz Menandros nie miał z tym kłopotu. Młody, zwinny Maksymilian poruszał się z łatwością, lecz dla otyłego,

niezgrabnego Faustusa każdy krok był wyzwaniem. Już po chwili się spocił i zasapał. Raz grzmotnął lampką o ścianę, co odbiło się w przejściu głuchym echem i rozgniewało księcia, który syknął i spiorunował go wzrokiem. Już z wyprzedzeniem wiedzieli, że odbywa się ceremonia. Zwiastowało ją brzmienie cymbałów, warkot bębnów, jazgotliwe granie rogów, piskliwy śpiew fletów. Kiedy dotarli tam, skąd można było wygodnie oglądać całą scenę, Maksymilian kazał położyć lampki w kącie, ażeby ich blask nie został zauważony w świątyni, i wskazał Grekowi najlepsze miejsce do obserwacji.

Faustus bynajmniej nie wytężał wzroku. Wszak widział to już tyle razy: ściany pokryte barwnymi, zmysłowymi malowidłami, wspaniały ołtarz chutliwego boga i posąg siedzącego Priapa, któremu spomiędzy ud, niczym kamienny słup, sterczał olbrzymi fallus. Przed obliczem strasznego bożka tańczyło sześć nagich czcicielek. Miały naoliwione, farbowane ciała, oczy świecące dzikim, szalonym ogniem, nozdrza wydęte, wargi rozchylone w lubieżnym uśmiechu. Wywijając rozkołysanymi piersiami, pląsały i podrygiwały. Z dołu dochodziły słowa śpiewane w rwanym, napastliwym rytmie:

– Przybądź, o wielki Priapie, jak słońce przybywa na poranne niebo. Przybądź, o wielki Priapie, i daj mi łaskę, pokarm, wdzięk, urodę i rozkosz. Twoje imiona w niebiosach to: Lamphthen, Ouothi Ouasthen, Ouothi Oamenoth, Enthomouch. I znam twe wcielenia: na wschodzie jesteś ibisem, na zachodzie wilkiem, na północy przybierasz postać węża, na południu zaś orła. Przybądź, o Priapie! Przybądź, o Priapie! Przybądź... Jedna po drugiej niewiasty przyskakiwały do masywnego posągu, całowały czubek wielkiego fallusa, pieściły go lubieżnie. – Wzywam cię, Priapie! Daj mi łaskę,

postać, urodę! Daj mi rozkosz. Albowiem ty jesteś mną i ja tobą. Twoje imię moim imieniem, moje twoim. Rozgrzmiał przeraźliwy, demoniczny huk bębnów. Faustus wiedział, co on oznacza: jedna z czcicielek pnie się na złoty posąg. Menandros, urzeczony widokiem, wychylał się nieostrożnie. Nie było obaw, że w tej części ceremonii któryś z rozochoconych celebrantów podniesie wzrok i dostrzeże intruza, jednakże Grek mógł wypaść, stoczyć się w dół i runąć między nich. Śmiałków podpatrujących ceremonie ku czci Priapa karano śmiercią. Faustus wyciągnął rękę, lecz uprzedził go książę, który już ciągnął do

siebie posła. Wprawdzie przyglądanie się z ukrycia było zakazane, pewnym osobom zezwalano jednak na wejście do kaplicy. Faustus wiedział, że pod ścianą, w cieniu za posągiem, rozstawiło się pięciu lub sześciu muskularnych niewolników. Lada chwila kapłanka Priapa miała dać sygnał do rozpoczęcia orgii. Menandrosa trzeba było siłą odciągać. Czaił się przy krawędzi szczeliny niczym mały chłopiec, pragnący poznać najtajniejsze sekrety kobiecości. I chociaż przedstawienie ciągnęło się już długo, bardzo długo, tak że zaspokoiłoby

największego dociekliwca, to jednak Menandros chciał zobaczyć więcej. Faustusa frapował jego głód poznania. Sam ledwo pamiętał czasy, kiedy życie toczące się na dole miało dlań posmak nowości, więc z zaskoczeniem patrzył na Menandrosa, który okazywał niezwykłą ciekawość wobec rzeczy tak przyziemnych jak zmysłowe igraszki w czasie orgii. Zupełnie jakby na dworze cesarza Justyniana nade wszystko ceniono cnotę i czystość obyczajów. Mimo przeczących temu pogłosek. Gdy wreszcie udało się odciągnąć ambasadora, ruszyli dalej, żeby zaliczyć następny punkt wycieczki: sadzawkę chrzczeńców.

– Tutaj na was poczekam – oznajmił Faustus na skraju stromych, spiralnych schodów, prowadzących w czarną, nieprzeniknioną otchłań, gdzie odbywały się rytuały kultu zanurzania. – Takie wspinaczki już nie dla mnie, grubasa i niezgraby. Było to, o czym dobrze wiedział, czarujące miejsce: wydrążone w skale groty o gładkich ścianach, ozdobione połyskliwą szklaną mozaiką w kolorze bieli, czerwieni i błękitu, dodatkowo rozjaśnioną złotymi malunkami; były sceny z polowania Diany, gruchające gołębie, kupidyny pływające z łabędziami, nimfy w erotycznych pozach, rozbuchani satyrowie. Jednakże

dokuczała duchota i stęchlizna, śliskie kamienne schody dawały się we znaki obolałym nogom, a ostatnia wymęczająca faza długiego zejścia, prowadząca z mozaikowej groty do bezdennej czarnej sadzawki, położonej na najniższym poziomie, byłaby dla niego nader trudna. A przecież, o zgrozo, czekałoby go potem wyjście na górę. Zatem wolał poczekać. Z ciemności doleciał szmer srebrzystych śmiechów. Oddawano tu cześć trackiej bogini Bendis: wulgarnemu, długowłosemu demonowi, skupiającemu wokół siebie bezwstydnych czcicieli. O każdej porze dnia i nocy można się było natknąć na ceremonię, obejmującą zwyczajne

orgiastyczne ekscesy, jednakże okraszone spektakularnym skokiem do lodowatej sadzawki, w której nurzała się Bendis, dająca przebaczenie za popełnione grzechy i zachęcająca do popełniania nowych. Nie był to zamknięty krąg wtajemniczenia, wszystkich mile witano. Faustus dawno poznał sekrety kultu Bendis. W przeszłości często chrzcił się w przeraźliwie zimnej wodzie i nie marzył o podobnej przygodzie. Wprawne zabiegi jego numidyjskiej turkaweczki Oalatei dostatecznie rekompensowały mu słabnącą chuć. Bardzo długo czekał, nim Menandros i Maksymilian powrócili z głębin. Po

wyjściu niewiele mówili, lecz triumfalny wyraz na zarumienionej twarzy Greka świadczył o tym, że w sanktuarium chrzczeńców zaznał rozrywek, na jakich mu zależało. Przyszła kolej na chaldejskie nierządnice. Musieli się przeprawić na drugi koniec podziemnego miasta, pod Circus Maximus, gdzie spotykały się liczne pieczary. Menandros chyba nasłuchał się opowieści o tych ladacznicach, w dużej mierze bajek wyssanych z palca. – Nie wolno ich nazywać nierządnicami – wyjaśnił Faustus. – To są prostytutki, święte prostytutki.

– Niewielka różnica – skomentował z przekąsem Grek. – Rozumie się przez to – dodał Cezar – że zawsze są to szanujące się kobiety, wyznawczynie kultu, który przywędrował do nas z Babilonii. Niektóre nawet się stamtąd wywodzą, chociaż te należą do rzadkości. Tak czy inaczej, wymaga się od każdej, ażeby jeden jedyny raz, między... tu nie jestem pewien, Faustusie... szesnastym a trzydziestym rokiem życia, udała się do sanktuarium bogini, usiadła tam i czekała na nieznajomego, który przyjdzie i weźmie ją na noc. Rzuca jej na kolana drobną srebrną monetę. Ona wtedy wstaje i idzie z nim, choćby był

paskudną, obmierzłą kreaturą. Tym uczynkiem wypełnia swoje zobowiązanie wobec bogini, by po powrocie wieść życie czyste i niewinne. – Niektóre, jak słyszałem – powiedział Faustus – przychodzą wiele razy, żeby wypełnić swą powinność. Być może z nadmiernej pobożności. No, chyba że lubią zabawę z nieznajomym. – Chciałbym to zobaczyć. – Menandros znów promieniał chłopięcym zapałem. – Cnotliwe kobiety, powiadacie? Żony i córki możnych ludzi? I muszą się oddawać nieznajomym? Nie mogą odmówić pod żadnym pretekstem? Justynian nie uwierzy, jak mu powiem.

– To przecież przyszło ze Wschodu – zauważył Faustus. – Z chaldejskiej Babilonii. Przedziwne, że w twojej stolicy o tym nie słyszano. Jakoś nie chciało mu się w to wierzyć. Z licznych opowieści, jakie doszły jego uszu, wnosił, że Konstantynopol jest równie gościnny dla orientalnych wierzeń jak Rzym. Zaczynał się zastanawiać, czy Menandros, posłuszny racji stanu, nie jest zmuszony przedstawiać Cesarstwo Wschodu jako ostoję surowej pobożności i wszelkich cnót moralnych. Może czynił tak przez wzgląd na warunki przymierza, które chciał negocjować? W każdym razie, powody były niejasne.

Tego dnia nie udało im się zobaczyć świętych chaldejskich prostytutek. Pokonali połowę drogi, gdy od strony Via Subterranea dobiegł ich stłumiony gwar wzburzonych głosów. Zbliżywszy się do podziemnego gościńca, potrafili już zrozumieć treść urwanych zdań. Chaotyczne okrzyki ciągle zlewały się ze sobą, lecz sprowadzały się do jednego: – Cesarz nie żyje! Cesarz nie żyje! Pomyłka wykluczona. – Tak szybko... – bąknął Maksymilian grobowym tonem, jakby sam umierał. – To się nie miało stać dzisiaj. Faustus zerknął na Cezara, który miał kredowobiałe oblicze, jakby całe życie

przesiedział w podziemnych grotach. Jego oczy, ciskające błyskawice, upodabniały się do kunsztownie wygładzonych szafirów. Porażał spojrzeniem. Nadbiegł ku nim, gnany trwogą, mężczyzna w luźnych, żółtych szatach kapłana jakiejś azjatyckiej religii. Wpadłszy na Maksymiliana w wąskim korytarzu, próbował się przecisnąć koło niego, ten jednak chwycił i unieruchomił jego ręce, przysunął twarz do jego twarzy i zapytał o wieści. – Jego wysokość... – wysapał mężczyzna z wybałuszonymi oczami. Mocno seplenił na syryjską modłę. – Nie żyje!

Przed pałacem płonie wielkie ognisko. Pretorianie wyszli na ulice, żeby pilnować porządku. Z przekleństwem na ustach Maksymilian odepchnął Syryjczyka, przy czym zrobił to tak stanowczo, że nieszczęśnik odbił się od ściany. Potem spojrzał na Faustusa. – Muszę wracać do pałacu – oświadczył. Nie mówiąc nic więcej, odwrócił się i puścił biegiem. Pędząc potężnymi, wściekłymi susami w stronę Via Subterranea, zniknął z oczu Faustusowi i Menandrosowi. Poseł wydawał się przybity nowiną.

– Nas też nie powinno tu być – rzekł. – To prawda. – Idziemy do pałacu? – Lepiej nie ryzykować. Wszystko się może zdarzyć, kiedy umiera cesarz, a następca tronu przebywa daleko. Faustus ujął Menandrosa pod rękę. Początkowo Grek wydawał się zaskoczony, ale musiał prędko pojąć, że dzięki temu nie stracą siebie z oczu wśród zamętu, jaki wybuchł w podziemiach. Złączeni ze sobą w ten sposób, ruszyli w stronę najbliższej pochylni.

Wieść błyskawicznie przechodziła z ust do ust, przewalały się tabuny oszalałych ludzi. Faustus, choć z wysiłku serce waliło mu młotem, starał się iść co tchu, dosłownie wlokąc za sobą Menandrosa, każdego zaś, kto zagradzał mu przejście, odpychał swoim pękatym ciałem. – Cesarz nie żyje! – powtarzał raz wraz chór głosów. – Cesarz nie żyje! Kiedy mógł wreszcie zmrużyć oczy w świetle dziennym, zauważył na twarzach wyraz zdumienia i zgrozy. Sam nie doszedł jeszcze do siebie, aczkolwiek śmierć cesarza Maksymiliana nie uderzyła go wcale jak grom z jasnego nieba. Staruszek jednak dzierżył tron

przeszło czterdzieści lat, a więc prawie najdłużej w dziejach Rzymu, dłużej nawet od Augusta, może tylko krócej od swojego dziadka, pierwszego Maksymiliana. Cesarze o etruskich korzeniach zaprawdę cieszyli się długim życiem. Faustus był szczupłym gołowąsem, gdy ostatnim razem rządy przechodziły z rąk do rąk. W tamtym przypadku sukcesja nastąpiła w godny sposób: młody, urodziwy książę, przyszły Maksymilian II, towarzyszył ojcu w chwili śmierci i niezwłocznie udał się do świątyni Jowisza Kapitolińskiego, ażeby odebrać hołd od senatorów oraz przyjąć tytuły i odznaki nowego urzędu.

Tym razem okoliczności były inne. Nie czekał na tron młody, urodziwy dziedzic – zamiast niego żałosny książę Herakliusz... który umyślił sobie prysnąć ze stolicy w dniu śmierci ojca. Czasami dochodziło do nieprzewidzianych wydarzeń, kiedy zwalniał się tron, a następca nie raczył się o niego upomnieć. Po zamordowaniu Kaliguli, wykorzystując taką właśnie sposobność, cesarzem został Klaudiusz, jąkała i kaleka. Podobnież Tytus Galiusz, gdy zamordowano Karakallę, wspiął się na szczyty chwały. Nawiasem mówiąc, w ten sposób władzę przejął pierwszy cesarz z etruskiej linii, po tym jak Teodozjusz, żyjący dłużej od swojego syna Honoriusza, ostatecznie zmarł w

roku 1168. Kto wie, jakie zawirowania w walce o rzymski tron nastąpią przed upływem nocy? W tych warunkach Faustus odpowiadał za bezpieczne odprowadzenie ambasadora do pałacu Sewera. Później powinien oczekiwać w kancelarii na rozwój wypadków. Wszelako Menandros nie rozumiał chyba powagi sytuacji. Fascynował go tumult na ulicach. Jako zawołany, niefrasobliwy turysta, chciał iść do Forum, gdzie rozgrywały się najważniejsze wydarzenia. Faustus musiał przekroczyć granice dyplomatycznej kurtuazji, aby go skłonić do zarzucenia lekkomyślnego pomysłu i powrotu na kwaterę.

Menandros zgodził się, kiedy po drugiej stronie ulicy zobaczył hufiec pretorianów, którzy okładali pałkami każdego, kto wyglądał im na mąciwodę. Faustus jako ostatni z pracowników kancelarii dotarł do siedziby administracji, położonej tuż obok pałacu monarchy. Kanclerz Licyniusz Obsekwens powitał go z kwaśną miną: – Gdzieżeś ty się podziewał, Faustusie? – Towarzyszyłem ambasadorowi Menandrosowi podczas wycieczki do Krainy Cieni – odparł z równie kwaśną miną. Nie zależało mu na przychylności

Licyniusza Obsekwensa, zamożnego neapolitańczyka, który swoje wysokie stanowisko zawdzięczał przekupstwom. Przypuszczał, że pod rządami nowego cesarza obaj wylecą z kancelarii. – Ambasador pragnął ujrzeć kaplicę Priapa i inne podobne miejsca – dodał z nutą złośliwości. – No to go tam zabraliśmy. Skąd miałem wiedzieć, że dzisiaj umrze cesarz? – Zabraliśmy? O kim mówisz? – O sobie i Cezarze Maksymilianie. Licyniusz przymknął swoje pożółkłe oczy. – No tak, twój dobry przyjaciel Cezar.

Mogę zapytać, gdzie on teraz przebywa? – Rozstaliśmy się, gdy w podziemiach rozeszła się wieść o śmierci najjaśniejszego pana. Nie mam pojęcia, gdzie może obecnie przebywać. Podejrzewam, że w cesarskim pałacu. – Przerwał na chwilę. – A co z Cezarem Herakliuszem, który od dziś jest imperatorem? Dostał ktoś od niego wiadomość? – Wybrał się na północną granicę – odparł Licyniusz. – Nieprawda. Zamieszkał w domku myśliwskim po drugiej stronie jeziora Nemi. Nie zapuszcza się dalej na północ.

Licyniusz był wyraźnie wstrząśnięty. – Wiesz to z całą pewnością? – Oczywiście. Wysłałem do niego list w nocy, a on wrócił do miasta przedwczoraj wieczorem i spotkał się z ambasadorem Menandrosem. Tak się składa, że byłem przy tym obecny. – Na kwadratowej twarzy Licyniusza malowało się tępe zdumienie. Faustusowi coraz bardziej podobała się ta wymiana zdań. – Wczoraj rano Cezar udał się w swoje leśne ostępy. Dzisiaj, kiedy mi doniesiono o poważnym stanie najjaśniejszego pana, pchnąłem drugiego gońca nad jezioro, wzywając księcia do powrotu. Nic więcej nie wiem w tej

sprawie. – Wiedziałeś, że Cezar poluje, zamiast wizytować wojska na granicy, i nie pisnąłeś ani słowa? – Zajęty byłem, panie, opieką nad greckim ambasadorem – odrzekł wyniośle Faustus. – A to niełatwe zadanie. Nie przyszło mi na myśl, że nie orientujesz się w poczynaniach Cezara Herakliusza. Chyba założyłem, kiedy wrócił do Rzymu przedwczoraj wieczorem, że spotka się z kierownikiem kancelarii, aby upewnić się co do stanu zdrowia ojca, najwidoczniej jednak nie zadał sobie tyle trudu, wobec czego...

Urwał w pół zdania. Do komnaty wcisnął się właśnie Azeliusz Prokulus, prefekt gwardii pretoriańskiej. Przekroczył próg kancelarii, co już samo w sobie było wydarzeniem nad wyraz rzadkim, ale zakrawało na cud, że uczynił to w dniu śmierci cesarza. Licyniusz Obsekwens z miną człowieka osaczonego gapił się nań w osłupieniu. – Azeliusz? Cóż...? – List – oznajmił ochryple prefekt. – Znad jeziora Nemi. Dał znak uniesionym kciukiem. Do komnaty chwiejnym krokiem wszedł mężczyzna w zielonym uniformie cesarskich służb kurierskich. Miał mętny

wzrok, rozczochrane włosy i pożałowania godny wygląd, jakby przebiegł bez odpoczynku całą drogę znad jeziora. Wydobywszy spod tuniki zwiniętą wiadomość, drżącą ręką podsunął ją Licyniuszowi, który wyszarpnął mu ją, otworzył i dwukrotnie przeczytał. Kiedy ponownie skierował wzrok na Faustusa, jego pulchna twarz wyrażała niepomierne zdziwienie. – Co tam napisano? – zapytał Faustus. Licyniusz z najwyższym trudem wypowiadał słowa: – Cezar... Jego cesarska mość, chciałem rzec... ranny. Wypadek w czasie polowania, dziś rano. Leży w domku

myśliwskim. Wezwano cesarskich chirurgów. – Ranny? Ciężko? Licyniusz patrzył pustym wzrokiem. – „Ranny”, nie napisano nic ponadto. „Cezar został ranny podczas polowania”. Cesarz. Bo czyż nie jest od dziś naszym cesarzem? – Urzędnik wydawał się otępiały, jakby wystąpił u niego nagły niedowład. – Coś ci jeszcze wiadomo? – zwrócił się do kuriera. – Odniósł ciężkie rany? Widziałeś go na własne oczy? Kto opiekuje się domkiem? Kurier nic jednak nie wiedział.

Gwardzista Cezara wręczył mu list, każąc zabrać go niezwłocznie do stolicy. Nie miał nic więcej do powiedzenia na ten temat.

***

Cztery godziny później, jedząc obiad z Menandrosem w ambasadorskiej kwaterze w pałacu Sewera, Faustus powiedział: – Przez całe popołudnie przychodziły

wieści znad jeziora. Że ranny, to najpierw. Potem, że ciężko ranny. Potem opis zranienia: brzuch przeszyty włócznią przez jednego z myśliwych. Próbowali zakłuć osaczonego odyńca, gdy raptem powstało zamieszanie i czyjś koń stanął dęba w niefortunnym momencie. Pół godziny później następna wiadomość: cesarscy chirurdzy są pełni nadziei. Potem: Cezar Herakliusz umiera. I na koniec: Cezar Herakliusz nie żyje. – Cesarz Herakliusz. Czy nie tak powinno się o nim mówić? – zapytał Menandros. – Trudno orzec, kto umarł pierwszy:

cesarz Maksymilian w Rzymie czy Cezar Herakliusz nad jeziorem Nemi. Myślę, że to się niebawem okaże. Ale to zaciekawi tylko historyków. Śmierć to śmierć. Czy umarł jako Cezar Herakliusz, czy jako Herakliusz August, nie żyje, a jego brat obejmie rządy w imperium. Dasz wiarę? Maksymilian imperatorem. Dopiero co dokazywaliście podczas orgii nad sadzawką chrzczeńców, a chwilę potem zasiadł na tronie. Maksymilian! Spodziewał się wszystkiego, ale nie tego, że zostanie cesarzem. – Wróżbita przepowiedział mu przyszłość.

Faustus zadrżał, przepełniony podziwem. – Zaiste! Na Izydę, to prawda! Maksymilian rozsierdził się, jakby ten człowiek rzucił na niego klątwę. Może i to zrobił. – Trzęsącą się ręką napełnił pucharek winem. – Imperator! Maksymilian! – Już się z nim widziałeś? – Jeszcze nie. Nie przystoi mi od razu padać mu do stóp. – Byłeś jego najlepszym przyjacielem, prawda? – Owszem. Niezawodnie na tym

skorzystam. – Faustus pozwolił sobie na drwiący uśmieszek. – Gdyby rządził Herakliusz, pewnie byłbym skończony. Stała pensja i zsyłka na wieś. Ale fortuna mi sprzyja, skoro do władzy doszedł Maksymilian. Będzie mnie potrzebował. Będzie, co? – Po raz pierwszy ta myśl uzyskała zwartą formę. Im głębiej ją roztrząsał, tym bardziej go cieszyła. – Nie utrzymywał przyjaznych stosunków z urzędnikami dworskimi. Mało tego, nawet ich nie zna, a więc nie wie, którym można zaufać, a których trzeba się pozbyć. Tylko ja mogę być jego lojalnym doradcą. Mogę nawet zostać kanclerzem, Menandrosie, masz świadomość? Właśnie dlatego dziś do niego nie gnałem. Ma urwanie głowy z

kapłanami: uczestniczy w religijnych obrzędach, przewidzianych dla nowo wybranego cesarza. Potem jeden po drugim zgłaszają się do niego wszyscy senatorowie. Wstydziłbym się pojawiać już na samym wstępie. Gdyby wyuzdany Faustus, jego cieszący się złą sławą kompan od kielicha, przybył już pierwszego wieczora, dałby wyraźny znak, że pragnie odebrać nagrodę za długie lata serdecznej przyjaźni. Nie, Menandrosie, nie poniżę się w ten sposób. Maksymilian o mnie nie zapomni. Przypuszczam, że jutro wyda swoje pierwsze salutatio, wtedy przyjdę i... – Jego co? Nie znam tego słowa.

– Salutatio. Powinieneś wiedzieć, co to znaczy. W waszym języku po prostu „powitanie”. U nas formalnie to zbiorowa audiencja z udziałem ludności Rzymu. Cesarz zasiada na tronie w Forum, lud przechodzi i pozdrawia go mianem cesarza. Stosownie będzie spotkać się z nim właśnie wtedy, z całą resztą. Uśmiechnie się do mnie, mrugnie okiem i powie: Przyjdź do mnie, Faustusie, kiedy skończy się ten bajzel; musimy omówić ważne sprawy. – W Konstantynopolu nie istnieje ten zwyczaj, to wasze salutatio. – Rzymski wynalazek, ot co. – My też jesteśmy Rzymianami.

– Owszem, z tym że na Wschodzie jesteście zgrecyzowanymi Rzymianami. Ty akurat jesteś zromanizowanym Grekiem. W waszych zwyczajach widać spuściznę po orientalnych despotach, ginących w mrokach historii: faraonach, królach Persji, Aleksandrze Wielkim. Podczas gdy my jesteśmy Rzymianami z krwi i kości. Słyszałeś, że kiedy byliśmy republiką, co roku wybierano przywódców, dwóch światłych ludzi wskazanych przez senat, mających dzielić się władzą. Potem rządy przechodziły w inne ręce. Żyliśmy tak setki lat, rządzeni przez konsulów, dopóki nie przytrafiły nam się kłopoty, które zmusiły Augusta Cezara do zmiany ustroju. Pozostałości po zacnej

Republice zachowały się po dziś dzień. Przykładem jest właśnie salutatio. – Rozumiem – rzekł Menandros. Nie poruszyło go wcale to, co usłyszał. Przez chwilę bawił się winem. Aż w końcu przerwał ciszę, która przedłużała się z jego powodu: – Nie wydaje ci się, że książę Maksymilian kazał zamordować brata? – Co takiego? – Dość łatwo zainscenizować wypadek w czasie łowów. Zwada wśród koni w porannej mgle, nieszczęśliwe zderzenie, włócznia skierowana w złą stronę... – Mówisz poważnie, Menandrosie?

– Staram się. O tego rodzaju zdarzeniach niekiedy się słyszy. Nawet ja od razu się zorientowałem, że Maksymilian czuje do brata głęboką pogardę. I oto stary cesarz leży na łożu śmierci. Cesarstwo przypadnie niepopularnemu i nieporadnemu Herakliuszowi. A więc twój przyjaciel Cezar, skoro godziny cesarza są policzone, bądź to dla dobra imperium, bądź z czystej żądzy władzy postanawia usunąć Herakliusza. Zabójca również zostaje zgładzony, bo gdyby wszczęto śledztwo i wzięto go na tortury... I proszę: Herakliusz uśmiercony, rządzi Maksymilian III August. Niemożliwe, powiadasz? A wiesz, jaki los spotkał nieszczęśnika, który przebił włócznią księcia

Herakliusza? – Przerażony tym, co uczynił, zabił się godzinę później. Uważasz, że Maksymilian nakłonił go do tego przekupstwem? Menandros uśmiechnął się półgębkiem, lecz nie odpowiedział. Faustus zrozumiał, że poseł bawi się jego kosztem. – Dobro imperium – powiedział – nie jest wartością, której Cezar Maksymilian poświęcił wiele rozważań. Gdybyś słuchał uważnie, o czym mówił w naszym towarzystwie, sam byś się tego domyślił. A co się tyczy żądzy władzy, będziesz musiał uwierzyć mi na

słowo: nie znajdziesz jej w nim ani krztyny. Widziałeś, jak się spienił, kiedy durnowaty wróżbita forsował swoją przepowiednię o wielkim wojowniku. „Jak śmiesz szydzić ze mnie?”, powiedział, jeśli dobrze pamiętam. I potem znowu szalał, kiedy wróżbita przepowiedział mu, że zostanie cesarzem. – Faustus parsknął śmiechem. – Nie, przyjacielu, nie knuto żadnego spisku. Maksymilianowi nawet się nie śniło, że zostanie imperatorem. Książę Herakliusz padł ofiarą nieszczęśliwego wypadku, bogowie i tym razem sobie z nas zakpili. Idę o zakład, że naszemu nowemu cesarzowi niezwykle trudno pogodzić się z figlem, który spłatał mu los. Śmiem twierdzić, że jest dziś

najnieszczęśliwszym człowiekiem w Rzymie. – Biedny Rzym – podsumował Menandros.

***

Salutatio, jak najbardziej, zaraz następnego dnia. Faustus trafnie odgadł. Już się ustawiała kolejka, kiedy trzy godziny po wschodzie słońca dotarł do Forum wykąpany, ogolony i odziany w

najpiękniejszą togę. Dostrzegł Maksymiliana, który siedział na tronie przed świątynią Jowisza Imperatora, olśniewający w swojej cesarskiej purpurowej todze, obszytej złotą nicią. Nałożono mu na głowę wieniec z liści laurowych. Wyglądał imponująco, jak przystało na nowego cesarza: uniesione czoło i dostojna, pełna wdzięku postura, jaśniejąca niemalże boskim wyrazem najwyższego majestatu. Jakże innym od tego, który widywano na obliczu Maksymiliana hulaki. Pierś Faustusa wzbierała dumą, gdy patrzył na siedzącego władcę. Jak niedościgłym aktorem jest Cezar, pomyślał, najwytrawniejszym z

szarlatanów! Tyle że nie wolno mi już widzieć w nim li tylko Cezara. Przedzierzgnął się, dziw nad dziwy, w Augusta, Maksymiliana III Rzymskiego. Pretorianie pilnowali porządku w kolejce. Członkowie senatu prawdopodobnie już przeszli, bo Faustus nie zauważył ani jednego. I słusznie, to oni bowiem mieli pierwsi pozdrowić nowego cesarza. Faustus z zadowoleniem spostrzegł, że przybył w samą porę, by dołączyć do dygnitarzy z dworu zmarłego władcy. Przed sobą wypatrzył sekretarza kancelarii Licyniusza, zarządcę majątków

cesarskich, opiekuna cesarskiej sypialni, naczelnika skarbu, zarządcę cesarskich stajni i wielu innych, w tym średniej rangi dostojników, takich jak prefekt robót publicznych, mistrz alfabetu greckiego, sekretarz rady, mistrz petycji. Dołączając do tej grupy, Faustus kłaniał się niektórym z uśmiechem, lecz nie zagadywał do nikogo. Miał świadomość, że wyróżnia się nie tylko z racji swego wzrostu i tuszy, ale również dlatego, że – o czym wszyscy wiedzieli – jest najbliższym przyjacielem nowego nieoczekiwanego cesarza i prawdopodobnie dostąpi niemałych godności w administracji, która niebawem zostanie odświeżona. Zdawało mu się, że nimb władzy już

teraz, gdy stał w kolejce, otacza go złotym blaskiem. Ogonek ludzi przesuwał się ślamazarnie. Każdy bez wyjątku, dotarłszy przed oblicze Maksymiliana, ceremonialnie zapewniał o swoim szacunku i posłuszeństwie, cesarz odpowiadał zaś uśmiechem, kilkoma słowami, życzliwym uniesieniem dłoni. A robił to z niewymuszoną swobodą, czym zdumiewał Faustusa. Wydawało się, że to lubi. Nawet jeśli był mistrzem udawania, sprawiał wrażenie, że to on, a nie opłakiwany książę Herakliusz przez całe życie szkolił się z myślą o chwili wstępowania na sam wierzchołek władzy.

Nareszcie przed cesarzem zatrzymał się Faustus. – Najjaśniejszy panie – mruknął uniżenie, napawając się tymi słowami. Złożył pokłon i uklęknął. Przymknął oczy, zachwycony pięknem tej chwili. Spodziewał się usłyszeć: „Ależ powstań, Faustusie Flawiuszu Konstantynie Cezarze, przyszły sekretarzu cesarskiej kancelarii w rządzie Maksymiliana III”. Wstał. Cesarz nic nie mówił. Jego szczupła, młodzieńcza twarz wyrażała powagę. Spojrzenie niebieskich oczu było twarde i zimne, wręcz lodowate, jakiego Faustus nigdy dotąd nie widział.

– Najjaśniejszy panie – powtórzył bardziej przejętym, ochrypłym głosem. I dorzucił cichutko, z uśmiechem i filuternym błyskiem w oku: – Co za ironia losu, Maksymilianie. Przeznaczenie drwi sobie z naszego życia. Ty cesarzem. Cesarzem! I wiem, panie, jaką ci to sprawia przyjemność. Lód w jego oczach ani trochę nie stajał. Na wargach przemknął cień jakby zniecierpliwienia, może irytacji. – Z twoich słów wynika, że się znamy – rzekł cesarz. – Znasz mnie? Znam ciebie? I na tym koniec. Wykonał drobny gest, ruszając czubkami palców lewej dłoni.

Faustus wiedział, że musi odejść. Słowa cesarza wciąż rozbrzmiewały w jego myślach, kiedy przechodził przed świątynią, a następnie dróżką wiodącą z Forum na Wzgórze Palatyńskie. „Znasz mnie? Znam ciebie?”. Ależ oczywiście: znał Maksymiliana, a on dobrze znał jego. Przedni żart, nie ma co! Maksymilianowi zachciało się figli podczas tego pierwszego spotkania, odkąd wszystko się zmieniło. Faustus wiedział jednak, że niektóre rzeczy nie zmieniły się i nigdy się nie zmienią. W nazbyt wielu miejscach widzieli razem świt, on i książę, żeby ich przyjaźń uległa przeobrażeniu – bez względu na to, jak osobliwie i zadziwiająco

przemieniła go śmierć brata. Ale tak czy inaczej... Tak czy inaczej... Maksymilian zażartował sobie z niego, lecz był to żart okrutny. I chociaż Faustus wiedział, że książę jest zdolny do okrucieństwa, nigdy nie był okrutny wobec niego. Dotychczas. Nie, z pewnością się mylił. Maksymilianowi udał się dowcip i tyle. Jego szczególne poczucie humoru ujawniało się nawet teraz, gdy wstępował na tron. Faustus wrócił do domu. Przez trzy kolejne dni stronił od ludzi.

Kancelaria, podobnie jak inne instytucje rządowe, miała tydzień przerwy ze względu na pogrzeby starego cesarza Maksymiliana oraz jego syna, a także ceremonię koronacji nowego cesarza Maksymiliana. Faustus nie umiał dostać się do władcy, ale nie tylko on: praktycznie każdy oprócz najwyższych dostojników w cesarstwie. W dniach, kiedy trwała oficjalna żałoba, na ulicach zrobiło się cicho. Życie zamarło nawet w Krainie Cieni. Faustus przebywał u siebie – przygnębiony tak bardzo, że zbrzydła mu nawet jego Numidyjka. Kiedy raz wybrał się do pałacu Sewera, chcąc spotkać się z Menandrosem, powiedziano mu, że ambasador, reprezentujący w Rzymie imperatora

Wschodu, bazyleusa Justyniana, został zaproszony na konferencję w cesarskim pałacu, gdzie miał pozostać na czas trwania rozmów. Czwartego dnia powrócił Menandros. Faustus zauważył go w lektyce przejeżdżającej przez Palatyn i bez wahania pośpieszył do pałacu Sewera, ażeby go powitać. Może Menandros przekaże mu wieści od Maksymiliana? I tak było w istocie. Menandros wręczył Faustusowi pergamin opatrzony cesarską pieczęcią, mówiąc: – Dla ciebie od cesarza. Faustus najchętniej od razu złamałby

pieczęć, lecz wydawało mu się to niestosowne. Obawiając się tego, co Maksymilian ma mu do zakomunikowania, wolał nie czytać listu w obecności posła. – Jak się miewa cesarz? – zapytał. – Trzyma się? – A jakże. Na razie nie odczuwa ciężaru sprawowania władzy. Wspaniale się przystosował do radykalnych zmian w życiu. Pomyliłeś się, przyjacielu, mówiąc, że nie interesuje go tytuł cesarza. Chyba mu dobrze na tronie. – Potrafi zaskoczyć człowieka – stwierdził Faustus.

– Otóż to. W każdym razie, ja swoją misję wypełniłem. Dzięki ci za miłe towarzystwo, przyjacielu, i za to, żeś mi pomógł zaskarbić sobie przyjaźń Cezara Maksymiliana. Wszystko się szczęśliwie potoczyło. Dwa dni, które spędziłem z Cezarem w Krainie Cieni, okazały się nieocenione dla negocjacji, już zakończonych, w sprawie traktatu sojuszniczego. – A więc podpisano traktat? – Ależ tak, jak najbardziej. Jego Wysokość, po śmierci swojego nieodżałowanego brata, poślubi Sabbację, siostrę cesarza Justyniana. Jego Wysokość podaruje oblubienicy

wspaniały dar klejnotów: przepyszne opale rzadkiej urody. Pozwolił mi je obejrzeć. Oczywiście, wsparcie wojskowe nie podlega dyskusji. Cesarstwo Wschodnie wyśle swoje najświetniejsze legiony, żeby pomóc cesarzowi rozgromić barbarzyńców panoszących się na granicy. – Policzki Menandrosa pokraśniały rumieńcem zadowolenia. – Myślę, że lepiej być nie mogło. Jutro wyjeżdżam. Ufam, że przyślesz mi trochę szlachetnego wina z Galii Zaalpejskiej, którym mnie częstowałeś pierwszego dnia mojego pobytu w Rzymie. Ode mnie, przyjacielu, też dostaniesz prezent. Jestem ci za wszystko niewymownie wdzięczny. W szczególności za kaplicę

Priapa i sadzawkę chrzczeńców. – Mrugnął okiem. Kiedy uwolnił się od towarzystwa Menandrosa, bez chwili zwłoki odpieczętował list od cesarza.

Na targowisku czarowników powiedziałeś, że nasz czas świetności się kończy. Mylisz się, Faustusie. Nic się nie skończyło, ledwie się zaczyna. Świta nowy dzień, wstaje nowe słońce. M.

Pod byle jak nabazgranym inicjałem znajdował się oficjalny podpis Jego Wysokości Maksymiliana Tyberiusza Antoninusa Cezara Augusta Imperatora.

***

Faustus otrzymywał hojną pensję, a gdy się spotykał z Maksymilianem, co zdarzało się sporadycznie w ciągu pierwszych miesięcy panowania młodego władcy, cesarz okazywał mu życzliwość, nigdy nie poskąpił miłego

słowa, aczkolwiek zniknęła dawna zażyłość. W drugim roku swojego panowania Maksymilian wyruszył na północną granicę, gdzie zbierały się już legiony: jego własne oraz te, które należały do sprzymierzonego z nim Justyniana. Tam też pozostał, zmagając się z barbarzyńcami, przez siedem lat, które były zarazem ostatnimi latami w życiu Faustusa. Prowadzona przez Maksymiliana III wojna zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem. Rzym przestał się lękać napaści z północy. Bezsprzecznie był to punkt zwrotny w dziejach imperium, które teraz mogło śmiało wejść w erę świetności i dostatku, jakiej nie zaznało

od czterech wieków – od czasów Trajana, Hadriana i Antoninusa Piusa. Poprzedziło go dwóch słynnych cesarzy o imieniu Maksymilian, lecz to jego ludzie zawsze będą nazywać Maksymilianem Wielkim.

AUC 1365

BOHATER IMPERIUM

Oto nareszcie ja, Horacjuszu, w odległej Arabii, pośród Greków, wielbłądów, smagłych Saracenów i innych nieprzyjemnych stworzeń, które się rozpleniły na tych ponurych pustyniach. Za grzechy tu siedzę, za swoje ciężkie

grzechy. „Jazda stąd, gadzie, do Arabii!” – wołał z wściekłością cesarz Julian. No i mnie przepędził. Gadzie! Do mnie! Jak mógł mnie tak obrazić! Powiadam ci wszelako, druhu mój serdeczny, że uczynię wszystko tutaj na zesłaniu, żeby wkupić się w łaski cesarza. Będąc tu, ani chybi coś zrobię, cokolwiek, o czym sam jeszcze nie wiem, a co mu przypomni, że jestem człowiekiem przebiegłym, przedsiębiorczym i – co tu dużo mówić – cennym sprzymierzeńcem. Prędzej czy później wezwie mnie do Rzymu i przywróci mą godność na dworze. Nie minie wiele lat, a znów będziemy się przechadzać wzdłuż słodkich

tybrzańskich brzegów. Mam absolutną pewność, że bogowie nie każą mi strawić resztek żywa na tym nieszczęsnym, piaszczystym odludziu. Arabia: smętna, pożałowania godna kraina. Tak samo jak smętna i przygnębiająca była podróż. Zapewne ci wiadomo, że istnieją różne Arabie na olbrzymim obszarze, któremu ogólnie przypisujemy tę nazwę. Na północy leży Arabia Skalista – region bogaty, prowadzący ożywioną wymianę handlową, graniczący z Syrią Palestyńską. Arabia Skalista od sześciuset lat jest cesarską prowincją – od czasów panowania Augusta Cezara.

Następnie mamy rozległe pustkowia Arabii Pustynnej – bezpłodne, ponure, nieprzyjazne ziemie, w większości zamieszkane przez swarliwych nomadów. Na odległym jej końcu leży Arabia Szczęśliwa – rojna kraina ludzi zadowolonych z życia, niebiańskiego klimatu i łatwego zarobku, słynąca z żyznych pól i dostatku wszelkiego dobra, którym zalewają światowe rynki: złota i pereł, kadzideł i mirry, balsamów, olejków aromatycznych i perfum. Który z tych krajów wybrał Cezar na miejsce mojej pokuty, trudno mi powiedzieć. Oznajmiono mi, że w trakcie podróży wszystkiego się dowiem. Ze wschodnią częścią świata

łączą mnie prastare więzy rodzinne, albowiem pod panowaniem pierwszego Klaudiusza mój wielki przodek Gnejusz Domicjusz Korbulon był prokonsulem Azji rezydującym w Efezie, a następnie, pod rządami Nerona, namiestnikiem Syrii. W późniejszych czasach żyło w tych dalekich stronach wielu Korbulonów. Wydawało się rzeczą naturalną odnowić tradycję, nawet jeśli to odnowienie miałoby się odbyć w drodze przymusu. Z chęcią osiedliłbym się w Arabii Skalistej, skoro już musiałem się zgodzić na Arabię: zrozumiałbym ten wybór, ja, dystyngowany rzymski prominent, który chwilowo utracił łaskę władcy. Rzecz jasna, marzyła mi się Arabia

Szczęśliwa, kraina pod każdym względem bardziej gościnna. Podróż z Rzymu do Syrii Palestyńskiej... wierz mi, Horacjuszu, koszmar! Istne tortury! Dzień w dzień choroba morska. Nie jestem urodzonym żeglarzem, kochany przyjacielu. Dla wytchnienia zatrzymaliśmy się na krótko w Cezarei Nadmorskiej. Była to jedyna przyjemność, jaka spotkała mnie w drodze, ponieważ w tym uroczym mieście, pełnym cudzoziemców, wino leje się strumieniami, a wokół pełno powabnych dziewek i, Horacjuszu, wyznać muszę, także ładnych chłopców. Zostałbym dłużej, lecz doszła mnie wieść, że karawana, z którą miałem udać

się w głąb Arabii, zbiera się do wymarszu. Musiałem więc jechać. Niechże cię nie omamią romantyczne opowieści o pustynnych wojażach. Cywilizowany człowiek przeżywa stukrotne męki. Trzy kroki od Jerozolimy i oto jesteś w najgorętszej i najsuchszej krainie po tej stronie Hadesu. A to dopiero początek cierpienia. Jakbyś z każdym oddechem wciągał w płuca żar z pieca. Nozdrza, oczy, uszy – wszędzie się wciskają niesione wiatrem drobiny piasku. Słońce: ognisty, żelazny półmisek na niebie. Wędrujesz długie mile, nim ujrzysz krzak lub drzewo, bo zwykle są

tylko skały i czerwony piach. W drżącym powietrzu tańcują urągliwe widziadła. Nocą, jeśli masz szczęście bądź jesteś na tyle bliski wyczerpania, że uda ci się uciąć drzemkę, tęsknie śnisz o jeziorach, ogrodach i zielonych trawnikach. Budzi cię chrzęst skorpiona przy policzku i odtąd leżysz i szlochasz w dusznym upale, modląc się o śmierć przed nadejściem płomienistego świtu. Gdzieś pośrodku tej martwej głuszy wędrowiec opuszcza prowincję Syrii Palestyńskiej i wjeżdża do Arabii, choć nikt nie powie, którędy dokładnie przebiega niewidzialna granica. Zaraz po jej przekroczeniu natkniesz się na Petrę, zacne miasto Nabatejczyków:

niedostępną skalną fortecę, trzymającą pieczę nad wszystkimi szlakami handlowymi. To bogate miasto, nadające się do zamieszkania, jeśli nie liczyć wiecznego, okropnego skwaru. Gdyby kazano mi tam właśnie żyć na zesłaniu, nie popadałbym w rozpacz. Lecz nie, o, nie! Z listu z pouczeniem od Jego Cesarskiej Mości, oczekującego na mnie w Petrze, dowiedziałem się, że muszę kontynuować podróż na południe. Arabia Skalista nie była tą częścią Arabii, do której mnie wygnał. Przez trzy dni zażywałem cywilizowanych miejskich rozrywek, po czym znów wylądowałem na pustyni, tym razem na grzbiecie wielbłąda. Oszczędzę ci

drastycznych szczegółów tej przygody. Zmierzaliśmy, jak ktoś rzekł, do Leuke Kome, nabatejskiego portu nad Morzem Czerwonym. Wspaniale, pomyślałem sobie. Leuke Kome to najważniejszy port dla wybierających się w żeglugę do Arabii Szczęśliwej. Wysyłają mnie do żyznej krainy, gdzie dmucha łagodny wietrzyk, słodko pachnie kwiecie, a po korzenie i drogocenne klejnoty wystarczy się schylić. Wyobrażałem sobie, że spędzam dni wygnania w przytulnym domku nad plażą, skubiąc miękkie daktyle, smakując miejscowe wyśmienite trunki. Może dla zabicia czasu zająłbym się handlem kadzidłami albo zbiłbym

fortunkę na cynamonie i kasji. W Leuke Korne stanąłem przed obliczem cesarskiego legata – ulizanego czarusia o imieniu Florencjusz Wiktor. Zapytałem, kiedy odpływa mój statek. Spojrzał na mnie, zdziwiony. „Statek? Jaki statek, mój drogi? Leoncjuszu Korbulonie, ty się wybierasz w głąb lądu!”. Wręczył mi ostatni list z pouczeniami. Przeczytałem, że ostatecznym celem mojej podróży jest miejsce o nazwie Makoraba, gdzie miałem służyć jako pełnomocnik handlowy rządu Jego Cesarskiej Mości, zobowiązany przede wszystkim łagodzić kupieckie zatargi z

podobnymi pełnomocnikami Cesarstwa Wschodu. „Makoraba? Gdzie to?”. „Gdzie? Ano w Arabii Pustynnej” – odpowiedział beznamiętnie Florencjusz Wiktor. „W Arabii Pustynnej?” – powtórzyłem ze ściśniętym gardłem. „A jakże. To bardzo ważne miasto w porównaniu z innymi, położonymi w tej części świata. Zatrzymuje się tam każda karawana, która przejeżdża przez Arabię. Może słyszałeś jej saraceńską nazwę: Mekka”.

***

Arabia Pustynna, Horacjuszu! Arabia Pustynna! Za błahe przewinienie – igraszki z niewinnością nikomu nieznanego angielskiego posługacza – bezlitosny cesarz pogrzebał mnie w tej zakazanej krainie niemiłosiernego żaru, gdzie królują wędrowne wydmy. Byłem w Makorabie, czyli Mekce, trzy lub cztery razy. Mam wrażenie, że od tamtego czasu upłynęły wieki.

Cóż tu można znaleźć, w tej Arabii Pustynnej? Hm, nic oprócz bezludnych, spieczonych, piaszczystych równin, upstrzonych ostrymi, nagimi wzgórzami. Rzek tu nie ma, deszcz prawie nigdy nie pada. Słońce nie przestaje prażyć, wiatr dmie bez ustanku. Wydmy przesuwają się i wzdymają jak morskie fale w czasie sztormu; jeden dzień porywistego wiania i całe legiony zginą zasypane. Za drzewa uchodzą tu skarłowaciałe tamaryndowce i akacje, żywiące się nocną rosą. Gdzieniegdzie widać sadzawki z paskudną wodą, wypływającą z ziemskich trzewi; dzięki nim zieleni się kawałek łączki, a czasem na podmokłej glebie zapuszcza korzenie palma daktylowa lub winorośl, lecz jest

to uboga roślinność w oczach tych, co odważyli się tu zamieszkać. Saraceni to w zasadzie lud wędrowny, niestrudzenie przeganiający stada owiec, koni i wielbłądów z miejsca na miejsce w tym surowym kraju, gdzie tak trudno wypasać zwierzęta. Mając na uwadze zmienne pory roku, przemierzają tę ziemię od wybrzeża po góry i równiny, żeby skorzystać z mizernych deszczy, które padają na każdym obszarze w innym miesiącu. Bywa, że zapuszczają się dalej, hen ku brzegom Nilu, rolniczym wioskom w Syrii lub dolinie Eufratu – niczym pospolici zbóje napadają na spokojnych wieśniaków i wydzierają im plony.

Srogi charakter tych ziem sprzyja zasadzkom i rozbojom, budzi grozę i rozpacz. W obronie własnych interesów Saraceni skupiają się w plemiennych grupach, rządzonych twardą ręką krewkich i bezlitosnych naczelników. Plemiona toczą ze sobą nieustanne walki. Ci ludzie mają tak silne poczucie honoru, że o byle co się obrażają, przez co waśnie rodowe przechodzą z pokolenia na pokolenie. Stare urazy chyba nigdy nie wygasają. Dwie osady dostąpiły zaszczytnego miana „miast”. Ale żebyś widział te miasta, Horacjuszu! Dziury otoczone murami, rzekłbym. W północnej części pustyni leży Jatrippa, w języku

Saracenów zwana Medyną. Mieszka w niej około piętnastu tysięcy ludzi. Jak na arabską mieścinę, jest dość dobrze zaopatrzona w wodę. Rosną tam bujne gaje daktylowe, a mieszkańcy cieszą się wygodnym życiem, choć w tych stronach wygodę pojmuje się inaczej. Dziesięć dni drogi na południe, przemierzając posępne ziemie porośnięte ciernistymi krzakami, między którymi tu i ówdzie wyrasta skała z ciemnego kamienia, dotrzesz do miasta przez naszych geografów zwanego Makorabą, czyli Mekką w miejscowym języku. Mekka jest większa, mieszka w niej może dwadzieścia pięć tysięcy ludzi, i stanowi przykład

niewysłowionej szpetoty; czegoś takiego nie opisałby nawet Wergiliusz. Wyobraź sobie „miasto”, w którym budynki są lichymi ruderami z cegły i błota, rozsianymi na kamienistej równinie szerokiej na milę i długiej na dwie, położone u podnóży trzech przygnębiających gór, pozbawionych jakiejkolwiek roślinności. Krzemienista gleba nie nadaje się do uprawy. Jedyna głęboka studnia daje gorzką wodę. Najbliższe pastwiska są oddalone o pięćdziesiąt mil. Nie widziałem na świecie tak mało urodziwego miejsca, w którym osiedlił się człowiek. Pewnie się domyślasz, do którego z tych miast w Arabii Pustynnej posłał mnie

nasz poczciwy imperator. „Przedziwne – powiedziałem do Nikomedesa Paflagończyka, który łaskawie zaprosił mnie na obiad wieczorem drugiego dnia mojego żałosnego pobytu w Mekce. – Kto o zdrowych zmysłach zakłada osadę na takim terenie?”. Nikomedes, jak wskazuje jego imię, jest Grekiem. W Arabii Pustynnej pełni funkcję legata Maurycego Tyberiusza, zaprzyjaźnionego z naszym władcą cesarza Wschodu. To on, jak przypuszczam, jest głównym powodem tego, że mnie tu przysłano, o czym niebawem napiszę.

„To całkowite bezludzie – powiedziałem. – Mamy stąd czterdzieści mil do morza, a po drugiej stronie setki mil jałowej pustyni. Nic tam nie chce rosnąć. Klimat jest okropny, pod nogami prawie wszędzie skała. Nie widzę przyczyny, jakiejkolwiek, dla której człowiek, choćby i Saracen, chciałby tu zamieszkać”. Nikomedes Paflagończyk, postawny mężczyzna pod pięćdziesiątkę o białych włosach i miłych, niebieskich oczach, pokiwał głową z uśmiechem. „Przyczyny są dwie, przyjacielu. Pierwsza jest taka, że w Arabii prawie wszystkie towary przewożą karawany.

Morze Czerwone obfituje w niebezpieczne prądy i zdradzieckie rafy. Marynarze nie cierpią po nim pływać. Handel odbywa się więc drogą lądową, a karawany muszą przejeżdżać właśnie tędy, ponieważ Mekka leży dokładnie pomiędzy Damaszkiem na północy a zamożnymi miastami w Arabii Szczęśliwej na południu. Nadto przegradza jedyny przejezdny szlak wschód-zachód, wiodący przez wyjątkowo nieprzyjazną pustynię, która rozciąga się od Zatoki Perskiej do Morza Czerwonego. Docierające tu karawany wiozą wielkie dobra, zatem kupcy, karczmarze i poborcy podatkowi w Mekce nie narzekają na brak zajęcia i powoli zbijają majątek. Wiedz, mój

drogi Leoncjuszu Korbulonie, że tutaj mieszka wielu bogaczy”. Zamilkł i dolał wina: cudownego, słodkiego trunku z Rodos. Nie przypuszczałbym, że ktoś na tak odległej placówce może nim częstować przygodnego gościa. „Przyczyny są dwie, jak rzekłeś” – przypomniałem mu po chwili. „A tak, tak. – Wcale nie zapomniał. To człowiek, któremu nigdzie się nie śpieszy. – Mekka jest także świętym miastem. Istnieje w Mekce świątynia, sanktuarium zwane Kaabą. Powinieneś jutro je odwiedzić. Nie zaszkodzi, jak trochę pozwiedzasz, przynajmniej czas

ci szybciej zleci. Wypatruj niskiego, klockowatego budynku z czarnego kamienia na środku wielkiego placu. Brzydki jak noc, lecz niewiarygodnie święty w oczach Saracenów. W środku można zobaczyć kawałek skały, która spadła z nieba. Uważają ją za boga. Saraceni z całego kraju pielgrzymują, żeby oddawać cześć Kaabie. Krążą wokół niej, kłaniają się i całują kamień, składają w ofierze owce i wielbłądy, a następnie zbierają się w tawernach, by słuchać poezji wojennej i wierszy miłosnych. Poezji na swój barbarzyński sposób bardzo pięknej. Pielgrzymi schodzą się tu tysiącami. Sąsiedztwo słynnego sanktuarium to pieniądze, Korbulonie, duże pieniądze. – Oczy mu

błyszczały. Jakże tym Grekom zależy na majątku! – Starszyzna w Mekce sprytnie oświadczyła, że w świętym mieście podczas największych uroczystości religijnych wszelkie zatargi i waśnie plemienne są surowo zabronione. Słyszałeś o Saracenach i ich wzajemnych animozjach? No to jeszcze usłyszysz. Tak czy owak, każdy w tym kraju się cieszy, że jest przynajmniej jedno takie miejsce, gdzie nie trzeba się bać dźgnięcia sztyletem w brzuch, spotkawszy na ulicy nieżyczliwą osobę. Wiele spraw załatwia się tu w czasie zawieszenia broni między plemionami, które przez resztę dni w roku serdecznie się nienawidzą. A mieszkańcy Mekki czerpią z tego korzyści, chyba się

domyślasz. Ze wszystkiego udaje się coś uszczknąć. Wokół tego kręci się nasze życie. Owszem, to wstrętne, odpychające miasto, Korbulonie, lecz są tu ludzie, którzy takich jak my mogliby kupować na pęczki”. „No tak... – Przerwałem na chwilę. – Cesarstwo Wschodnie, jak mniemam, prężnie rozwija stosunki handlowe w tej części Arabii, skoro cesarz Wschodu umieścił tu takiego dostojnika”. „To prawda, powoli rozkręcamy handel z Saracenami – rzekł Grek. – Powolutku”. – Ponownie napełnił mój kieliszek.

***

Następnego dnia – skwarnego, suchego i wietrznego, jak wszystkie inne dni – wybrałem się obejrzeć tę ich Kaabę. Nietrudno ją znaleźć. Znajduje się w samym sercu miasta, na środku pustego placu monstrualnych rozmiarów. Święta budowla nie imponuje rozmachem, mierzy sobie co najwyżej pięćdziesiąt stóp wysokości, a przykrywa ją gruba narzuta z czarnego jedwabiu. Można by ją odsłonić na dziedzińcu świątyni Jowisza Kapitolińskiego, właściwie którejkolwiek z większych rzymskich

świątyń, i nie zauważy jej pies z kulawą nogą. Akurat nie był to czas pielgrzymowania. W pobliżu Kaaby zebrała się jedynie garstka saraceńskich wartowników. Byli uzbrojeni w przeraźliwe szable i na ogół źle patrzyło im z oczu, więc darowałem sobie dokładne zwiedzanie świątyni. W ciągu pierwszych wędrówek po mieście nie natrafiłem na zbyt wiele śladów zamożności, o której mówił Nikomedes Paflagończyk. Jednakże w następnych dniach uświadomiłem sobie, że Saraceni nie mają w zwyczaju chwalić się swoimi dobrami, wolą je skrywać za fasadą ubóstwa. Niekiedy

udawało mi się zajrzeć przez uchyloną bramę na widoczny przez chwilkę dziedziniec, gdzie majaczył budynek pałacowy. Czasem też widziałem kupca z żoną, wytwornie odzianych, przystrojonych klejnotami i złotymi łańcuszkami, wsiadających do osłoniętej lektyki. Podpatrując ich ukradkiem, dochodziłem do wniosku, że to naprawdę miasto bogatsze, niż można by sądzić po pierwszych wrażeniach. Co niewątpliwie tłumaczy, dlaczego naszym greckim kuzynom wydało się takie pociągające. Saraceni to ładni ludzie, szczupli i proporcjonalnie zbudowani, mający ogorzałą skórę, czarne włosy i oczy,

ostre rysy twarzy i wysokie czoła. Noszą białe, zwiewne odzienie, a niewiasty zakrywają się welonem – zapewne po to, żeby chronić ciało przed smagającym piaskiem. Spotykam niemało przystojnych młodzieńców; czasem odpowiadają szybkim, znaczącym spojrzeniem, co daje mi pewną nadzieję, lecz na razie wolę nie ryzykować. Także dziewki są śliczne, jednak pilnie strzeżone. Moja sytuacja jest lepsza, czy raczej nie tak zła, jak się obawiałem. Rzecz jasna, cierpię na wygnaniu. Innych ludzi z moich stron tu nie ma. Saraceni z wyższych klas najczęściej znają grekę, lecz tęsknię za dźwiękiem miłej,

swojskiej łaciny. Oddano mi do użytku otoczony murem domek, może nie ogromny, ale dość przyzwoity, zbudowany na skraju miasta, bliżej gór. Do ideału brakuje mu porządnej łazienki, jednak w kraju ubogim w wodę ludzie nie zaprzątają sobie głowy łazienkami. Wielka szkoda. Dom należy do syryjskiego kupca, który przez dwa, trzy lata będzie bawił za granicą. Odziedziczyłem po nim pięciu służących. Garderobę zapełniono ubraniami skrojonymi na miejscową modłę. Można było trafić gorzej, prawda? Po prawdzie, nie mogli mnie zostawić w

obcym kraju na Pastwę losu. Ciągle jestem urzędnikiem na cesarskim dworze, nawet jeśli zdarzyło mi się popaść w niełaskę i zakosztować wygnania. Otóż doglądam tu spraw cesarza. Julian nie odesłał mnie z czystej zemsty, jakkolwiek strasznie się rozgniewał za to, że ubiegłem go w zalotach do młodego posługacza. Szukał tylko wymówki, wreszcie to pojmuję, żeby kogoś tu oddelegować, nieoficjalnego obserwatora. Nieświadomie dałem mu pretekst, którego potrzebował. Rozumiesz już? Boi się, że Grecy usiłują rozciągnąć swoją zwierzchność na tę część świata, dotąd w dużej mierze

niezależną od imperium. Oficjalnie polecono mi zbadać, czy nie dałoby się przygotować gruntu dla interesów Rzymu w Arabii Piaszczystej. Ściślej mówiąc, interesów zachodniego Rzymu. Ponadto wypełniam tajną misję, i to utajnioną tak bardzo, że nawet mnie nie wprowadzono w szczegóły. Ma to jednak związek z rosnącymi wpływami Rzymu w tym regionie – wpływami innej natury. Chcę przez to powiedzieć, nie owijając w bawełnę, że jestem szpiegiem i patrzę na ręce Grekom. Tak, wiem, że to przecież jedno imperium, którym rządzą dwaj cesarze.

My na zachodzie mamy widzieć w Grekach nie rywali, lecz braci i wspólników w panowaniu nad światem. Przyznaję, że czasem teoria pokrywa się z praktyką. Na przykład w epoce Maksymiliana III, kiedy Grecy wsparli nas w walkach z napastliwymi Gotami, Wandalami, Hunami i innymi barbarzyńcami, chcącymi się wedrzeć od północy. Albo kiedy w następnym pokoleniu Herakliusz II wysłał zachodnie legiony na pomoc Justynianowi, cesarzowi Wschodu, i razem rozgromili wojska perskie, które długie lata dotkliwie dokuczały Grekom. Były to, jak wiadomo, dwie wspaniałe batalie, które zmiotły wrogów imperium i zapowiedziały nadejście epoki

szczęścia i pokoju, trwającej do dnia dzisiejszego. Jednakowoż nadmiar szczęścia i spokoju, Horacjuszu, sprawia pewien drobny kłopot. Z braku wspólnego wroga cesarstwa Wschodnie i Zachodnie zaczynają walczyć o palmę pierwszeństwa. O czym każdy wie, choć boi się mówić na głos. Pewnego razu, niechże ci przypomnę, przybył na dwór ambasador Maurycego Tyberiusza, żeby wręczyć Cezarowi szkatułę z perłami. Na własne oczy widziałem. „Et dona ferentes” – rzekł do mnie po cichu Julian, gdy otwarto szkatułę. Każdy młokos zna powiedzenie: Obawiam się Greków, nawet gdy niosą dary.

Czy Cesarstwo Wschodnie nie próbuje zagnieździć się w sercu Arabii i tym sposobem przejąć kontrolę nad handlem korzeniami i innymi egzotycznymi towarami, które wędrują tą drogą? Źle na tym wyjdziemy, jeśli Grecy położą łapę na cynamonie, kardamonie, kadzidle i indygu. Nawet stal, z której kujemy miecze, dostarczają nam Persowie przez Arabię, a konie dla naszych rydwanów to arabskie rumaki. Tak więc cesarz Julian, udając wściekłość, wyzywając mnie od gadów wobec całego dworu, kiedy się wydało, com uczynił z posługaczem, zesłał mnie do tego spalonego kraju, żebym przejrzał knowania Greków i, być może, nawiązał

stosunki polityczne z możnymi Saracenami – takie, które pozwolą mu ukrócić zapędy Cesarstwa Wschodu. Przynajmniej tak mi się wydaje, Horacjuszu. Muszę w to wierzyć, a także sprawić, żeby uwierzył Cezar. Tylko poprzez oddanie cesarzowi wielkiej przysługi mogę się wykupić z tego nieszczęsnego miejsca, znaleźć się znowu w Rzymie, u boku cesarza i w twoich, kochany przyjacielu, objęciach.

***

Przedwczoraj wieczorem (dziś mój ósmy dzień w Mekce) Nikomedes ponownie zaprosił mnie na obiad. Podobnie jak ja, miał na sobie biały ubiór Saracena, u pasa zaś piękny sztylet w pochwie wysadzanej klejnotami. Przyjrzałem mu się pokrótce, nieco zdziwiony tym, że gospodarz wita mnie z bronią, lecz on szybko przekazał mi swój oręż. Pomylił mój przestrach z zachwytem, a zwyczajem saraceńskim jest, jak się dowiedziałem, podarować gościowi przedmiot, którym ten się zachwyca. Nie ucztowaliśmy w wyłożonym terakotą salonie, gdzie podejmował mnie uprzednio, ale na chłodnym

dziedzińcu przy pluskającej fontannie. Własną fontannę uważa się w tym kraju za oznakę dobrobytu. Służba przyniosła wyborne wina, zakąski i zimne sorbety. Zauważyłem, że Nikomedes żyje na wzór tutejszych zamożnych kupców, i to żyje w wielkim przepychu. Nie minęło dużo czasu, a przeszliśmy do istotnej kwestii: co właściwie pragnął uzyskać grecki cesarz, posyłając do Mekki swojego legata. Czasem wydaje mi się, że jeśli szpieg pragnie się czegoś dowiedzieć, najprędzej tego dokona, odrzucając przebranie, aby odegrać rolę prostego, poczciwego, naiwnego człowieka, który mówi to, co mu dyktuje serce.

Gdyśmy więc siedzieli nad pieczonym udźcem baranim i pulchnymi daktylami w ciepłym mleku, zapytałem: „Czy cesarz Wschodu ma nadzieję wcielić Arabię do imperium?”. Nikomedes parsknął śmiechem. „Trzeba by nie mieć rozumu, żeby się na to porywać. Nikt nigdy nie podbił tych krain. Próbowali Ajgipcjanie, próbowali Persowie za czasów Cyrusa, próbował Aleksander Wielki. August wysłał korpus ekspedycyjny: dziesięć tysięcy ludzi, sześć miesięcy przedzierania się naprzód, sześćdziesiąt dni panicznej ucieczki. Chyba i Trajan próbował. Rzecz w tym, Korbulonie, że

Saraceni są wolnymi ludźmi, wolnymi w swoich wnętrzach, a ich wolności ty czy ja nie jesteśmy w stanie przeniknąć umysłem. Nie można ich podbić, bo nie można nimi rządzić. Podbijać ich to jak obłaskawiać lwy lub tygrysy. Lwa możesz trzasnąć batem albo zatłuc na śmierć, lecz nie narzucisz mu swojej woli, nawet jeśli będziesz go więził w klatce przez dwadzieścia lat. Tutaj żyją lwy pustyni. Rząd w znanej nam formie nie ma tu racji bytu”. „Są podzieleni na plemiona, prawda? Czy to nie forma rządzenia?”. Wzruszył ramionami. „Oparta na więzach rodowych, niczym

innym. Nie wyodrębnisz z tego administracji państwowej. Tutejsi ludzie troszczą się o krewnych, innych traktują jak potencjalnych wrogów. Nie ma tu żadnego króla, rozumiesz? I nigdy nie było. Są tylko naczelnicy plemion, zwani emirami. Kraj nie podległy królowi nigdy nie ugnie się przed wolą cesarza. Choćbyśmy obsadzili żołnierzami półwysep, wysłali pięćdziesiąt legionów, Saraceni po prostu rozpłyną się w pustyni, a potem za pomocą strzały i oszczepu wybiją nas jednego po drugim. Niewidzialny przeciwnik raziłby nas w terenie, który sam w sobie byłby naszym wrogiem. Ich nie da się ujarzmić, Korbulonie. Nie da się i koniec”.

Mówił rozpłomienionym, z pozoru szczerym głosem. Grecy potrafią udawać szczerość. „Wobec tego – powiedziałem – możesz liczyć co najwyżej na umowę handlową. Na jakąś nieformalną obecność przedstawicieli Bizancjum, ale nie na wcielenie regionu do imperium”. Pokiwał głową. „Można tak rzec. Czy martwi się tym twój cesarz?”. „Na razie się zastanawia. Nie chcielibyśmy stracić dostępu do towarów, które sprowadzamy z tej części świata. A także z Indii i krajów

leżących dalej na wschód, skąd kupcy docierają do nas przez Arabię”. „Ale czego tu się bać, mój drogi Korbulonie? Imperium jest jedno, czyż nie? Julian III zasiada na tronie w Rzymie, Maurycy Tyberiusz w Konstantynopolu, lecz obaj mają na uwadze wspólne dobro wszystkich obywateli Rzymu. Dzieje się tak, odkąd trzysta lat temu wielki Konstantyn podzielił Cesarstwo”. No tak, oczywiście. Oficjalna śpiewka. Ale ja wiem swoje, ty wiesz swoje i Nikomedes Paflagończyk wie swoje. Jednakże dalsze roztrząsanie tej sprawy wydało mi się niestosowne. Chciałem

przejść do luźniejszych tematów. Tymczasem okazało się, że skierowanie rozmowy na inne tory nie będzie wcale łatwe. Wyrażając swoje podejrzenia, naraziłem się na kontrargumenty, których nie szczędził mi Nikomedes. Nie miałem wyjścia. Musiałem słuchać, kiedy oplatał mnie taką siecią słów, że chcąc nie chcąc, przyjąłem jego sposób rozumowania. Grecy, skubańcy, mają dryg do retoryki, a on mnie w dodatku ululał słodkim winem i napakował bezmiarem smakołyków, przez co straciłem zdolność oponowania. Nim skończył, moje myśli były owładnięte wzajemnymi relacjami Wschodu i Zachodu.

Zapewniał mnie na dwadzieścia rozmaitych sposobów, że rozszerzenie wpływów Cesarstwa Wschodniego na Arabię Pustynną, gdyby do tego doszło, nijak by nie zagroziło obecnej wymianie handlowej między Cesarstwem Zachodnim a Arabią i Indiami. Przypomniał, że leżąca na północy Arabia Skalista od dawna znajduje się pod władzą Cesarstwa Wschodniego, co dotyczy również prowincji takich jak Syria Palestyńska, Ajgyptos, Kapadocja i Mezopotamia, nie wspominając o innych spalonych słońcem ziemiach, które Konstantyn w chwili podziału państwa oddał we władanie cesarza zasiadającego na tronie w Konstantynopolu. Zauważył, że

bizantyjskie wpływy w wymienionych prowincjach nie mają żadnego wpływu na zamożność Cesarstwa Zachodniego. Czyż nie mieszkają tam liczni kupcy z Zachodu? – pytał. Czy ktoś im przeszkadza robić interesy? Trudno się było z nim nie zgodzić. Chciałem zaprzeczyć, wspomnieć o setkach drobnych zatargów między kupcami ze Wschodu i Zachodu, lecz akurat nic mi nie przychodziło do głowy. Wierz mi, Horacjuszu, że w czasie tej rozmowy dziwiłem się samemu sobie, że dotychczas tak bardzo nie ufałem Grekom. Wszak to nasi krewniacy, myślałem. Są greckimi Rzymianami, my

jesteśmy rzymskimi Rzymianami, to prawda, lecz imperium jest jednym ciałem, wybranym przez bogów do panowania nad światem. Złota moneta bita w Konstantynopolu jest identyczna co do wagi i wzoru jak ta, którą bije się w Rzymie. Na jednej widnieje imię i podobizna cesarza Wschodu, na drugiej – imię i podobizna cesarza Zachodu, lecz to jedyna różnica. Monety są dopuszczone do obiegu w obu cesarstwach. Ich dobro naszym dobrem, nasze dobro ich dobrem. I tak dalej, i dalej... Kiedy jednak rozmyślałem o tych rzeczach, Horacjuszu, zrodziło się we mnie ponure przekonanie, że gaszę

ostatni wątły promyk nadziei na uwolnienie się z krainy prażącego piasku i nagich, bezdrzewnych gór. Muszę w jakiś sposób, o czym pisałem w poprzednim liście, uwiarygodnić słowa: „Spójrz, cesarzu, jak ci wiernie służę!”, aby on odpowiedział: „Słusznieś uczynił, sługo dobry i sumienny” – i pozwolił mi cieszyć się dworskimi przyjemnościami. Ażeby tak się stało, przekonam cesarza, że ma tu wrogów, i pouczę go, jak sobie z nimi poradzić. Tylko kto ma być wrogiem? Gdzie go szukać? Wieczerza dobiegła końca. Nikomedes klaskaniem wezwał sługę, który stawił się z butelką wybornego złocistego

likieru, podobno wyrabianego w piaszczystym księstwie nad Zatoką Perską. Trunek palił w gardle i mącił umysł. Przeprowadził mnie przez kilka pokojów, wskazując perełki swojej kolekcji kuriozów i antyków – zachwycającej, co byłem w stanie ocenić mimo zamroczenia. Greckie figurki z brązu, majestatyczne ajgipskie rzeźby z czarnego kamienia, dziwne drewniane maski o barbarzyńskich rysach, wykonane, jak mi powiedział, gdzieś w niezbadanych rejonach skwarnej Afryki. I wiele innych rzeczy. O każdym egzemplarzu wyrażał się z

najwyższym znawstwem. Dotarło już do mnie, że pan domu jest nie tylko zręcznym dyplomatą, ale też osobą wpływową i szanowaną we wschodniej połowie imperium, a do tego niezgorszym uczonym. Byłem mu wdzięczny za to, że wyciągał do mnie pomocną dłoń w ciągu pierwszych dni mojego samotniczego zesłania – do wysiedlonego, nieszczęśliwego rzymskiego arystokraty, pozbawionego wszystkiego, co mu było drogie, obcego w obcym kraju. Zarazem wiedziałem, że liczył na moją wdzięczność, że rozmyślnie schwytał mnie w potrzask przyjaźni i zobowiązania, abym wyrażał się przychylnie o legacie w Mekce, gdybym kiedyś powrócił do swojego

pana, cesarza Juliana III. Tylko czy wrócę? – oto jest pytanie. Właśnie, oto jest pytanie. Czy jeszcze zobaczę Rzym z zielonymi wzgórzami i pałace z lśniącego marmuru, Horacjuszu? Czy może zawsze będę się smażył w żarze tego pustynnego pieca?

***

Nie mając określonego zajęcia ani

znajomych poza Nikomedesem, którego towarzystwo nie zawsze było miłe, w ciągu następnych dni skracałem sobie czas tułaniem się po mieście. Minął pierwszy wstrząs, jakiego doznałem po zamieszkaniu w tej paskudnej okolicy. W pewnym stopniu zaczynałem się przystosowywać do nowej rzeczywistości, w której się znalazłem. Pogodziwszy się z brakiem rzymskich uciech, postanowiłem się jakoś rozerwać. Nie ma takiego miejsca na świecie, choćby najnędzniejszego, gdzie człowiek szukający rozrywek nie znalazłby czegoś dla siebie. A więc od czasu napisania poprzedniego listu przemierzałem Mekkę wzdłuż i

wszerz, niebrukowane aleje tudzież wąskie uliczki i przesmyki, które się z nimi krzyżują. Moja obecność nikomu szczególnie nie wadzi, choć bywają chwile, kiedy mam wrażenie, że zatrzymuje się na mnie czyjś zimny, przenikliwy wzrok. Jak wiesz, jestem w Mekce jedynym Rzymianinem z Zachodu, lecz nie jedynym cudzoziemcem. Na targowiskach widuję Persów, Syryjczyków, Etiopczyków i, oczywiście, wielu Greków. Często można spotkać przybyszy z Indii: smagłych, smukłych łudzi z wyrazistymi, błyszczącymi oczami, rzadziej natomiast Hebrajczyków, którzy przeważnie

mieszkają w Ajgyptos po drugiej stronie Morza Czerwonego. Ajgyptos jest ich ojczyzną od tysięcy lat, aczkolwiek widać, że są plemieniem pustynnym, pochodzącym z któregoś sąsiedniego kraju. Różnią się od Ajgipcjan językiem, kulturą i religią. W nieodległej przeszłości zaczęli się rozprzestrzeniać od swoich osad nad Nilem ku sąsiednich ziemiom, dlatego docierają i tutaj. Nikomedes opowiadał mi o nich. Ci Hebrajczycy to niezwykli ludzie. Najciekawsze jest to, że wierzą w jednego boga, twardego i surowego, którego nie można zobaczyć ani przedstawiać na żadnym obrazie. Bogowie innych ludów są przez nich

pogardzani, uważani za czczy wymysł, istoty z baśniowych podań, taka forma bez treści. Niekoniecznie są w błędzie, bo czy ktoś z nas oglądał na własne oczy Apolla, Merkurego lub Minerwę? Większość ludów, kierując się zdrowym rozsądkiem, nie kpi z cudzych przekonań religijnych, gdy tymczasem Hebrajczycy z tępym uporem trąbią o zaletach swojej religii, innych zaś lżą bez opamiętania, nazywają głupcami i bałwochwalcami. Jak się łatwo domyślić, nie przysparza im to przyjaciół w sąsiedztwie. Ale to naród zaradny, biegły w rolnictwie i sztuce nawadniania, mający nadzwyczajną smykałkę do interesów. Dlatego Nikomedes zabiega o ich

względy. Twierdzi, że posiadają najlepsze ziemie w północnej części kraju, że spośród nich wywodzą się najbogatsi bankierzy w Mekce, że całkowicie kontrolują lokalny rynek uzbrojenia i narzędzi rolniczych. Znajomość z kilkoma wysoko postawionymi Hebrajczykami byłaby dla mnie korzystna, toteż snując się po targowiskach, podejmuję próby w tym kierunku, na razie bezskuteczne. Każde targowisko w czymś się specjalizuje, każde oferuje inny rodzaj towaru. Przejrzałem je wszystkie. Na jednym, oczywiście, handluje się przyprawami. Można zakupić biały i

czarny pieprz z wora, tak samo czosnek, kminek i szafran, nadto olejek sandałowy i kasję, aloes, nard i wysuszone aromatyczne liście, zwane malabatron, i co niemiara innych, nie znanych mi rzeczy. W określonych dniach tygodnia handluje się wielbłądami; te dziwne zwierzęta przechodzą z ręki do ręki po zajadłych targach, które niejednokrotnie kończą się awanturą. Podszedłem do jednej z tych bestii, żeby ją lepiej poznać, a ta mi ziewnęła przed nosem, jakbym był nic nie znaczącym włóczęgą. Na osobnym targowisku sprzedaje się tkaninę, w tym muślin, jedwab i bawełnę z Indii i Ajgyptos, na jeszcze innym – bożków w rozmaitych postaciach. Widziałem, jak

obok straganu przechodził Hebrajczyk: spojrzał gniewnie, splunął i wykonał święty znak swojego ludu. Oddzielnie handlowano winami, oddzielnie wonnościami, a także mięsem i zbożem. Gdzie indziej hebrajscy kupcy wystawiali przedmioty z żelaza. Był też bazar z najróżniejszymi owocami; granaty, pigwy, cytrony i cytryny, kwaśne pomarańcze, winogrona i brzoskwinie, a wszystko to pośrodku najgorszej pustyni, jaką można sobie wyobrazić! Oczywiście, jest również targ niewolników, gdzie natknąłem się na niezwykłego człowieka o imieniu Muhammad.

W Mekce targ niewolników tętni życiem jak w każdym miejscu na świecie, co dowodzi, ile bogactw kryje się za zwodniczo nędzną maską, którą miasto pokazuje przybyszom. To świetnie prosperujący ośrodek handlu ludzkim towarem; kupcy częstokroć przybywają z daleka, z Syrii i znad Zatoki Perskiej, żeby przejrzeć ostatnie łupy łowców niewolników i wybrać jakiś egzotyczny okaz. Chociaż drewno jest luksusem w tym pustynnym kraju, wzniesiono tradycyjne podwyższenie z belek i desek, a na tyczkach rozpięto daszek. Pod nim, czekając na nabywcę, zbił się smętny tłumek golasów. Pochodzili z różnych stron, najczęściej z Azji i Afryki: czarni jak noc Etiopczycy,

krzepcy i jeszcze ciemniejsi Nubijczycy, Czerkiesi i Awarowie o jasnej karnacji i płaskich twarzach, rośli mieszkańcy północy, zapewne też Persowie i Hindusi. Pewien posępny, słomianowłosy mężczyzna mógł być Brytem lub Teutonem. Licytacje odbywały się, rzecz jasna, w języku saraceńskim, więc nie rozumiałem ani słowa. Mogłem tylko przypuszczać, że to zwykły krętacki bełkot, na który nikt się nie nabierze: jak to hoża, ponętna turecka dziewoja jest w swoim kraju królewną, jak to gniewny, brodaty Libijczyk był pierwszorzędnym woźnicą rydwanu, zanim jego pan popadł w długi i został zmuszony go sprzedać.

Trzy dni temu, gdy w południe mijałem miejsce licytacji, akurat wystawiano na sprzedaż trzy gibkie, ogorzałe wszetecznice, o których można sądzić – wnosząc z bezwstydnych ruchów i uśmiechów – że są doświadczonymi dziwkami, zapewne przyszłymi nałożnicami wielkiego emira. Nie miały na sobie nic oprócz brzęczących bransolet ze srebrnych monet na rękach i nogach. Śmiały się, kołysały piersiami i mrugały zalotnie do tłumu, żeby śmielej licytowano z korzyścią dla sprzedawcy, który był, jak się dowiedziałem, ich wujem lub bratem. Zatrzymałem się na chwilę, żeby popatrzeć, bo było to barwne

widowisko. Zaledwie wbiłem się w ciżbę, kiedy stojący obok mężczyzna niespodziewanie odwrócił się do mnie i mruknął dźwięcznym tonem furiata, który ledwie panuje nad wściekłością: „Świnie! Powinno się ich wychłostać i przegnać na pustynię na pastwę szakali!”. Posługiwał się znośną greką, wypowiadając słowa szeptem namiętnym i poruszającym, głosem zabarwionym nader rzadko spotykaną melodyjnością. Zupełnie jakby słowa tak bardzo nabrzmiały w jego sercu, że musiał natychmiast dać im upust, bez względu na to, kto ma je usłyszeć.

Moc tego nadzwyczajnego głosu w połączeniu z miotającymi nim uczuciami wstrząsnęła mną do głębi. Miałem wrażenie, że ściska mnie imadło. Gapiłem się na niego. Prężył się jak cięciwa, gdy łucznik puszcza strzałę, i aż dygotał ze złości. Czułem, że trzeba coś powiedzieć. Nic mądrego nie przychodziło mi do głowy, więc rzekłem: „Masz na myśli te dziewki?”. „Tych, co trzymają niewolników. Te kobiety są własnością pana, nie ciąży na nich wina. Nie należy ich jednak zmuszać do nierządu, jak czynią to ci zwyrodnialcy”.

Naraz się pomiarkował, sam trochę zmieszany swoją bezpośredniością. „Wybacz – rzekł dużo łagodniej – że się tak bez pytania zwierzam do ucha nieznajomego, którego z pewnością nie obchodzą moje wynurzenia”. „Wręcz przeciwnie, twoje słowa mnie zaciekawiły. Rad bym usłyszeć więcej”. Przyglądałem mu się bacznie. Przemknęła mi przez głowę myśl, że może być Hebrajczykiem: niesmak i oburzenie, jakie okazał na widok tej marnej namiastki handlu żywym towarem, mógłby świadczyć, że jest rodakiem tamtego narowistego człowieka, który zawrzał gniewem na

targu bożków. Pamiętasz, że postanowiłem zaznajomić się z przedstawicielami tej rasy szczwanych kupców. Wystarczył wszakże uważny rzut oka na jego twarz i odzienie, by się przekonać, że to czystej krwi Saracen. Tchnął niespożytą siłą i charyzmą. Był to wysoki i szczupły mężczyzna z gęstą falującą brodą, ciemnowłosy i przystojny, w wieku trzydziestu pięciu lat lub trochę starszy, obdarzony przenikliwym wzrokiem i ciepłym, życzliwym uśmiechem, który stał w sprzeczności z deprymującą dzikością jego spojrzenia. Książęca postawa, wyszukany sposób mówienia, kosztowne ubranie – wszystko to wskazywało, że

był szlachetnie urodzonym, bogatym człowiekiem, powiązanym z miejscową śmietanką. Od razu zrozumiałem, że przyda mi się bardziej niż jakikolwiek Hebrajczyk. Dlatego pociągnąłem go za język, pytając o przyczynę tej spontanicznej krytyki handlu nierządnicami. Nie wahając się ani chwili, palnął długą, płomienną tyradę, nieprzejednaną w treści, mimo że wypowiedzianą tym samym poruszającym, śpiewnym tonem, na temat grzesznego życia swoich rodaków. A jacy to są grzesznicy! Nierząd to ich najlżejsze przewinienie. Nie spodziewałem się spotkać tutaj drugiego Katona.

„Wystarczy się rozejrzeć! – ciągnął. – Mekka stała się niezgłębioną otchłanią nieprawości. Widziałeś bałwany sprzedawane na każdym rogu, wystawiane w sklepach i domach na zaszczytnych miejscach? Fałszywi bogowie, powiadam ci, albowiem prawdziwy i jedyny Bóg nie może mieć żadnej podobizny. Zauważyłeś podłych oszustów na targowiskach? Widzisz, jak mężowie bezwstydnie okłamują żony, które nie pozostają im dłużne? A hazard, a pijaństwo, a kurestwo, a waśnie między braćmi?”. Długo jeszcze wymieniał. Domyślam się, że cała ta fala oskarżeń wzbiera w jego sercu, żeby znaleźć sobie ujście,

gdy nadarzy się nowy chętny słuchacz. A jednak nie mówił tego z pogardą i nienawiścią, lecz z niejakim zmieszaniem; bardziej smucił się, niż złościł upadkiem moralnym swoich braci – takie odniosłem wrażenie. Na moment zamilkł, żeby znów zmienić ton, jakby się zreflektował, że niegrzecznie jest męczyć nieznajomego upartym ciskaniem gromów. „Raz jeszcze bądź łaskaw wybaczyć mi gniewne uniesienie. Mam w tej materii silne przekonania. Chciałbym, żeby to była moja najgorsza wada. Jeśli się nie mylę, jesteś Rzymianinem, który z nami zamieszka?”.

„Leoncjusz Korbulon, do usług. Z Rzymianina Rzymianin, jak mawiam. – Trochę pompy nie zaszkodzi. – Pochodzę ze starożytnego rodu, którego ślady można znaleźć w Syrii i innych częściach Azji”. „Ach, tak. Ja jestem Muhammad, syn Abdullaha, który był synem...”. Zapomniałem już, czyj syn czyim był synem, bo wielu wymienił. Saraceni potrafią, przedstawiając się, przywołać bez zająknięcia pięć czy sześć ostatnich pokoleń. Nie umiałem spamiętać wszystkich obcych, barbarzyńskich imion. Na pewno mówił, że należy do jednego z największych stowarzyszeń

kupieckich w Mekce, którego nazwa brzmi jak „Kurajsz”. Wydawało mi się, że w krótkim czasie połączyły nas nierozerwalne więzy, tak silną miał osobowość. Nie chciałem się z nim rozstawać. A ponieważ była to pora południowego posiłku, zaproponowałem, żebyśmy zjedli razem, i zaprosiłem go do swojej willi. Odpowiedział, że skoro jestem gościem w Mekce, nie godzi mu się bawić u mnie w gościnie, dopóki nie zaznam jego gościnności. Ani myślałem się spierać. Zauważyłem, że Saraceni są wyjątkowo wyczuleni na tym punkcie. „Chodź” – rzekł, kiwając ręką.

W takich oto okolicznościach po raz pierwszy wszedłem do domu zamożnego kupca w Mekce.

***

Willa Muhammada, syna Abdullaha, nie różniła się tak bardzo od willi Nikomedesa, choć była znacznie większa: otoczony murem dziedziniec, na środku fontanna, jasne i przewiewne pokoje, na ścianach mozaiki z wielobarwnych płytek. Tyle że

Muhammad nie zbierał antyków. Odnosiłem wrażenie, że prawie nic nie posiada. W domu panowała wszechobecna skromność. I, oczywiście, ani śladu bożków, tak popularnych wśród mieszkańców Mekki. Małżonka Muhammada pojawiła się na jedno mgnienie oka. Na imię ma chyba Chadidża i z wyglądu jest dużo starsza od męża, czego potwierdzenie zresztą padło z jego ust. Dwie córki przemknęły równie błyskawicznie. Jedliśmy sami, usadowieni na słomianych matach pośrodku olbrzymiej, pustej komnaty. Muhammad siedział po marynarsku ze skrzyżowanymi nogami i najwidoczniej odpoczywał w tej pozycji. Też

spróbowałem, lecz kosztowało mnie to tyle wysiłku, że po chwili wróciłem do zwyczajnego ułożenia ciała. Marzyłem o poduszce, żeby podłożyć ją pod łokieć, lecz nie chciałem prośbą obrazić gospodarza. Posiłek był skromny: mięso z rusztu, jęczmień z melonem i czysta woda do popicia. Zapewne Muhammad nie przepadał za winem. Mówił o sobie zupełnie bez ogródek, jakbyśmy byli krewnymi mieszkającymi w wielkim oddaleniu, którzy się spotkali po raz pierwszy w życiu. Dowiedziałem się, że ojciec Muhammada zmarł przed jego narodzinami, a matka żyła niewiele dłużej, toteż wychowywał się w niedostatku pod opieką wujka. Z jego

opowieści wyłaniały się obrazy samotnego dzieciństwa, upływającego na wędrówkach po jałowych, skalistych wzgórzach za miastem i, może od wczesnych lat chłopięcych, rozważaniach wielkich kwestii ducha i wieczności, które niezaprzeczalnie nurtują go do dzisiaj. W dwudziestym piątym roku życia poszedł do służby u kobiety imieniem Chadidża, piętnaście lat starszej od niego majętnej wdowy, która wnet się w nim zakochała i mu się oświadczyła. Opowiadał mi o tym bez cienia skrępowania. Zresztą, jak mniemam, nie ma powodów do wstydu. Ilekroć o niej mówi, wyraz szczęścia gości na jego

twarzy. Urodziła mu synów i córki, chociaż tylko córki przeżyły. Bogactwa, w które dziś opływa, prawdopodobnie stanowią owoc zaradnego zarządzania majątkiem, wniesionym w posagu przez żonę. Nie zadał ani jednego pytania o Rzym, Konstantynopol czy inny kraj poza granicami Arabii Pustynnej. Mimo że ma głęboki, chłonny umysł, obojętne mu są mocarstwa tego świata. Przypuszczalnie całe życie tkwił w Mekce, chociaż wspomniał, że kiedyś wyprawił się do samego Damaszku. Uważałbym go za prostaczka, Horacjuszu, lecz wiem, że ma nader złożoną naturę.

Wręcz pasjonuje się koncepcją jedynego Boga. Jak wszystkim wiadomo, od najdawniejszych czasów forsują ją Hebrajczycy. Niewątpliwie Muhammad wielokrotnie prowadził dysputy z przedstawicielami tego ludu i częściowo przejął ich filozofię. Z pewnością słyszał, jak oddają cześć swemu wyniosłemu i niepoznawalnemu Bogu i jak gardzą zabobonami mieszkańców Mekki, którzy kłaniają się niezliczonym bożkom, obnoszą się z talizmanami, wyrażają swoje naiwne uwielbienie słońcu, księżycowi, gwiazdom, planetom i nieprzebranym hordom demonów. Wcale się z tym nie kryje: słyszałem, jak powoływał się na dawnego proroka Abrahama, którego darzy wielką estymą,

a także na niejakiego Mojżesza, późniejszego przywódcę plemienia. Twierdzi, że doznał szczególnego olśnienia. Dostąpił go podobno w nagrodę za żarliwą modlitwę i kontemplację. Często udawał się w góry za miasto, gdzie w ustronnej grocie oddawał się samotnym medytacjom. Pewnego razu została mu dana, jakby za pośrednictwem niebiańskiego posłańca, świadomość jedności Boga. Muhammad nazywa swojego boga Allachem. Ledwie zaczyna o nim mówić, zachodzi w nim zdumiewająca przemiana. Jego twarz promienieje. Oczy upodabniają się do dwóch latarni.

Głos się brata z muzyką i poezją, aż powstaje wrażenie, że to sam Apollo. Nie sposób, dowodzi, pojąć natury Allacha, tak bardzo nad nami góruje. Inne ludy widzą w swoich bogach bohaterów opowieści, opowiadają barwne i niestworzone historie o ich wędrówkach po świecie, kłótniach z żonami, przygodach na polu bitwy, ponadto wznoszą posągi, przedstawiające ich jako mężczyzn lub kobiety, lecz Allach to co innego. O Allachu nie opowiada się bajek. On nie jest wysokim mężczyzną o władczym obliczu i bujnej brodzie, gnanym wieloma pragnieniami, kimś na kształt, powiedzmy, możnego imperatora. Tak

więc głupotą jest i zarazem bluźnierstwem wymyślanie jego podobizny, jak to czynili starożytni Grecy ze swoimi bogami Zeusem, Afrodytą i Posejdonem, czy my z Jowiszem, Wenus i Marsem. Allach sam w sobie jest siłą stwórczą, budowniczym wszechświata, zbyt potężny i niezmierzony, żeby można mu było dorobić podobiznę. Zapytałem Muhammada, dlaczego – skoro wizerunek Boga jest bluźnierstwem – wolno nadać mu imię. Bo na pewno w pewnym stopniu jest to wizerunek. Muhammada ucieszyła moja przenikliwość. Wytłumaczył mi zaraz, że „Allach” nie jest imieniem w ścisłym

znaczeniu tego słowa, jak imieniem jest „Muhammad” lub „Leoncjusz Korbulon”, lub Jowisz. Ten wyraz w języku Saracenów po prostu oznacza „boga”. W przekonaniu Muhammada fakt, że istnieje tylko jeden bóg, którego natura jest abstrakcyjna i niezrozumiała dla zwykłych śmiertelników, jest wspaniałym, nadrzędnym prawem, z którego wywodzą się wszystkie inne prawa. Prawdopodobnie nie dopatrzysz się w tym sensu, Horacjuszu (mnie też się to nie udało), żaden z nas jednak nie urodził się filozofem. Ciekawe, że człowiek potrafi tak gorąco wierzyć w to, co jest przedmiotem jego wiary. Do

tego stopnia, że słuchając go, ulegasz prostocie i pięknu jego przekonań, a także mocy, z jaką o nich opowiada. W pewnej chwili sam chcesz zawołać wszem wobec: Tak, wierzę w Allacha! Swoje wyznanie wiary wygłosił z niezwykłą lekkością, ale też przepotężną bezceremonialnością; właśnie tak się rzeczy mają w tym surowym, bezkompromisowym pustynnym kraju. Stanowczo się sprzeciwia składaniu hołdu bożkom, wymyślaniu bajek i twierdzeniom, jakoby ruchy ciał niebieskich kierowały ludzkim życiem. Nie pokłada ufności w wyroczniach i czarach. Nic sobie nie robi z dekretów królów i książąt. Uznaje wyłącznie

władzę swojego odległego, wszechmocnego i nieugiętego Boga, którego naczelnym i niepodważalnym przykazaniem jest to, żebyśmy wiedli cnotliwe, pobożne życie w poszanowaniu bliźniego. Ci, którzy postępują zgodnie z nakazami Allacha, w dniu ostatecznym spotkają się w raju. Pozostali zstąpią do najstraszliwszych piekieł. Muhammad nie zamierza spocząć, dopóki cała Arabia nie zostanie wyrwana z odrętwienia, zwyrodnienia i grzechu, nie odda się we władanie Boga Jedynego, a rozrzucone, zwaśnione plemiona nie zjednoczą się w jeden wspaniały naród, rządzony przez niezwyciężonego króla, orędownika boskich praw.

Ma godną podziwu moc przekonywania. Powiadam ci, kiedy skończył, wydawało mi się, że czuję wszechwładną obecność Allacha. Czyż to nie zaskakujące, a po trosze i zatrważające, że Muhammad wzbudził we mnie – nawet we mnie – takie uczucia? Byłem zachwycony. Gdy jednak przestał mnie nauczać, oprzytomniałem i stałem się znowu sobą. „I cóż rzekniesz? – zapytał. – Czy może być w tym choć ziarno nieprawdy?”. „Nie czuję się na siłach o tym rozstrzygać – odparłem roztropnie, żeby nie obrazić swojego nowego, nietuzinkowego przyjaciela, zwłaszcza

przy jego stole. – My, Rzymianie, przywykliśmy traktować z wyrozumiałością inne religie. Jeśli kiedyś odwiedzisz naszą stolicę, zobaczysz świątynie poświęcone dziesiątkom bogów, stojące obok siebie. Twoim naukom na pewno nie można odmówić piękna”. „Piękna? Pytałem o prawdę. Wszystkie wierzenia traktujecie jednakowo, stąd wniosek, że żadne nie wydaje się wam prawdziwe. A może się mylę?” Zaczęliśmy dyskusję. Cofnąwszy się do lat szkolnych, przytaczałem maksymy Platona i Marka Aureliusza, by dowieść, że wszyscy bogowie są

odzwierciedleniem prawdziwej boskości. Daremnie. Natychmiast dostrzegł moją rzymską obojętność wobec religii. Jeśli wierzysz, tak jak my, że jeden bóg wart jest drugiego, to należałoby przyjąć, że sami bogowie nie są do niczego potrzebni, to samo religia. Chyba że do odwracania uwagi niższych warstw społeczeństwa, aby nie dawały upustu żalom z powodu nędzy doczesnej egzystencji. Zasada „żyj i pozwól żyć”, zastosowana do kultu Mitry, Dagona, Baala i innych bóstw, których świątynie kwitną w Rzymie, w sposób oczywisty potwierdza tę tezę. Muhammad gardzi takim podejściem do religii. Wyczuwałem w nim rosnące

wzburzenie, a ponieważ nie chciałem, żeby gorycz zatruła przyjemną rozmowę, usprawiedliwiłem się zmęczeniem i poprosiłem o dokończenie dyskusji innym razem.

***

Wieczorem, po raz kolejny zaproszony na wieczerzę przez Nikomedesa Paflagończyka, z głową nabitą myślami, które wszczepił we mnie Muhammad, zapytałem, czy nie powiedziałby mi

czegoś więcej o tej niezwykłej osobie. „O nim mówisz! – Nikomedes zachichotał. – Cóż to, Korbulonie, z szaleńcami przestajesz?”. „Nie wygląda na szalonego”. „A jakże, kiedy sprzedaje ci wielbłąda lub wór szafranu. Poddaj mu temat związany z religią, a zobaczysz innego człowieka”. „Szczerze mówiąc, dziś po południu odbyliśmy długą filozoficzną rozmowę. Byłem pod wrażeniem. Nigdy nie słyszałem czegoś podobnego”. „Wcale mnie to nie dziwi.

Nieszczęśliwiec powinien się stąd wyrwać, póki ma możliwość. Jeśli nie zmieni swojego zachowania, pewnego dnia znajdą na wydmach jego ciało. Nikogo to specjalnie nie zaskoczy”. „Cóż takiego czyni?” „Złorzeczy na obcych bogów, ot co. Bo widzisz, Korbulonie, mieszkańcy tego miasta oddają cześć trzystu bóstwom, z których każde posiada własną kaplicę, zastęp kapłanów i zakład produkujący bożki na potrzeby pielgrzymów. Muhammad chciałby je wszystkie pozamykać, jeśli dobrze rozumiem jego zamiary. Czyż nie tak?”. „Być może. Z całą pewnością odwraca

się z obrzydzeniem od bałwanów i bałwochwalców”. „To prawda. Do niedawna propagował swój kult jedynie w rodzinie, słuchała go nikła garstka ludzi. Zbierali się u niego w domu i w szczególny sposób modlili do swojego wyjątkowego boga. Niewinna rozrywka, rzekłbym. Aż tu od pewnego czasu słychać, że działa coraz śmielej, nagabuje tego i tamtego, bada, jak są przyjmowane jego buntownicze pomysły na zreformowanie saraceńskich ludów. Chyba dlatego cię dzisiaj przekabacił. Nie spotka go nic złego, póki będzie rozprawiał o religii z kimś takim jak my, ponieważ Rzymianie podchodzą do tych spraw z dystansem.

Ale nie Saraceni. Nie minie wiele czasu, wspomnisz moje słowa, a przystroi się w piórka proroka i rozpocznie publiczne nauczanie. Stojąc na głównym placu, będzie straszyć przekleństwem i ogniem każdego, kto obstaje przy dawnych obyczajach. Wtenczas lud go zabije. Tutaj dawne obyczaje przynoszą zysk, a miasto wszystko, co czyni, czyni z chęci zysku. Muhammad szerzy wywrotowe idee, które nie będą tolerowane w Mekce. Lepiej niech patrzy pod nogi. – Wyszczerzył zęby w uśmiechu: – Tak czy inaczej, zabawny łotrzyk, nieprawdaż, Korbulonie? Jak się domyślasz, nieraz sobie z nim gawędziłem”.

***

Jeśli chcesz wiedzieć, Horacjuszu, Nikomedes myli się i nie myli w odniesieniu do Muhammada. Oczywiście, ma rację, mówiąc, że Muhammad dojrzewa do publicznego nauczania religii. Dowodem tego sposób, w jaki narzucił mi się na targu niewolników. I ta jego gadka, że nie poprzestanie, dopóki Arabia nie odda się we władanie Boga Jedynego. Nietrudno przewidzieć, że jeszcze trochę i będzie zwalczać

bałwochwalców. Podczas posiłku Muhammad wyjaśnił mi w krótkich słowach, że Allach, przekazując ludzkości swoje zalecenia dotyczące dobra i zła, posługuje się prorokami, powoływanymi z ludu raz na tysiąc lat. Takimi właśnie prorokami byli Hebrajczycy Abraham i Mojżesz. Sądzę, że uważa się za ich następcę. Moim zdaniem, Grek jest w błędzie, twierdząc, że Muhammad, tępiąc zabobony rozwścieczonych sąsiadów, zginie właśnie z ich ręki. Nie wątpię, że na początku będą chcieli go zgładzić. Jeśli jego nauki się rozpowszechnią, rzesze kapłanów i rzeźbiarzy stracą

pracę, ucierpi cała miejscowa gospodarka. Nikt nie będzie tym zachwycony. Ale ma tak silną osobowość, że chyba złamie ich opór. Na Jowisza, ledwie się rozpędził, a już o mało co nie uwierzyłem we wszechmoc boskiego Allacha! Takim czy innym sposobem przekona ich do swej wiary. Nie mam pojęcia, jak tego dokona, ale to człowiek kuty na wszystkie cztery nogi, pustynny kupiec z krwi i kości; da im coś takiego, że chętnie zrezygnują z dotychczasowych wierzeń na rzecz jego zasad. Allach i nikt inny będzie bogiem tych ziem, kiedy Muhammad ukończy swoje święte dzieło.

Muszę to sobie gruntownie przemyśleć. Nieczęsto spotyka się ludzi o tak wielkiej, porażającej charyzmie. Jego siła nie daje mi spokoju; z podziwem wspominam tamtą chwilę, kiedy nawrócił mnie na wiarę w Boga Jedynego. Ciekawe, czy nie można by jakoś posłużyć się mocą Muhammada, żeby nakłonić ludzi do służby imperium; rozumiem przez to służbę Julianowi III Augustowi. Dzięki temu pozyskałbym łaskę u cesarza i zasłużył na powrót z arabskiego zesłania. Na razie to tylko mrzonki. Może dałoby się go namówić, żeby napuścił rodaków na coraz liczniejszych w tej części świata Greków. Taki pomysł chodzi mi

po głowie. W tym tygodniu mam mnóstwo czasu do rozmyślań, bo z braku towarzystwa będę sam sobie dotrzymywał kompanii. Muhammad, który co rusz wyjeżdża w interesach, udał się do jednej z nadmorskich osad. Także Nikomedes opuścił miasto; przebywa z ziomkami w Arabii Szczęśliwej, gdzie ani chybi knuje, jak podnieść cenę karneolu, żywicy drzewa aloesowego lub innego towaru, mającego ogromny zbyt w Rzymie. Tak więc jestem sam, nie licząc służby: nudnych osobników, z którymi nie chcę się zadawać. Biłem się z myślami, czyby nie sprawić sobie na bazarze chłopca niewolnika, który umili mi czas,

jednakże Muhammad, tak zapalczywy w swojej pobożności, mógłby się domyślić, co mną kierowało, a na razie nie chcę ryzykować zwady. Ciężko jednak oprzeć się pokusie, oj, ciężko. Wciąż z utęsknieniem wspominam dwór, uroczystości w cesarskim pałacu, teatr i igrzyska. Bardzo mi tego brakuje. Fuskus Salinator: co porabia? A Wokoniusz Rufus? Spurinna? Allifanus? A co u cesarza Juliana, który był mi przyjacielem, bez mała bratem, póki mnie nie obsztorcował i nie skazał na wegetację wśród arabskich piasków? Tyle spraw nas łączyło, jego i mnie, zanim popadłem w niełaskę...

Ach, nie obawiaj się, Horacjuszu, ty też jesteś obecny w moich myślach. Zastanawiam się, z kim teraz spędzasz noce. Z chłopcem czy dziewczyną? Czy to Luperkus Hektor? A może filigranowa Pomponia Mamiliana? Albo nawet posługacz z Brytanii, którego cesarz z pewnością odprawił, skoro go skalałem. W każdym razie, nie sypiasz sam, jestem o tym przekonany. Ciekawe, co pomyślałby sobie mój nowy przyjaciel Muhammad o rzymskim dworze i jego zwyczajach – on, człowiek z natury surowy i nieprzejednany. Żywi zaciekłą wrogość do wygód życia. Rodowity książę pustyni, prawdziwy spartanin. Ale może

osądzam go na wyrost? Sprezentujmy mu willę na stoku Palatynu, dajmy pierwszorzędny rydwan, służbę i piwnicę z wybornym winem, niech się trochę popluska w skropionym wonnościami basenie z Julianem i jego frywolnymi przyjaciółmi, a kto wie, czy nie zmieni śpiewki? Nie, nie... To błędne myślenie. Zaprośmy do Rzymu Muhammada, a wyjdzie z cienia jako nowy Katon, wymiecie brudy, oczyści stolicę z grzechu, który się rozplenił w czasach rozwiązłości. A kiedy się z nami upora, Horacjuszu, wszyscy będziemy żarliwymi głosicielami jego wiary.

***

Mijał piąty dzień odosobnienia. Wieczorem gotów już byłem podciąć sobie żyły. Przez tydzień harcował tu wicher, który pali mózg i doprowadza na skraj szaleństwa. Piasek wydawał się głównym składnikiem powietrza. Ludzie poruszali się na ulicach jak zjawy, z wyjątkiem oczu cali opatuleni białymi szatami. Bałem się wychodzić na dwór. Wszelako dwa dni temu znów się

wypogodziło. Wczoraj Muhammad wrócił z wyprawy na wybrzeże. Widziałem go na głównej ulicy, gdzie rozmawiał z trzema lub czterema ludźmi. Choć stałem w sporej odległości, znać było, że to on przemawia, a tamci, jak zauroczeni, ograniczają się do prostych gestów i kiwania głowami. Ten człowiek potrafi oczarować głosem, rzucić potężne zaklęcie. Stoisz jak wryty, zmuszony do słuchania, a nawet wierzenia w to, co słyszysz. Uznałem, że stosowniej będzie go ominąć, lecz później wysłałem sługę do jego domu z zaproszeniem na obiad. Tego dnia odbyliśmy ze sobą kilkugodzinną rozmowę. Podczas tego

spotkania zstąpiły na mnie rozliczne niepokojące objawienia. Żaden z nas nie kwapił się wracać do teologicznej dysputy. Zrazu więc zadowalaliśmy się niezobowiązującą pogawędką, ostrożnie dobierając słowa, jak czynią nieco spięci panowie z obcych sobie krajów, którzy znaleźli się na obiedzie w wąskim gronie gości i pragną dotrwać do końca bez urażania kogokolwiek. Muhammad uderzył w najbardziej przyjazne tony. Kiedy jednak po pierwszym daniu zbierano ze stołu naczynia, zauważyłem w jego oczach znajomy błysk. „Powiedz mi, przyjacielu – rzekł dość

raptownie – jak to się właściwie stało, że zawitałeś do naszego kraju?”. Moja kiełkująca przyjaźń z tym człowiekiem mogłaby doznać uszczerbku, gdybym wyznał, że zesłano mnie tu za lubieżne igraszki z chłopcem, który wpadł w oko również cesarzowi. Jednakowoż, wierz mi, coś musiałem powiedzieć. Niełatwo kluczyć, kiedy Muhammad, syn Abdullaha, przewierca cię na wylot roziskrzonym wzrokiem. Wolałbym łgać cesarzowi. Ba, nawet Jowiszowi! Trzymając się zasady, iż powiedzenie półprawdy jest zwykle korzystniejsze od bezczelnego kłamstwa, odparłem, że

cesarz wysłał mnie do Arabii z misją szpiegowania Greków. „Twój cesarz, który nie jest ich cesarzem, mimo że imperium jest wspólne?”. „Właśnie tak”. Muhammad, przez całe życie odcięty od szerokiego świata, rozciągającego się poza granicami Arabii, chyba rozumiał koncepcję podwójnego pryncypatu. I równocześnie zdawał sobie sprawę z braku harmonii między dwiema połówkami podzielonego imperium. „Cóż złego może zrobić wam Bizancjum?” – zapytał.

W jego głosie słychać było napięcie. To pytanie nie służyło zwykłemu przedłużeniu pogawędki. „Mogą zaszkodzić naszym interesom – odpowiedziałem. – Zbyt wiele towarów, które sprowadzano z krajów na wschodzie, przechodzi przez ich ręce. Moszczą sobie gniazdo w samym sercu Arabii, gdzie krzyżują się najważniejsze szlaki. Jeżeli położą łapę na tym zbiegu szlaków, będziemy zdani na ich łaskę”. Przez chwilę dumał w milczeniu. Tylko jego oczy pałały dziwnym ogniem. Zapewne przelatywały przez niego najróżniejsze myśli. Nachylił się do mnie tak, że jeszcze

trochę i zetknęlibyśmy się nosami. „W takim razie mamy to samo zmartwienie – stwierdził przyciszonym głosem, którym skupia na sobie uwagę skuteczniej niż tubalnym rykiem. – Grecy są także naszymi wrogami. Wejrzałem w ich serca. Szykują się do podboju”. „Ależ to niemożliwe! Nikomedes mówił mi, że żadna armia w dziejach nie zdobyła Arabii. Jego zdaniem, ta sztuka nikomu się nie powiedzie”. „To prawda, siłą nikt nas nie weźmie. Ale nie to mam na myśli. Grecy podbiją nas fałszem i chytrością, jeśli im na to pozwolimy. Omamią złotem chciwych i zaczną kupować nas kawałek po

kawałku, aż się całkiem zaprzedamy. Jesteśmy sprytnymi ludźmi, ale oni są sprytniejsi. Spętają nas jedwabnymi więzami. Pewnego dnia zorientujemy się, że greccy kupcy, greccy lichwiarze i greccy właściciele okrętów trzymają nas w garści. Tak właśnie postąpiliby z nami Hebrajczycy, gdyby byli liczniejsi i mocniejsi. Tymczasem Grecy mają za sobą całe imperium. Nawet połowa to już coś. – Jego twarz rozświetlił ów płomień niespotykanego ożywienia i poirytowania, graniczącego z szaleństwem, który tak łatwo w nim wybuchał. Przygwoździł dłonią moją dłoń. – Niedoczekanie ich! Nie pozwolę na to, mój drogi Korbulonie! Zniszczę ich, zanim oni doprowadzą nas do ruiny.

Jeśli chcesz, zanieś tę wiadomość swojemu cesarzowi: Muhammad, syn Abdullaha, stawi czoło Grekom, złodziejom jego ziemi. Odeprze ich i przegna z powrotem do Bizancjum”. Wstrząsające uczucie. Pierwszego dnia powiedział, że pragnie oddać Arabię we władanie jedynego Boga i jednemu niezwyciężonemu królowi. Teraz już wiedziałem, kogo widzi w roli króla. Wróciłem myślą do szyderczych słów Nikomedesa sprzed tygodnia: „Cóż to, Korbulonie, z szaleńcami przestajesz?”. Ów nieoczekiwany wybuch Muhammada, gdyśmy spokojnie siedzieli przy obiedzie, rzeczywiście

trącił szaleństwem. Ten tajemniczy kupiec z pustynnego kraju jest zarazem mistykiem i marzycielem. Teraz jednak, gdy uchylił przyłbicy, dostrzegłem wzburzone oblicze wodza i króla. A przecież Aleksander Macedoński, Juliusz Cezar, Konstantyn Wielki – żaden z nich nie mógł się pochwalić tyloma różnymi osobowościami, więc jak się to udawało Muhammadowi, synowi Abdullaha? Chwilę potem rozluźnił się i wyciszył, jakbyśmy dopiero zaczynali rozmowę. Obok na stole stała butelka przedniego, mocnego tunezyjskiego wina, którą kupiłem na targu dzień wcześniej.

Nalałem sobie nieco do kielicha, żeby uciszyć gromy, które dzika przemowa Muhammada wzbudziła w moich skroniach. Uśmiechnął się i zakorkował butelkę. „Nigdy nie zrozumiem, po co je robią. Szkoda marnować gron winnych”. „W tej kwestii każdy ma swoje zdanie. Pewnie prawda leży gdzieś pośrodku. Ci, co lubią wino, niech je piją. Pozostałych nikt do tego nie zmusza. – Uniosłem kieliszek. – Przedni trunek, naprawdę. Na pewno nie chcesz skosztować?”. Spojrzał na mnie tak, jakbym go poił

trucizną. Ten mój Muhammad, syn Abdullaha, chyba nigdy nie będzie pijakiem. I dobrze. Wszak zostanie więcej dla nas, Horacjuszu.

***

„Jak się miewa nasz przyjaciel Muhammad? – zapytał Nikomedes Paflagończyk, gdy ponownie jedliśmy razem obiad. – Skłonił cię do bicia czołem przed Allachem?”

„Kłanianie się bogom nie leży w mojej naturze – odpowiedziałem i dodałem oględnie: – Wydaje się zaniepokojony obecnością twoją i twoich rodaków w tym kraju”. „Myśli, że planujemy zająć te ziemie, co? Niech się lepiej zastanowi. Skoro August i Trajan wojowali tu bezskutecznie, czemu taki roztropny monarcha jak Maurycy Tyberiusz miałby się na to odważyć?”. „Jemu nie chodzi o interwencję zbrojną, Nikomedesie. On się boi zależności handlowej”. Nikomedes słuchał bez zmrużenia powieki.

„Niepotrzebnie. Nie przeczę, Korbulonie, że chcemy zwiększyć nasz udział w handlu. Ale czemu tacy jak Muhammad mieliby się tym martwić? Przecież nie wtargniemy na jego poletko. Mało tego, z takich poletek uczynimy pola. Stare fenickie powiedzenie mówi, że przypływ unosi wszystkie łodzie”. „Czyżby w greckich szkołach nie uczono już retoryki? – zapytałem. – Poletka? Łodzie? Mieszasz porównania. Arabia nie posiada łodzi, którymi huśtałby przypływ. Zresztą, nie ma tu również przypływów”. „Wiesz, do czego zmierzam. Powiedz

Muhammadowi, żeby się nie lękał. Nasz plan rozszerzenia wymiany handlowej z Arabią przyniesie wszystkim korzyści, w tym kupcom z Mekki. Może sam powinienem z nim pogadać? Ten typ łatwo ulega emocjom, trzeba go uspokoić”. „Może lepiej będzie, jak zostawisz go mnie”.

***

W tej chwili, Horacjuszu, pojąłem, gdzie leży sedno sprawy i kto jest prawdziwym wrogiem imperium. Cesarz Julian nie musi się obawiać poczynań Greków w tym rejonie świata. Oczywiście, należało się spodziewać, że Grecy zadomowią się w Arabii Pustynnej. Mają głowę do interesów jak mało kto. Arabia, chociaż nie przynależy do imperium, siłą rzeczy znajduje się w sferze wpływów Cesarstwa Wschodniego. Prędzej czy później i tak by tu przybyli. A więc są. Jeśli zamierzają zacieśnić współpracę handlową z ludami pustyni, nie musimy się tym przejmować, zresztą w tej sytuacji Zachód jest bezsilny. Jak

powiedział Nikomedes, Wschód kontroluje Ajgyptos, Syrię, Libię i wiele innych krain, skąd sprowadzamy towary, a my z tego powodu wcale nie cierpimy. W tym sensie imperium stanowi jedność. Grecy nie podbiją cen na dobra sprowadzane ze wschodu, ponieważ boją się, że uczynimy to samo z cyną, miedzią, żelazem i drewnem, które biorą od nas. Nie. Nawykłe do wygód greckie mieszczuchy nam nie zagrażają. Prawdziwe niebezpieczeństwo grozi nam ze strony księcia pustyni Muhammada, syna Abdullaha. Jeden bóg, powiada. Arabski naród

zjednoczony pod jednym królem. O Grekach zaś mówi: „Zniszczę ich, zanim oni nas doprowadzą do ruiny”. Nie żartuje. I może mu się powieść. Nikt nigdy nie zjednoczył Saracenów pod rządami jednego człowieka, ale przypuszczam, że nigdy nie narodził się ktoś taki jak Muhammad. Siedząc przy schludnie zastawionym stole Nikomedesa, drogi Horacjuszu, nagle doznałem wizji: Muhammad z pałającym wzrokiem i wzniesioną szablą prowadzi na północ saraceńskich wojowników, wchodzi do Syrii Palestyńskiej i Mezopotamii, szerzy przesłanie o jedynym Bogu i spycha Greków, którzy umykają w popłochu przed jego hufcami.

Gorliwi wieśniacy przyjmują nową religię: któż się oprze grzmiącym słowom Muhammada, zwłaszcza że wspierają go ostrza coraz liczniejszych popleczników? A zatem naprzód! Do Armenii, Kapadocji i Persji, a przy okazji skok na zachód, w stronę Ajgyptos i Libii. Gdzie spojrzeć, wojownicy Allacha rozpalają umysły nową wiarą, poszanowaniem cnoty i honoru. W całym regionie leciwe, skostniałe religie ustępują niczym śniegi na wiosnę. Przy okazji wykorzeniania zabobonów bogactwa nagromadzone w świątyniach fałszywych bogów rozdawane są potrzebującym. Legiony gnuśnych kapłanów darmozjadów – bite jak bydło w rzeźni. Złote posągi

nieistniejących bogów – przetapiane. Ustanawia się nową wspólnotę ludów, zbudowaną na fundamencie modlitwy i świętego prawa. Muhammad będzie twierdził, że sprzyja mu prawdziwy Bóg. Swoim krasomówstwem sprawi, że nikt mu nie zaprzeczy. U siebie w imperium mamy tylko posągi bogów; od setek lat nikt o zdrowych zmysłach nie bierze ich na poważnie. Jak odeprzemy napór nowej wiary? Ogarnie nas ona jak lawa z Wezuwiusza. „Za bardzo się przejmujesz, Korbulonie – stwierdził Nikomedes, kiedy wieczorem, po wielu butelkach wina,

zwierzyłem mu się ze swoich obaw. – Nie powinieneś w południe wychodzić na dwór z odkrytą głową. Arabskie słońce praży tak, że można dostać pomieszania zmysłów”. Nie, Horacjuszu. Ja mam rację, on się myli. Legiony Allacha, kiedy ruszą w bój, zatrzymają się dopiero po przejściu przez Italię, Galię i Brytanię na odległych wybrzeżach Oceanu. Muhammad zapanuje nad wszystkimi ludami. Nic z tego! Uratuję przed nim świat, Horacjuszu, a może jednocześnie uda mi się uratować siebie.

***

Mekka, oczywiście, jest miastem sanktuarium. Kto w obrębie jej murów podnosi rękę na człowieka, podlega najsurowszym karom. Umar, wytwórca podobizn bożków, służący w świątyni bogini Uzzy, dobrze to rozumiał. Odwiedziłem go w warsztacie, gdzie na siedząco wykańczał cycate figurki Uzzy, saraceńskiej odpowiedniczki Wenus. Za garść

miedziaków kupiłem od niego piękną statuetkę, wyrzeźbioną z czarnego kamienia. Mam nadzieję, że wkrótce ją zobaczysz. Potem położyłem przed nim złotą monetę z czasów Justyniana i wyjaśniłem mu, na czym mi zależy. W odpowiedzi dwa razy pstryknął palcem w nos Justyniana. Nie rozumiejąc znaczenia jego zachowania, tylko zmarszczyłem czoło. „Człowiek, o którym mówisz, jest wrogiem moim i wszystkich, którzy kochają bogów – rzekł Umar, wytwórca posążków. – Zabiłbym go za trzy miedziaki, gdybym nie miał rodziny na utrzymaniu. A tu w grę wchodzi podróż, czyli dodatkowe wydatki. Bo w Mekce

tego zrobić nie można, sam wiesz”. Znów pstryknął w nos Justyniana. Tym razem pojąłem, o co mu chodzi. Obok pierwszej położyłem drugą złotą monetę. Uśmiechnął się. Dwanaście dni temu Muhammad wyjechał z Mekki na wschód w sprawach handlowych. Jeszcze nie wrócił. Obawiam się, że przytrafił mu się nieszczęśliwy wypadek w tym piaszczystym pustkowiu. Prawdopodobnie wędrujące wydmy na wieki pogrzebały jego ciało. Umar, wytwórca posążków, też jakby zapadł się pod ziemię. Po mieście krąży

pogłoska, że wyjechał na pustynię po czarny kamień, z którego rzeźbi swoje statuetki. Jeden z jego kolegów po fachu, z którym darł koty, wyruszył za nim do kamieniołomów. Chyba się ze mną zgodzisz, Horacjuszu, że mądrze to wszystko obmyśliłem. Zniknięcie Muhammada, osoby powszechnie znanej, prawdopodobnie wzbudzi szereg wątpliwości i doprowadzi do niejednego wstydliwego odkrycia. Jednakże nikt oprócz małżonki Umara nie zatroszczy się o to, gdzie przepadł wytwórca statuetek. Oczywiście, przejmuje mnie to głębokim żalem, lecz taka była smutna konieczność.

„Niemożliwe, żeby żył po tylu dniach – powiedział wczoraj Nikomedes. Wciąż często jemy razem obiad. – Wielka szkoda, Korbulonie. Taki ciekawy człowiek”. „Na swój sposób wielki. Gdyby żył, mógłby zmienić świat”. „W to akurat wątpię – odparł Nikomedes z tym swoim wyniosłym, greckim sceptycyzmem. – Cóż, już nigdy się tego nie dowiemy”. „Ano nie. – Uniosłem kieliszek. – Za Muhammada, biedaczysko!”. „Za Muhammada!”.

I oto cała historia. Idź do cesarza, Horacjuszu. Powiedz mu, co zrobiłem. Przedstaw to w szerszym kontekście wspaniałych dziejów Cesarstwa, jego przeszłości, teraźniejszości, a zwłaszcza przyszłości. Przypomnij mu Hannibala, Wercyngetoryksa, Attylę, naszych najgorszych wrogów z minionych wieków. Powiedz, że zdusiłem w zarodku o wiele większe niebezpieczeństwo dla Rzymu. Jeśli możesz, spraw, niech zrozumie znaczenie mojego uczynku. Powiedz mu, Horacjuszu. Powiedz, że ocaliłem świat przed podbojem. Że uczyniłem coś, co było absolutnie konieczne, a czego nikt inny dla niego

nie dokonał, któż bowiem wykazał się lepszą ode mnie zdolnością przewidywania wydarzeń? Powiedz mu to. I rzecz najważniejsza: niech mnie wezwie do Rzymu. Zbyt długo się smażę wśród arabskich piasków. Zrobiłem swoje. Proszę o wybawienie z okropności pustyni, piekielnego żaru, życia w samotności. To miejsce niegodne bohatera imperium.

AUC 1861

DRUGA FALA

Byli drugą falą zdobywców. Pierwsza wsiąkła jak woda w piach. Teraz jednak cesarz Saturninus wysyłał do Nowego Świata flotę bez porównania większą od poprzedniej, a gdy zajdzie potrzeba, wyśle i następne.

„Będziemy bić o brzegi jak ocean, aż odniesiemy ostateczne zwycięstwo – oświadczył cesarz przed pięciu laty. Tego samego dnia, kiedy do stolicy dotarły wieści o klęsce. – Albowiem Rzym też jest oceanem: nieogarnionym, niewyczerpanym, niespożytym. Nie oprą się naszej sile”. Kiedy cesarz wygłaszał tę mowę, Tytus Liwiusz Druzus stał u boku ojca w senacie. Miał wtedy osiemnaście lat – szlachetnie urodzony młodzieniec, obywatel Rzymu, który dopiero szukał swojej drogi w życiu. Słowa cesarza wstrząsnęły nim do głębi. Odległe, usłane skarbami ziemie do ujarzmienia. Wielkie niezbadane lądy hen, za Słupami

Herkulesa, w rękach tajemniczych ludów o miedzianej skórze. Na tle senatorów wybijała się wspaniała postać odzianego w cesarską purpurę władcy, który swoim dźwięcznym, wyjątkowo donośnym głosem apelował do dzielnych śmiałków: „Idźcie do dalekich krajów, niosąc orły rzymskich legionów!” To ja, pomyślał młody Druzus, zatrzymując spojrzenie na szerokim czole cesarza. Dokonam tego! Podołam! Zdobędę dla ciebie Meksyk! Minęło pięć lat i wreszcie cesarz, wierny danemu słowu, wysłał drugą ekspedycję za Ocean do Nowego

Świata. Druzus – już nie ten chłopak o rozmarzonym wzroku, śniący o zdobywaniu nieznanych lądów, lecz dwudziestotrzyletni doświadczony żołnierz, zaczynający myśleć o ożenku i osiedleniu się gdzieś w majątku ziemskim – dostał propozycję wzięcia udziału w tej operacji militarnej. Zgodził się, choć z mniejszym entuzjazmem, niż uczyniłby to przed kilku laty. Ciążył mu na sercu tragiczny los pierwszej wyprawy. Teraz, gdy kierował wzrok w ciemności, ku bezimiennemu wybrzeżu, przyłapał się na myśli, że i on spocznie na wieki w niezbadanym i raczej wrogim kraju, podzieliwszy los tylu mężnych Rzymian.

Zbliżał się świt trzeciego dnia 1861 roku. W ojczyźnie januarius był najchłodniejszym miesiącem w roku; gdyby Druzus potrzebował przypomnienia, że przebywa daleko od ojczyzny, byłby nim suchy, gorący wiatr, który dmuchał od lądu. O tej porze roku nawet wiatry dmące z Afryki nie niosły ze sobą tyle ciepła. Zerkając przez ramię, dostrzegł bladoróżowe nitki brzasku. W rzedniejącym mroku niewyraźnie rysowało się skaliste, niegościnne wybrzeże, zwieńczone na niedalekim wzgórzu masywną, białą budowlą o imponujących rozmiarach i złowrogim, surowym wyglądzie. W głębi, ku

zachodowi, ciągnęły się płaskie równiny, porośnięte tak gęstym borem, że nie było widać najmniejszych śladów osadnictwa. – Cóż o tym sądzisz, Tytusie? – Marek Junianus po cichu stanął przy nim na pokładzie statku. Był człowiekiem dwa lata starszym od Druzusa, niegdyś należącym do rodziny niewolnikiem, któremu zwrócono wolność. Wolny czy nie wolny, pragnął wyruszyć z Druzusem do Nowego Świata. Razem dorastali; mimo że jeden wywodził się z prastarego rzymskiego rodu, przodkowie zaś drugiego przez pięćset lat cierpieli niewolę, byli dla siebie jak bracia. Nikt by jednak nie uwierzył, że są rodzonymi

braćmi, ponieważ Druzus był blady i wysoki, obdarzony miękkimi, prostymi włosami, szlachetnymi rysami twarzy i elegancką wymową, podczas gdy Marek Junianus był niskim, przysadzistym i barczystym mężczyzną o płaskim nosie i gęstych, kręconych włosach, wypowiadającym się z goryczą o swojej warstwie społecznej. Na szczęście nigdy nie dochodziło do nieporozumień na tym tle. Dla siebie byli po prostu Markiem i Tytusem, Tytusem i Markiem, przyjaciółmi, kompanami, nawet braćmi w każdym praktycznym sensie tego słowa. – Sądzę, Marku, że czeka nas ciężka przeprawa. Czuć, że coś wisi w

powietrzu. – Rzeczywiście, już samo powietrze drażniło: duszne, ciężkie i przesycone osobliwie słodką, niezbyt przyjemną wonią. – Ciekawe, co to za budowla. Świątynia? Warownia? – Przypuszczalnie świątynia. Norweg twierdził, że to kraj wspaniałych świątyń. Czemu zresztą mieliby fortyfikować wybrzeże, skoro bronią go tysiące mil pustego morza? Druzus pokiwał głową. – Słuszna uwaga. Mimo to wolałbym nie ryzykować lądowania pod nosem tych, co tam siedzą. Idź i powiedz kapitanowi, żeby poszukał bezpieczniejszej przystani kilka mil na południe stąd.

Marek odszedł przekazać rozkaz. Druzus, oparty o reling, ogarniał spojrzeniem coraz wyraźniejsze kontury lądu. Wydawało się, że to niezamieszkane ziemie. Długie skupiska obco wyglądających drzew tworzyły nieprzerwaną gęstwinę, czarny zbity wał roślinności. A jednak stała tu świątynia. Ktoś rozbił skały i wzniósł złowieszcze gmaszysko, górujące nad całym przylądkiem. Ktoś... tylko kto? Spędził na morzu osiem tygodni, żeby tu dotrzeć. Najdłuższa podróż w jego życiu... zresztą każdy na jego miejscu mógłby powiedzieć to samo. W ciągu ośmiu tygodni można wiele razy przepłynąć wszerz Wielkie Morze, Mare

Mediterraneum, od wybrzeży Syrii na wschodzie do Słupów Herkulesa w Hispanii. Wielkie Morze! Jakże się pomylili starożytni, nadając mu to szumne miano. Wielkie Morze było ledwie kałużą w porównaniu z bezkresnym Oceanem, rozdzielającym dwa światy, przez który się właśnie przeprawili. Przy czym przeprawa po coraz cieplejszych wodach okazała się w miarę łatwa; długotrwała i nudna, lecz pozbawiona złych przygód. Marynarze podnieśli żagle, skierowali oczy na zachód, złapali sprzyjający wiatr i hopla! W przewidzianym czasie wpłynęli na łagodną, błękitnozieloną toń, upstrzoną tropikalnymi wysepkami, gdzie uzupełnili zapasy wody i żywności

bez ścierania się z prymitywnymi nagimi tubylcami. Wkrótce potem dopłynęli do brzegów olbrzymiego – takim się wydawał – kontynentu, będącego z pewnością Meksykiem, o którym mówił Norweg. Przyglądając się linii brzegowej, Druzus nie odczuwał strachu; jego zdaniem, mężczyzna nie powinien się niczego bać. Miał tylko niejasne wrażenie... Czego? Czyżby jednak niepokój? Przeczucie, że nie będą mieli szczęścia podczas tej ekspedycji? Nie przeraziłby go zaciekły opór, gdyby się z nim spotkali. Minęło prawie sześćset lat, odkąd Rzymianie stoczyli

ostatnią poważną batalię – od czasów, gdy Maksymilian Wielki rozgromił Gotów, a Justynian sponiewierał narowistych Persów – lecz przyszłe pokolenia pragnęły udowodnić, że dawne wojenne tradycje nie umarły. Druzus cieszył się, że to właśnie jego pokolenie ma okazję się wykazać. A więc niech będzie, co ma być. Nie przejmował się i tym, że polegnie na polu bitwy. Kiedyś bogowie i tak się o niego upomną, ale gdy odda życie za imperium, przynajmniej okryje się chwałą. Ale umrzeć głupią śmiercią – o, to było mu nie w smak! W stolicy grono ludzi uważało, że cesarz Saturninus w swojej

żądzy przyłączenia Nowego Świata do rzymskich prowincji wznosi się na sam szczyt głupoty. Nawet najpotężniejsze imperia muszą zdawać sobie sprawę z pewnych ograniczeń. Przed tysiącem lat cesarz Hadrian uznał, że władanie imperium staje się nieporęczne, toteż zaniechał podbojów na wschód od Mezopotamii. Persja i Indie, a także Asia Ultima z Katajem i Cipangu, gdzie mieszkają żółtoskórzy ludzie, zostały oszczędzone jako niezależne kraje, choć powiązane z Rzymem traktatami handlowymi. Teraz Saturninus, zaślepiony marzeniem o podbojach, zwracał się w drugą stronę, ku odległym ziemiom na zachodzie. Nasłuchawszy się opowieści o meksykańskim złocie i

kraju zwanym Peru, zapragnął bogatych łupów. Tylko czy da się podbić Nową Ziemię, tak bardzo oddaloną? A zarządzać nią, gdy zostanie zdobyta? Czy nie byłoby mądrzej zawrzeć porozumienie handlowe z mieszkańcami nowo odkrytego kontynentu, sprzedawać im rzymskie towary w zamian za hojną zapłatę w złocie? Powiększyć dobrobyt, co pozwoli obywatelom Cesarstwa Zachodniego prześcignąć rodaków ze świetnie prosperującego Cesarstwa Wschodniego? Za kogo uważał się Saturninus, za Aleksandra Wielkiego? Nawet Aleksander, dotarłszy do granic Indii, ostatecznie zrezygnował z dalszych zdobyczy.

Druzus wysiłkiem woli odegnał od siebie niegodne wątpliwości. Potęga Rzymu pokona każdą przeszkodę, wmawiał sobie, i wbrew twierdzeniom Hadriana nie zna ograniczeń. Bogowie dali świat Rzymianom. Jak napisał Wergiliusz w pierwszej księdze swojego wielkiego poematu, znanego każdemu uczniowi: królestwo bez końca. Cesarz Saturninus kazał przyłączyć obce ziemie do Rzymu. Druzus miał pomóc w ekspedycji i ani myślał uchylać się od obowiązku.

***

Z nastaniem świtu flota była już na tyle daleko, że ludzkie oko nie mogło jej dojrzeć ze świątyni na wzgórzu. W ostrym blasku poranka Druzus uważnie przyglądał się najeżonym skałami brzegom, piaszczystym plażom i gęstej puszczy. Wśród drzew, o czym mógł się teraz przekonać, dominowały gatunki palm, które swoimi okrągłymi, postrzępionymi liśćmi odróżniały się od tych rosnących w krajach śródziemnomorskich. Nie było widać osad. Zejście na ląd okazało się nadspodziewanie kłopotliwe. Duże

okręty, zbudowane z myślą o dalekomorskich podróżach, miały trudności na mieliznach. Rzucenie kotwicy blisko brzegu nie wchodziło w rachubę. Ludzie musieli wskakiwać do wody, na szczęście ciepłej, walczyć z falami i brnąć przed siebie, obładowani ciężkim ekwipunkiem. Trzech z nich silny prąd zniósł na południe, z czego dwóch na zawsze zniknęło w odmętach. Widząc to, niektórzy bali się opuszczać pokład statku. Aby ich podbudować przykładem, Druzus wyskoczył za burtę i ruszył mozolnie do brzegu. Plaża była nieziemsko biała, jakby posypana sproszkowanymi kośćmi. Piach wydawał się twardy i chrzęścił

pod nogami. Druzus rozgarniał go podeszwą, badając jego osobliwą naturę. Wetknął głęboko laskę dowódcy, wyobrażając sobie, że w imieniu wiecznego Rzymu bierze w posiadanie tę ziemię. Pierwszy etap lądowania trwał przeszło godzinę. Rzymianie rozlokowali się na wąskim piaszczystym pasie między morzem a gąszczem palm. Druzus ciągle wspominał, opowiadane przez ludzi ocalałych z pierwszej wyprawy, niepokojące historie o meksykańskich strzałach, które furczały bez ostrzeżenia, nie wiadomo skąd wystrzelone, i kładły trupem Rzymian. Tego dnia jednak nic takiego się nie wydarzyło. Natychmiast

zagonił ludzi do roboty przy ścinaniu drzew i budowaniu tratw, którymi planowano przetransportować do obozowiska resztę ludzi, sprzętu i zapasów. Wszędzie wzdłuż wybrzeża dowódcy postępowali tak samo. Okręty kołyszące się na kotwicy przedstawiały sobą zachwycający widok: potężne kadłuby, wysokie nadbudówki i wielkie kwadratowe żagle, mieniące się cesarskimi barwami. W oślepiającym blasku wschodzącego słońca pierzchły ostatnie rozterki Druzusa. – Przybyliśmy – powiedział do Marka Junianusa. – Niebawem zobaczymy,

potem zwyciężymy. – Powinieneś to zapisać – odparł Marek. – W przyszłości będą cię cytować w szkołach. – Obawiam się, że słowa o podobnym brzmieniu wyszły już z czyichś ust.

***

Normanem, który zaszczepił w cesarzu Saturninusie mrzonki o podbojach, był

niejaki Haraldus. Ów jasnowłosy wielkolud zjawił się w zimowym pałacu w galijskim Narbo, snując niestworzone opowieści o złotych królestwach za morzami. Przysięgał, że jedno z nich widział na własne oczy. Nieokrzesanych Normanów, zawsze skorych do bitki, powszechnie widywano na obu krańcach imperium. Niejednokrotnie zapuszczali się aż pod Konstantynopol, w ich mowie Miklagard, czyli „potężne miasto”. Od stu lat cesarze Wschodu utrzymywali doborowe jednostki gwardii, złożone z Waregów, to znaczy „zaprzysiężonych”. Waregowie odwiedzali również zachodnią stolicę, też określaną przez

nich mianem Miklagardu. Ponieważ przypominali zachodnim Rzymianom ich odwiecznych wrogów Gotów, z którymi byli blisko spokrewnieni, rzymscy cesarze nie chcieli tworzyć własnej gwardii wareskiej. Zawsze jednak lubili słuchać opowieści, rozpowszechnianych przez tych zawołanych żeglarzy. Ojczyzną Normanów była Skandynawia, gdzie wyodrębniły się trzy główne plemiona: jedni pochodzili z Norwegii, drudzy ze Szwecji, trzeci z ziem, których mieszkańcy zwali się Duńczykami. Wszyscy posługiwali się podobnym twardo brzmiącym językiem. Był to naród ludzi rosłych i porywczych, co się odnosiło również do kobiet, a także

zaradnych, mściwych i bezlitosnych, zawsze zaopatrzonych w dwie, trzy sztuki ostrego jak brzytwa żelaza; obrażani, bez namysłu chwytali za miecz, sztylet lub topór. Ich małe, acz wytrzymałe statki pływały swobodnie i nieustraszenie po na wpół zamarzniętych wodach północnego świata, docierając do odległych miejsc, których Rzymianie nigdy nie widzieli i o których mało co słyszeli. Normańscy kupcy wyłaniali się z owych skutych lodem ziem z ładowniami pełnymi ciosów, futer, oleju z fok i wielorybów oraz innych towarów, poszukiwanych na bazarach Europy i Bizancjum. Haraldus był Szwedem, który podobno

w swoich podróżach odwiedził Islandię i Grenlandię, jak Normanowie nazywali wyspy w północnej części Oceanu, na których osiedlili się przed dwustu laty. Zawędrował aż do ziemi zwanej Winilandią, czyli Winną Krainą, znajdującej się na wybrzeżu olbrzymiego lądu, a następnie z garstką kompanów podjął wyprawę odkrywczą wzdłuż wybrzeży kontynentu. Wyprawa trwała, jak powiedział, prawie trzy lata. Od czasu do czasu dobijali do brzegu, dzięki czemu mieli sposobność zwiedzić wioseczki zamieszkane przez nagich lub półnagich tubylców o dziwnym wyglądzie: czarnych, błyszczących włosach,

ciemnej karnacji (choć nie tak ciemnej jak skóra Afrykańczyków) i ostrych rysach twarzy z wydatnymi kośćmi policzkowymi i krogulczymi nosami. Niektórzy wydawali się nastawieni pokojowo, inni nie. Zacofani i prości, utrzymywali się z polowania na zwierzynę i łowienia ryb, a mieszkali w namiotach ze zwierzęcych skór. Maleńkie osady nie rokowały nadziei na owocną wymianę handlową. W miarę jak ekspedycja Haraldusa posuwała się na południe, sprawy zaczęły przybierać ciekawszy obrót. Klimat stawał się cieplejszy i łagodniejszy, a osady coraz bogatsze. Wędrujący Normanowie napotykali

pokaźne wsie, pobudowane u stóp ziemnych kopców o ściętych czubach, na których wznosiły się chyba świątynie. Ludzie nosili strojne tkane szaty i ozdoby w postaci miedzianych kolczyków lub naszyjników z niedźwiedzich kłów. Był to lud zajęty uprawą roli, przyjaźnie witający podróżników. Częstował ich strawą ze zboża i gotowanego mięsa, podawaną w glinianych naczyniach, dekorowanych osobliwymi wizerunkami węży o pierzastych skrzydłach. Normanowie wpadli na skuteczny sposób porozumiewania się z tubylcami: posługiwali się językiem migowym. Dowiedzieli się, że na południu znajdują

się jeszcze bogatsze kraje, gdzie fundamentem świątyni nie jest ziemny nasyp, lecz kamień, i gdzie ozdoby, zamiast z miedzi, wykonuje się ze złota. Jak odległe są to miejsca, mogli tylko zgadywać. Wędrowcom powiedziano, czemu towarzyszyła żywa gestykulacja, żeby posuwali się wzdłuż wybrzeża, aż dopłyną do celu. Tak też uczynili. Kierowali się stale na południe, aż nagle brzegi Winnej Krainy, które mieli dotąd po prawej ręce, odsunęły się i znaleźli się na pełnym morzu. Tubylcy uprzedzali, że tak właśnie się stanie. Prowadzeni instynktem, odbili na zachód, a potem, gdyż pewnych znaków wnosili o bliskości ziemi, ponownie na południe. Po pewnym czasie dostrzegli

zarysy nieznanego kontynentu. Wtedy dobili do brzegu i zeszli na ląd. Wszystko, o czym mówili tubylcy z północy, okazało się prawdą. „Żyje tam liczny naród – oznajmił cesarzowi Haraldus. – To nad wyraz życzliwi ludzie, noszą pięknie tkane szaty i posiadają zatrzęsienie złota, które wykorzystują na tysiące sposobów. Złote ozdoby noszą zarówno kobiety, jak i mężczyźni, ale nie dość na tym: nawet zabawki dla dzieci wyrabia się z cennego kruszcu. Wodzowie na co dzień jadają ze złotych mis”. – Opowiadał o gigantycznych kamiennych piramidach, podobnych do piramid ajgipskich, o

świątyniach z lśniącego marmuru, o ogromnych posągach przedziwnych bogów, wyglądających jak potwory. I, co najpiękniejsze, ów bogaty kraj, w miejscowym języku zwany Jukatanem, był dopiero pierwszym z wielu możnych królestw w tym niezwykłym świecie za morzami. Jak powiedziano Normanom, istniało jeszcze jedno, wspanialsze królestwo; wystarczyło odpłynąć kawałek na zachód, a potem odbić na północ. Nazywało się Meksykiem, chyba że tym mianem określano wszystkie okoliczne ziemie z Jukatanem włącznie – w tej kwestii nie było pewności; język migowy miał swoje ograniczenia. A jeszcze dalej na południe, hen za

morzami, leżało Peru, kraj tak bogaty, że w porównaniu z nim Meksyk i Jukatan zdawały się ubogie. Usłyszawszy to, Normanowie zrozumieli, że natknęli się na niebywałą żyłę złota, której samodzielnie nie są w stanie eksploatować. Uzgodnili podział na dwie grupy. Jedna, dowodzona przez niejakiego Olausa Duńczyka, pozostała na Jukatanie w celu gromadzenia wiedzy o nieznanych królestwach. Druga, pod przewodnictwem Haralda Szweda, miała przekazać wieść o odkryciach cesarzowi Saturninusowi oraz zaproponować poprowadzenie rzymskiej wyprawy o charakterze zdobywczym i łupieskim... w zamian za

niemały udział w łupach. Normanowie mają wszakże kłótliwy charakter. Zanim Haraldus i jego przyjaciele, płynąc wzdłuż wybrzeży, powrócili na daleką północ do Winnej Krainy, próby obalenia dowódcy statku zmniejszyły liczebność załogi z jedenastu do czterech marynarzy. Z tychże jeden został zamordowany przez rozwścieczonego szwagra w Winnej Krainie, drugi zginął w trakcie sporu o dziewkę w Islandii. Co się stało z trzecim, tego Haraldus nie zdradził, ale tylko on dotarł do brzegów Europy, żeby opowiedzieć Saturninusowi historię o złotym Meksyku.

„Cesarz zapałał nieodpartą żądzą – rzekł ojciec Druzusa, senator Lucjusz Liwiusz Druzus, który przebywał na dworze, kiedy Haraldusowi udzielono audiencji. – Zmienił się w mgnieniu oka, jakby Normanowie rzucili na niego urok”. Jeszcze tego samego dnia cesarz ogłosił nieznany kontynent Nowym Rzymem, zamorską posiadłością imperium, prawdziwie zachodnim cesarstwem. Mając we władaniu prowincję zasobną w nieprzebrane bogactwa, Zachód sięgnąłby po prymat w rywalizacji ze sprawiającym coraz więcej kłopotów siostrzanym Cesarstwem Wschodnim. Saturninus wyniósł do rangi prokonsula Meksyku generała Waleriusza Gargiliusa

Marcjusza i powierzył mu dowództwo nad trzema legionami. Haraldus, mimo że nie był nawet rzymskim obywatelem, uzyskał tytuł wodza i został zwierzchnikiem zasłużonego Gargiliusa Marcjusza; w tym przedsięwzięciu obaj mieli ze sobą ściśle współpracować. Na potrzeby przeprawy przez Ocean powstały nowe jednostki pływające o rozmiarach potężnych statków handlowych i zwinności okrętów wojennych. Napędzane jednocześnie żaglami i wiosłami, były w stanie pomieścić pełen ekwipunek wojsk najeźdźczych, łącznie z końmi, katapultami, namiotami, wyposażeniem kuźni.

„Meksykanie nie lubią wojen – zapewnił cesarza Haraldus. – Łatwo ich podbijecie”. Z tysięcy wojaków, którzy z wielką pompą wyruszyli z galijskiego portu Massilia, po czternastu miesiącach do domu wróciło zaledwie siedemnastu. Wycieńczeni z pragnienia, otępiali, słaniali się na nogach po męczarniach tułaczki lichą tratwą po bezkresnych morzach. Tylko trzech potrafiło coś z siebie wykrztusić, lecz i oni, jak ich towarzysze, zmarli kilka dni po powrocie. W ich opowieściach brakowało konsekwencji. Bezładnymi zdaniami opisywali niewidocznych wrogów, strzały sypiące się z ukrycia,

potworne jadowite owady, żar z nieba. Wyglądało na to, że opowieści o przyjaznym nastawieniu mieszkańców Jukatanu można włożyć między bajki. Prawdopodobnie cała nadęta rzymska armia przepadła z kretesem. Los wodza Haraldusa i prokonsula Waleriusza Gargiliusa Marcjusza pozostał nieznany. Przypuszczalnie zginęli. Pewne było tylko to, że ekspedycja zakończyła się sromotną porażką. W stolicy przypominano sobie smutną historię generała Kwinktyliusza Warusa, którego Oktawian August wysłał do borów teutońskich, żeby ujął w ryzy barbarzyńców z północy. On też dysponował trzema legionami. Z

powodu jego głupoty i niekompetencji żołnierze wpadli w leśną zasadzkę i zostali wybici do nogi. Starzejący się August nigdy nie otrząsnął się po tej klęsce. „Kwinktyliuszu Warusie, oddaj mi legiony!” – wykrzykiwał bez końca. I nigdy już nie wspominał o wysyłaniu wojsk przeciw dzikim Teutonom. Jednakże Saturninus, młody i bezgranicznie ambitny, inaczej zareagował na wieść o utracie korpusu ekspedycyjnego. Niemal natychmiast rozpoczął budowę nowej, większej floty inwazyjnej. Tym razem wysyłano siedem legionów. Mieli nimi dowodzić najlepsi wodzowie Cesarstwa. Tytus Liwiusz Druzus, który odznaczył się w

przygranicznych starciach w Afryce, gdzie niesforne pustynne plemiona raz po raz chwytały za broń, należał do młodych, bystrych oficerów, mających przed sobą świetlaną przyszłość. „To szaleńcza wyprawa” – wyrokował jego ojciec. Druzus wiedział, że ojciec się starzeje i staje konserwatywny, lecz wciąż potrafi uchwycić sens wydarzeń na świecie. Zarazem wiedział, że jeśli wyłga się od zadania, które powierzył mu sam cesarz, do końca życia będzie pokutował w nadgranicznej służbie, w miejscach tak obrzydliwych, że w porównaniu z nimi afrykańska pustynia wydaje się ziemią obiecaną. – No i jesteśmy na Jukatanie – rzekł

Marek Junianus. Stali na plaży z Druzusem, ramię przy ramieniu, doglądając rozładunku żywności. – Dziwna nazwa, nie uważasz? Jak myślisz, co oznacza? – „Nie rozumiem”. – Co? Zapytałem: Jak myślisz, co oznacza ta nazwa? Miałem na myśli Jukatan. Druzus zachichotał. – Słyszałem. I odpowiedziałem. Zadałeś pytanie, na które odpowiedziałem: „Nie rozumiem”. W ciągu tych wszystkich wieków witaliśmy się z mieszkańcami odległych stron, pytając w pięknej,

poprawnej łacinie: „Jak się nazywa to miejsce?”. A ponieważ tubylcy nie znają łaciny, odpowiadają w swoim własnym języku: „Nie rozumiem”. My zaś przyjmujemy, że to nazwa geograficzna. Przypuszczam, że nasi tuziemcy nie znają języka nordyckiego. Kiedy więc Haraldus lub jeden z jego kamratów zapytał, co to za królestwo, usłyszał: Jukatan, co raczej nie jest nazwą konkretnego miejsca, ale oznacza po prostu... – Dobrze, dobrze – przerwał mu Marek Junianus. – Wiem, do czego zmierzasz.

***

W pierwszej kolejności musieli założyć obóz, nim swoim pojawieniem się przyciągną uwagę tubylców. Po ufortyfikowaniu się nad brzegiem morza planowali rozsyłać oddziały zwiadowcze, żeby ustalić położenie tutejszych miast i oszacować trudności, z jakimi przyjdzie im się zmierzyć. Przez większą część podróży okręty płynęły w zwartej grupie, lecz w pobliżu wybrzeży Jukatanu zgodnie z założeniem utworzyły wachlarz. Dzięki temu przyczółek uchwycony na plaży zajmował dwadzieścia pięć, może

trzydzieści mil linii brzegowej. Trzy legiony w sile osiemnastu tysięcy ludzi korzystały z głównego obozowiska, dowodzone przez konsula Lucjusza Emiliusza Kapitona. Powstawały jeszcze dwa obozy, każdy przeznaczony dla dwóch legionów. Druzus, pełniący funkcję legata, objął dowodzenie w obozie wysuniętym na północ, podczas gdy południowy przypadł Mazariuszowi Tycjanusowi z Panonii, który był jednym z najbliższych zauszników cesarza, choć nikt w Rzymie nie wiedział dlaczego. Druzus stał pośrodku krzątaniny i z zadowoleniem obserwował nabierający kształtów obóz. Wokoło przewalały się chmary robotników. Ekspedycja była

świetnie wyposażona. Saturninus wydał fortunę – sumę równą rocznym dochodom z kilku prowincji, jak mówiono. Krzepcy drwale kładli pokotem dziesiątki palm, wrastających w plażę, a cieśle uwijali się przy ociosywaniu drewna pod budowę ostrokołów. Mierniczy wytyczali granice obozu w najszerszym miejscu plaży i określali rozkład tego, co znajdzie się w ich obrębie: główna ulica, namiot legata, namioty rzemieślników, legionistów, skrybów i kronikarzy, plac stajenny, warsztaty, spichlerz. Wierzchowce należało wysadzić na ląd i dać im wytchnąć po długim uwięzieniu na pokładzie statku.

Kiedy wbijano pachołki, żołnierze piechoty rozbijali w rzędach skórzane namioty, w których mieli mieszkać. Furażerzy w zbrojnej eskorcie zapuszczali się w głąb lądu w poszukiwaniu żywności i wody pitnej. Doświadczeni ludzie. Każdy znał się na swojej robocie. Do zmierzchu, który zapadał nadspodziewanie wcześnie (klimat był cieplejszy, ale przecież panowała zima), wyraźnie zarysowało się przyszłe obozowisko z zaczątkiem ziemnych umocnień. Choć w okolicy rosły gęste lasy, nigdzie nie można było uświadczyć rzeki ani potoku. Na szczęście w kamienistym podłożu, przykrytym cienką warstwą gleby, woda

przeciskała się licznymi szczelinami. Jedna z tak powstałych studni znajdowała się całkiem blisko plaży, wobec czego zespół inżynierów jął wyznaczać przebieg płytkiego kanału, którym miała popłynąć do obozu chłodna woda pitna. W przyległych borach furażerzy natknęli się na obfitość zwierzyny: mnóstwo drobnych i na razie niepłochliwych saren, zgraje pozbawionych ogonów świnek z twardymi, sterczącymi uszami, niezliczone rzesze dziwacznych ptaków o barwnym czerwono-zielonym upierzeniu i mięsistych koralach pod szyją. Jak dotąd, szło im nieźle. Norman twierdził, że z łatwością odnowią zapasy i chyba nie kłamał w tym

względzie. W południe Druzus pchnął gońca do głównego obozu z meldunkiem o lądowaniu. Posłaniec wrócił na krótko przed zmrokiem; konsul Lucjusz Emiliusz Kapiton odpowiadał, że trzon sił wojskowych opuścił już okręty, a prace w obozie posuwają się sprawnie. Na południu Mazariusz Tycjanus przeprowadził lądowanie i też nie napotkał oporu ze strony tubylców. Pierwszej nocy w obozie wojskowym ludzie byli spięci, lecz pierwsza noc w obcym kraju zawsze tak wygląda. Wieczór opadł na nich jak całun; od zachodu słońca do zapadnięcia

całkowitych ciemności upłynęła jeno króciutka chwila. Nie pokazał się księżyc. Gwiazdy świeciły wyjątkowym blaskiem, lecz zadziwiały swoimi frapującymi konfiguracjami, właściwymi południowym szerokościom geograficznym. Śpiący w namiotach uskarżali się na duchotę, bo skwar wcale nie zelżał. Z lasu dobiegały chrapliwe wrzaski. Ptaków? Małp? Któż by zgadnął? Przynajmniej nie przypominały ryku tygrysa. Nadleciały roje moskitów, podobne do komarów w Starym Świecie, lecz te dopadały ofiarę ze straszliwym brzęczeniem i jakby z większą werwą; ich ukłucia doprowadzały do szału. Raz zdało się Druzusowi, że nad jego głową

pojedynkują się nietoperze. Zawsze budziły w nim niepohamowany wstręt, którego powodów nie pojmował. Może to nie one, może to tylko sowy? – pomyślał. Albo inny drapieżny ptak, polujący po ciemku. Ponieważ obozu nie broniły jeszcze solidne umocnienia, kazał potroić straże. Sam do późna w nocy odwiedzał wartowników. Byli niespokojni, więc jego obecność dodawała im odwagi. Każdy nasłuchał się opowieści o strzałach świszczących bez żadnej zapowiedzi. Nabierali otuchy, widząc, że tej pierwszej, najstraszniejszej nocy dowódca razem z nimi wystawia się na niebezpieczeństwo.

Noc minęła wszakże bez przygód. Rankiem, kiedy wznowiono prace nad ostrokołem, Druzus wezwał Marka Junianusa, pełniącego w obozie funkcję prefekta, i nakazał mu rozpocząć formowanie oddziału zwiadowczego z zadaniem zlokalizowania najbliższej meksykańskiej wioski. Junianus z gracją zasalutował i pośpieszył wykonać rozkaz. Kilka godzin później Druzus powtórnie go przywołał, lecz w innej sprawie. Po długim czasie goniec wrócił z wieścią, że Junianusa nie ma w obozie. – Nie ma go w obozie? – zdziwił się Druzus.

– Nie. Powiedziano mi, że wysłałeś go rano z misją zwiadowczą. Druzus wytrzeszczył oczy. Gniew wzbierał w nim jak fontanna; najwyższym wysiłkiem woli powstrzymał się od uderzenia człowieka, który z nim rozmawiał. Wiedział, że nie powinien wyżywać się na podwładnych. Wina leżała po stronie Marka, nie posłańca. Polecił mu sformować oddział zwiadowczy, ale nie kazał udawać się na zwiady. Nie ukończono budowy obozowych fortyfikacji, toteż wysyłanie zwiadowców wiązało się z dużym ryzykiem. Druzus nie chciał przedwcześnie powiadamiać tubylców o

swojej obecności, do czego mogło dojść, gdyby żołnierze nieostrożnie wkroczyli do wsi. Zresztą, nigdzie nie zamierzał wysyłać Marka. Jednego zwiadowcę można zastąpić drugim, ale jego nie. W zasadzie, mógł się tego spodziewać. Marek, odkąd został wolnym człowiekiem, starał się wykazać w służbie dla ojczyzny. Kiedy pilnowali granic w Afryce, niejeden raz niepotrzebnie narażał się na niebezpieczeństwo. Czasem trzeba ryzykować, to prawda – tak właśnie Druzus postąpił w nocy, obchodząc straże – co innego jednak narażać się z głową, a co innego z głupoty. Marek

beztrosko nadużył jego zaufania, decydując się osobiście zbadać teren, i to doprowadzało go do wściekłości. Ale co się stało, to się nie odstanie. Postanowił rozmówić się z nim po powrocie oddziału zwiadowczego i zabronić mu chojrakowania. Kłopot polegał na tym, że minął dzień, zaszło słońce i zapadły nieprzejrzane ciemności, a zwiadowców jak nie było, tak nie było. Nie ustalił z Markiem, jak długo zwiadowcy mają krążyć po okolicy. Za nic w świecie nie pozwoliłby włóczyć się po nocy, tym bardziej że była to pierwsza noc w obcym kraju. Jowisz

raczył wiedzieć, co Markowi strzeliło do głowy. Czyżby zamierzał iść przed siebie, aż natknie się na coś godnego uwagi? Nowy dzień wstał, a Junianus ciągle nie wracał. W południe, mocno już zniecierpliwiony, dręczony obawami, Druzus wysłał drugi oddział zwiadowczy na poszukiwanie pierwszego. Kategorycznie zakazał dowódcy przebywania w lesie po zmroku. Zwiadowcy jednak wrócili już po trzech godzinach. Ujrzawszy minę dowodzącego oddziałem Traka imieniem Rufus Trogus, Druzus zorientował się, że nowiny nie będą wesołe.

– Zostali schwytani – oznajmił Trogus bez ogródek. Druzus starał się ukryć przerażenie. – Gdzie? Przez kogo? Trak opowiedział wszystko w krótkich, zwięzłych słowach. Tysiąc kroków na zachód i dwieście na północ natknęli się na ślady walki: połamane gałęzie, stratowaną ziemię, zgubioną pochwę, oszczep i sandał. Szli tropem zmierzwionej roślinności w kierunku zachodnim, lecz po przejściu stu kroków otoczyła ich głucha puszcza i zginęły wszelkie ślady ludzkiej obecności, choćby i złamane gałązki. Napastnicy, powiedziałby kto, po wciągnięciu w

zasadzkę oddziału zwiadowczego rozpłynęli się w powietrzu, a wraz z nimi jeńcy. – Nie widzieliście trupów? – pytał Druzus. – Żadnych. Ani oznak przelanej krwi. – Choć tyle dobrze. Sytuacja jednak nie przedstawiała się różowo. Dwa dni na lądzie i już stracił sześciu żołnierzy, w tym najlepszego przyjaciela. W tej właśnie chwili tubylcy mogli brać ich na tortury... co nie byłoby jeszcze najgorsze. Na domiar złego mimowolnie powiadomił mieszkańców tej krainy, że znów

przypłynęły morzem wojska najeźdźcze. Oczywiście, prędzej czy później sami by to odkryli. Druzus jednak wolałby pierwszy wiedzieć, gdzie się znajduje nieprzyjaciel. Nie wspominając o solidnym umocnieniu obozu, przygotowaniu wież oblężniczych i innych machin wojennych, przyzwyczajeniu wierzchowców do poruszania się po twardym gruncie. Tymczasem musieli spodziewać się w każdej chwili napaści, w tych warunkach trudnej do odparcia. Przepięknie: oto Tytus Liwiusz Druzus zapisze się na kartach historii jako ten, który przywiódł do zguby ekspedycję do Nowego Świata, i to jeszcze szybciej niż

jego poprzednicy! Miał świadomość, że o tym, co zaszło, należy powiadomić Lucjusza Emiliusza Kapitona w sąsiednim obozie. Oficer zwierzchni powinien o wszystkim wiedzieć. Nie uśmiechało mu się przyznawać do tak wielkiej głupoty, nawet jeśli głupio postąpił nie on, a Marek Junianus, lecz odpowiedzialność spoczywała na nim. Napisał krótką wiadomość, z której wynikało, że wysłany przezeń oddział zwiadowczy przypuszczalnie wpadł w zasadzkę. Nie dodał nic więcej ani nie przeprosił za to, że wysłał zwiadowców przed ukończeniem fortyfikacji. Źle się stało i trudno; po co jeszcze podkreślać, jak

bardzo uchybił obowiązującym procedurom? Pod wieczór przyszła chłodna odpowiedź Kapitona. Prosił, żeby go na bieżąco powiadamiać o rozwoju wypadków. Prawdziwa treść tej wiadomości nie zawierała się w słowach, lecz w tym, co przemilczano. Jeżeli w ciągu dwóch dni tubylcy zaatakują obozowisko Druzusa, on sam będzie musiał się z nimi uporać. Nie doszło do ataku. Nazajutrz Druzus niespokojnie krążył po obozie, ponaglając robotników budujących ostrokół. Kiedy furażerzy ponownie wyruszyli na sarny, świnie i wielkie

ptaszyska, dopilnował, żeby towarzyszyło im trzy razy więcej żołnierzy niż w zwykłych okolicznościach. Do ich powrotu drżał ze strachu. Wysłał też kolejny oddział zwiadowców, dowodzony przez Rufusa Trogusa, w celu zbadania terenów poza miejscem, gdzie pojmano Marka i jego ludzi, i rozwiązania tajemnicy ich zniknięcia. Trogus jednak nie zdobył żadnych przydatnych wiadomości. Tej nocy Druzus budził się co chwila, nękany przez moskity tudzież nieustające wrzaski i pohukiwania leśnych stworzeń. Parne powietrze oblepiało go gęstą otuliną. Jakiś ptak na drzewie, rosnącym zapewne blisko jego namiotu,

jął śpiewać głębokim, wibrującym głosem na tak smętną nutę, że zdawało się to żałobnym pieniem. Zadręczał się losem Marka. Nie zabili go, powtarzał sobie z naciskiem, bo gdyby chcieli, uczyniliby to już w leśnej zasadzce. Raczej zabrali go na przesłuchanie. Próbują wyciągnąć z niego wiadomości na temat naszej liczebności, zamiarów, broni. Nagle uzmysłowił sobie, że nie dowiedzą się tego, nie wziąwszy go uprzednio na męki. A wtedy... W końcu wstał świt. Druzus wyłonił się z namiotu i ujrzał pełniących nocną straż wartowników, zbliżających się plażą. Szedł z nimi Marek Junianus, zmęczony i zmizerowany. Za nim dreptała grupka

równie poobijanych Rzymian – z pewnością zwiadowców, których zabrał ze sobą do puszczy.

***

Druzus pohamował złość. Jeszcze będzie dość czasu, żeby złajać Junianusa. Doznał tak głębokiej ulgi, że wszystkie inne uczucia odeszły na dalszy plan. Gorąco wyściskał przyjaciela i cofnął

się, szukając śladów obrażeń. A gdy nic nie zauważył, powiedział: – No jak tam, Marku? Nie spodziewałem się, że zostaniesz na noc. – Ani ja, Tytusie. Myślałem sobie, że powęszę trochę tu i tam, a po kilku godzinach wrócę. Ledwieśmy weszli w las, sypnęli się na nas z czubków drzew. Walczyliśmy, ale ich była chyba setka. Chwila i po wszystkim. Powiązali nas jedwabnym sznurkiem (jedwabnym w dotyku, może był to inny materiał), zarzucili sobie na grzbiety i ponieśli w głąb puszczy. Miasto leży niespełna godzinę drogi stąd. – Miasto, powiadasz? Miasto w sercu

tej głuszy? – A jakże. To jedyne właściwe słowo. Nie mogę ci opisać rozmiarów, ale każdy powie, że jest wielkie, olbrzymie. Niewykluczone, że przewyższa Neapolis, może nawet Rzym. – Na olbrzymim obszarze wykarczowano las, tłumaczył, gestykulując. Opowiadał o przestronnych placach, otoczonych błyszczącymi świątyniami i pałacami z białego kamienia, większymi od rzymskiego Kapitolu. O tak niebotycznych piramidach, że do świątyń na szczycie dochodziło się po setkach stopni. O alejach na tarasach z tego samego pięknie ciosanego kamienia, ginących daleko w dżungli,

dekorowanych na całej długości mocarnymi posągami straszliwych bogów i szkaradnych bestii. Liczba ludności, trudna do oszacowania, musiała być olbrzymia, a ich bogactwo niewyobrażalne. Nawet przeciętni mieszkańcy, chociaż ubrani w proste bawełniane tuniki, wydawali się zadowoleni z życia. Bogato odziani kapłani i wielmożowie poruszali się wśród nich z niebywałym dostojeństwem. Junianus szukał słów, żeby ich opisać. Przyobleczeni w tygrysie skóry, nosili czerwone i zielone narzutki z piór, a także malownicze pióropusze, rozrośnięte do ekstrawaganckich, niewiarygodnych rozmiarów. Pod uszami kołysały się

wisiory z gładkich, zielonych kamyczków, z jakich też wiązano wspaniałe naszyjniki. Na kostkach i nadgarstkach lśniły złote bransolety. Złoto było wszechobecne. Miało tę samą wartość, co dla Rzymian miedź i cyna. Gdzie spojrzeć, wszędzie złoto, złoto, złoto... – Zostaliśmy nakarmieni i zaprowadzeni przed oblicze króla – ciągnął opowieść Junianus. – Własnymi rękami rozlewał napitek, używając wypolerowanych pucharków z tego samego zielonego kamienia, z którego wyrabiają ozdoby. Piliśmy mocny, słodki trunek, chyba warzony z miodu, z dodatkiem miejscowych ziół, dziwny w smaku, lecz dobry. Kiedyśmy się odświeżyli, zapytał, jak się nazywamy i

w jakim celu odwiedzamy te ziemie... – Zapytał? A wyście rozumieli, co mówi? Jak to możliwe? – Mówił po łacinie – odpowiedział Junianus, jakby to się rozumiało samo przez się. – Oczywiście, z błędami, ale czy można oczekiwać więcej od Normana? Szczerze mówiąc, okrutnie kaleczył nasz język. Mimo to rozumieliśmy większość słów. Nie wyjawiłem mu, rzecz jasna, że jestem zwiadowcą wrogiej armii, lecz bez wątpienia... – Poczekaj no chwilę – przerwał mu Druzus. W głowie mu się kręciło. – Bo chyba źle usłyszałem. Król tego ludu jest

Normanem? – Czyżbym o tym jeszcze nie powiedział? – odparł ze śmiechem Junianus. – Pewnie, że Normanem! Siedzi tu długie, długie lata. Zwie się Olaus Duńczyk. To jeden z tych, co przybyli z Winnej Krainy z Haraldusem Szwedem w czasie tamtej pierwszej wyprawy, kiedy Normanowie odkryli to miejsce. I tak żyje tu sobie do dzisiaj. Oddaje się mu prawie boską cześć. Zasiada na lśniącym tronie, dzierży berło z zielonego kamienia, wiesza na szyi pęk złotych naszyjników, na głowę zakłada koronę z wielgachnym pióropuszem. Kiedy wstanie i idzie, sypią mu pod nogi płatki kwiatów, gną

się w pokłonach i zakrywają oczy, żeby nie oślepił ich swoim majestatem... – Ich król... Normanem – rzekł Druzus, niepomiernie zdziwiony. – Zwalisty gigant z czarną brodą i łotrowskimi oczami. Chce się z tobą natychmiast spotkać. „Przyślij tu swojego generała”, tak powiedział. „Muszę z nim porozmawiać. Przyprowadź go jutro wczesnym rankiem. Niech nie przychodzi w obstawie żołnierzy. Ma być sam”. Ja ci mogę towarzyszyć najwyżej do miejsca, gdzie wpadliśmy w zasadzkę, lecz tam się rozstajemy. Poczekasz na jego ludzi. W tej kwestii, przyznaję, wyrażał się

bardzo stanowczo.

***

Cała sprawa coraz wyraźniej wykraczała poza kompetencje Druzusa. Nie widząc innego wyjścia, udał się plażą do konsula Lucjusza Emiliusza Kapitona, żeby omówić zaistniałą sytuację. Z satysfakcją spostrzegł, że pod względem zaawansowania prac

inżynieryjnych obozowi konsula daleko do tego, co osiągnięto u niego. Mimo to namiot wodza, jakżeby inaczej, prezentował się okazale, a sam wódz, otoczony regimentem urzędników, siedział za biurkiem, przeglądając gruby plik spisów inwentaryzacyjnych i sprawozdań budowlanych. Uniósłszy głowę, zmierzył Druzusa chmurnym spojrzeniem, jakby legat z północnego obozu swoją wizytą zakłócił jego rozmyślania nad spisami. Nigdy nie darzyli się przyjaźnią. Kapiton, pięćdziesięcioletni mężczyzna o surowych rysach twarzy i kwadratowej szczęce, swego czasu stoczył w senacie wiele zażartych bitew z ojcem Druzusa –

bitew o rozmiarach wojennej batalii, choć syn nie pamiętał już szczegółów i nie usiłował sobie przypomnieć. Nie starał się więc taić swojego zdenerwowania faktem, że komuś zwidziało się postawić u jego boku młodego Druzusa i w dodatku przydzielić mu tak ważną funkcję. – Kłopoty? – zapytał. – Wszystko na to wskazuje, konsulu. Nakreślił sytuację w możliwie oszczędnych słowach, opowiadając o bezpiecznym powrocie schwytanych zwiadowców, odkryciu w niepokojącej bliskości obozu dużego miasta, rządzonego – dziw nad dziwy – przez

normańskiego króla. Wspomniał, że osobiście, bez obstawy, ma się stawić u króla w roli ambasadora. Wydawało się, że Kapiton nie pamięta o zaginionym oddziale zwiadowczym. Grzebał w pamięci, jakby to zdarzenie miało miejsce w odległych czasach Lucjusza Agryppy. W końcu jednak zatrzymał zimny wzrok na Druzusie i zapytał: – No i cóż zamierzasz uczynić? – Chyba do niego pójdę. – Chyba? Czyżbyś znał lepsze rozwiązanie? Boskim zrządzeniem losu ów człek, okrzyknąwszy się królem

miedzianoskórych dzikusów, wzywa rzymskiego oficera na rozmowę. Prawdopodobnie po to, żeby na mocy wynegocjowanej umowy przekazać naród pod władzę Jego Cesarskiej Mości. Przypomnij sobie, że to właśnie było pierwotnym zamierzeniem Normanów. I ty się wahasz? – A jeśli Norman knuje zdradę, konsulu? Pamiętaj, że mam się z nim spotkać sam na sam. – Jako ambasador. Nawet Norman trzy razy się zastanowi, Druzusie, nim porwie się na życie ambasadora. No cóż, jeżeli to uczyni, dopilnuję, żebyś został należycie pomszczony. Ręczę

słowem honoru. Wytoczymy z nich beczkę krwi za każdą kroplę, którą ty uronisz. Obdarzywszy Druzusa bazyliszkowym uśmiechem, konsul Lucjusz Emiliusz Kapiton wrócił do swoich spisów i sprawozdań. Dawno zapadł mrok, kiedy Druzus wrócił do swojego namiotu. W puszczy te same co zawsze zwierzęta wyły potępieńczo, w górze przemykały tajemnicze stworzenia latające, moskity przebudziły się w nocy i szukały żeru. Po czterech dniach pobytu na tym lądzie zaczynał się przyzwyczajać. Z pewnym zdziwieniem stwierdził, że dobrze się

wysypia. Wczesnym rankiem przygotował się do wyprawy do miasta miedzianoskórych ludzi. – On ci nie zrobi nic złego – rzekł zafrasowany Marek Junianus, kiedy dotarli do stratowanej ziemi w lesie, gdzie mieli się rozstać. – Jestem tego najzupełniej pewny. – Ton, jakim to mówił, przeczył jego słowom. – Normanowie nawzajem skaczą sobie do gardła, ale żaden nie podniesie ręki na rzymskiego oficera. – Nie sądzę, żeby ten się odważył, ale dzięki za słowa pociechy. Czy to tutaj?

– Tutaj. Tytusie... Druzus wskazał drogę powrotną. – Idź już, Marku. Nie dramatyzujmy. Pogadam z Olausem, powie mi, jak się sprawy mają, a wieczorem stawię się w obozie z koncepcją dalszych działań. Idźże, zostaw mnie samego. Junianus uścisnął go, uśmiechnął się ze smutkiem i mozolnie ruszył przez gęstwinę. Druzus oparł się o szorstki pień palmy, czekając, aż zjawią się dzicy przewodnicy. Upłynęła mniej więcej godzina. Chociaż słońce niedawno wzeszło, upał już dawał się we znaki. Jeśli tak wygląda tu

zima, pomyślał, to ciekawe, jak przetrwamy lato. Na tę okoliczność ubrał się oficjalnie: nagolenice, kolczuga, hełm z pióropuszem, płaszcz legata, krótki miecz ceremonialny. Pragnął stawić się przed obliczem barbarzyńskiego władcy barbarzyńskiego narodu przyobleczony rzymskim majestatem. Jednakże przesadził: było mu za gorąco i pocił się jak w łaźni. Jakieś owady wlazły mu pod pancerz; denerwująco łaskotały między łopatkami. Zaczynało mu już ciemnieć przed oczami, kiedy zauważył piechurów bezszelestnie wynurzających się z kniei. Było ich sześciu. Mieli nagie torsy,

smagłą karnację, usta zaciśnięte i nieskore do uśmiechu, nosy podobne do ostrza maczety, dziwnie pochyłe czoła. Byli też zdumiewająco mali, niczym niewysokie kobiety, aczkolwiek poruszali się z taką powagą i godnością, że wydawali się wyżsi. Na głowach nosili nad podziw rozbudowane pióropusze z zielonych i żółtych nastroszonych piór. Trzech posługiwało się dzidą, pozostali dzierżyli przerażające zębate miecze, wykonane z ciemnego, szklistego kamienia. Przewodnicy... czy może egzekutorzy? Czekał w bezruchu. Nie było mu łatwo. Strachu co prawda nie odczuwał;

wiedział, że prędzej czy później upomną się o niego bogowie Hadesu. Nie chciał tylko umrzeć wstydliwą, niegodną śmiercią, na przykład świadomie pchając się w paszczę bezlitosnego wroga. W chwilach zagrożenia modlił się, żeby w przypadku jego śmierci był z niej jakiś pożytek dla imperium. Głupia śmierć niczemu nie służyła. Tubylcy nie zamierzali go zabić. Trzech stanęło przed nim, trzech z tyłu. Wpatrywali się w niego oczami czarnymi jak noc, absolutnie beznamiętnym wzrokiem. W końcu jeden dał znak końcami palców i poprowadzili go w las.

Przed samym południem dotarli do miasta. Marek Junianus nie koloryzował, gdy mówił o jego splendorze. Ba, umniejszył jego potęgi, ponieważ nie posługiwał się na tyle barwnym językiem, żeby opisać panujący w nim przepych. Druzus dorastał w Urbs Romie, którą uważał za wzór miejskich wspaniałości; wszak nie istniało miasto większe od wiecznego Rzymu – podobno pod tym względem nie dorównywał mu nawet Konstantynopol na Wschodzie. Tymczasem to oto miasto prezentowało się równie imponująco, jakkolwiek z zupełnie innych względów. A przecież nikt nie powiedział, że to stolica państwa. Druzus po raz kolejny zastanawiał się, ile wysiłku będzie

kosztowało ich zdobycie Nowego Świata. Znalazł się na placu rozmiarów iście tytanicznych. Ze wszystkich stron otaczały go olbrzymie kamienne budowle, jedne o kształcie prostokąta, drugie – piramidy. Wzniesione w obcym stylu, lecz bezsprzecznie z rozmachem. Było w nich coś kuriozalnego, co nie od razu zauważył: nigdzie nie spotykało się łuków! Ten lud chyba nie stosował łuku w architekturze. A jednak budynki wydawały się solidne i okazałe. Fasady pokrywano zawiłymi wzorami geometrycznymi i malowano na jaskrawe kolory. Przed nimi stały długie szeregi kamiennych kolumn, na których

wyryto dzikie, barbarzyńskie postacie, przypominające wojowników w paradnym rynsztunku, przy czym nie powtarzał się żaden wizerunek. Kolumny malowano na kolor czerwony, niebieski, zielony, żółty i brązowy. Na samym środku placu stał kamienny ołtarz, a na nim – posąg dwugłowego tygrysa. Z każdej strony ołtarza znajdowała się dziwaczna rzeźba, przedstawiająca mężczyznę odpoczywającego w pozycji półleżącej z podkurczonymi nogami i odwróconą w bok głową. Zapewne był to miejscowy bożek, bo na jego wydętym brzuchu spoczywał płaski, kamienny dysk, zapełniony ofiarami z owoców i zboża.

Wszędzie przelewały się tłumy ludzi. Marek mówił prawdę: pospolici mieszkańcy miasta chodzili w kusych tunikach, wielmożowie w wyszukanych szatach i pióropuszach. Wszyscy pieszo, jakby nie znano lektyk i powozów. Nie sposób było uświadczyć także konia. Cokolwiek chciano przenieść, przenoszono na ludzkim grzbiecie, nawet największe ciężary. Pewnie w Nowym Świecie nie używa się koni, pomyślał Druzus. Nikt w tłumie nie zwracał na niego uwagi. Świta zaprowadziła go do piramidy ze ściętym wierzchołkiem po drugiej stronie placu, potem wspięli się po niezliczonych stopniach do świątyni.

Tam już, na tronie, czekał Norman Olaus, dzierżąc berło z zielonego kamienia. Obok stali dwaj pięknie odziani tubylcy, może wysocy rangą kapłani. Na widok gościa Olaus powstał i nadzwyczaj władczym gestem wyciągnął ku niemu berło. Przedstawiał sobą taki widok, że pod Druzusem ugięły się nogi. Nawet rzymski cesarz, August Saturninus Cezar Imperator, nie wzbudzał w nim takiej bojaźni. Saturninus, który niejednokrotnie przyjmował go na prywatnej audiencji, był człowiekiem wysokim, zmuszającym do posłuchu,

dostojnym, otoczonym wyraźną aurą królewskości. Pomimo tego każdy wiedział, że jest tylko człowiekiem w purpurowym płaszczu. A tymczasem Olaus, normański król Jukatanu, wydawał się... czym? Bogiem? Demonem? Kimś nieziemskim i przerażającym, istotą baśniową, prawie nierzeczywistą. Samym strojem budził strach. Tygrysia skóra uwiązana w talii, naszyjnik z niedźwiedzich kłów, zielone kamienie na odsłoniętej piersi, długie złote bransolety nad łokciem, ciężkie kolczyki, wymyślna korona z barwnych piór i lśniących klejnotów. Ten cudaczny ubiór, sam w sobie upiorny, był drobną

cząstką demonicznego wizerunku władcy. Resztę dopełniało samo ciało. Był nieprzeciętnie wysoki – o ponad pół głowy przewyższał Druzusa, któryprzecież nie należał do ułomków. I silny jak dąb, szeroki w barach, muskularny w piersi. A oblicze... Co za oblicze! Masywna szczęka, mocno wygięty podbródek, ciemne, pałające, rozstawione szeroko oczy w głębokich, ocienionych oczodołach oraz drapieżna, jadowita gęba. Chociaż jego krewniacy byli z reguły blondynami lub rudzielcami, on miał włosy czarne, grzywę wzburzoną i gęstą, szczeciniastą brodę, porastającą policzki i część gardła. Było to oblicze bestii, bestii w ludzkim przebraniu, okrutnej,

nieprzejednanej, pozbawionej skrupułów, niespożytej. Z oczu jednak wyzierała czysto ludzka inteligencja. Opis Marka żadną miarą nie przystawał do rzeczywistości. Druzus zastanawiał się, czy nie powinien w geście uniżoności pokłonić się lub uklęknąć. Nie uczynił tego i mniejsza z tym, lecz miał wrażenie, że takie zachowanie byłoby bardziej na miejscu. Olaus stał przed nim tak blisko, że go onieśmielał. – Jesteś generałem? – zapytał kiepską, choć zrozumiałą łaciną. – Jak się nazywasz? Jaki masz stopień?

– Tytus Liwiusz Druzus, syn senatora Lucjusza Liwiusza Druzusa. Piastuję stanowisko legata, nadane mi przez Saturninusa Augusta. Norman wydał z siebie głęboki, gardłowy pomruk, coś na kształt szyderczego prychnięcia, jak gdyby owszem, przyjął do wiadomości, lecz nie był pod wrażeniem. – A ja jestem Olaus Duńczyk, obrany królem tego kraju. – Wskazując zasępionego człowieka o krogulczym nosie, ubranego niewiele mniej strojnie od niego, powiedział: – Na Put Uuk, kapłan boga Czak-Mula. A ten to Hunak Keel Kauich, mistrz świętego ognia.

Druzus pozdrowił ich kiwnięciem głową. Na Put Uuk, powtórzył w myślach. Hunak Ke’el Kauich. Bóg Czak-Mul. To mają być imiona? Puste dźwięki, nic więcej. Na kolejny znak dany przez króla kapłan Czak-Mula podsunął czarę z polerowanego zielonego kamienia, tak tu cenionego, a mistrz świętego ognia napełnił ją tym samym słodkim napojem, który pił Marek. Druzus spróbował ostrożnie. Trunek miał smak trochę słodki, trochę ostry; podejrzewał, że jeśli wypije za dużo, zacznie mu szumieć w głowie. Taktownie upił kilka łyczków i podniósł wzrok, jakby ugasił pragnienie. Kapłan Czak-Mula gestem

nakazał mu wypić więcej. Druzus udał, że pije, po czym oddał czarę. Norman wrócił na tron. Skinięciem ręki kazał sobie podać czarę z miodowym winem, wypił wszystko duszkiem i, przewierciwszy Druzusa strasznym, ognistym wzrokiem, niespodzianie rozpoczął rozwlekłą opowieść o swoich przygodach w Nowym Świecie. Czasami nie dało się za nim nadążyć; znajomość łaciny zapewne nigdy nie była jego mocną stroną, w dodatku od wielu lat nie używał tego języka. Gramatyka u niego była zgadywanką, nadto szczodrze dokładał zwroty wzięte z twardego nordyckiego języka i chyba mowy tubylców. Tym niemniej Druzus

śledził wątek opowieści. Otóż Olaus, po tym jak Haraldus ze swoją kompanią zostawił go na Jukatanie i pożeglował do Europy z zamiarem przekazania cesarzowi wieści o Nowym Świecie, prędko dał się poznać jako człowiek niepospolity i potężny rdzennym mieszkańcom tych ziem, zwanym przezeń Majami. Druzus nie wiedział, czy tak się nazywają naprawdę, czy jest to jedynie wymysł Olausa. Wątpił, by istniało jakieś odniesienie do rzymskiego miesiąca o podobnej nazwie. Nieznany był również los Normanów, którzy pozostali z Olausem w Nowym Świecie. Rozsądek mówił, żeby o nich nie pytać.

Mieszkańcy północy mieli wrodzony pociąg do mordu i awanturnictwa. Człowiek ugości takich siedmiu, a rano przy życiu zastanie czterech, z których jeden podłoży ogień pod budynek, wymknie się cichaczem i będzie patrzył, jak reszta pali się żywcem. Rodacy Olausa z pewnością już nie żyli. Jednakże Olaus dzięki posturze wielkoluda, krzepie i niewzruszonej pewności siebie dochrapał się funkcji najpierw wodza, później króla i ostatecznie został bogiem tubylczego ludu. Stało się tak dlatego, że wkrótce po jego przybyciu wojnę miastu wypowiedziało miasto sąsiednie. Druzus domyślał się, że tymi krainami

nie rządzi jeden władca. Miasta cieszyły się niezależnością, choć czasami, na krótko, jednoczyły się przeciwko wspólnemu wrogowi. Majowie byli mężnymi wojownikami, kiedy jednak rozpętała się wojna, Olaus nauczył ich nowoczesnych metod wojennych, będących połączeniem rzymskiej dyscypliny i normańskiej brutalności, o których nie mieli dotąd zielonego pojęcia. Pod jego wodzą stali się niezwyciężeni. Kolejne miasta padały łupem armii Olausa. Po raz pierwszy w dziejach na Jukatanie powstało coś na podobieństwo imperium. Wyglądało na to, że Olaus nawiązał kontakty z innymi królestwami w

Nowym Świecie: na zachód w Meksyku i daleko na południu, w Peru. Czy osobiście podróżował w te odległe strony, czy tylko wysyłał posłów? Opowiadanie Normana toczyło się zbyt wartko, a jego sposób wysławiania się pozostawiał tak wiele do życzenia, że Druzus nie mógł być pewien niczego. Tak czy inaczej, należało się spodziewać, że ludy zamieszkujące okoliczne ziemie dowiedziały się o białym, czarnobrodym przybyszu zza morza, który pod jednym berłem zjednoczył zwaśnione miasta na Jukatanie. I właśnie wojska tego królestwa starły się z trzema legionami Saturninusa i

zmiotły je z powierzchni ziemi. Armia Majów wykorzystała rzymskie metody walki, których nauczył ich Olaus, żeby odeprzeć szturm legionistów. A kiedy przeszli do natarcia, zaatakowali z zasadzki w taki sposób, że rzymska taktyka wojenna, gdzie indziej szalenie skuteczna, poniosła druzgocącą klęskę. – Wybiliśmy wszystkich – kończył Olaus – z wyjątkiem paru, którym pozwoliliśmy ujść z życiem, żeby opowiedzieli, co się stało. To samo czeka ciebie i twoje wojska. Pakujcie się, Rzymianie, i fora ze dwora. Póki to jeszcze możliwe. – W jego straszliwych

oczach malowała się pogarda. – Bierzcie nogi za pas. – To niemożliwe – odparł Druzus. – Właśnie dlatego, że jesteśmy Rzymianami. – A więc będzie wojna. Zostaniecie rozbici. – Służę cesarzowi Saturninusowi. Rości sobie prawo do tych ziem. Olaus wybuchnął rechotliwym śmiechem. – A do księżyca nie rości sobie prawa, przyjacielu? Gwarantuję ci, że będzie miał mniej kłopotów z podbojem. Ten

kraj należy do mnie. – Do ciebie? – Do mnie. Zdobyłem go za cenę krwi i wyrzeczeń. Jestem tu panem, królem, nawet bogiem. Składają mi hołdy jak Odynowi, Thorowi i Frei razem wziętym. – Widząc niezrozumienie w oczach Druzusa, sprostował: – Jak Jowiszowi, Marsowi i Apollinowi. To ci sami bogowie. Jestem Olaus, pan tych ziem! Zabieraj swoją armię i do widzenia! – Splunął. – Rzymianie!

***

– Ilu mają żołnierzy? – zapytał Lucjusz Emiliusz Kapiton. – Nie widziałem żołnierzy – odrzekł Druzus. – Widziałem miasto, wieśniaków, kamieniarzy, tkaczy, złotników, kapłanów, bogaczy. I Duńczyka. – No tak, Duńczyka. Dzikusa, barbarzyńcę. Obedrzemy go ze skóry, którą przybijemy gwoździami do słupa przed Kapitolem jak skórę zdartą ze zwierzęcia. Jak myślisz, gdzie ukryli wojsko? Nie widziałeś koszar? Nie

widziałeś placów ćwiczeń? – Byłem w samym sercu tętniącego życiem miasta. Widziałem świątynie, pałace i chyba sklepy. – Toż to gołe dzikusy, które wymachują łukami i oszczepami – dowodził swego Kapiton. – Zapewne nie mają jazdy. Ani kusz, ani katapult. W trzy dni zetrzemy ich na proch. – Może i zetrzemy. Druzus wiedział, że nic nie wskóra swoimi argumentami. Stary wódz dźwigał na sobie odpowiedzialność za powodzenie ekspedycji, gdy on sam był tylko drugorzędnym dowódcą. Przecież

rzymskie armie tratowały ziemię od trzynastu stuleci, nie napotkawszy przeciwnika, który by im sprostał w boju. Hannibal i jego Kartagińczycy, zaciekli galijscy wojownicy, dzicy Brytowie, Goci, Hunowie, Wandalowie, Persowie, uciążliwi Teutonowie – wszyscy ośmielili się rzucić rękawicę Rzymowi i wszyscy zostali za to ukarani. Owszem, po drodze zdarzały się wpadki. Hannibal napsuł im krwi, gdy schodząc z gór ze słoniami, pustoszył prowincje. Warus, jak się rzekło, stracił trzy legiony w teutońskich borach. Wojska najeźdźcze pod wodzą Waleriusza Gargiliusa Marcjusza zostały

całkowicie rozbite właśnie tutaj, na Jukatanie, zaledwie przed pięcioma laty. Każdy może przegrać bitwę. Władza nad światem i tak ostatecznie miała przypaść Rzymowi. Jak to ujął Wergiliusz? Rzymianom nie kreślę granic w czasie i przestrzeni. Wergiliusz, podobnie jak konsul Lucjusz Emiliusz Kapiton, nie spojrzał w oczy Olausowi Duńczykowi. Druzus, który miał po temu okazję, zaczynał się zastanawiać, jak siedem legionów drugiej ekspedycji poradzi sobie z wojskami brodatego boga Majów. Siedem legionów, iluż to ludzi? Czterdzieści tysięcy? Zmierzą się z wojownikami, których nieznana liczba

może iść w miliony, walczącymi na znanym sobie terenie w obronie swoich wiosek, żon i bogów. W przeszłości Rzymianie potykali się z przeciwnikiem mającym nad nimi miażdżącą przewagę i wygrywali, to prawda. Ale nie tak daleko od domu i nie z siłami Olausa Duńczyka. Plan Kapitona zakładał natychmiastowy szturm na pobliskie miasto. Katapulty i tarany z łatwością skruszyłyby mury, które na oko nie były nawet w połowie tak mocne jak mury rzymskich miast. Dziwne, że nie obwarowano miasta mocniejszymi murami, skoro zewsząd zagrażał nieprzyjaciel. Z drugiej strony, ów nieprzyjaciel nie posługiwał się

taranem, nie budował machin oblężniczych. Kiedy wały zostaną zdobyte, jazda rozsypie się po placach, szerząc trwogę w sercach obywateli miasta, którzy pierwszy raz ujrzą konie i wezmą je za potwory. A potem zmasowane natarcie piechoty: plądrowanie świątyń, wyżynanie kapłanów, a nade wszystko ujęcie i zabicie Duńczyka. Niedorzecznością byłoby go więzić i wlec do stolicy w czasie triumfalnego powrotu, jak chciałby Kapiton. Pojmać, zgładzić, jednym pociągnięciem uciąć łeb królestwu, które zbudował w tej dziczy. Kiedy jego zabraknie, runie cały polityczny gmach. Rozpadnie się liga

miast, które Rzymianie zdobędą jedno po drugim. Nieudolne dzikusy znów będą tylko dzikusami, szturmującymi na oślep groźne, zdyscyplinowane szeregi rzymskich legionistów. Zagłada pierwszej fali wojsk inwazyjnych nie dawała konkretnych przesłanek co do możliwości przeciwnika. Gargilius Marcjusz nie wiedział, czego się spodziewać po Olausie. Inaczej niż Kapiton dzięki Druzusowi. Biorąc na cel Olausa, zamierzał pozbawić wroga źródeł jego potęgi już w pierwszych dniach kampanii. Tak zakładał plan. A kimże był Tytus Liwiusz Druzus, dwudziestotrzyletni żołnierz na

drugorzędnym stanowisku dowódczym, żeby wróżyć fiasko tego planu? Wzmożone przygotowania do bitwy rozpoczęto jednocześnie w trzech rzymskich obozach. Machiny oblężnicze dotoczono na skraj puszczy i zaczęto wycinać drogi w gęstwinie. Jeźdźcy doglądali wierzchowców. Centurioni na okrągło musztrowali żołnierzy piechoty. Pod osłoną nocy zwiadowcy zakradali się pod mury miasta Majów, szukając słabych punktów. Wszystkie te zabiegi były męczarnią w okrutnym tropikalnym skwarze, który otaczał człowieka jak mokry wełniany koc. Dokuczliwe owady szarżowały bez

wytchnienia, dniem i nocą – nie tylko mrówki i moskity, ale również skorpiony i inne stwory, których Rzymianie nie umieli nazwać. Widywano węże w obozach: szybkie, zwinne zielone gady z ognistymi żółtymi ślepiami. Niejeden został pokąsany, kilku nawet zmarło. Mimo to prace posuwały się naprzód. Pomagała im wytrwać wielusetletnia tradycja. Sam Juliusz Cezar patrzył na nich z góry, także niezwyciężony Marek Aureliusz i wielki August, założyciel imperium. Ani skorpiony, ani węże nie mogły opóźnić postępów rzymskiego wojska, a w żadnym już razie małe, brzęczące moskity. Zaraz po południu, w przeddzień

planowanego ataku, zebrały się chmury i pociemniało niebo. Wiatr, od rana dokuczliwy, teraz dmuchał z dziką furią, gorący niczym żar w kuźni. Ryczącym wichrom towarzyszyło tyle gromów i błyskawic, że świat zdawał się pękać. Szybko przyszedł ulewny deszcz, przyniesiony przez straszną burzę, jakiej w Rzymie nikt sobie nie wyobrażał. Wydawało się, że żywioł zgarnie ludzi olbrzymią ręką niczym kolos i ciśnie ich w głąb lądu. Namioty po kolei urywały się z kołków i odfruwały w dal. Druzus, schroniwszy się ze swoimi ludźmi za wozami, patrzył ze zdumieniem, jak drzewa w pierwszym rzędzie od plaży uginają się

pod naporem wichury, chylą prawie do ziemi, a potem zaczynają walić z powodu słabnących, pękających korzeni. Niektóre przed upadkiem wykonywały zwariowany taniec połamaniec. Również wozy przesuwały się, unosiły, przechylały i z hukiem ponownie stawały na kołach. Przerażone konie rżały wniebogłosy. Ktoś krzyknął, że statki się przewracają, co w wielu przypadkach okazało się prawdą. Padały na bok, jakby trącały je pięści tytanów. Z głębi oceanu wytoczyła się przepotężna fala, która z niszczycielską siłą uderzyła w zachodnią ścianę palisady i zmiotła ją w okamgnieniu. Burza wydawała się atakować z

nadprzyrodzoną mocą. Czyżby Olaus sprzymierzył się z bogami tej krainy? Nie chcąc tracić wojowników w walce z najeźdźcami, nasłał straszliwą nawałnicę? I znikąd ratunku. Chociaż było popołudnie, leżeli struchlali w ciemnościach, przyszpileni na wąskim pasku plaży, podczas gdy nad nimi wyły powietrzne wiry. Pioruny błyskały na niebiosach niczym potężne miecze. Łoskot gromów mieszał się z przeraźliwym wyciem huraganowego wichru. Po paru godzinach wiatr zaczął słabnąć, a w końcu ustał. Nieziemska głusza

zaległa nad okolicą. W martwym powietrzu było coś dziwnego, niemal złowieszczego. Druzus wstał, oszołomiony, i rozejrzał się po pobojowisku. Ślady po namiotach, poprzewracane wozy, rozrzucona broń. Aż nagle, zupełnie niespodziewanie, powrócił wiatr z deszczem, jakby burza jedynie z nich zakpiła przerwą w swoich działaniach. Smagała ich jeszcze przez całą noc. Kiedy zaświtał nowy dzień, obozowisko było w opłakanym stanie. Nie ostało się nic, co zbudowali. Palisada leżała zdruzgotana, tak samo jak drzewa w szerokim pasie na skraju lasu. Na plaży potworzyły się liczne bajora, w których

setkami spoczywali topielcy. Wiele statków zniknęło, inne leżały przechylone na burtę. Za dnia doskwierał duszący skwar, przy czym nasycone wilgocią powietrze uniemożliwiało oddychanie. Nacierały chmarami szkodliwe istoty, węże i pająki, zagony tnących mrówek, kohorty skorpionów i masy innego paskudztwa, które – zdawać by się mogło – burza wypłukała z lasu i zagnała na plażę. Rzekłby kto: koszmar, który nie kończy się z nastaniem dnia. Przygnębiony Druzus komenderował ludźmi, zaganiając ich do porządkowania terenu, lecz nie było wiadomo, od czego zacząć, a żołnierze poruszali się jak lunatycy.

Przez dwa dni usuwali skutki wichury. Następnego dnia rano Druzus pchnął posłańca do obozu Kapitona, chcąc się dowiedzieć, jak tam sprawy stoją, lecz goniec wrócił po godzinie z meldunkiem, że morze wydarło kawał plaży na olbrzymim łuku. Tak więc krótka droga nie wchodziła w grę, a ponieważ skraj lasu przerodził się w nieprzebytą plątaninę powalonych drzew, goniec musiał zawrócić. Trzeciego dnia Majowie rozpoczęli ofensywę. Bez uprzedzenia strzelali z ukrycia, zasypując wojsko gradem strzał. Nie pokazał się ani jeden łucznik; zapewne siedzieli zaszyci w gąszczu, posyłając strzały wysoko i bez

celowania. Musieli posiadać niebywale mocne łuki o bardzo dalekim zasięgu. Strzały spadały z nieba setkami, ba, tysiącami, dziurawiły wręcz obóz. W jednej chwili padło pięćdziesięciu Rzymian. Druzus wysłał do lasu pięć szwadronów zbrojnych piechurów pod dowództwem Marka Junianusa. Mieli odnaleźć łuczników, którzy jednak schowali się przed nimi. Nazajutrz w porcie zjawił się okręt z banderą Lucjusza Emiliusza Kapitona. Za nim płynęły jeszcze trzy. Druzus kazał wioślarzom zawieźć się na spotkanie z konsulem. Kapiton, którego wygląd świadczył o

przebytych trudach, oznajmił, że burza praktycznie zniszczyła obóz wojenny. Stracił niespełna połowę ludzi i cały ekwipunek, a teren, na którym zatrzymały się jego legiony, podmoknął i stał się niedogodny. Inne statki się nie uratowały. Nie mogąc skontaktować się z Mazariuszem Tycjanusem z południowego obozu, popłynął wzdłuż wybrzeża w nadziei, że obóz Druzusa zachował się we względnie dobrym stanie. Druzus rad, nierad przekazał dowództwo Kapitonowi, pomimo że stary wojak wydawał się wycieńczony i skołowany tym, co mu się przydarzyło.

– Do niczego się nie nadaje – skomentował zapalczywie Marek Junianus. Druzus skwitował tę krytykę wzruszeniem ramion. Kapitan był starszy stopniem i tyle. W ciągu następnych dwóch dni łucznicy ponawiali ataki. Strzały sypały się jeszcze gęstszym rojem, z nieba spadała salwa za salwą. Druzus przypuszczał, że Majom nigdy nie zabraknie łuczników. Wyobrażał sobie ich tysiące i miliony, szeregi ustawione w długim na mile prostokącie, spokojnie czekające na swoją kolej, by zrobić krok do przodu, napiąć cięciwy i strzelić. W tym ludnym

kraju wszyscy byli wrogami Rzymian. A tymczasem wojska zdobywców grzęzły w ruinach obozu, niezdolne wejść na pięćdziesiąt kroków do parującej, nieprzyjaznej dżungli, wydane na pastwę burz, jadowitych stworzeń, głodu, chorób, moskitów i strzał. Zwłaszcza strzał. Zapędzili się w matnię. Prawdopodobnie nawet Kwinktyliusz Warus nie znajdował się w tak beznadziejnej sytuacji – ten, który zgubił trzy legiony Augusta Cezara. Tu groźba wisiała nad siedmioma legionami... Po formalnej naradzie z wyraźnie przygnębionym wodzem Druzus rozstawił na plaży szereg rzymskich łuczników, którzy ostrzelali na oślep

Majów ukrytych w lesie. Ich działania przyniosły pewien mizerny skutek: po wymianie ciosów znaleziono w puszczy ciała kilkunastu tubylców. Nosili coś na podobieństwo pancerzy, kamizele z grubo watowanej bawełny. Jednakże Rzymianie stracili dwudziestu żołnierzy w czasie drugiego ataku i piętnastu w czasie trzeciego. W obozie nadal pełno było węży, które też zbierały swoje żniwo. Ten i ów puchł i umierał od ukąszeń nieznanych owadów. Potężnym wrogiem okazała się również gorączka. Ludzie masowo chorowali, na domiar złego zaczynało brakować żywności; burza przegnała z okolicznych lasów świnie i zwierzynę łowną.

Marek Junianus odciągnął Druzusa na stronę i powiedział: – Dostaliśmy lanie jak pierwsza ekspedycja. Wracajmy na okręty i płyńmy do domu. Druzus pokręcił głową, choć przyznawał mu słuszność. Rozkaz odwrotu mógł być wydany jedynie przez wodza, a tymczasem konsul zatracał się w gorączkowej, melancholijnej zadumie. I tak mijały dni. Każdy nowy świt zapowiadał kolejne ofiary choroby, głodu lub zwykłego wycieńczenia, do czego dokładały się sporadyczne ataki Majów.

– A jednak rozbijemy mury tego miasta – oświadczył Kapitan, gdy na moment, co nieczęsto się zdarzało, odzyskał jasność myślenia. Druzus wiedział, że to próżne mrzonki. Wszak ledwo utrzymali przyczółek na plaży i uzupełniali zapasy wody i żywności. Z największym trudem odpierali ataki niezmożonych łuczników. Dwudziestego trzeciego dnia garstka ludzi, może pięćdziesięciu, wychudzonych i schorowanych, przydreptała chwiejnym krokiem z południa. Niedobitki z obozu Marcjusza Tycjanusa przedzierały się przez las w poszukiwaniu reszty ocalałych Rzymian.

Tycjanus nie żył, w czasie burzy pod wodę poszły wszystkie statki. – Uchodźmy stąd – rzekł Druzus, patrząc w szklane oczy Kapitona. – Jesteśmy skazani na klęskę. Łucznicy wytłuką nas do nogi, choćby mieli zabijać paru na dzień. Jeśli pozostali nie zachorują i nie umrą, Olaus wyśle żołnierzy, którzy dokończą dzieło. – Cesarz nas wysłał na podbój. – Kapiton dźwignął się do pozycji siedzącej i rozejrzał rozpaczliwie z nędzną resztką animuszu. – Czyż nie jesteśmy Rzymianami? Stawimy się przed obliczem Jego Cesarskiej Mości, żeby opowiedzieć, jak zbieraliśmy

cięgi? – Opadł wyczerpany na posłanie, mrucząc pod nosem. Druzus wiedział, że postanowienie dowódcy musi być uszanowane. Dwudziestego ósmego dnia wpadło na plażę kilkuset Majów z włóczniami, smagłych ludzików w skąpym odzieniu z pióropuszy i watowanych pancerzy. Druzus osobiście dowodził obroną, choć niełatwo było wybrać ludzi zdolnych znieść trudy walki. Majowie zrobili nadspodziewanie dobre wrażenie, ścierając się z rzymskimi mieczami i tarczami, lecz w końcu zostali odparci. Poległo trzydziestu Rzymian. Jeszcze kilka takich potyczek, pomyślał Druzus, i

będzie po nas. Nazajutrz zmarł schorowany Kapiton. Druzus wyprawił mu przyzwoity pogrzeb – należny konsulowi, który na dalekiej obczyźnie poległ w służbie imperium. Kiedy wypowiedziano ostatnie żałobne słowa i przysypano mogiłę ostatnią łopatą piachu, wziął głęboki oddech i zwrócił się do swoich podkomendnych: – No, to by było na tyle. Na okręty! Wszyscy!

***

Tym razem spośród przeszło czterdziestu tysięcy ludzi, którzy wyruszyli z Rzymu, żeby po raz wtóry zdobywać Nową Ziemię, wróciło sześciuset. Całe setki pochłonęło morze w czasie powrotnej podróży, łącznie z załogą okrętu płynącego pod dowództwem Marka Junianusa. Dla Druzusa najdotkliwszym ciosem była właśnie strata przyjaciela w tej nieprzemyślanej, awanturniczej wyprawie. Starał się patrzeć na śmierć Marka chłodnym okiem Rzymian z dawnych epok, lecz nie potrafił uspokoić zbolałego serca. Bogowie

mieli prawo upomnieć się o człowieka, owszem, ale niepotrzebnie wystawił im Marka. Wiedział, że smutek i wyrzuty sumienia zabierze ze sobą do grobu. Po katorżniczej przeprawie przez Ocean podupadł na zdrowiu. Poprosił o dwa tygodnie odpoczynku w swoim rodzinnym majątku w Lacjum. Dopiero potem był gotów przekazać raport cesarzowi, który przyjął go w tysiącletniej królewskiej willi w miejscowości Tibur. Saturninus wyraźnie się postarzał, odkąd widzieli się po raz ostatni. Druzus pamiętał go jako człowieka wyższego (może się nieco przygarbił), a niegdyś

kruczoczarne włosy trąciły pierwszą siwizną. Cóż, pomyślał, wiek nikogo nie oszczędza. Jednakże z cesarza uszło coś jeszcze, nie tylko młodzieńcza werwa. Aura niespożytej, królewskiej siły, która dotąd nadawała jego postaci surowy wyraz, także gdzieś zniknęła. Może winny był upływ czasu... a może cesarz zmalał w jego oczach w porównaniu z Olausem Duńczykiem, dzikim człowiekiem o prawdziwie niespożytych siłach? Cesarz kazał mu – nieobecnym, przygaszonym tonem – opowiedzieć o losach drugiej wyprawy. Druzus mówił pomału, bez emocji, opisując najpierw sam kraj, jego klimat, splendor jedynego

miasta Majów, które widział. Następnie przeszedł do przyczyn katastrofy. Mieli niemałe kłopoty, relacjonował: upał, węże, skorpiony i jadowite mrówki, choroby, wrogość ludności tubylczej, a nade wszystko straszliwa burza. Ani słowem nie wspomniał o Duńczyku. Wolał nie złościć cesarza oznajmieniem, że gdzieś w odległych krajach dziki Norman zbudował imperium, które skutecznie stawia czoło Rzymowi. Saturninus mógłby zapragnąć ujrzeć go w łańcuchach. Cesarz słuchał zadumany, czasem przerywał pytaniem, okazując zdumiewający brak zainteresowania. Druzus zbliżał się do najtrudniejszej

części raportu: osobistych przemyśleń na temat wyprawy do Nowego Świata. Stąpał po kruchym lodzie. Wiedział, że cesarza nie wolno pouczać, co najwyżej posłużyć się sugestią, prowadzić ku z góry założonym wnioskom. Kto uważał, że umiłowana wizja cesarza jest złudna, niemożliwa do zrealizowania, powinien zaiste mieć się na baczności. Zrazu więc ważył każde słowo, mówiąc o przeciwnościach losu, o wyzwaniu, jakim byłoby dostarczanie zaopatrzenia na tak wielką odległość, o prawdopodobnie ogromnej liczbie mieszkańców Nowego Świata, o dodatkowych trudnościach związanych z

chorobami i gorącym klimatem. Saturninus wydawał się słuchać jednym uchem. Druzus stał się nieuważny. Przypomniał cesarzowi jego osławionego poprzednika Hadriana, budowniczego willi, w której rozmawiali. Hadrian w końcu uzmysłowił sobie, że Rzym nie może słać legionów do wszystkich krajów na świecie, że jego ramię jest ograniczone, że są rubieże, na które lepiej się nie zapuszczać. Sam, jak twierdził, kiedyś nie zgadzał się z opinią Hadriana, lecz po strasznej przygodzie na Jukatanie zmienił zdanie. Wydawało się, że cesarz go w ogóle nie

słucha. Przestraszył się, że nie słucha go już od dłuższego czasu. Powodowany pragnieniem rozbicia lodowej skorupy, w której zamknął się Saturninus, omal nie wypalił: To niemożliwe, cesarzu, nigdy nam się nie uda. Porzućmy ten chybiony pomysł. Jeśli nie, wyślemy na pewną śmierć tysiące naszych najlepszych żołnierzy, ogołocimy skarbiec, stracimy ducha. Zanim jednak otworzył usta, usłyszał szept cesarza, jakby w transie przemawiał wróżbita: – Rzym jest oceanem, Druzusie, bezkresnym i niespożytym. Będziemy bić o brzegi, jak to czyni ocean.

Druzus spostrzegł, zdumiony i przerażony, że cesarz zaczyna już planować następną ekspedycję.

AUC 1951

CZEKAJĄC NA KONIEC

Brzydszy z dwójki pretorianów, ponury i gburowaty, krótko obcięty rudzielec o mocnych, słowiańskich kościach policzkowych, powiedział: – Cesarz cię wzywa, Antypaterze.

Powiada, że ma dla ciebie robotę. – Robotę tłumacza – uściślił przystojniejszy strażnik, Gal o jasnowłosych, kręconych włosach. – Ostatni liścik miłosny od naszych greckich przyjaciół, jak przypuszczam. A może chce, żebyś coś dla nich naskrobał. – Obrzuciwszy go roześmianym spojrzeniem, mrugnął okiem z udawaną kokieterią. Pretorianie zgodnie uważali, że Antypater skłania się ku chłopcom – może ze względu na jego gibką posturę wymuskanego mieszkańca Lewantu, a może tylko dlatego, że mówił płynnie po grecku. Mylili się jednak. Był wąski w

biodrach, ogorzały, czarnowłosy, obdarzony cokolwiek kocim krokiem i bezsprzecznie wschodnią aparycją, owszem, lecz przejął to wszystko od przodków, odziedziczył po swoich syryjskich pradziadach. Natomiast znajomość greki była rzeczą nieodzowną w jego zawodzie, nie zaś świadectwem jego miłosnych preferencji. Był Rzymianinem w tej samej mierze co każdy z nich. A co do jego poglądów na niewieście wdzięki, wystarczyło spytać Justynę Botaniates. – Gdzie Jego Wysokość? – zapytał chłodno Antypater. – W Gabinecie Szmaragdowym – odparł

Słowianin. – „Dajcie mi go”, powiedział. „Dajcie mi mistrza alfabetu greckiego”. – Spojrzał na swojego towarzysza i wyszczerzył zęby w krzywym uśmiechu. – Niedługo wszyscy zostaniemy mistrzami alfabetu greckiego, prawda, Mariuszu? – Przynajmniej ci, co umieją czytać i pisać – rzekł Gal. – No raz, raz! Ruszże się. Cesarz nie może czekać! Tacy nikogo nie szanowali. Prości ludzie. Antypater był dostojnym pałacowym urzędnikiem, podczas gdy oni zwykłymi żołnierzami. Nie mieli prawa mu rozkazywać. Cofnęli się, gdy obrzucił ich groźnym spojrzeniem.

Wziąwszy tabliczki i rylec, ruszył mętnie oświetlonymi korytarzami pałacowej dobudówki do tunelu prowadzącego do głównego budynku, a stamtąd do szeregu małych prywatnych gabinetów w kolorach szmaragdu, szkarłatu, topazu i indygo, rozmieszczonych blisko siebie po wschodniej stronie Dużej Sali Audiencyjnej. Cesarz Maksymilian upodobał sobie szczególnie Gabinet Szmaragdowy, położony z nich wszystkich najgłębiej, będący długą, wąską komnatą bez okien, obwieszoną ciemnozielonymi tkaninami z Indii. Na tkaninach wyszyto sceny przedstawiające ludzi polujących z włóczniami na słonie, tygrysy tudzież

wiele baśniowych stworzeń. – Lucjusz Eliusz Antypater – przedstawił się strażnikowi, mniej więcej osiemnastoletniemu młodzieńcowi o pustym wejrzeniu, którego nigdy wcześniej nie widział. – Mistrz alfabetu greckiego. Idę do cesarza. Chłopak przepuścił go skinięciem głowy, zamiast rutynowo obszukać go na okoliczność ukrytej broni. Antypater rozmyślał nad nowym zadaniem. Zapewne list do kogoś. W tych mrocznych czasach na jeden list przychodzący przypadały trzy, cztery wysłane. Tylko o czym pisać, kiedy

greckie wojska szykują się do przełamania dziurawej obrony na granicach Cesarstwa Zachodniego? Chyba nie będzie to kolejne surowe ultimatum dla wielkiego wroga Rzymu bazyleusa Andronika, nakazujące mu bezzwłocznie wstrzymać dalsze działania na terytoriach imperium. Ostatnie z długiej serii ultimatum wystosowano nie dalej jak w zeszłym tygodniu. Prawdopodobnie kurier nie przejechał jeszcze przez Macedonię i nieszybko doręczy pismo bazyleusowi w Konstantynopolu... gdzie zostanie, jak wcześniejsze pisma, wrzucone do kosza z ironicznym prychnięciem. Nie, pomyślał, tym razem chodzi o coś

wyjątkowego. Powiedzmy, że list od Cezara do jakiegoś chwiejnego bizantyjskiego włodarza na afrykańskim wybrzeżu Wielkiego Morza, może do egzarchy Aleksandry lub Kartaginy, żeby obietnicą hojnej nagrody skłonić jednego lub drugiego do opowiedzenia się po stronie Rzymu i przeprowadzenia niespodziewanego natarcia na tyły wojsk Andronika. Rzym miałby czas złapać oddech i przygotować długo odwlekane przeciwuderzenie. Doprawdy, szaleńcza strategia. Tylko on mógł wpaść na taki pomysł. „Napytasz sobie biedy, Lucjuszu Eliuszu – mawiała Justyna – tą swoją bujną

wyobraźnią”. Niewykluczone. Ale proszę bardzo, w tym roku, 1951 od założenia miasta, kończył dopiero trzydzieści dwa lata, a już od dwóch był dworzaninem cesarza, ba, należał do grona jego najbliższych współpracowników. Cesarz nadał mu tytuł szlachecki, a i miejsce w senacie już na niego czekało. Nieźle, jak na niezamożnego chłopaka z prowincji. Szkoda, że zaszedł tak wysoko akurat wtedy, gdy imperium, osłabione na skutek własnej bezmyślności, chyliło się ku upadkowi. – Cesarzu – odezwał się, zaglądając do Gabinetu Szmaragdowego.

Zrazu nikogo nie zauważył. Naraz w przydymionym blasku dwóch świeczek, dopalających się w głębi pomieszczenia, dostrzegł cesarza siedzącego za biurkiem – czcigodnym cesarskim biurkiem z ciemnego egzotycznego drewna, nad którym w przeszłości nachylali się Emiliusz Magnus, Metellus Domicjusz, Publiusz Klemens, a także, jak przypuszczał, August, Hadrian i Dioklecjan, sami wielcy cesarze. Dziś jednak olbrzymie, okrągłe biurko zdawało się przytłaczać ich spadkobiercę: bladego, żylastego człowieczka z wyrazem usprawiedliwionej troski w blisko osadzonych, zielonych jak morze, pałających jasnym blaskiem oczach.

Miał na sobie prosty szary kaftan i czerwone chłopskie rajtuzy. Jedynie niepozorny sznur pereł, dostrzegalny nad ramieniem, sąsiadujący z dwoma purpurowymi paskami, świadczył, że ta osoba nie należy do pospólstwa. Nosił sławne imię. To właśnie Maksymilian III, zwany Wielkim, za swoich krótkich, acz wspaniałych rządów rozbił i raz na zawsze zmusił do uległości uciążliwych barbarzyńców z północy: Hunów, Gotów, Wandalów i całą tę watahę niesfornych kudłatych dzikusów. Ale to było przed siedmiuset laty; obecny Maksymilian – Maksymilian VI – nie umiał znaleźć w sobie ognia i zapału, którym zadziwiał

jego przesławny imiennik. Ponownie nad imperium zbierały się czarne chmury, gorzej jeszcze, całe chwiało się w posadach jak w odległych czasach Maksymiliana Wielkiego. Niestety, ostatni cesarz o tym imieniu nie nadawał się na zbawcę. – Wzywałeś mnie, cesarzu? – Antypater? Tak. Popatrz na to. – Cesarz podał mu zwój z pożółkłego pergaminu. A zatem przetłumaczyć należało jakiś nowy dokument. Zauważył, że cesarzowi drży ręka. W rzeczy samej, wydawało się, że z dnia na dzień cesarz przeobraził się w dygoczącego starca. Jego ciałem

wstrząsały tiki i drgawki. A przecież dopiero stuknęła mu pięćdziesiątka. Siedział jednak na tronie od dwudziestu znojnych lat, przy czym jego panowanie było najeżone trudnościami już od pierwszej godziny, kiedy wiadomość o śmierci ojca dotarła jednocześnie z wieścią o wtargnięciu Greków na ziemie prokonsula w Afryce. Afrykańska ofensywa należała do pierwszych poważnych skutków zadawnionych sporów granicznych, ograniczających się wcześniej do samej Dalmacji – sporów, które w wyniku inicjowanych przez Greków potyczek przerodziły się w otwartą wojnę między Wschodem a Zachodem. Teraz wojna wkraczała w najstraszniejszą, decydującą fazę.

Antypater rozwinął zwój i przebiegł wzrokiem treść. – Nasz patrol przechwycił to na morzu na południe od Sardynii – rzekł cesarz. – Grecki statek udający kuter płynął na północ z Sycylii. Oczywiście, niektóre rzeczy sam przeczytam, ale... – Rozumiem, cesarzu. – Wykształceni ludzie znali grekę, lecz w rzymskich akademiach uczono języka Homera, Sofoklesa i Platona zamiast zupełnie innej jego odmiany, jaką posługiwano się w Bizancjum od Ilirii po Armenię i Mezopotamię. Każdy język się zmieniał. Łacina Rzymu epoki Maksymiliana VI nie była łaciną Wergiliusza i Cycerona.

Właśnie dzięki znajomości współczesnej greki Antypater wybił się na dworze. Prędko czytał byle jak spisane słowa. I prędko zrozumiał, czemu cesarz dygocze. – Miłosierni bogowie, ratujcie! – mruknął, gdy doszedł do połowy. – Gdyby tylko mógł...

***

– Miałem w ręku – mówił wieczorem do Justyny w swoich małych, lecz dogodnie usytuowanych apartamentach na Wzgórzu Palatyńskim – list bizantyjskiego admirała w Sycylii do dowódcy drugiej floty greckiej, która najwyraźniej czeka na kotwicy u zachodnich brzegów Sardynii, chociaż jeszcze wczoraj nie wiedzieliśmy o jej istnieniu. List zawiera pouczenia dla dowódcy sardyńskich sił morskich, żeby wyruszył na północ, omijając Korsykę, i zajął dwa porty na wybrzeżu Ligurii, Antipolis i Niceę. Niepotrzebnie zdradzał szczegóły. Nie

dość, że ujawniał tajemnicę wojskową, za co teoretycznie groziła kara śmierci, to jeszcze w rozmowie z Greczynką. W dodatku córką sławnego rodu Botaniates, który od trzystu lat dawał cesarzom Bizancjum wybitnych generałów. Całkiem możliwe, że niektórymi greckimi legionami, w tej właśnie chwili maszerującymi na Rzym, dowodzili jej dalecy krewni. Nie umiał jednak niczego przed nią zataić. Darzył ją miłością i zaufaniem. Miał pewność, że Justyna nigdy go nie zdradzi. Mimo że była Greczynką, a nawet nosiła nazwisko Botaniates (była przedstawicielką drugorzędnej i zubożałej gałęzi rodu). Ale jak jego

rodacy zerwali sojusz z Bizancjum, wiążąc swoje nadzieje z Cesarstwem Zachodnim, tak też postąpili jej najbliżsi. Jedyna różnica polegała na tym, że jego rodzina zromanizowała się trzy i pół wieki temu, gdy jej tymczasem przeszła na drugą stronę, kiedy była małą dziewczynką. Nadal wolała mówić po grecku niż po łacinie, lecz miała świadomość, że Bizantyjczycy to „Grecy”, a Rzymianie to „my”. O nic więcej nie prosił. – Byłam kiedyś w Nicei – powiedziała. – Piękne miejsce, w tle góry, wzdłuż wybrzeża cudne wille. I klimat przyjemny. Góry osłaniają miasto przed północnymi wiatrami, które wieją z

głębi kontynentu. Na każdym kroku palmy, a przez całą zimę kwiaty: czerwone, żółte, fioletowe, białe. Wszystkie możliwe kolory. – Bazyleusowi nie zależy na zimowym wczasowisku – zauważył Antypater. Właśnie zjedli obiad: pawie piersi z rusztu, pieczone szparagi, pokaźna butelka słodkiego, łagodnego wina z Rodos o miodowej barwie. Greckie wino było dostępne w Rzymie nawet w czasach wojny, co prawda dla szczęściarzy z cesarskiego dworu. Pomimo tego, odkąd zablokowano wschodnie porty, należało się obawiać wyczerpania zapasów.

– Spójrz na to, Justyno. Chwycił tabliczkę i pośpiesznie naszkicował mapę: wydłużony półwysep Italii z Sycylią u koniuszka, skręcającą na zachód linię brzegową Ligurii, położone niżej wyspy Korsykę i Sardynię, a także, dalej na wschodzie, Dalmację. Gorliwie dziabiąc rylcem, zaznaczył Antipolis i Niceę na lewo od miejsca, gdzie wybrzeże Italii zaczynało oddalać się od serca Europy ku brzegom Afryki. Justyna wstała, obeszła biurko, stanęła za nim i zajrzała mu przez ramię. Połechtał go zapach wonności, ów cudowny, oszałamiający aromat

arabskiej mirry, której także nie dało się już kupić w Rzymie z powodu greckiej blokady. Serce w nim skoczyło. Ta Greczynka różniła się od wszystkich znanych mu kobiet: drobnej budowy, wręcz filigranowa, a jednak obdarzona wyraźnymi i szalenie pociągającymi krągłościami bioder i piersi. Sypiali ze sobą od osiemnastu miesięcy, mimo to był święcie przekonany, że nie wyczerpała jeszcze całego repertuaru swoich zmysłowych sztuczek. – No dobrze. – Wysiłkiem woli skoncentrował się na rzeczach najważniejszych. Wskazał dolną część mapki. – Grecy małym skokiem przeprawili się z Afryki i utworzyli

przyczółek na Sycylii. Tylko jeden mały krok dzieli ich od przepłynięcia Cieśniny Mesyńskiej, lądowania na półwyspie i marszu na stolicę. Przewidując ten ruch, cesarz pchnął na południe, do Kalabrii, połowę legionów stacjonujących w Italii. Wróg nie przedrze się dalej niż w okolice Neapolis, o dojściu do stolicy w ogóle nie ma mowy. A teraz tu, na północnym wschodzie – Antypater wskazał prawy górny róg półwyspu, gdzie Italia graniczyła z prowincjami Panonii i Dalmacji, teraz całkowicie zajętymi przez Bizancjum – umieściliśmy drugą połowę legionów. Będą bronić granic nad Wenecją przeciwko spodziewanemu uderzeniu z tej strony. Pozostałe granice

na północy, ziemie sąsiadujące z Galią i Belgiką, na razie są bezpieczne. Nie sądzimy, żeby Grecy wdarli się tamtędy. Ale teraz weź pod uwagę coś jeszcze... – Postukał rylcem przy zachodnich brzegach Sardynii i Korsyki. – Zdaje się, że Andronik jakimś cudem przemycił flotę wojenną w pobliże tych wysp i tam czeka w ukryciu. Być może przemaszerował afrykańskim wybrzeżem i potajemnie zbudował garść okrętów w mauretańskich stoczniach. W każdym razie zajęli dogodną pozycję, żeby zajść nas od zachodu. Opłyną Korsykę, wysadzą wojska w Ligurii, a potem, korzystając z baz w Nicei i Antipolis, pchną armię na półwysep. Armia minie Genuę, Pizę, Viterbo i dotrze do Rzymu.

A my nic na to nie poradzimy. Wszak połowa naszej armii ugrzęzła na północno-wschodniej granicy, sposobią się do odparcia szturmu z Dalmacji, druga zaś czeka na południe od Neapolis na atak z Sycylii. Nie liczmy na to, że jakieś wojska odwodowe obronią miasto, gdy wróg z całą mocą uderzy w słabe punkty. – A nie można ściągnąć zagranicznych legionów ze środkowej Galii do obrony liguryjskich portów? – zapytała Justyna. – Nie zdążyłyby przed greckim lądowaniem. A nawet gdybyśmy wycofali wojska z Galii, Grecy najzwyczajniej w świecie

przemieściliby się z Dalmacji na zachód, wkroczyli do Galii Zaalpejskiej i natarli z gór jak tysiąc pięćset lat temu Hannibal. – Antypater pokręcił głową. – Jesteśmy w potrzasku. Naciskają z trzech stron naraz, a to jedna strona za dużo. – Ależ wiadomość dla dowódcy sardyńskiej floty została przechwycona – zauważyła. – On nie wie, że ma przesunąć się na północ. – Myślisz, że wysłali tylko jedną wiadomość? – Kto wie? A jeśli wcale nie miała dotrzeć do rąk dowódcy sardyńskiej floty? Jeśli to, innymi słowy, fortel?

Wytrzeszczył oczy. – Fortel, powiadasz? – Załóżmy, że na zachód od Sardynii nie stoi na kotwicy żadna grecka flota, Andronik jednak chce nas wyprowadzić w pole. Dlatego sporządził fałszywą wiadomość i wysłał ją tylko po to, żebyśmy ją przechwycili, wystraszyli się i posłali wojska do Ligurii na spotkanie z nieistniejącym przeciwnikiem. Dzięki temu na innym froncie utworzy się wyrwa, przez którą spacerkiem przejdzie wschodnia armia. Niesamowity pomysł! Na chwilę Antypater oniemiał ze zdumienia. Co za dalekowzroczność! Dalekosiężne

pomysły były jego specjalnością, nie Justyny. Rozradowany, zachwycał się bogactwem jej wyobraźni. Uśmiechnął się szeroko, upojony miłością: – Justyno! Ty naprawdę jesteś Greczynką! W błyszczących głębinach jej czarnych oczu zamigotały iskierki zdziwienia i zakłopotania. – Co? – Jesteś przebiegła, o to mi chodziło. I tajemnicza. Twoja myśl pokrętna i niezgłębiona. Umysł, w którym potrafi

się zrodzić coś takiego... Obruszyła się, jakby nie uważała tych słów za komplement. Odpowiedziała skrzywieniem pełnych ust i potrząśnięciem głową. Starannie ułożona grzywka kręconych, kruczoczarnych włosów wzburzyła się na czole. Poprawiła je bystrym, gniewnym gestem. – Jeśli taka myśl potrafi się zrodzić w mojej głowie, to bazyleus Andronik tym bardziej na nią wpadnie. A więc i ty, Lucjuszu. Wszak to oczywiste. Fabrykujesz wiadomość, podrzucasz ją wrogowi, cesarz wpada w panikę, przesuwa legiony z miejsc, gdzie

powinny stacjonować, na miejsca, gdzie być nie powinny. – No tak, nic nadzwyczajnego. Mimo to wierzę, że ta wiadomość nie jest pułapką. – A cesarz? Jak zareagował, kiedyś mu ją przeczytał? – Udawał, że jest spokojny, opanowany, niczym niewzruszony. – Udawał? – Tak, udawał. Ale ręka mu drżała, gdy dawał mi pergamin. Z grubsza wiedział, co zawiera list, i umierał ze strachu.

– Starzeje się, Lucjuszu. – Nie powiedziałbym. Nie w sensie wieku. Antypater wstał i podszedł do okna, gdzie przez chwilę wpatrywał się w świat szarzejący o zmierzchu. Wokół na ciemnych wzgórzach mrugały coraz liczniejsze światełka stolicy. Piękny widok; mógłby tak patrzeć godzinami. Jego dom, wprawdzie oddalony od cesarskiego pałacu i daleki od przepychu, był położony w reprezentacyjnej części Palatynu, zastrzeżonej dla prominentnych urzędników. Ze swojego portyku mógł podziwiać dominującą na horyzoncie

wielką, surową bryłę starożytnego Koloseum, kraniec Forum i fragment wybujałego konglomeratu marmurowych budynków ze wszystkich epok, rozciągających się w kierunku wschodzącego słońca – cudeniek architektury, których dzieje sięgały setek lat wstecz, do czasów Augusta, Nerona i pierwszego Trajana. Był piętnastoletnim chłystkiem, żółtodziobem z nikomu nieznanego miasta Salona w niewiele znaczącej prowincji Dalmacji, kiedy po raz pierwszy ujrzał mury Rzymu. Nigdy nie otrząsnął się z zachwytu, który budziła w nim stolica – nawet teraz, gdy codziennie przestawał z największymi

ludźmi w imperium i wiedział aż nadto dobrze, jak złudna jest ich wielkość. Oczywiście, byli zwykłymi śmiertelnikami, chciwymi jak każdy inny. Miasto było jednak wielkie, zaiste największe, jakie kiedykolwiek istniało i będzie istnieć na ziemi. I to wszystko teraz miało zostać splądrowane i spalone przez zwycięskich Bizantyjczyków, jak podobno tysiąc sześćset lat temu przez Galów? Czy raczej, co bardziej prawdopodobne, Grecy wejdą i spokojnie przejmą wszystko na własność, bez niszczenia? Po prostu staną się władcami miasta, z którego ongiś wyrosło ich własne imperium.

Justyna zbliżyła się z tyłu i przylgnęła do jego pleców. Czuł, jak naciska go piersiami. Ich koniuszki chyba stwardniały. – Co teraz, Lucjuszu? – zapytała cicho. – W ciągu tych pięciu minut czy w ciągu trzech miesięcy? – Wiesz, o czym mówię. – Jeśli Grecy zajmą Rzym? – Nie „jeśli”, ale „kiedy”. – Wątpię, by do tego doszło – odrzekł, nie odwracając się.

– Dopiero coś powiedział, że nie obronimy się przeciwko atakom z trzech stron naraz. – Pomimo tego chcę wierzyć, że się mylę. Cesarz zwołał posiedzenie wielkiej rady na jutro z samego rana. Może ktoś opracował plan strategiczny, o którym jeszcze nic nie wiem. – Może tak, a może nie. – Nawet jeśli nie, załóżmy, że zdarzy się najgorsze: Grecy szturmują miasto, my się poddajemy, oni przejmują kontrolę nad Cesarstwem Zachodnim. Nie nastąpią żadne radykalne zmiany. Bądź co bądź, to cywilizowany naród. Mogą nawet zatrzymać cesarza, jeśli się

zgodzi, jako marionetkowego władcę. Tak czy inaczej, będą potrzebowali urzędników, którzy znają biegle oba języki. Moja pozycja jest niezagrożona. – A moja? – Twoja? – Jesteś obywatelem Rzymu, Lucjuszu. Wyglądasz na Greka i nic dziwnego, skoro twoi przodkowie wywodzą się z Syrii. Z Antiochii, prawda? Jednakże twoja rodzina od wieków mieszka w Cesarstwie, a ty się urodziłeś w rzymskiej prowincji. Podczas gdy ja... – Też jesteś Rzymianką.

– Owszem, jeśli wierzyć, że Bizantyjczycy są Rzymianami tylko dlatego, że nazywają swój kraj imperium rzymskim, a ich władca nazywa się królem Rzymian. Ale mówią po grecku i zachowują się jak Grecy. Lucjuszu, jestem Greczynką. – I naturalizowanym obywatelem Rzymu. – Czyżby? Zdumiony, odwrócił się twarzą do Justyny. – Nie jesteś??? – Jestem Greczynką z Azji, przed nikim

tego nie taję. Moja rodzina pochodzi z Efezu. Kiedy interesy kupieckie ojca kulały, przeprowadziliśmy się do Aten, gdzie zaczął wszystko od nowa. Pewnego razu sztorm zatopił trzy statki, stracił majątek i ze strachu przed wierzycielami musieliśmy uchodzić do Cesarstwa Zachodniego. Miałam wtenczas trzy lata. Mieszkaliśmy najpierw w Syrakuzach na Sycylii, potem w Neapolis, a kiedy umarł ojciec, przeniosłam się do Rzymu. Nigdy jednak nie czułam się rzymskim obywatelem. – Nie wiedziałem. – Teraz już wiesz. – Tak, ale co to ma do rzeczy?

– Może i nie ma, byle cesarzem był Maksymilian. Tylko co się stanie, kiedy rozpanoszą się tu Bizantyjczycy? Nie domyślasz się jeszcze, Lucjuszu? Kobieta z rodu Botaniates, która prowadza się z Rzymianinem? Ukarzą mnie jak zdrajczynię! – Bzdura. W Rzymie pełno jest Greków. Zawsze tu byli. Grecy z Syrii, Grecy z Armenii, Grecy z Ajgyptos, Grecy z Kapadocji, a nawet Grecy z Grecji. Kiedy bandziory Andronika dorwą się do władzy, będą mieli gdzieś, kto z kim sypia. Przywarła do niego, przerażona. Pierwszy raz widział ją w takim stanie.

– Skąd wiesz? Boję się patrzeć w przyszłość. Uciekajmy, Lucjuszu, zanim nadejdą. – Dokąd chcesz uciekać? – Czy to ważne? Dokądkolwiek. Byle dalej. Zastanawiał się, jak ją pocieszyć. Dostała się w szpony zimnego, obezwładniającego strachu. Na twarzy bladość, w oczach mgła, oddech urywany, spazmatyczny. – Proszę cię, Justyno, przestań. Ujął jej ręce i powiódł dłońmi wyżej, aż do ramion. Jął delikatnie ugniatać

mięśnie karku, żeby sprawić jej ulgę. – Nic złego nam się nie stanie – odezwał się czule. – Imperium jeszcze nie upadło, to po pierwsze. I niekoniecznie upadnie, nawet jeśli wiele znaków na to wskazuje. Przetrwało najróżniejsze zagrożenia, przetrwa jedno więcej. Bazyleus Andronik może jutro paść trupem. Albo woda pochłonie jego flotę, jak pochłonęła statki twojego ojca. Albo Jowisz i Mars pojawią się z nagła przed Kapitolem, aby nas poprowadzić do chwalebnego zwycięstwa. Wszystko się może zdarzyć, trudno coś przewidywać. Zresztą, upadek imperium nie oznacza od razu końca świata. Nic się nam nie stanie. – Świdrował ją wzrokiem. Czy

mógł sprawić, że ona mu uwierzy, skoro sam nie bardzo dowierzał? – Nic... nam... się... nie... stanie! – Lucjuszu... – Nic nam się nie stanie, zobaczysz. Przytulił do piersi i przytrzymał swoją filigranową kochankę, aż wyrównał się jej oddech i zauważył, że spięte ciało zaczyna się odprężać. I nagle, a była to przemiana tak szybka, że zachciało mu się śmiać, zupełnie się rozluźniła, a jej biodra poruszały się wolno na boki. Przywarła doń jeszcze mocniej, wijąc się zalotnie. Oczy miała zamknięte, nozdrza rozszerzone, język w jej ustach drgał niczym język węża. Tak, tak,

wszystko się jakoś ułoży. Zamkną się w twierdzy, ignorując to, co się dzieje za jej murami. – Chodź. – Pociągnął ją do przygotowanej sypialni.

***

Wielka rada stanu zebrała się o drugiej godzinie poranka we wspaniałej, obwieszonej atłasami komnacie zwanej Salą Marka Anastazjusza, położonej w

północnej części cesarskiego pałacu. Stawili się obaj konsulowie, ponadto sześciu najznakomitszych członków senatu, sekretarz spraw zagranicznych Kasjusz Cestianus, sekretarz spraw wewnętrznych Kokkejusz Maridianus, siedmiu czy ośmiu innych wysokich dostojników rządowych, a na dokładkę potężny regiment przeniesionych w stan spoczynku generałów i oficerów sił morskich. Przyszły również czołowe osobistości z kręgu najbliższych współpracowników cesarza: prefekt pretorianów Aureliusz Gelliusz, mistrz alfabetu łacińskiego Domicjusz Pompejanus, naczelnik skarbu Kwintyliusz Winicjusz i jeszcze paru innych. Antypater spostrzegł ku swojemu

zdumieniu, że pojawił się nawet łotr Germanik Antoninus Cezar, młodszy brat cesarza. Jego obecność była usprawiedliwiona, bo przynajmniej w teorii miał dziedziczyć tron. Antypater nigdy nie spotkał tego utracjusza na żadnych obradach, co więcej, o tak wczesnej porze Germanika nie widywano w żadnych miejscach publicznych. Kiedy więc lekkim krokiem wszedł na salę, powstało niemałe poruszenie. Na wstępie cesarz poprosił Antypatera o odczytanie treści przechwyconego zwoju. – „Demetrios Chrysoloras, Wielki

Admirał Floty Cesarza, do Jego Miłości Nicholasa Chalcocondylesa z Trebizondu, dowódcy Zachodnich Sił Morskich. Witaj! Zapoznaj się, Nicholasie, z nienaruszalną wolą Jego Najjaśniejszej Cesarskiej Mości, Najwyższego Pana Wszystkich Dziedzin, Andronika Maniakesa, który z bożej łaski nosi zaszczytny tytuł Króla Rzymian i Autokraty...”. – Oszczędź nam tych greckich farmazonów! – doleciał czyjś leniwy głos z boku sali. – Do rzeczy! Antypater uniósł wzrok, poirytowany. Napotkał spojrzenie Germanika Cezara. To on się odezwał. Rozpostarty teraz na

krześle, jakby brał udział w bankiecie, brat cesarza dla taniego efektu nie żałował sobie różu i pomady. Jego białe szaty z purpurowym obszyciem wymięły się i poplamiły winem. Można się było domyślić, jak zdołał przyjść o tak wczesnej porze: udał się do pałacu zaraz po całonocnych hulankach. Uśmiechając się doń jadowicie, książę zakręcił dłonią w geście zniecierpliwienia. Antypater posłusznie ominął wstęp do listu, pełen nadętej bizantyjskiej kwiecistości, i przeczytał na środku pergaminu: „...niezwłocznie podnieść kotwicę i płynąć w kierunku północnym, bez zbliżania się do wybrzeży Korsyki, dotrzeć do Ligurii w

Cesarstwie Zachodnim, tam zaś obsadzić wojskiem porty w Nicei i Antipolis...” W komnacie wzmagał się głuchy pomruk. Nikt nie potrzebował mapy, żeby wyobrazić sobie nieprzyjacielskie manewry na morzu. Pojmowano naturę niebezpieczeństwa, jakie groziło im ze strony greckiej floty, grasującej na rzymskich wodach terytorialnych. Antypater zwinął i odłożył pergamin. Cesarz zwrócił się do niego z pytaniem: – Jak sądzisz, dokument jest autentyczny?

– List napisała poprawną bizantyjską greką wykształcona osoba, najjaśniejszy panie. Charakteru pisma nie poznaję, lecz pasowałby do zdolnego skryby, jacy podróżują w służbie znaczących admirałów. Pieczęć wydaje się autentyczna. – Dziękuję, Antypaterze. – Przez chwilę Maksymilian spoglądał w dal bez słowa. Potem wolno przesunął spojrzenie wzdłuż rzędów rzymskich dostojników. W końcu zatrzymał wzrok na kruchej postaci Aurelianusa Arkadiusza Ablabiusa, który dowodził flotą na Morzu Tyrreńskim, póki z przyczyn zdrowotnych nie wrócił przed rokiem do stolicy. – Wyjaśnij mi,

Ablabiusie, jak to możliwe, że bizantyjska armada płynie z Sycylii do Sardynii, a my niczego nie widzimy? Bądź łaskaw powiedzieć nam coś więcej o bazach morskich na zachodnim wybrzeżu Sardynii. Ablabius, wątły człowiek o kredowobiałej twarzy i ciemnoniebieskich oczach, zwilżył usta. – Najjaśniejszy panie, nie posiadamy silnych baz na zachodnim wybrzeżu Sardynii. Są dwa porty: Kalaris na południowym wschodzie i Olbia na północnym wschodzie. Na zachodzie mamy słabe garnizony w Bosa i Otoka, na tym koniec. Wyspa jest jałowa i

niegościnna, zatem nie uznaliśmy za stosowne budować solidnych fortyfikacji. – Pewnikiem wyszliście z założenia, że wrogie wojska Cesarstwa Wschodniego nie przemkną wokół nas, by uderzyć z zachodu? – Tak, najjaśniejszy panie – odparł Ablabius, skurczony ze strachu. – Rozumiem. Nikt nie pilnuje wód na zachodnim wybrzeżu Sardynii. Ciekawe. A teraz mów o Korsyce, Ablabiusie. Nie mamy przypadkiem jakiejś bazy na zachodnim wybrzeżu wyspy? – Ani jednego porządnego portu,

cesarzu. Zbocza gór schodzą do samego morza. Posiadamy bazy na wschodnim brzegu, w Alerii i Marianie. To dzikie, nieurodzajne ziemie. – Stąd wniosek, Ablabiusie, że jeśli grecka flota dostanie się na zachód od Sardynii, dopłynie bez przeszkód aż do samej Ligurii? Chcesz powiedzieć, że tej części morza nie strzeże żaden okręt? – Tak jest w istocie, najjaśniejszy panie – mruknął z trwogą były dowódca. – Dziękuję, Ablabiusie. – Spojrzenie cesarza Maksymiliana ponownie wędrowało po sali. Tym razem jednak nikogo nie wyróżniło, lecz zataczało nieustanne kręgi, jakby nie miało na kim

spocząć. Krępującą ciszę przerwał Erucjusz Glabron, sędziwy konsul, dostojny mężczyzna z orlim nosem, którego ród sięgał korzeniami do najwcześniejszych lat imperium. Sam przed trzydziestu lub czterdziestu laty pretendował do tytułu imperatora, teraz jednak był stary i w powszechnym mniemaniu trochę sfiksowany. – To poważna sprawa, cesarzu! Jeśli wysadzą wojska na wybrzeżu i ruszą w kierunku Genui, nie przeszkodzimy im w dotarciu pod same mury miasta! Cesarz się uśmiechnął. Wyglądał na wyczerpanego.

– Dziękuję, Glabronie, żeś stwierdził oczywisty fakt. Wiedziałem, że w tej kwestii mogę na ciebie liczyć. – Najjaśniejszy panie... – Powiedziałem „dziękuję”. – Sędziwy konsul usiadł jak niepyszny, a tymczasem cesarz z błyskiem w oczach, nieco przymrużonych, znowu lustrował zebranych. – Moim zdaniem, wyjścia są cztery. Możemy przesunąć wojska dowodzone przez Juliusza Frontona znad galijskiej granicy w pobliże Genui, łudząc się, że zdążą zastawić drogę greckim oddziałom, idącym na wschód liguryjskim wybrzeżem. Prawdopodobnie jednak się spóźnią.

Możemy ściągnąć z Wenecji siły Klaudiusza Lentulusa do obrony granicy genueńskiej. To się chyba da zrobić, ale za cenę ogołocenia z żołnierzy północno-wschodnich granic, którędy wedrze się Andronik z Dalmacji; nim się obejrzymy, zajmą Rawennę i Florencję. W celu obrony stolicy możemy pchnąć wojska Semproniusza Rufusa z Kalabrii na północny zachód, przesunąć Lentulusa na południe do Umbrii i Toskanii, resztę zaś półwyspu porzucić na pastwę Greków. Powrócimy do stanu sprzed dwóch tysięcy lat, lecz zakładam, że wytrzymamy tutaj, w starożytnej kolebce Rzymu, przez długi, długi czas. Znów przeciągało się milczenie.

Nagle odezwał się Germanik Cezar tym swoim leniwym, obraźliwym głosem: – Zdaje się, bracie, że wspomniałeś o czterech rozwiązaniach. Na razie przedstawiłeś trzy. Cesarz nie wyglądał na niezadowolonego. Wręcz przeciwnie, jakby poweselał. – Bardzo dobrze, bracie! Bardzo dobrze! Jest czwarte rozwiązanie: nic nie robić, zignorować przechwycony list, nie ruszać się ani na krok z wyznaczonych pozycji obronnych i niech Grecy czynią, co im się żywnie podoba. Antypater usłyszał zdumione szepty,

które szybko doprowadziły do ogólnego zgiełku. Cesarz w bezruchu, ze skrzyżowanymi ramionami, z błąkającym się po ustach uśmieszkiem, czekał, aż gwar przycichnie. Kiedy zapanował jako taki ład, dał się słyszeć dźwięczny głos konsula Herenniusza Kapitona: – Czy to nie będzie samobójstwem narodu? – Ktoś mógłby dowodzić, że każda reakcja z naszej strony zakończy się tragicznie – odparł cesarz. – Ustawienie obrony na nowym odcinku oznacza osłabienie granicy na innym odcinku. Tam, skąd usuniemy wojska, powstanie

wyłom, przez który nieprzyjaciel przedrze się z łatwością. – Ale siedzieć bezczynnie, cesarzu, kiedy Grecy wysadzają wojska dosłownie na naszym podwórku...! – Czyś pewien, Kapitonie? A jeżeli list, który przeczytał Antypater, jest zwykłym wybiegiem? Słuchacze najpierw oniemieli ze zdumienia, a potem podnieśli wrzask. – Wybieg? Wybieg? Wybieg? – padały okrzyki z ust najwyższych dygnitarzy i doradców cesarza. Wszyscy byli wstrząśnięci. Wstrząśnięci jak uprzednio Antypater,

bo czyż nie była to myśl, z pozoru absurdalna i nieprzekonująca, którą poddała wczoraj Justyna w zaciszu ich mieszkania? Słuchał więc teraz z niedowierzaniem, jak Maksymilian przekonuje, że list wielkiego admirała Chrysolorasa mógł zostać spreparowany dla wprowadzenia w błąd przeciwnika, który usunąłby żołnierzy znad granicy wymagającej obrony do miejsca, gdzie nie istniało żadne realne zagrożenie. Owszem, to było możliwe. Ale czy prawdopodobne? Zdaniem Antypatera, nie. Ojciec go uczył, że czymś złym jest niedocenianie przebiegłości wroga, lecz – analogicznie

– także jej przecenianie. Nie raz widział, jak człowiek sobie szkodzi, próbując przewidzieć ruchy przeciwnika na wiele posunięć naprzód. O wiele rozsądniej, dumał, byłoby przyjąć do wiadomości, że blisko Sardynii naprawdę ukrywają się greckie okręty wojenne, gotowe lada chwila zdobyć liguryjskie porty, aniżeli zakładać, że list Chrysolorasa jest tylko sprytnym zagraniem w grze... – jak się zwała ta gra, którą uwielbiali Persowie? – ...w szachy. Że to gigantyczna rozgrywka szachowa. Nikt wszakże nie śmiał powiedzieć cesarzowi prosto w oczy, że jego stanowisko jest niedorzeczne,

zbudowane na niewiarygodnym założeniu. Zgromadzeni na sali dygnitarze i doradcy już po krótkiej chwili opowiedzieli się za tym, żeby nie reagować na rzekome rozkazy wielkiego admirała dla dowódcy sardyńskiej floty, bo sardyńska flota najpewniej nie istniała. Zwyciężyło zatem najbezpieczniejsze rozwiązanie, przynajmniej w sensie politycznym. Decyzja o zwłoce zwalniała od konieczności ściągania rzymskich legionów z miejsc, którym niezaprzeczalnie groził rychły atak. Nikt nie chciał brać na siebie takiej odpowiedzialności. Koniec końców, rada stanu głosowała za

chwilowym wstrzymaniem się od działania. Wszyscy udali się do gmachu senatu na Forum, żeby odbyć nic nieznaczący rytuał przedłożenia decyzji pełnemu zgromadzeniu senatorów w celu jej z góry przesądzonego ratyfikowania. – Nie idź jeszcze – zwrócił się cesarz do Antypatera, gdy radcy zdążali do oczekujących ich lektyk. – Tak, cesarzu? – Widziałem, jak kręcisz głową, gdy liczono głosy. Antypater nie widział potrzeby odpowiadać. Patrzył na cesarza pustym,

nieprzeniknionym, służalczym spojrzeniem. – Myślisz, że admirał pisze prawdę w liście, tak? – Charakter pisma i użyte słownictwo jednoznacznie wskazują na bizantyjskie pochodzenie – rzekł oględnie Antypater. – Pieczęć też jest bez zarzutu. – Nie o to pytam. Chodzi mi o flotę, która stoi na kotwicy u zachodnich wybrzeży Sardynii, jeśli wierzyć treści listu. Myślisz, że naprawdę się tam ukryła? – Cesarzu, nie czuję się upoważniony do spekulowania...

– Też uważam, że oni tam są – przerwał mu Maksymilian. – Naprawdę, cesarzu? – Nie mam żadnych wątpliwości. – W takim razie czemu...? – Czemu pozwoliłem, żeby głosowali za wstrzymaniem się od działań? – Na twarzy imperatora pojawił się wyraz śmiertelnego znużenia. – Bo tak jest najprościej. Moją powinnością było poddać treść listu pod dyskusję. Ale cóż z tego, skoro nie jesteśmy w stanie przeciwdziałać zagrożeniu? Nawet jeśli Grecy zdążają do Ligurii, nie mamy wojsk, które można im wysłać na

spotkanie. – Co zrobimy, Cezarze, jeśli wejdą na półwysep? – Chwycimy za broń – odparł smętnie Maksymilian. – Co nam pozostało? Ściągnę legiony Lentulusa znad dalmackiej granicy, Semproniusza Rufusa z południa, a potem okopiemy się w stolicy i będziemy się bronić do upadłego. W osłabionym głosie cesarza nie zadźwięczała nuta przekonania czy animuszu. Pewnie tylko udaje, pomyślał Antypater, a i to mu za dobrze nie wychodzi. Dla niego rozstrzygnięcie było oczywiste. Imperium zginęło.

Bezsilnie czekało na swój koniec.

***

Kiedy na żądanie senatu przetłumaczył list Chrysolorasa, nie musiał przyglądać się dalszej części debaty. Zresztą, nie miał na to najmniejszej ochoty. Gardząc usługą tragarzy, którzy czekali na zewnątrz, żeby zawieźć go z powrotem do pałacu, ruszył pieszo przez Forum. Tułał się bez celu, na oślep, między gęstymi tłumami z nadzieją na ugaszenie

uczuć wrzących w jego sercu. Jednakże skwar i tysiące skotłowanych widoków, zapachów i dźwięków na Forum tylko pogorszyły jego nastrój. Tutaj, wśród natłoku wspaniałych, majestatycznych budowli, sytuacja imperium wydawała się bardziej dramatyczna. Czy kiedykolwiek w dziejach powstało imperium równe rzymskiemu? A miasto równe Rzymowi? Oczywiście, że nie. Potęga Rzymu, miasta i imperium, rosła stale, praktycznie bez zwalniania, od prawie dwóch tysięcy lat. Od czasów Republiki po pierwszych cesarzy, a potem okres wielkiej ekspansji, gdy

rzymskie orły docierały do niemalże wszystkich zakątków świata. W chwili kiedy wielki rozkwit imperium zbliżał się do swojego naturalnego kresu, a zdobycznych ziem nazbierało się akurat tyle, że można było nimi jeszcze administrować, ramię Rzymu sięgało od zimnej, szarej wyspy Brytanii na zachodzie do Persji z Babilonem na wschodzie. Wiedział, że kilka razy pasmo niekończących się sukcesów zostało na chwilę przerwane, lecz były to odstępstwa od normy dawno, dawno temu. W pierwszych skromnych dniach Republiki wdarli się do miasta i puścili je z dymem barbarzyńcy z Galii, lecz co

im dała ta napaść? Rzymianie przysięgli sobie, że nigdy więcej do tego nie dopuszczą. Obecnie Galowie byli pokornymi prowincjuszami, sława niegdysiejszych wojowników dawno przeminęła. I jeszcze ta scysja z Kartaginą – też już prehistoria. Kartagiński wódz Hannibal trochę narozrabiał, to prawda, postraszył ich słoniami, ale jego wysiłki spełzły na niczym. Rzym zrównał z ziemią Kartaginę, a potem ją odbudował jako swoją kolonię. Kartagińczycy stali się narodem uśmiechniętych oberżystów i właścicieli domów wycieczkowych, których życiowym celem było służenie wczasowiczom z Europy, szukającym

słońca w czasie zimowej kanikuły. Forum – mętlik ściśniętych świątyń, gmachów sądowych, posągów, kolumnad i łuków triumfalnych – był sercem i głową całego wspaniałego imperium. Od tysiąc dwustu lat, od czasów Juliusza Cezara po rządy ostatniego Maksymiliana, włodarze Rzymu na chwałę narodu zapełnili ulice zdumiewającą chmarą połyskliwych marmurowych monumentów. Każda budowla sama w sobie była arcydziełem, lecz razem tworzyły iście imponującą całość... choć akurat w tej chwili ich splendor potęgował w Antypaterze uczucie przygnębienia. Jego wzrok widział tylko gigantyczny pomnik

umierającego imperium. Tak więc jednego z tych dni, gdy wczesną jesienią pod czystym niebem dokuczała niemiłosierna duchota, Antypater błąkał się jak we śnie pod palącym okiem złocistego Sola, wśród niezliczonych cudów architektury. Mamuci gmach senatu, wyniosłe świątynie Augusta, Wespazjana, Antoninusa Piusa i kilku innych cesarzy z dawnych wieków, ogłoszonych bogami. Kolosalny grobowiec Juliusza, zbudowany setki lat po jego śmierci przez cesarza, który kłamliwie mienił się jego potomkiem. Łuki Septymiusza Sewera i Konstantyna. Pięć wspaniałych bazylik. Przybytek dziewic westalskich.

Długo by można wymieniać. Wszędzie elewacje z bogatą ornamentyką, do przesytu, w każdym możliwym miejscu na północ i południe od Wzgórza Kapitolińskiego, a nawet na jego zboczach. Na Forum nigdy nic nie wyburzano. Każdy cesarz dodawał coś od siebie, gdziekolwiek znalazło się miejsce, nie przejmując się wymogami urbanistycznymi ani wygodą mieszkańców. O każdej porze dnia i nocy Forum wrzało i huczało. Antypater, otumaniony nieznośnym żarem, zrozpaczony i rozkojarzony, raz po raz wpadał na nieuważnych przechodniów, którzy gnali bez opamiętania do sklepów i bazarów,

położonych w cieniu dostojnych gmachów użyteczności publicznej. Kręciło mu się w głowie. Lekka odzież nasiąkła lepkim potem, w skroniach go łupało. Bierze mnie jakaś choroba, pomyślał. Wtem zamroczyło go tak bardzo, że zachwiał się, zatoczył i omal nie upadł. Wiedział, że powinien zatrzymać się i odpocząć. Piętrzyła się nad nim ośmiograniasta świątynia z wysoką kopułą i masywnymi, ochrowymi ścianami. Pomału osunął się na najniższy z szerokich, kamiennych stopni i skulił z twarzą zatopioną w dłoniach. Ku swemu zdumieniu zauważył, że drży mimo

upału. Złożył to na karb zmęczenia. Zmęczenia, zgryzoty, może i gorączki. – Rad byś złożyć ofiarę Konkordii? – rozległ się czyjś chłodny, drwiący głos. Skierował mętny wzrok na oślepiający blask rozgrzanego nieba. Wisiała nad nim roześmiana twarz bez opalenizny (niemodnej), pociągła i kanciasta, utytłana kruszącym się makijażem. Błyszczące oczy w kolorze morskiej zieleni, dokładnie takie same jak oczy cesarza, tyle że przekrwione i obłąkane. A więc Germanik Cezar, młodszy brat cesarza, dziedzic tronu, człowiek rozwiązły i oddany uciechom życia.

Zszedł z lektyki dwa kroki przed Antypaterem i stanął, kiwając się wprzód i w tył, błazeńsko uśmiechnięty, jakby jeszcze nie wytrzeźwiał po nocnej popijawie. – Konkordii? – zapytał Antypater, skonfundowany. – Konkordii? – Siedzisz pod jej świątynią – rzekł Germanik. – A, rzeczywiście. Już rozumiał. Schody, na których zażywał wytchnienia, prowadziły do okazałej świątyni Konkordii. Los w ten sposób zakpił sobie z niego, albowiem była ona darem dla miasta od sławnego

cesarza Justyniana, władającego Cesarstwem Wschodnim sześćset pięćdziesiąt lat temu; cesarz w ten sposób oddał hołd duchowi braterskiego zrozumienia, które przenikało obie części imperium rzymskiego. I oto Cesarstwo Wschodnie, nie pamiętając już o braterstwie, szykowało się do inwazji na Italię i zajęcia tylu rdzennych ziem imperium rzymskiego, ile da się podbić – łącznie, w miarę możliwości, z samą stolicą. I gdzie ta Konkordia? Gdzie braterstwo między cesarstwami? – Co ci dolega? – zapytał Germanik. – Piłeś? – Nie, to z upału... I te tłumy...

– Prawda, one mogą każdego przyprawić o mdłości. A w ogóle, to co tak samemu się tu włóczysz? – Germanik pochylił się nisko. Jego oddech, śmierdzący winem i sardynkami, był niczym wyziewy z Hadesu. Kiwnąwszy głową w stronę lektyki, zaproponował: – W powozie znajdzie się miejsce dla dwóch osób. Podrzucę cię do domu. Antypater nie miał najmniejszej ochoty gnieść się w zakrytej lektyce przy cuchnącym, wyuzdanym księciu, choćby tylko przez kwadrans, bo tyle trwałaby jazda przez Forum do Wzgórza Palatyńskiego. Pokręcił głową. – Nie, nie...

– Przynajmniej nie siedź na słońcu. Chodźmy do świątyni. Chcę z tobą porozmawiać. – Ze mną? Bezradnie dał się postawić na nogi i zaciągnąć po kilkunastu stopniach do świątyni darowanej im przez Justyniana. W środku, za wielkimi drzwiami z brązu, było ciemno i chłodno. Wnętrze świeciło pustką: ani kapłanów, ani wiernych. Z otworu wysoko w kopule padał jasny snop światła, wydobywający z mroku marmurową płytę nad ołtarzem. Ognistymi literami ze złota cesarz obiecywał dozgonną przyjaźń swojemu rodakowi i bratniemu

władcy na Zachodzie, Jego Rzymskiej Cesarskiej Mości Herakliuszowi II Augustowi. Germanik zaśmiał się cicho. – Gdyby wiedzieli, do czego dojdzie! Czy to miało szansę powodzenia, dzielenie imperium na dwie części z nadzieją, że między nimi zawsze będzie pokój? Antypater, nadal osłabiony i oszołomiony, wolał nie rozprawiać o historii z Germanikiem. – Może w idealnym świecie... – bąknął. Germanik znowu parsknął śmiechem,

tym razem z głośnym szyderstwem. – Idealny świat, a to dobre! Brawo, Antypaterze, brawo! Tymczasem przyszło nam żyć w rzeczywistym świecie, czyż nie? W tym prawdziwym świecie, nie mogąc utrzymać dyscypliny na olbrzymich terytoriach imperium, postanawiamy je podzielić. Z chwilą gdy pierwszy Konstantyn dokonał podziału, wojna między dwiema stronami stała się nieunikniona. Dziw nad dziwy, że dopiero teraz wybuchła. Pijany, rozpustny brat cesarza robi mu wykład z historii, i to tutaj, w poważnej świątyni Justyniana. Niezwykłe, pomyślał Antypater. Ciekawe, czy w

wywodach Germanika tkwi ziarnko prawdy? Wojna między Wschodem a Zachodem... nieunikniona? Wątpił, by taka myśl martwiła Konstantyna Wielkiego, który podzielił na dwoje trudny do ogarnięcia rzymski świat, ustanawiając drugą stolicę daleko na wschodzie, w Bizancjum nad Bosforem. Niewątpliwie zakładał, że jego synowie pokojowo podzielą się władzą, gdy jeden obejmie rządy nad wschodnimi prowincjami ze stolicą w Konstantynopolu, drugi w Italii i prowincjach naddunajskich, trzeci w Brytanii, Galii i Hispanii. Konstantyn długo nie poleżał w grobie, a już podzielone imperium rozdarły wojny:

jeden z braci zaatakował drugiego, żeby wydrzeć mu ziemię. Po tych wydarzeniach przez sześćdziesiąt lat panował rozgardiasz, aż wreszcie potężny cesarz Teodozjusz dokonał definitywnego podziału administracyjnego rzymskiego świata, oddzielając terytoria, na których przeważała grecka mowa, od tych, gdzie mówiono po łacinie. Ale i Teodozjusz nie dostrzegał nieuchronności wojny między Wschodem a Zachodem. Mocą jego dekretu dwaj cesarze, wschodni i zachodni, mieli odnosić się do siebie po przyjacielsku jako równorzędni władcy imperium, a także konsultować się

wzajemnie we wszystkich sprawach najwyższej wagi – do tego stopnia, że w przypadku śmierci jednego, drugi mógłby wskazać jego następcę. Ten zamysł, oczywiście, nie sprawdził się w praktyce. Narody oddalały się od siebie, choć jeszcze przez stulecia rozwijały się pewne formy współpracy. I oto teraz, w końcowym okresie ostatniego półwiecza, kiedy z wolna pogłębiał się rozdźwięk między cesarstwami, najwspanialsze miasto na świecie upadało w otchłań nierozważnej, niepotrzebnej i okrutnej wojny, która miała wybuchnąć z całą gwałtownością. – Rozejrzyj się! – zawołał Germanik. Od pewnego czasu, oddaliwszy się od

Antypatera, przechadzał się po opuszczonej świątyni, przypatrując się obrazom i mozaikom, którymi bizantyjscy artyści Justyniana przyozdobili ściany budynku. – Nie znoszę stylu greckiego, a ty? Płaskie to, drętwe, przyciężkie. Można by pomyśleć, że guzik wiedzieli o perspektywie. Ja na miejscu Herakliusza kazałbym otynkować ściany, gdybym tylko zobaczył, że orszak Justyniana wyjechał z miasta. Dzisiaj już na to za późno. – Germanik zatrzymał się w głębi pomieszczenia i podniósł wzrok na duży, pozłacany królewski portret poważnego, zachmurzonego Justyniana, spozierającego spod kopuły niczym surowy Jowisz. Okręcił się na pięcie w

stronę Antypatera. – Ale co ja mówię! – Jego krzyk odbił się echem w półmroku. – Wszak ty jesteś Grekiem! Kochasz taką sztukę! – Urodziłem się jako obywatel Rzymu, panie – rzekł cicho Antypater. – No tak, oczywiście. Dlatego tak dobrze mówisz po grecku i wyglądasz, jak wyglądasz. A ta gorąca, ciemnooka damulka, z którą spędzasz noce... też Rzymianka, co? Skąd właściwie pochodzisz? Z Aleksandrii, z Cypru? – Urodziłem się w dalmackiej Salonie, panie. W owym czasie były to ziemie Rzymu.

– Salona... Tam jest pałac Dioklecjana, prawda? A przecież nikt nie powie, że Dioklecjan nie był Rzymianinem. Czemu więc, do diaska, wyglądasz jak wykapany Grek? Chodź no tu bliżej, niechaj ci się przyjrzę. Antypater, jakże piękne, typowo rzymskie imię! – Moja rodzina pochodzi z Grecji. Setki lat temu mieszkaliśmy w Antiochii. Jeżeli ja jestem Grekiem, to Rzymianie są Trojańczykami, ponieważ Eneasz przybył z Troi, żeby założyć osadę, z której wyrósł Rzym. A gdzie dziś leży Troja, jeśli nie we włościach greckiego cesarza? – Ho, ho! Mędrzec przemówił, sofista! –

Germanik chyżo przyskoczył do Antypatera i chwycił przód jego szaty. Antypater w obawie przed bolesnym spoliczkowaniem uniósł dłoń, lecz książę powiedział: – Co się tak kurczysz? Nie uderzę cię. Ale jesteś zdrajcą, mam rację? Grekiem i zdrajcą, który noc w noc zadaje się z wrogiem. Mówię o twojej greckiej dziewce, o tym cycatym szpiclu. Kiedy bazyleus wejdzie triumfalnie do Rzymu, przypadniesz mu do nóg i powiesz, że zawsze byłeś jego lojalnym poddanym. – Nie, panie. Za przeproszeniem, wszystko to nieprawda. – Nie jesteś zdrajcą?

– Nie, panie! – odpowiedział rozpaczliwie Antypater. – Tak samo jak Justyna nie jest szpiegiem. Jesteśmy Rzymianami z Rzymu, wiernie służymy Zachodowi. Wypełniam rozkazy twego brata cesarza Maksymiliana Augusta i nikogo innego. Wydawało się, że go przekonał. – No dobrze, dobrze. Nie zamierzam się kłócić. Wyglądasz na szczerego człowieka. – Germanik mrugnął okiem i puścił go z lekkim popchnięciem. Potem odwrócił się do niego plecami. – Kiedy wszyscy wyszli z sali, ty jeden zostałeś. Cesarz powiedział ci coś ciekawego? – Nie... nie... on tylko... – Zaciął się.

Wierny poddany cesarza nie powinien nikomu zdradzać, nawet samemu księciu, o czym mówili w cztery oczy. – Nie powiedział nic szczególnego, panie. Podsumowaliśmy spotkanie, to wszystko. – Podsumowaliście spotkanie? – Tak, panie. – Ciekawe. Żyjecie ze sobą na przyjacielskiej stopie. On ci ufa, grecka szujo. Każdy cesarz najbardziej ufa swoim sekretarzom. Jemu nie przeszkadza to, że jesteś Grekiem. Zwierza ci się ze spraw, o których nie słyszą inni. – Germanik ponownie się okręcił. Spojrzeniem oczu zielonych jak

morska woda przewiercał go na wylot. – Ciekawe – powtórzył – czy mówił prawdę, że nie powinniśmy kiwnąć palcem w sprawie sardyńskiej floty. Jest o tym głęboko przekonany? Antypater czuł, jak płoną mu policzki. Cieszył się, że przyćmione światło i ogorzała cera maskują jego zażenowanie. Nie mógł się nadziwić, że swawolny Germanik, który nigdy nie okazał cienia zainteresowania sprawami publicznymi, tak bardzo stara się odgadnąć wojskowe zamiary swojego brata. Być może nieuchronność greckiego szturmu na stolicę wzbudziła trwogę w tym łobuzerskim, niefrasobliwym, nieodpowiedzialnym

książątku. A może tylko była to jego chwilowa fanaberia. Tak czy inaczej, Antypater nie mógł się dłużej uchylać od odpowiedzi. – Nie ośmieliłbym się rozpowiadać, o czym, w moim mniemaniu, myśli cesarz – rzekł ostrożnie. – Obserwując go jednak, mam wrażenie, że wątpi w powodzenie działań przeciw bazyleusowi. Według niego dostaliśmy się w kleszcze i nie jesteśmy w stanie bronić się na nowym froncie. – Święta prawda. Nasza gęś, jak mawiają w Brytanii, już się ugotowała. Pytanie tylko, jakim sosem ją podlać. Jak uważasz?

Germanik raz jeszcze chwycił Antypatera i zmiażdżył go w silnym uścisku. Swoim kłującym policzkiem brutalnie przejechał po jego policzku. Odór bijący od księcia przyprawił go o nowe mdłości. Zwariował, pomyślał. Zwariował. – Antypaterze, Antypaterze. Wiesz, że nie zrobię ci nic złego! Lubię cię za to, że tak wiernie służysz mojemu bratu. Biedny Maksymilian! Być cesarzem w takich czasach, jakiż to ciężar! – Uwolniwszy Antypatera, cofnął się i rzekł zupełnie innym tonem, poważnym i dziwnie szczerym: – Nie piśniesz słowa bratu, żeśmy się spotkali. Wydaje mi się, że zburzyłem twój spokój, a nie

chciałbym, żeby z tego powodu miał o mnie złe mniemanie. On ceni cię ponad miarę, zawsze na tobie polega. To jak, Antypaterze, podwieźć cię do domu? Gorąca Greczynka z pewnością szykuje już dla ciebie jakąś pikantną południową niespodziankę. Niegrzecznie byłoby się spóźnić.

***

Nie wspomniał Justynie o swojej dziwnej przygodzie z bratem cesarza,

która jednak mocno utkwiła mu w pamięci. Książę był szaleńcem, to nie podlegało dyskusji... a mimo to, mimo to jego słowa pobrzmiewały szczerością. Ani Antypater, ani – jak podejrzewał – nikt inny nie znał go od tej strony. Twierdzenia, że cesarstwem w jego pierwotnej postaci, nadmiernie rozciągniętym od Brytanii do granic Indii, nie sposób zarządzać z jednej stolicy, raczej nikt nie próbowałby obalać. Nawet w czasach Dioklecjana było to na tyle trudne zadanie, że kilku cesarzy musiało wspólnie sprawować rządy... co, po prawdzie, i tak okazało się mało skuteczne. Minęło pokolenie, a

nawet wielki Konstantyn uznał, że rządzenie całym tym kramem przerasta jego siły. Stąd dokonano formalnego podziału imperium, który za panowania Teodozjusza utrwalił się na dobre. Ale czy w dalszej perspektywie miało to oznaczać wojnę między Wschodem a Zachodem? Antypater myślał o tym z niechęcią, lecz fakty z historii potwierdzały jego obawy. Nawet w epoce pozornie dobrosąsiedzkich stosunków między cesarstwami, kiedy Konstantynopolem władał Justynian, a Rzymem jego młodszy krewniak Herakliusz, zaostrzyła się rywalizacja handlowa. Każde

cesarstwo pragnęło wyjść na prowadzenie: łacińscy Rzymianie, okrążając Bizancjum, wyciągali ręce ku dalekim Indiom i jeszcze dalszemu Katajowi i Cipangu, krainom zamieszkanym przez żółtoskórych ludzi, natomiast Rzymianie greccy szukali wpływów na Czarnym Lądzie i zmrożonych ziemiach odległej północy, poza ojczyzną półdzikich Gotów. Podpisanie traktatu położyło kres tym rozgrywkom. Antypater zastanawiał się, czy przypadkiem świątynia Justyniana w Rzymie nie została wzniesiona na pamiątkę porozumienia. Niemniej nadal dochodziło do tarć i przepychanek o prymat w światowym handlu.

I przed osiemdziesięciu czy dziewięćdziesięciu laty to! Największa pomyłka Zachodu: bezgranicznie głupia, katastrofalna wyprawa do Nowego Świata. Rzecz jasna, wielką nadzieję rozbudziło odkrycie dwóch olbrzymich kontynentów za Oceanem, a także wspaniałych narodów w Meksyku i Peru. Niezwykłe krainy, pełne srebra, złota i drogocennych kamieni, były zaludnione przez masy miedzianoskórych tubylców. Rządzili nimi dumni władcy, którzy opływali w najwymyślniejsze dostatki, godne samego Cezara. Jakież jednak szaleństwo opętało pysznego cesarza Saturninusa, że zdecydował się na podbój tych narodów, zamiast po prostu

nawiązać wymianę handlową! Dziesięciolecia daremnych zamorskich wojaży, miliony roztrwonionych sestercji, całe legiony wysłane przez upartego i prawdopodobnie obłąkanego cesarza na pewną śmierć w palącym słońcu niegościnnych ziem, zwanych na wyrost przez Saturninusa Nowym Rzymem. Kwiat żołnierstwa ginął od włóczni i strzał niepowstrzymanej hordy demonicznych wojowników o strasznych oczach i pomalowanych twarzach bądź uginał się przed niszczycielską siłą tropikalnych burz. Na obcych, zdradzieckich wodach zatonęły setki okrętów. Duch imperium załamał się, nie nawykły do tak licznych klęsk, a ostateczna sromotna kapitulacja

poprzedziła ewakuację resztek poturbowanych rzymskich oddziałów... Tamto niefortunne przedsięwzięcie, z czego zdawał sobie sprawę każdy, nie tylko Antypater, do cna opróżniło skarbiec Cesarstwa Zachodniego i tak osłabiło potęgę militarną, że niepodobna jej było odbudować. Na wybrzeżach Nowego Rzymu polegli najbardziej utalentowani generałowie i admirałowie z dwóch pokoleń żołnierzy. A potem jeszcze bezwstydnie arogancki cesarz Julian IV popełnił karygodny błąd, usuwając grecką misję handlową z wyspy Melity – drobnego pyłku na morzu pomiędzy Sycylią a wybrzeżem Afryki, o który spierały się od dawna

obydwa cesarstwa. Leon IX z Bizancjum zemścił się okrutnie: nie dość, że wysłał wojska na Melitę i przepędził stamtąd intruzów, to jeszcze samowolnie przesunął odwieczną linię graniczną, biegnącą przez prowincję Ilirię, skutkiem czego w ręce Bizancjum przeszły ważne porty na dalmackim wybrzeżu Morza Adriatyckiego. I to był początek końca. Cesarstwo Zachodnie, i tak juz znacznie nadwątlone z góry skazaną na niepowodzenie szarpaniną w Nowym Świecie, nie potrafiło skutecznie przeciwstawić się agresji. Co z kolei zachęciło Leona i jego spadkobierców na Wschodzie, najpierw Konstantyna XI, potem

Andronika, do zapuszczania się głębiej i głębiej na terytoria Rzymu. I oto sama stolica była zagrożona. Wszystko wskazywało na to, że po raz pierwszy w dziejach Rzym zostanie podbity przez Bizancjum. Mimo to Antypater zachodził w głowę, czy wszystko to, jak przekonywał Germanik, rzeczywiście od samego początku było nieuniknione. Rywalizacja, można to zrozumieć. Czasami drobny zatarg, czasami większy konflikt, to również można zrozumieć. Ale żeby jedno imperium zajmowało ziemie drugiego? Żaden element planów podziału, realizowanych przez

Konstantyna i Teodozjusza, nie zmuszał Zachodu do podejmowania idiotycznej, zgubnej kampanii wojennej za morzami – zwłaszcza takiej, którą cesarz może porzucić dopiero po doprowadzeniu do ruiny cesarstwa. Tak samo jak nic nie zmuszało zrujnowanego cesarstwa do beztroskiego drażnienia i prowokowania rywala ze Wschodu, jakby mało było dotychczasowych wariactw. Zarządzany przez mądrzejszych cesarzy, Rzym na zawsze pozostałby Rzymem. Jednakże w tych okolicznościach... – Cóżeś taki zadumany? – zapytała Justyna. – A, bo jest o czym myśleć.

– Wojna, co? Powtarzam ci, Antypaterze: uciekajmy, zanim do nas dotrze. – Ja też się powtórzę: dokąd? – Tam, gdzie nie będzie walk. Udajmy się na wschód, gdzie zawsze słońce grzeje i panuje lato. Do Syrii albo Ajgyptos. Może na Cypr. – Wszędzie tam rządzą Grecy, a ja jestem Rzymianinem. Okrzykną mnie szpiegiem. Justyna parsknęła gorzkim śmiechem. – Chcesz przez to powiedzieć, że nigdzie nas nie przyjmą. Rzymianie

uważają cię za Greka. Boisz się wyprawy na wschód, bo powiedzą, że jesteś Rzymianinem. Tylko po czym to poznać? Wyglądasz i mówisz jak ja, Greczynka. Antypater patrzył na nią posępnie. – Prawda jest taka, Justyno, że nigdzie nie możemy się czuć swobodnie. Tak czy owak, sprawa jest przesądzona, bo niezależnie od tego, jak wyglądam i mówię, piastuję stanowisko cesarskiego urzędnika na zachodnim dworze. Podpisałem się nazwiskiem pod niezliczonymi dokumentami, zebranymi w archiwach w Konstantynopolu. – A kto się o tym dowie? Ktoś będzie

dociekał? Cesarstwo Zachodnie jest trupem. Uciekniemy na Cypr, będziemy hodować owce, zasadzimy winogrona. Dorobisz sobie jako tłumacz łaciny. Jeśli ktoś zapyta, powiesz, że przez pewien czas mieszkałeś na zachodzie. Cóż w tym zdrożnego? Nikt cię nie oskarży o szpiegowanie dla Cesarstwa Zachodniego, jeśli Cesarstwo Zachodnie nie będzie istniało. – Na razie istnieje. – Ale to się zmieni. Musiał przyznać, że to kusząca propozycja. Może rzeczywiście niepotrzebnie bał się, że jeśli schroni się na wschodzie, ludzie wytkną mu służbę

dla Maksymiliana Cezara. Nikt ani trochę się tym nie przejmie na słonecznych, sennych, otoczonych wodą ziemiach greckiego świata. Mógł tam rozpocząć nowe życie z Justyną. A mimo to, mimo to... Wzdragał się przed dezercją, skoro jeszcze działała administracja Maksymiliana. Nie chciał się pokalać tak niegodnym uczynkiem. Niehonorowym i zdradzieckim. Wszak był nie Grekiem, ale Rzymianinem. Będzie wypełniał swoje obowiązki do samego końca. A potem... Kto wie, co się zdarzy potem?

– Nie mogę stąd wyjechać – powiedział Justynie. – Nie teraz.

***

Mijał dzień za dniem. Na jasnym niebie wczesnej jesieni zagościły szare, ponure chmury, wieszczące rychłe nadejście deszczy. Justyna rzadko z nim rozmawiała na tematy polityczne. W ogóle rzadko się odzywała. Rzym zimą zawsze ją przygnębiał. Owszem, większą część życia spędziła w

Cesarstwie Zachodnim, lecz była Greczynką z dziada pradziada, dzieckiem ciepłych krajów i słońca. Wolałaby mieszkać bardziej na południu, w Neapolis lub, lepiej, na Sycylii, gdzie dni są jaśniejsze i cieplejsze, zamiast w Rzymie, gdzie zimą jest mokro i chłodno. Wracając o zmierzchu do domu po wypełnieniu codziennych powinności Antypater nieraz się zastanawiał, czy któregoś wieczoru nie zobaczy, że się spakowała i wyprowadziła. Już teraz obserwował pierwsze oznaki wyludnienia stolicy: tłumy na ulicach mocno się przerzedziły, za to każdego dnia przybywało zamkniętych i zabitych deskami sklepów. Justyna jednakże wciąż trwała przy nim.

Także z każdym dniem w pałacu coraz mniej od niego wymagano. Nie pisano już żadnych ultimatów dla bazyleusa Andronika, bo i po co? Koniec był blisko. Obowiązki Antypatera sprowadzały się najczęściej do tłumaczenia raportów nadsyłanych przez szpiegów, których cesarz nadal słał do granic greckiego świata. Ruchy wojsk w Dalmacji: posiłki dla i tak już potężnej greckiej armii, obozującej naprzeciwko północno-wschodniego krańca półwyspu w odległości strzału od rzymskiej placówki w Wenecji. Druga grecka armia w marszu przez Afrykę przesuwała się z Ajgyptos w kierunku Kartaginy i innych portów na numidyjskim wybrzeżu; zapewne siły

wsparcia dla wojsk stacjonujących na Sycylii. Na północy dokonywały się kolejne przetasowania najwyraźniej nieprzebranych bizantyjskich oddziałów: legion Turków parł do Sarmacji wzdłuż germańskiej granicy, prawdopodobnie w celu dalszego rozciągnięcia i tak cienkich rzymskich linii obrony. Antypater skrupulatnie odczytywał listy, lecz Maksymilian rzadko słuchał go uważnie. Cesarz był markotny, zadumany, nieobecny. Pewnego razu Antypater wszedł do Gabinetu Szmaragdowego i zastał go pochylonego nad opasłą księgą historyczną, otwartą na stronicy z długą listą minionych cesarzy. Przesuwał palec od pierwszych

imion: August, Tyberiusz, Gajusz Kaligula, Klaudiusz, Neron, a potem poprzez Hadriana, Marka Aureliusza, Septymiusza Sewera, Tytusa Galiusza do podziału imperium, aż doszedł do średniowiecza i czasów współczesnych. Lista, zawierająca już tylko cesarzy Zachodu, rozciągnięta daleko poza jego palcem, uwzględniała imiona sławne i zapomniane: Klodianus, Klaudiusz Tycjan, Maksymilian Wielki, wszyscy Herakliusze, wszyscy Konstantynowie, wszyscy Marcjanusowie. Antypater patrzył, jak drżącym czubkiem palca Maksymilian wskazuje imiona z czasów najnowszych. Trajan VI, Julian IV, Filip V i Maksymilian V, ojciec

dzisiejszego Maksymiliana. Pierwotnie w tym miejscu lista się kończyła. Sporządzono ją przed początkiem obecnych rządów. Ktoś jednak dodał na samym dole odmiennym charakterem pisma imię Maksymiliana VI. Cesarz zawiesił tu swój wędrujący palec. Jego własne imię. Jął wolno kręcić głową. Antypater od razu zrozumiał, jakie myśli go dręczą. Wpatrując się w długą listę, ogarniając całość spojrzeniem, wyobrażał sobie, jak przez te wszystkie stulecia toczyły się wody rzymskiego panowania, od wiekopomnej chwili zawiązania imperium przez nieśmiertelnego Augusta po... jego koniec... koniec z winy maluczkiego, niewydarzonego Maksymiliana VI.

Zamknął księgę, podniósł wzrok na Antypatera i uśmiechnął się tępym, sztucznym uśmiechem. Łatwo było przejrzeć jego myśli. Ostatni na wielkiej liście. Cóż za wyróżnienie, Antypaterze. Doprawdy, niezwykłe wyróżnienie! Tej nocy Antypaterowi śnili się pijani greccy żołdacy o dzikim spojrzeniu: ubrani w niebiesko-zielone lniane kaftany, biegali triumfalnie po ulicach Rzymu, roześmiani i rozwrzeszczani, łupili sklepy, zaciągali niewiasty w mrok uliczek. A potem chwalebny wjazd do miasta cesarza Andronika drogą Via Flaminia; jechał wspaniały w purpurowej chlamidzie, swoim królewskim płaszczu, z wielką grzywą

złocistych włosów, spadających na kark, i ogromną brodą staczającą się na pierś. Tłumy rzymskich obywateli utworzyły szpaler; sypały na drogę kwiecie, urządzały owacje, wznosiły entuzjastyczne okrzyki na czesc swojego nowego władcy, witały go w jego ojczystym języku, wołając: – Basileus Romaion! – Czyli król Rzymian... Gardząc rydwanem, zwycięski władca dosiadł olbrzymiego białego rumaka, obwieszonego klejnotami. Na skroniach nosił lśniącą grecką koronę, przybraną pawimi piórami. W jednym ręku dzierżył berło z orlim łbem, drugą wspaniałomyślnie machał tłumom. Zajechawszy na Forum, zsiadł z konia i rozejrzał się z zadowoleniem.

Podchodząc spacerowym krokiem do alejki biegnącej pod Wzgórzem Kapitolińskim, pokazał coś swojemu gwardziście zamaszystym gestem, jakby orzekał, gdzie zamierza wybudować łuk triumfalny, upamiętniający jego zwycięstwo. Nazajutrz lało jak z cebra. W pałacu stawił się goniec z wiadomością o lądowaniu wojsk greckich na liguryjskim wybrzeżu. Porty w Antipolis i Nicei poddały się bez walki. W chwili obecnej wojska nieprzyjaciela maszerowały nadbrzeżnym gościńcem w kierunku Genui. Po południu zjawił się drugi goniec, który ledwo trzymał się na nogach, z wieściami z południa o

straszliwych walkach w Kalabrii, gdzie rzymska armia cofała się z wolna pod naporem przeciwnika. Druga część greckich wojsk z Sycylii uderzyła na półwysep wyżej, niż się spodziewano, zajęła port w Neapolis i obiegła to strategicznie położone miasto, skazane na przegraną. Antypaterowi brakowało już tylko ostatniego elementu układanki: wojska bizantyjskie, zgrupowane w Dalmacji, miały zaatakować północno-wschodnią granicę. – Niebawem i stamtąd przyjdą wieści o wojnie – oznajmił Justynie. – Ale czy to coś zmieni? – Żołnierze Andronika szli

przez półwysep w kierunku Rzymu z południa i północy. – Gęś ugotowana, jak powiedziałby Germanik. Wszystko przegrane, imperium upada.

***

– Doręczysz list bazyleusowi Andronikowi – rzekł cesarz. Znajdowali się w Gabinecie Indygowym, obok Szmaragdowego. W chłodne, słotne dni było tu trochę

cieplej. Lało już czwarty dzień z rzędu. Neapolis padł, a grecka armia, rozprawiwszy się z rzymskimi legionami na południu, posuwała się bez przeszkód traktem Via Roma. Jedyną niedogodnością, jaką napotykała, były zwały obsuniętej ziemi na drogach. Druga armia grecka, idąca z Ligurii, znajdowała się chyba w Lacjum, może już nawet w Tarkwinii lub Caere. Prawdopodobnie i im nic oprócz pogody nie utrudniało marszu. Caere leżało trzydzieści mil na północ od Rzymu. Również na froncie weneckim oddziały Bizancjum przerwały linię obrony. Maksymilian odchrząknął.

– „Do Jego Królewskiej Wysokości Andronika Maniakesa, Autokraty i Imperatora, z łaski bożej Króla Królów, Króla Rzymian i Najwyższego Władcy Wszystkich Regionów...”. Zapisałeś, Antypaterze? – „Basileus basileion” – mruknął zapytany. – Tak, najjaśniejszy panie. – Obrzucił Maksymiliana prędkim, badawczym spojrzeniem. – Rzekłeś: „Najwyższego Władcy Wszystkich Regionów”? – Tak on siebie zowie – odparł Maksymilian z niejakim rozdrażnieniem. – Ależ panie, za pozwoleniem, implikacje tego...

– Przejdźmy do rzeczy, Antypaterze. „...i Najwyższego Władcy Wszystkich Regionów. Od jego kuzyna Maksymiliana Juliana Filipa Romana Cezara Augusta, Imperatora i Wielkiego Pontyfika, Trybuna Ludowego, et cetera, et cetera...”. Znasz wszystkie tytuły, Antypaterze. Sam je dopisz... „Witaj i niech łaskawość wszystkich bogów nigdy cię nie opuszcza, aż do skończenia świata”. – Znowu się zamyślił. Kilka razy odetchnął głęboko. – „Nawet jeśli bogom podobało się widzieć mnie na tronie cesarzy przez dwadzieścia lat, zaczynam odnosić wrażenie, że niebiosa przestały patrzeć na mnie łaskawym okiem i że z woli najświętszych bogów winienem zrzec się odpowiedzialności,

złożonej na mnie rozkazem mojego ojca, Jego Cesarskiej Mości Boskiego Imperatora Maksymiliana Juliana Filipa Klaudiusza Cezara Augusta. Nadto mam świadomość, że łaska niebios zwróciła się ku mojemu cesarskiemu kuzynowi Jego Królewskiej Wysokości Bazyleusowi Andronikowi Maniakesowi, Autokracie i Imperatorowi, et cetera, et cetera... – Dopisz raz jeszcze wszystkie należne mu tytuły, dobrze? Antypater posługiwał się już drugą tabliczką woskową, a właściwej treści było niewspółmiernie mało w porównaniu z potokami tytułów. Jednakże wymowa listu nie budziła

wątpliwości. Poczuł, jak serce wali mu młotem, gdy w pełni dotarł do niego sens słów imperatora. Było to właściwie pismo abdykacyjne. Maksymilian oddawał imperium we władanie Grekom. Grecy praktycznie i tak już mieli w garści imperium, całe terytorium z wyjątkiem stolicy i paru nędznych mil kwadratowych okolicznych ziem. Ale czy tak postępuje przykładny Rzymianin? Kapitulacja rzymskiego cesarza przed cudzoziemskim zdobywcą nie miała precedensu. A tym właśnie był Andronik: Grekiem, a więc cudzoziemcem – niezależnie od

twierdzeń Bizantyjczyków, jakoby stanowili pełnoprawną połowę pierwotnego imperium rzymskiego. Niektórych władców odwoływano z urzędu, to na pewno. W starodawnych czasach zdarzały się wojny domowe: Oktawian walczył z Markiem Antoniuszem, zmagania o sukcesję po Neronie, batalia o tron po zamordowaniu Kommodusa. Wszelako Antypater nie przypominał sobie takiego przypadku, żeby pokonany cesarz pokornie oddał tron zdobywcy. Zazwyczaj padało się na miecz – czyż nie? – kiedy zbliżali się żołnierze zwycięskiego wodza. Ale co było częstą praktyką przed tysiącem lat, mogło dziś być uznane za przeżytek.

Maksymilian mówił potoczyście, wypowiadając każde zdanie kwiecistym stylem, bez jakichkolwiek błędów gramatycznych, jakby od wielu tygodni przygotowywał się do napisania tego listu, poprawiał go w myślach raz po raz, aż stał się doskonały i nie pozostawało już nic innego, jak wyrazić go na głos w obecności Antypatera, żeby ten mógł przełożyć go na bizantyjską grekę. Pismo abdykacyjne, bez dwóch zdań. Antypater pojął rzecz zdumiewającą: Maksymilian nie tylko zrzekał się tronu, lecz wskazywał Andronika jako swojego prawomocnego następcę, godnego i niepodważalnego posiadacza

najwyższej władzy. Oczywiście, Maksymilian nie spłodził potomków, a Germanik, oficjalny następca tronu, nie nadawał się raczej do tej funkcji. Maksymilian niniejszym przekazywał Andronikowi prawa do korony, należne mu teraz nie z racji podboju, ale mocą jasno sformułowanego dekretu ustępującego władcy. Innymi słowy, jednoczył na powrót dwie połowy starożytnego imperium. Czy rzeczywiście musiał posuwać się tak daleko? Skoro nie zamierzał się zabić, o co chyba nie sposób go obwiniać, czy nie mógłby zwyczajnie pogodzić się z porażką, pisząc zwięzły list powiadamiający o

złożeniu broni, i bez hańbienia się przejść do historii? Maksymilian jednak wciąż mówił. Antypater nagle uświadomił sobie, że istnieje jeszcze jeden, głębiej ukryty, cel tego listu. – „Zestarzałem się, piastując ten urząd – nieprawda, ledwie stuknęła mu pięćdziesiątka – i brzemię władzy poczyna mnie nużyć. Pragnę już tylko spędzić resztkę życia na czytaniu i medytacjach gdzieś w ustronnym zakątku w bezkresnych włościach Waszej Cesarskiej Mości. Powołuję się na przypadek cesarza Dioklecjana, który też dokładnie po dwudziestu latach

panowania dobrowolnie zrezygnował ze swoich rozległych uprawnień i zamieszkał w prowincjonalnym mieście Salona w Dalmacji, gdzie po dziś dzień stoi pałac będący wówczas jego rezydencją. Ja, Maksymilian Cezar, proszę uniżenie, o sposobność pójścia w ślady Dioklecjana i, jeśli łaska, o darowanie mi pałacu w Salonie, w którym kilkakrotnie nocowałem za dni mojego panowania. Wspominam go z rozrzewnieniem i chętnie bym tam zamieszkał...”. Antypater dobrze znał pałac w Salonie. Wychowywał się dosłownie w jego cieniu. Był to w rzeczy samej przyzwoity pałac, praktycznie miasto w

mieście, położony nad samym brzegiem morza, otoczony potężnymi murami obronnymi, posiadający bez wątpienia luksusowe wnętrza. Niejeden cesarz zażywał w nim gościny, podróżując po uroczym dalmatyńskim wybrzeżu. Być może Andronik też się w nim zatrzymywał, tym bardziej że Dalmacja od dziesięcioleci była bizantyjską prowincją. Teraz prosił o niego Maksymilian – nie prosił, wręcz błagał! Pokonany cesarz „pokornie prosi”, nagle zwraca się do Andronika: „panie”, używając zwrotu: „jeśli łaska”. Na srebrnej tacy podaje Andronikowi tytuł cesarski, prosząc w zamian, żeby pozwolono mu schronić się

za gigantycznymi murami twierdzy Dioklecjana i przeżyć tam resztę życia. Wstyd, hańba i obrzydliwość! Antypater czym prędzej odwrócił wzrok. Bał się, że cesarz dojrzy w jego oczach pogardliwe błyski. A cesarz nie przestawał mówić. Antypaterowi umknęło kilka słów, lecz to mu nie przeszkadzało. Zawsze mógł wypełnić luki stosownymi słowami. „...bądź pewien, drogi kuzynie Androniku, że zaciągając u ciebie dług bezbrzeżnej wdzięczności, odnoszę się z najgłębszą czcią do twej rozwagi i dobroci, jak również winszuję

wszystkich przesławnych osiągnięć twego panowania. Pozostaję z szacunkiem, Maksymilian Julian Filip Roman Cezar August, Imperator i Wielki Pontyfik, et cetera, et cetera...”.

***

– No cóż – powiedziała Justyna, kiedy Antypater streścił jej pismo abdykacyjne następnego wieczora po tym, jak przez cały deszczowy dzień z wprawą przenosił tekst na zwój pergaminu. –

Andronik nie musi niczego dawać Maksymilianowi, prawda? Zetnie mu głowę, jeśli najdzie go ochota. – Nie uczyni tego. Mamy rok 1951. Bizantyjczycy są cywilizowanym narodem. Andronik nie chce przypinać sobie łatki barbarzyńcy. Zresztą, byłby to polityczny błąd. Czemu miałby robić męczennika z Maksymiliana, wynosić go do rangi bohatera w oczach antygreckiego ruchu oporu, który prawdopodobnie powstanie w niepokornych zachodnich prowincjach... skoro może go pocałować w policzek i odesłać do Salony? Cesarstwo Zachodnie należy do niego. Zapewne wolałby rozpoczynać rządy bez

przelewu krwi. – Myślisz więc, że pójdzie na ugodę? – Z pewnością, jeśli ma rozum w głowie. – A potem co? – Potem? – Mówię o nas. Co się z nami stanie? – Aha. Cesarz i w tej sprawie się wypowiedział. Justyna gwałtownie wstrzymała oddech. – Naprawdę?

– Kiedy skończył dyktować list – odparł z zażenowaniem Antypater – odwrócił się do mnie i zapytał, czy pojadę z nim do Solony bądź tam, gdzie wspaniałomyślnie pośle go Andronik. „Będę potrzebował sekretarza nawet na zesłaniu”, tak powiedział. „Zwłaszcza jeśli wyląduję w greckojęzycznej prowincji, a obawiam się, że właśnie tam mnie odeśle, żebym mu nie wchodził w drogę. Ożeń się ze swoją nadobną Greczynką i jedź ze mną, Antypaterze”. Dokładnie tak brzmiały jego słowa. „Ożeń się ze swoją nadobną Greczynką i jedź ze mną”. Oczy Justyny momentalnie się rozjaśniły. Oblała się rumieńcem, jej pierś

wznosiła się i opadała. – Antypaterze, to wspaniała nowina! Oczywiście, zgodziłeś się? Jeszcze nie wyraził zgody. W gruncie rzeczy, daleki był od tego. Nie dał cesarzowi jednoznacznej odpowiedzi. – Wiesz, Justyno, że z radością ożenię się z tobą – rzekł, zakłopotany. Trochę ją zbił z tropu. – A druga część o podróży z Cezarem do Dalmacji? – Hm... Niewykluczone...

– Niewykluczone? A mamy inne wyjście? Antypater wahał się, przebierając rozcapierzonymi palcami. – Nie wiem, jak ci to powiedzieć. Może tak: to, o co prosi cesarz, jest tchórzostwem. Przynosi wstyd sobie i Rzymowi. – Nawet jeśli tak, co z tego? Wolisz tu zostać i umrzeć jak Rzymianin? – Już ci mówiłem, że Andronik nie każe go uśmiercić. – Mówię o nas.

– Czemu ktoś miałby nam zrobić coś złego? – Już to przerabialiśmy. Tydzień temu sam powiedziałeś, że jesteś urzędnikiem na cesarskim dworze. Ja jestem Greczynką, która przestaje z Rzymianami. Z pewnością nastąpią czystki w administracji. Raczej nie zostaniesz stracony, ale będziesz miał ciężkie życie. Jak ja. Tylko że ze mną obejdą się gorzej. Tobie dadzą jakąś poniżającą, niewolniczą robotę, jeśli dobrze pójdzie. Ale takimi jak ja będą jeszcze bardziej poniewierać. Zwycięzcy żołnierze nie przepuszczą okazji.

Nie potrafił sprostać dzikiej wściekłości w jej spojrzeniu. Odkąd pożegnał się z cesarzem wczoraj po południu, w jego głowie brzęczały dźwięczne heroiczne zwroty ...w chwili ostatecznej próby człowiek musi się zachować jak przystało na Rzymianina, inaczej straci dobre imię... bohaterska tradycja oręża rzymskiego zobowiązuje... ...historia nigdy nie wybaczy... ...przychodzi godzina, kiedy człowiek musi zdać egzamin z człowieczeństwa, inaczej jest niczym innym jak... ...jakaż to hańba, niezmierna i niewysłowiona, wiązać się z dworem wstrętnego tchórza – cesarza, który... I jeszcze więcej w podobnym

duchu. A wszystko to prowadziło do dobitnego odrzucenia propozycji Maksymiliana, który zapraszał go do wspólnego pobytu w przytulnym dalmackim pałacu. Teraz jednak widział wyraźnie, że cesarz ma nie po kolei w głowie. Bohaterska tradycja oręża rzymskiego zobowiązuje. Może i tak. Tyle że Maksymilian Cezar nie był bohaterem, podobnie jak nie był nim on, Lucjusz Eliusz Antypater. A jeśli sam cesarz nie umie się zdobyć na bohaterstwo, czemu miałby umieć mistrz alfabetu greckiego? Człowiek, który był tylko urzędnikiem, gryzipiórkiem, w żadnym razie mocarzem, a nawet pełnoprawnym

Rzymianinem w pojęciu Cycerona, Seneki czy Katona Cenzora. Ci wyśmialiby jego aspiracje. Ty? Rzymianinem? Ty ze swoimi naoliwionymi włosami, małym zadartym nosem i krokiem baletnicy? Niech sobie każdy udaje Rzymianina, lecz Rzymianinem może być tylko Rzymianin. Czasy Seneki, Katona i Cycerona dawno przeminęły. Od tamtej pory wiele się zmieniło. Wróg u bram Rzymu, a cesarz co robi? Spokojnie pada na miecz? Bez słowa podcina sobie żyły? O, nie! Cesarz z werwą komponuje list, w którym poniża się błaganiem o bezpieczne, niegodne przeniesienie do wielkiego pałacu na dalmatyńskim

wybrzeżu. Czy mistrz alfabetu greckiego ma stanąć na moście, zagrodzić drogę nieprzyjacielowi z mieczami w obu rękach niczym niezwyciężony heros z dawnej epoki, gdy tymczasem cesarz, któremu służył, beztrosko wymyka się z miasta tylnym wyjściem? – Patrz. – Justyna stała przy oknie. – Płoną ogniska. Jedno duże chyba na Wzgórzu Kapitolińskim. – Z tego okna nie widać Kapitolu. – Wobec tego na jakimś innym wzgórzu. Trzy, cztery, pięć ognisk na wzgórzach. A tam, na Forum, patrz! Pochodnie wzdłuż całej Sacra Via. Całe miasto rozświetlone. Myślę, że oni już tu są,

Antypaterze. Wyjrzał na zewnątrz. Deszcz ustał. Rzeczywiście, wszędzie płonęły ogniska i pochodnie. Nocą niosły się stłumione okrzyki, lecz nie dało się rozróżnić słów. Wszystko było rozmyte, przydymione, tajemnicze. – I co? – zapytała Justyna. Kilka razy oblizał wargi. – Tak, chyba już tu są. – Co teraz będzie? Za późno na ucieczkę! Trudno, zobaczymy, co przyniesie los. Ty, ja i cesarz Maksymilian jak niezłomni Rzymianie,

którymi przecież jesteśmy. Nieprawdaż, Antypaterze? – Andronik nie zrobi nic złego cesarzowi. Tobie i mnie też nie zrobi nic złego. – Niebawem się przekonamy – odpowiedziała.

***

Następny dzień przeszedł do pamięci jak

żaden inny w długiej historii Rzymu. Grecy nadeszli o zmierzchu całymi tysiącami, wchodząc do miasta równocześnie przez cztery bramy. I nikt im nie stanął na przeszkodzie. Najwidoczniej cesarz polecił dowódcom gwardii powstrzymać się od działania, bo daremny opór doprowadziłby tylko do niepotrzebnego rozlewu krwi i ogromnych zniszczeń w mieście. Wojna przegrana, orzekł cesarz. Wpuśćcie Greków, niech nie przedłużają naszej agonii. Było to mądre i dalekowzroczne zachowanie... albo też haniebnie tchórzliwe. Antypater miał w tej kwestii swoje zdanie, lecz nikomu się nie zwierzał.

Deszcz, który przestał padać wieczorem, gdy wróg zajmował miasto, rozpadał się rankiem. Akurat bazyleus Andronik triumfalnie wjeżdżał do miasta z północy drogą Via Flaminia. Rozgrywała się scena żywcem wzięta ze snu Antypatera, tyle że pogoda nie dopisała, nie rzucano kwiatów, a ludzie ustawieni wzdłuż drogi, zamiast się radować, mieli nietęgie miny. I nikt nie witał po grecku nowego imperatora. Andronik dosiadał olbrzymiego białego konia i prezentował się okazale – nawet w deszczu, który posklejał w kudły jego złote włosy, a z brody uczynił przemoczony frędzel. Nie udał się na Forum, co śniło się Antypaterowi, lecz prosto do cesarskiego pałacu, gdzie, o

czym mu doniesiono, miało mu zostać wręczone pismo abdykacyjne. W ceremonii brali udział wszyscy członkowie wielkiej rady stanu. Odbyła się w migotliwej Sali Myśliwskich Mozaik, zbudowanej przez jednego z później panujących Herakliuszy. Przeważnie tam – wśród mieniących się zielenią, czerwienią i purpurą scen przekłuwania lwów i słoni przez nieustraszonych łowców w staromodnych rzymskich strojach – cesarz przyjmował poselstwa z dalekich krajów. Dziś jednak Maksymilian nie siedział na tronie. Stojąc potulnie obok tronu, patrzył na bizantyjskiego władcę, który też mu się przyglądał z odległości

ośmiu, dziesięciu kroków. Za Maksymilianem zgromadzili się członkowie rady, natomiast za Andronikiem – sześciu greckich urzędników, którzy towarzyszyli mu podczas paradnego wjazdu do miasta. Kontrast między władcami był uderzający. Cesarz wydawał się pokurczem naprzeciwko Andronika, prawdziwego wielkoluda, niewątpliwie najwyższego i najroślejszego człowieka na sali, który miał ciężkie, toporne rysy twarzy i gęste, niesforne jasne włosy Celta lub Bryta, spadające nisko na plecy. Każdy aspekt jego powierzchowności: szerokie ramiona, potężny tors, sumiaste wąsy, wysunięta

szczęka i bujna broda – znamionował brutalną siłę byka. Jednakże jego małe, fioletowoszare oczy błyszczały nieprzejednaną chytrością. Antypater stał u boku Maksymiliana, służąc za tłumacza. Kiedy cesarz przyzwalająco kiwnął głową, wręczył zwój dygnitarzowi ze świty Andronika, mężczyźnie z tonsurą, odzianemu w szyte złotogłowiem szaty, ozdobione prawdziwymi rubinami i szmaragdami. Dygnitarz, obrzuciwszy zwój pobieżnym spojrzeniem, zwinął go bez słowa i oddał bazyleusowi. Andronik rozwinął pismo, z wyraźnym lekceważeniem przebiegł wzrokiem po pierwszych linijkach i z powrotem zwinął pergamin.

Zwrócił go dygnitarzowi z tonsurą. – Co tam napisano? – zapytał oschle Antypatera. Antypater zastanawiał się, czy król Rzymian umie czytać. Nie mogąc otrząsnąć się ze zdumienia, odpowiedział: – To pismo abdykacyjne, najjaśniejszy panie. – Daj mi je. – Andronik mówił głosem głębokim, gardłowym, chropowatym. Jego greka była daleka od doskonałości, jakby nie posługiwał się nią król, ale zwykły żołnierz lub rolnik. Najprawdopodobniej robił to

rozmyślnie, pochodził bowiem z zacnego bizantyjskiego rodu. Jednak nigdy nic nie wiadomo. Z wielkopańskim gestem dygnitarz z tonsurą przekazał zwój bazyleusowi, który po raz wtóry otworzył go z namaszczeniem i znów wydawał się czytać kilka linijek. Potem go zwinął i bezceremonialnie wetknął sobie pod pachę. Zaległa cisza. Antypater, mając tę krępującą świadomość, że jest blisko centrum uwagi, popatrywał na dwóch konsulów, zebranych ministrów i sekretarzy, wielkich generałów i admirałów,

prefekta pretorianów, naczelnika cesarskiego skarbu. W odróżnieniu od cesarza Maksymiliana, który przyjął nader układną postawę – małego człowieka, wiedzącego, że zostanie jeszcze bardziej pomniejszony – tamci prężyli się jak struna z niezłomną wojskową butą. Czy którykolwiek domyślał się, co zawiera pismo? Raczej nie. Na pewno nikt nie znał fragmentu dotyczącego Salony. Antypater napotkał spojrzenie księcia koronnego Germanika, który odświeżył się wyjątkowo na tę okazję: wykąpał się i ubrał w nieskazitelną białą szatę z purpurowym obszyciem. I on, przyłączając się do ogółu, stanął na baczność, co w jego przypadku

wydawało się wszakże jakieś niestosowne. Na jego wargach drżał uśmiech. Z czego tu się cieszyć, pomyślał Antypater, w tak straszliwym dniu? Bazyleus Andronik zwrócił się do niego: – Cesarz zrzeka się tronu bezwarunkowo, czyż nie? – Tak, najjaśniejszy panie. Tu i ówdzie wśród członków wielkiej rady dały się słyszeć westchnięcia, świadczące nie tyle o zdziwieniu, co zgrozie. Antypater wiedział, że o żadnym zaskoczeniu nie ma mowy. Jednakże tak dobitne postawienie

sprawy musiało wstrząsnąć umysłami. Zachowanie księcia Germanika wcale się nie zmieniło. Wciąż ta sama dumna poza i ten sam chytry, beztroski półuśmieszek w kąciku ust. Jego starszy brat na zawsze oddawał tron, który pewnego dnia mógł odziedziczyć Germanik... ale czy książę w ogóle miał nadzieję na nim zasiąść? – Czy są jakieś szczególne życzenia? – zapytał Andronik. – Jedno, najjaśniejszy panie. – Mianowicie? Wszystkie spojrzenia skupiły się na

Antypaterze. Najchętniej zapadłby się pod błyszczącą, kamienną posadzkę. Dlaczego właśnie jemu przypadło wypowiedzieć te przeklęte słowa przed nobliwym rzymskim audytorium? Nie było jednak wyjścia. – Cesarz Maksymilian prosi, panie – zaczął najspokojniejszym tonem, na jaki mógł się zdobyć – żeby pozwolono mu odejść wraz z tymi dworzanami, którzy zechcą mu towarzyszyć, do pałacu cesarza Dioklecjana w Salonie w Dalmacji, gdzie ma nadzieję spędzić resztę życia na nauce i kontemplacji. I już. Stało się. Antypater wpatrywał się w dal niewidzącym wzrokiem.

Na moment bazyleus przymknął swoje zimne, szarofioletowe oczy. Po jego ustach przemknął równie krótki pogardliwy uśmiech. – Nie widzę powodu, dla którego miałbym odmówić – odezwał się w końcu. – Godzę się z warunkami zaproponowanymi w dokumencie. – Ponownie go rozwinął. Wziąwszy pióro od stojącego obok dygnitarza, naskrobał na dole dużą literę „A”. Widocznie tak się podpisywał. – Coś jeszcze? – Nie, najjaśniejszy panie. Andronik kiwnął głową. – A więc dobrze. Przekaż byłemu

cesarzowi, że moim życzeniem jest spędzić noc w naszym obozie nad rzeką, wśród żołnierzy. Jutro zamierzam wprowadzić się do pałacu, z którego bez mojej zgody nic nie może zostać wyniesione. Ponadto jutro przedstawię mojego brata Romanosa Cezara Strawospondylosa, który odtąd będzie władał Cesarstwem Zachodnim jako imperator. Przekaż to, jeśli łaska, swojemu byłemu cesarzowi. – Skinął na świtę i cała falanga wyszła sztywnym krokiem. Antypater odwrócił się do Maksymiliana, który stał w bezruchu, jakby przemienił się w kamienny posąg.

– Bazyleus mówi, Cezarze, że... – Dziękuję, Antypaterze, ale zrozumiałem, co powiedział – przerwał Maksymilian takim głosem, jakby mówił z grobu. Uśmiechnął się uśmiechem trupiej czaszki, błysnąwszy zębami na ułamek chwili. Potem i on wyszedł z komnaty. Członkowie wielkiej rady, przeważnie osłupiali i niedowierzający, ruszyli za nim dwójkami i trójkami. A więc tak współcześnie upada imperium, pomyślał Antypater. Bez rozlewu krwi, bez egzekucji. Pergaminowy zwój przechodzi z rąk zwycięzcy do rąk zwyciężonego i z

powrotem, litera „A” w miejsce podpisu, wymiana lokatorów w cesarskich apartamentach. I tak ten dzień przejdzie do historii. Lucjusz Eliusz Antypater, mistrz alfabetu greckiego odchodzącego cesarza, przedłożył dokument abdykacyjny bazyleusowi Andronikowi, który obejrzał pismo bez zainteresowania... – Antypaterze! – wyrwał go z zadumy Germanik Cezar. Tylko on pozostał w komnacie z mistrzem alfabetu greckiego. Kiwnął głową. – Chcę zamienić z tobą słówko na portyku. Chodź.

***

Na zewnątrz, gdy się przechadzali wzdłuż długiego ganku kolumnowego, zdobiącego to skrzydło pałacu, o drewniany dach bębnił deszcz. Germanik odezwał się pierwszy: – Cóż mi powiesz o Romanosie Cezarze? Myślałem, że brat bazyleusa ma na imię Aleksandros. W jego głosie pobrzmiewała jakaś dziwna nuta. Po chwili Antypater zrozumiał, że zniknęła gdzieś poza zgnuśniałego księcia. Wyrażał się jasno,

rzeczowo, bez ogródek. – Podejrzewam, że braci jest kilku. Świat najwięcej usłyszał o Aleksandrosie. Ma naturę wojownika. Romanos musi mieć inny charakter. Wyraz „Strawospondylos” znaczy „z krzywymi plecami”. Germanik zrobił wielkie oczy. – Andronik wybrał kalekę na cesarza Zachodu? – Tak można by sądzić po przydomku, panie. – No cóż, zażartował z nas. Ale jak sobie chce. – Germanik uśmiechnął się,

lecz nie wyglądał na zbyt wesołego. – Tak czy inaczej, jedno jest pewne: nadal będzie dwóch cesarzy. Andronik nie ośmieli się rządzić z Konstantynopola całym zjednoczonym imperium, bo wie, że to niemożliwe. Już ci to mówiłem na Forum, gdyśmy się spotkali przed świątynią Konkordii. Antypater nie posiadał się ze zdziwienia, obserwując nagłą zmianę w zachowaniu Germanika, poważny ton jego słów, rzeczowe podejście do sprawy. Różnica uwidoczniała się nawet w ruchach. Zniknęła gdzieś niedbała arystokratyczna nonszalancja, zawadiackie gesty. Ni stąd, ni zowąd prezentował się jak żołnierz. Antypater

dopiero teraz zauważył, o ile wyższy jest Germanik od swojego brata. – Jak ci się wydaje, Antypaterze, czy długo pociągnie Cesarstwo Zachodnie? – Co mam przez to rozumieć? – Ile lat? Pięć? Dziesięć? Tysiąc? – Nie sposób przewidzieć, panie. – To rusz głową. Andronik prze na zachód, w mgnieniu oka rozbija nasze wątłe linie obrony, ustanawia cesarzem ułomnego brata i wraca do wygodnego życia w Konstantynopolu. Pozostawiając kilkanaście greckich legionów, które mają trzymać w ryzach niezmierzone

ziemie zachodniego imperium: Hispanię, Germanię, Brytanię, Galię, Belgikę i tak dalej, i dalej, że nie wspomnę o samej Italii. Dlaczego więc nas podbił? Ano po to, żeby nasze podatki płynęły na wschód i zasilały bizantyjski skarbiec. Czy rolnicy w Brytanii będą uszczęśliwieni? A dzicy wąsale z Germanii? Znasz odpowiedź. Andronik zdobył Rzym, ale to nie znaczy, że przejął kontrolę nad całym imperium. W dalekich prowincjach nikomu nie spodoba się to, że ster rządów dzierżą Grecy. Zacznie się szemranie. Te ludy uważają się za Rzymian i chcą, żeby rządzili nimi Rzymianie. Prędzej czy później po wszystkich krainach rozniesie się zarzewie buntu. Twierdzę, że prędzej

niż później. Zamachy na greckich poborców podatkowych, sędziów i prokuratorów miejskich. Wpierw gdzieniegdzie rebelia, potem cały kraj objęty powstaniem zbrojnym. Andronik zrozumie, że nie warto utrzymywać linii zaopatrzenia na tak dużych odległościach. Wzruszy ramionami i pozostawi Zachód swojemu losowi. Nie przybędzie tu walczyć po raz drugi za naszego życia. Albo wytępimy greckich okupantów, albo, co bardziej prawdopodobne, połkniemy ich i przerobimy na Rzymian. W drugim, trzecim pokoleniu zapomną, jak się mówi po grecku. – Na to się zanosi, panie.

– Otóż to. Jutro wieczorem wyjeżdżam z Rzymu. – Do Dalmacji, niech zgadnę. Z cesa... to znaczy z bratem? Germanik splunął. – Nie gadaj głupot. Jadę w odwrotnym kierunku. – Nachylił się i rzekł niskim, stanowczym głosem: – W Ostii czeka statek, którym popłynę do Massalii w Galii. Założę tam swoją stolicę... tam albo w Lugdunum, jeszcze się nie zdecydowałem. – Stolicę!? – Cesarz abdykował. Sam spisałeś

dokument, prawda? A zatem ja teraz jestem cesarzem. Cesarzem na wygnaniu, ale zawsze cesarzem. Ogłoszę się nim, gdy tylko zawitam do Massalii. Gdyby Germanik mówił o tym przed tygodniem, Antypater uznałby, że oszalał, bredzi po pijanemu lub stroi głupie żarty. Dziś jednak nie był to ten sam Germanik. Książę bezlitośnie świdrował go spojrzeniem swoich morskich oczu. – Oczywiście, jeśli szepniesz o tym komuś, nim opuszczę Rzym, zginiesz marnie. – To czemu mi mówisz?

– Bo uważam, że na swój dziwny, przewrotny grecki sposób jesteś człowiekiem godnym zaufania. Wspomniałem o tym w świątyni Konkordii. Chcę, żebyś popłynął ze mną do Galii. To wypowiedziane lekkim tonem zdanie uderzyło go niby grom z jasnego nieba. – Co, proszę? – Też będę potrzebował mistrza alfabetu greckiego. Kogoś, kto pomoże mi w kontaktach z tymczasową władzą okupacyjną w Rzymie. Kogoś do odcyfrowywania pism, które będą mi nadsyłać szpiedzy ze Wschodu. I byłbyś również moim doradcą. Jesteś

zahukanym, niepozornym człowiekiem, ale też mądrym, a nawet przebiegłym. W jednej osobie Grekiem i Rzymianinem. Przydałbyś mi się w Galii. Płyń ze mną, nie pożałujesz. Na własne oczy zobaczysz, jak odbudowuję armię i przepędzam Greków z Rzymu. Możesz zostać konsulem, kiedy powrócę i przejmę tron cesarzy. – Panie... – Zastanów się. Daję ci czas do jutra.

***

Kiedy zakończył opowieść, na twarzy Justyny malował się trudny do odczytania wyraz. Nie umiał stwierdzić, co się kryje za jej ciemnymi, iskrzącymi oczami. – Zdziwiłem się co niemiara, że w Germaniku drzemią siły, o które nikt by go nie posądzał. Ma silny charakter pomimo błazeństw, które odstawiał. W głębi serca jest przykładnym Rzymianinem. – Rzeczywiście, musiałeś być zdziwiony.

– Owszem, to szlachetna, romantyczna misja: ogłosić się cesarzem na wygnaniu i organizować w Galii ruch oporu. I przyznam, że mi pochlebił, zapraszając mnie do udziału w rządach. Ale trudno, nie mogę mu towarzyszyć. – Nie mógł dlatego, że Justyna nie poparłaby tego pomysłu. Jeśli miał w czymś pewność w chaosie tak nagle rozkołysanego świata, to jedynie w tym, że uda się tam, dokąd zechce udać się Justyna. Cenił ją wyżej niż politykę, imperia i wszystkie abstrakcyjne sprawy. Rozumiał to teraz lepiej niż kiedykolwiek. Rzeczywistość sprowadzała się do Lucjusza i Justyny, Justyny i Lucjusza. Odpowiedzialnością za imperium niech obarczą się inni.

– Jak myślisz, uda mu się wypędzić Greków? – zapytała. – Wiele na to wskazuje. Powszechnie wiadomo, że imperium jest zbyt duże, żeby można było nim rządzić z jednej stolicy na Wschodzie, a posadzenie greckiego cesarza na zachodnim tronie niczego w tym względzie nie poprawi. Zachód jest rzymski, myśli po rzymsku. Na razie Grecy mają nad nami przewagę, bo w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat z własnej głupoty tak się osłabiliśmy, że wtargnęli w nasze granice i zdobyli stolicę. Ale długo się tym nie nacieszą. Podniesiemy się z upadku i zajmiemy należną nam pozycję. – Ujrzał w wyobraźni wyraźny obraz

rzeki płynącej w dwóch kierunkach; przeszłość odchodziła i zarazem wracała. – Bogowie postanowili, żebyśmy rządzili światem. Rządziliśmy nim przeszło tysiąc lat i robiliśmy to, do cholery, bardzo dobrze. I znowu tak będzie. Los sprzyja Germanikowi. Nim umrzemy, cesarze w tym mieście będą mówić po łacinie, zapamiętaj sobie moje słowa. Była to długa przemowa. Justyna skwitowała ją milczeniem, które trwało niewiele krócej. Na koniec powiedziała: – Zimą w Galii panują mrozy, prawda? – Tak, podobno jest tam dość zimno. Z pewnością zimniej niż tutaj.

Za zimno dla niej, tyle wiedział. Po co w ogóle pytała? Nie mieściło mu się w głowie, żeby chciała tam jechać. Miałaby ciężkie życie. – Dziwny jest ten świat – powiedział, skoro się nie odzywała. – Cesarz jest do niczego, a brat, o którym myślałem, że jest do niczego, okazuje się dzielnym, nieulękłym człowiekiem. Jeżeli istnieje coś takiego jak duch Rzymu, a wierzę, że tak, to jutro Germanik zabierze go na zachód. – A ty, Lucjuszu? Dokąd się udajesz? – Oboje jesteśmy Grekami. Udamy się w przeciwnym kierunku, Justyno. Na wschód, w stronę słońca. Do Dalmacji z

Cezarem. – Jesteś Rzymianinem, Lucjuszu. – Do pewnego stopnia, i co z tego? – Rzym odchodzi na zachód. Bojaźliwy Maksymilian na wschód. Naprawdę wolisz towarzyszyć tchórzowi? Antypater gapił się na nią oniemiały i oszołomiony. – Powiedz mi, Lucjuszu, czy w Galii naprawdę jest tak zimno? Często pada śnieg? Wreszcie odzyskał mowę.

– Co chcesz przez to powiedzieć, Justyno? – To ja cię o to pytam. Załóżmy, że się nie znamy. Dokąd byś jutro wyruszył, na wschód czy na zachód? Wahał się tylko przez chwilę. – Na zachód. – Z bratem cesarza, nie bacząc na śnieg? – Tak. – Z tym bratem, o którym myślałeś, że jest do niczego? – Cesarz jest nieudacznikiem, ale brat,

okazuje się, różni się od niego. Gdyby nie było cię w moim życiu, prawdopodobnie bym mu towarzyszył. – Zastanawiał się, czy aby na pewno. Ależ tak, zdecydowanie! – Jestem Rzymianinem, choć raz chciałbym się zachować jak Rzymianin. – W takim razie jedź! Na co czekasz? Ziemia zachwiała mu się pod nogami, jakby przyszło trzęsienie ziemi. – A ty, Justyno? – Ja nie muszę zachowywać się jak Rzymianka. Mogę zostać tutaj i nadal być Greczynką...

– Justyno, nie! – ...albo znosić śnieg z tobą i twoim nowym cesarzem. – Owinęła się ramionami i zadrżała, jak gdyby białe płatki padały na nią już tu, w ich przytulnym mieszkaniu. – Z drugiej strony, wciąż mamy możliwość udać się na wschód z drugim cesarzem. Z tchórzem, który oddał tron, żeby wieść spokojne życie. – Wiesz, że sam nie należę do odważnych. – Wiem, ale gdyby nie ja, popłynąłbyś z Germanikiem. Przed chwilą to powiedziałeś. Jest różnica między brakiem odwagi a tchórzostwem.

Zastanawiam się, co gorsze: raz na jakiś czas przejść się po śniegu czy żyć w ciepłych krajach z tchórzami? Czy człowiek może z nimi przebywać, jeśli samemu nie jest tchórzem? Nie odpowiedział. Łupało go w głowie. Przyparła go z każdej strony. Wiedział tylko tyle, że ją kocha, potrzebuje jej i podejmie tylko tę decyzję, którą ona poprze. Z zewnątrz znów dolatywały krzyki, triumfalne i hałaśliwe. Czasem przerywane rozpaczliwym wrzaskiem. Antypater spojrzał w okno i zobaczył na wzgórzach nowe ognie. Zaczynał się właściwy podbój. Zwycięzcy wyrywali

sobie łupy. Cóż, należało się tego spodziewać, pomyślał. Już się tym nie martwił. Pozostało tylko jedno pytanie: na wschód z upadłym cesarzem czy na zachód z jego bratem? Popatrzył na Justynę. Czekał na jej zdanie. Nadal trzymała się za boki, walcząc z urojonym mrozem, ale już uśmiechnięta. Mróz był wyimaginowany, uśmiech – rzeczywisty. – Wobec tego zostanę Rzymianką. Będziemy chodzić po śniegu w Galii. Jak myślisz, Lucjuszu, to szaleństwo? W

takim razie szalejmy. I niech jeden ogrzeje drugiego. Powinniśmy się zacząć pakować, skarbie. Twój nowy cesarz wypływa jutro do Massalii, czy nie tak powiedziałeś?

AUC 2206

PRZYCZÓŁEK IMPERIUM

Wroga można poznać od pierwszego wejrzenia. Ja swojego poznałam w tamtym roku, pięknego wiosennego dnia, kiedy zeszłam do Wielkiego Kanału, co jest moim porannym zwyczajem, ponieważ lubię powiew bryzy. Po

wodzie ślizgała się flotylla strojnych rzymskich barek, które spychały na bok nasze gondole, jakby to były szczątki rozbitego statku. Na dziobie pierwszej stał cesarski prokonsul, młody, rosły mężczyzna z czarną brodą, szeroko uśmiechnięty w blasku pierwszych promieni słońca. Rozglądał się po świecie jak nowy Aleksander, obejmujący we władanie zdobyte właśnie królestwo. Przyglądałam mu się ze stopni małej świątyni Apolla, niedaleko Rialto. Barka prokonsula miała trzy wysokie maszty; na jednym łopotał sztandar z orłem. Znać było, że nie przepłynie pod mostem zwodzonym, bo ten z jakiegoś

powodu za wolno się podnosił. Gdy tak rozglądał się, zniecierpliwiony, jego bystre, harde spojrzenie spoczęło na mnie. Wpatrywał się we mnie z arogancką wyższością. Potem mrugnął okiem, pomachał, zwinął ręce w trąbkę i zawołał, lecz go nie zrozumiałam. – Co? – odpowiedziałam mimowolnie, posługując się językiem greckim. – Falkon! Kwintus Pompejusz Falkon! Jego barka przepłynęła pod całkowicie otwartym mostem, oddaliła się wartko i zniknęła na kanale. Jak się później dowiedziałam, zmierzał do Pałacu Dożów przy głównym placu, gdzie chciał zamieszkać w komnatach

zajmowanych dawniej przez weneckich książąt. Spojrzałam na swoją służącą Sofię. – Słyszałaś? Co on mówił? – Wypowiedział swoje imię, pani. Pompejusz Falkon, nasz nowy pan. – No tak, oczywiście. Nasz nowy pan. Jakże go znienawidziłam od samego początku! Ten młody, zarośnięty czosnkojad z Italii butnie wkroczył do tego pięknego, idyllicznego miasta, żeby nami rządzić! Czy mogłam się nim nie brzydzić? Nieokrzesany żołnierz z Neapolis lub Kalabrii, który wybił się z

nędzy i został mianowany prokonsulem Wenecji w nagrodę, jak należałoby sądzić, za bestialstwo na polu bitwy, teraz będzie kaleczyć nam uszy swoją szorstką, niewybredną łaciną i profanować wspaniałości bankietów grubiańskimi rzymskim wygłupami. Patrzyłam na niego ze wstrętem. Poczułam się zbrukana, gdy zatrzymał na mnie lekceważące spojrzenie, nim barka minęła most zwodzony. Kwintus Pompejusz Falkon, dobre sobie! Ile może dla mnie znaczyć to obrzydliwe imię? Dla mnie, weneckiej arystokratki, Bizantyjki z krwi i kości, której przodkowie wywodzą się od książąt Konstantynopola, która od wczesnego dzieciństwa nabierała ogłady w wielkim

greckim świecie! Nie dziwota, że są tu Rzymianie. Od miesięcy czułam, że imperium przeciska się do naszego miasta jak wzburzone fale oceanu, które przelewają się nad wałami i wdzierają do spokojnej zatoczki. Tak się sprawy mają w Wenecji: bronimy się jak możemy przed naporem morza, lecz w czasie sztormu woda pokonuje wszelkie przeszkody, zalewa nas i podtapia. W całym świecie nie ma potężniejszego morza niż imperium rzymskie. Wydawało się, że w końcu i nas zagarnie. Bądź co bądź, byliśmy rasą przegraną. Mijało pięć, osiem, potem dziesięć lat

od chwili, kiedy bazyleus Leon XI i cesarz Flawiusz Romulus podpisali traktat w Rawennie, na mocy którego Cesarstwa Wschodnie i Zachodnie połączyły się pod rzymskim berłem, i wszystko wracało do stanu sprzed wieków, do panowania pierwszych cesarzy. Grecy znów odchodzili na drugi plan. Przez pewien czas sprawowaliśmy chwalebne rządy, lecz w końcu Rzymianie nas wyparli. Kawałek po kawałku cały niepodległy bizantyjski świat powracał pod rzymskie skrzydła. Teraz przyszedł czas na nas, Wenecję, najbardziej na zachód wysunięty przyczółek upadającego królestwa. Mieliśmy zostać wchłonięci. Po naszych kanałach żeglowały rzymskie barki.

Rzymski prokonsul przybył zamieszkać w Pałacu Dożów. Rzymscy żołnierze panoszyli się na naszych ulicach. Pięćdziesiąt lat krwawej wojny domowej, potem dwieście lat greckiej dominacji i teraz wszystko to przechodziło do historii. Nie mieliśmy już nawet własnego cesarza, a przecież od tysiąca lat, od czasów Konstantyna, Wschodem rządził odrębny władca. I oto, jak w starożytności, musieliśmy giąć się w pokłonach przed cesarzami. A zatem czy to dziwne, że od razu znienawidziłam cesarskiego wysłannika, gdy z dumą wkraczał do naszego podpitego, lecz nie uległego miasta?

***

Zrazu niewiele się zmieniło. Nie przemianowano świątyni Zeusa na świątynię Jowisza. Piękne bizantyjskie pieniądze, nomizmy i miliarezjony, nadal były w obiegu, choć pojawiało się coraz więcej rzymskich aureusów i sestercji. Posługiwaliśmy się tym samym co zawsze językiem, oficjalne dokumenty były jednak opatrzone rzymską datą (według nich, był rok 2206), zamiast liczyć po grecku lata od założenia

Konstantynopola. Tylko kto by się przejmował oficjalnymi dokumentami? Dla nas wciąż był rok 1123. Czasami widywało się rzymskich urzędników na placach, w sklepach w Rialto, podróżujących rządowymi gondolami po głównych kanałach, lecz byli nieliczni i chyba uważali, żeby nie wchodzić nam w drogę. Miejscowi prominenci, należący to starej klasy patrycjuszy, z której wywodzili się niegdysiejsi dożowie, dalej zadzierali głowę, odziani w paradne stroje. Oczywiście, nie było doży, ale ten stan trwał już od długiego czasu. Moja egzystencja raczej się nie

zmieniła. Jako córka Aleksego Fokasa i wdowa po Herakliuszu Kantakuzenie, opływałam w bogactwa i przywileje. Mój pałac nad Wielkim Kanałem był ostoją ludzi wykształconych i szlachetnie urodzonych. Moje posiadłości w położonej na wschód od miasta ciepłej Istrii przynosiły obfity owoc w postaci dorodnych fig, oliwek, owsa i pszenicy, a także dawały miły azyl, ilekroć znudziły mi się wodne uroki Wenecji. Pomimo tego że kocham Wenecję, zimowe słoty i skwarne, uciążliwe lata wywierają na mnie przygnębiający wpływ. W takich porach roku ratuję się ucieczką. Miewałam kochanków i adoratorów,

przy czym ci pierwsi nie zawsze byli tymi drugimi. W powszechnym mniemaniu czekało mnie powtórne zamążpójście, wszak byłam trzydziestoletnią, bezdzietną i zamożną niewiastą, słynącą z urody i pochodzącą z rodu ściśle powiązanego z bizantyjską królewską dynastią. Choć jednak czas żałoby się skończył, nie rozglądałam się za nowym mężem. Wychodząc za Herakliusza, byłam młoda i słabo obeznana ze zwyczajami na świecie. Wypadek, który tak wcześnie pozbawił mnie męża, wynagrodził mi zarazem utraconą niewinność, z czego chętnie skorzystałam. Niczym Penelopa otaczałam się adoratorami, którzy z radością pojęliby za żonę córę Fokasów,

nawet wdówkę. Kiedy wszyscy ci ambitni wielmożowie, nierzadko dziesięć lat starsi i więcej, zasypywali mnie prezentami, obiecując szeptem niestworzone rzeczy, zabawiałam się w kompanii mniej dystyngowanych paniczyków z większą werwą: gondolierów, masztalerzy, muzyków, niekiedy nawet żołnierzy... co znacznie pogłębiało moją wiedzę o życiu. Myślę, że spotkanie z rzymskim prokonsulem było mi pisane. Wenecja to małe miasto, więc wypadało mu się bratać z tutejszą arystokracją. Jeśli chodzi o nas, to byliśmy zmuszeni traktować go przyjaźnie. U Rzymian wszystkie korzyści spływają od góry, a

on był w Wenecji pełnomocnikiem cesarza. Kiedy pojawiały się do rozdziału ziemie, szarże wojskowe, lukratywne urzędy w mieście, ich przyznawaniem zajmował się Kwintus Pompejusz Falkon. A mógł on, jeśli tak mu się spodobało, ignorować dotychczasowych możnych tego miasta lub wynosić do godności nowych ludzi. Zatem ci, którzy mieli wpływy pod rządami poprzedniej władzy, musieli zabiegać u niego o łaskę, jeżeli chcieli zachować pozycję. Falkon miał adoratorów zupełnie tak samo jak ja. W dni świąteczne zaglądał do świątyni Zeusa, gdzie weneccy dostojnicy łasili się do niego, jakby był samym Zeusem, odwiedzającym swój własny przybytek.

W czasie bankietów należały mu się zaszczytne miejsca, zapraszano go na łowy w okolicznych majątkach. Kiedy barki możnych sunęły po kanałach, Falkon niejednokrotnie przebywał na pokładzie: śmiał się, popijał wino i przyjmował pochlebstwa swoich gospodarzy. Nieraz więc z konieczności go spotykałam. Kilka razy zauważyłam, jak z daleka śledzi mnie wzrokiem podczas uroczystości. Długo nie zaszczycałam go odwzajemnieniem spojrzenia... aż do wieczora, kiedy musiałam stanąć z nim twarzą w twarz. Odbywał się bankiet w willi

Demetriusza, młodszego brata mojego ojca. Odkąd umarł ojciec, Demetriusz był głową rodziny i jego zaproszenie miało moc rozkazu. Nie wiedziałam wszelako, że mimo posiadania worków złota i licznych posiadłości w głębi kontynentu śnił o politycznej karierze w nowej rzymskiej administracji. Pragnął zostać mistrzem kawalerii, co nie wiązało się z żadną wojskową funkcją, bo i jaką konnicę mogłaby wystawić nadmorska Wenecja? Była to zwykła synekura, uprawniająca do udziału w zyskach z opłat celnych. Wobec tego, pielęgnując przyjaźń z Pompejuszem Falkonem, zaprosił go na ucztę. I – o zgrozo! – posadził mnie przy stole obok prokonsula. Czyżby wujo przedzierzgnął

się w sutenera dla paru dodatkowych dukatów rocznie? Na to wyglądało. Zgrzytałam zębami ze złości, ale nie było wyjścia, musiałam dotrwać do końca. Nie zamierzałam wywoływać skandalu w domu wujka. – Tak się złożyło, że jesteśmy dziś kompanami – rzekł do mnie Falkon. – Pozwolisz, Eudoksjo, że zaprowadzę cię na miejsce? Mówił po grecku, i to całkiem poprawnie, choć z wyczuwalnym ciężkim, barbarzyńskim akcentem. Ujęłam go pod ramię. Był wyższy, niż się spodziewałam, i nader szeroki w ramionach. Jego bystry wzrok

przewiercał na wylot, a sztuczny uśmiech szybko znikał z twarzy. Z daleka wydawał się wyrośniętym chłopcem, teraz jednak zrozumiałam, że ma ze trzydzieści pięć lat, może nawet więcej. Budził we mnie obrzydzenie tym, że zachowywał się z tak niewymuszoną swobodą i że patrzył na wszystkich z góry. No i ze względu na znajomość naszego języka. Patrzyłam też z odrazą na jego gęstą, czarną brodę; w greckim świecie broda wyszła z mody wiele pokoleń temu. Jego zarost był krótką, zwartą szczeciną, często spotykaną u żołnierzy, upodabniającą go do cesarzy na dawnych rzymskich monetach. Całkiem możliwe, że był to zamierzony efekt.

Podano misy z rybą z rusztu, a do popicia chłodne wino. – Uwielbiam weneckie wina – oświadczył. – Dużo delikatniejsze niż ciężkie wino z południa. Nalać, pani? Stojący wokół słudzy już czekali, żeby napełnić kielichy, lecz moim zajął się wenecki prokonsul, co zauważyli wszyscy obecni. Zachowywałam się jak posłuszna bratanica. Prowadziłam miłe rozmówki, jakby Pompejusz Falkon był pierwszym lepszym gościem, a nie zausznikiem naszego ciemiężyciela. Udawałam, że całym sercem popieram upadek Bizancjum i obecność wśród nas

rzymskich oficjeli. Skąd pochodził? Powiedział, że z Tarraco, z miasta położonego w Hispanii, daleko na zachodzie. Cesarz Flawiusz Romulus też pochodził z Tarraco. O, czy więc byli ze sobą spokrewnieni? Ależ skąd, rzekł Falkon, nic podobnego. Był za to bliskim przyjacielem Marka Kwintyliusza, najmłodszego syna cesarza. Walczyli ramię w ramię podczas kampanii wojskowej w Kapadocji. – Cieszysz się, że wysłano cię do Wenecji? – zapytałam, gdy po raz drugi rozlewano wino. – O tak, pani, i to jak! Jakże cudne

miasteczko! I te niezwykłe kanały, te mosty! I powiew cywilizacji po rzymskim zgiełku i zaduchu. – To prawda, mieszkają tu cywilizowani ludzie. Jednakże w środku aż mnie skręcało, bo wiedziałam, co naprawdę ma na myśli. Ta wasza Wenecja... słodkie dziwadełko, drogocenna perełka. I jak sprytnie wybudowaliście nad morzem to śliczne miasteczko, że wszystkie ulice są kanałami, a człowiek zamiast powozem musi przemieszczać się gondolą. Co za ulga, że mogę odetchnąć w tym sielankowym, prowincjonalnym zaścianku, raczyć się przednim winem w

towarzystwie powabnych dam. Gdzie miejscowi paniczykowie nadskakują mi na każdym kroku – w odróżnieniu od dżungli na dworze cesarskim w Rzymie, w którym co chwila ktoś komuś podrzyna gardło. Wychwalając uroki miasta, tylko podsycał moją nienawiść. Starczy, że nas podbili; mogliby sobie darować protekcjonalny ton. Wiedziałam, że chce mnie uwieść. Nie trzeba było mieć rozumu Ateny, żeby to zauważyć. Dlatego ja postanowiłam uprzedzić go w uwodzeniu, zdobyć kontrolę nad tym Rzymianinem, upokorzyć go i w ten sposób pokonać.

Falkon, oczywiście, był zwierzęciem o miłej aparycji. Gdybym szukała zwierzęcych przyjemności, zapewne nie mogłabym narzekać. I ta rozkosz ze zwycięstwa nad zwycięzcą, z prześladowania prześladowcy. Och, jakże się niecierpliwiłam. Nie byłam już tamtą niewinną siedemnastoletnią oblubienicą promiennego Herakliusza Kantakuzena. Umiałam omamić. Byłam kobietą, nie dziewczyną. Kierowałam rozmowę na różne tory: mówiliśmy o sztuce, literaturze, filozofii, historii. Pragnęłam zdemaskować go jako barbarzyńcę, lecz okazało się, że odebrał znakomite wykształcenie. Kiedy zapytałam, czy

obejrzał w teatrze ostatnią sztukę, mianowicie Nausikaę Sofoklesa, odparł, że owszem, tak, lecz ze sztuk Sofoklesa najbardziej lubi Filokteta, który doskonale oddaje konflikt między honorem i patriotyzmem. – A jednak rozumiem, Eudoksjo, czym cię urzekła Nausikaa. Odnajdujesz pokrewną naturę w tej łaskawej księżniczce. Kolejny ohydny komplement. Jednak prawda jest taka, że łkałam w teatrze, kiedy Nausikaa i Odyseusz kochali się i żegnali. Może i widziałam jej odbicie w sobie lub swoje w niej. Wieczorem zaprosił mnie do swojego

pałacu, chcąc, żebym dwa dni później zjadła z nim obiad. Spodziewałam się tego, więc bez mrugnięcia okiem wyjaśniłam, że jestem już z kimś umówiona. Zaproponował wieczerzę pierwszego dnia w przyszłym tygodniu. I tym razem wykręciłam się jakimś kłamstewkiem. Uśmiechnął się. Pojął zasady gry, która się właśnie rozpoczęła. – A zatem innym razem – stwierdził i z wdziękiem zostawił mnie pod opieką wuja.

***

Oczywiście, zamierzałam się z nim jeszcze spotkać, lecz porę i miejsce wolałam wybrać sama. Wnet nadarzyła się sposobność. Kiedy do Wenecji przybywają wędrowne trupy muzykantów, zawsze chętnie użyczam im gościny. Zapowiedziano śpiewy, więc zaprosiłam prokonsula. Zjawił się z orszakiem sztywnych Rzymian. Posadziłam go, rzecz jasna, na honorowym miejscu. Po występie Falkon wstrzymał się z odejściem, chwaląc flecistów i wzruszający głos śpiewaka, lecz nie zapraszał mnie

więcej na obiad. I dobrze: oddał mi pole. Od tej chwili to ja decydowałam, jak mają wyglądać łowy. Też go nie zapraszałam, ale zanim wyszedł, zwiedził ze mną komnaty na parterze mojego pałacu. Podziwiał obrazy, rzeźby, gablotę osobliwości, wszystkie cudeńka, które odziedziczyłam po ojcu i dziadku. Nazajutrz przybył rzymski żołnierz z podarunkiem od prokonsula. Dostałam statuetkę z polerowanego czarnego kamienia, przedstawiającą kobietę z kocią głową. Z załączonego liściku wynikało, że nabył ją przed laty w czasie służby w Ajgyptos. Była to podobizna jednego z ajgipskich bogów,

którą kupił w świątyni w Memfis. Pomyślał, że urzeknie mnie jej uroda. Rzeczywiście, figurka na swój sposób była piękna, ale zarazem dziwna i zatrważająca. Pod tym względem, co mi się nagle objawiło, przypominała Kwintusza Pompejusza Falkona. Postawiłam figurkę na półce w gablocie, gdzie stanowiła wyjątkowe kuriozum. Nigdy nie widziałam podobnych statuetek. Zdecydowałam, że następnym razem, kiedy spotkam się z Falkonem, poproszę go, aby powiedział mi coś o Ajgyptos, tamtejszych piramidach, niezwykłych bogach, spieczonych piaszczystych pustkowiach. Wysłałam do niego krótki list z

podziękowaniami. Potem, odczekawszy siedem dni, zaprosiłam go na krótki wypoczynek w mojej posiadłości na Istrii, dokąd udawałam się w przyszłym tygodniu. Odpowiedział, że niestety, ale w tym tygodniu do Wenecji zawita kuzynka cesarza i będzie musiał dostarczyć jej rozrywek. Pytał, czy może odwiedzić moją posiadłość innym razem. Swoją odmową zaskoczył mnie co niemiara. Nie spodziewałam się, że jest tak szczwanym graczem. Aż się poryczałam z wściekłości, ale wzięłam się w garść i nie dałam mu natychmiastowej odpowiedzi. Po trzech

dniach w liście ubolewałam, że na razie nie potrafię podać dokładnej daty, lecz w ciągu najbliższych miesięcy może spędzę z nim trochę czasu. Było to ryzykowne zagranie, bo mogłam pogrzebać ambitne plany wuja. Jednakże Falkon nie wyglądał na obrażonego. Kiedy dwa dni później na kanale mijały się nasze gondole, ukłonił się szarmancko i uśmiechnął. Odczekałam tyle, ile uznałam za stosowne, po czym znów go zaprosiłam. Tym razem się nie wykręcał. Towarzyszyła mu obstawa w sile dziesięciu ludzi; czyżby się lękał, że go zasztyletuję? No cóż, Cesarstwo na każdym kroku podkreśla swoją

wielkość. Ostrzegano mnie, że przybędzie ze świtą, byłam więc na to przygotowana. Zakwaterowałam jego żołdaków w oddalonych zabudowaniach, a następnie sprowadziłam dziewki z wioski, żeby zabawiły ich i zajęły. Jeśli chodzi o Falkona, to użyczyłam mu pokoju gościnnego we własnym domu. Nie zapomniał o podarku. Dostałam naszyjnik z dziwnych, zielonych kamyczków, pokrytych oryginalnymi wzorami. Pośrodku dominował kamyk w kolorze krwi. – Ależ on piękny – powiedziałam, choć budził we mnie lęk i niesmak.

– Pochodzi z dalekiego Meksyku – rzekł. – To potężne królestwo w Nowym Rzymie, na drugim brzegu Wielkiego Oceanu. Naród tam czci tajemniczych bogów. Uroczystości odbywają się na szczycie olbrzymiej piramidy, gdzie kapłani wycinają ludziom serca w ofiarnym rytuale, aż ulicami miasta płynie krew. – Byłeś tam? – Oczywiście, sześć lat temu. Byłem w Meksyku i kraju, który nazywa się Peru. Służyłem cesarskiemu ambasadorowi w Nowym Rzymie. Wstrząsnęło mną samo wyobrażenie, że podróżował do Nowego Rzymu. Te dwa

wielkie kontynenty po drugiej stronie Oceanu wydawały mi się równie niedostępne co powierzchnia księżyca. Jednakże pod rządami Flawiusza Romulusa, w epoce rozkwitu Cesarstwa, Rzymianie ponieśli swoje chorągwie do najdalszych zakątków świata. Pogłaskałam paciorki (zielone kamyki były gładkie jak jedwab i zdawały się płonąć wewnętrznym ogniem) i założyłam naszyjnik. – Ajgyptos, Nowy Rzym... – Pokręciłam głową. – Jest miejsce, gdzie nie byłeś? – Trudno takie znaleźć – odparł ze śmiechem. – Słudzy Flawiusza Cezara muszą się przyzwyczaić do długich

wojaży. Mój brat był w Kataju i na wyspach Cipangu. Wuj zapuścił się na południe Afryki, poza granice Ajgyptos, gdzie żyją kudłaci ludzie. Mamy złoty wiek, pani. Ramię Cesarstwa sięga do najodleglejszych ziem. – Uśmiechnął się, nachylił i dodał: – A ty, pani? Dużo podróżowałaś? – Widziałam Konstantynopol. – Aha. Wspaniała stolica. Zatrzymałem się tam w drodze do Ajgyptos. Wyścigi na hipodromie, to trzeba zobaczyć. Nawet Urbs Roma ma czego zazdrościć. Widziałem pałac królewski, oczywiście z zewnątrz. Podobno są w nim ściany ze złota. Moim zdaniem, nawet pałac

Cezara mu nie dorówna. – Byłam w nim kiedyś w dzieciństwie. Za rządów bazyleusa, rzecz jasna. Widziałam złote sale. Widziałam złote lwy, które siedzą przy tronie i z rykiem machają ogonami, a także zawieszone na złotych i srebrnych drzewkach w sali tronowej ptaki z drogocennych kamieni, umiejące otworzyć dziób i zaśpiewać. Bazyleus podarował mi pierścień. Bo widzisz, mój ojciec był jego dalekim krewnym. Pochodzę z rodu Fokasów. Później poślubiłam Kantakuzena. W żyłach mojego męża też płynęła królewska krew. – O! – odezwał się, jakby to mu wielce

zaimponowało, jakby imiona bizantyjskich arystokratów miały dla niego jakiekolwiek znaczenie. W rzeczywistości, o czym wiedziałam, wciąż patrzył na mnie z wyższością. Zdetronizowany cesarz to żaden cesarz. Upadły możnowładca raczej nie wzbudza zachwytów. I z pewnością nie zaimponowałam mu zwiedzeniem Konstantynopola – jemu, który tylko zatrzymał się przejazdem w tym mieście, zdążając do baśniowego Ajgyptos. Jedyna wielka podróż mojego życia była dla niego zwykłym przystankiem w drodze. Wobec jego obycia w świecie czułam się malutka, co

mu chyba odpowiadało. Bywał na innych lądach – rzec by można, innych światach! Ajgyptos! Nowy Rzym! Mógł pochwalić naszą stolicę za to czy tamto, owszem, lecz z jego pysznego tonu wnioskowałam, że większą estymą darzy miasto Rzym, a kto wie, czy nie miasta w Meksyku i Peru bądź inne egzotyczne miejsca, dokąd zdarzyło mu się podróżować w imieniu Cezara. Jego wspaniałe, dalekie eskapady doprawdy zapierały dech w piersiach. Gdy tymczasem my, Grecy, siedzieliśmy zamknięci w kurczącym się kraju, który teraz doznał ostatecznego upadku. Gdy tymczasem ja, córa niedużego miasta na peryferiach upadającego królestwa, odczuwałam śmieszną dumę po na wpół

zapomnianym pobycie w naszej niegdyś potężnej stolicy. Ale on był Rzymianinem i cały świat otwierał przed nim swe podwoje. Jeżeli w jego przekonaniu Konstantynopol ze swoimi złotymi budynkami niczym się nie wyróżniał, to co musiał myśleć o naszej małej Wenecji? A o mnie? Moja nienawiść do niego wzrastała. Żałowałam, że go zaprosiłam. Tym niemniej był moim gościem. Przygotowałam już wspaniałą ucztę, najwyborniejsze wina i smakołyki, których być może nie pokosztował nawet bywały w świecie Rzymianin. Najwidoczniej bankiet przypadł mu do

gustu. Pił, pił i pił – robił się rumiany, lecz nie tracił nad sobą kontroli. Rozmowy przeciągały się do późnej nocy. Muszę przyznać, że zadziwił mnie szeroką wiedzą i bystrością umysłu. Nie był zwyczajnym barbarzyńcą. Pobierał lekcje u greckiego nauczyciela, podobnie jak wszyscy szlachetnie urodzeni Rzymianie od przeszło tysiąca lat. Wiekowy mędrzec z Aten imieniem Euklides zaszczepił młodemu Falkonowi zamiłowanie do poezji, sztuki i filozofii, wprowadził go w najmroczniejsze arkana naszego języka i uczył nauk humanistycznych, w których Grecy zawsze wiedli prym. Zatem ów rzymski

prokonsul świetnie się orientował nie tylko w tym, co stanowiło specjalność Rzymian, a więc naukach ścisłych, inżynierii i sztuce prowadzenia wojen, ale również w dorobku Platona i Arystotelesa, poetów i dramatopisarzy, dziejach mojego narodu począwszy od czasów Agamemnona. Potrafił dyskutować na wszelkie tematy – nawet te, które nie miały dla mnie żadnej treści, tylko nazwę. Gadał i gadał do znudzenia, jakby nie chciał przestać. Aż na koniec – był środek nocy i w mroku pohukiwały sowy – chwyciłam go za rękę i zaciągnęłam do łóżka, chociażby po to, żeby przerwać ten potok słów, ba, rzekę

wzbierającą jak ajgipski Nil. Zapalił świeczkę w sypialni. Ubrania się z nas zsunęły, jakby przemieniły się w mgłę. Złapał mnie i obalił. Nigdy jeszcze nie wiłam się w objęciach Rzymianina. W ostatniej chwili, nim chwycił mnie w ramiona, wybuchnął we mnie nowy płomień wzgardy dla niego i jego pobratymców, bo byłam przeświadczona, że teraz wyjdzie zeń dzikie zwierzę – że jego filozoficzna erudycja ustąpi miejsca brutalności, z jaką Rzymianie od tysiąca pięciuset lat zdobywali wszystko, co stanęło im na drodze. Czy mnie ujarzmi?

Czy mnie skolonizuje? Będzie bezwzględny, okrutny i niewybredny, ale postawi na swoim jak każdy Rzymianin. A potem wstanie i wyjdzie bez słowa. Myliłam się. Okazał się zupełnie inny, niż mi się wcześniej wydawało. Swoimi metodami udowadniał, że jest Rzymianinem, a nie Grekiem. Innymi słowy, zamiast rozpalić mnie wyrafinowanymi, przebiegłymi, wyuzdanymi działaniami, przechodził do rzeczy w sposób szybki i bezpośredni. Ale na pewno nie niezdarny. Wiedząc, co ma robić, z werwą zabrał się do roboty. A jeśli tego i owego musiał się nauczyć, jak to zwykle bywa w łóżku z

nową kochanką, błyskawicznie odkrywał, czym jest to i owo i wcielał w czyn naukę. Zrozumiałam, co mają na myśli kobiety, gdy mówią, że Grecy kochają jak poeci, a Rzymianie jak inżynierowie. I przekonałam się, że inżynierowie mają umiejętności, jakich brakuje wielu poetom; o, tak, czasem inżynier potrafi pisać wiersze, ale czy człowiek nie miałby chwili zawahania przed wjazdem na most zbudowany lub zaprojektowany przez poetę? Leżeliśmy do świtu, odrywając się czasem od siebie, żeby się pośmiać albo porozmawiać. A potem, nie przespawszy ani chwili, wstaliśmy nadzy i, przemierzając korytarze, udaliśmy się do

łaźni. Tam podczas kąpieli mieliśmy wielki ubaw, następnie zaś, ciągle na golasa, wyszliśmy na dwór skąpany słodkim, różowym światłem poranku. Staliśmy obok siebie bez słowa, zapatrzeni w słońce, które wynurzało się od strony Bizancjum, rozpoczynając swą codzienną wędrówkę ku Rzymowi, ku ziemiom leżącym nad Morzem Zachodnim, ku Nowemu Rzymowi i odległemu Katajowi.

***

Ubrawszy się, zjedliśmy na śniadanie popity winem ser z figami. Zarządziłam przejażdżkę konną po całej posiadłości. Pokazałam mu gaje oliwne, pola obsiane pszenicą, młyn nad rzeczką, obsypane owocem figowce. W ten piękny, pogodny dzień śpiewały ptaki, a niebo było bezchmurne. W południe, kiedy spożywaliśmy posiłek na tarasie wychodzącym na ogród, zauważył: – Cudowne miejsce. Mam nadzieję, że na starość osiądę w równie pięknej posiadłości.

– Twoja rodzina z pewnością taką posiada. – Niejedną. Ale w żadnej nie panuje taka cisza. My, Rzymianie, zapomnieliśmy, jak żyć w spokoju. – Tymczasem nas, naród u schyłku świetności, stać na luksus odrobiny wyciszenia. Popatrzył na mnie, zdziwiony. – Uważasz, że twój naród chyli się ku upadkowi? – Nie udawaj, Kwintusie Pompejuszu. Już nie musisz mi schlebiać. Oczywiście, że nasz koniec jest bliski.

– Ponieważ odebrano wam cesarską władzę? – Właśnie dlatego. Niegdyś przybywali do nas ambasadorowie z Nowego Rzymu, Bagdadu, Memfis, Kataju. Nie mówię o Wenecji, tylko o Konstantynopolu. Teraz ambasadorowie wybierają się tylko do Rzymu. W greckich miastach widać jedynie turystów. No i rzymskich prokonsulów. – Jakże dziwne masz spojrzenie na świat, Eudoksjo. – Czemuż to? – Pomiędzy utratą cesarstwa i upadkiem narodu stawiasz znak równości.

– A ty byś go nie postawił? – W przypadku Rzymu... owszem. Ale Bizancjum to nie Rzym. – Wpatrywał się we mnie uważnym spojrzeniem. – Cesarstwo Wschodnie było nieporozumieniem, fanaberią, wielkim błędem. Z niewyjaśnionych przyczyn przetrwało aż tysiąc lat. Źle się stało. Ciężar rządzenia światem został złożony na barkach Rzymu i naszą powinnością jest go dźwigać. Niepotrzebnie powołano do istnienia Cesarstwo Wschodnie. – Twierdzisz, że Konstantyn powziął złą decyzję? – Tak twierdzę. W Rzymie nie działo się

wtedy najlepiej. Imperia, a więc i nasze, też mają swoje wzloty i upadki. Wzięliśmy na siebie za dużo i ugięły się pod nami kolana. Konstantyn walczył z nieprzychylnością polityków i wybrykami synów. Uważał, że imperium stało się niestabilne, trudne do utrzymania w całości, toteż założył drugą stolicę na wschodzie i pozwolił rozejść się obu częściom. Ten układ przez chwilę się sprawdzał, co ja mówię, kilkaset lat nawet, ale kiedy Wschód zapomniał, że jego system polityczny został zbudowany przez Rzymian, a zaczął przypominać sobie o swoich greckich korzeniach, nic już nie mogło odwlec dnia zagłady. Imperium greckie jest wynaturzeniem, które nie

wytrzyma próby czasu. Nawet w starożytności długo by nie pociągnęło. Imperium greckie: sama nazwa stoi z sobą w sprzeczności. Agamemnon nie posiadał własnego imperium: był wodzem plemiennym, a jego władza kończyła się dziesięć mil od Myken. A jak długo trwało imperium ateńskie? Albo królestwo Aleksandra po jego śmierci? Nie, Eudoksjo, nie. Grecy są wspaniałym narodem, cały świat winien im dziękować za wybitne osiągnięcia, lecz budowanie na wielką skalę i zachowywanie od upadku rządów nie jest jego mocną stroną. Nigdy nią nie było. – Tak myślisz? – odparłam z

uniesieniem. – Czym więc wytłumaczyć to, że zwyciężyliśmy w wojnie domowej? Cesarz Maksymilian złożył broń przed bazyleusem Andronikiem. Zachód uległ Wschodowi, nie na odwrót. Pozwól, że ci przypomnę: przez dwieście lat to Wschód rządził światem. Falkon wzruszył ramionami. – Bogowie dali nauczkę Rzymianom, nic poza tym. Po wzlocie nastąpił upadek. Otrzymaliśmy karę za podział imperium. Odrobina upokorzenia była nam potrzebna, żebyśmy po raz drugi nie popełnili tego samego błędu. Wy, Grecy, wygarbowaliście nam skórę za czasów Maksymiliana i przez dwieście lat

władaliście, jak mówisz, światem, podczas gdy my uczyliśmy się, jak to jest być drugorzędnym mocarstwem. Ale taka sytuacja nie mogła trwać wiecznie. Bogowie chcą, żeby światem rządził Rzym. To po prostu nie ulega wątpliwości. Prawdy obowiązujące w czasach Kartaginy obowiązują i dzisiaj. Dlatego imperium greckie upadło bez wojny domowej. I oto wróciliśmy do punktu wyjścia. W królewskim pałacu w Konstantynopolu mieszka rzymski prokurator, w Wenecji zaś rzymski prokonsul. Mimo że chwilowo przebywa w wiejskiej posiadłości ślicznej weneckiej damy. – Mówisz poważnie? Naprawdę

wierzysz, że jesteście narodem wybranym? Że Rzym stworzył imperium z woli bogów? – Oczywiście – powiedział z rozbrajającą szczerością. – Pax Romana to dar Zeusa dla ludzkości? Chciałam powiedzieć, Jowisza? – Tak. Gdyby nie my, świat pogrążyłby się w chaosie. Kobieto, na bogów, czy ty myślisz, że naprawdę chcemy wieść życie zarządców i biurokratów? Nie sądzisz, że wolałbym osiąść gdzieś w wiejskiej posiadłości, polować, łowić ryby i uprawiać ziemię? Ale my jesteśmy narodem, który właściwie

pojmuje sens władzy. Wobec tego sprawowanie władzy jest naszym obowiązkiem. Eudoksjo, Eudoksjo! Uważasz nas za nieokrzesanych brutali, którzy podbijają kogo się da dla samej przyjemności podbijania. Nie rozumiesz, że to nasza misja, nasze brzemię, nasza praca. – W takim razie wyrazy współczucia. Uśmiechnął się. – To co, jestem nieokrzesanym brutalem? – Pewnie, że tak. Jak wszyscy Rzymianie.

***

Przebywaliśmy razem pięć dni. Mam wrażenie, że przez cały ten czas przespaliśmy co najwyżej dziesięć godzin. Potem wyjechał, gęsto się tłumacząc, że musi wrócić do swoich zajęć w Wenecji. A ja zostałam z głową pełną myśli.

Rzecz jasna, nie mogłam zgodzić się z jego twierdzeniem, jakoby Grecy nie umieli rządzić, a Rzym miał królować nad światem za sprawą jakiegoś boskiego zarządzenia. W ciągu pierwszych stuleci, odkąd powstało, Cesarstwo Wschodnie objęło swoim zasięgiem rozległe rejony poznanego świata: Syrię, Arabię, Ajgyptos, większość wschodniej Europy aż po Wenecję, skąd już tylko dwa kroki do Urbs Romy. Rozwijaliśmy się prężnie i opływali w dostatki, o czym niech zaświadczą wspaniałe bizantyjskie miasta. W późniejszych latach, kiedy Rzymianie, którym zaczęła dokuczać rosnąca potęga bratanków Greków, spróbowali podkreślić na nowo

supremację Zachodu, rozpętała się pięćdziesięcioletnia wojna domowa. Dość łatwo zgnietliśmy Rzymian. Hegemonia Bizancjum trwała dwieście lat. Zachód przeżywał ciężkie chwile, kiedy nasze statki handlowe docierały do bogatych portów w Azji i Afryce. Chyba w końcu rozrośliśmy się ponad miarę, co często się przydarza imperiom, albo zwyczajnie zaszkodził nam nadmiar bogactw. Rzymianie ocknęli się ze snu i wstrząsnęli imperium. Może stanowią niezwykły wyjątek, może ich państwo rzeczywiście będzie trwało nieskończenie, przez wszystkie wieki, tam samo jak przez ostatnie tysiąc pięćset lat, z rzadka poruszane tym, co Falkon określał

mianem „wzlotów i upadków”, drobnych przerw w nieprzerwanym paśmie sukcesów. I oto nasze terytoria, rozbite taranem przeznaczenia, znów zostały pomniejszone do roli prowincji, zupełnie jak za czasów cesarza Augusta. Ale i my mieliśmy swój dzień chwały. Rządziliśmy światem równie dobrze jak Rzymianie. Przynajmniej tak sobie wmawiałam. Bo w gruncie rzeczy wiedziałam, że jestem w błędzie. My, Grecy, też dążymy do chwały. Lubimy splendor i cesarski przepych. Jednakże Rzymianie znają się na zwykłych, codziennych sprawach,

związanych ze sprawowaniem władzy. Może Falkon miał rację? Może marne dwa wieki radości z imperium, które przerwały długie rzymskie panowanie, były li tylko wynaturzeniem w dziejach świata? Dziś bowiem Cesarstwo Wschodnie było ledwie wspomnieniem, a Pax Romana znów wcielono w życie na przestrzeni tysięcy mil. Ze swojego wzgórza w Rzymie cesarz Flawiusz Romulus władał mocarstwem, jakiego dotąd świat nie widział: Rzymianami w najdalszych zakątkach Azji, Rzymianami w Indiach, rzymskimi okrętami dopływającymi do zadziwiających lądów hen na zachodniej półkuli. Pojawiały się niezwykłe wynalazki: drukowane książki, machiny miotające

ciężkie pociski na duże odległości i inne cudeńka. Tymczasem Grecy muszą się zadowolić rozpamiętywaniem minionej chwały, zasiedziali w swoich zdobycznych miastach, zajęci czytaniem Homera i Sofoklesa przy lampce wina. Po raz pierwszy w życiu ujrzałam swoich ziomków w gorszym świetle: eleganckich, czarujących, wykształconych... nie liczących się w świecie. Jakąż odrazę budził we mnie przystojny prokonsul! A jaką za to wywarł na mnie zemstę! Jeszcze przez dwa dni przebywałam w Istrii, potem wróciłam do miasta. Czekał

tam na mnie podarunek od Falkona: kunsztowna rzeźba z kości słoniowej, przedstawiająca osobliwy domek i niewiastę o delikatnych rysach twarzy, zadumaną nad brzegiem jeziora pod nisko zwieszonymi gałęziami drzewa. W załączonym liściku napisał, że cacko pochodzi z Kataju i że nabył je w krainie Baktrii na granicy z Indiami. Nie powiedział mi, że podróżował do Baktrii. Fascynowały mnie te jego podróże z ramienia Rzymu, dalekie wyprawy pełne niebezpieczeństw. Wyobrażałam sobie, jak w każdym odwiedzonym miejscu gromadzi drobne skarby, a potem wręcza je damom poznanym w odległych stronach. Ta myśl tak mnie wzburzyła, że miałam ochotę

roztrzaskać prezent. Ochłonęłam jednak i umieściłam go w gablocie z osobliwościami, obok kamiennej bogini z Ajgyptos. Nadeszła jego kolej, żeby zaprosić mnie na wieczerzę do Pałacu Dożów oraz, tak mi się wydawało, przespać się ze mną w łożu, do którego ongiś dożowie zaciągali swoje kochanice. Wszelako minął tydzień, za nim drugi, a zaproszenia nie było. Co kłóciło się z moją oceną Falkona jako człowieka z dobrymi manierami. Może go jednak przeceniałam? Bądź co bądź, był Rzymianinem. Wykorzystał mnie i zajął się innymi przygodami, innymi podbojami.

I znowu się pomyliłam. Kiedy zniecierpliwienie po raz kolejny zasłoniło mi oczy chmurą gniewu, a przez wściekłość z powodu tego, jak się mną niecnie posłużył, przestałam mieć o nim dobre zdanie, jakie wyrobiłam sobie w czasie jego pobytu w moich włościach, udałam się do mojego wuja Demetriusza z zapytaniem: – Widziałeś gdzieś ostatnio naszego prokonsula? Może złożyła go choroba? – A cóż to, Eudoksjo, czyżbyś się o niego martwiła? Spiorunowałam go wzrokiem. Najpierw, przez wzgląd na własny interes, popycha

mnie w objęcia Falkona, a teraz śmie szydzić? Odpowiedziałam ostro: – Na zasadzie wdzięczności powinien mnie zaprosić do swojego pałacu, wujku. Oczywiście, nie przyjmę zaproszenia, teraz już nie. Ale niechaj się dowie, że mnie obraził. – A ja mam mu o tym powiedzieć? – Nic mu nie mów! Ani słowa! Demetriusz uśmiechnął się do mnie porozumiewawczo. Wiedziałam, że zachowa milczenie. Jeśli upokorzy mnie w oczach Pompejusza Falkona, nic na tym nie zyska.

Mijały dni. Aż w końcu otrzymałam wiadomość, napisaną staranną greką, jak wszystkie listy od niego. Pytał, czy może mnie odwiedzić. W pierwszej chwili chciałam odmówić, lecz nie odrzuca się próśb ze strony prokonsula. Zresztą, zrozumiałam, że pragnę się z nim zobaczyć. O, jak bardzo tego pragnęłam! – Racz mi wybaczyć, pani, żem tak długo zwlekał – rzekł. – W ostatnich tygodniach wiele miałem na głowie. – O tak, z pewnością – odparłam zgryźliwie. Spłonął rumieńcem. – Masz prawno się gniewać, Eudoksjo,

jednakże niezwykłe zdarzenia wymagały mojej uwagi. Wiesz, że w Rzymie zawrzało? Cesarz przetasował rząd. Dostojnicy zostali obaleni, inni nieoczekiwanie dostąpili zaszczytów. – A jak to się ma do ciebie? – zapytałam. – Jesteś jednym z obalonych, czy może obsypano cię zaszczytami? Nie wiem, czy mi wolno o to pytać. – Jednym z zaszczyconych jest Gajusz Juliusz Flawillus. Nic mi nie mówiło to imię. – Gajusz Juliusz Flawillus, pani, piastował stanowisko trzeciego flamena, obecnie jest pierwszym trybunem. Sama

widzisz, że wysoko zaszedł. Tak się składa, że Gajusz Flawillus pochodzi z Tarraco, podobnie jak cesarz... i ja. Jest kuzynem mojego ojca. Pod jego skrzydłami robiłem karierę. Tym samym, o czym świadczą gońcy biegający od tygodni między Rzymem a Wenecją, dzięki łasce nowego trybuna i mnie wywyższono. – Wywyższono? – bąknęłam. – W rzeczy samej. Przenoszą mnie do Konstantynopola, gdzie będę nowym prokuratorem. To najwyższa funkcja administracyjna w niegdysiejszym Cesarstwie Wschodnim. – W jego oczach błyskały ogniki. Wtem jednak

przygasły. Pojawił się w nich smutek. Popatrzył czule. – Pani, wierz mi, przyjąłem tę wiadomość z mieszanymi uczuciami, nie tylko radosnymi. To dla mnie wielkie wyróżnienie. A jednak, gdyby to ode mnie zależało, nie spieszyłbym się z opuszczeniem Wenecji. Zaledwie poznaliśmy się, a już, co napełnia mnie żalem, musimy się rozstać. Ujął moje dłonie. Wyglądał tak, jakby się miał rozpłakać. Mówił chyba szczerze, a jeśli nie, to zaiste był świetnym aktorem. Ogarnęła mnie jakaś niemoc. – Kiedy wyjeżdżasz? – zapytałam.

– Za trzy dni, pani. – Za trzy dni, powiadasz... – Bardzo pracowite. Przyłapałam się na myśli, że przecież może mnie wziąć ze sobą do Konstantynopola. Zapewne znajdzie się dla mnie kącik w ogromnym pałacu bazyleusów, gdzie wkrótce zamieszka. Ale to były tylko mrzonki. Rzymianin dochodzący tak szybko do najwyższych godności nie mógł się obciążać żoną Bizantyjką. Metresą Bizantyjką, to prędzej. Jednakże metresy już go nie obchodziły. Nadeszła pora, żeby się wżenił w możną rodzinę i wspiął na

następny szczebel drabiny. Na stanowisku prokuratora w Konstantynopolu nie zagrzeje miejsca, tak samo jak krótko był prokonsulem w Wenecji. Wnet skieruje swoje kroki z powrotem do Rzymu. Zostanie flamenem, trybunem, może wielkim pontyfikiem. Niewykluczone, że jeśli nie powinie mu się noga, kiedyś okrzykną go cesarzem. Wtedy może wezwie mnie do Rzymu, żeby odświeżyć stare wspomnienia. Ale wcześniej na pewno się nie spotkamy. – Mogę tę noc spędzić z tobą? – zapytał z niespotykaną u niego nutą niepewności, jakby brał pod uwagę, że mogę mu odmówić.

***

Oczywiście, nie odmówiłam. Byłoby to głupie i szczeniackie. Poza tym, pragnęłam go. Wiedziałam, że to ostatnia okazja. Ta noc należała do wina i poezji, śmiechu i łez, uniesienia i wyczerpania. Rankiem odszedł, zostawiając mnie

omotaną marnym, prowincjonalnym życiem, podczas gdy jego celem był Konstantynopol i chwała. Kiedy płynął kanałem do morza, podążała za nim długa procesja gondolierów. Szły słuchy, że lada dzień w Wenecji ma się pojawić nowy prokonsul. Falkon dał mi jeden pożegnalny prezent: pięknie oprawiony tom ze sztukami Ajschylosa, wykonany na prasie drukarskiej – jednym z wynalazków, którymi chlubi się Rzym. Początkowo byłam zniesmaczona tym, że zamiast rękopisu daje mi rzecz zrobioną na maszynie. Prędko jednak, jak się to zdarzało niejeden raz w czasie mojego

związku z tym trudnym człowiekiem, zrewidowałam swoje poglądy i zaczęłam podziwiać to, co na pierwszy rzut oka wydawało się tanie i wulgarne. Książka na swój sposób była piękna. Nie dość na tym: stanowiła zapowiedź nowych czasów. Nieprzyjmowanie tego do wiadomości, odwracanie się plecami, byłoby głupotą. Tak więc dowiedziałam się z pierwszej ręki o potędze Rzymu i słabości tego, co wcześniej udawało wielkość. Naszą piękną Wenecję traktował jak przystanek na szlaku. Konstantynopol z jego cesarskim przepychem potraktuje tak samo. Zaiste, pożyteczna lekcja. Otrzymałam jasne pouczenie w kwestii

Rzymu i Rzymian, wielce dla mnie bolesne, bo widzę teraz wyraźniej niż kiedykolwiek, że oni są wszystkim, a my, choć wykształceni i obdarzeni dobrymi manierami, jesteśmy niczym. Nie doceniałam Kwintusa Pompejusza Falkona, podobnie jak nie doceniałam całego narodu. Nikt z nas ich nie doceniał i dlatego znów rządzą światem, a przynajmniej większą jego częścią. Gdy my śmiejemy się, kłaniamy i prosimy o łaskę. Napisał do mnie kilka listów, co znaczy, że wywarłam na nim duże wrażenie. Wyraża się z tęsknotą, choć bez wylewności, o wspólnie spędzonych

chwilach. Jednakże ani słowem nie wspomniał, że chętnie widziałby mnie w Konstantynopolu. Mimo to, kto wie, może któregoś dnia tam pojadę? Zobaczymy. Zależy, jaki będzie nowy prokonsul.

AUC 2543

POZNAJĄC SMOKA

Dotarłem do teatru o dziewiątej rano, pół godziny przed czasem, bo dobrze wiedziałem, jak cesarz Demetriusz potrafi karać za niepunktualność. Okazało się jednak, że cesarz przybył jeszcze wcześniej. Przed wejściem w

niedbałej pozycji czekał Labienus, jego przyboczny gwardzista i niestrudzony towarzysz hucznych zabaw. Kiedy mnie ujrzał, uśmiechnął się złośliwie i zagadnął: – Co tak późno? Cesarz na ciebie czeka. – Jestem pół godziny przed czasem – odpowiedziałem kwaśno. Nie warto wdawać się w szczegóły z typami pokroju Labienusa... czy raczej Polikratesa, bo tak powinienem go nazywać, odkąd cesarz nadał wszystkim nowe, greckie imiona. – Gdzie go znajdę? Labienus wskazał bramę i wyprostował środkowy palec, kłując nim trzy razy

powietrze. Minąłem go bez słowa, kuśtykając, i wszedłem do środka. Ku swojemu przerażeniu dostrzegłem postać cesarza Demetriusza na samym szczycie widowni, w ostatnim rzędzie; jego wiotką sylwetkę obmalował wyraźnie jasny błękit porannego nieba. Niespełna sześć tygodni temu złamałem nogę w kostce, gdy z cesarzem polowaliśmy na dziki w głębi wyspy. Nadal chodziłem o kulach, toteż każdy spacer, nie mówiąc o wdrapywaniu się na schody, był dla mnie nie lada wyzwaniem. No ale cóż, skoro on wszedł na samą górę... – O, Pizander! W końcu się pokazałeś! –

zawołał. – Najwyższa pora. Chodź tu zaraz! Zobaczysz coś ciekawego. Pizander. Ni stąd, ni zowąd zeszłego lata ponazywał nas wszystkich na grecką modłę. Juliusz, Lucjusz i Marek utracili swoje zacne, tradycyjne rzymskie imiona na rzecz Eurysteusza, Idomeneusza i Diomedesa. Ja, niegdyś Tyberiusz Ulpiusz Drakon, nagle zostałem Pizandrem. Greckie imiona były na cesarskim dworze ostatnim krzykiem mody, którą cesarz pielęgnował po swoim ojcu tutaj na Sycylii. Podejrzewaliśmy, że w ślad za nimi pójdą greckie fryzury, tłuste pomady i lekkie, zwiewne ubrania, a wreszcie, wprowadzona na zasadzie przymusu,

praktyka greckiej miłości analnej. Cóż, cesarze zabawiają się na rozmaite sposoby, wolno im. Może i bym się nie skarżył, gdyby nadał mi bohaterskie imię Agamemnona, Odyseusza czy kogoś tej miary. Ale Pizander? Pizander z Larandy był twórcą wspaniałej epicznej historii świata, Heroizmu boskich zaślubin, więc Cezar powinien raczej nazwać mnie na jego pamiątkę, bo też jestem historykiem. Ponadto wcześniej żył Pizander z Kamejros, który napisał najstarszy znany epos opiewający czyny Heraklesa. Był wszelako jeszcze jeden Pizander, gruby i przekupny polityk ateński, bezlitośnie wyszydzony w Hyperbolosie Arystofanesa. Przypadkiem wiem, że to jedna z

ulubionych sztuk Cezara. Ponieważ dwaj pierwsi Pizandrzy żyli w dawnych czasach, znani dzisiaj nielicznym, wniosek nasuwa się sam: miał na myśli jednego z bohaterów dzieła Arystofanesa, nadając mi greckie imię. Nie jestem ani gruby, ani przekupny, lecz on uwielbia kłuć nas do żywego takimi żarcikami. Na przykład zmuszając kalekę do wspinania się na szczyt widowni w teatrze. Gramoliłem się z mozołem po stromych, kamiennych stopniach, wolno mijając kolejne rzędy, aż znalazłem się na samiuteńkiej górze. Demetriusz wpatrywał się w bok, podziwiając na zachodzie malowniczy wierzchołek

Etny, ośnieżony i przyprószony popiołem; z jej rozpalonej gardzieli wydobywały się kłęby czarnego dymu. Widoki z górnych miejsc okazałego teatru w Tauromenium zaiste zapierały dech w piersiach. Mnie jednak po wyczerpującej wspinaczce i bez tego oddychało się ciężko. Nie miałem nastroju do podziwiania wspaniałej panoramy. Stał oparty o kamienną ławę w odsłoniętym korytarzu, gdzie w czasie przerwy sprzedawano wino. Przed nim leżał rozwinięty olbrzymi zwój. – Oto plany rozwoju wyspy, Pizandrze. Rzuć okiem i powiedz, co o tym sądzisz.

Ogromna mapa Sycylii przykryła całą ławę. Można by pomyśleć, że wyrysowana w skali jeden do jednego. Od razu zauważyłem duże szkarłatne kółka, których było sześć, namalowane grubą krechą. Nie tego oczekiwałem, ponieważ teoretycznym powodem porannego spotkania miała być dyskusja nad cesarskimi planami odnowienia teatru w Tauromenium. Radzę sobie swobodnie w wielu dziedzinach wiedzy, przy czym nieobce mi są zagadnienia architektury. Ale nic z tego: Demetriusz wcale nie myślał o remoncie teatru. – Piękna wyspa – powiedział – lecz gospodarczo zacofana od dziesięcioleci. Zamierzam wstrząsnąć nią poprzez

wdrożenie najambitniejszego programu rozbudowy, o jakim tu kiedykolwiek słyszano. Przykładowo tutaj, Pizandrze, w naszym ślicznym, zacisznym Tauromenium, aż się prosi o porządny pałac królewski. Willa, w której mieszkam od trzech lat, ma ładne położenie, to prawda, ale jest trochę za skromna jak na rezydencję dziedzica tronu, nie uważasz? Skromna, dobre sobie! Trzydzieści, czterdzieści pokoi nad stromym urwiskiem, powyżej miasta, z niczym nieograniczonym widokiem na morze i wulkan. Stuknął w szkarłatne kółko w prawym

górnym rogu mapy, otaczające zakątek w północno-wschodniej części wyspy, gdzie leżało Tauromenium. – Załóżmy, że przekształcimy willę w porządny pałac, że dobudujemy część na zboczu urwiska. Chodź, pokażę ci, co mam na myśli. Pokuśtykałem za nim. Zaprowadził mnie do pewnego miejsca, skąd było widać portyk jego willi. Zaraz też jął się rozwodzić nad kaskadą tarasów, rozbudowanych na fantazyjnie wysuniętych platformach i olbrzymich wieżach podporowych, które pozwoliłyby budowli utrzymać się na całym stoku aż po brzeg Morza

Jońskiego daleko w dole. – Łatwiej byłoby mi zejść na plażę, nie uważasz? Może udałoby się poprowadzić z góry jakiś tor, może wagonik zawieszony na linach? Nie musiałbym opuszczać pałacu, wychodzić na gościniec. Gapiłem się na niego, nie wierząc własnym uszom. Taki gmach, jeśli jego posadowienie w ogóle byłoby możliwe, powstawałby przez pięćdziesiąt lat i pochłonął przynajmniej miliard sestercji. Kto wie, czy nie dziesięć. Ale nie koniec na tym, o nie! – Ponadto, Pizandrze, trzeba poprawić

warunki zakwaterowania w Panormus, gdzie zatrzymuje się rodzina królewska. – Przesunął palec po mapie w stronę wielkiego portu na północnym wybrzeżu. – Mojemu ojcu służy pobyt w Panormus, lecz tamtejszy pałac zestarzał się w ciągu sześciu wieków. Chciałbym go wyburzyć i wybudować doskonałą replikę cesarskiego pałacu, który stoi na Wzgórzu Palatyńskim. U stóp wzgórza można by umiejscowić kopię Forum Romanum. Spodobałoby mu się to. Odwiedzając Sycylię, czułby się jak u siebie w domu. I jeszcze coś. W głębi wyspy, dokąd zapuszczamy się na polowania, w okolicach Etny, stoi zapuszczony, popadający w ruinę pałac Maksymiana Herkulesa. Moglibyśmy

tam wznieść zupełnie nowy pałac, na przykład w stylu bizantyjskim, oczywiście bez narażania na szwank istniejących mozaik. No i jeszcze... Słuchając, popadałem w coraz większe zadziwienie. Pomysł Demetriusza na ożywienie sycylijskiej gospodarki uwzględniał budowę na całej powierzchni wyspy niewyobrażalnie kosztownych królewskich rezydencji. Przykładowo na południowym wybrzeżu, w Agrigentum, dokąd wielmożni udawali się często zwiedzać wspaniałe greckie świątynie, jakie wzniesiono tam i w pobliskim Selinunte, umyślił sobie zbudować wierną w każdym szczególe kopię słynnej willi

Hadriana w Tiburze, z przeznaczeniem na dom wycieczkowy. Tyle że willa Hadriana miała wielkość niedużego miasteczka. Armia rzemieślników musiałaby harować co najmniej sto lat, żeby wznieść bliźniaczą budowlę w Agrigentum. A na zachodnim koniuszku wyspy zamarzył mu się zamek w surowym, przedpotopowym homeryckim stylu... niezależnie od tego, jak sobie ów styl wyobrażał, podziwiając romantyczne zwieńczenie cytadeli Eryksa. Do tego w Syrakuzach... No cóż, gdyby przeforsował swoje plany, całe cesarstwo puściłby z torbami. Nowy luksusowy pałac, rzecz jasna, ale też latarnia podobna do tej w Aleksandrii, Partenon dwa razy większy od

pierwowzoru, garść piramid wzorowanych na ajgipskich, może tylko ciut większych, spiżowy kolos na falochronie jak ten, który kiedyś stał w porcie na Rodos, jak również... Nie, nie jestem w stanie przytoczyć całej listy, bo chce mi się wrzeszczeć. – I cóż, Pizandrze, co powiesz? Czyż nie jest to największy zamysł architektoniczny w dziejach świata? Z oczu mu biły blaski. Demetriusz Cezar jest przystojnym mężczyzną, lecz w tym momencie, porwany ogromem swoich zamierzeń, przeistoczył się w Apollina. Takiego, który ma nie po kolei w głowie. Jak mogłem się zachować w

obliczu tych szalonych wynurzeń? Wszak uważałem to wszystko za stek bzdur. Wątpliwe, czy skarbiec jego ojca zawierał dość złota, żeby opłacić tak absurdalne przedsięwzięcie. Zresztą, zanimby wszystko zbudowano, my już dawno bylibyśmy w grobie. Cesarz Lodowikus, posyłając mnie na służbę u Demetriusza, ostrzegał przed popędliwym charakterem swojego syna. Jedno nieprzemyślane słowo i mógłbym się stoczyć na pysk po schodach, na które wspiąłem się z takim wysiłkiem. Jednakże wiem, jakim językiem posługiwać się w rozmowach z panującymi. Rzekłem więc oględnie, ale bynajmniej nie służalczym tonem:

– Twój projekt zapiera dech w piersiach, Cezarze. Nie przypominam sobie innego, który by mu dorównał. – No właśnie. Nigdy nie dokonano czegoś podobnego. Przejdę do historii. Ani Aleksander, ani Sardanapal, ani August Cezar nie uruchomili robót publicznych na tak wielką skalę. Naturalnie ty, Pizandrze, zostaniesz naczelnym architektem całego przedsięwzięcia. Gdyby mnie kopnął w brzuch, bardziej by mną to nie wstrząsnęło. Powstrzymując się od jęku, zapytałem: – Ja, Cezarze? Nie zasługuję na ten

zaszczyt. Ostatnio moim głównym zajęciem jest zgłębianie historii. Liznąłem trochę architektury, to prawda, ale nie czuję się na siłach... – Nie doceniasz siebie. Skończ z fałszywą skromnością, Drakonie, dobrze? – Nagle przypomniał sobie moje prawdziwe imię. A to już coś znaczyło. – Wszyscy wiedzą, do czego jesteś zdolny. Zapewne chowasz się za maską uczonych badań, bo sądzisz, że tak będzie bezpieczniej, ale ja wiem, jaki w tobie drzemie potencjał. Kiedy zostanę cesarzem, skrzętnie go wykorzystam. To właśnie cechuje wielkich cesarzy, chyba się ze mną zgodzisz: otaczają się ludźmi, którzy też

są wielcy, i potrafią ich skłonić do rozwinięcia skrzydeł. Przypuszczam, że zostanę wielkim cesarzem za lat dziesięć, może dwadzieścia, gdy przyjdzie moja kolej. Jednak już teraz zaczynam wybierać sobie współpracowników. Będziesz jednym z nim. – Mrugnął okiem. – Postaraj się szybko wykurować tę nogę, Drakonie. Zacznę od wybudowania pałacu w Tauromenium, który zaprojektujesz. Co z kolei oznacza, że będziemy musieli łazić po tych zboczach, aż znajdziemy odpowiednie miejsce. Nie chciałbym, żebyś drapał się o kulach. Pizandrze, czy ta góra dziś nie wygląda przecudnie? Ani się obejrzałem, a już wrócił do

Pizandra. Zrolował zwój. Zastanawiałem się, czy w końcu omówimy remont teatru, aż zdałem sobie sprawę, że Cezar, olśniony rozmachem swoich planów rozbudowania wszystkich większych miast na wyspie, nie ma ochoty rozmawiać o tak trywialnych sprawach, jak naprawa zapchanego kanału odwadniającego, który zbiegał wzdłuż murów teatru. Tak samo bogowie nie chcieliby wysłuchiwać osobistych kłopotów zdrowotnych człowieka, jego utyskiwań na skręconą kostkę, gdy ich boski umysł zmaga się z zadaniem obmyślenia jakiejś nowej zabójczej zarazy, za pomocą której pragną pod

koniec miesiąca położyć trupem jedenaście milionów żółtoskórych mieszkańców odległego Kataju. A zatem przez chwilę wspólnie zachwycaliśmy się widokami. W końcu wyczułem, że nie jestem już mu potrzebny. Odszedłem, nie wspomniawszy ani słowem o teatrze. Pomału, z mozołem, zacząłem schodzić po schodach. Prawie na samym dole doleciało mnie wołanie Cezara. Przez chwilę bałem się, że każe mi wdrapywać się z powrotem na górę. Na szczęście tylko życzył mi miłego dnia. Demetriusz miał bzika, zgoda, ale nie był przesadnie złośliwy.

***

– Cesarz nigdy mu na to nie pozwoli – stwierdził Spikulon, kiedy wieczorem popijaliśmy wino. – Pozwoli. Cesarz spełnia najdrobniejsze zachcianki swojego szalonego synalka. Te największe również.

Spikulon to mój najdawniejszy przyjaciel. Imię trafnie opisuje jego kolczastą naturę. Obaj urodziliśmy się w Hispanii, gdzie chodziliśmy do szkoły w Tarraco. Kiedy zamieszkałem w Rzymie i wstąpiłem na cesarską służbę, on postąpił tak samo. Kiedy cesarz oddelegował mnie do swojego syna, Spikulon lojalnie podążył za mną na Sycylię. Nikomu tak bardzo nie ufam jak jemu. Mówimy sobie takie rzeczy, za które okrzyknięto by nas haniebnymi zdrajcami. – Cokolwiek rozpocznie, nigdy tego nie skończy – mówił Spikulon. – Zresztą, znasz go najlepiej. Wykopią dziurę pod fundamenty pałacu, a po sześciu

miesiącach Cezar powie, że pora się wziąć za Partenon w Syrakuzach. Wybuduje trzy kolumny i przeniesie się do Panormus. Miesiąc później popędzi gdzie indziej. – I co z tego? Ja nie mam się czym przejmować. Jeśli tak się sprawy potoczą, to on wyjdzie na głupka, nie ja. Jestem tylko architektem. Wytrzeszczył na mnie oczy. – Co? Naprawdę chcesz się w to mieszać? – Cezar żąda ode mnie posłuszeństwa. – A więc jesteś na tyle uległy, że zrobisz

najgłupszą rzecz, o którą cię poprosi? Zmarnujesz pięć czy dziesięć lat życia, realizując zwariowane plany sfiksowanego książątka, które chce przydusić tę całą zakichaną wyspę górami marmuru? Zapiszesz się w historii jako ten, który wydatnie wspierał dzieło szaleńca? – Zaczął mówić piskliwym, szyderczym falsetem. – Tyberiusz Ulpiusz Drakon, najwybitniejszy uczony swoich czasów, beztrosko zarzucił naukowe badania, ażeby resztę życia poświęcić realizowaniu nieprzemyślanych, ponad miarę rozpasanych projektów, z których żaden nie doczekał się ukończenia. Prawdopodobnie popełnił samobójstwo: pewnego ranka znaleziono go martwego,

ciało leżało u stóp niedokończonej Wielkiej Piramidy w Syrakuzach... Powiadam ci, nie rób tego! Opamiętaj się i daj sobie z tym spokój. – Wydaje ci się, że mam jakiś wybór? Przyjrzał mi się uważnie. Nagle wstał i ciężkim krokiem przemierzył patio, wychodząc na balkon. Urodził się kuternogą: lewą nogę ma tak wykręconą, że stopę kieruje całkiem w bok. Mój wypadek na łowach zdenerwował go, bo teraz i ja kuśtykam, przez co ludzie zwracają większą uwagę na jego kalectwo, gdy drepczemy razem ulicą niczym komiczna para cudaków, którzy zdążają na jakiś zlot żebraków.

Długi czas mierzył mnie chmurnym spojrzeniem, nic nie mówiąc. Tej nocy jasno świecił księżyc, wydobywając z mroku wille bogaczy, gęsto rozsiane na stokach wzgórz. Milczenie się przedłużało, a ja studiowałem trójkątny obrys postaci Spikulona, oblanej chłodną, białą poświatą: szeroki, mocny tors, zwężający się ku wąskiej talii i patykowatym nogom, zwieńczony wielką, butnie uniesioną głową. Gdybym miał szkicownik, zacząłbym go rysować. Tak jak rysowałem go wiele razy. W końcu rzekł ściszonym głosem: – Zadziwiasz mnie. Jak to nie masz wyboru? Zwyczajnie wypowiedz służbę

i wróć do Rzymu. Cesarz cię tam potrzebuje. Dla swojego obłąkanego księcia znajdzie inną nianię. Chyba się nie lękasz, że jeśli nie przyjmiesz tej pracy, Demetriusz wpakuje cię do więzienia lub skaże na śmierć? – Nic nie rozumiesz. Ta praca mi się podoba. – Nawet jeśli to wybujałe marzenia szaleńca? Czyżbyś i ty postradał zmysły? Czy obłęd Cezara jest chorobą zakaźną? Uśmiechnąłem się. – Ależ oczywiście, zdaję sobie sprawę, że wszystko to wygląda idiotycznie. Co nie oznacza, że nie warto spróbować.

– Aha! – Spikulon wreszcie pojął. – Aha! Takie buty! Pokusa sięgnięcia po to co nieosiągalne! Inżynier, który w tobie siedzi, pragnie postawić Pelion na Ossie, żeby sprawdzić, czy to w ogóle możliwe. Ten Demetriusz jednak nie jest taki głupi, na jakiego wygląda. Dobrał sobie idealną osobę. Jest tylko jeden człowiek na świecie, który miałby tupet wziąć na siebie to pomylone przedsięwzięcie, a mieszka on tu, w Tauromenium. – Ja stawiam Ossę na Pelionie, nie na odwrót. Poza tym masz rację, Spikulonie. Pokusa jest silna. Co z tego, że to wszystko idiotyzm? I co z tego, że niczego nie doprowadzimy do końca?

Przynajmniej coś będzie rozpoczęte. Wyrysujemy plany, osadzimy fundamenty. Nie uważasz, że chciałbym zobaczyć, jak się buduje ajgipskie piramidy? Albo jak umocować pałac na mierzącej tysiąc stóp ścianie urwiska? Drugiej takiej szansy nie dostanę. – A kronika życia Trajana VII? Jeszcze przedwczoraj opowiadałeś mi z entuzjazmem o dokumentach, które jadą do ciebie z archiwum w Sewilli. Pół nocy rozprawiałeś o sensacyjnych szczegółach, jakie poznasz. Wszystko to porzucisz ot tak, po prostu? – Oczywiście, że nie. Dlaczego jeden projekt miałby kolidować z drugim?

Wieczorami mogę swobodnie pracować nad książką, natomiast za dnia rysować pałace. Nie zamierzam też zrywać z malowaniem, muzyką i wierszami. Zdaje się, stary druhu, że mnie nie doceniasz. – Tylko niech kiedyś nie powiedzą o tobie: oto winowajca. Puściłem to mimo uszu. – Zwrócę twoją uwagę na jeszcze jeden szczegół, a potem skończymy temat. Lodowikus jest już po sześćdziesiątce i nie cieszy się świetnym zdrowiem. Kiedy umrze, cesarzem zostanie Demetriusz, czy to się komuś podoba, czy nie. A my dwaj wrócimy do Rzymu, gdzie będę pełnił kluczową funkcję w

rządzie, mogąc korzystać ze wszystkich zasobów naukowych w stolicy. No, chyba że już teraz, gdy jest tylko prawowitym następcą tronu, popadnę w wieczną niełaskę, gardząc jego propozycją, do czego mnie namawiasz. Zatem przyjmę tę pracę. Jako zadatek przyszłych korzyści, tak bym to określił. – Bardzo ładnie dowodzisz swoich racji, Drakonie. – Dziękuję. – Jednak załóżmy, że kiedy Demetriusz zostanie cesarzem, co za sprawą szyderczego kaprysu bogów powinno nastąpić już niebawem, zamiast wrócić z tobą do Rzymu, postanowi zostawić cię

na Sycylii, żebyś kontynuował wielkie dzieło obsiewania wyspy oklepanymi architektonicznymi cudami, przez co będziesz zmuszony tkwić tu do końca życia, przemierzając wzdłuż i wszerz całe to bezludzie, nadzorując zupełnie bezsensowną budowę nikomu niepotrzebnych... Zaczynał mnie drażnić. – Słuchaj, jestem gotów podjąć to ryzyko. Już mi zapowiedział w zwięzłych słowach, że kiedy zostanie cesarzem, w o wiele większym stopniu niż jego ojciec wykorzysta moje zdolności. – I ty mu uwierzyłeś?

– Nie wyczułem fałszu. – Ech, Drakonie, Drakonie! Zaraz pomyślę, że jesteś jeszcze większym wariatem od niego.

***

Wiedziałem, w co się pakuję. Spikulon mógł mieć całkowitą rację, mówiąc, że jestem bardziej szalony od

nieszczęsnego Demetriusza. Bądź co bądź, Cezar nie może nic poradzić na to, jaki jest. Od stu lat lub jeszcze dłużej w jego rodzinie zdarzały się przypadki szaleństwa, prawdziwego szaleństwa, poważnego rozstroju umysłowego, jakiegoś defektu świadomości, powodującego fale nieprzewidywalnych, rozbuchanych zachcianek. W przeciwieństwie do tego ja codziennie patrzę w przyszłość trzeźwym wzrokiem. Jestem człowiekiem ciężko pracującym, godnym zaufania, dysponującym giętkim intelektem, który pomaga mi realizować wszystko, co tylko sobie zamierzę. Nie są to czcze przechwałki. Przemawia za mną mój dorobek. Wznosiłem świątynie

i pałace, tworzyłem ogromne malowidła, rzeźbiłem wspaniałe posągi, zaprojektowałem nawet latający wehikuł, który pewnego dnia zbuduję i wypróbuję. A rodzą mi się w głowie jeszcze większe pomysły, które notuję leworęcznie drobnym maczkiem, używając szczególnego kodu – pomysły, które popchną świat do przodu. Któregoś dnia doprowadzę je do perfekcji. Na razie jednak nikomu o nich nie wspominam, dlatego szyfruję zapiski (jakby ktoś był w stanie pojąć ich znaczenie, nawet gdyby odczytał każde słowo). Ten i ów prostodusznie twierdzi, że swoje zdolności umysłowe

zawdzięczam życzliwości bogów, z czym zresztą nie zamierzam się spierać. Ale nie należy zapominać o dziedzictwie przodków. Moi pradziadowie zostawili mi w spadku ponadprzeciętne zdolności rozumowe, podobnie jak Demetriusz odziedziczył odchylenia psychiczne. W moich żyłach płynie krew jednego z naszych największych cesarzy, wizjonera Trajana VII, zasługującego na tytuł, który przed szesnastoma wiekami przyznano jego imiennikowi: Optimus Princeps, „najlepszy z książąt”. A kimże są antenaci Demetriusza Cezara? Lodowikus! Mariusz Antoninus! Walens Akwila! Czyż nie byli to jedni z najsłabszych cesarzy, jacy zasiadali na naszym tronie, prowadzący cesarstwo

ścieżką zepsucia i zastoju? Jest rzeczą wiadomą, że imperium od czasu do czasu przeżywa trudności, choć gdy szczęście znów sprzyja, co zawsze i nieodmiennie w końcu następuje, pojawia się nowe źródło odrodzenia i odnowy. Dlatego właśnie Rzym jest od przeszło dwóch tysięcy lat dominującą potęgą na ziemi. I dlatego będzie trwał wiecznie, po wsze czasy, do skończenia świata, wciąż na nowo odzyskujący siły. Zważcie, że w czasach chaosu i niepokoju, mniej więcej tysiąc osiemset lat temu, August Cezar wprowadził cesarskie rządy, z których od tamtej pory do dziś się cieszymy. Kiedy krwi

pierwszych cesarzy ubyło w żyłach następców, a do władzy doszli niszczyciele pokroju Kaliguli i Nerona, prędko nadszedł ratunek w osobie pierwszego Trajana, potem zaś Hadriana, którego następcami byli równie wybitni Antoninus Pius i Marek Aureliusz. Podczas kolejnych społecznych zawirowań mężem opatrznościowym okazał się Dioklecjan, którego dzieło dokończył wielki Konstantyn. A kiedy ponownie zaczęło się dziać źle, siedemset lat później, i przydarzyło nam się to, co historycy nazywają dziś Wielkim Upadkiem – ponieśliśmy łatwą i haniebną porażkę, podbici przez

naszych mówiących po grecku braci ze wschodu – powstał Flawiusz Romulus, żeby przywrócić nam utraconą wolność. Niedługo po nim ster rządów przeszedł w ręce Trajana VII, który rozsyłał po świecie ekspedycje badawcze, zwożące zewsząd nieprzebrane bogactwa, czym zapoczątkował epokę ekspansji zwaną renesansem. Niestety, obecnie znów przeżywamy dekadencję – żyjemy w czasach, które kiedyś, jak mniemam, otrzymają miano Drugiego Wielkiego Upadku. Prawo cykliczności zawsze obowiązuje. Lubię myśleć o sobie jako o człowieku renesansu, ostatnim z ostatnich, urodzonym za sprawą jakiegoś

tragicznego i niesprawiedliwego zrządzenia losu dwieście lat po schyłku swojej epoki, zmuszonym żyć w dobie bezmyślnego odrętwienia. Przyjemnie jest w ten sposób pofantazjować, tym bardziej że wszędzie widać dowody wspierające moje fantazje. Że nastała epoka dekadencji, łatwo zauważyć. Jednym z kluczowych jej objawów jest zamiłowanie do niebotycznej i absurdalnej rozrzutności. Najlepszym przykładem niech będzie nierozważny, szalony wręcz plan Cezara, pragnącego uczynić z Sycylii pomnik swojej chwały. Fakt, że budowle, których wzniesienie mi zlecił, są z małymi wyjątkami imitacją

wytworów dawniejszych, mniej beztroskich epok, tylko potwierdza moją teorię. Doświadczamy przy tym rozbicia władzy centralnej. Nie tylko odległe prowincje, takie jak Syria czy Persja, niefrasobliwie próbują podążać własną drogą, ale też Galia, Hispania, Dalmacja i Panonia, będące praktycznie podnóżkiem cesarza, zachowują się niemalże jak niepodległe kraje. Na domiar złego te nowe języki. Gdzie się podziała nasza piękna, nieskażona łacina, kręgosłup Cesarstwa? Rozdrobniła się na masę miejscowych narzeczy. W każdym zakątku słychać jakąś bełkotliwą gwarę. My z Hispanii

mówimy po hispańsku, długonosi Galowie kwękają przez nos po galijsku, a ludy w teutońskich prowincjach, odchodząc zupełnie od łaciny, powróciły do swojego prymitywnego szeleszczącego języka, zwanego germańskim. Długo by można wymieniać. Co gorsza, nawet w samej Italii łacina ustępuje swemu bękarciemu dziecku, o którym mówi się: rzymski. Choć w uszach brzmi jak słodka muzyka, zatracił swoje bogactwo i gramatyczną elastyczność, które to cechy wysunęły łacinę na czoło języków świata. A jeśli łacina odejdzie w zapomnienie (co nie spotkało greki na wschodzie), to jakże mieszkaniec Hispanii zrozumie mieszkańca Brytanii, Teuton Gala,

Dalmatyńczyk zaś kogokolwiek? Zaprawdę, musi panować dekadencja, kiedy w społeczeństwie szaleją niszczycielskie siły odśrodkowe. Ale czy naprawdę jestem człowiekiem renesansu, rzuconym na mieliznę tej nędznej epoki? Może to powiedziane na wyrost? W powszechnym wyobrażeniu „człowiek renesansu” to osoba o szerokich horyzontach myślowych i ważkich osiągnięciach. Jestem nią z pewnością. Ale czy rzeczywiście czułbym się dobrze w wojowniczych czasach Trajana VII? Mam lotny, chłonny umysł człowieka renesansu, lecz co z awanturniczym renesansowym

temperamentem? A może to prawda, że jestem nieśmiały, nudny i ogólnie bezpłciowy? Nie zapominajmy, że to było średniowiecze. Czy chodziłbym wtedy z mieczem po ulicy, a sprowokowany najbłahszym incydentem, awanturował się niczym legionista? Miałbym dwadzieścia kochanek i pięćdziesięciu synów z nieprawego łoża? Marzyłbym o wdrapaniu się na pokład maleńkiego, trzeszczącego stateczku, by płynąć tam, gdzie kończy się widnokrąg? Nie, chyba taki nie jestem. Tamci ludzie umieli żyć z rozmachem. Świat wówczas był większy, barwniejszy, dużo bardziej tajemniczy niż dzisiaj. Na jego tajemnice

odpowiadali oni romantycznym ferworem, dzikością czynu niepojętą dla człowieka współczesnego. Przyjąłem zlecenie Cezara, ponieważ wzbudza we mnie cząstkę owego romantycznego ferworu i sprawia, że czuję silniejszą wieź ze swoim sławnym przodkiem, zdobywcą świata: Trajanem VII, Trajanem Smokiem. Ale co mi przyniesie przyszłość? Będę, jak on, odkrywał nowe ziemie? Skądże. Będę budował piramidy, greckie świątynie i willę Hadriana. Tyle że już je kiedyś budowano, z całkiem dobrym skutkiem, więc po co to powtarzać? Czyżbym się jednak nurzał w dekadencji, jak całe moje pokolenie?

Ciekawe, jak potoczyłyby się losy wielkiego Trajana, gdyby się narodził w czasach Lodowikusa Augusta i jego stukniętego syna Demetriusza. Ludziom wielkich idei wiatr wieje w oczy, kiedy światem rządzą ludzie ograniczeni. Jeśli o mnie chodzi, to musiałem pójść na ustępstwa, żeby się przystosować, żeby zapewnić sobie spokój i bezpieczeństwo, ale czy jemu by się udało? A może miotałby się i awanturował, jak przystało na człowieka renesansu, aż w końcu z konieczności rozprawiono by się z nim po cichu gdzieś w ustronnym zaułku – widząc w nim zagrożenie dla rodziny panującej i całego imperium? A może nie? Może, w co wolę wierzyć, niczym płonąca strzała

rozjaśniłby nocne ciemności tej epoki mroku, a przy okazji, jak to uczynił w swoich czasach, opromieniłby swoim blaskiem wszystkie ziemie? I oto ja, osoba bezsprzecznie inteligentna i w powszechnym mniemaniu zdrowa na umyśle, dobrowolnie zgodziłem się wziąć udział w poronionym projekcie młodego Cezara, ponieważ nie mogłem się oprzeć cudownym technicznym wyzwaniom, jakie się z tym wiązały. Wspaniały romantyczny gest... albo po prostu wybryk wariata. Prawdopodobnie Spikulon miał rację, gdy mówił, że przyjmując tę pracę, dowodzę, jakim jestem wariatem. Każdy człowiek przy

zdrowych zmysłach zmykałby gdzie pieprz rośnie.

***

Nie trzeba być Sybillą Kumejską, by przewidzieć, że upłynie sporo czasu, nim Demetriusz ponownie wspomni o projekcie. Cezar nieustannie krąży między pomysłami, co jest jednym z objawów jego przypadłości. Dwa dni

po naszej rozmowie w teatrze wyjechał z Tauromenium na wakacje wśród afrykańskich wydm. Wrócił dopiero po miesiącu. A skoro nie wyznaczyliśmy nawet miejsca pod budowę pałacu na urwisku, pomijając już ustalenia dotyczące koncepcji architektonicznej i kosztów projektu, odłożyłem tę sprawę na później. Chyba miałem nadzieję, że i jemu ten pomysł wywietrzeje z głowy, nim wróci na Sycylię. Jego nieobecność wykorzystałem do wznowienia prac nad moim głównym tegorocznym przedsięwzięciem, czyli kroniką życia Trajana VII. Czym właściwie zajmowałem się z przerwami od siedmiu czy ośmiu lat. Dwie rzeczy

dodały mi bodźca. Pierwsza to znalezienie w Sewilli, w zakurzonych zakamarkach archiwum morskiego, zbioru dawno zapomnianych dzienników, przypuszczalnie autentycznych zapisków Trajana z jego podróży dookoła świata. Druga zaś to nieszczęśliwy wypadek w czasie polowania na dziki, który skazał mnie na chodzenie o kulach. Zmuszony do bezczynności, z braku innych zajęć postanowiłem znów wziąć na siebie rolę uczonego. Jak dotąd, nie opisano w sposób wyczerpujący niezwykłej kariery Trajana. Może się to wydać dziwne, biorąc pod uwagę naszą długą,

narodową tradycję dziejopisarstwa, sięgającą tajemniczych postaci Newiusza i Enniusza w czasach Republiki, jak również, oczywiście, Salustiusza, Tacyta, Swetoniusza, a po nich Ammianusa Marcellinusa, Druzyllusa z Aleksandrii, Marka Andronika – oraz, już bliżej współczesności, Lucjusza Eliusza Antypatera, wielkiego kronikarza podboju Rzymu przez Bizantyjczyków za panowania Maksymiliana VI. Jednakże kronikarstwo zaczęło podupadać, odkąd w roku 2198 Flawiusz Romulus na powrót zespolił dwie rozłączone części imperium. Być może w czasach wielkich ludzi – a

epoka Flawiusza Romulusa i jego dwóch kolejnych następców z pewnością się do nich zalicza – każdy jest zbyt zajęty tworzeniem historii, żeby mieć czas na jej opisanie. Przynajmniej ja tak sądziłem... dopóki nie skręciłem kostki, co pozwoliło mi zrozumieć, że w każdej epoce, choćby najburzliwszej, zawsze się znajdzie ktoś, kto za sprawą nieoczekiwanego trafu – kalectwa, choroby, zesłania – nagle ma dość swobody, żeby chwycić za pióro. Zacząłem się skłaniać ku przypuszczeniu, że w czasach potężnych cesarzy, takich jak Flawiusz Romulus, Gajusz Flawillus czy Trajan Smok, publikowanie sprawozdań z ich

poczynań mogło nie wyjść na dobre autorowi. Podobnie jak najdokładniejsza kronika dziejów pierwszych dwunastu cesarzy, a mam tu na myśli bezkompromisową i skandalizującą księgę Swetoniusza, powstałą w stosunkowo spokojnych czasach pierwszego Trajana, nie zaś wtedy, gdy potwory w rodzaju Kaliguli, Nerona i Domicjana grasowały po ziemi. Tak samo badacze współcześni trzem hispańskim monarchom woleli roztropnie ograniczyć się do suchego opisu wydarzeń publicznych i ważniejszych aktów prawodawczych. Roztrząsanie rządów cesarza musi zawierać krytykę. A ta może drogo kosztować.

Bez względu na przyczynę do naszych czasów nie zachowały się rzetelne kroniki rządów sławnego Flawiusza Romulusa, a jedynie spis najważniejszych wydarzeń i garść wyrachowanych panegiryków. O wewnętrznych zmaganiach jego spadkobiercy, zagadkowego Gajusza Juliusza Flawillusa, w zasadzie nic nie wiadomo. Dysponujemy tylko gołymi faktami, takimi jak miejsce urodzenia (wzorem Flawiusza Romulusa pochodził z Tarraco w Hispanii, mojego rodzinnego miasta). Wiemy też, jakie stanowiska rządowe piastował w trakcie swojej długiej kariery, nim zasiadł na cesarskim tronie. A co się tyczy trzeciego z wielkich Hispanów, Trajana

VII, który nosił imię Smoka, dobitnie potwierdzone czynem, głośne na całym świecie, to w annałach uwieczniono ledwie punkty zwrotne jego sławetnych rządów. W ciągu dwustu lat od śmierci Smoka nikt się nie podjął szczegółowego zbadania jego życia, co właściwie nie powinno dziwić. Owszem, można pisać bez obaw o zmarłym cesarzu, tylko kto się tym zajmie? Cudowny okres renesansu zbyt szybko został przerwany pierwszymi zwiastunami rewolucji przemysłowej, w którym to czasie, ponurym i zadymionym, pogoń za pieniądzem przyćmiła całą resztę, łącznie ze sztuką i naukami

humanistycznymi. I oto powtórnie nastały czasy dekadencji; cesarską koronę wkładają na skronie kolejni słabeusze, a imperium stopniowo przemienia się w zlepek odrębnych jednostek, które nie darzą zbyt wielkim lub jakimkolwiek respektem głównego ośrodka władzy. Panujący nad nami, jeśli już potrafią się do czegoś zmobilizować, to skupiają się na tak bezużytecznych przedsięwzięciach, jak budowa na Sycylii gigantycznych grobowców w stylu piramidy. Kto się odważy w takich czasach podkreślać wielkość Trajana VII? Ja się odważę.

Te słowa mogę poprzeć grubym plikiem rękopisów. Wykorzystując swoją pozycję na cesarskim dworze, przeorałem dolne piwnice rzymskiego Kapitolu, gdzie odmykałem szafy zamknięte od dwudziestu stuleci i wydobywałem na światło dzienne dokumenty, o których istnieniu dawno zapomniano. Przeglądałem prywatne zapiski z dysput senatorskich; nikt mi w tym nie przeszkadzał, nikt się nie interesował. Czytałem pamiętniki pozostawione przez najwyższych urzędników dworskich. Szperałem w raportach poborców ściągających podatki w prowincjach i inspektorów nadzorujących targowiska; choć wydają się nudne i jałowe, są w rękach

historyka prawdziwą kopalnią wiedzy. Dzięki temu przywróciłem pełen blask – przynajmniej w swojej pamięci i na kartach nie ukończonej książki – osobie Trajana VII i czasom, w których żył. A cóż to była za postać! Przez wszystkie lata swojego długiego żywota był wspaniałym ucieleśnieniem siły, dalekowzroczności, zapału i nieustępliwości. Zaliczam go w poczet najwybitniejszych cesarzy. Obok Augusta Cezara, założyciela imperium, Trajana I i Hadriana, którzy przesunęli granice aż po krańce ziemi, Konstantyna, który wprowadził skuteczne rządy na tym bezkresnym obszarze, Maksymiliana III, który raz na zawsze rozprawił się z

barbarzyńcami, wreszcie jego krajana i poprzednika Flawiusza Romulusa. Przez lata go poznawałem – prawdziwego smoka! – a cudowna bliskość jego wielkiego ducha, którą odczuwałem w czasie swoich badań, uświetniła i uszlachetniła moje dni.

***

A więc cóż o nim wiem – tym wybitnym

cesarzu, rzymskim smoku, moim dalekim praprzodku? Otóż urodził się z nieprawego łoża, to po pierwsze. Skrupulatnie przetrząsnąłem metryki urodzeń i ślubów w Tarraco i okolicznych regionach Hispanii, badając okres od roku 2215 do 2227, co powinno w zupełności wystarczyć, i chociaż natrafiłem na paru Drakonów w dokumentach podatkowych: Decymusa Drakona, Numeriusza Drakona i Salwiusza Drakona – wydaje się, że żaden się nie ożenił ani nie doczekał się potomstwa, które by wpisano do ksiąg metrykalnych. A zatem imiona rodziców pozostaną nieznane. Mogę tylko podać, że w 2241 roku niejaki Trajan Drakon, obywatel Tarraco, wstąpił do służby

wojskowej w Trzecim Legionie Hispańskim. Z czego wnoszę, że urodził się pomiędzy rokiem 2220 a 2225. W tamtych czasach rekrutowano osiemnastoletnich młodzieńców, co wskazywałoby, że urodził się w roku 2223, lecz znając Drakona, a znam go już całkiem dobrze, zaryzykowałbym stwierdzenie, że zaciągnął się wcześniej, w wieku lat szesnastu, jeśli nie piętnastu. Imperium właściwie znajdowało się jeszcze pod greckim panowaniem, wszakże Hispania, jak większość zachodnich prowincji, cieszyła się niezależnością. Cesarzem w Konstantynopolu był Leon XI –

człowiek, który ochotniej zajmował się gromadzeniem w pałacu skarbów kultury starożytnej Grecji aniżeli rozważaniem sytuacji na obszarze Europy. Ziemiami Cesarstwa Zachodniego władał nominalnie jego daleki krewniak Nikefor Kantakuzen. Jednakże w czasach greckiej dominacji cesarze Zachodu byli posłusznymi kukłami, przy czym Nikefor, ostatni z serii, był najbardziej posłuszny z nich wszystkich. Podobno nigdy nie widziano go w Rzymie; czas spędzał na południu, w zacisznym zakątku niedaleko Neapolis. Do pierwszych buntów na Zachodzie, o czym piszę z dumą, dochodziło w Hispanii, w moim rodzinnym mieście

Tarraco. Odważny i pełen werwy Flawiusz Romulus, syn pastucha, może nawet niepiśmienny, zebrał wojsko złożone z takich jak on obszarpańców, obalił rząd prowincji i ogłosił się cesarzem. Działo się to w roku 2193. Miał wtedy dwadzieścia pięć lub trzydzieści lat. Nikefor, cesarz Zachodu, zlekceważył powstanie w Hispanii, jakby miał do czynienia z błahym miejscowym rokoszem. Wątpliwe, by wieść dotarła do uszu bazyleusa Leona XI w Konstantynopolu. Tymczasem bardzo szybko pobliska Luzytania przysięgła wierność chorągwi buntownika, a za nią wyspiarska Brytania, potem Galia.

Kawałek po kawałku zachodnie ziemie wyrywały się z poddaństwa wobec słabowitego rządu w Rzymie, aż ostatecznie Flawiusz Romulus wkroczył do stolicy, zajął cesarski pałac i wysłał na południe korpus wojskowy w celu aresztowania Nikefora i odwiezienia go na miejsce zesłania w Ajgyptos. W roku 2198 upadło również Cesarstwo Wschodnie. Leon XI odbył swoją słynną, upokarzającą pielgrzymkę z Konstantynopola do Rawenny, gdzie na mocy traktatu uznał we Flawiuszu Romulusie nie tylko cesarza ziem zachodnich, ale i pana ziem wschodnich. Rządy Flawiusza trwały jeszcze przez trzydzieści lat. Nie zadowalając się

samym tylko zjednoczeniem imperium, wsławił się drugim zdumiewającym wyczynem: wyprawą, w czasie której okrążył koniuszek Afryki, dotarł do wybrzeży Indii, a nawet, jak się przypuszcza, do dalszych, nieznanych lądów. Był pierwszym z Morskich Cesarzy, dając szlachetny przykład żyjącemu dwa pokolenia po nim Trajanowi VII, jeszcze zuchwalszemu podróżnikowi. My, Rzymianie, już w czasach pierwszego Augusta organizowaliśmy wyprawy lądowe na Daleki Wschód, do Persji, a nawet Indii. W epoce świetności Cesarstwa Wschodniego Bizantyjczycy często zapuszczali się na

zachodnie wybrzeża Afryki, prowadząc ożywiony handel z królestwami Czarnego Lądu, co skłoniło kilku zaradniejszych cesarzy Zachodu do wysłania własnych ekspedycji naokoło Afryki w kierunku Arabii, stamtąd zaś dalej, do Indii. Były to jednak sporadyczne wypady. Flawiusz Romulus pragnął zacieśnić więzy handlowe z krajami Azji. Podczas swojej wielkiej podróży do Indii afrykańskim szlakiem zabrał ze sobą tysiące Rzymian, których tam zostawił z misją zakładania kolonii. Od tamtej pory prowadzimy interesy z ciemnoskórymi ludami tych odległych krajów. I nie koniec na tym! On sam lub jeden z jego dowódców pożeglował hen, do królestw Kataju i Cipangu, gdzie żyją

ludzie o żółtej cerze. W ten oto sposób nawiązaliśmy stosunki handlowe, dzięki którym możemy sprowadzać z tych tajemniczych stron jedwab i kadzidło, klejnoty i korzenie, nefryt i kość słoniową, rabarbar i szmaragdy, pieprz i rubiny, cynamon i szafiry, wonności i barwniki. Flawiusz Romulus miał nieokiełznane ambicje. Marzył też o nowych wojażach na zachód, ku lądom Nowego Rzymu po drugiej stronie Oceanu. Setki lat wcześniej nieostrożny cesarz Saturninus podjął ryzykowną próbę podboju Nowego Świata; wydał masę pieniędzy i poniósł dotkliwą klęskę. Fiasko przedsięwzięcia tak nas osłabiło pod

względem wojskowym i gospodarczym, że w ciągu pięćdziesięciu lat Grecy bez większych problemów przejęli kontrolę nad imperium. Tamto bolesne doświadczenie było przestrogą dla Flawiusza. Wiedział, że nigdy nie pokona walecznych narodów Nowego Świata, lecz zależało mu na nawiązaniu stosunków handlowych. Od pierwszych dni swojego panowania zastanawiał się, jak zrealizować ten cel. Jego następcą, jako że przeżył wszystkich swoich synów, był inny Hispan z Tarraco, Gajusz Juliusz Flawillus, pochodzący ze szlachetniejszego niż on rodu, który prawdopodobnie wspierał swoim

majątkiem rebelię Flawiusza. Gajusz Flawillus był potężnym i znamienitym cesarzem, ale że rządził pomiędzy dwiema silnymi osobowościami, Flawiuszem Romulusem i Trajanem Drakonem, wydaje się bardziej rozjemcą niż innowatorem. Kiedy zasiadał na tronie, czyli w latach 2238 – 2253, kontynuował politykę morską swojego poprzednika, kładł nacisk na podróże do Nowego Świata, nie do Afryki i Azji. Jednocześnie usiłował zbliżyć do siebie grecką i łacińską część imperium, czemu Flawiusz Romulus poświęcał dość mało uwagi. To właśnie za panowania Gajusza Flawillusa wybił się Trajan Drakon.

Pierwsze misje wojskowe wypełniał w Afryce, gdzie prędko awansował, gdy bohatersko stłumił powstanie w Aleksandrii, a następnie ukrócił występki pustynnych rozbójników na południe od Kartaginy. Dokładnie nie wiadomo, w jakich okolicznościach zwrócił na niego uwagę cesarz Gajusz, choć można się spodziewać, że miało w tym swój udział jego hispańskie pochodzenie. W roku 2248 jest już dowódcą gwardii pretoriańskiej. Ma około dwudziestu pięciu lat. Niebawem otrzyma tytuł pierwszego trybuna, a zaraz potem konsula. W roku 2252, na kilkanaście miesięcy przed śmiercią, Gajusz oficjalnie adoptował Trajana i ogłosił go swoim spadkobiercą.

Czuło się, jakby Flawiusz Romulus powstał z martwych, kiedy Trajan Drakon odział się w purpurę i przyjął imię Trajana VII. W miejsce wyniosłego patrycjusza Gajusza Flawillusa władzę objął drugi hispański chudopachołek z tym samym zawadiackim wigorem, który popychał Flawiusza do wielkich czynów, tak że cały świat drżał od jego rubasznego śmiechu. W rzeczy samej, Trajan okazał się drugim Flawiuszem, i to na jeszcze większą skalę. Obaj nie należeli do ułomków, lecz Trajan był wielkoludem. (Też jestem wysoki, ja, jego daleki potomek). Ciemne włosy opadały mu do połowy pleców. Czoło miał szlachetnie

zadarte, oczy płonęły orlim blaskiem, jego gromki głos rozbrzmiewał od Wzgórza Kapitolińskiego do Janikulum. Na jednym posiedzeniu potrafił bez niczyjej pomocy opróżnić beczułkę wina... i ustać na nogach. W ciągu osiemdziesięciu lat życia miał pięć żon (bynajmniej nie w tym samym czasie, pośpiesznie wyjaśniam), tudzież niezliczone rzesze nałożnic. Spłodził dwadzieścioro pełnoprawnych potomków, z których dziesiąty był moim przodkiem, oraz taką hordę bękartów, że nietrudno dziś napotkać sępią twarz Trajana Drakona na ulicy w prawie każdym mieście na świecie. Był miłośnikiem nie tylko kobiet, ale i

sztuki, zwłaszcza muzyki i rzeźbiarstwa, interesował się też naukami ścisłymi. Takie dziedziny wiedzy jak matematyka, astronomia i mechanika były zaniedbywane w ciągu dwustu lat, kiedy Zachód podlegał rozpieszczonym, lubującym się w zbytkach Grekom. Trajan powrócił do korzeni. Gruntownie przebudował starożytną stolicę, okraszając ją pałacami, teatrami i uniwersytetami, jakby ich tam nigdy nie było. Ponadto, może z obawy przed niewystarczalnością podjętych środków, przeniósł się na wschód, do prowincji Panonii, do miasteczka Wenia nad rzeką Danubius, gdzie wzniósł, rzec można, drugą stolicę ze wspaniałą uczelnią, masą teatrów, przepysznym gmachem

senatu i cesarskim pałacem, jednym z cudów świata. Wychodził z założenia, że Wenia, chociaż mroczniejsza, zimniejsza i bardziej deszczowa od słonecznej Romy, znajdowała się bliżej serca imperium. Nie ścierpiałby kolejnego podziału Cesarstwa na część wschodnią i zachodnią, mimo że zarządzanie całością stanowiło nie lada wyzwanie. Usytuowawszy swoją siedzibę właśnie tam, mógł się łatwiej zwrócić na zachód w stronę Galii i Brytanii, na północ ku ziemiom Teutonów i Gotów, i na wschód, gdzie rozciągały się greckie terytoria – a zarazem nie wypuszczać z rąk steru władzy. Trajan rzadko jednak bywał w swojej

nowej stolicy, a Romę nieczęsto odwiedzał. Nieustannie podróżował. A to pojawiał się w Konstantynopolu, przypominając Grekom z Azji, że mają nad sobą Cesarza, a to objeżdżał Syrię, Ajgyptos i Persję, a to zapuszczał się na daleką północ, żeby polować na dzikie, włochate bestie, żyjące na ziemiach Hiperborejczyków, a to wreszcie powracał do ojczystej Hispanii, gdzie przekształcił starożytną Sewillę w najważniejszy port, skąd wyruszały wyprawy do Nowego Świata. Zaiste, nie próżnował. A w dwudziestym piątym roku panowania, 2278 o.z.m., rozpoczął swoją największą podróż. Dokonał

oszałamiającego wyczynu, który na zawsze upamiętnił jego imię: opłynął świat dokoła, wyruszywszy z Sewilli, by tamże powrócić, zapoznając się z prawie wszystkimi narodami, cywilizowanymi bądź barbarzyńskimi, jakie zamieszkują nasz glob.

***

Kto przed nim zdobył się nad tak śmiałe

przedsięwzięcie? Nikt, sądząc po tym, co znalazłem w historycznych zapiskach. Oczywiście, nikt wcześniej nie podawał w wątpliwość tego, że ziemia jest kulą, a więc można ją opłynąć. Człowiek ze zdrowym rozsądkiem dostrzega krzywiznę planety, gdy tylko sięgnie wzrokiem w dal. A to, że gdzieś istnieje kraniec, z którego nierozważny żeglarz spada jak z urwiska, spokojnie można włożyć między bajki. Podobnie nie ma powodu bać się nieprzebytej ściany ognia hen na południowych morzach, opisywanej przez prostaczków. Już dwa i pół tysiąca lat temu pierwsze statki opłynęły południowy przylądek Afryki i nikt nie widział ścian ognia.

Nawet jednak najwytrawniejszym wilkom morskim nie przyszło do głowy opływać całej kuli ziemskiej, a cóż dopiero wybierać się w taką podróż, zanim Trajan Drakon jako pierwszy śmiałek wypłynął z Sewilli. Żeglując wzdłuż afrykańskich wybrzeży, docierano do Arabii, Indii, a nawet Kataju. Również do Nowego Świata: najpierw do Meksyku, a potem wzdłuż zachodnich wybrzeży tego kraju, obok wąskiego pasa lądu, który łączy dwa wielkie kontynenty, dopływano do wielkiego imperium Peru. Przy okazji dowiedzieliśmy się o istnieniu drugiego oceanu, może nawet większego niż ten, który oddziela Europę od Nowego Świata. Wody tego rozległego oceanu

chlustały na wschodzie o plaże Peru i Meksyku, na zachodzie zaś Kataju, Cipangu i Indii. Ale co leżało pośrodku? Może gdzieś wśród zachodnich mórz powstały inne mocarstwa, potężniejsze niż Kataj, Cipangu i Indie razem wzięte? A jeśli któreś nieznane imperium spychało w cień nawet Cesarstwo Rzymskie? Trajan VII Drakon okrył się nieśmiertelną sławą, bo postanowił się tego dowiedzieć choćby za cenę życia. Musiał czuć się niezagrożony na tronie, skoro był skłonny powierzyć pieczę nad stolicą swoim zastępcom na tak długi czas. Albo też nie przejmował się możliwością przewrotu, do cna

pochłonięty myślami o podróży. Pięcioletnie wojaże dookoła świata były jednym z najznamienitszych wyczynów w dziejach, stawianym na równi z założeniem imperium przez Augusta Cezara czy rozszerzeniem jego granic na prawie cały ówcześnie znany świat przez Trajana I i Hadriana. Otóż ta właśnie rzecz, pomijając inne osiągnięcia, skłoniła mnie do zgłębienia dziejów jego życia. W czasie pamiętnej podróży nie natknął się na żadne mocarstwo mogące rywalizować z Rzymem, lecz odkrył krocie maleńkich królestw na wyspach Morza Zachodniego, których wyroby w znacznym stopniu wzbogaciły nasze

życie. Nie dość na tym: przetarty przezeń szlak, który prowadzi wokół wąziutkiego przylądka południowego kontynentu Nowego Świata, daje nam stały, otwarty dostęp do ziem Azji, niezależnie od ewentualnych sprzeciwów bądź to swarliwych Meksykanów i Peruwiańczyków, bądź wojowniczych Cipangijczyków i niewyobrażalnie licznych Katajczyków. Jednakowoż, chociaż znamy w zarysach wydarzenia towarzyszące wyprawie Trajana, jego prywatny dziennik, obfitujący w bezcenne szczegóły, przez wieki uchodził za zaginiony. Dlatego właśnie tak się uradowałem, kiedy jeden z moich szperaczy, przetrząsając

zapomniany zakątek w Urzędzie Spraw Morskich w Sewilli, obwieścił mi na początku roku, że przypadkowo natknął się na rzeczony dziennik. Przez cały ten czas leżał wśród papierów dokumentujących późniejsze rządy, zagrzebany dla niepoznaki w stosie dowodów wypłat i pokwitowań za towar. Z mojego polecenia cesarski goniec przywiózł mi go do Tauromenium. Podróż zabrała mu sześć tygodni, ponieważ pakunek wędrował drogą lądową z Hispanii do Italii (nie powierzyłbym morskim bałwanom tak drogocennej rzeczy), wzdłuż półwyspu aż do Bruttium, przez cieśninę promem do Mesyny, stamtąd zaś do mnie.

Czy będzie to sprawozdanie opatrzone mnóstwem szczegółów, o którym tak marzyłem, czy raczej suchy wykaz danych nawigacyjnych, takich jak długości i szerokości geograficzne, położenie gwiazd czy wskazania kompasu? No cóż, przekonać się o tym mogłem dopiero po odebraniu przesyłki. Traf chciał, że trafiła w moje ręce tego samego dnia, kiedy Cezar Demetriusz powrócił ze swojej miesięcznej wycieczki do Afryki. Zaledwie odpieczętowałem ciężki pakunek i przejechałem palcem po grzbiecie grubego pliku pociemniałych ze starości welinowych kartek, a już przybył do

mnie posłaniec z wezwaniem do natychmiastowego stawienia się przed obliczem Cezara. Cezarowi, o czym już wspominałem, brakuje cierpliwości. Niewiele myśląc, zerknąłem poza kartę tytułową na pierwszą stronicę z tekstem. Ciarki przeszły mi po skórze, gdy przed moimi zdumionymi oczami rozwinęło się rozpoznawalne, pochyłe pismo Trajana Drakona. Pozwoliłem sobie na jeszcze jedno spojrzenie w głąb zapisków, koło setnej stronicy, by napotkać fragment mówiący o spotkaniu z jakimś wyspiarskim królem. A niech mnie! Kronika podróży jak się patrzy!

Oddałem paczkę majordomusowi w mojej willi, godnemu zaufania wyzwoleńcowi z Sycylii imieniem Pantaleon. Wytłumaczywszy mu, jakie kary nań spadną, jeśli pod moją nieobecność stanie się krzywda bodaj jednej stronicy. Następnie udałem się do pałacu na wzgórzu, gdzie zastałem Cezara w ogrodzie. Przyglądał się dwóm wielbłądom sprowadzonym z Afryki. Miał na sobie pustynne odzienie z kapturem, a za pasem wspaniały zakrzywiony sztylet. W ciągu pięciotygodniowej wycieczki słońce tak bardzo spiekło jego ręce i twarz, że mógł z powodzeniem uchodzić za Araba.

– Pizander! – zakrzyknął. A już zapomniałem o tym głupim imieniu. Gdy się szeroko uśmiechnął, zęby błysnęły mu jak latarnie w kontraście z opalonym obliczem. Z grzeczności zacząłem od miłego słówka. Czy miał udaną podróż i takie tam bzdety. Szybkim ruchem ręki nakazał mi milczenie. – Wiesz, Pizandrze, o czym myślałem każdego dnia podróży? O naszym projekcie! O naszym chwalebnym przedsięwzięciu! I wiesz co? Zrozumiałem, że trzeba iść na całość. Postanowiłem, że kiedy zostanę cesarzem, założę swoją stolicę na

Sycylii. Po cóż mi znosić chłody i burze na północy, skoro mogę przebywać w miejscu, które tak pokochałem, bardzo blisko Afryki? Musimy też zbudować tu, w Panormus, gmach senatu. Także bogate wille dla najwyższych urzędników dworskich i bibliotekę... Wiesz, że na całej wyspie nie uświadczysz ani jednej biblioteki z prawdziwego zdarzenia? Podzielimy księgozbiór w Aleksandrii i połowę tu zwieziemy, gdy tylko przygotujemy godne pomieszczenia. A później... Nie będę przytaczał reszty. Wystarczy powiedzieć, że jego szaleństwo wspięło się na szczyty niczym nieskrępowanej rozrzutności. Której pierwszą ofiarą

byłem ja, albowiem jeszcze tego wieczoru mieliśmy wyruszyć na objazd Sycylii, żeby znaleźć odpowiednie miejsce dla fantastycznych budowli. Zamierzał uczynić dla Sycylii to samo, co August Cezar dla miasta Rzymu, przeobrazić ją w dzieło epoki. Plany wzniesienia nowego pałacu w Tauromenium odeszły w zapomnienie. Najpierw mieliśmy wędrować z Tauromenium do Lilibeum na drugim krańcu wyspy, a potem z powrotem przez Eryks i Syrakuzy, zatrzymując się wszędzie dla zwiedzania. I tak się też stało. Sycylia to duża wyspa. Podróż zajęła nam dwa i pół miesiąca. Cezar okazał się dość miłym

towarzyszem podróży; bądź co bądź jest dowcipny, inteligentny i żwawy... a to, że jest przy okazji szaleńcem, rzadko mi przeszkadzało. Podróżowaliśmy w komfortowych warunkach. Ze względu na niewyleczoną kostkę większość czasu noszono mnie w lektyce, dzięki czemu czułem się jak wielka, wychuchana osobistość z dawnych czasów, faraon lub Dariusz z Persji. Niestety, nie dość, że tak nagle przerwano mi naukowe badania, to jeszcze – niech to piorun trzaśnie! – miesiącami nie mogłem zajrzeć do dziennika Trajana! Zabranie go w podróż, żeby potajemnie czytać w łóżku, byłoby zbyt ryzykowne. Cezar jest zazdrosnym człowiekiem, gdyby więc niespodziewanie wszedł do sypialni i

zobaczył, jak marnuję siły na sprawy nie związane z jego projektem, mógłby bez ceregieli wyrwać mi dziennik i cisnąć go w ogień. Dlatego zostawiłem go pod pieczą Spikulona, przykazawszy mu, żeby go strzegł za cenę własnej krwi. Gdyśmy tak przemierzali wyspę wzdłuż i wszerz w coraz większej spiekocie – nastało bowiem lato i południowe słońce prażyło bezlitośnie – ileż to razy przeleżałem noc, kręcąc się z boku na bok, wyobrażając sobie w rozgorączkowanym umyśle zawartość dziennika, wymyślając dla Trajana niebywałe przygody, zastępujące te prawdziwe, z którymi za sprawą niefrasobliwości i samolubstwa Cezara Demetriusza nie mogłem się zapoznać. A

przecież wiedziałem, że prawda, gdy wreszcie ją odkryję, przerośnie moje najśmielsze wyobrażenia.

***

W końcu wróciłem do Tauromenium. Spikulon zwrócił mi księgę, a wtedy, w ciągu trzech szalonych dni i nocy, praktycznie bez spania, przeczytałem wszystko od deski do deski.

Dowiedziałem się rzeczy, oprócz tych pięknych, zapierających dech w piersiach i niewiarygodnych, istotnie niemożliwych do wyobrażenia, również takich, o których nie jest miło się dowiedzieć. Chociaż tekst spisano trudniejszą łaciną z czasów średniowiecza, nie przysporzył mi większych trudności. Cesarz Trajan VII miał dryg literacki, a jego dosadny, zrozumiały i nader potoczysty styl przypominał mi jako żywo styl Juliusza Cezara, innego wielkiego wodza, który z tą samą biegłością władał rylcem co mieczem. Prawdopodobnie prowadził dziennik podróży z powodów czysto osobistych, nie zamierzając go nigdy

publikować. To, że zachował się w archiwach, po prostu jest dziełem przypadku. Jego opowieść ma swój początek w sewilskiej stoczni, gdzie przygotowano na wyprawę pięć statków, niezbyt dużych, bo największy ważył tylko 120 ton. Cesarz podał dokładną zawartość ładowni. Oczywiście, broń: sześćdziesiąt kusz, pięćdziesiąt arkebuzów z zamkiem lontowym (dopiero wynalezionych), machiny miotające, oszczepy, kopie, włócznie, puklerze. Kowadła, kamienie szlifierskie, miechy, latarki. Narzędzia, którymi murarze i kamieniarze mieli budować twierdze na nowo odkrytych

ziemiach. Maści, lekarstwa, opatrunki. Sześć drewnianych kwadrantów, sześć metalowych astrolabiów, trzydzieści siedem igieł magnetycznych, sześć par kompasów pomiarowych i tak dalej. Z myślą o handlu z książętami nowo poznanych królestw: buteleczki z rtęcią, sztaby miedzi, bele bawełny, aksamit, atłas i brokaty, tysiące dzwoneczków, haczyki wędkarskie, lusterka, noże, paciorki, grzebienie, mosiężne i miedziane bransolety i tym podobne precjoza. A wszystko to spisane z iście urzędniczą skrupulatnością. Poznawałem Trajana Drakona od zupełnie nowej strony. Nareszcie chwila wypłynięcia. Rzeką

Betis z Sewilli na wody Oceanu, potem prędko na Wyspy Kanaryjskie, gdzie jednak nie zobaczyli ani jednego ogromnego psa, od których pochodzi nazwa archipelagu. Natrafili wszakże na niezwykłe drzewo deszczowe, którego gigantyczny napęczniały pień dostarczał wodę całej wyspie. Myślę, że to drzewo umarło, bo od tamtej pory nikt go już nie widział. Potem skok przez morze do Nowego Świata, spowolniony ospałością wiatrów. Minąwszy równik, stracili z oczu Gwiazdę Polarną. W upale topiła się smoła między wręgami, a pokład rozgrzewał się jak patelnia. Wnet jednak pogoda się poprawiła, dzięki czemu

szybko dotarli do wschodnich wybrzeży południowego kontynentu, gdzie mocno się on wybrzusza w stronę Afryki. Władza imperium Peru nie sięgała tak daleko. Mieszkali tam weseli nadzy ludzie, którzy zwyczajowo jedli ludzkie mięso, ale tylko, jak zaznaczył cesarz, „z zabitych nieprzyjaciół”. Trajan chciał opłynąć kontynent od dołu, co samo w sobie było zuchwałym zamierzeniem, ponieważ nikt nie wiedział, jak daleko na południe trzeba będzie płynąć i jakie w tym najodleglejszym zakątku napotkają przeciwności przyrody. Nawiasem mówiąc, kontynent mógł wcale nie mieć końca na południu, co uniemożliwiałoby

kontynuowanie podróży na zachód. Jednolity pas lądu stwarzałby dla marynarzy niepokonaną tamę. Należało się również liczyć z tym, że stawią im opór peruwiańskie wojska. Tak czy inaczej, wyruszyli na południe, zapuszczając się w każdą zatokę, bo mogła oznaczać kraniec kontynentu i połączenie z morzami na zachodzie. Wielokrotnie takie zatoki okazały się ujściami potężnych rzek, lecz wrogie plemiona dzikich tubylców odstraszały podróżników. Trajan obawiał się też, że płynąc rzeką, zawędrują jedynie w głąb lądu, na ziemie Peruwiańczyków, zamiast przeprawić się na drugi ocean. Tak więc płynęli na południe, wciąż

dalej, dalej i dalej. Pogoda, dotychczas upalna, dawała się jeszcze bardziej we znaki, gdy przyszły lodowate wiatry i pochmurne niebo. Wiedzieli jednak, że na południe od równika pory roku są odwrócone, zamiast lata trwa zima, zatem nie zaskoczyła ich ta zmiana. Na brzegach zauważali osobliwe białoczarne ptaki, które świetnie pływały, lecz nie umiały latać. Były tłuste i dobre w smaku. Wydawało się, że nie znajdą drogi na zachód. Wybrzeże, puste i jałowe, ciągnęło się w nieskończoność. Napastował ich grad i deszcz ze śniegiem, na rozkołysanej wodzie unosiły się góry lodowe, zimne krople deszczu zamarzały na brodach. Topniały

zapasy wody i jedzenia. Ludzie szemrali. Mimo że co dzień oglądali cesarza, zaczynali otwarcie mówić o powrocie. Trajan zastanawiał się, czy grozi mu niebezpieczeństwo. Niedługo potem, gdy przyszły wietrzyska, jakich dotąd nie widziano, wybuchł bunt. Dowódcy dwóch statków oznajmili, że wycofują się z ekspedycji. „Zaprosili mnie, żebyśmy usiedli do stołu i porozmawiali – pisał Trajan. – Rzecz jasna, chcieli mnie zgładzić. Na jeden zbuntowany statek posłałem pięciu zaufanych ludzi z wiadomością ode mnie, w drugiej zaś łodzi ukradkiem następnych dwudziestu. Kiedy pierwsi weszli na pokład, witani przez

dowódcę, ci zabili go na poczekaniu. Wtedy na statek wtargnęła druga grupa. Bunt został stłumiony. Trzech podżegaczy stracono bez sądzenia, jedenastu buntowników wysadzono na brzeg mroźnej wyspy, gdzie nie rosła nawet licha trawa. Nie podejrzewałbym Trajana Drakona o łagodne traktowanie winowajców, lecz spokojne słowa, jakimi opisywał pozostawienie marynarzy na pastwę strasznej śmierci, przyprawiały o dreszcz. Wyprawa posuwała się naprzód. Na południowych pustkowiach napotkali szczep nagich olbrzymów, wysokich na osiem stóp, z których dwóch wzięli do niewoli, żeby ich później pokazywać w

Rzymie jako ciekawostki. „Ryczeli jak byki i coś wrzeszczeli do czczonych przez siebie demonów. Zakutych w łańcuchy, umieściliśmy na dwóch różnych statkach. Wszelako nie chcieli jeść i zaraz pomarli”. Na przekór sztormom i ciemnościom zbliżali się do bieguna, lecz przejścia na zachód jak nie było, tak nie było. Nawet Trajan bił się z myślami, dumając nad powrotem. Oblodzone morze utrudniało przeprawę. Znaleźli jednak nowe stada tłustych, nie latających ptaków i założyli na lądzie obóz zimowy, w którym spędzili trzy miesiące, co jeszcze bardziej uszczupliło zapasy żywności. Ale gdy pogoda stała się łaskawsza,

mimo że wciąż surowa, i postanowili ruszyć dalej, niemal natychmiast przybyli do miejsca zwanego dzisiaj Cieśniną Trajana, położonego na samym końcu kontynentu. Trajan wysłał na rekonesans jeden statek, którego dowódca orzekł, że cieśnina jest wąska, lecz głęboka, z silnym prądem morskim, pełna słonej wody. A więc nie rzeka, lecz droga ku zachodnim morzom! Pokonując cieśninę, zmagali się z trudnościami, mijali ostre szpikulce skał, brnęli w nieprzejrzanych oparach mgły, nad skotłowaną topielą. Jednakże pojawiły się zielone drzewa, światełka obozowisk tubylców, a niebawem płynęli już na zachodnich wodach.

„Niebo cudownie błękitne, chmury puszyste, a fale drobniutkie, ozłocone promieniami rozpalonego słońca”. Sceneria była tak sielska, że Trajan nowe morze nazwał Pacyfikiem, nawiązując do jego łagodności. Planował teraz wyruszyć na zachód, bo gdy wpłynął na niezbadane wody, wydało mu się wielce prawdopodobne, że udając się w tym właśnie kierunku, wkrótce dotrze do Cipangu i Kataju. Wolał nie robić wypadu na północ, ku terytoriom zaczepnych Peruwiańczyków. Pięć statków nic nie zwojuje w starciu z całym imperium. Nie mogli się jednak wypuścić od razu

na zachód, a to z powodu przeciwnych wiatrów i skierowanych na wschód prądów morskich. Popłynęli zatem na północ, aczkolwiek niedaleko, trzymając się blisko lądu, na baczności przed Peruwiańczykami. Słońce prażyło na bezchmurnym niebie, nie padał deszcz. W chwili gdy wreszcie mogli skierować się na zachód, ogołocone z wysp morze wydawało się absolutnie bezkresną przestrzenią. Nocą świeciły obce gwiazdy, wśród nich pięć jasnych, ułożonych w kształt krzyża. Resztki wody pitnej kurczyły się w szybkim tempie. Łowienie ryb nie przynosiło skutku, więc marynarze zjadali kawałki drewna i kupy wiórów i polowali na szczury żerujące w ładowniach.

Wydzielano łyk wody na cały dzień podróży. Groził im już nie tyle bunt, co śmierć głodowa. Ostatecznie zbliżyli się do jakichś małych wysepek, dość nędznych, bo porośniętych jedynie karłowatymi, powykręcanymi krzakami. Mieszkali tam ludzie, z piętnastu lub dwudziestu, prości i nadzy, pomalowani w paski. „Przywitali nas gradem strzał i kamieni. Dwóch naszych zginęło. Nie mieliśmy wyboru, musieliśmy ich pozabijać. A ponieważ nie znaleźliśmy nigdzie żywności, nie licząc kilku nędznych ryb i krabów, złowionych rano, upiekliśmy i zjedliśmy ciała zabitych, żeby nie umrzeć z głodu”.

Trudno mi zliczyć, ile razy czytałem te słowa w nadziei, że znaczą co innego, lecz zawsze mówiły to samo. Czwartego miesiąca podróży przez Pacyfik ukazały się inne wyspy, żyźniejsze. Ich mieszkańcy uprawiali pewien gatunek daktyli, z których pozyskiwali chleb, wino i olej, a także jams, banany, palmy kokosowe i inne rośliny tropikalne, znane nam dziś doskonale. Ludzie czasem byli przyjaźnie nastawieni, lecz częściej okazywali wrogość. Dziennik Trajana upamiętnia to całe bestialstwo. „Zabijaliśmy jak leci. Paliliśmy wioski, żeby dać przykład sąsiadom. Napełnialiśmy ładownie łupami”.

Podobne zdania jeszcze nie raz padną. I ani słowa żalu, żadnych wyrzutów sumienia. Zupełnie jakby po zakosztowaniu ludzkiego mięsa stali się potworami. Za tymi wyspami znów pustka. Trajan uzmysłowił sobie, że trudno ogarnąć myślą wielkość Pacyfiku, w porównaniu z którym nawet wielki Ocean zdawał się jeziorem. Aż po kolejnej przygnębiającej, wielotygodniowej tułaczce natknęli się na rozległy archipelag, który nazwali Augustynianami. Siedem tysięcy wysp małych i dużych, rozciągniętych olbrzymim łukiem na długości przeszło tysiąca mil. „Spotkał się z nami pewien

wódz: szacowna osobistość z malunkami na twarzy, w bawełnianej spódnicy z jedwabnymi frędzlami. Miał dzidę, zdobiony złotem sztylet z brązu, tarczę połyskującą szlachetnym kruszcem, jak również złote kolczyki i bransolety”. Jego lud ofiarował korzenie: cynamon, goździki, imbir, gałkę i kwiat muszkatołowy – w zamian za zwyczajne rzymskie świecidełka. Mało tego: rubiny, diamenty, perły i samorodki złota. „Dopiąłem celu – pisał Trajan. – Pośrodku niezmierzonych mórz znalazłem nowe, baśniowe imperium”. Które zaraz w brutalny sposób podbili. Choć początkowo Rzymianie żyli w przyjaznych stosunkach z mieszkańcami

Augustynianów, przedstawiając im działanie zegarów piaskowych i kompasów, wzbudzając w nich podziw palbą z okrętowych dział tudzież udawanymi walkami gladiatorów, mężów w zbroi przeciwko mężom z trójzębem i siecią, sytuacja szybko uległa pogorszeniu. Niektórzy podwładni Trajana, zaprawieni daktylowym winem, napadli na miejscowe kobiety i zniewolili je z całym wigorem, jaki wstępuje w mężczyznę, który prawie od roku nie dotykał kobiecych piersi. Kobiety, zgodnie z relacją Trajana, zrazu były uległe, lecz jego ludzie okazywali przy tym tak haniebną przemoc i okrucieństwo, że pojawiły się

sprzeciwy, a wnet i bójki, gdy mężczyźni pospieszyli na pomoc kobietom (czasem jeszcze dziesięcioletnim dziewczynom). Doszło do krwawej masakry, uwieńczonej zamordowaniem szlachetnego wodza wyspy. Ciężko się czyta te fragmenty dziennika. Z jednej strony, mnóstwo fascynujących szczegółów na temat zwyczajów tubylców – jak to staruszki składają ofiarę ze świni, a potem pląsają, grają na trzcinowych trąbkach i smarują ofiarną krwią czoła mężczyzn, i jak mężczyźni w każdym wieku przekłuwają sobie na wylot genitalia złotym lub cynowym kolcem wielkości gęsiego pióra. Było mnóstwo takich dziwnych

historii, które wydawały się pochodzić nie z tej ziemi. Jednak wciąż i wciąż przeplatał się z nimi wątek rzezi na wyspiarzach, zabijania bezlitosnego i pod lada pretekstem. Podróżując od wyspy do wyspy, Rzymianie spotykali się wszędzie z przyjaznym przyjęciem, lecz niebawem następowały gwałty, mordy i grabieże. Tymczasem Trajan nie widział w tym nic złego. Strona po stronie, zawsze tym samym chłodnym, wyważonym tonem, opisuje wszystkie te okropności, jakby stanowiły naturalny i nieunikniony skutek zderzenia obcych kultur. Czytałem to wstrząśnięty i przerażony, co zarazem wyraźnie mi uświadomiło, jak inne to

były czasy i jak mało jest we mnie człowieka renesansu. Okrucieństwa, jakich dopuszczali się jego ludzie, Trajan uważał co najwyżej za smutną konieczność. W moim odczuciu były zezwierzęceniem. Zrozumiałem również, że fundamentalnym przejawem schyłku naszej cywilizacji jest wstręt wobec tego rodzaju przemocy. Nadal jesteśmy Rzymianami; nie znosimy nieporządku i nie zatraciliśmy umiejętności prowadzenia wojen. Ale skoro Trajan Drakon opowiada niewzruszenie o odpowiedzi dział na pociski wystrzelone z łuków, o paleniu wiosek w odwecie za drobną kradzież na statku, o marynarzach zaspokajających swoje żądze na dziewczynkach, bo nie chciało

im się poszukać starszych sióstr, otóż wtedy nie mogę się oprzeć wrażeniu, że nasza dekadencja ma swoje dobre strony. W ciągu tych trzech dni i nocy nieprzerwanego czytania z nikim się nie widziałem: ani ze Spikulonem, ani z Cezarem, ani z kobietami, które umilały mi nudny pobyt na Sycylii. Czytałem do znużenia, aż w głowie mi się mąciło, lecz mimo że drżałem ze zgrozy, nie umiałem przestać. Odkąd przemierzyli pusty przestwór Pacyfiku, pojawiały się coraz to nowe wyspy; po niezliczonych wysepkach Augustynianów dopływali do innych na

zachodzie i południu, a były ich tam całe chmary. Bo chociaż nie leżą w tej części oceanu duże lądy, wyspy ciągną się długimi szeregami, często większe od Brytanii i Sycylii. Bez końca powtarzały się opowieści o łodziach zdobionych złotem i pawimi piórami, w których podpływali wodzowie wysp z darami, albo o rogatych rybach, ostrygach wielkości barana czy drzewach, których opadłe liście podnoszą się na maleńkich nóżkach i pełzną po ziemi. Także o królach nazywanych radżami, z którymi nie można się spotkać twarzą w twarz, a jedynie mówić do tub w pałacowych ścianach. Wyspy korzeni, wyspy złota, wyspy pereł... cuda, cudeńka. A wszystko rabowane przez

niezwyciężonego rzymskiego cesarza w imieniu wiecznej Romy. W końcu dziwne, wyspiarskie kraje ustąpiły miejsca znanym ziemiom. Na horyzoncie pojawiły się azjatyckie wybrzeża Kataju. Trajan zszedł na ląd, wymienił się podarunkami z katajskim władcą i pozyskał od niego biegłych w sztuce drukowania, wytwarzania prochu strzelniczego i wyrobu delikatnej porcelany. Ci zaś, sprowadzeni do Rzymu, wydatnie przyspieszyli epokę rozwoju i dobrobytu, którą zwiemy renesansem. Trajan podróżował jeszcze do Indii i Arabii, wypychając i tam ładownie

bogactwami, a potem dołem opłynął Afrykę. Odbył tę samą drogę co nasi dawniejsi morscy podróżnicy, lecz w przeciwnym kierunku. I wiedział, że kiedy opłynie najbardziej na południe wysunięty przylądek Afryki, okrążenie świata stanie się faktem, toteż pośpiesznie udał się do Europy. Najpierw dotarł do południowych rubieży Luzytanii, potem żeglował wzdłuż południowego wybrzeża Hispanii, by ostatecznie pojawić się na czele pięciu statków i resztek załogi u ujścia rzeki Betis. Rychło stawił się w punkcie wyjścia: w Sewilli. „Oto marynarze, którzy zapragnęli okryć się wieczną sławą – podsumował. – Bardziej zasłużenie od dawnych

argonautów, poszukujących z Jazonem złotego runa. Oto wspaniałe statki, które płynęły przez Ocean na południe w stronę Bieguna Antarktycznego, potem skręciły na zachód i długo trzymały się tego kierunku, aż przybyliśmy na wschód i stamtąd z powrotem na zachód. Nie zawróciliśmy nigdzie z drogi, lecz stale zmierzaliśmy naprzód. Po okrążeniu kulistej ziemi szczęśliwie ujrzeliśmy ojczystą Hispanię i port w Sewilli, skąd ongiś wyruszaliśmy w morze”. Był jeden osobliwy dopisek. Trajan uwieczniał w dzienniku każdy dzień podróży. Z jego obliczeń wynikało, że powrócił do Sewilli dziewiątego dnia miesiąca januarius, roku 2282. Gdy

jednak zszedł na brzeg, powiedziano mu, że jest dzień dziesiąty, nie dziewiąty. W swojej długotrwałej wędrówce na zachód zgubili gdzieś cały dzień. Zagadkę rozwiązano, kiedy astronom Makrobiusz z Aleksandrii wykazał, że czas wschodu słońca zmienia się o cztery minuty na każdy stopień długości geograficznej, stąd całkowita różnica po okrążeniu globu, czyli pokonaniu 360 stopni, wynosi 1440 minut, a więc jedną dobę. Gdyby ktoś ośmielił się podawać w wątpliwość słowa Trajana, byłby to najpewniejszy dowód, że na czele swoich statków rzeczywiście opłynął świat, odwiedzając nieznane wyspy na niezbadanych wodach. Tym samym otworzył skarbnicę niewysłowionych

bogactw, z której czerpał garściami w ciągu dwudziestu lat sprawowania absolutnej władzy, nim dokonał żywota w wieku lat osiemdziesięciu.

***

Czy po uzyskaniu dostępu do kluczowych materiałów, rzucających nowe światło na rządy Trajana VII, niezwłocznie przystąpiłem do

dokończenia kroniki jego niezwykłego życia? Otóż nie. A oto dlaczego: Czwartego dnia, odkąd zapoznałem się z dziennikami, gdy jeszcze kręciło mi się w głowie po tym, co odkryłem, z Italii przybył goniec z wiadomością, że cesarz Lodowikus August zmarł w Rzymie po udarze mózgu, a jego syn Cezar Demetriusz dziedziczy tron i przyjmuje imię Demetriusza II Augusta. Akurat towarzyszyłem Cezarowi, kiedy przyszły te wieści. Nie okazał żalu z powodu śmierci ojca ani szczególnej radości z uzyskania władzy. Uśmiechnął się tylko półgębkiem, nieznacznie

poruszając ustami, i powiedział: – Cóż, Drakon, wygląda na to, że ledwo wróciliśmy z wycieczki, znowu się trzeba pakować. Dotąd jakoś nie wierzyłem (inni również), że Demetriusz w przyszłości zostanie cesarzem. Żyliśmy nadzieją, że Lodowikus znajdzie jakieś wyjście z sytuacji. Może przedstawi światu bękarciego syna, ukrywającego się przez te wszystkie lata gdzieś w Babilonie lub Londinium, i ogłosi go bezpośrednim następcą tronu? Wszak do tego stopnia obrzydły mu wybryki jego syna i spadkobiercy, że przed trzema laty wygnał go na Sycylię. Demetriuszowi

nie wolno było się pokazywać na macierzystej ziemi, lecz na swoim zesłaniu mógł oddawać się wszelkim przyjemnościom. Zesłanie się jednak skończyło. W tym samym momencie Cezar porzucił wszelką myśl o upiększaniu Sycylii. Zupełnie jakby te plany nigdy nie istniały. – Zasiądziesz wśród najwyższych ministrów, Drakonie – powiadomił mnie nowy cesarz. – Mianuję cię konsulem. Może już w pierwszym roku. Stanowisko drugiego konsula obejmę osobiście. Dostaniesz również tekę ministra robót publicznych, albowiem

stolica niewątpliwie wymaga upiększenia. Mam już w głowie wystrój swojego pałacu. Potem pomyślimy o odnowieniu starego, zapuszczonego Kapitolu. Znajdzie się też paru ciekawych cudzoziemskich bogów, którzy byliby wdzięczni, gdyby wznieść świątynie ku ich chwale... A potem... Na miejscu Trajana Drakona prawdopodobnie zamordowałbym szalonego Demetriusza i sam objąłbym tron – ze względu na dobro imperium... i swoje własne. Tymczasem jestem tylko Tyberiuszem Ulpiuszem Drakonem, nie zaś Trajanem o tym samym przydomku. Demetriusz więc został cesarzem i wszyscy wiedzą, co było dalej.

Co się tyczy kroniki życia Trajana Drakona, to może ją kiedyś dokończę, gdy cesarzowi skończą się pomysły nowych przedsięwzięć. Chociaż wątpię, by to się kiedykolwiek stało, a nawet jeśli tak, to nie wiem, czy powinienem publikować swoją książkę, skoro już znam zawartość dzienników opisujących wyprawę dookoła świata. Gdyby mi przyszło opowiedzieć o najwybitniejszym osiągnięciu mojego przodka, czy ośmieliłbym się zachować wszystkie szczegóły? Raczej nie. Dlatego odczuwam ulgę, wiedząc, że niedokończony szkic kroniki pokrywa się kurzem na półce. Celem moich badań było poznanie prawdziwej natury Drakona – Smoka – mojego wielkiego

przodka i władcy. Wszelako zbyt głęboko drążyłem i poznałem go trochę za dobrze.

AUC 2568

RZĄDY TERRORU

Rzekł Kwintus Cestiusz: – Wczoraj cesarz zjadł na obiad rybę z grzybami w posypce ze sproszkowanych pereł, do tego soczewicę z onyksem i rzepę z bursztynem. Ma żołądek wołu i

mózg pomyleńca. – A więc masz go za wariata? – zapytał Sulpicjusz Sylanus z szelmowskim błyskiem w oczach. – Ja nie. Uważam, że jest swawolny. – Swawolny, na pewno – odparł ponuro Cestiusz. – Rzuca psom gęsie wątróbki. Sypia na łożach z litego srebra, na materacach wypchanych króliczą sierścią lub przepiórczym puchem. Obija meble złotogłowiem. Swawolny, dobre sobie. – Na jego rozkaz w pałacowym basenie znikają wiadra szafranu, nim raczy zamoczyć palec – dodał Sylanus.

– Srebrne rondle. – Wino zaprawione sokiem z makówek. – Raz potrawy w odcieniach błękitu, drugi raz zieleni, następnie szkarłatu. – Poprowadził rydwan zaprzężony w cztery słonie aleją przed Pałacem Watykańskim. – Tydzień wcześniej przez cztery wielbłądy. Za tydzień pewnie będą psy, a za dwa lwy. – Szaleniec – skonstatował Cestiusz. – Po prostu swawolnik – sprostował Sylanus.

Obaj gruchnęli śmiechem, choć kto jak kto, ale oni wiedzieli najlepiej, że coraz śmielsze ekstrawagancje cesarza Demetriusza II nie dają powodów do wesołości. Albowiem Cestiusz był prefektem fiscus imperialis, prywatnej kiesy cesarza, natomiast Sylanus, drugi zarządca rzymskiego skarbca, był prefektem fiscus publicus, skąd czerpano środki na pokrycie rządowych wydatków. W niektórych królestwach te dwie szkatuły z pieniędzmi nie były ze sobą w żaden sposób połączone. Gdzie indziej monarchowie bez żalu sięgali do swoich prywatnych zasobów, żeby zapłacić za tak powszednie rzeczy, jak akwedukty i mosty, sponsorowanie walk gladiatorów, budowa wspaniałych

gmachów użyteczności publicznej. Tymczasem cesarz Demetriusz nie widział różnicy między fiscus imperialis a fiscus publicus. Szastając pieniędzmi, oczekiwał od Sylanusa i Cestiusza zdobycia środków w jednym lub drugim kącie skarbca. W ciągu ostatnich lat problem stawał się coraz poważniejszy. Pierwszego dnia każdego miesiąca skarbnicy zwyczajowo jedli razem obiad w jadalni dla oficjeli rządowych w biurowcu senatorskim za gmachem senatu. Tworzyli niezwykłą parę: wiecznie osowiały Kwintus Cestiusz był gruby jak beka i miał pulchną, rumianą twarz, natomiast zawsze roześmiany

Sulficjusz Sylanus był niski, chudy, wymizerowany – iście jak patyczek, który można by łatwo schować w fałdach przepastnej togi Cestiusza. Obiad za każdym razem wyglądał tak samo: talerzyk jabłek i surowych jarzyn dla Cestiusza, bogaty korowód zup, owsianek, pieczonego mięsiwa i aromatycznych serów maczanych w miodzie dla szczupłego Sylanusa. Cestiusz, od urodzenia otyły, mimo że nie przepadał za jedzeniem, nieraz się zastanawiał, gdzie Sylanus mieści to wszystko, co jest w stanie pochłonąć za jednym razem. – Dostałem list od brata w Hispanii – rzekł Sylanus bez odrywania wzroku od

półmiska, rozprawiając się z potężnym combrem dzika. – Pisze, że hrabia Walerian Apollinaris zakończył rekonkwistę i niebawem wróci do stolicy. – Świetnie – skomentował posępnie Cestiusz. – Zapowiada się wielka uczta na cześć zwycięzcy. Półtora miliona sestercji wyrzuconych w błoto. Móżdżki flamingów, kiełbie w sosie z sycylijskich hiacyntów, dziczyzna z rosłego jelenia, upolowanego daleko na północy, stuletnie wina, co tylko. Niepotrzebnie wykosztujemy się na Apollinarisa, który zgani nasze marnotrawstwo i, niczym jeden z kamiennych ajgipskich bożków, będzie

siedział sztywno i tylko czasem coś skubnie. Ale tak czy inaczej, będę musiał skądś wytrzasnąć pieniądze. A jeśli nie ja, to ty. – Mój brat pisze – ciągnął Sylanus, jakby nie słyszał Cestiusza – że troskliwego hrabiego Waleriana Apollinarisa martwi brak pieniędzy na wojsko, co niepotrzebnie utrudniło mu rekonkwistę. Domaga się rozmowy z jego wysokością o cięciach budżetowych. – Jeśli ma dość oleju w głowie, zmieni zamiar. – Czy ktoś, choćby sam cesarz, odważy się tknąć palcem hrabiego Apollinarisa,

bohatera wojny zjednoczeniowej? – Nie twierdzę, że grozi mu niebezpieczeństwo – odparł Cesjusz. – Cesarz po prostu zlekceważy jego słowa. Wszak nie tak dawno równie troskliwy Larcjusz Torkwatus poruszył ten temat w cesarskim pałacu. Nie byłem tam, lecz słyszałem. Torkwatus, teraz członek rządu, z jeszcze większą zażartością niż Apollinaris piętnował rozrzutność cesarza. No i tak sobie rozmawiali: konsul wrzeszczał i ujadał, cesarz śmiał się do rozpuku. – Nas też zawsze gotów wyśmiać. W całym rządzie jesteśmy jedynymi urzędnikami, którzy martwią się

nadmiernymi wydatkami. Nie licząc Apollinarisa i Torkwatusa, rzecz jasna. – Reszta to głupcy, słabeusze albo szaleńcy tacy sami jak cesarz. – My zaś musimy pospłacać wszystkie rachunki – rzekł Sylanus. – To my się na co dzień borykamy z ekscesami cesarza. – To prawda. – Czy cesarz zwolnił ze stanowiska Torkwatusa za to, że ten na niego krzyczał? – Ależ skądże. Cesarz, jak zwykle, takich rzeczy nie bierze na poważnie. Podobno kiedy Torkwatus opuścił pałac,

Demetriusz w geście przyjaźni podesłał mu prezent: przepiękną nierządnicę Eumenię, nagusieńką i oprószoną złotym pyłem. Wyprawił ją w błyszczącym klejnotami powozie, zaprzężonym w czarne arabskie rumaki, z których każdy kosztuje sto tysięcy sestercji. Mówią, że kiedy Torkwatus ją zobaczył, o mało nie dostał zawału. – W takim razie zacznij zbierać pieniądze na prezent dla Apollinarisa – powiedział Sylanus.

***

W owym czasie hrabia Walerian Apollinaris przebywał w oddalonym o setki mil wspaniałym hispańskim mieście Tarraco, gdzie zatrzymał się na zakończenie swojej piorunującej wyprawy zbrojnej do zbuntowanych zachodnich prowincji imperium. Brał je w ryzy jedną po drugiej bez wystawiania na szwank swoich wojsk i nadmiernego rozlewu krwi. Najpierw była Sycylia, gdzie w roku 2563 doszło do pierwszych rozruchów, potem Belgika i Galia, na końcu zaś Hispania. Wszędzie posługiwał się tą samą

strategią: zjawiał się na czele niewielkiego korpusu twardych, zaprawionych w bojach legionistów, żądając od miejscowych władz odnowienia przysięgi posłuszeństwa wobec cesarza, by po chwili, jako przykład dla innych, ująć i stracić na oczach gawiedzi ośmiu lub dziesięciu prowodyrów zamieszek. Chodziło o to, by przypomnieć prowincjuszom, że Rzym jest wciąż Rzymem – że armia imperium uderza tak samo skutecznie i bezlitośnie, jak za czasów Trajana, Hadriana i Marka Aureliusza przed siedemnastoma wiekami i że on, hrabia Walerian Apollinaris, jest uosobieniem wszelkich cnót starożytnych Rzymian, które uczyniły z imperium budowlę

wieczną, mającą swój fundament na całym świecie. Odniósł sukces. Dzięki szybkim, bezlitosnym ciosom Apollinaris położył kres – miał nadzieję, że na zawsze – powolnym, lecz stałym tendencjom odśrodkowym, które osłabiały imperium od niespełna stu lat, w epoce beztroskiej i niepohamowanej rozrzutności, nazywanej już drugą dekadencją. Piastując swój urząd konsula po raz czwarty z rzędu, szykował się do powrotu do Rzymu i odejścia od publicznego życia. Władza dla samej władzy nigdy go nie pociągała, tak samo jak bogactwa i luksusy. Ponieważ

urodził się w dobrobycie, nie uważał go za coś nadzwyczajnego. Władzę dano mu naturalną koleją rzeczy, kiedy stał się pełnoletnim mężczyzną; a ponieważ nigdy o nią nie zabiegał, nigdy jej nie nadużywał. Co się zaś tyczy kosztownych luksusów, to zostawiał je tym, którzy ich pożądali, jak na przykład temu beznadziejnemu idiocie, cesarzowi Demetriuszowi II. Z Demetriuszem, oczywiście, były wieczne problemy. Najbardziej stuknięty cesarz z rodu znanego z wariactw zasiadał na tronie od przeszło dwudziestu lat, dając popis szaleństwa, nic więc dziwnego, że imperium rozsypywało się, jakby je rozrywała siła

odśrodkowa. Od całkowitego upadku chroniły je tylko niestrudzone, pozakulisowe wysiłki małej grupy wiernych, zdyscyplinowanych ludzi, takich jak Apollinaris i Marek Larcjusz Tarkwatus, jego konsularny odpowiednik w Rzymie. Od prawie stu lat w odległych prowincjach narastał zamęt. Częściowo był za to odpowiedzialny mocarstwowy charakter cesarstwa – za dużego, żeby można nim było kierować z jednego ośrodka władzy. Wiedziano o tym od zarania czasów imperialnych, dlatego nikt nie podjął próby wcielenia do rzymskiej administracji Indii i ziem leżących jeszcze dalej. Nie sprawdził

się system oparty na jednej stolicy, toteż założono Konstantynopol na wschodzie i nastąpił podział imperium. Później jednak – po tym jak Saturninus, inny szalony cesarz, poprzez skazaną na porażkę próbę podboju Nowego Świata doprowadził Cesarstwo Zachodnie na skraj upadku, spychając je na mielizny mrocznej epoki, nazwanej później wielką dekadencją – Cesarstwo Wschodnie wykorzystało słabość Zachodu i rozszerzyło swoje panowanie. Cieszyło się pełnią władzy przez dwa wieki, dopóki niezwyciężony Flawiusz Romulus nie przywrócił niepodległości Cesarstwu Zachodniemu. Ażeby Wschód nigdy więcej nie pokazał rogów,

Flawiusz Romulus pozbawił Konstantynopol praw miasta stołecznego i zjednoczył rozdzielone tysiąc lat wcześniej połówki imperium. Aczkolwiek Flawiusz Romulus potrafił samodzielnie rządzić tak olbrzymim terytorium, to jednak rzadko któremu z jego następców udawała się ta sztuka. Nie minęło sto lat od jego śmierci, a tron przypadł Demetriuszowi z Windonissy, zamożnemu prowincjonalnemu patrycjuszowi, w którego rodzinie zaobserwowano dziedziczną skłonność do szaleństwa. Zarówno Walens Akwila, jego syn, jak i Mariusz Antoninus, wnuk, byli nadzwyczaj ekscentrycznymi cesarzami.

Lodowikus, syn Mariusza, był dość zrównoważony, lecz beztrosko przekazał rządy swojemu synowi, obecnemu cesarzowi Demetriuszowi, który migiem uświadomił obywatelom Rzymu, że są poddanymi drugiego Kaliguli, Kommodusa czy Karakalli. Demetriusz II przynajmniej nie miał morderczych zapędów, jak trzej wyżej wymienieni. Wszakże jego rządy, już teraz dłuższe od ich rządów, charakteryzowały się podobnym szaleństwem inspiracji. Chociaż w przeciwieństwie do Kaliguli nie ogłosił się bogiem ani nie mianował senatorem konia, wydawał bankiety, na których jednorazowo zarzynano sześćset strusi, a

także rozkazywał zatapiać wyładowane towarem statki handlowe w porcie w Ostii dla podkreślenia dobrobytu w imperium. W przeciwieństwie do Kommodusa nie zabawiał się, udając chirurga, operowaniem chorych nieszczęśników, lecz bywało, że w pokojach gościnnych spuszczał ze smyczy oswojone lwy i pantery, aby nastraszyć śpiących przyjaciół. W przeciwieństwie do Karakalli nie kazał zabić brata i innych członków rodziny, za to organizował loterie, w których po wpłaceniu zbójeckiego wpisowego musieli uczestniczyć wszyscy dworzanie, żeby wygrać bądź to dziesięć funtów złota, bądź dziesięć zdechłych psów lub kosz zgniłej kapusty.

Za czasów niefrasobliwego Walensa Akwili i przygłupiego Mariusza Antoninusa odległe prowincje, takie jak Syria i Persja, zaczęły traktować z coraz większym lekceważeniem uchwały rządu centralnego. Samo to nie budziło obaw w Rzymie, jak długo docierały do stolicy egzotyczne towary wysyłane z tych krajów. Aż raptem za panowania Lodowikusa dwie prowincje, Dalmacja i Panonia, blisko samego serca imperium, spróbowały się wyrwać z uwięzi i trzeba je było siłą uspokajać. A zaraz po dojściu do władzy Demetriusza II mieszkańcy Sycylii, od zawsze uznawani za malkontentów, przestali płacić podatki cesarskim poborcom. Ponieważ Demetriusz nic nie robił, bunt

ogarnął Belgikę, Galię i Hispanię. I zaraz ogłaszano deklaracje niepodległości. Oczywiście, tego już nie mógł tolerować nawet Demetriusz. Konsulem był wówczas Apollinaris, wybrany na trzecią kadencję, dzielący konsulat z niezdarnym opojem Duiliuszem Eurupianusem. Od czasów Maksymiliana Wielkiego, jeśli nie dłużej, stanowisko konsula w gruncie rzeczy niewiele znaczyło, miało raczej honorowy charakter w odróżnieniu od praktycznie nieograniczonych uprawnień konsulów w starożytnych czasach Republiki. Jak wyraził się ongiś Epiktetus, pod rządami cesarzy konsulat, pozbawiony większości swoich

prerogatyw, upadł do roli urzędu mającego przywilej sponsorowania igrzysk w Cyrku i wydawania darmowych obiadów dla fałszywych pochlebców. Kryzys wisiał w powietrzu. Sytuacja wymagała stanowczych działań. Apollinaris zrzekł się urzędu konsula i wezwał do rezygnacji także Eurupianusa, dając mu do zrozumienia, że jeśli odmówi, może się to niekorzystnie odbić na jego zdrowiu. Następnie przekonał cesarza, którego akurat pochłaniało bez reszty kolekcjonowanie jadowitych węży z najdalszych rubieży imperium, żeby ten mianował go na powrót konsulem

wspólnie z równie krewkim obywatelem Larcjuszem Torkwatusem. Mocno naciskany przez Apollinarisa, cesarz zgodził się udzielić jednemu i drugiemu wyjątkowych uprawnień, dalece wykraczających poza uprawnienia konsulów z ostatnich stu lat. Ponadto obaj mieli pełnić to stanowisko bezterminowo – w odróżnieniu od innych, których po roku służby odwoływał kapryśny cesarz. Torkwatus miał nawoływać o zdrowy rozsądek na ojczystych ziemiach. Apollinaris, doświadczony wojak, miał przemaszerować przez zbuntowane prowincje i narzucić im dyscyplinę. I powiodło mu się. Pakował walizy w

Tarraco, gotów do powrotu. Tyberiusz Charakos, adiutant o drobnej budowie ciała i zwężonych oczach, Grek pochodzący z Jonii, który wiele lat służył u jego boku, wszedł do komnaty i oznajmił: – Listy z Rzymu, panie, od konsula Larcjusza Torkwatusa. Przybył też książę Laureolus. Czeka przed domem. – Wprowadź – odparł Apollinaris, wziąwszy pismo od Charakosa. Złamał pieczęć i przebiegł wzrokiem zawartość listu. Zaprzyjaźniony z nim drugi konsul pisał ze zwykłą sobie zwięzłością: „Gdy opowiadam

cesarzowi o twoich sukcesach na polu bitwy, reaguje, jak to on, niczym dziecko. Tu, w Rzymie, sprawy mają się coraz gorzej i gorzej. Jeśli nie ograniczy szastania pieniędzmi, to niebawem ogołoci skarbiec z ostatniego denara. Zamierzam uciec się do surowych środków”. A pod spodem podpis, zamaszysty gryzmoł niewiele mniejszy od samego tekstu: Konsul M. Larcjusz Torkwatus. Apollinaris uniósł wzrok i dostrzegł obecność księcia Laureolusa. – Złe wieści, panie? – zapytał książę. – Irytujące. – Apollinaris nie próbował nawet ukrywać wrzącego w nim gniewu.

– List od Torkwatusa. Cesarz doszczętnie opróżnia skarbiec. Ciekaw jestem, ile zapłacił za górę śniegu, którą kazał sobie usypać w ogrodzie zeszłego lata. Albo za tunikę ze złotych płytek, wysadzaną diamentami i perłami. Jakiż to nowy bibelocik teraz kupi? Aż strach myśleć. – Ach, cesarz – rzekł cicho Laureolus. Przez chwilę w kąciku ust młodzieńca błąkał się szyderczy uśmieszek. – Nasz cesarz. – Nic dodać, nic ująć. Apollinaris bardzo polubił księcia. Ogólnie do siebie pasowali, obaj niscy i dobrze zbudowani, choć na tym podobieństwa się kończyły. Apollinaris

miał śniadą, niemal ciemną karnację, do tego szeroki garbaty nos, pełne usta i czarne jak węgiel oczy, głęboko osadzone pod gęstymi, krzaczastymi brwiami. Tymczasem Laureolus był blady, obdarzony chłodem arystokratycznych rysów twarzy: długiego, wysoko sklepionego nosa, wąskich warg i lodowatych oczu w najciemniejszym odcieniu błękitu. Korzenie starożytnego, możnego rodu, z którego pochodził, jedną z odnóg sięgały do cesarza Publiusza Klemensa, rządzącego imperium mniej więcej sto lat przed bizantyjskim podbojem Cesarstwa Zachodniego. Zrażony rozrzutnym życiem Demetriusza II, przed pięcioma laty przeprowadził się do

swojej rodzinnej posiadłości na wsi, gdzie z upodobaniem studiował historię i literaturę dawnych Rzymian. Tak oto poznał go Apollinaris, który posiadał dom w okolicy i podzielał antykwaryczne zainteresowania księcia. Prędko zauważył, że podobnie jak on – oraz Larcjusz Torkwatus i dosłownie nikt więcej w dzisiejszym Rzymie – dziesięć lat młodszy Laureolus tęskni za surowością zasad moralnych, obowiązujących w niegdysiejszej Republice Rzymskiej. Kiedy Apollinaris zaangażował się w wojnie zjednoczeniowej, ustanowił księcia swoim zastępcą. Posyłał go na przemian do wszystkich

spacyfikowanych prowincji, dbając o to, żeby proces przywracania cesarskiego zwierzchnictwa przebiegał bez zakłóceń. Ostatnio Laureolus wizytował północną Galię, gdzie doszło do zamieszek w mieście Bononii, położonym nad kanałem dzielącym Galię i Brytanię. Lękając się, że rozruchy przeniosą się na drugie wybrzeże, do jeszcze nie ogarniętej buntem prowincji, brutalnie przywrócił porządek. Skoro więc nareszcie zlikwidowano źródła oporu wobec cesarskiej władzy, przybył do Tarraco, żeby zdać sprawę z sytuacji w prowincjach. Apollinaris niedbale przewertował raport i odłożył go na bok.

– Widzę, że wszystko w porządku. Czyli mogę już stąd wyjechać. – Po powrocie do stolicy, panie, spróbujesz nieco poskromić Demetriusza? – Ja?! Zwariowałeś? Nie będę ryzykował, tłumacząc cesarzowi, co może, a czego nie. Ci, którzy próbują, marnie kończą, jak uczy historia. Poczytaj sobie Swetoniusza, Tacyta i Ammianusa Marcellinusa. O nie, ja wracam na wieś. Cztery kadencje konsula wystarczą mi w zupełności. Tak czy owak, Marek Larcjusz odpowiada za wszystkie sprawy w Urbs Romie. – Postukał w list od Torkwatusa. – Mówi,

że podejmie surowe środki w celu zapanowania nad sytuacją. Będę mu wdzięczny, jeśli tego dokona. – Uda mu się w pojedynkę? – zapytał Laureolus. – Nie, raczej nie. – Spojrzał bystro na księcia. – Chciałbyś zostać konsulem? – Ja, panie? – Laureolus otworzył szeroko oczy, zdumiony. – Ty, a jakże. – Zaraz jednak Apollinaris pokręcił głową. – Nie, to zły pomysł. Demetriusz nigdy się na to nie zgodzi. W twoich żyłach płynie królewska krew. Wystraszy się, że to wstęp do jego obalenia. – I dodał z uśmiechem: – Cóż,

tak sobie tylko pomyślałem. Ty i Torkwatus wspólnymi siłami moglibyście do tego doprowadzić. Ale jeśli ci życie miłe, będziesz unikał stolicy. Wróć do swojego majątku. Spotkamy się raz na tydzień, zjemy smaczny obiad i porozmawiamy o starożytnych dziejach, a bałaganem w Rzymie niech się martwi Torkwatus. A zatem? Od pięciu lat tyramy na obczyźnie. Nie uważasz, że należy nam się odpoczynek?

***

W swoim obitym boazerią gabinecie na najwyższym piętrze dziewięciopiętrowego gmachu konsulatu na wschodnim krańcu Forum konsul Larcjusz Torkwatus układał i przekładał stosy dokumentów, wyrównując ich brzegi z pieczołowitością, o jaką trudno byłoby posądzić tego zwalistego człowieka. Nagle przeszył wzrokiem dwóch prefektów, odpowiadających za finanse Cesarstwa, którzy przed godziną dostarczyli wykazy i siedzieli przed nim z niepokojem. – Jeśli wyczytałem z tego, co należało

wyczytać, a sądzę, że tak, to w administracji rządowej nie ma ani jednego wydziału, który w zeszłym roku fiskalnym przekroczył swój budżet w jakimś rozsądnym stopniu. Mam rację, Sylanusie? Prefekt finansów publicznych pokiwał głową ze smutkiem. Jego słynna niepohamowana wesołość zniknęła gdzieś bez śladu. – Tak, konsulu. – A ty, Cestiuszu – ciągnął Torkwatus, obracając spojrzenie na prefekta finansów cesarskich – powiadasz, że wydatki cesarza w zeszłym roku przekroczyły kwotę jego prywatnych

funduszy o trzydzieści jeden milionów sestercji, więc żeby zlikwidować deficyt, pożyczyłeś pieniądze od Sylanusa? – Tak, panie – odpowiedział cienkim głosikiem potężny, brzuchaty Cestiusz. – Jak mogłeś!? Gdzie twoje poczucie odpowiedzialności przed krajem, senatem, własnym sumieniem? Cesarz wyrzuca w błoto trzydzieści jeden milionów sestercji ponad to, co już mu dano do wyrzucenia w błoto, a są to sumy ogromne, a ty po prostu wyciągasz łapę po fundusze, które są przeznaczone na naprawę mostów, wywalanie gnoju ze stajen i żołd dla żołnierzy

Apollinarisa? Pytam raz jeszcze: jak mogłeś? W oczach Cestiusza zajaśniał płomyk sprzeciwu. – Chyba lepiej spytać, czy miałem jakieś wyjście. Chciałbyś, konsulu, żebym powiedział prosto w oczy cesarzowi, że za dużo wydaje? Szybko by znalazł nowego prefekta finansów cesarskich. Tylko że ja bym nie znalazł drugiej głowy! Torkwatus prychnął pogardliwie. – A co z odpowiedzialnością, Cestiuszu, co z odpowiedzialnością? Nawet gdyby miał cię skrócić o głowę, powinieneś

powstrzymywać go od rozrzutności. Od czego jest prefekt finansów cesarskich, jeżeli nie od tego? A ty, Sylanusie! Jakim prawem przychyliłeś się do prośby Cestiusza i dałeś mu te miliony? Nikt od ciebie nie wymagał naprzykrzania się cesarzowi, miałeś po prostu odmówić Cestiuszowi. Ale nie odmówiłeś. Czy ratowanie skóry przyjaciela jest dla ciebie ważniejsze niż finansowa stabilność imperium? Przysięgałeś stać na jej straży. Sylanus milczał, zawstydzony. – Mam zażądać, byście złożyli urząd? – zapytał po chwili Torkwatus. – Zrezygnuję w każdej chwili – odrzekł

Cestiusz. – I ja, panie – dodał Sylanus. – Dobrze, tylko kto miałby was zastąpić? Jesteście jedynymi wartościowymi ludźmi w całym rządzie, mimo że żaden z was nie jest wart zbyt wiele. Ale przynajmniej uczciwie prowadzicie rachunki. Uczciwie, nieprawdaż? Deficyt nie jest wyższy niż to, co przedstawiają liczby? – Obliczenia są prawidłowe, panie – odpowiedział szorstko Sylanus. – W takim razie dziękuję bogom, że nie karzą nas z całą surowością. Zatrzymacie swoje posady, jednakże od

dzisiaj wymagam od was innego rodzaju sprawozdań. Chcę znać nazwiska rozrzutników. Lista ma być szczegółowa: kierownicy wydziałów, osoby zachęcające cesarza do szaleństw, osoby wystawiające rachunki, które wy tak ochoczo spłacacie. I nie tylko naczelnicy wydziałów, lecz ludzie na wszystkich szczeblach kierowniczych, którzy zamiast sprzeciwić się wydatkom, jawnie wyrażają swoje poparcie. Prefekci wpatrywali się w niego z przerażeniem. – Nazwiska, panie? – odezwał się Cestiusz. – Ich wszystkich? – Tak, nazwiska.

– Żeby otrzymali reprymendę? – Żeby zostali zwolnieni ze stanowiska. Cała zgraja musi odejść, na początek najgorsi, lecz tych małych również dorwiemy. Skoro nie można kontrolować cesarza, będziemy kontrolować tych, co mu służą. Jutro po południu czekam na pierwszą listę. – Machnięciem ręki wyprosił ich z gabinetu. – Najlepiej jutro rano – rzucił, nim minęli próg. Zamiast jednak czekać do rana, zaczął układać własną listę. Wiedział, kto będzie pierwszą ofiarą czystki: cesarska świta zamieszkująca pałac, sfora przymilnych darmozjadów, pasożytów i

pijawek, które nie odstępowały władcy w dzień i noc, popychały niefrasobliwego Demetriusza ku nowym pułapom groteskowego marnotrawstwa i napełniały sobie kabzy sztukami złota, które sypały się na lewo i prawo. Większość imion znał. Urzędnicy z cubiculo, najbliżsi powiernicy cesarza, a więc jego stajenni, rajfurzy lokaje, często ludzie bardzo zamożni, którzy co wieczór wracali z cesarskiego pałacu do własnych pałaców rozkoszy. Na przykład Polibiusz i Hilarion, obaj Grecy – tu zacisnął usta z odrazą – a także Hebrajczyk Judasz Antoniusz Soranus, prywatny sekretarz Stacjusz, nadworny szewc Klaudiusz Neron,

robiący bajeczne buty wysadzane klejnotami, które Demetriusz tylko raz wkładał, tudzież nadworny medyk, przepisujący cesarzowi najkosztowniejsze osobliwości – pobierając prowizję od dostawców – (jak mu tam: Mallo, Trallo?). No i ten architekt, Tyberiusz Ulpiusz Drakon, który jako minister robót publicznych budował dla cesarza te wszystkie bezużyteczne pałace, a potem je burzył, żeby w ich miejsce wznieść jeszcze wspanialsze... Zaraz, zaraz, Drakon umarł ze dwa lata temu, zapewne ze wstydu nad swoimi chybionymi projektami, bo przecież dał się zapamiętać jako człowiek z gruntu

honorowy. Listę zaludniały coraz to nowe nazwiska. W ciągu godziny nazbierało się ich ze sześćdziesiąt. Nieźle na początek. Narastał w nim gniew, gdy rozmyślał o ich przewinieniach. Gniew zmroził jego serce, i tak z natury chłodne. Po dwudziestu latach, już i tak z opóźnieniem, nadeszła wreszcie pora położyć kres kretyńskiej rozrzutności Demetriusza, zanim doprowadzi imperium do ruiny. Nie bacząc na ryzyko, Torkwatus postanowił podciąć skrzydła cesarzowi. Z krwią przodków odziedziczył bowiem wierność Cesarstwu. Pewien Torkwatus był konsulem na dworze Marka Aureliusza,

drugi za panowania Dioklecjana, potem ziemia widziała jeszcze wiele wybitnych postaci z tego rodu. I oto następny, na miarę nowych czasów, konsul Marek Larcjusz Torkwatus, chlubna latorośl rodu. Przodkowie przemawiali do niego z kart historii. Wiedział, że ze względu na nich musi ratować Rzym. Ten Rzym, pomyślał, to imperium, któremu poświęciliśmy tyle starań, tak dużą część życia w ciągu ostatnich dwóch tysięcy lat... Przez chwilę łudził się nadzieją, że najlepiej będzie wytypować pięciu czy sześciu zauszników cesarza i jednego po

drugim wysadzić z siodła, tak żeby Demetriusz nie zauważył, co się święci. Szybko się jednak zorientował, że to niewłaściwa taktyka. Należałoby raczej spędzić wszystkich do kupy i bez ceregieli rozprawić się z nimi – podobnie jak Apollinaris przywracał ład w prowincjach. Z pałacu do lochu i sprawa załatwiona. Otóż to, tędy droga. Już sobie wyobrażał rozmowę z cesarzem. „Gdzie moi kochani przyjaciele? Gdzie Stacjusz? Gdzie Hilarion? Co się stało z Klaudiuszem Neronem?”. „Wszystkich aresztowaliśmy, najjaśniejszy panie, pod zarzutem

zbrodni stanu. Stojąc na krawędzi, nie możemy dłużej pozwalać im knuć w pałacu”. „Ależ mój medyk! I mój szewc!” „Stanowią zagrożenie dla dobra narodu, Cezarze. Śmiertelne zagrożenie. Moi szpiedzy mieszają się z ludem w oberżach i mówi się tam o rewolucji. Mówi się, że ulice, mosty i budynki publiczne popadają w zaniedbanie, że nie ma pieniędzy na pomoc dla ludzi, że lada dzień wybuchnie wojna w przygranicznych prowincjach... i że trzeba odsunąć od władzy cesarza, zanim sprawy przybiorą gorszy obrót”. „Odsunąć od władzy cesarza? Mnie!?”.

„Lud tęskni za Republiką”. Demetriusz wybuchnie śmiechem. „Republika! Ludzie tęsknią za nią od osiemnastu wieków! Mówili o niej już w czasach Augusta, dziesięć minut po jej obaleniu. To próżne gadanie. Wiedzą, że cesarz jest ojcem kraju, umiłowanym królem, osobą stojącą na straży..”. „Nie, najjaśniejszy panie, dziś to już nie przelewki”. W tym momencie Torkwatus odmaluje Demetriuszowi barwny, przerażający obraz skutków rewolucji, nie szczędząc dramatyzmu: barykady na ulicach, polowanie na senatorów, zabijanie ich

w łóżku, a przede wszystkich masakra rodziny panującej, potoki krwi, grabieże w cesarskich muzeach, pożary w pałacach i budynkach rządowych, bezczeszczenie świątyń. Cesarz Demetriusz II August Cezar ukrzyżowany na Forum. Gorzej: powieszony na krzyżu głową w dół; kona w agonii, gdy tłum szydzących miota kamienie, a może i włócznie... O, tak. Wystarczy chwila, by Demetriusz przykucnął i skulił się ze strachu na swoich złotych sandałach, mocząc purpurowe odzienie. Ucieknie do pałacu, gdzie schowa się wśród swoich zabawek, nałożnic i oswojonych lwów i tygrysów. Tymczasem będą toczyć się

procesy, złoczyńcy szybko zostaną uznani za winnych szachrajstw i nadużyć, a następnie zesłani do odległych zakątków imperium... Zesłani? Zsyłka może być zbyt ryzykowna, pomyślał. Zesłani czasem wracają do domu, szukają zemsty... Mądrzej będzie zastosować środek pewniejszy niż zesłanie. Rylec pracował żwawo, lista się wydłużała. Apollinaris będzie z niego dumny. Będzie przytaczał przykłady z dziejów, wymieniając dobrodziejstwa rządów republikańskich, podczas

których niezłomni stoicy, tacy jak Katon Starszy, Marek Furiusz Kamillus czy Emiliusz Paulus, dawali narodowi przykłady wyrzeczeń i zdyscyplinowania. „Imperium pilnie potrzebuje samooczyszczenia” – mawiał Apollinaris. Torkwatus słyszał te słowa tysiąc razy. Święta racja. Kiedy hrabia powróci z Galii bądź Luzytanii, gdziekolwiek przebywa, zobaczy, że pilnie potrzebne samooczyszczenie już się dokonuje. Utwierdzał się w przekonaniu, że wszyscy muszą zginąć: pasożyty żerujące na cesarzu, robactwo toczące Cesarstwo.

***

Apollinaris uświadomił sobie, że coś dziwnego dzieje się w Rzymie, już w pierwszych minutach po zejściu ze statku kupieckiego, którym płynął z Tarraco do portu w Ostii. Zamiast swojskiego rytuału, czyli urzędników portowych wchodzących na pokład, by po przyjęciu łapówki zażądać standardowej kwoty należnego cła, nastąpiło przeszukanie

ładowni. Sześciu ludzi w czarnozłotych uniformach przedstawicieli cesarskiego skarbca przetrząsnęło statek, spisując punkt po punkcie cały fracht. Teoretycznie, cały towar wysyłany do Italii z przeznaczeniem na sprzedaż podlegał ocleniu. W rzeczywistości inspektorzy celni, którzy dostali pracę po wręczeniu słonej łapówki w dziale kadrowym swojego urzędu, zgarniali dla siebie większość należności, przez co do cesarskiego skarbca trafiał drobny ułamek tego, co powinno. Wszyscy o tym wiedzieli, lecz nikt się nie przejmował. Apollinarisowi też nie podobał się ten układ, nawet jeśli nie rozumiał, dlaczego pobiera się opłatę od

przewozu towaru z jednej części imperium do drugiej. Jednakże przekupność urzędników portowych była jedną z setek bolączek ustroju cesarskiego, wymagających określonych środków zaradczych, a poza tym sprawami kupców i przewoźników nigdy szczególnie nie zaprzątał sobie głowy. Nowe działania powodowały jednak opóźnienie. Po pewnym czasie wezwał kapitana statku, jowialnego czarnobrodego Kartagińczyka, żeby zapytać, co się dzieje. Kapitan, blady ze strachu i upokorzenia, niczego nie był pewien. Nowe procedury, oświadczył. Trzęsienie ziemi w wydziale celnym.

Tylko tyle wiedział. Zrazu Apollinaris przypuszczał, że ma to związek z niedoborami w skarbcu, o których pisał Torkwatus. Cesarz, któremu dokuczał brak gotówki, być może nakazał urzędnikom zwiększyć dochody skarbowe. Jednakże ta myśl była absurdalna: swoim zachowaniem Demetriusz zawsze udowadniał, że nie zdaje sobie sprawy z zależności między dochodami państwa a wydatkami cesarza. Apollinaris doszedł do wniosku, że zaczynają skutkować działania Torkwatusa, owe „surowe środki”, konieczne do przywrócenia porządku.

Z Ostii udał się wprost do swojej podmiejskiej willi przy Via Flaminia, położonej zaraz na północ od murów miasta. W ciągu pięciu lat opiekował się nią jego młodszy brat Romulus Klaudiusz Apollinaris. Po powrocie stwierdził z zadowoleniem, że Romulus Klaudiusz, mimo że sam większość czasu spędzał poza Rzymem, a obecnie mieszkał w Umbrii, zachował dom w bardzo dobrym stanie, gotowy na powrót właściciela. Droga do domu wiodła przez samo serce miasta. Miło było wrócić do Rzymu, ponownie ujrzeć starożytne budowle, na każdej ulicy pamiątki z dwóch tysięcy lat, marmurowe mury świątyń i

gmachów rządowych, czasem datujących się na epokę Augusta i Tyberiusza, nadwerężone upływem czasu pomimo częstych remontów. A także średniowieczne budynki, solidne i trochę przyciężkie; ozdobne fasady migotały w gorącym blasku słońca. A dalej nowsze budynki z czasów Dekadencji: udziwnione gzymsy, niebotyczne łuki, gdzieniegdzie zaś wypuszczone znienacka w pustą przestrzeń skrzydła, jakby należały do olbrzymich żuków, szykujących się do lotu. Jakże go cieszyły te widoki! Nawet upał sprawiał mu przyjemność. Był właśnie miesiąc julius, parny i gorący – okres, w którym opadał poziom wody w rzece, mętnej i zagęszczonej żółtym

mułem. Miasto drżało w szponach upału. Z oddali doleciał grom: głuchy łoskot błyskawicy, choć nie było deszczu, złowieszczy grzmot roztargnionych bogów. W powietrzu unosił się mdły fetor. W ciągu pięciu lat spędzonych w mniejszych miastach zachodnich prowincji zdążył zapomnieć, jak stolica śmierdzi latem. Rzym był najwspanialszym miastem, jakie kiedykolwiek istniało lub miało istnieć, lecz o tej porze roku należało się pogodzić z jego smrodem, wyziewem miliona mieszkańców – wyrzuconej gnijącej żywności, śmieci, potu tysięcy ciał. Miał wrażliwe zmysły. Nie znosił upału, brudu, przykrych zapachów. A jednak... a jednak to właśnie był Rzym,

miasto nie mające sobie równych! Po przybyciu do willi wysłał list do Torkwatusa, powiadamiając go o swoim powrocie i chęci natychmiastowego spotkania. Wnet zjawił się posłaniec z zaproszeniem na wieczerzę w domu Torkwatusa. Wątpliwa przyjemność. Apollinaris, mimo zainteresowania stoicką etyką republikańskiego Rzymu, był światłym i postępowym człowiekiem, który gustuje w dobrych trunkach i wyszukanych potrawach. Drugi konsul był natomiast skrojony wedle zupełnie innej miary – niczym dawny Rzymianin, miał w pogardzie wygody i dostatki. Ów

bezbarwny typ o zgorzkniałym sercu nie interesował się kuchnią, winami, literaturą czy filozofią, ponieważ radość sprawiały mu – jak podejrzewał Apollinaris – jedynie łowy na dziki w zasypanych śniegiem kniejach w północnych prowincjach. Tym razem jednak stół nakryto dla człowieka o wysmakowanym podniebieniu. Wśród rozlicznych win i sorbetów królowało wspaniałe danie główne: mocno przyprawiona dziczyzna. Brakowało rozrywek (na tego rodzaju spotkaniu obecność tancerek i muzykantów byłaby niewskazana), a do posiłku zasiedli tylko oni dwaj. Apollinaris nigdy się nie ożenił, a

małżonka Torkwatusa, rzadko widywana publicznie, nawet we własnym domu kryła się w ten wieczór. Gospodarz oznajmił, że rzeczywiście wprowadził zmiany w procedurach celnych. I nie koniec na tym. Cała zdeprawowana świta cesarza została pojmana i usunięta. Skończyło się nieumiarkowane, swawolne szastanie pieniędzmi. Torkwatus zreformował też rząd na wszystkich jego szczeblach. Zwolniono przekupnych urzędników. Wcielano w życie przepisy prawne, które przez dziesięciolecia funkcjonowały tylko na papierze. Wszystkie departamenty rządu dostały nakaz sporządzenia nowych budżetów i

dopilnowania, by ich nie przekroczono. – A cesarz? – zapytał Apollinaris, kiedy wreszcie Torkwatus przerwał recytację. – Jak przyjął rozstanie z zastępem podlizuchów? Masz jeszcze głowę na swoim miejscu, więc musiałeś znaleźć sposób, żeby go udobruchać. Ciekaw jestem jaki. – Jego Wysokość chwilowo nie jest w stanie skazywać ludzi na śmierć. Jego Wysokość przebywa w areszcie domowym. Apollinaris nie krył zdumienia. – Mówisz najzupełniej poważnie? Ależ tak, oczywiście, ty nigdy nie żartujesz. A

zatem siedzi zamknięty w pałacu? – A dokładniej, w przypałacowym domu gościnnym. To ten nowy budynek, to dziwadło z niespotykanymi mozaikami. Straże rozstawione wokół domu pilnują go dwadzieścia cztery godziny na dobę. – Ale gwardia pretoriańska nie pozwoliłaby... – Zapobiegliwie zwolniłem ze stanowiska prefekta gwardii pretoriańskiej. Wymieniłem go na zaufanego człowieka, niejakiego Atyliusza Rullianusa. Pretorianie otrzymali hojne wynagrodzenie i chętnie przysięgli posłuszeństwo nowemu prefektowi.

– No tak, ci wszystko zrobią za pieniądze. – Zapewniamy Demetriuszowi dostatek kobiet i żywności, lecz nie pozwalamy mu na kontakty ze światem. Nie może się porozumieć z żadnym urzędnikiem dworskim ani członkiem senatu. Rzecz jasna, ja też się doń nie zbliżam. Mam nadzieję, że i ty go nie będziesz odwiedzać. Praktycznie ty i ja, razem połączeni, jesteśmy teraz cesarzem. Wszystkie uchwały rządowe wychodzą teraz z urzędu konsula. Wszyscy urzędnicy składają nam sprawozdanie. Apollinaris mierzył Torkwatusa uważnym, badawczym spojrzeniem.

– Zamierzasz więzić cesarza do końca życia? Wiesz, przyjacielu, że będą z tym problemy. Szalony czy nie, w określonych porach roku cesarz winien pokazać się ludowi. Święto nowego roku, inauguracja nowej kadencji senatu, pierwszy dzień igrzysk w Koloseum na otwarcie sezonu. Nie można go ukrywać w nieskończoność, ludzie zaczną zadawać pytania. – Na razie ogłosiliśmy, że Jego Wysokość zaniemógł. Myślę, że chwilowo to wystarczy. Czy szybko wydobrzeje? Cóż, później będziemy się tym martwić. Obecnie mamy inne problemy na głowie.

– Mianowicie? – Po pierwsze, senat. Nawet sobie nie uświadamiasz, jak wielu senatorom odpowiadały wybryki Demetriusza. Wśród nich też szerzyła się korupcja. Ponieważ nie muszą się tłumaczyć przed surowym cesarzem, czują się bezkarni. Często żyją jak mali Demetriusze. Mam na myśli orgie i swawole, z których słynął Rzym za Nerona. Nie pozwolimy, żeby to wróciło. Senat trzeba zreformować. Jeśli tego nie dopilnujemy, senatorzy będą nam rzucać kłody pod nogi. – Rozumiem. Planujesz pozbawić mandatu niektórych senatorów?

– Mogą mi nie dać wyboru. – Ale tylko cesarz ma do tego prawo. – Uczynimy to w jego imieniu – odparł Torkwatus. – To i wszystko, co okaże się konieczne. – Aha. Rozumiem. W imieniu cesarza. Po raz pierwszy zauważył zmęczenie na twarzy rosłego Torkwatusa; na temat jego nadludzkiej krzepy i wytrzymałości krążyły legendy. Jednakże zaczerwienione oczy świadczyły o przebytych trudach, a policzki pożółkły i obwisły. – Przed nami jeszcze inne wyzwania –

ciągnął Torkwatus. – Oprócz rozpędzenia dworu, uwięzienia cesarza i czystek w senacie? – Zastanawiam się nad możliwością ogólnych rozruchów – oświadczył złowróżbnym tonem. – Z powodu reform, które wprowadzasz? – Wręcz przeciwnie. Moje reformy uleczą imperium, prędzej czy później wszyscy się o tym przekonają... jeśli wytrwamy do tej chwili. Niestety, lud może stracić cierpliwość, nim przyzna nam rację. Nie było cię pięć lat, więc nie wiesz, jak się sprawy mają. Chcę,

żebyś jutro odwiedził ze mną Suburę. – Suburę... – Apollinaris złączył dłonie i koniuszkami palców dotknął ust. Subura, jeśli dobrze pamiętał, była starą, zapuszczoną dzielnicą, plątaniną cuchnących, brudnych, ciemnych zaułków i krętych uliczek, które donikąd nie prowadzą. Co paręset lat cywilizowani cesarze zarządzali oczyszczenie i przebudowanie Subury, lecz jej natura nie pozwalała się okiełznać. Niczym chwast w przeciągu kilku pokoleń odradzała się i odzyskiwała swój dawny charakter. – Ludzie się burzą? Załadujmy wozy darmowym chlebem i winem, a będzie po kłopocie.

– Mylisz się. Oni mają w bród jedzenia i napitków. Mimo wygłupów Demetriusza to ciągle bogata kraina. Wbrew powszechnej opinii do rewolucji ludzi nie popycha ubóstwo. Raczej dążenie do zmian i radość z niszczenia. Rewolucja wynika z bezczynności i znudzenia. – Z bezczynności i znudzenia brudnych mieszkańców Subury? – Apollinaris spoglądał w zamyśleniu na drugiego konsula. Rozważał tę ciekawą, niezrównanie absurdalną tezę. Torkwatus chyba jednak nie miał rozterek. – Owszem. Gdy depcze się prawo i niszczy ład powszechny, co czasem

nazywa się dekadencją, ludzie widzą, że nikt już nad niczym nie panuje. I zaraz marzą im się łupy. Obalmy monarchię, wybijmy patrycjuszy, podzielmy zdobycz między siebie. Zaglądam do karczm, wysłuchuję buntowniczych nawoływań. Chodź jutro ze mną, usiądź i posłuchaj. – Dwóch konsulów ma się włóczyć bez ochrony po szemranych spelunkach? – Nikt nas nie rozpozna. Pokażę ci, jak się ubrać. – Byłaby to ciekawa przygoda, ale dziękuję, nie skorzystam. Wierzę ci na słowo: w Suburze wrze. Jednak od czego armia, Torkwatusie? Przez pięć lat tłumiłem bunty w prowincjach. Jeśli

będę musiał, stłumię bunt w Suburze. – Napuścisz rzymskie wojsko na obywateli stolicy? Zastanów się, przyjacielu. Zanim wybuchną prawdziwe rozruchy, należy sprzątnąć głównych wichrzycieli. Wiem, że to twój pierwszy dzień po powrocie, wolałbym cię tym wszystkim nie obarczać. Ale nie mamy czasu do stracenia. Przed nami ciężka praca. – Torkwatus dał znak niewolnikowi, który czekał, żeby napełnić kielichy. – Na razie na tym poprzestańmy. Co powiesz o winie? Czterdziestoletnie z Falernii. Z prywatnych piwnic cesarza, gdybyś nie wiedział. Kazałem je sprowadzić na tę okoliczność.

– Wyborne – odparł Apollinaris – lecz z czasem odrobinę zgorzkniało. Podasz mi miód?

***

– Aktualna lista, panie – rzekł Charakos. Apollinaris wziął papier od swojego adiutanta i przebiegł wzrokiem po nazwiskach.

– Stacjusz... Klaudiusz Neron... Judasz Antoniusz Soranus... Kim oni są? – Lucjusz Stacjusz jest osobistym sekretarzem cesarza. Hebrajczyk Soranus podobno przywoził z Afryki niezwykłe zwierzęta do kolekcji. Nic mi nie wiadomo o Klaudiuszu Neronie, ale to chyba jakiś dworski rzemieślnik. – Aha. – Apollinaris znów się skupił na liście. – Hilaron i Polibiusz, tak... Zawsze u jego boku. Pamiętam tych fałszywych drani. Glicjusz Agrykola. Gajusz Kallistus. Marko Kornuto. Cóż to za imię: Marko Kornuto? – Rzymskie, panie. To znaczy... w języku rzymskim, nie łacińskim.

– Rzymskim, łacińskim, co za różnica? – zapytał, skonfundowany. – Niższe warstwy społeczne posługują się nowym, prymitywnym językiem, który nazywają „rzymskim”. Mówi się, że to gwara ludowa. Wywodzi się z łaciny, podobnie jak języki w prowincjach. To jej łatwiejsza, niechlujna forma. Ponoć ludzie zaczynają tłumaczyć swoje nazwiska na tę gwarę. Marko Kornuto jest prawdopodobnie jednym z woźniców cesarza lub jego stajennym, coś w tym guście. Apollinaris skrzywił się. Raził go ten nowy zwyczaj, panoszący się ostatnio w

prowincjach, używania miejscowych dialektów: haniebnie uproszczonej łaciny, przemieszanej z prymitywnymi obcymi słowami. I tak inaczej mówiono w Galii, inaczej w Hispanii, jeszcze inaczej w Brytanii, a już całkiem inaczej w prowincjach teutońskich. Tępił nowe dialekty, gdziekolwiek się z nimi spotykał. A więc również tutaj się to działo? – Nie rozumiem, skąd ta popularność nowej odmiany łaciny w samym Rzymie? W prowincjach dialekt podkreśla odrębną tożsamość narodową. Ale Rzym nie może chyba oderwać się od Rzymu, prawda?

Charakos tylko uśmiechnął się i wzruszył ramionami. Apollinaris przypomniał sobie słowa Torkwatusa, który opowiadał o wrzeniu w ubogich dzielnicach, możliwości wybuchu zamieszek wśród plebejuszy. Czyżby nędzarze polubili zdegenerowaną odmianę łaciny, swój własny język, odróżniający ich od znienawidzonej arystokracji? Warto było to zbadać. Z własnego doświadczenia wiedział, jak duże znaczenie ma odrębność językowa podczas przewrotów politycznych. Po raz kolejny spojrzał na listę osób aresztowanych przez Torkwatusa.

– Macjusz... Licencjusz... Licyniusz... Cesjusz Basjusz... – Podniósł wzrok. – Co oznaczają czerwone znaczki obok niektórych nazwisk? – Oznaczają tych, którzy zostali straceni – wyjaśnił Charakos. – Straceni, powiadasz? – wystraszył się Apollinaris. – Skazani na śmierć. Nie wiedziałem, panie, że to cię zaskoczy. Myślałem, że wiesz. – Nie wiedziałem. Nie słyszałem nic o egzekucjach. – Na drugim końcu Forum, przed łukiem

Marka Anastazjusza, jest taki mały placyk. Ustawił tam podest, na którym popołudniami przez cały tydzień zabija się skazańców, po pięciu lub sześciu na raz. – Ustawił? Kto? – Larcjusz Torkwatus, panie – odpowiedział Charakos tonem rodzica pouczającego dziecko. Apollinaris pokiwał głową. Mijał dziesiąty dzień, odkąd wrócił do Rzymu, a były to dni bardzo pracowite. U siebie w domu Torkwatus nie dał mu okazji wyjaśnić, że zamierza złożyć urząd konsula i odejść z życia publicznego. A kiedy spostrzegł, do czego się

przymierza Torkwatus – zamykając cesarza w areszcie domowym, wtrącając do więzienia towarzyszy jego pohulanek, wydając mnóstwo surowych rozporządzeń w celu wyplenienia korupcji w rządzie – zrozumiał, że nie może sobie pozwolić na odejście. Plany Torkwatusa, choć same w sobie chwalebne, były zarazem tak radykalne, że nie należało mu pozwolić działać w pojedynkę. Dałby się bowiem poznać jako nowy dyktator, a historia uczyła, że Rzym toleruje wyłącznie takich dyktatorów, którzy – jak August Cezar – potrafią ukryć swoje dyktatorskie zapędy za zasłoną konstytucyjnych uregulowań. Zwykły mianowany konsul, chcący rządzić po obaleniu cesarza, nie

utrzymałby się u władzy – musiałby przejąć cesarskie uprawnienia. Apollinaris wolałby, żeby Torkwatus nie szedł tą drogą. Za wszelką cenę należało zachować system konsularny. A Torkwatus potrzebował przychylności drugiego konsula, jeśli jego reformy miały przynieść skutek. A zatem Apollinaris odsunął od siebie myśl o zakończeniu kariery politycznej. W ciągu pierwszych dni podkreślał swoją obecność w stolicy: urządzał gabinet w gmachu konsulatu, odnawiał znajomości z dystyngowanymi senatorami i ogólnie zadomawiał się w głównym ośrodku władzy. Codziennie spotykał się ze swoim kolegą

Torkwatusem, który zapewniał, że proces oczyszczania kraju z wałkoni i krwiopijców przebiega bez zarzutu. Dotąd jednak Apollinaris nie wdawał się w szczegóły. Rozumiał już, że to był błąd. Załatanie nieszczelności w publicznej kasie, z których korzystali obwiesie otaczający tłumnie cesarza, było szczytnym celem, lecz któżby się spodziewał, że złoczyńcy będą zabijani? W czasie swoich podróży po mieście Apollinaris nie zbliżał się do placyku Marka Anastazjusza – miejsca egzekucji, gdzie na rozkaz Larcjusza Torkwatusa po ziemi toczyły się ludzkie głowy. – Chyba powinienem porozmawiać o tym z Torkwatusem. – Wstając, schował

listę aresztowanych. Gabinet Torkwatusa mieścił się piętro wyżej w gmachu konsulatu. Dawniej konsulowie dzielili między siebie przestrzeń ósmego piętra; przynajmniej tak było za czasów pierwszych trzech kadencji Apollinarisa. Na początku, jako nieopierzony konsul, zajmował gabinet we wschodniej części budynku, skąd rozpościerał się widok na Forum Trajana. W czasie drugiej i trzeciej kadencji, już jako konsul z doświadczeniem, przeniósł się do bardziej reprezentacyjnych pomieszczeń w zachodniej części najwyższego piętra. W czasie długiej wędrówki po prowincjach utracił swój rewir,

należący teraz do królestwa Torkwatusa, który przygotował dla kolegi drugorzędny gabinet piętro niżej. „Niepomiernie przybyło zadań konsulowi, odkąd przywróciliśmy znaczenie temu stanowisku – wyjaśnił Torkwatus z niejakim zawstydzeniem, kiedy Apollinaris po powrocie upomniał się o stary gabinet. – Walczyłeś na Sycylii i było wiadomo, że nie zobaczymy cię tu przez dwa, trzy lata, a potrzebowałem więcej przestrzeni dla dodatkowych pracowników, którzy stali się niezbędni...”. Drażnił go nowy układ, lecz uznał, że na razie nie warto wszczynać kłótni na

temat przestrzeni gabinetowej. Kiedy sytuacja w stolicy się ustabilizuje, będzie czas wyrazić zastrzeżenia w kwestii hierarchii. Apollinaris zastał Torkwatusa na podpisywaniu dokumentów. Wydawał się nieświadomy, że ktoś wszedł do gabinetu, po chwili jednak podniósł wzrok i uśmiechnął się przelotnie z wyrazem ubolewania. – Stosy papierkowej roboty... – Wyroków śmierci do podpisania... Apollinaris chciał, żeby to stwierdzenie zabrzmiało zdawkowo, nawet żartobliwie, lecz sądząc po marsowej

minie Torkwatusa, zamiar mu się nie powiódł. – To prawda, Apollinarisie, właśnie je podpisuję. Przejmujesz się tym? – Trochę tak. Chyba nie dotarło do mnie, że planujesz skazać na śmierć wspólników Demetriusza. – Przecież rozmawialiśmy o tym. – Mało precyzyjnie. Jeśli dobrze pamiętam, miałeś ich usunąć. Nie wyjaśniłeś dokładnie, co przez to rozumiesz. – Gdy w oczach zacietrzewionego Torkwatusa zamigotały lodowe błyski, wyciągnął zdobytą przez Charakosa listę więźniów,

pytając: – Uważasz, że stosowanie tak surowych kar wobec niegroźnych ludzi jest mądre? Cesarski golibroda? Trefniś? – Nie było cię w stolicy wiele lat. Niech ci się nie zdaje, że to niewiniątka. Nikogo nie posyłam na śmierć z lekkim sercem. – Mimo to... Torkwatus urwał w pół zdania: – Bądź łaskaw rozważyć inne opcje. Pozbawimy ich posad i puścimy wolno? Zostając między nami, będą podżegać do buntu i knuć intrygi, żeby odzyskać intratne stanowiska. Wsadzić ich tylko

do więzienia? Będziemy na nich łożyć z publicznej kasy, póki nie poumierają. Skazać na zesłanie? Zabiorą ze sobą bezprawnie zdobyte bogactwa, które w przeciwnym razie można by złożyć w skarbcu. Wierz mi, Apollinarisie, że jedynym rozwiązaniem jest pozbyć się ich raz na zawsze. Jeśli darujemy im życie, prędzej czy później zbliżą się do cesarza i zaczną go podburzać, żeby się z nami porachował. – A więc skazujemy ich na śmierć, bo dzięki temu grozi nam mniejsze ryzyko? – Całemu imperium, nie tylko nam. O swoje życie nie drżę, lecz jeśli my padniemy, razem z nami upadnie

imperium. Ci ludzie są wrogami wspólnoty, my zaś stoimy między porządkiem a bezprawiem. Muszą zginąć. Myślałem, że w tej kwestii doszliśmy do porozumienia. Apollinaris wiedział, że to mocno naciągana argumentacja, miał jednak świadomość, że nie przeforsuje swojego zdania. Nie po raz pierwszy imperium znalazło się o krok od anarchii. Niepokoje w prowincjach były tego pierwszą zapowiedzią. August stworzył imperium dzięki potędze militarnej i to właśnie armia była oparciem cesarza przez te wszystkie stulecia. Wszelako cesarz sprawował władzę za przyzwoleniem poddanych. Nawet

najsilniejsze wojska nie zmuszą ludu, żeby długo tolerował rządy nikczemnego lub szalonego imperatora. Historia stale o tym przypominała już od czasów Kaliguli i Nerona. Demetriusz zwariował, to wszyscy widzieli. Roiło się od sprzedajnych urzędników rządowych. Jeżeli plebejusze istotnie knuli przewrót, a wielce prawdopodobne, że Torkwatus nie mylił się co do tego, to bezwzględna wojna z korupcją i szaleństwem mogła być jedynym środkiem ocalenia. Darowanie życia sługusom Demetriusza, by się powtórnie zorganizowali i zbliżyli do cesarza, przybliżało zagładę. – No dobrze – powiedział Apollinaris. –

Ale jak daleko zamierzasz się posunąć? – Zobaczymy, jak się rozwinie sytuacja – odparł Torkwatus.

***

Po miesiącu upamiętniającym Juliusza przyszedł miesiąc poświęcony Augustowi. Najbardziej dokuczliwe lato w długich dziejach Rzymu wciąż nie

dawało za wygraną. Nieznośny skwar, potworna duchota, niska powała chmur złowieszczo zasłaniających słońce, błyskawice w górach mimo braku deszczu, rosnące napięcie. Ludziom nie wytrzymywały nerwy, kiedy sznur wozów, przewożących jak co dzień świeży ładunek skazańców, toczył się w kierunku katowskiego pieńka. Zawsze zbierał się gęsty tłum gapiów; biedacy na równi z bogaczami spoglądali na siepacza i jego ofiary, zafascynowani widowiskiem niczym ludzie obserwujący kołyszący się łeb węża gotowego do ataku. Krwawy spektakl przerażał, lecz wszystkich do niego ciągnęło. Nad Rzymem unosił się zapach krwi. Z każdym dniem miasto było

czystsze i bardziej zalęknione, podszyte strachem i podejrzliwością. – To już piąty tydzień – zauważył Laktancjusz Rufus, przewodniczący senatorskiego gremium sędziowskiego. – Nawet nasi koledzy z izby giną. – Paktumejusz Pollio, sądzony i uznany winnym – rzekł Juliusz Papinio. Stał najbliżej Rufusa w małej grupce ludzi, zebranej tego gorącego, parnego poranka w portyku senatu. – Podobnie jak Marek Florianus – dorzucił korpulentny Terencjusz Figulus. – I Makrynus – powiedział Flawiusz Lollianus.

– I Fulpianus. – To by było na tyle. W sumie czterech. – Czterech senatorów, owszem – rzekł Laktancjusz Rufus. – Na razie. Ale kto będzie następny, pytam. Ty? Ja? Kiedy to się zakończy? Ostatnio królową Rzymu jest śmierć. Cały senat jest w niebezpieczeństwie, przyjaciele. – Wydawał się monstrualnym sierpem: niespotykanie wysoki, z obwisłymi ramionami, wygiętym w łuk kręgosłupem i profilem kościstej twarzy podobnym do zębatej klingi miecza. Przeszło trzydzieści lat był dostojnym członkiem senatu: zausznikiem zmarłego cesarza Lodowikusa, zaufanym doradcą

Demetriusza, w przeszłości trzykrotnie mianowany konsulem. – Musimy się jakoś bronić. – Co proponujesz? – zapytał Papinio. – Mamy wezwać cesarza do usunięcia konsulów? Było to powiedziane bez przekonania. Wszyscy, również sam Papinio, dobrze wiedzieli, że to śmieszny pomysł. – Skromnie przypominam, że cesarz także jest więźniem – powiedział Laktancjusz gwoli formalności. – Niestety – przyznał Papinio. – Cała władza przeszła w ręce konsulów.

– Zgadza się – rzekł Rufus – toteż naszym zadaniem będzie wbicie między nich klina. Zbierzmy się w trzech, czterech, może pięciu i chodźmy ze skargą do Apollinarisa. To rozsądny człowiek. Z pewnością widzi szkody poczynione przez Torkwatusa i groźbę, że jeśli czystki będą się przeciągać, wymkną się spod kontroli i przejdą przez Rzym jak ściana ognia. Poprosimy, żeby odwołał ze stanowiska Torkwatusa i powołał nowego konsula. – Odwołał ze stanowiska Torkwatusa?! – zdumiał się Terencjusz Figulus. – Jakby to było takie proste! W ogóle mógłby to zrobić?

– Apollinaris dokonał, i to bez przemęczania się, ponownego podboju czterech czy pięciu prowincji. Nie sprostałby jednemu człowiekowi? – A jeśli nie zechce? – zapytał Papinio. – Jeśli popiera metody Torkwatusa? – W takim razie usuniemy obu – odrzekł Rufus. – Niech to jednak będzie środek ostateczny. Który z was pójdzie ze mną do Apollinarisa? – Ja – zgłosił się zaraz Papinio. Nikt mu nie zawtórował. Rufus przyjrzał się wszystkim.

– Co z wami? Figulus! Lollianus! Pryskusie, czemu milczysz? Salwiusz Julian! Koniec końców, Rufus pozyskał do swojej misji dwóch towarzyszy: nader ambitnego Juliusza Papiniona oraz młodego senatora Gajusza Lucjusza Frontinusa, którego rodzina posiadała rozległe winnice w południowej Italii. Chociaż w konsulacie roboty było co niemiara – zwykle dzień upływał konsulowi na dochodzeniach, wydawaniu nakazów aresztowania, uczestniczeniu w rozprawach sądowych, podpisywaniu rozkazów egzekucji skazańców (czyli prawie każdego, kto stawał przed sądem) – z zadziwiającą

łatwością uzyskali audiencję u konsula Waleriana Apollinarisa. Wyjednanie jego poparcia nie było już jednak takie proste. – Wasza prośba stanowi w zasadzie zdradę stanu, o czym zapewne wiecie – rzekł spokojnie Apollinaris. Siedział za biurkiem, gdy pozostali rozmawiali na stojąco. – Twierdząc, że mianowany zgodnie z prawem konsul może usunąć drugiego, zachęcacie mnie do przystąpienia do zmowy, której celem jest niewątpliwie obalenie prawomocnego systemu władzy w imperium. To zbrodnia karana śmiercią. W tej chwili mógłbym zamknąć was w lochu. Pod koniec tygodnia

poczulibyście topór kata. Prawda, Rufusie, Papinionie, Frontinusie? Niepodobna było stwierdzić, czy żartuje, czy grozi. Laktancjusz Rufus, wytrzymując zimny, badawczy wzrok konsula, odpowiedział: – Za tydzień lub dwa poszedłbyś w nasze ślady, hrabio. Kto jak kto, ale ty z pewnością rozumiesz, jakim zagrożeniem dla wszystkich jest Torkwatus. Na pewno dla nas i dla ciebie, może nawet dla siebie samego. – Owszem, jest zagrożeniem dla was. Ale czemu dla mnie? Popieram wszelkie działania Torkwatusa, czyż nie? Dlaczego mój szacowny kolega miałby

się zwrócić przeciwko mnie? – Bo jasno widać – mówił Rufus – że zapewne szybciej, niż się spodziewamy, usunięcie cesarza Demetriusza stanie się polityczną koniecznością. A cesarz nie ma syna. Dziedzicem tronu jest jego niepoczytalny i nieporadny brat Mariusz, który śmieje się ze wszystkiego w swoim pałacu na Capri. Nie ma zadatków na cesarza. Ty i Torkwatus jesteście jedynymi godnymi kandydatami do objęcia tronu. Ale nie może być dwóch cesarzy. Rozumiesz, do czego zmierzam? – Oczywiście. Ale ja nie zamierzam zamordować cesarza. I wątpię, żeby

Torkwatus się do tego przymierzał. Już dawno mógł to zrobić. Rufus westchnął. – Chyba że czeka na odpowiednią chwilę. Zresztą, nie owijajmy w bawełnę: może i nie czujesz się zagrożony, drogi Apollinarisie, ale my z pewnością tak. Nie żyje czterech senatorów. Inni z pewnością trafili już na czarną listę. Upojony władzą Torkwatus zabija ludzi co tchu, całymi pęczkami. Niektórzy jak najbardziej zasłużyli na swój los. Inni padli ofiarą osobistych porachunków. Oskarżać senatora Paktumejusza Polliona o wrogość wobec Cesarstwa, albo takiego

Marka Florianusa... – Zatem żeby ratować waszą skórę, mam sprzeniewierzyć się przysiędze i podnieść rękę na swojego kolegę? A jeśli odmówię? – W razie niedyspozycji cesarza senat ma prawo pozbawić ciebie i Torkwatusa urzędu konsula. – Tak uważasz? A nawet jeśli uda wam się ta sztuka, kto nas zastąpi? Ty, Rufusie? Młody Frontinus? Czy ludzie zobaczą w was przywódców? Z pewnością zdajecie sobie sprawę, że ja i Torkwatus jesteśmy jedynymi ludźmi w tym gnijącym imperium, którzy mają siłę uchronić je przed rozpadem. –

Apollinaris pokręcił głową z uśmiechem. – Nie udawaj, Rufusie. Nie macie kandydatów na nasze miejsce. – Nie przeczę – odparł Rufus bez wahania. – Rzeczywiście nie mamy. Ale jeśli odmówisz, nie pozostanie nam nic innego, jak spróbować własnymi siłami pokonać Torkwatusa. Jeżeli poniesiemy klęskę, wywrze taką zemstę, że powstanie ogólny zamęt i panika. Ty i tylko ty możesz ocalić przed nim Rzym. Musisz go usunąć i samodzielnie przejąć dowodzenie. Przerwać rządy terroru, nim ulice spłyną krwią senatorów. – Czyżbyście chcieli, żebym został cesarzem?

Tym razem Rufus, zaskoczony, zawahał się przed odpowiedzią. – A ty? – Nigdy w życiu. Jeśli obejmę samodzielne dowodzenie, praktycznie będę miał uprawnienia cesarza. Dość prędko, jak słusznie przewidujesz, zostałbym cesarzem. Ale mnie nie ciągnie do tronu. Zadowolę się stanowiskiem konsula. – A więc bądź konsulem. Usuń Torkwatusa i wybierz na jego miejsce kogoś, kto ci pasuje. Tylko go powstrzymaj, nim nas wszystkich pożre. Łącznie z tobą, ostrzegam.

***

Kiedy trzej senatorowie wyszli z gabinetu, Apollinaris przez chwilę siedział nieruchomo, odtwarzając w pamięci szczegóły rozmowy. Trudno było się nie zgodzić z tym, co mówił Rufus. Rufus był pazerny i umiał manipulować ludźmi, czego właściwie należałoby się

spodziewać po bogaczu, który z racji pełnionej funkcji od dawna krąży blisko szczytów władzy. Nie był jednak złym człowiekiem, jak wielu potężnych, a zwłaszcza już głupcem. Rozumiał bardzo dobrze – podobnie jak Apollinaris – że uruchomione przez Torkwatusa dzikie czystki w Cesarstwie nie skończą się szybko. Przy czym groźba wisiała nie tylko nad prominentnymi senatorami, takimi jak Laktancjusz Rufus. Skazania będą się mnożyć, aż na liście ofiar pojawi się nazwisko hrabiego Waleriana Apollinarisa. Wszystko na to wskazywało. Apollinaris, chociaż od początku popierał działania zmierzające do

ukrócenia ekscesów cesarza Demetriusza i wyplewienia chwastów na dworze, widział, jak każdego dnia Torkwatus działa z coraz większą gorliwością. Niepokój budził bezkompromisowy charakter jego metod: aresztowanie w środku nocy, potajemna rozprawa, za godzinę wyrok, nazajutrz egzekucja. Odkąd Torkwatusowi udało się ustanowić karę śmierci za niszczenie moralnej tkanki imperium, lista potencjalnych ofiar czystek wydłużyła się prawie w nieskończoność. Odrażająca zgraja komilitonów Demetriusza, czasem prawdziwych łajdaków, a czasem tylko głupkowatych

błaznów, pożegnała się z życiem. Tak samo jak dziesiątki najbardziej przekupnych urzędników administracji i czterech ich głównych mocodawców w senacie. Zgodnie z przypuszczeniami Rufusa, szykowały się kolejne oskarżenia. Obecnie Torkwatus koncentrował się na niepokojach w Suburze, gdzie zamiast zwyczajnego złodziejstwa i wandalizmu dochodziło do rozruchów i anarchistycznych wystąpień przeciwko rządowi. Niebawem Torkwatus zabierze się za plebejuszy. Jeśli dać mu wolną rękę, oczyści Rzym od góry po same niziny. Apollinaris musiał przyznać, że planuje się wielkie oczyszczenie wspólnoty.

Mimo wielu zastrzeżeń od pięciu tygodni ani razu nie spróbował przeszkodzić Torkwatusowi. Nie miał wszelako wątpliwości, że Torkwatus rządzi prawie jak dyktator, w dodatku dyktator morderca, i że będąc drugim konsulem, powinien nadal go wspierać... jeśli nie chce skończyć jako ofiara jego gorliwości. Albowiem przyjdzie chwila, może już bliska, kiedy trzeba będzie powiedzieć Torkwatusowi: „Sprawy zaszły za daleko. Najwyższa pora odstąpić od zabijania”. A jeśli się nie zgodzi, co wtedy? Prawdopodobnie Walerian Apollinaris dołączy do reszty potępionych. I chociaż nigdy się przesadnie nie troszczył o

swoje bezpieczeństwo, pojął teraz, że dla dobra imperium musi pozostać przy życiu. Był ostatnim bastionem na drodze postępującego chaosu. Najlepiej będzie nie zwlekać, zdecydował. I udał się na spotkanie z Torkwatusem. – W senacie wrze – zaczął. – Cztery egzekucje... – To byli zdrajcy – przerwał ostro Torkwatus. W duchocie pomieszczenia pot spływał strużkami po jego nalanej twarzy, lecz z niezrozumiałych powodów miał na sobie ciężką zimową togę. – Pławili się w zbytkach przy Demetriuszu, pomnażali swoje

olbrzymie fortuny. – Niewątpliwie. Ale jeśli mamy doprowadzić do końca nasze dzieło, potrzebujemy poparcia ze strony senatu. – Tak sądzisz? Senat jest kostiumem z minionych wieków, przeżytkiem z czasów dawnej Republiki. Podobnie jak konsulat, póki nie przywróciliśmy mu blasku. Cesarze skutecznie rządzili przynajmniej przez tysiąc lat, nie dzieląc się władzą z senatem i konsulami. Obędziemy się bez senatu. Kto z tobą rozmawiał? Laktancjusz Rufus? Juliusz Papinio? Znam imiona malkontentów. I wszystkich zgarnę, jednego po drugim, aż...

– Błagam cię, człowieku – rzekł Apollinaris, zastanawiając się, czy kiedykolwiek użył tych słów – miejże jakiś umiar. Porywamy się na rzecz bardzo trudną. Nie możemy sobie pozwolić na utratę poparcia senatu. – Oczywiście, że możemy. Ktokolwiek nam wejdzie w drogę, położy głowę pod topór, o czym wszyscy wiedzą. Jak brzmiało ulubione powiedzonko Kaliguli? „O, gdybyż lud rzymski miał tylko jedną szyję!”. Podobnie myślę o senacie. – Uważam, że Kaligula nie jest tym filozofem, którego powinieneś dzisiaj cytować. Usilnie cię proszę,

Torkwatusie, działajmy z większym umiarkowaniem. Obawiam się, że w przeciwnym razie wzniecimy w Rzymie pożar, który będzie niezwykle trudno ugasić. A w płomieniach, nim zgasną, zginiesz ty i ja. – Myślę, że na razie umiar nie jest wskazany – odparł Torkwatus. – Jeśli drżysz o swoją skórę, przyjacielu, zawsze możesz ustąpić ze stanowiska. – Patrzył teraz wzrokiem zimnym i nieubłaganym. – Nieraz mówiłeś o wycofaniu się z życia publicznego, o swoich studiach, majątku ziemskim. Może przyszedł czas zająć się czymś innym?

Apollinaris przywołał na usta najmilszy uśmiech. – Chyba z tym jeszcze poczekam. Pomimo drobnych zastrzeżeń podzielam twoje zdanie, że mamy w Rzymie sporo do zrobienia. Zamierzam cię wspierać. Będziemy to ciągnąć wspólnymi siłami do samego końca, Marku Larcjuszu. Po drodze wynikną między nami różnice zdań, ale nie pozwolimy, żeby zakłóciły naszą współpracę. – Mówisz poważnie, prawda? – Jak najbardziej. Na pobrużdżonej zmarszczkami twarzy Torkwatusa pojawił się wyraz

niewysłowionej ulgi. – Niechże cię uścisnę, druhu! – I ja ciebie. – Apollinaris wstał i podał dłoń rosłemu konsulowi, nie chcąc, żeby zamiar Torkwatusa został przyjęty dosłownie. Prędko wrócił do swojego gabinetu piętro niżej i wezwał Tyberiusza Charakosa. – Bierz dziesięciu uzbrojonych ludzi... nie, lepiej dwunastu – polecił adiutantowi – i ruszaj na górę do Marka Larcjusza. Jeżeli napotkasz jego gwardzistów, mów, że przybywasz na mój rozkaz, że chodzi o sprawy

bezpieczeństwa konsula Torkwatusa i że masz niezwłocznie oddać tych ludzi do dyspozycji konsula. Raczej nie będą was zatrzymywać. W przeciwnym razie zabijcie ich. Następnie ujmiecie Torkwatusa i oznajmicie mu, że jest aresztowany pod zarzutem zdrady stanu. Czym prędzej wyprowadzicie go z budynku i osadzicie pod strażą w kapitolińskich lochach. Nikomu nie wolno go odwiedzać ani wysyłać mu listów. Apollinaris z wielkim uznaniem patrzył na Charakosa, który najlżejszym gestem nie dał po sobie poznać zaskoczenia.

***

Stanął teraz przed trudnym zadaniem wybrania drugiego konsula, który pomagałby w odbudowie i reformowaniu Cesarstwa, zamiast rzucać kłody pod nogi. Apollinaris, nieskory do obejmowania samodzielnych rządów, niezłomnie trwał w swoim postanowieniu. Brakowało mu cesarskiej charyzmy, nie chciał też przeistoczyć się w dyktatora, współczesnego Sullę. Nawet po

dwudziestu wiekach Rzymianie krzywili się na wspomnienie o nim. Tak więc potrzebował uczynnego wspólnika. Wiedział ponad wszelką wątpliwość, że dzieło, które rozpoczął razem z Torkwatusem, należy doprowadzić do końca, i że zostało jeszcze dużo pracy. Miał jednak nadzieję, że obędzie się bez następnych egzekucji. Z pewnością Torkwatus, zwolennik dawnej rzymskiej dyscypliny, mocno przesadził z porządkami w Rzymie. Już w czasie pierwszej tury można było wyeliminować najgorszy element, który Torkwatus chciał wytępić, i słusznie, jako robactwo toczące wspólnotę. Potem jednak rozpoczął czystki w

senacie, przez co każdy, kto coś znaczył w Cesarstwie, donosił i oskarżał wszystkich naokoło. Więzienia się zapełniały, katu omdlewało ramię. Apollinaris zamierzał zmniejszyć potworną liczbę wyroków skazujących, a z czasem całkowicie odstąpić od tego sposobu wymierzania kary. Zastanawiał się właśnie, trzeciego dnia od pojmania Torkwatusa, jak zrealizować ten cel, kiedy odwiedził go Laktancjusz Rufus. – Mam nadzieję, Apollinarisie, że nie dręczy cię już sumienie, a głowa pracuje w dwójnasób. Ustalono, że pojutrze zostaniemy zamordowani: ty, ja, około

pięćdziesięciu senatorów, a na dokładkę Torkwatus i cesarz. Innymi słowy, cały reżim sprzątnięty jednym zdecydowanym pociągnięciem. Apollinaris obrzucił starego, szczwanego senatora niechętnym spojrzeniem. – Nie pora na żarty, Rufusie. – Uważasz mnie za pajaca? W takim razie na pewno się uśmiejesz. Rzuć okiem na te papiery. Szczegóły spisku jak na dłoni. To sprawka Juliusza Papiniona. Rufus podał mu nad biurkiem plik papierów. Apollinaris pobieżnie je

przewertował. Zauważył listy nazwisk, rysunki budynków rządowych, przewidywany rozwój wypadków krok po kroku. Przeszło mu przez myśl, że Rufus przychodzi do niego z tymi oskarżeniami tylko i wyłącznie w celu pozbycia się młodego, nieznośnie ambitnego rywala, ale nie: głębia szczegółów dowodziła autentyczności dokumentów. Zastanowił się, jak mało wie na temat Papiniona. Rumiany rudzielec z szacownego senatorskiego rodu. Młody, zachłanny, łotrowskie spojrzenie, drażliwe usposobienie. Apollinaris nie dopatrzył się w nim ani jednej cnoty.

– Papinio chciałby odbudować Republikę. Dla siebie przewidział rolę konsula, oczywiście. Podejrzewam, że uważa się za reinkarnację Juniusza Lucjusza Brutusa. Apollinaris uśmiechnął się gorzko. Wiedział, o kim mowa: o prawdopodobnie mitycznym śmiałku z zamierzchłej przeszłości, który porachował się z ostatnimi tyranami, rządzącymi Rzymem u jego zarania. Być może ten właśnie Brutus ustanowił republikę i system konsularny. Marek Juniusz Brutus, zabójca Juliusza Cezara, uważał go za swojego przodka. – Nowy Brutus w naszych szeregach? –

odezwał się Apollinaris. – Nie wierzę. Nie Papinio. – Po raz wtóry przejrzał dokumenty. – Pojutrze... No, to mamy jeszcze trochę czasu. Skoro Torkwatus siedział w więzieniu, sam musiał sobie z tym poradzić. Rozkazał aresztować i przesłuchać Papiniona. Przesłuchanie było krótkie i treściwe: ledwie kat dotknął go szczypcami, Papinio wyśpiewał nazwiska dwunastu wspólników. Tego samego wieczoru odbyła się rozprawa, egzekucje przeprowadzono o świcie. Nowe wcielenie Juniusza Lucjusza Brutusa wiele nie zwojowało. Apollinaris zdawał sobie sprawę z

ironii losu. Zamknął Torkwatusa w nadziei powstrzymania rozlewu krwi, a tymczasem z jego rozkazu doszło do kolejnych egzekucji. Wiedział jednak, że nie było innego wyjścia. Gdyby pozwolono Papinionowi przebywać na wolności dwa dni dłużej, w wyniku spisku upadłoby imperium. Po załatwieniu tej sprawy zajął się gwałtownymi zamieszkami w dzielnicach nędzy. Chuligani rozbijali posągi, rabowali sklepy. Wysłano żołnierzy, co skutkowało setkami zabitych plebejuszy, lecz każdego dnia dochodziło do aktów przemocy. Wysłannicy Apollinarisa przynieśli mu

pamflety, rozdawane przez wywrotowców na ulicach Subury. Podobnie jak nieżyjący już Juliusz Papinio, nawoływali do obalenia rządu i przywrócenia dawnej Republiki. W przekonaniu Apollinarisa restauracja Republiki nie byłaby taka zła. Ustrój cesarski zaowocował kilkoma wielkimi władcami, to prawda, ale też wprowadził na tron Neronów, Saturninusów i Demetriuszy. Czasami odnosił wrażenie, że Rzym przetrwał tak długo na przekór cesarzom, a nie dzięki nim. Powrót do dawnych obyczajów, dwaj kompetentni konsulowie wybierani przez senat, magistratowie wydający rozporządzenia po konsultacjach z

senatem i piastujący swoją funkcję nie dożywotnio, lecz przez krótki czas, po którym bez sprzeciwu odchodzą z urzędu – było mnóstwo zalet wartych rozważenia. Obawiał się jednak, że jeśli zostanie obalona monarchia, republika będzie króciutkim okresem przejściowym, po którym nastąpi demokracja, czyli rządy tłumu: oddawanie władzy w ręce człowieka, obiecującego najwięcej korzyści najmniej wartościowym segmentom społeczeństwa, zdobywającego poparcie tłuszczy poprzez oskubanie z pieniędzy najoperatywniejszych obywateli. Nie wolno było do tego dopuścić.

Demokracja w Rzymie zakończyłaby się szaleństwem gorszym niż za czasów Demetriusza. Należało pomyśleć o środkach ostrożności. Apollinaris kazał więc wyśledzić i aresztować prowodyrów zamieszek w Suburze. Tymczasem Torkwatus siedział w cesarskich kazamatach z ciążącym na nim wyrokiem śmierci. Senat na czele z Laktancjuszem Rufusem, który prowadził rozprawę, raz-dwa oskarżył go i skazał. Apollinaris jednak wahał się z podpisaniem rozkazu egzekucji. Oczywiście, wiedział, że się od tego nie wykręci. Nie mógł uwolnić Torkwatusa, skoro umieścił go w więzieniu, jeżeli chciał pozostać przy życiu. Z drugiej

strony, tak po prostu posłać go pod topór... Apollinaris chwilowo odsunął na bok tę sprawę i zajął się szukaniem drugiego konsula. Czytał listę senatorów, lecz nie znalazł godnej kandydatury. Wszyscy byli splamieni a to nadmierną ambicją, a to korupcją, a to lenistwem, a to wreszcie głupotą – mnóstwem przywar i uchybień. I naraz olśnienie: Laureolus Cezar. Królewski rodowód, inteligencja, młody wiek, prezencja. Miłośnik historii, obeznany z burzliwą, pełną błędów przeszłością Rzymu. I człowiek bez wrogów, jako że w ciągu żałosnych lat

rządów Demetriusza roztropnie trzymał się daleko od stolicy. Apollinaris nie miał wątpliwości, że nie będzie między nimi niesnasek. Już w Tarraco sondował stanowisko Laureolusa w kwestii konsulatu. Szybko jednak zmienił zamysł, uświadomiwszy sobie, że cesarz ujrzy w Laureolusie potencjalnego kandydata do tronu i nie przyjmie jego nominacji. Ale tym się akurat już nie musieli martwić. A więc dobrze. Wezwać Laureolusa z jego wiejskiego zacisza, powiadomić go o zdjęciu z urzędu Torkwatusa i przekonać, że obowiązek Rzymianina wymaga od niego przyjęcia funkcji

konsula w spadku po Torkwatusie. Tak! Zanim jednak przywołał Tyberiusza Charakosa, żeby podyktować mu treść listu, sam Charakos nieproszony wbiegł do gabinetu z zaczerwienioną twarzą i wytrzeszczonymi oczami. Grek jeszcze nigdy nie wyglądał na tak zmieszanego. – Panie... panie... – Spokojnie, człowieku! Oddychaj. Co się stało? – Cesarz... – dukał Charakos. Zapewne przemierzył biegiem Forum i schody na siódme piętro – przekupił i... uciekł z więzienia... Wrócił do pałacu... Chroni go... poprzedni prefekt pretorianów...

Leon Sewerynus. – Przerwał, żeby zebrać myśli. – Wyznaczył nowy skład rządu. Wielu z tych ludzi nie żyje, ale on jeszcze o tym nie wie. Apollinaris zaklął pod nosem. – Co mówi o konsulach? – Wysłał list do senatu, panie. Z rozkazem aresztowania ciebie i Torkwatusa. – Co do tego drugiego, już wyręczyłem cesarza, prawda? – Apollinaris uśmiechnął się ponuro do adiutanta. Sytuacja przybrała katastrofalny obrót, lecz nie było czasu się złościć. Mogło się powieść tylko błyskawiczne

działanie. – Zwołaj tych dwunastu, którzy aresztowali Torkwatusa. I drugich dwunastu o podobnych zaletach. Za dziesięć minut mają czekać zebrani u wejścia do budynku. Zamierzam złożyć maleńką wizytę pretorianom. Aha, i wyślij wiadomość do księcia Laureolusa. Niech się czym prędzej stawi w Rzymie. Najpóźniej jutro. Nie, dziś wieczorem!

***

Jak za czasów Tyberiusza, kwatery gwardii pretoriańskiej znajdowały się we wschodniej części miasta. Obecnie, prawie tysiąc osiemset lat później, pretorianie, elitarna jednostka straży przybocznej cesarza, zajmowali kwadratowe, przytłaczające gmaszysko: ciemny, brzydki budynek, który miał budzić grozę i to czynił. Apollinaris zdawał sobie sprawę z ryzyka, na jakie się naraża, przybywając do tego ponurego garnizonu. Towarzyszący mu niepozorny oddział stanowił mizerną ochronę. Wobec przewagi liczebnej pretorianów w przypadku starcia byliby zmiażdżeni. Nie miał wszakże wyboru.

Jeśli Demetriusz naprawdę odzyskał władzę, Apollinaris mógł się już uważać za trupa... chyba że zjedna sobie pretorianów. Szczęście się doń uśmiechnęło. Magia godła konsula, dwunastu brzozowych rózg z ostrzami toporów, otworzyła mu drzwi budynku. Obecni byli akurat obaj prefekci pretorianów: wyznaczony przez cesarza Leon Sewerynus oraz Atyliusz Rullianus, jego następca z rozkazu Torkwatusa. Jednakże w tej chwili kluczowym graczem był Sewerynus i zachodziła obawa, że był już w pałacu. Jakby wyszli spod tej samej sztancy: barczyści mężczyźni z ospowatą cerą,

tłustą skórą i przenikliwym spojrzeniem. Pretorianie mieli określone oczekiwania co do wyglądu swoich dowódców i zawsze mądrze było je spełnić, co najczęściej brano pod uwagę. Sewerynus, poprzedni i obecny prefekt, jako młody oficer służył pod dowództwem Apollinarisa w kampanii na Sycylii. Apollinaris liczył na to, że stare więzy lojalności pomogą przełamać lody. I rzeczywiście, Sewerynus nie krył zmieszania w obecności nie tylko swojego konkurenta do stanowiska dowódcy gwardii, ale i przełożonego z dawnych czasów. Stał i się patrzył.

– Co tu robisz? – zapytał z miejsca Apollinaris. – Nie powinieneś być przy cesarzu? – Ee... panie... to jest... – Musieliśmy się naradzić – wtrącił Rullianus. – Chcemy wiedzieć, który z nas naprawdę dowodzi gwardią. – Zatem poprosiłeś go, żeby przyszedł, a on, wariat, się zgodził? – Apollinaris parsknął śmiechem. – Chyba zaszkodziło ci towarzystwo cesarza, Sewerynusie. Widać szaleństwem można się zarazić. – Po prawdzie, to był mój pomysł – rzekł Sewerynus, niczym nie wzruszony. – W sytuacji, kiedy dwóch pełni tę samą

funkcję, Rullianus i ja... – Zaiste. Jednego wyznaczył cesarz, który postradał zmysły, drugiego zaś konsul, który stracił posadę. Wiesz, Rullianusie, że Torkwatus siedzi w lochach, prawda? – Oczywiście, panie – odpowiedział niemalże szeptem. – A ty, Sewerynusie, zapewne masz świadomość, że cesarz jest szalony? – I to bardzo. Cały się ślinił, panie, kiedy rozstawaliśmy się godzinę temu. Tak czy inaczej, z rozkazu Jego Wysokości...

– Żadnego „tak czy inaczej”! – uciął Apollinaris. – Rozkazy wariata można unieważnić. Demetriusz nie nadaje się już do sprawowania władzy. Po latach jego rządów imperium stanęło na krawędzi ruiny. Wy dwaj możecie je uratować, jeśli będziecie działać szybko i odważnie. Stali przed nim jak posągi – tak bardzo przejęci, że zdawali się nie oddychać. – Dla każdego z was mam zadanie – ciągnął konsul – które trzeba wykonać dziś rano. Zaskarbicie sobie wdzięczność całego imperium. A także wdzięczność nowego cesarza i jego konsulów. – Przewiercał to jednego, to

drugiego twardym spojrzeniem. – Wyraziłem się jasno? Ci, co ustanawiają cesarzy, otrzymują w zamian niemałe korzyści. Zrozumieli. Bez cienia wątpliwości. Przekazał im polecenia i wrócił do gmachu konsulatu, żeby poczekać na rozwój wypadków.

***

Wiedział, że przed nim długi i męczący dzień. Zabarykadował się w gabinecie, obstawiwszy drzwi swoją nieliczną świtą, i skracał sobie czas wyrywkowym czytaniem kroniki rządów Tytusa Galiusza autorstwa Lentulusa Aufidiusza, Dziejów Sekstusa Azyniusza, wielkiego dzieła Antypatera o zajęciu Rzymu przez Bizantyjczyków i innych opowieści o burzliwych czasach. Zainteresował go przede wszystkim Azyniusz i jego opis trybuna Kasjusza Cherei, który zamordował szalonego cesarza Kaligulę, co przyczyniło się do jego zguby, kiedy Klaudiusz objął tron po swoim bratanku. Kasjusz Cherea

wiedział, co trzeba zrobić. Ryzykował życie... i w efekcie je stracił, ale się nie zawahał. Apollinaris przeczytał dzieje Cherei dwa razy i długo nad nimi dumał. Późnym popołudniem rozległ się potężny grzmot i niebo rozorała wielka błyskawica, zwiastunka tropikalnej ulewy – pierwszego deszczu od wielu tygodni tego niemiłosiernie upalnego lata. Apollinaris poczytywał to za dobrą wróżbę, znak od bogów, w których nie wierzył, że zła aura wreszcie się odmieni. Po kilku minutach pojawił się przed nim Rullianus, przemoczony do suchej nitki. Egzekucja byłego konsula Marka

Larcjusza Torkwatusa, jak głosił raport, została przeprowadzona w lochach – bez rozgłosu i zgodnie z instrukcjami. Sewerynus, dosłownie depcząc mu po piętach, zjawił się z wiadomością, że stosownie do polecenia cesarz Demetriusz zginął uduszony poduszką; zwłoki obciążone kamieniami zatopiono w Tybrze, w miejscu gdzie często załatwiano takie rzeczy. – Wrócicie teraz na kwaterę, nic nikomu nie mówiąc – rozkazał Apollinaris. Gdy zasalutowali żywo i odeszli z entuzjazmem, zwrócił się do Charakosa: – Wtrąć ich do więzienia. Oto nakazy aresztowania.

– Dobrze, panie. Książę Laureolus czeka na zewnątrz. – Do zmroku godzina. Czyżby odebrał skrzydła Merkuremu, że dotarł tu tak prędko? Żaden szczegół wyglądu księcia nie świadczył o wyjątkowym pośpiechu, z jakim przybył do stolicy. Jak zwykle, sprawiał wrażenie spokojnego, opanowanego, pewnego siebie człowieka, arystokraty z krwi i kości. Jego zimne niebieskie oczy nie zdradzały zdziwienia zamętem w mieście. – Z żalem ci oznajmiam – zaczął od razu Apollinaris swoim przesadnie

poważnym tonem – że to bardzo smutny dzień dla imperium. Jego Wysokość Demetriusz August nie żyje. – Niepowetowana strata – odparł Laureolus tym samym tonem udawanej powagi. A ponieważ w swoim lotnym umyśle błyskawicznie doszedł do właściwych wniosków, w jego oczach odmalowała się zgroza. – Jego następcą będzie...? Apollinaris uśmiechnął się. – Niech żyje Laureolus Cezar August, imperator Rzymu! Laureolus zasłonił twarz rękami.

– Nie, nie... – Musisz. Jesteś zbawcą imperium. Nie dalej jak tego ranka Apollinaris zamierzał poprosić Laureolusa, żeby został drugim konsulem. Jednakże niespodziewana ucieczka Demetriusza z więzienia w królewskim domu gościnnym położyła kres tym planom. Apollinaris wiedział, że może teraz mianować konsulem Charakosa lub Sulpicjusza Sylanusa, zaradnego prefekta finansów publicznych, lub też każdego, kto mu się spodoba. W każdym razie tego dnia należało obsadzić kogoś w roli cesarza. Co Laureolus w lot pojął.

Bladość lic ustąpiła, oczy błyszczały zdumieniem i oburzeniem. – A co z moim cichym wypoczynkiem na prowincji, Apollinarisie? Co z moją pracą uczonego? – Czytać i pisać możesz sobie w pałacu. Zapewniam cię, że cesarska biblioteka nie ma sobie równej w całym świecie. Odmowa nie wchodzi w rachubę. Chciałbyś, żeby Rzym stoczył się w otchłań anarchii? Tylko ty nadajesz się na cesarza. – A ty nie? – Mnie wychowano do żołnierki i administracji. Żaden ze mnie imperator.

Nie, Cezarze, oprócz ciebie nie widzę nikogo. – Przestań nazywać mnie Cezarem! – To moja powinność. I twoja. Będę zawsze przy tobie jako starszy konsul. Wiedz, że i mnie się marzył spoczynek, lecz odkładam go na przyszłość. Rzym tego od nas oczekuje. To miasto widziało już różne oblicza szaleństwa: najpierw szaleństwo Demetriusza, później inna jego odmiana, na którą cierpiał Torkwatus. A wichrzyciele w Suburze są zapowiedzią nowych szaleństw. Trzeba z tym skończyć i tylko my możemy to uczynić. A więc powtarzam: „Niech żyje Laureolus

Cezar August!”. Jutro zostaniesz przedstawiony senatowi, pojutrze ludowi Rzymu. – Niech cię piorun spali, Apollinarisie! – Nie wstyd ci, Cezarze, tak się odzywać do człowieka, który posadził cię na tronie wielkiego Augusta?

***

Laktancjusz Rufus, pełniący funkcję magistrata senatu, osobiście przedłożył wniosek, na mocy którego Laureolus otrzymał prawo do tytułu princepsa, imperatora, wielkiego pontyfika, trybuna ludowego i wielu innych, które przysługiwały pierwszemu obywatelowi i cesarzowi Rzymu. Senatorowie, żwawo porwawszy się z miejsc z okrzykami aprobaty, nie zwlekali z oświadczeniem, że wybór jest jednomyślny. Zaraz potem hrabiego Waleriana Apollinarisa ponownie wybrano na konsula, przy czym osiemdziesięciotrzyletni Clarissimus Blossius, najstarszy członek senatu, szybko został wybrany na współkonsula.

– Teraz więc – rzekł Apollinaris wieczorem w pałacu – zabieramy się do przywracania ładu w imperium. Łatwo powiedzieć, trudniej wykonać. Wcielenie w życie tych pięknych słów okazało się większym wyzwaniem, niż mogłoby się wydawać. Charakos zorganizował siatkę szpiegów, którzy dzień i noc przemierzali miasto, wyczuleni na wszelkie objawy dywersji i niezadowolenia. Ci donosili zgodnie, że jad demokratycznych ideałów rozprzestrzenił się po wszystkich dzielnicach stolicy. Zwykli ludzie, plebejusze, pozbawieni jakichkolwiek zaszczytów i majątków, patrzyli bez zmrużenia oka na egzekucje dworzan

cesarza na placu Marka Anastazjusza, nie przejmowali się też, kiedy konsulowie posyłali na szafot zastępy senatorów i kiedy dowiedzieli się o niemal równoczesnej śmierci konsula Torkwatusa i cesarza Demetriusza. Gdyby do nich należał wybór, aresztowaliby wszystkich uprawnionych do noszenia togi wolnego obywatela, a wraz z nimi ich żony i dzieci, potem skazaliby ich na ścięcie, a majątki rozdzielili wśród pospólstwa dla dobra ogólnego. Apollinaris powołał radę porządku publicznego, mającą badać i kontrolować w stolicy rozprzestrzenianie się wywrotowych

idei. Został jej przewodniczącym. W skład rady oprócz niego weszli Charakos i Laktancjusz Rufus. Kiedy Laureolus protestował, że nie dopuszczono go do tego grona, Apollinaris przyjął i jego, lecz zawsze pilnował, żeby posiedzenia kolidowały z ważnymi zajęciami cesarza. Należało wykonać wiele niemiłych posunięć, a Laureolus w mniemaniu Apollinarisa był człowiekiem zbyt wrażliwym i rycerskim, żeby zaaprobować niektóre krwawe metody. Cóż, i ja nim jestem, pomyślał Apollinaris, wrażliwym i rycerskim człowiekiem, a jednak w ciągu ostatnich tygodni brodziłem w morzu krwi, żeby

uchronić imperium od zagłady. Za późno na odwrót; muszę iść do przodu, dojść na drugi brzeg. Namierzono wreszcie przywódcę rozruchów w Suburze, pewnego Greka imieniem Timoleon, niegdyś niewolnika. Charakos pokazał Apollinarisowi pamflet, w którym Timoleon namawia do wytępienia klasy patrycjuszy, obalenia wszystkich istniejących struktur politycznych w imperium i ustanowienia tak zwanego trybunału ludowego: gremium liczącego tysiąc osób, po dwudziestu z pięćdziesięciu dzielnic stolicy, wybranych w głosowaniu powszechnym przez ogół obywateli. Ustępować mieliby po dwóch latach

służby, przed kolejnymi wyborami, przy czym nikt nie mógłby być członkiem trybunału dwukrotnie w ciągu dekady. Osobom z grona dawnych senatorów i arystokratów nie wolno byłoby zgłaszać swojej kandydatury. – Aresztujcie Timoleona, a z nim ze trzydziestu najbardziej wyszczekanych mącicieli – rozkazał Apollinaris. – Kiedy staną przed sądem, dopilnujecie, żeby prędko dosięgła ich sprawiedliwość. Niebawem powrócił Charakos z wiadomością, że Timoleon zaszył się w niezbadanych komorach starożytnych podziemi, gdzie przemieszcza się z

miejsca na miejsce, stale o krok przed tropiącymi go wysłannikami rady porządku publicznego. – Znajdźcie go – rzekł Apollinaris. – Moglibyśmy go szukać pięćset lat bezskutecznie – odparł Charakos. – Znajdźcie go – powtórzył Apollinaris. Mijały dni, a Timoleon wciąż wymykał się swoim prześladowcom. Inni plebejscy rewolucjoniści nie byli tak przebiegli... albo też nie sprzyjało im szczęście. Aresztowanych agitatorów zwożono wozami. Liczba egzekucji, która nieco zmalała w czasie oficjalnej

żałoby po ogłoszeniu śmierci Demetriusza i po ceremoniach towarzyszących intronizacji cesarza Laureolusa, znów wzrosła. Wnet ścinano tylu winowajców, co pod koniec działalności Torkwatusa. A potem codzienne żniwo jeszcze się powiększyło. Apollinaris nie potrafił oszukiwać samego siebie. Usunął Torkwatusa w interesie pokoju i proszę: podążał tą samą krwawą ścieżką, co jego nieżyjący kolega. Nie widział innego wyjścia. Sprawy wyższej wagi. Wspólnota się chwiała. Sto lat rządów głupich cesarzy osłabiło fundamenty, które teraz należało umocnić. A skoro krew musiała się

koniecznie zmieszać z zaprawą, to trudno, niech i tak będzie. To był jego obowiązek, mimo że często bolesny. Zawsze stawiał znak równości między obowiązkiem a zwykłą, prostą służbą – służbą imperium, cesarzowi, obywatelom Rzymu, własnemu kodeksowi zasad przykładnego Rzymianina. W tych dramatycznych dniach odkrył jednak, że w grę wchodzi coś więcej: ciężkie brzemię trudności, sporów, cierpienia i wyrzeczeń. Mimo to ani myślał się uchylać. Cesarz Laureolus tymczasem rzadko pokazywał się publicznie. Apollinaris przekonywał, że w tych niepewnych

czasach lepiej dla niego, jeżeli będzie postrzegany jako osamotniony dostojnik, przetrzymywany w pałacu, nie skalany rzezią. Kiedy więc powróci ład i porządek, nikt mu nie zarzuci, że splamił sobie ręce krwią ludu. Laureolus wziął sobie do serca tę radę. Najczęściej przebywał sam na sam ze swoimi myślami, uczestniczył w posiedzeniach senatu, stronił od publicznych ceremonii, nie wydawał oświadczeń. Kilka razy w tygodniu odwiedzany w pałacu przez Apollinarisa, tylko dzięki temu zachowywał więź z machiną rządową. I miał świadomość potworności, rozgrywających się na placu straceń.

– Martwię się tym rozlewem krwi, Apollinarisie – powiedział siódmego tygodnia swoich rządów. Nieznośny upał lata ustąpił chłodom niespotykanie dżdżystej i zimnej jesieni. – Wstąpiłem na tron w niemiłych okolicznościach. Przejdę do historii jako potwór bez serca, a jak potwór może sobie zaskarbić miłość ludu? Nie mogę skutecznie rządzić, jeśli lud mnie będzie nienawidził. – Z czasem zrozumieją, Cezarze, że dzisiejsze wydarzenia wynikają z troski o dobro społeczeństwa. Podziękują ci, żeś ocalił imperium przed zapaścią i ruiną.

– A nie można wskrzesić dawnego zwyczaju skazywania wrogów na wygnanie? Nie można czasem okazać łagodności? – Łagodność zostanie poczytana za słabość. A wygnańcy wracają groźniejsi niż przedtem. Zadając śmierć wrogom, zapewniamy pokój przyszłym pokoleniom. Cesarz nie dał się przekonać. Przypomniał Apollinarisowi, że ostrze topora obróciło się przeciwko szarym ludziom, których życie nie rozpieszcza nawet w pomyślnych czasach. Niepisana umowa cesarza z ludem, zdaniem Laureolusa, brzmiała: pokój i

stabilizacja w zamian za bezwzględne posłuszeństwo cesarskim rozkazom. Gdy jednak cesarz za mocno przykróci im cugli, zaczną fantazjować i myśleć o szczęściu w jakimś złudnym życiu poza śmiercią. Na Wschodzie, w Syrii, Ajgyptos i Arabii, zawsze zjawiali się religijni fanatycy, którzy starali się wbić ludziom do głowy swoją naiwną naukę, i zawsze trzeba było siłą tłumić zarzewia buntu. Religia, która obiecuje zbawienie w przyszłym świecie, nieuchronnie osłabia wierność poddanych w tym świecie. O ich wierność należy zabiegać bez ustanku na drodze łaskawości. Stąd konieczność roztropnego rozluźnienia co pewien czas rządowych restrykcji. Obecne prześladowania przywódców

ludu, jak się wyraził Laureolus, urągały zdrowemu rozsądkowi. – Na przykład ten Timoleon – mówił cesarz. – Musisz za wszelką cenę wykurzyć go z nory? Nie potrafisz go znaleźć, a on staje się coraz większym bohaterem ludu. – Timoleon zagraża imperium jak nikt inny w dziejach, Cezarze. To włócznia wymierzona w tron. – Czasami niepotrzebnie dramatyzujesz, Apollinarisie. Radzę ci, zostaw go w spokoju. Pokaż światu, że jesteśmy w stanie tolerować nawet Timoleona. – Chyba nie rozumiesz, jak

niebezpieczny... – Niebezpieczny? Toż to zwykły obszarpany krzykacz. Nie chcę z niego robić męczennika. Owszem, można go schwytać i ukrzyżować, lecz po co dawać ludziom bohatera? Odwrócą świat do góry nogami w jego imieniu. Niech sobie żyje. Apollinaris przeczuwał jednak zagrożenie, więc nie ustawały poszukiwania. Ostatecznie Timoleon, wydany przez chciwego kamrata, został pojmany w jednej z najgłębszych, najbardziej niedostępnych jaskiń podziemnego świata. A z nim kilkunastu najbliższych współpracowników i setki

zwolenników. Apollinaris, jako przewodniczący rady porządku publicznego, nie mówiąc nic cesarzowi, natychmiast rozkazał przeprowadzić proces. Wyobrażał sobie, że nastąpi jedna zbiorowa, ostateczna egzekucja, a potem czas rozlewu krwi dobiegnie końca. Po śmierci Timoleona i jego popleczników Laureolus będzie mógł wreszcie wyjść z cienia i na znak pokoju wręczyć ludowi gałązkę oliwną. Po epoce przemocy nadchodził czas pojednania i naprawy zniszczeń. Po raz pierwszy odkąd wrócił z prowincji, Apollinaris miał wrażenie, że

jego misja jest bliska ukończenia, że bezpiecznie przeprowadził imperium przez wszystkie zawieruchy i nareszcie może zrzec się publicznej odpowiedzialności. Wtem jednak Tyberiusz Charakos przyniósł zdumiewające wieści, jakoby cesarz Laureolus w geście królewskiej łaskawości ogłosił amnestię dla więźniów politycznych. W ciągu dwóch, trzech dni Timoleon i jego przyjaciele mieli zostać wypuszczeni z lochów. – Postradał rozum – skonstatował Apollinaris. – Nawet Demetriusz nie zrobiłby takiej głupoty. – Sięgnął po pióro i papier. – Masz, pójdziesz do

więzienia z nakazem egzekucji, zanim kogokolwiek puszczą na wolność... – Panie... – wtrącił nieśmiało Charakos. – Tak? – Apollinaris nie podnosił wzroku. – Panie, cesarz cię wzywa. W ciągu godziny masz się stawić w pałacu. – Dobrze. Akurat zdążę podpisać nakazy.

***

Zaledwie wszedł do prywatnego gabinetu cesarza, uświadomił sobie, że dziś po południu podpisał własny wyrok śmierci. Albowiem na biurku leżał plik dokumentów, które wręczył Charakosowi przed niespełna godziną. Zapewne przechwycił je sługus Laureolusa. Z bladoniebieskich oczu cesarza bił chłód zimniejszy od tchnienia lodu. – Czyżbyś nie wiedział, konsulu, że ogłosiłem amnestię dla tych ludzi?

– Miałbym skłamać? Nie, Cezarze, za późno, żebym coś wskórał tym sposobem. Wiedziałem. Uważałem, że to błąd, i postanowiłem go naprawić. – Sprzeciwiłeś się rozkazom cesarza? To wymagało odwagi, konsulu! – Rzeczywiście. Posłuchaj, Laureolusie... – Cezarze. – Cezarze. Timoleon z całego serca pragnie zniszczyć imperium, senat i wszystko, na czym opiera się rzymski ustrój. Trzeba go zgładzić. – Już ci powiedziałem: każdy

nierozważny cesarz posyła na śmierć swoich wrogów. Skinie ręką i po sprawie. Ale dopiero cesarz zdolny okazać litość jest tym, którego lud pokocha i okaże posłuszeństwo. – Nie biorę odpowiedzialności za to, co się stanie, Cezarze, jeśli będziesz nalegał na wypuszczenie Timoleona. – Nikt nie obarczy cię odpowiedzialnością – odparł spokojnie Laureolus. – Chyba rozumiem, co chcesz przez to powiedzieć, Cezarze. – Wiem, że rozumiesz.

– Tak czy inaczej, lękam się o ciebie, skoro chcesz go uwolnić. Lękam się o Rzym. – Mimo żelaznej żołnierskiej dyscypliny na chwilę stracił panowanie nad sobą. – Laureolusie, Laureolusie! Jakże żałuję, że wybrałem cię na cesarza! Jak bardzo się pomyliłem! Nie rozumiesz, że Timoleon musi zginąć dla dobra ogółu? Domagam się jego stracenia! – Dziwnie się zachowujesz przed obliczem cesarza – rzekł Laureolus wyważonym tonem, bez cienia rozdrażnienia. – Zupełnie jakbyś nie dowierzał, że nim jestem. Tak się składa, że naprawdę jestem władcą i nie ugnę się pod żadnymi naciskami. Co

więcej, przyjmuję twoją rezygnację ze stanowiska konsula. Przekroczyłeś swoje uprawnienia i nie widzę dla ciebie miejsca w nowym rządzie, teraz gdy zaczynam leczyć rany. Zostaniesz wygnany do miejsca, które sam sobie wybierzesz, byle daleko stąd. Może być Ajgyptos, Cypr, Pont... – Nie. – Poza tym możesz tylko odebrać sobie życie. Piękna śmierć, godna Rzymianina. – To się również nie stanie. Jeśli chcesz się mnie pozbyć, każ mnie zaciągnąć na plac Marka Anastazjusza, niech mi odrąbią głowę na oczach gawiedzi. I wytłumacz im z łaski swojej, czemu taki

los spotkał człowieka, który uczynił tyle dobrego dla Cesarstwa. Obarcz mnie winą za rozlew krwi w ostatnich czasach. Za wszystko, nawet za egzekucje wykonane na rozkaz Torkwatusa. Z pewnością zaskarbisz sobie miłość ludu, a przecież wiem, jak bardzo pragniesz tej miłości. Twarz Laureolusa nie odzwierciedlała żadnych uczuć. Gdy zaklaskał, do gabinetu weszło trzech gwardzistów. – Odprowadzicie hrabiego Apollinarisa do cesarskiego więzienia – rzekł i się odwrócił.

***

– Nie odważy się skazać cię na ścięcie – zauważył Charakos. – Byłby to początek nowych zamieszek i wyroków. – Tak sądzisz? – Apollinaris dostał najwygodniejszą celę, zarezerwowaną dla szlachetnie urodzonych więźniów, okrytych hańbą członków rodziny panującej czy młodszych braci, którzy targnęli się na życie cesarza. Na ścianach wisiały grube, purpurowe

tkaniny, sofy były dziełem pierwszorzędnych rzemieślników. – Tak sądzę. Jesteś najważniejszym człowiekiem w Cesarstwie. Wszyscy wiedzą, czego dokonałeś w prowincjach. I wiedzą, że uchroniłeś nas przed Torkwatusem, a Laureolusowi otworzyłeś drogę do tronu. Po śmierci Demetriusza powinieneś był przejąć władzę. Jeśli cię zabije, będzie miał senat przeciwko sobie i rozruchy w mieście. – Szczerze wątpię – odparł Apollinaris zmęczonym głosem. – Mylisz się w ocenie sytuacji, choć rzadko ci się to zdarza. Mniejsza o to. Przyniosłeś

książki? – Tak. – Charakos otworzył ciężką paczkę. – Lentulus Aufidiusz, Sekstus Azyniusz, Swetoniusz, Ammianus Marcellinus, Juliusz Kapitolinus, Liwiusz, Tukidydes, Tacyt. Najwięksi dziejopisarze. – Będę miał co czytać w nocy – rzekł Apollinaris. – Dziękuję, możesz odejść. – Panie... – Możesz odejść – powtórzył, lecz gdy Charakos zbliżył się do drzwi, zapytał: – Jeszcze jedno. Co z Timoleonem? – Puścili go na wolność, panie.

– Tego się właśnie obawiałem. Po odejściu Charakosa zajął się książkami. Zamierzał zacząć od Tukidydesa, przerażającego sprawozdania z okropnej wojny między Atenami a Spartą, książki wyjątkowo posępnej w swoim przekazie. Potem chciał się przebić, tom po tomie, poprzez późniejsze dzieje. A jeśli Laureolus zostawi go na razie przy życiu, żeby mógł je wszystkie jeszcze raz przeczytać, może sam się zabierze za więzienne zapiski – pamiętnik, w którym będzie próbował nie rozczulać się nad sobą, mimo że opowie, jak dla ratowania imperium położył na szali własne życie. Nie sądził jednak, żeby

Laureolus dał mu czas na pisanie. Nie odbędzie się publiczna egzekucja, o nie. Charakos nie mylił się w tym względzie. Był wszak bohaterem ludu, a takich się publicznie nie wlecze pod topór. W dodatku Laureolus wychodził z założenia, że należy dać wytchnienie zapracowanym katom i przywrócić w stolicy coś na podobieństwo ładu. Sięgnął po pierwszy tom dzieła Tukidydesa. Zatrzymał się na wstępie i czytał go raz po raz. Zapukano do drzwi. Czekał na to. – Proszę – odpowiedział. – Drzwi raczej nie są zamknięte.

Do celi wszedł wysoki osobnik, człowiek w czarnym kapturze, spod którego wyzierało chude oblicze. Zimne spojrzenie wpadniętych oczu, napięta i szorstka skóra, wargi wąskie i zaciśnięte. – Znam cię – rzekł spokojnie Apollinaris, choć nigdy go nie widział. – Powinieneś – stwierdził mężczyzna, idąc ku niemu z obnażonym nożem. – Znasz mnie bardzo dobrze. I chyba się mnie spodziewałeś. – Spodziewałem się – odparł Apollinaris.

***

Był pierwszy dzień miesiąca, kiedy prefekt finansów publicznych i prefekt skarbca cesarskiego spotykali się na tradycyjnym obiedzie, na którym omawiali sprawy dotyczące działania obu instytucji. Nawet teraz, wiele tygodni od przejęcia władzy przez nowego cesarza, nad prywatną szkatułą władcy, fiscus imperialis, wciąż pieczę sprawował Kwintus Cestiusz, podczas gdy środkami publicznym, fiscus

publicus, od lat zarządzał Sulpicjusz Sylanus. Przeżyli wszystkie burze. Sztukę przetrwania opanowali do perfekcji. – A więc hrabia Walerian Apollinaris zabity – rzekł Cestiusz. – Szkoda. Był wielkim człowiekiem. – Zbyt wielkim, żeby ustrzec się zguby. Takich ludzi zawsze w końcu się usuwa. Ale szkoda, zgadzam się z tobą. Był prawdziwym Rzymianinem. Takim, jacy dawniej bywali. W dzisiejszych strasznych czasach niełatwo takich znaleźć. – Przynajmniej mamy spokój. Imperium jest znowu potęgą dzięki hrabiemu

Apollinarisowi i miłościwie nam panującemu cesarzowi Laureolusowi. – Tak, ale czy się ostoi? Czy rozwiązano najważniejsze problemy? – Sylanus, mały, chytry żarłok o wielkim niezmąconym poczuciu humoru, ukroił sobie kolejną porcję mięsa. – Zabawię się we wróżbitę, Cestiuszu. W ciągu stu lat wszystko runie. – Jesteś niepoprawnym optymistą. Mylisz się co najmniej o połowę. – Kwintus Cestiusz sięgnął po wino, choć pił rzadko. – No tak, masz rację – stwierdził Sylanus.

AUC 2603

VIA ROMA

Jak ustalono, czeka na mnie powóz, kiedy schodzę na ląd w porcie neapolitańskim po sześciodniowym rejsie parowcem z Brytanii. Mój ojciec o wszystko się zatroszczył ze zwykłą sobie zapobiegliwością. Woźnica od

razu mnie spostrzega, bo i trudno nie zauważyć potężnego, złotowłosego barbarzyńcy, nordyckiego wielkoluda, który góruje nad zagonioną ciżbą niskich, smagłych południowców. – Signore! Signore! – woła. – Venga qua, signore. Jednakże ciepło słonecznego październikowego dnia przykuwa mnie do miejsca. Rozglądam się w oszołomieniu, przygnieciony natłokiem nieznanych mi widoków i zapachów. Podróż z ojczystej Brytanii, gdzie panują jesienne słoty, do baśniowej krainy niekończącego się lata okazała się wyprawą nie tylko do innego kraju, ale

wręcz świata. Urzeka mnie migotliwe, rozpalone powietrze, intensywny blask słońca, krocie nieznanych tropikalnych drzew. I rozległe, imponujące miasto, rozciągnięte wzdłuż wybrzeża Zatoki Neapolitańskiej. I pagórki porośnięte bujną zielenią, pięknie upstrzone bielą zimowych willi cesarskiej arystokracji. Na prawo zaś, w oddali, piętrzy się ciemna góra, potężny wulkan Wezuwiusz, wznoszący się nad miastem jak drzemiący bóg. Wydaje mi się, że widać nikłą, szarą smużkę dymu, wydobywającą się chybotliwie z wierzchołka. Może w czasie mojej obecności bóg się obudzi i okrwawi zbocza ognistą rzeką lawy, jak to czynił na przestrzeni niezmierzonych wieków?

To się akurat nie stanie. Ale będzie ogień – pożar, który strawi imperium. Moim przeznaczeniem jest stanąć na krawędzi, w rozbłyskach pożogi, bez świadomości tego, co się wokół dokonuje. Biedny, niewinny naiwniak z dalekiego kraju. – Signore! Per favore! – Woźnica przepycha się w moją stronę i niecierpliwie szarpie mnie za rękaw, co jest wyjątkowo karygodnym zachowaniem. W Brytanii dałbym takiemu w łeb, lecz to nie Brytania, tu zapewne panują inne obyczaje. Patrzy na mnie błagalnym wzrokiem. Dwukrotnie przewyższam go wzrostem.

– Ty znasz romano, signore? – pyta ze śmiesznym brytańskim akcentem. – Musimy stąd zaraz wyjechać. Tłok, masa ludzi, bagaże, co tylko. Nie wolno mi marudzić na nabrzeżu, gdy mam pasażera. Takie prawo. Capisce, signore? Capisce? – Si, si, capisco – odpowiadam. Oczywiście, że mówię po rzymsku. Przygotowując się do podróży, przez trzy tygodnie uczyłem się języka, w zasadzie dość łatwego. Bo czymże on jest, jeśli nie uproszczoną, ordynarną wersją łaciny. A kto nie zna łaciny w cywilizowanym świecie? – Andiamo, si. Uśmiecha się i kiwa głową.

– Allora. Andiamo! Dookoła harmider. Nowo przybyli pasażerowie usiłują znaleźć środek transportu do hotelu, rodziny furiacko bronią się przed rozdzieleniem w tłoku, handlarze sprzedają tanie zegarki kieszonkowe i niestarannie pokolorowane kartki pocztowe, parszywe psy ujadają, mali obszarpańcy łotrowskim wzrokiem wodzą za torebkami. Gwar i hałas nie do opisania. A my, ja i woźnica, oazą spokoju pośrodku tego wszystkiego. Wskazuje mi miejsce w powozie: pluszowe siedzenie, skórzane obicia, błyszczące mosiężne okucia, ale też nieznośny zapach czosnku. Dwa szlachetne

kasztanowe konie stoją cierpliwie w uprzęży. Przybiega bagażowy i słychać, jak walizy uderzają o dach. Po chwili z delikatnym kołysaniem jedziemy wzdłuż nabrzeża w kierunku tętniącego życiem śródmieścia, mijając marmurowe nadmorskie pałacyki urzędników celnych i niezliczoną ilość gmachów cesarskiej administracji, jak również świątynie Minerwy, Neptuna, Apolla i Jupitera Optimusa Maximusa. Podążamy krętymi bulwarami w kierunku dzielnic modnych hoteli na zboczach między portem a wzgórzami. Zatrzymam się w „Tyberiuszu” przy Via Roma, bulwarze będącym, jak mi powiedziano, wielką promenadą górnego miasta – miejscem, które trzeba zobaczyć i na którym należy

się pokazywać. Przecinamy ulice, liczące zapewne dwa tysiące lat. Bawi mnie myśl, że ongiś mógł tędy przejeżdżać sam August Cezar, Neron, a nawet Klaudiusz, starożytny zdobywca mojej ojczyzny. Poza obrębem portu budynki są wąskie i wysokie, ponure pięcio – i sześciopiętrowe kamienice, pobudowane obok siebie bez najmniejszej przerwy. Okiennice zatrzaśnięte przed południowym skwarem, nieprzeniknione i tajemnicze. Tu i ówdzie szersze, niższe budynki z małymi podwórkami: tęgie i przysadziste gmaszyska z szarego kamienia, wzniesione przed dwustu laty

w kwiecistym barokowym stylu. Są to niewątpliwie kupieckie rezydencje możnych importerów i eksporterów, dzięki którym miasto prosperuje. Gdyby tu mieszkała moja rodzina, zapewne miałbym podobny dom. Jesteśmy jednak Brytonami. Nasz śliczny, przestronny dworek stoi pośród rozległych falujących traw w słodkiej Kornwalii. Jestem tu tylko turystą, opuszczającym swoją ustronną, zapyziałą prowincję, żeby po raz pierwszy w życiu zobaczyć wspaniałą Italię, skoro się wreszcie skończyła druga wojna zjednoczeniowa i znów można bez przeszkód poruszać się między odległymi zakątkami imperium.

Gapię się, zafascynowany, na wszystkie strony, aż z tego patrzenia rozbolały mnie oczy. Gliniane doniczki z olśniewającymi czerwonymi i pomarańczowymi kwiatami na ścianach domów, krzykliwe szyldy na wysokich słupkach nad sklepami, targowiska ze stosami nieznanych zielonych i fioletowych owoców i warzyw. Gdzieniegdzie na murach kamienic wiszą długie, wyblakłe transparenty, na których metodą litografii utrwalono portret poprzedniego cesarza Laureolusa lub jego wnuka i następcy tronu, świeżo upieczonego władcy Maksencjusza Augusta, opatrzony u góry i u dołu pochwalnymi, patriotycznymi hasłami. To rewir lojalistów. Podobno

neapolitańczycy kochają imperium bardziej niż obywatele Urbs Romy. Nareszcie Via Roma. Istotnie, wielki bulwar, rzekłbym nawet, że większy od tych w Londinie i Parisi; biegnący środkiem szeroki pas dla powozów, obrzeżony dziwnymi, nienaturalnie połyskliwymi ciepłolubnymi krzewami i drzewami, zaś po obu stronach drogi przepyszne biało-różowe marmurowe fasady wytwornych hoteli, luksusowych sklepów, rezydencji bogaczy. Mnóstwo przydrożnych kafejek, a wszędzie tłok. Mijając je, słyszę wesołe pogawędki, hałaśliwe wybuchy śmiechu, brzęk szkła. Hotelowe markizy, umocowane jedna przy drugiej praktycznie w

nieprzerwanym ciągu, wykrzykują dzieje imperium imionami sławnych cesarzy: Hadriana, Marka Aureliusza, Augusta, Maksymiliana, Lucjusza Agryppy. I, nareszcie, „Tyberiusz”: hotel ani nie najpiękniejszy, ani też nie najmizerniejszy w tej gromadzie: budynek z białym frontonem w klasycznym stylu odrodzenia, usytuowany w jasnej dzielnicy eleganckich sklepików i restauracji. Recepcjonista mówi płynnie po brytańsku. – Pański paszport poproszę. Ogląda go z napuszoną miną. Patrzy na moje złote loki i długie, sumiaste wąsy,

porównuje je z wizerunkiem mniej zarośniętego oblicza na zdjęciu paszportowym. Doszedłszy do wniosku, że faktycznie jestem Cymbelinem Wetruwiuszem Skapulanusem z Londinu, z rodu Karatakusa w Kornwalii, gwizdnięciem przywołuje facchina, który wtaszczy na górę walizy. Apartament jest komfortowy: wysokie pomieszczenia w rogu budynku, widok na port z jednej strony i z drugiej na wulkan. Parobek hotelowy uczy mnie obsługiwać wannę, pokazuje nocną lampkę i barek z trunkami, pieczołowicie poprawia łóżko. Daję chłopakowi złotego solida (nikt nie zarzuci skąpstwa Skapulanusowi z rodu Karatakusa), ten jednak beznamiętnie

chowa go do kieszeni, jakbym mu rzucił miedziaka. Po jego odejściu, nim się rozpakuję, długo stoję przy oknie, sycąc się panoramą miasta i roziskrzonej zatoki. Nigdy nie oglądałem tak cudownych widoków: szerokie, paradne aleje, świątynie, amfiteatry, błyszczące wieżyczki pałaców, jazgotliwe targowiska. A przecież to tylko Neapolis, drugie miasto Italii! W porównaniu z nim nasz ukochany Londin jest błotnistą, prowincjonalną dziurą. Skoro tak wygląda Neapolis, jak zaprezentuje się Rzym? Doświadczam dziwnie niepokojącego i

niezwykłego uczucia, jakim są, podejrzewam, początki pokory. Jestem synem zamożnego człowieka, mój ród wywodzi się – bardziej lub mniej krętymi drogami – od królów dawnej Brytanii, kształciłem się na najlepszych uczelniach, odebrałem gruntowne wykształcenie, ukończywszy z wyróżnieniem studia w kantabrygijskiej uczelni na kierunku historii i architektury. Ale jakie to ma tu znaczenie? Przebywając w Italii, w samym sercu niezniszczalnego imperium, jestem tylko muskularnym, zadufanym w sobie Celtem z dalekiego krańca cywilizacji. Tutejsi ludzie pewnie uważają, że w domu noszę skórzany kilt i wcieram we włosy świńskie sadło.

Mogę się tu nie raz poczuć jak ryba wyrzucona na brzeg. Będzie to dla mnie nowe przeżycie, ale czyż nie dlatego celem mojej podróży jest Italia, Roma Mater? Szukam nowych doświadczeń.

***

Kiedy wychodzę na popołudniowy spacer, sklepy przy Via Roma są pozamykane. Nikogo nie widać, ludzie

cisną się tylko w kawiarniach i restauracjach. Ze względu na żar lejący się z nieba praca zamiera w południe, wznawiana w chłodniejszej porze wieczorem. Witryny zachęcają do kupna zadziwiających towarów ze wszystkich zakątków imperium: Afryki, Indii, Galii, Hispanii, Brytanii, nawet Azji Mniejszej i tajemniczych krajów, które leżą dalej, Kataju i Cipangu, gdzie mieszkają mali ludzie o skośnych oczach. Najmodniejsze ubrania, klasyczna biżuteria, piękne buty, przedmioty użytku domowego, drogie artykuły najrozmaitszego typu. Tu właśnie uwidacznia się wielkie bogactwo imperium. Wojna się wreszcie skończyła, toteż ze wszystkich

ujarzmionych prowincji zaczynają spływać towary zbytku. Chodzę tak sobie i chodzę. Via Roma wydaje się bezkresna, ciągnie się przede mną w nieskończoność, daleko poza widnokrąg. Oczywiście, ma swój koniec, o czym świadczy sama nazwa. Jej kresem musi być wielka metropolia Urbs Roma. Nieprawdą jest, że wszystkie drogi prowadzą do Rzymu, jak się mówi w Italii, lecz ta akurat rzeczywiście tam biegła. Wystarczyłoby iść stale na północ, żeby kiedyś dojść do Miasta Siedmiu Wzgórz. Ale na to jeszcze przyjdzie czas. Podbój Italii musi się dokonać małymi krokami. Najpierw Neapolis i jego malownicze

okolice, a dopiero potem skok na północ, na spotkanie ze złowrogim miastem cesarzy. Ludzie wychodzą już z kafejek. Niektórzy odwracają się i gapią na mnie bez skrupułów, jak ja gapiłbym się na słonia lub żyrafę na ulicy w Londinie. Nie widzieli nigdy Bryta? Jasnych włosów tu się nie spotyka? Może zwracam na siebie uwagę wzrostem i szerokimi barami, a może złotym kolczykiem i ciężką bransoletą zwolenników celtyckiego odrodzenia? Trącają się łokciami, uśmiechają i coś szepczą. Mijając ich, łaskawie odwzajemniam

uśmiechy. Dzień dobry, moi drodzy rzymscy współobywatele, chciałoby się powiedzieć. Ale pewnie podśmiewaliby się z mojej łaciny z brytańskimi naleciałościami lub z prób porozumiewania się potocznym rzymskim językiem. W hotelu czeka na mnie wiadomość. Mój ojciec, chwała mu za to, napisał listy do pewnych członków neapolitańskiej arystokracji, prosząc, aby mnie powitali i pomogli mi wejść do rzymskiej socjety. Zanim wyszedłem z hotelu na spacer, wysłałem listy z wiadomością o swoim przyjeździe do ludzi, których miałem tu poznać. I już nadeszła odpowiedź. W

najuprzejmiejszych słowach zapraszano mnie na obiad wieczorem w willi Marcellusa Domicjana Frontinusa, który jest właścicielem, jeśli mam wierzyć zapewnieniom ojca, co drugiej winnicy między Neapolis a Pompejami. Jego brat Kasjusz to jeden z bohaterów niedawnej wojny. O godzinie osiemnastej ma na mnie czekać powóz pod hotelem. Przepełnia mnie dziwna radość. Już pierwszego dnia chcą uprzyjemnić barbarzyńcy pobyt w macierzy. Oczywiście, corocznie statki Frontinusa zawożą dziesięć tysięcy baryłek słodkiego białego wina do magazynów mojego ojca w Londinie, co nie jest bynajmniej błahym interesem.

Aczkolwiek dziś wieczorem nie będzie się mówiło o interesach. Po pierwsze, niewiele wiem o tym, czym zajmuje się ojciec, po drugie jednak, co ważniejsze, ja i Frontinus jesteśmy patrycjuszami i musimy przestrzegać dobrych obyczajów. Pochodzi on ze starożytnego rodu senatorów – potomek ludzi, którzy tysiąc lat temu powoływali i obalali cesarzy. W moich żyłach zaś płynie królewska krew, a przynajmniej tak twierdzi ojciec, co też potwierdza moje imię Cymbelina. Karatakus, Kassewelaunus, Tinkommius, Togodumnus, Prasutagus. Co jakiś czas ojciec twierdzi, że naszym przodkiem jest jeden z tych wielkich celtyckich wodzów, dorzucając na wszelki

wypadek Kartamanduę, królową Brygantów. Mimo że ta cwaniara podpisała traktat z rzymskimi najeźdźcami, a swego monarchę Karatakusa posłała w łańcuchach do Rzymu. Wszystko to jednak działo się w dawnych czasach. Od tamtej pory wielokrotnie nas pacyfikowano. Każdy wie, że wszelka władza i chwała mają swoją siedzibę teraz i na wieki w wiecznym mieście, na drugim końcu Via Roma. Frontinus będzie się do mnie odnosił z życzliwością jeśli nie przez wzgląd na heroiczne, choć daremne czyny wojowników będących moimi rzekomymi przodkami, to przynajmniej z powodu dziesięciu tysięcy baryłek wina, które zamierza w przyszłym roku wysłać

do Londinu. Dobrze sobie pojem dziś wieczór, poznam ważnych ludzi, dostanę zaproszenie do zamożnych domów w mieście i – gdy już będę gotów – w stolicy. Biorę kąpiel, golę się i namaszczam włosy, ale nie świńskim sadłem. Z wielką starannością dobieram ubranie: jedwabną bizantyjską tunikę do kompletu z apaszką, piękne obcisłe spodnie z ajgipskiego lnu barwionego na szkarłat i sandały z najlepszego syryjskiego warsztatu. Nadto, rzecz jasna, złoty kolczyk i dwie ciężkie bransolety dla podkreślenia nutki barbarzyństwa, dzięki której będą mnie bardziej cenić.

Gdy wychodzę z hotelu, powóz czeka. Nubijski woźnica w szkarłacie i turkusie; białe araby; powóz z hebanu inkrustowanego paskami z kości słoniowej. Myślę, że godny samego cesarza. A przecież Frontinus jest tylko zamożnym patrycjuszem, do tego pochodzącym z południa. Ciekawe, czym podróżuje cesarz, skoro Frontinus wysyła taki pojazd po młodzieńców przybywających z zacofanych prowincji? Droga skręca między wzgórza. Nad miasto nadpłynęła chmura, przez którą wieczorne promienie słońca przesiewają się niczym złoty deszcz. Woda w zatoce płonie. W dali majaczą

tajemnicze szare wyspy. Willa Marcellusa Domicjanusa Frontinusa stoi pośrodku tak rozległego parku, że od chwili minięcia olbrzymiej żelaznej bramy jedziemy jeszcze piętnaście minut. To lekki i zgrabny pawilon, którego potężne rozmiary starannie maskuje elegancja projektu, zbudowany na skraju stromego zbocza. Zwodzi pozorną kruchością, jakby był czuły na najlżejsze zmiany w atmosferze. Panorama widoczna z portyku obejmuje Wezuwiusza na wschodzie i jakiś samotny cypel daleko po drugiej stronie zatoki. Wokół domu rosną przecudnie kwitnące krzewy i drzewa; wydzielana przez nie woń przywodzi na myśl

nieprzebrane bogactwa. Zaczynam się zastanawiać, czy te dziesięć tysięcy beczek wina mają dla niego aż tak duże znaczenie. Sam Frontinus jest skromny i przyjacielski. Korpulentny, łysawy człowieczek, skory do uśmiechu, od razu budzi sympatię. Gdy wychodzę z powozu, już czeka, żeby mnie przywitać. – Jestem Marcello Domiziano – mówi po rzymsku i z jowialnym uśmiechem podaje mi rękę. – Witaj w moim domu, drogi przyjacielu Cymbelinie. Marcello Domiziano. Woli nie łacińską,

lecz rzymską formę swojego imienia. W prowincjach, oczywiście, pretensjonalnie przyjmujemy łacińskie imiona, mieszając je do pewnego stopnia z brytańskimi, galijskimi czy teutońskimi odpowiednikami. Tymczasem w Italii jedynymi ludźmi, którym przywilej pozwala nosić starożytne łacińskie imiona, są członkowie senatu, rodziny cesarza oraz wysocy rangą żołnierze. Reszta musi zadowolić się rzymskimi formami. Frontinus nie chełpi się należnym mu przywilejem; pozwala, żebym używał formy „Marcello”, jakbym się zwracał do któregoś z jego robotników rolnych. Ze swojej strony poprzestaje na „Cymbelinie”. Niebawem łączy nas

serdeczna przyjaźń – przynajmniej chce, żebym tak to odbierał – a przecież dopiero co przyjechałem.

***

Towarzystwo już biesiaduje w owiewanym bryzą otwartym patio z lastrykową posadzką, dającym widok na położone w dole śródmieście. Piętnastu, może dwudziestu gości, przystojni

mężczyźni, zachwycające kobiety, a wszyscy śmieją się i gawędzą jak klienci kafejek. – Moja córka Adriana – mówi Frontinus. – Jej przyjaciółka Lucylla na co dzień mieszka w Rzymie. Trudno wyrazić ich urodę. Kręcą się koło mnie i jestem oszołomiony. Pamiętam, jak kiedyś w Galii, we wspaniałej willi niedaleko Nemausus, gospodarz wprowadził mnie w środek lustrzanego labiryntu, który zbudował sobie dla zabawy. Natychmiast zatoczyłem się w przód, ginąc wśród powtarzających się w nieskończoność obrazów, tak iż musiałem się wycofać

wielkim wysiłkiem woli. Serce mi łomotało, miałem zawroty głowy. Podobnie czuję się teraz, gdy stoję między tymi dwiema ślicznotkami. Ich piękno poraża, a zapach zniewala. Frontinus odszedł, a ja zapomniałem, która to córka, a która przyjaciółka. Patrzę zmieszany to na jedną, to na drugą. Dziewczę stojące z lewej strony jest dorodne i hoże. Ma ostre rysy twarzy, jasną skórę i ogniście rude włosy ułożone w ciasne loki – na archaiczną modłę, jakby żywcem wzięte z malowidła ściennego. Druga, wyższa i czarnowłosa, jest szczupła, niemal

wiotka, z szyją ozdobioną sznurami niebieskich fajansowych paciorków i wzorkiem z szarych kółeczek pod oczami. Ma zwinne ruchy, delikatną skórę i powab Ajgipcjanki. Córką Frontinusa musi być ta ruda, pomyślałem, porównując mocną budowę jej ciała z jego sylwetką. A jednak się pomyliłem! To ona przybyła z Rzymu, podczas gdy ta wyższa odzywa się nie po rzymsku, lecz po łacinie, głosem słodkim jak grecki miód: – Przynosisz zaszczyt naszemu domowi, czcigodny gościu. Ojciec mówi, że pochodzisz z królewskiego rodu. Zastanawiam się, czy ze mnie nie kpi.

Widzę jednak, że lustruje mnie od stóp do głów, jakbym był posągiem w muzealnej sali królów. Druga robi to samo. – W każdym razie noszę imię po królu – odpowiadam. – Cymbelin. Możecie go znać z książek historycznych jako Kunobelinusa. Jego synem był wódz Karatakus, schwytany i ułaskawiony przez pierwszego cesarza Klaudiusza. Mój ojciec wychodził ze skóry, żeby wywieść nasz ród od tych dawnych wodzów. Uśmiecham się rozbrajająco. I widzę, że łapią w lot moje myśli. Opisuję durne pozerstwo bogatego kupca z prowincji,

nic więcej. – Właściwie jak dawno to było? – pyta rudowłosa Lucylla. – Odtworzenie drzewa genealogicznego? – Schwytanie i ułaskawienie twojego wielkiego przodka. – Jak to... – Waham się. Czyżbym nie powiedział, że w czasach Klaudiusza I? Ona jednak mruga rzęsami, jakby nie skalała się jakąkolwiek wiedzą historyczną. – Mniej więcej tysiąc osiemset lat temu – tłumaczę. – U zarania imperium. Klaudiusz I był czwartym cesarzem. Piątym, jeśli liczyć

Juliusza Cezara, do czego sam się skłaniam. – Jak ty się znasz na tych rzeczach – mówi ze śmiechem Adriana Frontina. – Na historii, to prawda. I prawie na niczym innym. – Będziesz podróżował po całej Italii? – pyta Lucylla. – Chciałbym zwiedzić okolice Neapolis, ma się rozumieć. Także Pompeje i inne stare ruiny. Chciałbym też spędzić kilka dni na wyspie Capri. Potem, oczywiście, udam się do Rzymu, a może jeszcze dalej na północ: do Etrurii, Wenecji i kto wie, czy nie Mediolanum. Tak

naprawdę, chcę zobaczyć wszystko. – Może byśmy pozwiedzali razem? – proponuje Lucylla prosto z mostu, bez ogródek. Nie mruga już niewinnie rzęsami; w jej inteligentnych oczach ewidentnie gości szelmowski wyraz. Oczywiście, słyszałem, że Rzymianki takie już są. Mimo to jej bezpośredniość zbija mnie z tropu. Nagle wszyscy mnie dopadają. Marcellus Frontinus bombarduje mnie nazwiskami, wyrzucając je z siebie tak prędko, że nie jestem w stanie przypisać ich do twarzy. – Enrico Giunio, hrabia Pausylipon, i hrabina Emilia. Mój syn, Druso Tiberio, i jego przyjaciel Ezio. Quintillo Fabio

Puteolano. Vitellio de Portofino. Jego żona Klaudia i córka Crispina. Traiano Giordano Tertullo z Kapri. Marco Ulpio Africano. Sabina Metella Arboria... – Potok imion. Końca nie widać. Tylko jedna osoba wyróżnia się z tłumu w moich oczach. – Mój brat Cassio – ciągnie Frontinus. Szczupły mężczyzna o oliwkowej karnacji i oczach jak kawałki polerowanego węgla: sławny bohater wojenny, Kasjusz Lucjusz Frontinus we własnej osobie! Już-już mam mu salutować, lecz gospodarz strzela czterema kolejnymi imionami. Zupełnie jakby ludzie tu wyskakiwali spod ziemi.

– Twój ojciec zaprosił dziś cały Neapolis? – pytam szeptem Adrianę. – Tylko najciekawszych gości – odpowiada. – Nie co dzień odwiedza nas brytański król. – Chichocze. Wśród nas porusza się mrowie służących, może niewolników, roznoszących zakąski i napoje. Z początku mam się na baczności, świadom, że to mój pierwszy dzień i że zmęczenie po podróży może wpędzić mnie w tarapaty, z czasem jednak, żebym nie wydał się gruboskórny, wybieram sobie pucharek wina i ciastko z mięsem. Trzymam je w rękach bez kosztowania, tylko niekiedy przykładam je do warg i

odsuwam. Dostojni panowie i panie z neapolitańskiej socjety otaczają mnie tłumnie i zarzucają pytaniami, na które chyba nie oczekują odpowiedzi. Niektórzy mówią po łacinie, inni po rzymsku. Jak długo tu zabawię? Czy wyruszę gdzieś poza Neapolis? Co sprawiło, że zapragnąłem odwiedzić Italię? Czy gospodarka Brytanii ma się dobrze? Czy wszyscy tam mówią po brytańsku, czy powszechna jest również łacina? Czy jest w Brytanii coś, co przypadłoby do gustu turyście z Italii? Czy jedzenie tam i tu jest do siebie podobne? Czy w moim przekonaniu traktat zjednoczeniowy wytrzyma próbę

czasu? Czy widziałem już Pompeje? A greckie świątynie w Paestum? I tak dalej, i dalej. Istna kanonada. Odpowiadam w miarę możliwości, lecz męczą mnie nakładające się na siebie pytania. Dziękuję losowi za swą silną posturę. Mimo to po jakimś czasie jestem już tak wyczerpany, że zaczynam mieć kłopot ze zrozumieniem ich szybkiego, potocznego języka. Przestawiam się całkowicie na starszą, czystą łacinę w nadziei, że zechcą wyjść mi naprzeciw. Niektórzy wychodzą, inni nie. Lucylla i Adriana nie odstępują mnie na krok podczas tych katuszy, za co także dziękuję losowi.

Uzmysławiam sobie, że ci ludzie traktują mnie jak zabawkę. Modną nowość, którą trzeba się nacieszyć, a potem odstawić w kąt.

***

Z nadejściem zmroku wiatr wiejący od zatoki staje się przenikliwy. Niemalże niezauważenie towarzystwo zaczyna przenosić się do wnętrza domu i na

piętro, do olbrzymiej komnaty nad atrium, która zapewne będzie naszą salą biesiadną. – Chodź – mówi Adriana. – Poznasz wujka Kasjusza. Sławny generał stoi na drugim końcu sali z założonymi rękami, słuchając niewzruszenie ożywionej sprzeczki, w której uczestniczy jego brat. Ma na sobie ciasny zgniłozielony mundur, na piersi zaś wstążki i medale. Adwersarz Frontinusa, przypominam sobie, to hrabia Pausylipon, którego gospodarz nieformalnie nazwał „Enrico Giunio”. Jest chudy i wysoki, niewiele niższy ode mnie, teraz ożywiony i nastroszony. Z

twarzy taki, jakby miał zaraz pęknąć. Marcello Domiziano też się sroży: zgiął kark, zbliżył twarz do twarzy, z furią macha rękami. Mam wrażenie, że od lat czubią się i kłócą w jakiejś ważnej kwestii natury politycznej. Dyskutują, jeśli się nie mylę, o przyszłości Rzymu. Hrabia Pausylipon dowodzi, że najważniejszym celem imperium jest przetrwanie jako zwarty polityczny organizm – coś, czego chyba nikt poważnie nie podaje w wątpliwość, skoro ponownie dokonał się proces zjednoczenia. – Nieprzypadkowo Rzym zachował się przez te wszystkie czasy – ciągnie

wywód hrabia. – Nie chodzi tylko o władzę jednego miasta nad całym kontynentem. Chodzi o stabilizację, konsekwentność, dominację systemu, który promuje logikę, skuteczność, wynalazczość, planowanie. Dzięki długiemu panowaniu Rzymian na świecie żyje się lepiej. Przynieśliśmy światło tam, gdzie dotąd zalegałyby mroki barbarzyństwa. Jego argumenty nie wydają mi się kontrowersyjne. Jednakże irytacja na buraczkowym obliczu Marcella Domiziana i zniecierpliwienie, z jakim czeka na moment, kiedy będzie mógł ripostować, świadczą o tym, że w poglądach tych dwóch występują silne

rozbieżności, niedostrzegalne dla mnie. Adriana, lgnąc do mnie, prowadzi mnie przez salę i szepcze coś, czego hałas nie pozwala mi zrozumieć i co zagłusza odpowiedź Domiziana. Choć pod samym nosem sławnego generała trwa dzika wrzawa, on sam wydaje się drzemać na stojąco – nawyk przydatny w czasie przerw w przeciągającej się bitwie – aczkolwiek co pewien czas, chyba w odpowiedzi na zaczepną wypowiedź jednego lub drugiego pieniacza, rozwiera powieki i ciska błyskawice ze swoich niezwykle czarnych oczu. Waham się, czy dołączyć do tej szczególnej grupki osób. Właśnie tam ciągnie mnie Adriana.

– O! O! Cymbelin! – woła Frontinus. – Chodź, poznasz mojego brata! – On też zauważył moją niepewność, lecz kto wie, może szuka okazji, żeby przerwać ten potok nienawistnych słów. I potok ustaje. Spór, dysputa, jakkolwiek to nazwać, momentalnie cichnie i przybiera postać kulturalnej, błahej pogaduszki. Hrabia uspokoił się zupełnie, dając popis opanowania, jak przystało na patrycjusza, i wita mnie chłodnym, wyniosłym kiwnięciem głowy, Adrianę i Lucyllę klepie po ramieniu i opuszcza towarzystwo, mówiąc, że idzie po drinka. Frontinus, ciągle jeszcze rumiany, lecz jak zawsze pogodny, odwróconą dłonią przedstawia

mnie bratu. – Nasz brytański przyjaciel – mówi. – Czuję się zaszczycony, Wasza Ekscelencjo. – Kłaniam się lekko Kasjuszowi Lucjuszowi Frontinusowi. – Ach, przestań, nie trzeba – odzywa się wujek Cassio. – To nie obóz wojskowy. – Mówi po łacinie głosem cienkim i twardym jak ostrze noża, lecz czuję, że chce być miły. Przez chwilę nie mogę wydusić z siebie słowa, oszołomiony jego obecnością. Wyobrażam sobie, jak ten mały człowieczek – zaiste jest mikrusem takim jak jego brat, tyle że drobniej

zbudowanym – kroczy niestrudzenie od Dacji do Galii i z powrotem w siedmiomilowych butach, gasząc zarzewia buntu. Niezwyciężony generał, wybawca imperium. Niebawem w imperium zostanie rozniecony inny ogień, ja zaś stoję u samych jego źródeł. Tego jednak w tej chwili jeszcze nie wiem. Kasjusz Frontinus taksuje mnie wzrokiem, jakby brał miarę na mundur. – Powiedz mi, czy wszyscy Brytowie są tacy wyrośnięci? – Jestem nieco wyższy od przeciętnej.

– Nasze szczęście. Mało brakło, a byśmy was najechali na samym początku wojny. Nie byłby to spacerek, gdybyśmy napotkali armię takich drągali. – Najechalibyście Brytanię? – pyta Lucylla. – Owszem – odpowiada, zwracając się do dziewczyny z przelotnym uśmiechem. – Atak prewencyjny miał zaskoczyć Brytanię, która mogła rozważać przystąpienie do rebelii. Mrużę oczy, zdziwiony i trochę urażony. Po co drążyć ten drażliwy temat? – Do tego nigdy by nie doszło – stwierdzam sztywno. – My, Brytowie,

jesteśmy lojalistami. – Tak, tak, wiem o tym. Po prostu rozpatrywaliśmy różne możliwości. Szanse rozkładały się po równo. Wtedy wszystko się ważyło. Dowództwo proponowało: poślijmy tam kilka legionów, żeby przypadkiem nic głupiego nie przyszło im do głowy. Nie możesz pamiętać tych czasów. Nadal trzymam pucharek z winem... i nadal nietknięty. Teraz jednak, zdenerwowany, upijam spory łyk. Na przekór etykiecie czuję się zobligowany bronić swoich ziomków. – Przyjmij do wiadomości, generale –

mówię z przesadną oschłością – że nie jestem taki młody, za jakiego mnie masz, i że ani przez chwilę nie zapowiadało się, że Brytania przejdzie na stronę rebeliantów. Jego straszne oczy rozbłysły. Rozbawieniem? Irytacją? – Z dzisiejszej perspektywy tak właśnie to wygląda. Ale wówczas, na początku, mieliśmy zupełnie inne odczucia. Ile miałeś lat, chłopcze, gdy wybuchła wojna? Nie lubię być traktowany jak dziecko. Daję mu to do zrozumienia. – Siedemnaście. Służyłem w Brytańskim

Dwunastym Legionie pod dowództwem Eliusza Tycjanusza Rigisamusa. Walczyłem w Galii i Luzytanii. W korpusie balonowym. – Aha. – Tego się nie spodziewał. – W takim razie źle cię oceniłem. – Nie tylko mnie, rzekłbym, ale cały naród. Jeśli w tych mętnych czasach krążyły pogłoski o brytańskiej niesubordynacji, na pewno były sfabrykowane przez wroga. – Doprawdy? – mówi. – Doprawdy? – Wyraża się łagodnie, lecz jego wzrok jest twardszy i ostrzejszy niż zwykle, a usta ledwo się otwierają.

Adriana Frontina, przerażona tą zapalczywą dyskusją, natarczywie ostrzega mnie spojrzeniem, żebym zmienił temat. Za to jej rudowłosa przyjaciółka Lucylla wydaje się ubawiona tym małym spięciem. Marcellus Frontinus odsuwa się na bok, raczej nieprzypadkowo, i przekazuje służącym wskazówki dotyczące przygotowań do uczty. Ja tymczasem nie daję za wygraną. – My, Brytowie, czujemy się takimi samymi Rzymianami jak wszyscy obywatele imperium. A może sądzisz, że pozostały w nas narodowe urazy, sięgające czasów Klaudiusza?

Kasjusz Frontinus na razie milczy, przyglądając mi się uważniej. – Tak – mówi w końcu. – W rzeczy samej, tak sądzę. Ale to bez znaczenia. Wszyscy, którzy zostali kiedyś wchłonięci przez imperium i nigdy się z niego nie wyrwali, gdzieś w środku zawsze żywią urazę, choćby się uważali za przykładnych Rzymian. Teutoni, Brytowie, Hispańczycy, Żabojady, wszyscy. Stąd dwa razy na przestrzeni wieku mieliśmy paskudne podziały, nie sądzisz? Zrozum mnie dobrze, młodzieńcze, ja nie podważam lojalności twoich rodaków, ani mi to w głowie. Zaszło tu niefortunne nieporozumienie. Stokrotnie

przepraszam, przyjacielu. Spogląda na mój pucharek, który opróżniłem nie wiedzieć kiedy. – Chciałbyś się jeszcze napić, prawda? Ja też. – Pstryka palcami na przechodzącego sługę. – Hej, chłopcze! Dawaj tu wina! Odnoszę wrażenie, że moja rozmowa z wielkim bohaterem wojennym Kasjuszem Lucjuszem Frontinusem nie była udana i że nadeszła pora się dyskretnie wycofać. Kieruję bezradne spojrzenie na Adrianę, która w lot pojmuje. – Już dość tej rozmowy z Cymbelinem,

wujku. Oho, przyszedł praefectus urbi. Przedstawmy mu naszego gościa. Tak, to prawda, zanim się całkiem pogrążę. Znowu się kłaniam, przepraszam. Lucylla ujmuje mnie pod ramię z jednej strony, Adriana z drugiej i razem porywają mnie na drugi koniec wielkiej sali. – Bardzo się zbłaźniłem? – pytam. – Wujek szanuje ludzi z charakterem – odpowiada Adriana. – W wojsku nikt nie śmie mu pyskować. – Tak czy owak, gdzie moje maniery? On, człowiek okryty sławą, i ja, przybysz z dalekiej prowincji...

– To on się niegrzecznie zachował – mówi z zapałem Lucylla. – Nazwał twój naród zdrajcami imperium! Jak mógł coś takiego powiedzieć?! – Cichszym głosem mruczy mi na ucho: – Jutro zabieram cię do Pompei. Tam się nie będziesz tak nudził.

***

Jestem po śniadaniu, gdy przyjeżdża po

mnie do hotelu w przewspaniałej kwadrydze z mahoniowymi wykończeniami i jedwabnymi frędzlami, błyszczącej od złota, zaprzężonej w dwa cudowne białe konie i dwa olbrzymie siwki. W zestawieniu z nimi powóz, który wczoraj podesłał mi Marcellus Frontinus, wydaje się szpetny. Porównując go do cesarskiego rydwanu, mocno się pomyliłem. Ta kwadryga z pewnością była bliższa oryginału. – Przyjechałaś nią z Rzymu? – pytam. – Ależ skąd, przyjechałam pociągiem. Rydwan pożyczyłam od Drusa Tiberia. On uwielbia takie cacka. Podczas przyjęcia tylko mimochodem

zetknąłem się z młodym Frontinusem i byłem nim mocno zniesmaczony: młody mięczak, wypomadowany i wyperfumowany, na dłoniach po trzy lub cztery złote sygnety, ospałe ruchy i delikatne ziewnięcia, książę jak malowanie. Bezwstydnie adorował słodkimi spojrżeniami swojego przystojnego przyjaciela Ezia, który wydawał się głupi jak gladiator, którym pewnie kiedyś był. – Ile kosztuje taka kwadryga? – pytam. – Pięć milionów sestercji? Dziesięć? – Prawdopodobnie więcej. – I on ci ją tak po prostu pożycza na przejażdżkę?

– Spokojnie, ma jeszcze lepszą. Druso jest rozpieszczonym synusiem bogacza. Marcello niczego mu nie odmawia. Uważam, oczywiście, że to karygodne. – Tak – potwierdzam. – Okropne. Nawet jeśli wyczuła ironię w moim głosie, nie daje po sobie nic poznać. – Ale skoro chętnie pożyczy na dzień lub dwa jeden ze swoich pięknych rydwanów przyjaciółce siostry... – To czemu nie skorzystać, co? – Otóż to. I tak sobie razem jedziemy nadbrzeżną

promenadą, ja i ta piękna, pełna wdzięku rudowłosa nieznajoma z Rzymu. Jedziemy do Pompei kwadrygą, na widok której cesarz dostałby rumieńców. Pojazdy na drodze ustępują nam pierwszeństwa, jakby rzeczywiście był to rydwan cesarza. Nasze konie mkną na wschód, a potem na południe z chyżością rumaków Apolla, klekocząc podkowami po szerokiej, przepięknie brukowanej drodze. Lucylla i ja zachowujemy między sobą należyty odstęp, jak przystało na szlachetnie urodzonych ludzi, i miło, choć powściągliwie gawędzimy sobie o wczorajszym przyjęciu.

– O co wam poszło – pyta – że pokłóciłeś się z wujkiem Adriany? – Nie nazwałbym tego kłótnią. Prędzej... złą wolą. – Nieważne. Było coś o rzymskiej armii, która miałaby najechać Brytanię, żebyście przypadkiem nie przeszli na stronę wroga. Słabo się znam na tych sprawach. Nie myśleliście przecież o secesji, prawda? Dotychczas rozmawialiśmy po rzymsku, ale skoro musimy ciągnąć tę dyskusję, przestawiam się na język, którym wygodniej mi mówić. Przechodzę więc na łacinę.

– W gruncie rzeczy, niewiele brakowało, choć nietaktem było o tym wspominać. Jeśli nie uszczypliwością. – Ci wojskowi. Brakuje im ogłady. – Mimo to mnie zaskoczył. Żeby wygarnąć mi tak prosto w twarz... – Więc mówił prawdę? – Kiedy to się działo, byłem jeszcze chłopcem, rozumiesz chyba. Ale rzeczywiście, piętnaście czy dwadzieścia lat temu utworzył się w Londinie silny ruch antyimperialny. – Pragnęliście przywrócić Republikę?

– Raczej oderwać się od Cesarstwa. I wybrać króla z krwi naszych pradziadów. Jeśli krew przodków przetrwała choćby w niewielkiej mierze wśród Brytów po osiemnastu wiekach rzymskiego panowania. – Rozumiem. Zatem marzyli o niepodległej Brytanii. – Widzieli promyk nadziei. To się działo mniej więcej dwadzieścia lat po tym, jak imperium pozbierało się po pierwszym kryzysie. I nagle pojawiło się widmo drugiej wojny domowej. – Na wschodzie? Zastanawiam się, ile ona rzeczywiście

wie o tych sprawach. Podejrzewam, że zgrywa naiwną. Z drugiej strony, ukończyłem z wyróżnieniem uczelnię w Cantabrigii, więc zapewne daje mi pole do popisu. – Tak, w Syrii i Persji, a także na drugim końcu Indii. Zwyczajne przygraniczne potyczki, których nie wywołali nawet biali ludzie. Dziesięć legionów i byłoby po krzyku. Niestety, cesarz Laureolus był stary i schorowany, właściwie już niedołężny, a nikt w rządzie nie zawracał sobie głowy kresowymi prowincjami. Legiony wysłano, gdy już było za późno. I nagle z niczego zrobił się bałagan. Na domiar złego, Hispanii, Galii, a nawet słabiutkiej i głupiutkiej

Luzytanii zachciało się wstąpić znowu na drogę secesji. I powtórzył się rok 2563, z tym że kryzys był jeszcze poważniejszy. – I tym razem Brytania chciała się postawić? – Przynajmniej pospólstwo się tego domagało. W Londinie odbyły się głośne demonstracje, a przed pałacem prokonsula pojawiły się plakaty z hasłami: „Precz do Rzymu!”, „Brytania dla Brytów”. Ludzie darli się, żeby przepędzić Rzymian i przywrócić dawną monarchię celtycką. Oczywiście, żądali rzeczy niemożliwych. Szybko ich pozamykaliśmy, a kiedy wybuchła

wojna, walczyliśmy dzielnie jak wszyscy prawdziwi Rzymianie. – Wy, czyli kto? – Przyzwoici obywatele Brytanii. Ludzie inteligentni. – I dobrze sytuowani, prawda? – Ależ oczywiście. Wiedzieliśmy, ile możemy stracić... nie tylko my, ale wszyscy w Brytanii, jeśli rozpadnie się imperium. Nasz najlepszy rynek zbytu? Italia! Gdyby Brytania, Galia, Luzytania i Hispania ogłosiły niepodległość, Italia straciłaby dostęp do mórz. Zatrzaśnięta w środku Europy, zyskałaby wrogów blokujących szlaki lądowe na wschodzie

i zamykających na zachodzie przejście na ocean. Zgasłoby słońce imperium. Brytowie nie mieliby komu sprzedawać swoich towarów, chyba że zaczęliby je wysyłać statkami do Nowego Rzymu i wciskać je czerwonoskórym. Rozpad imperium spowodowałby kryzys gospodarczy na całym świecie, a z nim głód, waśnie między narodami, rozmaite okropności. Najwięcej ciosów spadłoby na tych, którzy najgłośniej domagali się secesji. Patrzy na mnie z ukosa. – Podobno twoja rodzina wywodzi się od dawnych celtyckich władców, zresztą sam nosisz dziwaczne celtyckie imię.

Można odnieść wrażenie, że twój naród z tęsknotą wspomina złote czasy wolności przed najazdem Rzymian. A mimo to pomogłeś stłumić ruch niepodległościowy w prowincji. I ona się ze mnie naśmiewa? Naprawdę, głupio się czuję wśród tych Rzymian. – Nie moja to zasługa – odpowiadam trochę drętwo. – Byłem chłopcem, kiedy organizowano antyimperialne demonstracje. Mój ojciec jednak, choć zakochany w celtyckich tradycjach, wciąż wierzył, że powinniśmy przedkładać dobro rzymskiej cywilizacji nad nasze drobne narodowe ambicje. Kiedy dotarła do nas wojna, Brytania

stała po stronie lojalistów w znacznej mierze właśnie dzięki niemu. Gdy tylko wiek mi pozwolił, zaciągnąłem się do legionu, by spełnić swój obywatelski obowiązek. – Miłujesz cesarza? – Miłuję Cesarstwo. Uważam, że Cesarstwo jest nasza ostoją. Co się tyczy cesarza, którego teraz mamy... – Waham się. Stąpam po grząskim gruncie. – Znalazłoby się w dziejach kilku zdolniejszych. Lucylla parska śmiechem. – Mój ojciec twierdzi, że Maksencjusz jest skończonym idiotą!

– Swoją drogą, mój też. Cóż, cesarz przychodzi i odchodzi, czasem lepszy, czasem gorszy. Liczy się tylko byt imperium. Na każdego Nerona prędzej czy później przypadnie Wespazjan. Na każdego Karakallę Tytus Galiusz. Na każdego słabego, głupiego Maksencjusza... – Ciszej. – Lucylla wskazuje woźnicę, a potem przykłada dłoń do ucha. – Musimy być ostrożniejsi. Mówimy za dużo nieprzystojnych rzeczy, skarbie. A nie chcemy tego. – Oczywiście, że nie. – Co innego robić coś nieprzystojnego...

– To rzeczywiście różnica. – Spora różnica – mówi i oboje wybuchamy śmiechem. Dosłownie skryliśmy się w cieniu wielkiego Wezuwiusza. Rozmawiając, niezauważenie zbliżyliśmy się do siebie. Aż w końcu poczułem nacisk jej ciepłego uda. Kiedy rydwan pokonuje ostry zakręt na drodze, Lucylla pada na mnie. Udając, że chcę ją przytrzymać, obejmuję ją ramieniem, a gdy wtula głowę w moją pierś, dotykam jej krągłej piersi. Pozwala mi zatrzymać tam rękę. Docieramy do ruin Pompei wczesnym

popołudniem, akurat w porę, żeby coś zjeść w wytwornej gospodzie na skraju strefy wykopalisk. Przy rybie z rusztu i perlistym białym winie nie ukrywamy już wzajemnego zauroczenia. Mam ochotę zaproponować, żebyśmy dali sobie spokój z archeologią i poszli od razu do mojego pokoju. Niestety, próżne moje nadzieje. Wynajęty przez nią przewodnik już na nas czeka. Żwawy łysiejący Grek kłapie dziobem i kłapie, żeby wprowadzić nas w świat antycznej kultury. Tak więc przechadzamy się w skwarze popołudnia, rozochoceni winem i pożądliwością, on zaś oprowadza nas brukowanymi uliczkami, pokazując

wspaniałości miasta, które wulkan pogrzebał osiemnaście wieków temu, w drugim miesiącu rządów cesarza Tytusa. Zwiedzanie okazuje się fascynujące. My, współcześni Rzymianie, łudzimy się, że wciąż projektujemy miasta i domy w starożytnym stylu. W rzeczywistości zmiany, choć niedostrzegalne w okresie dwóch stuleci, na przestrzeni dziejów są olbrzymie. Pompeje, przykryte przed wiekami warstwą popiołu wulkanicznego, zachowane w stanie pierwotnym do chwili ich ponownego odkrycia kilkadziesiąt lat temu, tchną prawdziwym antykiem. Rozgadany Grek pokazuje nam domy bogatych ludzi z kosztownymi malowidłami i rzeźbami,

łaźnie, amfiteatr, forum. Zabiera nas do małego, dusznego burdelu, gdzie oglądamy ścienne malowidła, przedstawiające prostytutki z tęgimi udami, które ochotnie zabawiają klientów. Lucylla śmieje mi się do ucha i łaskocze czubkiem palca spód mojej dłoni. Najchętniej zrezygnowałbym z dalszego zwiedzania, lecz nic z tego: nasz niezmordowany przewodnik oświadcza, że jest jeszcze sporo do zobaczenia. Przed świątynią Jowisza Lucylla pyta mnie niewinnym głosikiem: – Jakich bogów czcicie w Brytanii? Tych samych co my?

– Dokładnie tych samych. Jowisza, Junonę, Apolla, Mitrę, Kybele. Wszystkich, których tu znacie. – A nie własnych prehistorycznych pogańskich bogów? – Za kogo nas masz? Za dzikusów? – Ależ tak, kochany, tak! Za wspaniałych, pięknych, złotowłosych dzikusów! Oczy jej płoną. Droczy się ze mną, a zarazem nie żartuje. Wiem, że nie żartuje. Poruszyła zresztą czułą strunę. Bo mimo naśladowania Rzymian my, Brytowie,

nie jesteśmy aż tak bardzo podobni do tych ludzi, jak nam się wydaje. Zachowały się wśród nas pozostałości dawnych kultów. Nie mówię o sobie; moje skromne religijne potrzeby w zupełności zaspokajają Jowisz i Merkury. Ale mam w ojczyźnie przyjaciół, dość bliskich przyjaciół, dla których najważniejszymi bóstwami są Branwen i Velaunus, Riannon i Brygid, Ankasta i boginie-matki. Nawet się wybrałem, i to nie jeden raz, świętować Lughnasadh, kiedy wielbi się Merkurego Lugusa pod jego starym brytańskim imieniem Lleu. Jakże naiwne, wręcz żenujące jest to całe wielbienie starych, prymitywnych

drewnianych bożków w ich słomianych gniazdach. Moim szacunkiem nie cieszy się również Apollo, Merkury, Mitra czy którykolwiek z niezliczonych wschodnich bogów, bardziej lub mniej modnych w Rzymie w ciągu minionych wieków, takich jak Baal, Marduk i Jahwe. Wszystkich traktuję z przymrużeniem oka. A jednak bywa, że odczuwam w sobie jakąś wielką pustkę, gdy spoglądam w gwiazdy, zastanawiając się, jak zostały stworzone i dlaczego, i gdy nie znajduję chociażby mglistej odpowiedzi. Nie chcę z nią rozmawiać o takich rzeczach. To sprawy osobiste.

Niemniej jej żartobliwe pytanie o naszych miejscowych bogów ukłuło mnie do żywego. Jestem skonsternowany. Mam czerwone policzki, wstydząc się swojej brytańskości, ona bowiem – co wyczułem już na samym początku – jest jedną z tych cech, może najważniejszą, które ją we mnie pociągają. W końcu opuszczamy ruiny. Wracamy do gospody i udajemy się do pokoju. Z balkonu w naszym apartamencie roztacza się widok na wykopaliska, na ścianach w łazience widnieją malowidła w pompejańskim stylu, a w marmurowej wannie

wykąpałoby się naraz sześć osób. Rozbieramy się wzajemnie pomału i z namaszczeniem. Lucylla ma doskonale rozwinięte ciało, dość szerokie biodra i ramiona, jędrne piersi i pośladki, mocne uda. Mnie jej uroda olśniewa, choć ona może w głębi serca obawiać się, że brak jej wdzięku. Jej cudowna skóra jest blada niczym delikatny jedwab, uroczo nakrapiana różowiutkimi piegami pod szyją i na ramionach. I ta osobliwość, która najbardziej przyciąga moją uwagę: jej czarne jak noc włosy łonowe tworzą niezwykły kontrast z ognistą czupryną. Chwyta moje spojrzenie. – Nie farbuję ich – wyjaśnia. – Po

prostu takie są. Nie wiem czemu. – A to? – Lekko trącam palcem sosnę wytatuowaną na wewnętrznej stronie jej uda. – Znamię, co? – To akurat zrobili kapłani Atysa w czasie inicjacji. – Frygijskiego boga? – Tak. Chodzę do jego świątyni. Od czasu do czasu. Najczęściej wiosną. A więc rzeczywiście zabawiała się mną. – Atys! Czcisz frygijskiego Atysa? Och, Lucyllo, Lucyllo! Masz czelność twierdzić, że Brytowie są dzikusami, bo

niektórzy czczą pogańskich bożków. A tymczasem nosisz na ciele znak Atysa, zaraz koło... koło... – Koło czego, skarbie? No powiedz, śmiało. Mówię po brytańsku. Powtarza, wsłuchując się w dźwięk słowa tak obcego w jej uszach, barbarzyńskiego. – A teraz pocałuj – nakazuje. – Chętnie. Klękam i całuję. Potem biorę ją na swoje mocarne barbarzyńskie ramiona, zanoszę do łaźni, układam ostrożnie w wannie i sam siadam obok. Przez chwilę

się moczymy, a następnie myjemy nawzajem i śmiejemy. Cali mokrzy, wyskakujemy z wanny i gnamy do łóżka. Ma nadzieję na dzikość, więc nie szczędzę jej dzikości, ognistych barbarzyńskich pieszczot, które sprawiają, że wydaje z siebie wśród jęków okrzyki pełne rzymskich wulgaryzmów. W zamian daje mi posmakować wyrafinowanej sztuki kochania, sposobów praktykowanych już za czasów Cezara, zręcznych drgnięć wewnętrznych mięśni i wymyślnego głaskania, co doprowadza mnie do szaleństwa. I ledwo kończymy, już z powrotem bierzemy się do roboty. – Mój ty dzikusku – mruczy. – Mój

Celcie!

***

Z Pompejów udajemy się wzdłuż wybrzeża do Surrentum, pięknego nadmorskiego miasta, wtulonego między pomarańczowe i cytrynowe gaje. Każemy woźnicy zaczekać kilka dni, a sami przeprawiamy się promem na romantyczną wysepkę Capri, plac zabaw

cesarzy. Lucylla wysłała depeszę, żeby zarezerwować pokój w pierwszorzędnym hotelu na szczycie wzgórza zwanego Punta Tragara. Ponoć rozpościera się stamtąd imponujący widok na port. Bywała już na Capri. Ciekawe z kim i ile razy. Leżymy nadzy na balkonie, podłożywszy pod siebie grube maty z baranicy, i rozkoszujemy się łagodnym jesiennym wieczorem. Niebo i morze mają ten sam zielonkawy odcień szarości. Trudno dostrzec granicę między dwoma żywiołami. Naprzeciwko nas wyrastają z morza gęsto zalesione urwiska. Ptaki, ociężale machając skrzydłami, przemykają się w półmroku. W mieście,

daleko w dole, zapalają się pierwsze światełka. – Nawet nie wiem, jak ci na imię – odzywam się po chwili. – Oczywiście, że wiesz. Lucylla. – Nie udawaj. Chodzi mi o resztę. – Lucylla Junia Skawiola. – Skawiola? Nie jesteś przypadkiem spokrewniona ze sławnym konsulem Skawiolą? Pytam po prostu dla podtrzymania rozmowy. Skawiola nie jest bynajmniej rzadkim imieniem w Rzymie.

– To mój wujek Gajusz – odpowiada. – Poznasz go po przyjeździe do Rzymu. Adriana go uwielbia, a i ty go polubisz. Mówi to zdawkowym tonem, a we mnie jakby piorun trzasnął. Obok mnie leży goła krewniaczka konsula Skawioli? O bogowie! Te dziewczyny i ich sławni wujkowie! Wujek Gajusz, wujek Kasjusz. Otacza mnie sama śmietanka. Cały rzymski świat zna Gajusza Juniusza Skawiolę, wybieranego raz po raz na konsula, trzykrotnie lub czterokrotnie, przy czym ostatnio przed dwoma laty. Jest pod każdym względem drugim najpotężniejszym człowiekiem w Cesarstwie, charyzmatyczną

osobistością, która stoi za plecami chwiejnego młodego cesarza Maksencjusza i służy mu pomocą. Mój wujek Gajusz, tłumaczy dziewczę ze słodką naiwnością. Po powrocie do Kornwalii będę miał co opowiadać ojcu. Krewniaczka konsula Skawioli zawisła nade mną i kołysze piersiami. Całuję jej różowe patrycjuszowskie suteczki, a ona pada na mnie jak drapieżny ptak, który zlatuje po swoją zdobycz.

***

Chłodnym rankiem wybieramy się na długą przechadzkę na wzgórze za miastem, do Villa Jovis: cesarskiego pałacu, który stoi tam od czasów Tyberiusza. Miał zwyczaj zrzucać wrogów w przepaść. Oczywiście, nie możemy się zanadto zbliżać, bo wciąż jest zamieszkany; zatrzymują się w nim członkowie rodziny panującej, kiedy podróżują na Capri. Nie wygląda na to, żeby ktoś obecnie rezydował w pałacu, aczkolwiek bramy pilnują uzbrojeni strażnicy. Podziwiamy budowlę

wzniesioną z rozmachem na wzgórzu, nawał błyszczących ornamentów w otoczeniu masywnych fortyfikacji. – Ciekawe, jak jest w środku – zastanawiam się. – Pewnie nigdy się nie dowiem. – Byłam w środku. – Naprawdę? – Mówi się, że niektóre komnaty i część wyposażenia pamiętają rządy Tyberiusza. Jest tam kryty basen, ozdobiony najbardziej obscenicznymi mozaikami, jakie można sobie wyobrazić. Podobno tam właśnie lubił gruchać z małymi chłopcami i

dziewczynkami. Ja uważam, że to podróbka z czasów średniowiecznych albo i późniejszych. Wszystko tu rozgrabiono, kiedy sześćset lat temu Bizantyjczycy najechali Cesarstwo Zachodnie. Nie wydaje ci się, że musieli wywieźć skarby do Konstantynopola? – Jak ci się udało to zobaczyć? – pytam. – Zapewne podróżowałaś z wujkiem. – Z Flawiuszem Rufusem. – Z kim? – Z Flawiuszem Cezarem. Trzecim bratem cesarza Maksencjusza. On kocha południową Italię. Co chwila tu przyjeżdża.

– Z tobą? – Czasami. Ech, ty głuptasie! Miałam szesnaście lat, byliśmy tylko przyjaciółmi! – A teraz ile masz lat? – Dwadzieścia jeden – odpowiada. Czyli sześć lat młodsza ode mnie. – Mocno się przyjaźnicie? – Cymbelinie, co w ciebie wstąpiło? – Jej oczy się śmieją. – Jego też poznasz, gdy będziemy w Rzymie. – Jest księciem?

– Oczywiście! Poznasz wszystkich. Braci cesarza, siostry cesarza i samego cesarza, jeśli przebywa w mieście. Wychowywałam się na dworze. Chyba wiesz, co to oznacza. W domu wujka. Mój ojciec zginął na wojnie. – Przykro mi. – Dowodził Legionem Augusta w Syrii, Ajgyptos i Palestynie. Właśnie w Palestynie poległ. Słyszałeś o oblężeniu Aelii Capitoliny? Tam go zabili, u stóp świątyni Wielkiej Matki, gdy miasto już przechodziło w nasze ręce. Stał pod zburzonym kamiennym murem, który był częścią pierwotnej świątyni, kiedy trafił go snajper. Kasjusz Frontinus osobiście

wygłosił mowę pogrzebową. Potem adoptował mnie wujek Gajusz, bo moja matka też nie żyła, zabiła się rok wcześniej. To długa historia, zakończona skandalem na dworze starego cesarza... Kręci mi się w głowie. – Słowem, Flawiusz jest dla mnie jak brat. Przekonasz się. Gdyśmy tu przyjechali, nocowałam w Villa Jovis. Widziałam wszystkie nieprzyzwoite mozaiki w basenie Tyberiusza, pływałam w nim. Tego wieczoru wyprawiono przeogromną ucztą. Był dzik z tutejszych gór, stosy bananów i truskawek, a wino lało się strumieniami. Cymbelinie, rozchmurz się. Chyba nie

sądziłeś, że będę dziewicą? – Nie. Ale nie o to chodzi. – A o co? – O to, że znasz cesarską rodzinę. Że jesteś taka młoda, a już masz za sobą tyle cudownych doświadczeń. A człowiek, z którym sprzeczałem się wtedy na przyjęciu, to Kasjusz Lucjusz Frontinus, sławny generał. Ty zaś jesteś blisko spokrewniona z konsulem Gajuszem Juniuszem Skawiolą. I byłaś kochanką brata cesarza. Nie rozumiesz, Lucyllo, jak ciężko mi to przełknąć? Mam zamęt w głowie. – Mój biedny wstrząśnięty barbarzyńca!

– Wolałbym, żebyś mnie tak nie nazywała. Nawet jeśli to jest bliskie prawdy. – W takim razie... mój śliczny Celt. Mój piękny jasnowłosy Bryt. To chyba wolno mówić?

***

Wynajmujemy jednokonną bryczkę (tylko

takim powozem wolno się poruszać po Capri) i jedziemy na plażę. Przez całe popołudnie kąpiemy się nago w ciepłych falach i opalamy się na skalistym brzegu. Mimo późnej pory dnia i zarazem roku nieskazitelne ciało Lucylli szybko różowieje; kiedy wracamy na kwaterę, jest promienna i rozpalona. Dwa dni i dwie niezapomniane noce na Capri. Następnie powrót do Surrentum, gdzie woźnica posłusznie czeka przy nabrzeżu promowym. Droga do Neapolis trwa cały dzień. Niechętnie żegnam się z nią pod hotelem, prosząc, by została na noc, lecz upiera się, że musi wrócić do willi Frontinusa.

– A ja? – pytam. – Co ze mną? Mam sam jeść? Mam sam iść spać? Delikatnie muska wargami moje usta i odpowiada ze śmiechem: – A kto mówi, że sam? Jedziesz ze mną do domu Frontinusa, to oczywiste. – Ale mnie nie zaprosił. – Cymbelinie, bywasz czasem taki nierozgarnięty. Ja cię zapraszam. Jestem gościem Adriany, a ty moim. Idź na górę, spakuj resztę rzeczy i powiedz w recepcji, że się wyprowadzasz. No, prędzej! I tak się dzieje. Przepyszną kwadrygą

Drusa Tiberia wspinamy się na wzgórze, do willi Domicjana Frontinusa, gdzie nasz jowialny gospodarz wita mnie z niekłamaną sympatią, wcale nie zdziwiony. Dostaję bogate pokoje z widokiem na zatokę. Wujek Kasjusz wyjechał, podobnie jak inni, którzy tamtego wieczoru brali udział w przyjęciu. Niczego mi nie brakuje. Moje pokoje dziwnym trafem sąsiadują z pokojami Lucylli. Tej nocy po obfitej, wyczerpującej uczcie, podczas której Druso Tiberio i gladiator Ezio, jego luby, zachowują się doprawdy obrzydliwie, tak iż stary Frontinus wymownie odwraca wzrok – szykując się do spania, słyszę ciche pukanie.

– Tak? – To ja. Lucylla! – Bogom niech będą dzięki! Wejdź. Ma na sobie jedwabną koszulę, do tego stopnia przezroczystą, że równie dobrze mogłaby paradować nago. W jednym ręku trzyma mały świecznik, w drugiej butelkę – chyba wina. Widać, że wyszła z uczty lekko zawiana. Biorę najpierw świecznik, żeby się nie podpaliła, potem flaszkę. – Moglibyśmy zaprosić Adrianę – proponuje filuternie.

– Zwariowałaś? – A ty byś nie chciał trochę powariować? – Dwie na raz... – Jesteśmy najlepszymi przyjaciółkami. Wszystkim się dzielimy. – Nie – sprzeciwiam się. – Tym się nie podzielicie. – Cymbelinie, jesteś prowincjuszem. – Może i jestem. Jedna kobieta w zupełności mi wystarczy. Wydaje się rozczarowana.

Przypuszczam, że obiecała mnie sprezentować Adrianie. Cóż, to wciąż imperialna Italia, gdzie nie umarła odwieczna tradycja bezwstydnej rozwiązłości. Chociaż uważam się za Rzymianina, nie jestem nim chyba aż do tego stopnia. Adriana Frontina jest zachwycająco piękna, owszem, lecz to samo można powiedzieć o Lucylli. A w chwili obecnej pragnę tylko jej. Koniec, kropka. Prosta zachcianka prowincjusza. Niewątpliwie kiedyś tego pożałuję, ale dziś z oślim uporem obstaję przy swoim zdaniu. Lucylla, mimo rozczarowania, przystępuje do dzieła ze zdwojoną pasją. Ta noc mija bezsennie jak

błyskawica. Rzucamy się na siebie z furią dzikich stworzeń. Uczy mnie kolejnych sztuczek i klaszcze, dumna ze swoich erotycznych zdolności. W Brytanii nie uświadczy się takich kobiet. Przynajmniej ja ich nie spotykam. O świcie stoimy na balkonie mojej sypialni, zmęczeni najprzyjemniejszym trudem na świecie, i smakujemy wonną, chłodną bryzę, wiejącą od zatoki. – Kiedy chcesz jechać na północ? – pyta. – Kiedy ty pojedziesz. – Może jutro?

– Czemu nie. – Ostrzegam, możesz przeżyć szok, widząc, co się dzieje w Urbs Romie. – Skoro tak, trudno. – Łatwo cię zaszokować, Cymbelinie, prawda? – Niezupełnie. Niektóre rzeczy są dla mnie nowe, to wszystko. Lucylla chichocze. – Bez obaw, już ja cię wyedukuję. Im więcej zobaczysz, tym mniej będziesz się bał. Mój biedny, uroczy barbarzyńco.

– Prosiłem cię, pamiętasz... – Mój biedny, uroczy Celcie. Jedź ze mną do Rzymu, skarbie. Lecz pamiętaj: będąc w Rzymie, najlepiej jest zachowywać się jak Rzymianie. – Postaram się – obiecuję.

***

Na podróż dano nam inny rydwan, należący do Ezia, którym ten przyjechał sam z Urbs Romy. Za tydzień wraca na północ z Drusem Tiberiem; pomkną rydwanem tego ostatniego, lecz rydwan Ezia musi zostać odstawiony do stolicy. Dlatego my nim jedziemy. Nie dorównuje temu, który niedawno miała do dyspozycji Lucylla, mimo to wygląda okazalej, niż można by się spodziewać po kimś takim jak Ezio. Z pewnością otrzymał go w prezencie od Drusa. Wszyscy domownicy wylegają przed dom, żeby nas pożegnać. Marcello Domiziano zapewnia, że ilekroć odwiedzę Neapolis, jego willa będzie stała przede mną otworem. Zapraszam

go do Brytanii, w gościnę do mojej rodziny. Adriana ściska się z Lucyllą i nie jest to tylko przyjacielski uścisk (zaczynam mieć co do nich pewne podejrzenia) i całuje mnie lekko w policzek. Kiedy się jednak odwracam, dostrzegam jej wzrok roziskrzony błyskami wściekłości i żalu. Niewykluczone, że uczyniłem z niej wroga. Ale może w przyszłości da się naprawić to i owo; przyjemnie będzie spróbować. Naszym szlakiem na północ będzie Via Roma; musimy dostać się do miasta i tam wjechać na gościniec. Z braku woźnicy kieruję rydwanem, a Lucylla siedzi obok na koźle. Nasza para

smukłych, rączych arabów jest dobrze zgrana i nie trzeba zbyt często szarpać cuglami. Dzień jest ładny, rześki, wieje łagodna bryza. Jeszcze jeden słoneczny, letni dzień w dziesiątym miesiącu roku. Wspominam rodzinną ziemię; jak tam musi być teraz mokro i ponuro! – Czy zima kiedykolwiek dociera do Italii? – pytam. – A może cesarze wyjednali sobie u bogów pogodę? – O, i tu się zrobi zimno, spadną deszcze. Sam zobaczysz. Tu jeszcze nie jest najgorzej, lecz w Rzymie zima daje w kość. Zostajesz na Saturnalia? Odbędą się dopiero za dwa miesiące.

– Chyba tak. Na dobrą sprawę, nie zastanawiałem się nad tym. – W takim razie zobaczysz, jak można tu zmarznąć. Zazwyczaj na zimę udaję się do Ajgyptos lub na Sycylię, lecz w tym roku zamierzam zostać w Rzymie. – Przytula się do mnie. – Już my się ogrzejemy, kiedy przyjdą szarugi. Prawda, Cymbelinie, że będzie miło? – Cudownie. Z drugiej strony, chętnie zwiedziłbym Ajgyptos. Pojedźmy tam razem na wycieczkę pod koniec roku. Piramidy, wielkie świątynie w Menfe... – Tej zimy muszę być w Italii. W Rzymie lub gdzieś pod Rzymem.

– Naprawdę? A to czemu? – Sprawy rodzinne – odpowiada – związane z moim wujkiem. Nie wolno mi o tym rozmawiać. Momentalnie czytam w jej myślach. – Ponownie wybiorą go na stanowisko konsula, prawda? Mam rację? Nieruchomieje, głośno wciąga powietrze i już wiem, że się nie pomyliłem. – Nie wolno mi nic powiedzieć – odrzeka po chwili. – A więc to prawda, inaczej być nie

może. Nowo wybrani konsulowie obejmą urząd w pierwszy dzień januariusa, a ty chcesz uczestniczyć w ceremonii. Dla niego to będzie już czwarty raz? A może piąty? – Proszę cię, Cymbelinie, przestań. – Przynajmniej jedno mi obiecaj. Zostaniemy w Rzymie do zaprzysiężenia, a potem pojedziemy do Ajgyptos. W połowie stycznia, dobrze? Już sobie wyobrażam, jak z Aleksandrii płyniemy łodzią w górę Nilu, tylko my dwoje... – Wybiegasz daleko w przyszłość. Nie mogę niczego obiecywać z takim wyprzedzeniem. – Łagodnie kładzie

dłoń na moim przedramieniu. – Ale i tak będziemy się nieźle bawić, co, skarbie, na przekór mrozom i deszczom? Widzę, że nie ma sensu naciskać. Być może januarius ma już cały zajęty, przy czym w planach nie uwzględniła raczej mojej osoby. A nuż wyrusza na wycieczkę do Afryki z przyjacielem z cesarskiego rodu, na przykład młodym Flawiuszem Cezarem? Irracjonalna zazdrość skręca mi wnętrzności. W końcu jednak tłumię w sobie wszelką myśl o styczniu. Jest październik, a urzekająca urodą Lucylla Junia Skawiola będzie dziś ze mną spała, tak samo jak jutro, pojutrze, popojutrze, aż do Saturnaliów. Jeśli tego zechcę, a chcę

z całego serca – ba, o niczym innym nie myślę. Mijamy wspaniałe hotele przy Via Roma. Okazałe frontony złoci blask porannego słońca. Niebawem zaczynamy piąć się w górę, na podmiejskie wzgórza, wzdłuż ciągu pomniejszych willi. Tu i ówdzie na samotnych wzniesieniach, rozłożone wokół szczytów, widać wiekowe posiadłości członków rodziny cesarskiej. Po pewnym czasie zjeżdżamy z pogórza na otwarty teren. Przemierzamy żyzne równiny Campanii Felix w kierunku położonej daleko na północy stolicy. Na pierwszy nocleg zatrzymujemy się w

Kapui, gdzie Lucylla chce mi pokazać freski w mitreum. Zamierzam wyciągnąć list kredytowy, żeby zapłacić za pokój w hotelu, lecz okazuje się, że apartament dostajemy za darmo. Magiczne imię Skawioli otwiera wszystkie drzwi. Freski są przepiękne: bóg zarzyna białego byka, pod którym czyha wąż. Mają tu również ogromny amfiteatr, gdzie ongiś Spartakus wzniecił bunt gladiatorów. Widząc, jak gapię się z podziwem prowincjusza, Lucylla zauważa, że amfiteatr w Rzymie jest dużo wspanialszy. Przynoszą nam obiad do pokoju: piersi bażanta i mocne, aromatyczne wino. Później długo namaczamy się w wannie

przed conocnym starciem żywiołów. Takie życie mogę wieść do końca roku i dłużej. A rano znowu w drogę, na północny zachód gościńcem Via Roma, który w zasadzie nazywa się tu Via Appia. Niegdyś tym starożytnym szlakiem przemieszczały się wojskowe hufce, żeby rozgromić sąsiadów na południu Italii. To senna, wiejska okolica, tylko gdzieniegdzie urozmaicona cyklopowymi ruinami umarłych miast, kwitnących hen w czasach przedromańskich, lub nowszymi miastami na wzgórzach, i tak liczącymi sobie tysiąc lat i więcej. Czuć tu olbrzymi ciężar wieków.

Swoim nieustającym szczebiotaniem Lucylla umila mi długie, senne godziny jazdy, opowiadając o swoich niezliczonych bogatych przyjaciołach w Rzymie, takich jak Claudio, Traiano, Alessandro, Marco, Aureliano czy Valeriano. Było ich bez liku, prawie sami mężczyźni. Powtarzają się również imiona kobiet: Domitilla, Sewerina, Giulia, Paolina, Tranquillina. Ani chybi wielcy panowie i szacowne panie. Wśród plotek dorzuca lekkim tonem opowiastki o członkach rodziny cesarskiej, których – jak się zdaje – dobrze zna, mało tego, jest z nimi w serdecznej komitywie. Dotyczy to nie tylko młodego cesarza, ale jego czterech braci i trzech sióstr, licznego

kuzynostwa i dalszych krewnych. Nigdy dotąd nie uświadamiałem sobie, jak bardzo rozbudowanym organizmem jest rodzina naszych Cezarów, ilu w niej nieudacznych książąt i księżniczek, a każdy wyposażony w pałace, służących, kochanków i komilitonów. I nie jest nawet jedną rodziną owa grupa arystokratów, którzy pociągają za sznurki tego świata. Choć bowiem na przestrzeni dziewiętnastu stuleci istnienia imperium tron należał do niezliczonych dynastii, z których większość dawno upadła, to jednak potomkowie tych, co panowali w ciągu ostatnich pięciuset lat, choćby z dalekich odnóg rodu, w żaden sposób ze sobą nie

spokrewnieni, noszą wielkie imię Cezara i ubiegają się o udziały w cesarskim skarbcu. Dynastia może zostać obalona, lecz prapraprapraprakuzynom, czyli komuś, kto dawno temu miał brata cesarza, dziwnym zrządzeniem losu przez wszystkie kolejne epoki wypłaca się pensję z publicznej kasy. Ze słów Lucylli można wnosić, że była kochanką Flawiusza Cezara, a prawdopodobnie również jego starszego brata Kamillusa Cezara, któremu przysługuje tytuł księcia Konstantynopola, mimo że mieszka w Rzymie. Ponadto wyraża się nader pochlebnie o pewnym rzymskim hrabim,

który mieni się szumnie Neronem Romulusem Klaudiuszem Palladiusem. Kiedy o nim mówi, jej głos nabiera charakterystycznej barwy, będącej nieomylnym znakiem tego, że ze sobą spali. Kipię zazdrością, i to z powodu mężczyzn, których nigdy nie widziałem. Jak mogła przeżyć tyle przygód ta dwudziestojednoletnia dziewczyna? Próbuję nad sobą zapanować. To przecież Roma, wyzuta z resztek moralności. O, tak: trzeba się wysilić, żeby dorównać Rzymianom. Wbrew sobie próbuję wywiedzieć się czegoś o wspomnianym Neronie

Romulusie Klaudiuszu Palludiusie, lecz ona już opowiada o siostrze cesarza, którą – jak twierdzi – z pewnością się zachwycę. Nazywa się Sewerina Floriana. – Chodziłam z nią do szkoły. To moja druga, po Adrianie, najlepsza przyjaciółka. Jest po prostu przepiękna: smagła cera, ognisty temperament, orientalna uroda. Wziąłbyś ją za Arabkę. I miałbyś rację, bo jej babcia ze strony matki pochodziła z Syrii. Swego czasu była tancerką, jak wieść niesie... I tak dalej, i dalej. Aż się zastanawiam, czy podsuną mnie jako kąsek Sewerinie Florianie.

To już trzeci dzień wyprawy. Via Appia zbliża nas do stolicy. Zaczynamy dostrzegać po obu stronach traktu cesarskie grobowce. Lucylla chyba wszystkie dobrze zna, ponieważ wymienia je po kolei. – Tam masz grobowiec Flawiusza Romulusa, a tu leży Klaudiusz IX. Tu zaś Gajusz Marcjusz, tu Cecylia Metella (żyła w czasach Augusta Cezara), tam Tytus Galiusz. O, tam Konstantyn V, tam w jednym grobowcu Lucjusz i Arkadiusz Agryppa. Herakliusz III, Gajusz Paulus, Marek Anastazjusz... Człowiek ugina się pod brzemieniem wieków.

– A co z tymi, co żyli najdawniej? – pytam. – Co z Augustem, co z Tyberiuszem, co z Klaudiuszem? – Grobowiec Augusta zobaczysz w mieście. A Tyberiusz? Jakoś nikt nie może sobie przypomnieć, gdzie go pochowano. Wielu, może nawet dziesięciu, złożono w grobowcu Hadriana nad rzeką. Antoninusa Piusa, Marka Aureliusza; znajdziesz tam cały hufiec zmarłych cesarzy. Co się tyczy Juliusza Cezara, to jego wspaniały grób znajduje się na samym środku Forum, choć archeolodzy twierdzą, że pochowano tam kogoś innego, bo grobowiec powstał sześćset lat później. Patrz tam! Cymbelin! Widzisz już? Przed

nami mury miasta. Roma! Roma!

***

A więc już! Urbs Roma, matka wszystkich miast, stolica świata, cesarska metropolia. Białe, wykładane marmurem wały, tyle razy przebudowywane i odbudowywane, wyrastają nagle przed moimi oczami. Roma! Kmiotek z dalekiego kraju,

przytłoczony wspaniałością widoku, dygocze jak osika. Dreszcz zachwytu, który tak mocno mną szarpie, przenosi się lejcami na konie; jeden z nich odwraca się i patrzy na mnie, jak mi się wydaje, z pogardą i zdziwieniem. Roma jest niczym palimpsest. Najpierw zapisany, potem wyczyszczony, a potem znowu zapisany, i tak wiele razy. Przy czym wszystkie wcześniejsze teksty przebijają spod najświeższego. Dwa tysiące lat historii w jednym okamgnieniu porażają zdumionego przybysza. Niczego się tu nie wyburza, chyba że w celu wzniesienia gmachu jeszcze piękniejszego na tym samym miejscu. Tu i ówdzie spotyka się

ostatnie malownicze pamiątki po Rzymie z czasów Republiki – Pierwszej Republiki, powinienem powiedzieć – przyłożone marmurem Rzymu Augusta Cezara, a następnie Rzymem wszystkich kolejnych cesarzy: Hadriana, Septymiusza Sewera czy Flawiusza Romulusa, który żył i władał miastem tysiąc lat po Sewerze. Jak również Rzym położony na samym wierzchu przez sławnego zdobywcę świata Trajana VII w epoce dobrobytu, która nastała po zjednoczeniu Cesarstwa Wschodniego i Zachodniego przez Flawiusza. Wszystkie warstwy mieszają się w historycznym centrum miasta, które otacza monumentalny pierścień olbrzymich, koszmarnych wież:

obrzydliwych biurowców i apartamentowców dzisiejszego Rzymu. Wszelako nawet one, choć straszą szpetotą, są brzydkie w zapierającym dech rzymskim stylu. Roma to potężne miasto; przewyższa inne we wszystkim, a więc i w brzydocie. Lucylla służy za przewodnika, przybliżając mi sławne na cały świat miejsca, które mijamy: łaźnie Karakalli, Wielki Cyrk, świątynię boskiego Klaudiusza, wieżę Emiliusza Magnusa, a nawet ciężkawy i zaprojektowany bez wyczucia proporcji łuk triumfalny, który w roku 1952 zbudował bizantyjski cesarz Andronik dla upamiętnienia

krótkotrwałej greckiej hegemonii po wygraniu wojny domowej. Rzymianie zostawili go celowo, żeby zachować w pamięci swoją jedyną wielką klęskę w dziejach. Dokładnie naprzeciwko, na drugim końcu alei, znajduje się pięciokrotnie większy łuk Flawiusza Romulusa, będący wspomnieniem ostatecznej rozprawy z Grekami po dwóch wiekach ich zaborczego panowania. Chaotyczny ruch na drogach przyprawia o zawrót głowy. Wszędzie rydwany, tramwaje ciągnięte przez konie, rowery oraz pojazdy, o których Lucylla mówi, że jeżdżą od niedawna: małe ciuchcie na parę, nie potrzebujące szyn. Zasady

ruchu drogowego chyba nie są znane, bo każdy wehikuł porusza się, jak mu wygodniej, nikt nie daje sygnałów, kierowcy starają się zastraszyć innych gestami i obelgami. Na początku dziwnie się czuję – nie dlatego, żebym był strachliwy, ale że my, Brytowie, już w maleńkości uczymy się szacunku dla ludzi na gościńcach. Zaraz się jednak okazuje, że nie mam wyjścia, muszę postępować tak samo. Kiedy jesteś w Rzymie i tak dalej, i dalej... Stare powiedzenie pasuje do wszystkich aspektów życia w stolicy. – Tu w lewo. Teraz w prawo. Widzisz tam Koloseum? Większe niż myślałeś, co? Skręć w prawo! W prawo! Tam

dalej mamy Forum, a na wzgórzu Kapitol. Ale my pojedziemy w przeciwnym kierunku, do Palatynu. Tamto wzgórze, widzisz? Pełno na nim pałaców. O, tak. Olbrzymie cesarskie rezydencje, ze czterdzieści albo i więcej, powciskane gdzie popadnie, bez ładu i składu. Żeby zbudować ten niewiarygodny gąszcz wspaniałych budowli, musiano zrównać z ziemią całe góry marmuru. Zmierzamy w sam środek tej gmatwaniny. Wjazd na Palatyn jest skrupulatnie patrolowany, wszędzie zgraje pretorianów. Wszyscy jednak

znają Lucyllę, bo machnięciem ręki każą nam jechać dalej. Próbuje mi tłumaczyć, który pałac do kogo należy, ale w tym beznadziejnym mętliku nawet ona ma wątpliwości. Pod spodem tego, co widać, znajdują się pierwsze pałace z czasów wczesnego imperium – pałace Augusta, Tyberiusza i Flawiuszów – lecz w późniejszych wiekach każdy cesarz pragnął dodać własne ozdoby i udogodnienia, przez co dziś wzgórze stanowi zwariowaną mozaikę dwudziestu różnych stylów oraz dowód cesarskiej wspaniałości i rozrzutności. W XXIV w. jeden z bardziej zbzikowanych władców epoki dekadencji dostawił kilka kuriozalnych budynków w stylu orientalnym i

neobizantyjskim. Co krok to jakieś wieżyczki, arkady, pawilony, altany, kolumnady, kopuły, bazyliki, fontanny i niezwykłe rozległe sklepienia. – A cesarz? – pytam. – Gdzie on w tym wszystkim ma pałac? Niedbałym gestem wskazała środek tego zbiorowiska. – Stale przenosi się z miejsca na miejsce. Nigdy nie spędza dwóch nocy z rzędu w tym samym pałacu. – Dlaczego? Tak lubi zmieniać otoczenie? – Ależ skąd. Aktyniusz Warro mu każe.

– Kto? – Warro, prefekt pretorianów. Wszędzie węszy spisek na życie cesarza. Wybucham śmiechem. – Jeśli ginie cesarz, zwykle zamachowcem jest jego własny prefekt pretorianów, czyż nie? – To prawda, ale cesarz, dopóki nie wrażą mu noża w brzuch, zawsze uważa, że jego prefekt jest tym pierwszym, który będzie mu bezwzględnie wierny. Inna rzecz, że nikt nie chce mordować naszego przygłupiego, lalusiowatego Maksencjusza.

– Skoro jest tak niekompetentny, jak się o nim mówi, to czemu nie próbujecie odebrać mu władzy? – Po co? Żeby na tronie zasiadł jeden z jego braci, jeszcze większych gamoni? O, nie, Cymbelinie. Już ja ich wszystkich dobrze znam. Maksencjusz jest z nich najlepszy. Niech nam długo żyje. – A jakże, niech żyje cesarz Maksencjusz! – dorzucam i razem trzęsiemy się ze śmiechu.

***

Pałac, do którego zmierzamy, stoi na wzgórzu stosunkowo niedługo. To bogato dekorowany pawilon gościnny z wieloma skrzydłami, przyozdobiony pstrokacizną mozaik z dzikimi plamami w jadowitym żółtym kolorze i bezkompromisowej czerwieni. Został wzniesiony pięćdziesiąt lat temu za panowania szalonego cesarza Demetriusza, ostatniego władcy epoki dekadencji. Lucylla ma w nim niewielki apartament, będący uprzejmym darem ze strony jej dobrego przyjaciela księcia

Flawiusza Rufusa. Najwidoczniej na Palatynie mieszka całkiem sporo nie należących do rodziny cesarskiej członków rzymskiej socjety. Ma to swoje praktyczne uzasadnienie, bo w Rzymie przeogromny jest nie tylko ruch uliczny, ale i liczba wydawanych przyjęć. Początek mojego pobytu w stolicy wygląda tak samo jak w Neapolis: już pierwszego wieczoru mam uczestniczyć w wystawnym przyjęciu. Lucylla mówi, że gospodarzem będzie nikt inny, tylko sam sławny hrabia Neron Romulus Klaudiusz Palladius, który nie może się doczekać na spotkanie ze mną.

– Kim on właściwie jest? – pytam. – Bratem jego dziadka był hrabia Walerian Apollinaris. Zapewne o nim słyszałeś. – Oczywiście. – Nie trzeba się kształcić na kantabrygijskiej uczelni, żeby znać głównego architekta nowożytnego imperium, wielkiego pięciokrotnego konsula z czasów pierwszej wojny zjednoczeniowej. To właśnie on wydobył poobijane i rozpadające się Cesarstwo z otchłani dekadencji, położył kres powstaniom w prowincjach, które nękały państwo w czasie burzliwego XXV wieku, odbudował autorytet władzy centralnej i

wprowadził na tron Laureolusa Cezara, dziadka obecnego imperatora. Tenże Apollinaris – działając w imieniu Laureolusa jako osoba z uprawnieniami cesarza – wprowadził rządy terroru, ów czas brutalnej dyscypliny, który przypomniał Cesarstwu, na dobre lub na złe, dawną świetność, jaką cieszyło się ostatnio za panowania Flawiusza Romulusa i Trajana VII. I sam padł ofiarą terroru wespół z wieloma innymi. Nic nie wiem o jego dalekim krewniaku Neronie Romulusie Klaudiuszu Palladiusie z wyjątkiem tego, co powiedziała mi Lucylla. Jednak sam ton, jakim za każdym razem wymawia jego pełne imię, wskazuje, że hrabia idzie

śladami przodków i ma w Cesarstwie dużo do powiedzenia. I rzeczywiście, po przybyciu do pałacu hrabiego na Wzgórzu Palatyńskim od razu widzę, że nie pomyliłem się w swoich przypuszczeniach. Sam pałac jest stosunkowo skromny: uroczy budyneczek w dolnej partii zbocza niedaleko Forum, wzniesiony, jak się dowiaduję, w czasach renesansu dla jednej z nałożnic Trajana VII. Hrabia nigdy nie zabiegał o najwyższe urzędy w imperium i tak samo nie potrzebował bogatej rezydencji dla podkreślenia swojej wartości. Jednakże lista gości mówi sama za siebie.

Jest urzędujący konsul Aulus Galeriusz Bassanius. Są dwaj bracia cesarza i jedna siostra. A także wujek Lucylli, dystyngowany i wszystkim dobrze znany Gajusz Juniusz Skawiola, czterokrotny konsul Rzymu i w powszechnej opinii najpotężniejszy człowiek w imperium, nie licząc – choć tu zdania są podzielone – cesarza Maksencjusza. Lucylla przedstawia mnie najpierw Skawioli. – Oto mój przyjaciel Cymbelin Wetruwiusz Skapulanus z Brytanii – mówi z emfazą. – Poznaliśmy się w domu Marcella Domiziana w Neapolis i od tamtej pory się nie rozstajemy. Czyż

on nie jest wspaniały, wujku Gajuszu? Co ma mówić człowiek, zwłaszcza nieobyty ze światem prowincjusz, postawiony znienacka twarzą w twarz z najwybitniejszymi obywatelami mocarstwa? Na szczęście nie jąkam się, nie potykam, nie szukam rozpaczliwie słów. Dość gładko odpowiadam: – Kiedy wyruszałem z Brytanii, nawet mi się nie śniło, że ujrzę kolebkę imperium, mało tego, że będę miał zaszczyt poznać samego ojca ojczyzny! W odpowiedzi uśmiecha się życzliwie i mówi:

– Myślę, przyjacielu, że stawiasz mnie zbyt wysoko. Ojcem ojczyzny jest cesarz. Jak tu napisano. – Wyciąga z portmonety nową, błyszczącą sestercję i tak mi ją pokazuje, żebym przeczytał słowa na obrzeżu: enigmatyczny ciąg skróconych cesarskich tytułów, tłoczony na wszystkich pieniądzach od niepamiętnych czasów. – Widzisz? – Wskazuje litery na rancie monety, tuż nad czołem cesarza Maksencjusza. – P.P., co oznacza Pater Patriae. Proszę bardzo. On nim jest, nie ja. Ojcem narodu. – Mruga okiem, chcąc rozluźnić atmosferę po tym napomnieniu, bo tak należy odbierać jego słowa, i mówi: – Ale miło usłyszeć takie pochlebstwo, nawet bardzo. A zatem dziękuję,

młodzieńcze. Ufam, że Lucylla nie przysparza ci zbytnich kłopotów. Nie wiem, o co mu chodzi. Może o nic szczególnego. – Ależ skąd – odpowiadam. Mimowolnie taksuję go spojrzeniem. Skawiola jest szczupłym, żylastym mężczyzną średniego wzrostu, około pięćdziesiątki, łysiejącym – przy czym resztka rzadkich włosów, rudych jak u Lucylli, leży ulizana na głowie. Kości policzkowe ma odstające, nos garbaty, silnie zarysowany podbródek, oczy zaś blade, w lodowym szarobłękitnym odcieniu, zbliżone barwą do mlecznoniebieskich szafirów. Zdumiewa

mnie jego podobieństwo do Juliusza Cezara, którego słynny portret umieszczono na dziesięciodenarowym znaczku pocztowym. Ma ten sam wyraz absolutnie niezłomnej determinacji, pochodzącej z niewyczerpalnych zasobów wewnętrznego żaru. Wypytuje mnie o ojczyznę i podróże, z pozorną uwagą słucha odpowiedzi, życzy powodzenia i praktycznie odgania mnie od siebie. Nogi się pode mną uginają, czuję suchość w gardle. Teraz muszę się spotkać z hrabią, gospodarzem przyjęcia, który też jest nie byle kim. Neron Romulus Klaudiusz

Palladius, czego można się było spodziewać, rzeczywiście jest nietuzinkową postacią. To szarmancki, wyelegantowany mężczyzna w wieku czterdziestu lat, wysoki jak na Rzymianina i mocno zbudowany, mający gęstą, starannie przystrzyżoną czarną brodę, smagłą i zdrową karnację tudzież ciemne, przenikliwe oczy. Otacza go aura bogactwa, władzy, przebojowości oraz – nawet ja jestem w stanie to zauważyć – nęcącej zmysłowości. – Cymbelin! – odzywa się natychmiast. – Wspaniałe, romantyczne imię. Imię króla. Witaj w moim domu, Cymbelinie z Brytanii. – Mówi dźwięcznym, umiejętnie modulowanym basem, jakim

mógłby się posługiwać aktor lub śpiewak operowy. – Mam nadzieję, że będziemy cię tu częściej widywali, póki mieszkasz w Rzymie. Stojąca obok mnie Lucylla wpatruje się w niego z prawie nabożnym uwielbieniem. Co powinno przyprawić mnie o zazdrość, lecz wyznam szczerze, że sam jestem nim zafascynowany i wcale się nie dziwię, że ona też jest pod jego urokiem. Kładzie mi lekko dłoń na ramieniu. – Chodź, poznasz paru moich przyjaciół. I oprowadza mnie po sali. Przedstawia mnie obecnemu konsulowi Galeriuszowi

Bassaniusowi, zaskakująco młodemu i frywolnie ubranemu jak na osobę piastującą tak wysoki urząd, a także aktorom, którym się chyba wydaje, że o nich słyszałem, więc muszę udawać, że tak jest w istocie. Także gladiatorowi, tym razem znanemu mi ze słyszenia (któżby nie słyszał, skoro to przesławny Marek Semproniusz Diodorus, zwany Markiem Zabójcą Lwów), jak też nadętym młodym damom, z którymi rad nierad wdaję się w swawolną pogawędkę, choć Lucylla ma więcej urody w lewym łokciu niż one w całym ciele. Mijając atrium, gdzie popisuje się żongler, przechodzimy do drugiej

komnaty, równie zatłoczonej. Tam przeważa osobliwie wytworny ton rozmów, a ludzie stoją w zabawnych teatralnych pozach. Po chwili już wiem dlaczego. Są tu członkowie rodziny królewskiej, każdy więc sili się na dworskie maniery. Dwaj książęta królewskiej krwi, proszę, proszę. Lucylla prowadzi mnie na spotkanie z nimi. Pierwszy to Kamillus Cezar, książę Konstantynopola, najstarszy z czterech braci cesarza. Jest gruby, rozleniwiony, ma tłustą skórę i flejtuchowaty sposób bycia. Gdyby Gajusza Juniusza Skawiolę przyrównać do Juliusza

Cezara, to jego należałoby postawić obok Nerona. A jednak pomimo wszelkich oznak zgnuśnienia łatwo dostrzegam ślady twardych rodzinnych rysów twarzy: ostry, smukły, władczy nos, podbródek herosa, a przede wszystkim zimne oczy, błękitne jak arktyczne lody, na wpół schowane pod sowimi okularami. Zupełnie jakby surowe oblicze starego cesarza Laureolusa uwięzło w otyłym ciele wnuka obiboka. Choć wieczór dopiero się zaczął, Kamillus ma już tyle w czubie, że nie jest w stanie rozmawiać. Macha niedbale pulchną dłonią i zaraz zapomina o mojej obecności.

Następnie podchodzimy do nieco młodszego Flawiusza Rufusa Cezara. Jestem do niego wrogo nastawiony, ponieważ mógł się rozkoszować Lucyllą, kiedy miała zaledwie szesnaście lat, lecz w gruncie rzeczy to czarujący, życzliwy i bardzo atrakcyjny mężczyzna. Dałbym mu ze dwadzieścia pięć lat. I on ma rodzinne rysy twarzy, a do tego jest szczupły, wysportowany, spostrzegawczy i prawdopodobnie również inteligentny. Jeśli ludzie słusznie uważają jego brata Maksencjusza za bufona i utracjusza, można tylko żałować, że tronu nie objął Flawiusz Rufus, kiedy stary dziadek wreszcie zwlókł się ze sceny. Następstwo tronu należy się jednak

najstarszemu z braci, tak nakazuje odwieczne prawo. Ponieważ książę Florus zmarł trzy lata przed śmiercią swojego ojca Laureolusa, władza przeszła w ręce Maksencjusza, najstarszego syna Florusa. Gdyby do tego nie doszło, świat mógłby dziś wyglądać zupełnie inaczej. No, chyba że przeceniam walory młodszego księcia. Bo czy Lucylla nie powiedziała mi, że Maksencjusz jest z nich wszystkich najlepszy? Flawiusz Rufus, który raczej wie, że jestem tymczasową maskotką Lucylli, i wcale się tym nie przejmuje, namawia mnie, żebym złożył mu wizytę pod koniec roku we wspaniałej cesarskiej

willi w miejscowości Tibur, dzień drogi od Rzymu, gdzie będzie obchodził Saturnalia w gronie kilkuset najbliższych przyjaciół. – Aha, weź też rudą – mówi wesołym tonem Flawiusz Rufus. – Nie zapomnisz o niej, prawda? Posyła jej całusa, a mnie przyjacielsko klepie po dłoni i wraca do płaszczących się przed nim zauszników. Odczuwam ulgę i zadowolenie, że nasze spotkanie wypadło tak dobrze. Jednakże Lucylla najsmaczniejszy rodzinny kąsek zostawiła na koniec. Jej najlepsza przyjaciółka z lat

dzieciństwa, koleżanka ze szkoły i dystyngowana krewniaczka: księżniczka Sewerina Floriana, siostra samego cesarza. Mam ochotę paść przed nią na twarz w niemym uwielbieniu, olśniony jej urodą. Lucylla miała rację: Sewerina Floriana ma smagłą karnację, wschodnie rysy twarzy i namiętne spojrzenie. Pod względem wyglądu nie przypomina pozostałych członków rodziny panującej: jej oczy są czarne, nos figlarnie zadarty, podbródek elegancko zaokrąglony. Od razu wiadomo, że nie jest rodzoną siostrą cesarza. Jej matką była zapewne któraś metresa ojca Maksencjusza. Monarchowie mogą mieć

jedną żonę na raz, jak my wszyscy, lecz nie jest tajemnicą, że częstokroć je zmieniają, a czasem wracają do poprzedniej... bo któż im się sprzeciwi? Jeśli matka Seweriny przypominała swoją córkę, to nie dziwota, że romansował z nią świętej pamięci książę Florus. Rozmawiając z Juniuszem Skawiolą i Klaudiuszem Palladiusem, bez trudu znajdowałem odpowiednie słowa, lecz w obecności Seweriny Floriany zapominam języka w gębie. Kiedy więc Lucylla z nią gawędzi, stoję z boku skrępowany jak olbrzymi wół, którego Lucylla jakoś zaciągnęła na przyjęcie. Rozprawiają o neapolitańskiej

śmietance towarzyskiej, Adrianie, Drusie Tiberiu i całej rzeszy ludzi, których imiona nic mi nie mówią. Również o mnie, lecz wystrzeliwują zdania z taką prędkością w stołecznym dialekcie, pełnym zwrotów slangowych i obcych akcentów, że rozumiem piąte przez dziesiąte. Od czasu do czasu Sewerina Floriana kieruje na mnie wzrok – może z uznaniem, a może tylko z ciekawości, zaintrygowana najnowszym nabytkiem Lucylli. Trudno powiedzieć. Staram się dawać jej sygnały spojrzeniem, że chętnie poznam ją bliżej, ale sytuacja jest niezręczna, poza tym zachowuję się nieostrożnie: trzeba mieć tupet, żeby myśleć o flircie z księżniczką królewskiej krwi i narażać

się na wściekłość Lucylli Skawioli, przystawiając się do jej przyjaciółki, w dodatku na jej oczach! Tak czy inaczej, Sewerina nie daje po sobie poznać, że spostrzegła moje śmiałe spojrzenia. W końcu Lucylla odprowadza mnie z powrotem do sąsiedniej komnaty. Jestem oszołomiony. – Widzę, że cię urzekła – odzywa się. – Mam rację? Bąkam coś w odpowiedzi. – Jeśli chcesz, możesz się w niej podkochiwać – mówi nonszalancko. –

Mnie to nie przeszkadza, głuptasie! Każdy się w niej podkochuje, więc czemu nie ty? Wiem, że jest nieziemsko piękna. Sama bym się z nią przespała, gdyby to bardziej mnie kręciło. – Lucylla, ja... – To Rzym, Cymbelinie! Przestań zgrywać prostaczka! – Przyjechaliśmy tu razem i jesteśmy razem. To za tobą szaleję. – Wierzę. A teraz przez chwilę będziesz marzył o Sewerinie Florianie. Ani trochę mnie to nie dziwi. Choć wątpię, czy zrobiłeś na niej wielkie wrażenie, gdy tak stałeś i gapiłeś się na nią jak

niemota. Z drugiej strony, ona rzadko wymaga, żeby facet miał rozum, jeśli ma ładne ciało. Ale myślę, że byłaby zainteresowana. Obiecuję ci, że w czasie Saturnaliów dostaniesz swoją szansę. – Obrzuca mnie przy tym tak wesołym, szelmowskim spojrzeniem, że w głowie mi się kołuje na myśl o jej bezwstydności. Ach, ten Rzym! Nie ma drugiego na świecie! Po cichu przyrzekam sobie, że pewnego dnia wezmę w objęcia Sewerinę Florianę. Jest to wszelako przyrzeczenie, które nie jest mi dane wypełnić. Teraz, kiedy nie żyje, myślę o

niej z wielkim smutkiem, odtwarzając w pamięci jej egzotyczną urodę. Z taką samą próżną tęsknotą wyobrażam sobie jej pieszczoty, z jaką mógłbym marzyć o wizycie w pałacu królowej Księżyca.

***

Lucylla dyskretnie wypycha mnie na środek sali, na co ja odsuwam się i idę chwiejnym krokiem od grupki do grupki,

siląc się na pewność siebie i dobre maniery, co chwilowo przychodzi mi z największym trudem. W rogu sali Neron Romulus po cichu rozmawia z Gajuszem Juniuszem Skawiolą. Oto dwaj prawdziwi monarchowie – ludzie, którzy sprawują rzeczywistą władzę w Rzymie. Ale jak się nią dzielą, nie próbuję nawet zgadywać. Konsul Bassanius przewraca oczami i szczerzy zęby do dwóch aktorów, obłożonych grubą warstwą makijażu. Do czego on zmierza? Do przywrócenia zwyczajów z czasów Nerona i Kaliguli? Gladiator Diodorus obmacuje trzy czy

cztery dziewczyny jednocześnie. Przy fontannie rezyduje mężczyzna, którego dotąd nie zauważyłem, w wieku sześćdziesięciu, może siedemdziesięciu lat, z twarzą ostrą jak maczeta i skórą koloru dojrzałego orzecha. Ubiór, biżuteria, postawa, błysk w oku – wszystko to znamionuje człowieka możnego i wpływowego. – Kto to? – pytam przechodzącego młodzieńca. Patrzy na mnie ze skrajnym politowaniem. Odpowiada tonem świadczącym o zdziwieniu moją ignorancją, że to Leontes Attikus. To imię nic mi nie mówi, więc muszę zadać

drugie pytanie. Mój informator z jeszcze większą wzgardą daje mi do zrozumienia, że Leontes Attikus jest po prostu najbogatszym człowiekiem w Cesarstwie. Ów Grek o przenikliwym wejrzeniu i spieczonej cerze, jak się dowiaduję, to magnat okrętowy, który kontroluje ponad połowę przewozów morskich do Nowego Rzymu. Zgarnia lwią część dochodów z importu luksusowych towarów, sprowadzanych z dziwnych, nieujarzmionych krajów za morzami. I tak dalej, i dalej. Wciąż schodzą się goście, powiększając liczne grono rzymskiej elity; pojawia się każdy, kto jest wpływowy, zamożny lub młody, a

najlepiej wszystko naraz. Dziś wieczór na tej sali tli się ogień. Wnet wybuchnie żywym płomieniem, lecz kto mógł to wtedy przewidzieć? Z pewnością nie ja, nie ja... Lucylla ku mojemu wielkiemu udręczeniu rozmawia około godziny z hrabią Neronem Romulusem. Odnoszą się do siebie z niewymuszoną swobodą, co daje mi do myślenia, przy czym nie są to przyjemne myśli. Obawiam się, że namawia ją, aby została z nim na noc po przyjęciu. Ale jestem w błędzie. W końcu Lucylla wraca i już mnie na krok nie odstępuje. Jemy aromatyczne delicje, których

wcześniej nie znałem. Pijemy wina o niespotykanym kolorze i dziwnym, pikantnym smaku. Są tańce oraz występy teatralne w wykonaniu mimów, żonglerów i akrobatów. Pewna część młodzieży rozbiera się bezwstydnie do naga, żeby się ze śmiechem popluskać w pałacowym basenie. Widzę pary, które ukradkiem wyskakują do ogrodu lub przy świadkach oddają się amorom. – Chodź, Cymbelinie – mówi w końcu Lucylla. – To się robi nudne. Wracajmy do domu i zabawmy się trochę we dwójkę. Do jej apartamentów docieramy tuż przed świtem. Kochamy się do południa,

a potem zasypiamy kamiennym snem, który trzyma nas w swoich objęciach do późnych godzin popołudniowych – właściwie do wieczora, bo kiedy wstajemy, zapada zmierzch.

***

I tak tydzień po tygodniu upływa mi jesień w Rzymie, pora nieustających przyjemności. Wszędzie chodzę z

Lucyllą: do teatru, opery, na walki gladiatorów. W wytwornych restauracjach podejmują nas z honorami i dają najlepsze stoliki. Wybieramy się na wycieczki po zabytkach stolicy. Zwiedzam gmach senatu, słynne świątynie, starożytne grobowce cesarzy. Przeżywam niesamowite chwile, o jakich nie marzyłem w najśmielszych fantazjach. Niekiedy widuję Sewerinę Florianę w restauracji lub spotykam ją na przyjęciu. Lucylla wychodzi ze skóry, szukając dla mnie okazji do porozmawiania z księżniczką. I rzeczywiście dochodzi do kilku rozmów, które coś wnoszą. Sewerina wypytuje się o moje życie w

Brytanii, chce usłyszeć, co sądzę o Rzymie, przekazuje ploteczki na temat ludzi stojących po drugiej stronie sali. Jej orientalna uroda wprawia mnie w zachwycenie. My, jasnowłosi Brytowie, rzadko spotykamy na swojej drodze kobiety jej pokroju. Jest istotą z innego świata z tymi swoimi niebieskimi pasemkami w kruczoczarnych włosach, oczami niby tajemnicze studnie mroku, skórą o ciemnym odcieniu, zupełnie niespotykanym u moich rodaków – skórą bynajmniej nie oliwkową, często spotykaną wśród mieszkańców wschodnich rejonów Cesarstwa, lecz ciemniejszą, szlachetniejszą, o aksamitnym połysku i fakturze. Także jej

głos jest czarujący, słodko przychrypnięty, niski i miękki jak dźwięk fletu, zawsze melodyjny i cudownie modulowany. Wie, że jej pragnę, ale bawi się ze mną. Podczas naszych spotkań nigdy nie wybiega poza terytorium niezobowiązującej wymiany zdań, a ja nie mam śmiałości tak po prostu przechodzić do rzeczy. Mimo to stopniowo dochodzę do przekonania, że prędzej czy później zostaniemy kochankami. I prawdopodobnie do tego by doszło, gdyby tylko był czas. Dwukrotnie spotykam jej brata cesarza. Pierwszy raz w operze, gdzie siedzi w

swojej loży. Ma na sobie tradycyjny cesarski ubiór, czyli purpurową togę, a słysząc gromkie pozdrowienie widowni, uśmiecha się i niedbale macha ręką. Drugim razem, ze dwa tygodnie później, pojawia się na przyjęciu na Wzgórzu Palatyńskim, ubrany już w zwykły, codzienny strój, odznaczony dla podkreślenia rangi pojedynczym purpurowym paskiem na kamizelce. Widząc go z bliska, rozumiem, czemu ludzie wyrażają się o nim z lekceważeniem. Bo wprawdzie ma cesarską postawę i cesarskie rysy twarzy – spojrzenie wodza, nos, podbródek i całą resztę – w niepewnym, sztucznym uśmiechu Maksencjusza jest

coś, co zadaje kłam wszelkim oznakom jego cesarskiego rodowodu. Może nazywać siebie Cezarem, może nazywać siebie Augustem, a także ojcem ojczyzny i wielkim pontyfikiem, a jednak kiedy na niego patrzę, stwierdzam ze zdziwieniem i zgrozą, że z głupawym uśmieszkiem odwraca wzrok. Nie powinien był obejmować tronu. Jego brat Flawiusz Rufus rządziłby z prawdziwie cesarskim autorytetem. W każdym razie poznałem osobiście cesarza. Nie każdy Bryt może się tym pochwalić, a liczba tych, co mogą, będzie stale topniała. Co pewien czas wysyłam do domu

depeszę. „Świetnie się bawię, mógłbym tu zostać na zawsze, ale raczej nie zostanę”. Żadnych szczegółów. Bo jak tu pisać w przekazie telegraficznym, że mieszkam w pałacyku oddalonym o rzut kamieniem od oficjalnej rezydencji cesarza, sypiam z krewną Gajusza Juniusza Skawioli, bywam na przyjęciach z ludźmi, których imiona są głośne w całym imperium, i na dokładkę od czasu do czasu widuję Jego Cesarską Mość? Zbliża się koniec roku. Pogoda się zmieniła, o czym uprzedzała Lucylla. Dni są ponure i oczywiście krótsze, jest zimniej, często pada deszcz. Nie przywiozłem z domu wielu ubrań na

chłody, więc młodszy brat Lucylli, przystojniak imieniem Akwila, zabiera mnie do krawca, żeby mi skroił ubranie na zimę. Najnowsza rzymska moda wydaje mi się dziwaczna, żeby nie powiedzieć ordynarna, ale czy ja jestem znawcą w tej dziedzinie? Akwila, jak również krawiec i Lucylla szczerze chwalą moje nowe odzienie; mam nadzieję, że nie zabawiają się moim kosztem. Zaproszenie, które Flawiusz Rufus Cezar dał mi i Lucylli tamtej pierwszej nocy – na Saturnalia do cesarskiej willi w Tiburze – było, jak się okazuje, prawdziwe. Do grudnia zupełnie wywietrzało mi z głowy... ale nie

Lucylli. Pewnego wieczoru oznajmia mi, że z samego rana wyjeżdżamy do Praeneste. To miejsce położone niedaleko Rzymu, gdzie w starożytności i średniowieczu, w Jaskini Przeznaczenia, działała wyrocznia, póki Trajan VII nie odebrał jej przywilejów. Zamierzamy spędzić tydzień w majątku Scypiona Luculla, bardzo bogatego hispańskiego kupca, a potem ruszyć do Tiburu i tam w czasie Saturnaliów mieszkać przez kolejny tydzień. Wiejska posiadłość Scypiona Luculla, mimo że już nadeszły posępne zimowe słoty, olśniewa niebywałym blaskiem. Marmurowe sale, baseny i fontanny, piękne ogrodowe pawilony,

pomieszczenia dla zwierząt, w których trzyma się lwy, zebry i żyrafy, zbiory rzeźb, malowideł i innych przedmiotów artystycznych, łaźnie, wszystko na miarę cesarza. Pałac Luculla został zbudowany ledwie przed pięcioma laty dzięki zyskom z kopalni złota w Nowym Rzymie; wszedł w ich posiadanie w atmosferze skandalu, przekupiwszy urzędników dworskich w czasie ostatnich dramatycznych dni rządów starego cesarza Laureolusa. Da się zauważyć, że przybywające tu osoby, choć nie gardzą jego dalece idącą gościnnością, patrzą na tę majętność jak na przykład jarmarcznego tandeciarstwa. – Chętnie zamieszkałbym wśród takiej

tandety – mówię do Lucylli. – Wychodzę na strasznego prowincjusza, gdy tak mówię, co? Parska śmiechem. – Poczekaj, aż zobaczysz Tibur. I rzeczywiście, od razu widzę różnicę między zwykłym popisywaniem się a prawdziwym splendorem, kiedy docieramy do słynnej cesarskiej willi w przededniu trwających tydzień Saturnaliów. Oczywiście, jest to rezydencja, którą tysiąc siedemset lat temu wzniósł wielki Hadrian z myślą o swoim wypoczynku na wsi. W tamtych czasach był to

niewątpliwie cud świata: wszędzie portyki, fontanny, krystaliczne baseny, łaźnie małe i duże, biblioteki dzieł greckich i rzymskich, nimfeum, tryklinium oraz kaplice poświęcone wszystkim bogom, którzy urzekli Hadriana w czasie jego wojaży po rzymskim świecie. Ale tak tam było przed siedemnastu wiekami. Kolejni cesarze powiększali świetność tego miejsca, dzięki czemu oryginalny zamysł architektoniczny, mimo swoich walorów, jest dziś tylko zalążkiem całości, prawdopodobnie najwspanialszego pałacu na świecie, rezydencji godnej samego Jowisza lub Apolla.

– Nie starczy ci dnia, żeby wszystko objechać – mówi Lucylla. – Oczywiście, pałac jest tylko częściowo otwarty. Zamieszkamy w najstarszym skrzydle, do dziś zwanym Willą Hadriana. Naokoło zobaczysz elementy dodane przez Trajana VII, Flawiusza Romulusa, a także Pawilony Katajskie, które wybudował Lucjusz Agryppa dla swojej żółtoskórej konkubiny, sprowadzonej z Asii Ultimy. A jeśli będzie czas... no tak, raczej na to nie liczmy. – Jak to? – pytam. Unika mojego wzroku. To pierwszy znak tego, na co się zanosi. Przez cały dzień zjeżdżają się możni

Rzymu, żeby hucznie obchodzić Saturnalia z Flawiuszem Rufusem. Dziś już nikt nie musi mnie szeptem powiadamiać, kto jest kto. Rozpoznaję Attikusa, potentata w branży kupieckiej, hrabiego Nerona Romulusa, Marka Tullia Garofalo, prezesa Banku Imperium, gladiatora Diodorusa, konsula Bassaniusa i grubego, nadąsanego księcia Kamillusa, nie licząc wielu, wielu innych. Powozy ustawiają się rzędem wzdłuż gościńca przed wypuszczeniem swoich wytwornych pasażerów. Nie przyjeżdża wszelako Gajusz Juniusz Skawiola. Raczej wykluczone, by go nie zaproszono, zatem wnioskuję, że moje

wcześniejsze przypuszczenie jest prawdziwe: został wybrany na konsula na przyszły rok i pozostał w Rzymie, gdzie przygotowywał się do objęcia posady. Pytam Lucyllę, czy tak właśnie przedstawia się sprawa z jej wujem, na co daje mi lakoniczną odpowiedź: – W czasie świąt zawsze ma dużo pracy. Nie udało mu się wyrwać z miasta. Zostanie znowu konsulem! Jestem tego pewien. Ale się mylę. Nazajutrz po naszym przyjeździe przeglądam poranną gazetę i widzę nazwiska konsulów wybranych na

nową kadencję. Jego Cesarska Mość z satysfakcją ustanawiał Publiusza Lucjusza Gallienusa i Gajusza Akacjusza Aufidiusza konsulami Rzymu. Mają zostać zaprzysiężeni w południe pierwszego januariusa na schodach kapitolińskich, jeśli pogoda pozwoli. A więc nie Skawiola. Musiał załatwiać naprawdę ważne sprawy, skoro odpuścił sobie świętowanie w ostatnich dniach roku. Kim są nowi konsulowie, Gallienus i Aufidiusz? Będzie to ich pierwsza kadencja na tak wysokim stanowisku – najwyższym, wyłączywszy cesarza. – W dzieciństwie byli kolegami

Maksencjusza – mówi ktoś ze wzgardliwym prychnięciem. – Do szkoły razem chodzili. Kto inny zaś dodaje: – Do tej pory nie mieliśmy godnego cesarza, od dziś nie będziemy mieli prawdziwych konsulów. Banda szczeniaków udaje, że stoi na czele rządu. Te słowa, moim zdaniem, pachną zdradą, tym bardziej że przecież znajdujemy się w cesarskim pałacu jako goście brata imperatora. Jednakże patrycjusze, o czym zdążyłem się przekonać, są wyjątkowo niewybredni w swojej krytyce członków rodziny

panującej, nawet gdy korzystają z ich gościnności. A zaiste, niczego im nie brak. Co wieczór uczty i występy sceniczne, za dnia natomiast każdy może do woli korzystać z szerokiej bazy rekreacyjnej: podgrzewanych basenów, łaźni, bibliotek, salonów gier, ścieżek jeździeckich. Snuję się półprzytomnie tu i tam, jakbym zawędrował do baśniowego świata, co w zasadzie odpowiada prawdzie. Trzeciego dnia na przyjęciu ośmielam się w końcu ostrożnie zbliżyć do Seweriny Floriany. Nazajutrz zamierza, o czym wiedziałem od Lucylli,

odpoczywać, albowiem najważniejsze atrakcje tygodnia nadal są przed nami. Zapraszam więc Sewerinę na konną przejażdżkę po śniadaniu. Gdy będziemy zupełnie sami, gdzieś w odległym zakątku posiadłości, może odważę się zaproponować spotkanie bardziej intymnej natury. Może. Bądź co bądź, próbuję nawiązać romans z siostrą cesarza. A jest to tak nieprawdopodobny pomysł, że samemu trudno mi uwierzyć, w co się pakuję. Wygląda na to, że bawi ją moja propozycja... i chyba kusi. Mówi jednak, że jutro jej tu nie będzie. Twierdzi, że coś jej wyskoczyło – rzecz

sama w sobie błaha, lecz wymagająca jej natychmiastowej obecności. Słowem, z samego rana wraca na krótko do stolicy. – Ale wrócisz, prawda? – pytam z niepokojem. – Naturalnie. Nie będzie mnie dzień, góra dwa. Możesz być pewien, że nie zabraknie mnie na głównej uczcie ostatniego wieczoru. – Obdarza mnie łobuzerskim spojrzeniem, jakby w ramach przeprosin za dzisiejszą odmowę obiecywała jakieś wyjątkowe atrakcje. Wyciąga rękę w stronę mojej dłoni. Przechodzi na mnie coś jakby iskierka elektryczności. I na tym koniec,

niczego więcej nie będzie. Nigdy tego nie zapomnę. Następnego dnia Lucylla zostaje w apartamencie, pozwalając mi samotnie powłóczyć się po terenach willi. Moczę się w łaźni, pływam, zwiedzam galerie rzeźby i malarstwa, zapuszczam się do salonu gier, gdzie trwonię kilka solidów, przegrywając w karty z parą ospałych książątek. Dostrzegam rzecz dziwną. Nie widać nikogo z ludzi, których spotykałem na przyjęciach w Rzymie na Wzgórzu Kapitolińskim. Hrabia Neron Romulus, Leontes Attikus, książę Flawiusz Rufus, książę Kamillus, Bassanius, Diodorus –

gdzie oni wszyscy przepadli? Dziś widuję tylko nieznajomych. Nie mając u boku Lucylli, z coraz większym skrępowaniem poruszam się wśród obcych ludzi. Czuję, że nie pasuję do tego towarzystwa. Ponieważ nie noszę żadnej oznaki, po której można poznać, że jestem gościem krewnej Juniusza Skawioli, staję się bez niej ledwo ucywilizowanym przybyszem z dalekich stron, który jakimś cudem wkręcił się do willi i ze zmiennym powodzeniem próbuje udawać dostojnego Rzymianina. Wyobrażam sobie, że śmieją się za moimi plecami, drwią z mojego ubrania i naśladują mój akcent.

Po powrocie do apartamentu nie znajduję pociechy w ramionach Lucylli, która jest jakaś nieobecna, zamyślona, drażliwa. Pyta w sposób najbardziej pobieżny o wydarzenia dnia, a potem pogrąża się z powrotem w letargicznej zadumie. – Źle się czujesz? – pytam. – To nic poważnego, Cymbelinie. – Sprawiłem ci przykrość? – Ależ skąd – odpowiada. – To minie. Te pochmurne, zimowe dni... Tylko że dziś nie ma zachmurzenia. Owszem, jest chłodno, lecz słońce od

rana błyszczy w pełnej krasie, rozjarzone tak, że moje brytańskie serce napełnia się bolesnym żalem. Lucylla nie ma również miesięcznych dolegliwości, więc ta ponura melancholia bardzo mnie dziwi. Widzę, że choćbym ją nie wiem jak wypytywał, niczego mi nie powie. Po prostu muszę poczekać, aż wróci jej dobry humor. Wieczorem na przyjęciu też nie tryska energią. Snuje się niczym widmo, obojętnie witając się z ludźmi, których zna chyba nie lepiej niż ja. – Ciekawe, gdzie się wszyscy podziali – mówię. – Sewerina powiedziała, że ma dziś jakieś sprawy do załatwienia w

Rzymie. Ale gdzie książę Kamillus? Gdzie hrabia Neron Romulus? Oni też wrócili do Rzymu? A książę Flawiusz Rufus? Nieobecny na własnym przyjęciu? Lucylla wzrusza ramionami. – Pewnie gdzieś tu są. Wracajmy do siebie, Cymbelinie, dobrze? Nie mam dziś ochoty balować. Będę ci wdzięczna. Przepraszam, że psuję ci zabawę. – Nie chcesz mi powiedzieć, co z tobą? – Nic takiego. Po prostu czuję się... sama nie wiem, trochę zmęczona. Nie w sosie. Proszę cię, wracajmy do

apartamentu. Rozbiera się i wchodzi do łóżka. Przebywanie na przyjęciu z samymi nieznajomymi nieco mnie przeraża, więc i ja się kładę. Po chwili uświadamiam sobie, że Lucylla pochlipuje. – Przytul mnie, Cymbelinie – szepcze. Otaczam ją ramionami. Jak zwykle podnieca mnie jej bliskość i nagość. Nieśmiało zaczynam ją pieścić, lecz prosi, żebym przestał. Tak więc leżymy bezczynnie, próbując zasnąć o tej niezwykle wczesnej porze, podczas gdy w mroźnym, nocnym powietrzu rozchodzą się śmiechy i dźwięki muzyki.

Następnego dnia sprawa wygląda jeszcze gorzej. Lucylla nie chce się ruszyć z apartamentu. Tym niemniej mówi, żebym poszedł sam; właściwie, daje mi twardo do zrozumienia, że pragnie zostać sama. Ależ niebywałe zakończenie Saturnaliów! Tak mało wesołości, tak dużo niewytłumaczalnego napięcia. Wyjaśnienia jednak nadejdą, i to szybko. W południe, po nużącej włóczędze, wracam do pokoju, żeby zobaczyć, czy Lucylla wreszcie przestała się zadręczać. A tu raptem jej nie ma. Ani śladu. W

szafie pusto. Spakowała się i zwiała bez słowa, bez uprzedzenia, nie zostawiwszy dla mnie wiadomości – niczego, co pomogłoby mi rozwiać wątpliwości. Zostałem sam w cesarskiej willi, otoczony przez obcych mi ludzi.

***

Tego dnia w stolicy sporo się dzieje, dochodzi do spektakularnych wydarzeń,

zawirowań na wręcz kolosalną skalę. My, którzy przebywamy w cesarskiej willi, jesteśmy niczego nieświadomi. Na świecie dokonują się niesłychane przeobrażenia, a my niewinnie kąpiemy się, gramy w karty, spacerujemy po terenie tej najokazalszej cesarskiej rezydencji. Wszystko zaczęło się przed kilkoma dniami, kiedy część gości pojedynczo, w odstępach, opuściła Tibur i udała się do stolicy, mimo że Saturnalia trwały w najlepsze i wciąż oczekiwano na najhuczniejsze uczty. Wyjeżdżali do Rzymu jeden po drugim – i to nie tylko Sewerina Floriana, ale wszyscy, których nieobecność rzucała mi się w oczy.

Pod jakim pretekstem wywabiono z willi księcia Flawiusza Rufusa, księcia Kamillusa i ich siostrę księżniczkę Sewerinę, być może na zawsze pozostanie tajemnicą. Dwaj nowo wybrani konsulowie, jak mi powiedziano, otrzymali wiadomości spisane ręką cesarza, wzywające ich na spotkanie, podczas którego mieli otrzymać szerokie uprawnienia i przywileje, związane z pełnioną funkcją. Przy ciele zamordowanego Bassaniusa, dotychczasowego konsula, znaleziono list od prefekta pretorianów, Aktyniusza Warro, zawierający informację o wykryciu spisku na życie cesarza i pilne wezwanie do Rzymu. List został sfałszowany. Zatem takim czy innym

kłamstwem odrywano możnych i książęta od Saturnaliów w Tiburze... na jeden dzień. Niektórych gości wracających tego dnia lub następnego do stolicy nie trzeba było wzywać fortelami. Ci doskonale wiedzieli, co się stanie, i chcieli być obecni na miejscu wydarzeń. W tej grupie był hrabia Neron Romulus, właściciel statków Attikus, bankier Garofalo, kupiec z Hispanii Scypion Lucullo, gladiator Diodorus i jeszcze inni patrycjusze i bogacze, należący do konspiracji. Swoim wypadem za miasto stwarzali atmosferę wyciszenia w stolicy, bo czego się bać, skoro tak wiele najpotężniejszych osobistości

Cesarstwa wybiera się na tydzień do pałacu uciech? Jednakże grube ryby prędko i cichaczem powróciły do Rzymu, kiedy nadeszła pora przystąpienia do ataku. Owego tragicznego poranka rozegrały się następujące wydarzenia, o których miał się dowiedzieć wkrótce cały świat: Tuż przed wschodem słońca dowodzony przez Marka Semproniusza Diodorusa szwadron gladiatorów wtargnął do rezydencji prefekta pretorianów. Warro został zabity. Żołnierze gwardii dowiedzieli się, że ich dowódca spiskował przeciwko cesarzowi, wobec czego na jego stanowisku zastąpił go

Diodorus. Tę bajkę przyjęto bez zastrzeżeń, jako że Warro nie cieszył się sympatią podwładnych, a poza tym pretorianie zawsze życzliwie witają nowego dowódcę, bo ich lojalność kupowana jest zwykle obietnicą hojnych premii. Skoro zażegnano niebezpieczeństwo ze strony pretorianów, drużyna strzelców bez przeszkód wdarła się do pałacu, gdzie bawił cesarz Maksencjusz. Był to Pałac Watykański po drugiej stronie rzeki, niedaleko mauzoleum Hadriana. Cesarz, jego żona i dzieci uciekali w popłochu przez korytarze, lecz zostali ujęci i rozstrzelani u wejścia do cesarskiej łaźni.

Zanim książę Kamillus, który przybył do stolicy nad ranem, zdążył się położyć do łóżka, spiskowcy dotarli do jego pałacu po tej stronie Palatynu, gdzie znajdowało się Forum. Słysząc, jak wybijają wartowników, nieszczęsny grubas wymknął się przez piwnicę i pomknął ile sił w nogach w stronę świątyni Kastora i Polluksa, gdzie chciał znaleźć bezpieczne schronienie. Prześladowcy dopadli go na schodach i tam ścięli. Książę Flawiusz Rufus obudził się przy dźwiękach wystrzałów i, niewiele myśląc, zbiegł na tyły pałacu, gdzie miał winiarnię. Robotnicy nie zgnietli jeszcze owoców z jesiennego zbioru.

Wskoczywszy na drewniany wóz, kazał się przysypać kiściami winogron i potajemnie wywieźć za miasto. Kilka dni później udało mu się dotrzeć do Neapolis, gdzie ogłosił się cesarzem, zaraz go jednak schwytano i zabito – podobno z niejaką pomocą Marcellusa Domicjanusa Frontinusa. Ocaleli dwaj młodsi książęta: szesnastoletni August Cezar, pobierający nauki na uniwersytecie w Parisi, oraz dziesięcioletni Kwintus Fabius, mieszkający wówczas w jednej z cesarskich rezydencji w Rzymie. Książę August zdążył jeszcze ogłosić się cesarzem, a nawet ruszył przez Galię z szaleńczym zamiarem uderzenia na

Rzym, jednakże pochwycono go i zgładzono już w trzecim dniu jego panowania. Przypuszczam, że po tych trzech dniach ów młody i praktycznie nikomu nieznany August zapisał się na kartach historii jako ostatni cesarz Rzymu. Nikt nie wie, jaki los spotkał młodego Kwintusa Fabiusa. Spośród całej rodziny panującej tylko jego ciało nie zostało nigdy odnalezione. Niektórzy powiadają, że w pierwszy dzień przewrotu przebrano go w wieśniacze ubranie i wywieziono z Rzymu do jakiejś odległej prowincji, gdzie wciąż żyje. Nigdy wszakże nie wystąpił z pretensjami do tronu, więc jeśli

rzeczywiście nie zginął, żyje gdzieś w cichym, przez nikogo nie uczęszczanym zakątku. Przez cały dzień trwały rzezie. Zamachy na cesarzy nie były w Rzymie niczym nowym, lecz tym razem lepiej wszystko zaplanowano: ścięto drzewo i wyrwano korzenie. Tego dnia cesarska krew lała się strumieniami. Mało tego, że wybito do nogi najbliższą rodzinę cesarza, to jeszcze stracono większość potomków starszych rodzin cesarskich – zapewne po to, żeby nikt nie próbował ogłaszać się cesarzem po zlikwidowaniu dynastii Laureolusa. Poniosło śmierć także wielu wcześniejszych konsulów, starszych rangą kapłanów i zagorzałych

zwolenników ginącego ustroju, łącznie z trzema skrzętnie wyselekcjonowanymi tuzinami senatorów. Przy zapadającym zmierzchu nowi przywódcy Rzymu zebrali się na Kapitolu, żeby ogłosić narodziny Drugiej Republiki. Gajusz Juniusz Skawiola miał piastować nową dożywotnią godność pierwszego konsula – cesarza, tylko pod inną nazwą – i panować na rozległymi ziemiami, których nie mogliśmy już nazywać imperium, o czym postanowiła rada senacka, czyli wąskie grono bogatych i potężnych przyjaciół: Attikus, Garofalo, hrabia Neron Romulus, generał Kasjusz Frontinus i jeszcze kilku im podobnych.

W ten oto sposób po dziewiętnastu wiekach wielkie dzieło Augusta Cezara zostało w końcu obalone. August udawał, że Rzym ciągle jest republiką, choć równocześnie przekształcał najwyższe urzędy w jeden organ, a potem obejmował nad nim władzę. Stawał się przez to władcą absolutnym. Te pozory trwały stulecia. Nie jestem królem, powtarzał August. W tym kraju jestem tylko naczelnym obywatelem, który swoimi skromnymi środkami, korzystając ze wskazówek senatu, stara się wychodzić naprzeciw potrzebom społeczeństwa rzymskiego. Teraz już wszystko będzie wyglądało

inaczej. Nikt nie przejmie najwyższej władzy w Rzymie tylko dlatego, że jest synem lub siostrzeńcem poprzedniego monarchy. Nigdy więcej szalonych Kaligulów, nikczemnych Neronów, okrutnych Karakallów, zwariowanych Demetriuszów czy słabych i lalusiowatych Maksencjuszów. Naszym władcą rzeczywiście będzie naczelny obywatel – konsul, jak w dawnych czasach przed Augustem Cezarem – i okowy monarchii nie będą już nigdy na nas nałożone. A wszystko to w jeden dzień – dzień krwi i pożogi. Który ja spędziłem na wczasach w cesarskiej willi w Tiburze, nie mając o niczym pojęcia.

***

Rankiem, nazajutrz po rewolucji, dociera do willi nowina o zdarzeniach w Rzymie. Akurat odsypiam całonocną libację, w czasie której szukałem ukojenia po zniknięciu Lucylli. Kiedy wreszcie wstaję i wychodzę z pokoju, korytarze są wymarłe. Już samo to dziwi i niepokoi. Gdzie

wszyscy poszli? Spotykam kamerdynera, który przekazuje mi najnowsze wieści. Rzym w ogniu, mówi, a cesarz zginął wraz z rodziną. – Z całą rodziną? Z braćmi i siostrami? – A jakże. Bez wyjątku. – A księżniczka Sewerina? Kamerdyner patrzy na mnie zimnym spojrzeniem. Jest niezwykle opanowany. Równie dobrze mógłby rozmawiać o pogodzie lub przyszłotygodniowych wyścigach rydwanów. W ten ciepły jesienny dzień jest jak chłodny podmuch zimowej mgły.

– Cała zgraja, z tego co słyszałem. Co do jednego, i dobrze. Nowym cesarzem jest Skawiola. Możesz być pewien, że teraz wszystko się zmieni. Mam mętlik w głowie. Muszę się odwrócić i wiele razy odetchnąć pełną piersią, żeby wrócić do równowagi. Z dnia na dzień nasz świat umarł i zrodził się na nowo. Pośpiesznie myję się, ubieram, jem śniadanie, a następnie kupuję powóz, którym pojadę do Rzymu. Nawet w tej godzinie szalonych przetasowań kabza nabita złotem pomaga załatwić każdą sprawę. Nie ma woźnicy, więc jestem zmuszony samemu szukać drogi, ale co

tam. Wprawdzie powrót do stolicy w tych dramatycznych chwilach zakrawa na szaleństwo, Rzym przyciąga mnie jak magnes. Lucylla na pewno ma się dobrze, skoro jej wujek zasiadł na tronie. Chcę jednak wiedzieć, co spotkało Sewerinę Florianę. Godzinę drogi od miasta widać płomienie na widnokręgu. Gorący wiatr niesie z zachodu zapach dymu. Padają zwiewne drobiny popiołu... albo mi się wydaje. Nie, to nie złudzenie. Wyciągam rękę i patrzę, jak osiada na niej czarny pył. Tylko wariat wjeżdżałby teraz do stolicy.

Nie powinienem raczej skręcić, ominąć Rzymu, dotrzeć na wybrzeże i zarezerwować miejsca na statku do Brytanii, póki ucieczka jest jeszcze możliwa? O, nie. Muszę wjechać do miasta bez względu na ryzyko. Jeśli Skawiola jest cesarzem, Lucylla mnie obroni. Postanawiam nigdzie nie zbaczać. Dojeżdżam do stolicy, a tam istny koniec świata. W niebo buchają płomienie. Na pięknych wzgórzach płoną starożytne pałace możnowładców; osmalone marmurowe ściany walą się niczym fragmenty góry. Olbrzymi posąg jakiegoś dawnego cesarza leży roztrzaskany na drodze. Ludzie ganiają po ulicach z

płaczem i krzykiem. Między nimi miotają się grupki zdziczałych żołnierzy; wywrzaskując niezrozumiałe rozkazy, próbują przywrócić ład, choć nie wiedzą nawet, kogo mają się słuchać. Dostrzegam czerwoną strugę w rynsztoku i z przerażeniem myślę, że to krew. Okazuje się, że to wino płynące ze zdemolowanej winiarni. Motłoch pada plackiem, żeby je siorbać z kamieni. Na ulicach panuje tak wielka ciżba, że porzucam powóz i dalej idę pieszo. Centrum miasta jest dosyć zwarte. Ale dokąd iść? Na Palatynat? Nie, tam się wszystko pali. Na Kapitol? Wydawało mi się jakże to niedorzeczna myśl z perspektywy czasu – że będzie tam

Skawiola, który mi powie, gdzie znajdę Lucyllę i co się stało z Seweriną Florianą. Oczywiście, o zbliżeniu się do Kapitolu nie ma co marzyć. Cały dystrykt rządowy otoczony jest kordonem wojska. Na ulicach wiszą edykty. Gdy czytam jeden z nich, dociera do mnie ogrom zmian, jakie zapoczątkowała ta noc. Imperium się skończyło, wróciła dawna Republika. Rządzi Skawiola, lecz nie tytułuje się cesarzem, tylko pierwszym konsulem. Gdy tak stoję oszołomiony na ulicy przyległej do Forum, omal mnie nie rozjeżdża rozpędzony rydwan. Rzucam

przekleństwo za woźnicą, aż nagle, ku mojemu wielkiemu zdumieniu, rydwan staje i ogląda się na mnie czyjaś znajoma, rumiana twarz. – Cymbelin! Na bogów, czy to ty!? Wsiadaj, człowieku, zabieraj się stąd natychmiast! To mój jowialny, energiczny gospodarz z Neapolis, przyjaciel mojego ojca, Marcellus Domicjanus Frontinus. A to ma pecha, myślę sobie, że przyjeżdża do Rzymu w takiej chwili. Jak zwykle, źle oceniam sytuację. Marcellus Domicjanus bardzo szybko mnie oświeca. Od samego początku brał udział w

spisku – on, jego brat generał, Juniusz Skawiola i hrabia Neron Romulus byli w istocie przywódcami rozruchów. Uważali, że należy zniszczyć imperium, aby je ocalić. Obecny imperator był głupim ślamazarą, poprzedniemu pozwolono piastować urząd o wiele za długo, a sama sztywna koncepcja dziedziczenia tronu przez wieki udowadniała swą słabość. Nadszedł więc czas położyć temu kres. We wszystkich prowincjach wrzało, krążyły pogłoski o rychłych secesjach. Po zwycięstwie w drugiej wojnie zjednoczeniowej generał Kasjusz Frontinus nie zamierzał wplątywać się w trzecią. Z łatwością przekonał Skawiolę i swojego brata, że trzeba

skończyć z cesarzami. Skończyć raz na zawsze, żeby się już nigdy nie podnieśli. Plan był okrutny i bezlitosny, to prawda. Jednakże należało usunąć niedołężną i rozwiązłą rodzinę panującą, zerwać ze zbytkownym cesarskim przepychem i po długich wiekach odtworzyć Republikę. Ponownie ludzie będą wybierani do rządu ze względu na swoje kompetencje, a nie szlachectwo urodzenia. Skawiolę powszechnie szanowano. Wie, co zrobić, żeby umocnić nowy ład. – Ale żeby zabijać... całą rodzinę... – Gruntowne porządki, tego nam było trzeba – odpowiada Frontinus. – Całkowitego odcięcia się od

przeszłości. W dzisiejszych czasach nie ma miejsca na monarchie dziedziczne. – Zginęły wszystkie księżniczki i książęta? – Podobno. Komuś może udało się wymknąć, ale raz-dwa ich schwytamy, to pewne. – A księżniczka Sewerina Floriana? – Trudno powiedzieć. A co, znałeś ją? Dostaję rumieńców. – Trochę. Tak się tylko zastanawiałem... – Lucylla ci powie, co się z nią stało.

Były bliskimi przyjaciółkami. Możesz ją o to zapytać. – Nie wiem, gdzie szukać Lucylli. Spędzaliśmy tydzień w cesarskiej willi w Tyburze, a gdy się to wszystko zaczęło... – Zobaczysz się z nią za pięć minut! Przebywa w pałacu hrabiego Nerona Romulusa. Znasz go, prawda? Tam właśnie jedziemy! Wskazuję do tyłu na Palatyn, spowity płomieniami i kłębami dymu. – Na wzgórze? Frontinus wybucha śmiechem.

– Zwariowałeś? Tam są już tylko zgliszcza. Mam na myśli jego pałac nad rzeką. – Oddalamy się już od Forum. Widzę po drugiej stronie rzeki posępny gmach mauzoleum Hadriana. Zatrzymujemy się przed mostem. – Jesteśmy na miejscu – oznajmia Frontinus.

***

Mam sposobność zobaczyć się z nią po raz ostatni, gdy minąwszy obłąkane tłumy na ulicach, nareszcie docieramy do bezpiecznej przystani dobrze strzeżonego nadrzecznego pałacu Nerona Romulusa. Z trudem ją poznaję. Nie ma makijażu, a ubranie nosi proste i ubogie, stosowne dla wieśniaczki. Jej oczy są smutne i podkrążone. Wielu jej przyjaciół z grona patrycjuszy zmarło w nocy, żeby Rzym mógł się odrodzić. – A więc już wiesz – mówi do mnie. – I widzisz, że nie mogłam ci nic powiedzieć o tym, na co się zanosi. Nie mieści mi się w głowie, że przez tyle miesięcy byliśmy kochankami, że

poznałem z bliska każdy cal jej ciała. Mówi głosem chłodnym, beznamiętnym, nie pocałowała mnie też ani się do mnie nie uśmiechnęła. – Przez cały czas wiedziałaś, co planują? – Oczywiście, od samego początku. Przynajmniej wyprowadziłam cię z miasta w bezpieczne miejsce, kiedy to się działo. – Sewerinę też wyprowadziłaś, ale nie mogłaś jej powstrzymać od wyjazdu. Jej oczy rozbłyskują gniewem, ale widać w nich również cierpienie.

– Próbowałam ją uratować, ale to nie było możliwe. Wszyscy musieli umrzeć, Cymbelinie. – Była twoją przyjaciółką z dzieciństwa, a ty jej nawet nie ostrzegłaś. – Jesteśmy Rzymianami. Odtworzenie Republiki stało się koniecznością. Rodzina cesarza musiała umrzeć. – Nawet kobiety? – Wszyscy. Myślisz, że nie prosiłam, nie błagałam? Neron Romulus powiedział: nie. Ona musi umrzeć razem z nimi. Nie mamy wyboru, powiedział. Poszłam do wujka. Nie masz pojęcia, jak się wykłócałam. Jednak nikt nie jest w

stanie wpłynąć na jego decyzję. Powiedział: nie, nie ma dla niej ratunku. – Lucylla macha ręką z rozdrażnieniem. – Nie chcę już o tym rozmawiać. Idź już sobie, Cymbelinie. Nie pojmuję, czemu Marcello cię tu przywiózł. – Błąkałem się po ulicach, myśląc, gdzie cię szukać. – Szukałeś mnie? A po co? To tak, jakbym dostał kuksańca. – Bo... bo... – jąkam się i urywam. – Byłeś bardzo zabawnym kompanem – mówi. – Ale czasy zabaw się skończyły.

– Zabaw!? Ma kamienne oblicze. – Odejdź, Cymbelinie. Wracaj czym prędzej do Brytanii. Tutaj jeszcze się będzie lała krew. Pierwszy konsul dopiero sprawdza, kto jest mu wierny, a kto nie. – Szykują się kolejne rządy terroru? – Oby nie. Tak czy inaczej, nie będzie za wesoło. Pierwszy konsul chce, żeby Druga Republika od początku cieszyła się pokojem... – Pierwszy konsul! – przerywam jej ze złością. – Druga Republika!

– Wolałbyś inaczej ją nazywać? – Zabijacie cesarza... – To się już zdarzało, częściej niżbyś sądził. Tym razem zgładziliśmy cały ustrój. Zastąpimy go ustrojem pozbawionym brudu i zepsucia. – Być może. – Idź już, Cymbelinie. Jesteśmy zajęci. Odwraca się i wychodzi z komnaty, jakbym był dla niej nikim, co najwyżej wścibskim, namolnym typem. Nie mam już wątpliwości, że traktowała mnie jak zwyczajną zabawkę, śmiesznego barbarzyńcę, który umili jej jesienne dni.

A że nadeszła zima, musi zająć się ważniejszymi rzeczami.

***

Zatem odszedłem. Zginął ostatni cesarz, odrodziła się Republika, a ja pławiłem się w luksusach cesarskiej willi, kiedy następował przewrót. Ale cóż w tym nadzwyczajnego? Zwykle tak jest, że kiedy większość śpi, aktywna garstka w

ciągu jednej nocy zmienia bieg historii. Wszystko stało się nowe i obce. Znany mi świat uległ całkowitej przemianie, której prawdziwe oblicze zostanie poznane być może dopiero po latach. Zestarzeję się i umrę, a wydarzenia ostatnich godzin długo jeszcze będą przedmiotem dociekliwych badań i dysput historyków. Chaos, szerzący się w samym sercu imperium, też nie skończy się z dnia na dzień. Mydłki z prowincji powinny brać nogi za pas i wracać, skąd przybyły. Mnie w Rzymie nic już nie trzymało. O Lucylli mogłem zapomnieć: poślubi hrabiego Nerona Romulusa, żeby

przypieczętować jego przymierze z jej wujem. Sewerinę Florianę starałem się wyrzucić z pamięci, przestać upajać się fantazjami, bo inaczej moje serce zawsze by krwawiło. Co się stało, to się nie odstanie. Wakacje się skończyły. Zrezygnowałem z dalszych wycieczek krajoznawczych, podróży do Etrurii, Wenecji i innych regionów północnej Italii. Wiedziałem, że muszę zostawić Rzym Rzymianom i zmiatać do swojej odległej, dżdżystej wyspy na zachodzie. Już i tak za bardzo zbliżyłem się do płomieni, które strawiły Rzym cesarzy, ba, nawet się boleśnie sparzyłem. Gdyby nie pomoc Frontinusa, byłoby ze mną krucho. Dał mi jednak glejt, żebym

mógł bez przeszkód wyjechać ze stolicy, użyczył mi także rydwanu z woźnicą. Ranek następnego dnia po ustanowieniu Drugiej Republiki zastał mnie na znajomej Via Appia. Ruszyłem na południe. Czekała już na mnie Via Roma, Neapolis i statek, którym miałem wrócić do domu. Tylko raz się obejrzałem. Niebo było osnute czarnymi obłokami, gdy poniżej dymiły pogorzeliska na Wzgórzu Palatyńskim.

AUC 2650

OPOWIEŚCI Z LASKU WENIJSKIEGO

Zdarzyło się to w dawnych czasach, w pierwszych latach Drugiej Republiki, kiedy jeszcze byłem chłopcem. Dorastałem w Górnej Panonii, gdzie żyło się, przynajmniej nam, stosunkowo

dobrze. Mieszkaliśmy w leśnej osadzie na prawym brzegu Danubiusu: moi rodzice, dziadkowie, siostra Freja i ja. Mój ojciec Tyr, po którym odziedziczyłem imię, był kowalem. Moja matka Julia dawała dzieciom lekcje u nas w domu, zaś babcia była kapłanką w niewielkiej pobliskiej świątyni Junony Teutońskiej. Żyło się naprawdę spokojnie. Na razie jeszcze nie wynaleziono automobilu – około roku 2650 nadal używaliśmy zaprzężonych w konie powozów i furmanek – i rzadko opuszczaliśmy osadę. Raz w roku, w Dniu Augusta – wtedy obchodziliśmy jeszcze to święto – wkładaliśmy najlepsze ubrania, a ojciec

wytaczał z szopy duży powóz z żelaznymi okuciami, własnoręcznie przezeń zbudowany, i wybieraliśmy się w dwugodzinną podróż do Wenii, wielkiego municypium, gdzie na placu Wespazjana słuchaliśmy walców w wykonaniu cesarskiej orkiestry. Przed długim powrotem do domu czekały nas jeszcze ciastka z bitą śmietaną w miejscowym hotelu, przy czym dorośli raczyli się kuflami piwa wiśniowego. Dzisiaj, rzecz jasna, nie ma już lasu, a naszą wioskę wchłonęło rozrastające się municypium. Z miejsca gdzie mieszkałem, w dwadzieścia minut dojeżdża się autem do centrum miasta. Jednakże w tamtych czasach była to poważna wyprawa, wydarzenie roku dla

dzieci. Teraz już wiem, że Wenia jest zwykłym prowincjonalnym miastem – że w porównaniu z Londinem, Parisi czy Urbs Romą nic nie znaczy. Mimo to w moim wyobrażeniu była stolicą świata. Jej walory olśniewały mnie i oszałamiały. Mieliśmy w zwyczaju wspinać się na szczyt olbrzymiej kolumny bazyleusa Andronika, osiemset lat temu wzniesionej przez Greków na pamiątkę zwycięstwa nad Cezarem Maksymilianem podczas wojny domowej, gdy imperium było podzielone. Oglądaliśmy stamtąd całe miasto. Moja matka, urodzona w Wenii, pokazywała nam najważniejsze

budowle, takie jak siedzibę senatu, gmach opery, akwedukt, uniwersytet, dziesięć mostów, świątynię Jowisza Teutońskiego, pałac prokonsula, a także bez porównania wspanialszy pałac, który kazał sobie wybudować Trajan VII w niesamowitych czasach, kiedy Wenia była praktycznie drugą stolicą imperium. Przez wiele dni w moich snach odżywały wspomnienia tego, co widziałem w Wenii. Razem z siostrą nuciliśmy walce, wirując po cichych leśnych ścieżynkach. Pewnego wyjątkowego roku wybraliśmy się na przejażdżkę do Wenii dwa razy. Dokładnie był to rok 2647, kiedy miałem dziesięć lat. Dobrze pamiętam,

bo umarł właśnie pierwszy konsul Juniusz Skawiola, założyciel Drugiej Republiki. Gdy rozeszła się wieść o jego śmierci, mój ojciec bardzo się wzburzył. „Teraz wszystko się posypie – powtarzał raz po raz – wszystko się posypie, zapamiętajcie moje słowa”. Zapytałem matkę, co on przez to rozumie. „Tata martwi się – odpowiedziała – że po odejściu staruszka przywrócą cesarstwo”. Nie wiedziałem, czemu tak się tego boją. Mnie było wszystko jedno,

republika czy cesarstwo, konsul czy cesarz. Jednak mój ojciec ciągle się tym gryzł. Pod koniec roku przybył do Wenii nowo wybrany pierwszy konsul, objeżdżający kolejne prowincje rozległego imperium, aby wszystkich zapewnić, że Republika ma się dobrze i nic jej nie zagraża. Ojciec wyprowadził powóz i ruszył do miasta, żeby zobaczyć chwalebny przejazd pierwszego konsula. Tak więc tego roku dwukrotnie podróżowałem do stolicy. W śródmieściu zgromadziło się ponoć pół miliona ludzi, oklaskujących konsula. To był oczywiście N. Marcellus Turritus. Zapewne wyobrażacie go sobie jako grubego, łysego mężczyznę z monet

bitych w drugiej połowie XXVII w., które do dziś jeszcze błąkają się po kieszeniach, lecz tamten człowiek – ledwie mignął mi przed oczami w rozpędzonym rydwanie, a jednak po siedemdziesięciu latach ten obraz wciąż mnie rozpala – był szczupły i pełen wigoru, miał czarne, gęste kręcone włosy, przeszywający wzrok i butnie wysunięty podbródek. Podrywaliśmy ręce w pradawnym geście rzymskiego pozdrowienia, wrzeszcząc na całe gardło: „Witaj, Marcellusie! Niech żyje konsul!”. Nawiasem mówiąc, krzyczeliśmy nie po łacinie, ale po germańsku. Bardzo mnie to zdziwiło. Ojciec mi później

wytłumaczył, że sam pierwszy konsul tego sobie zażyczył. Okazywał ludziom miłość i szacunek, zachęcając ich do posługiwania się ojczystym językiem nawet podczas oficjalnych uroczystości. Galowie witali go po galijsku, Brytowie po brytańsku, Luzytanie też po swojemu. Podróżując przez teutońskie prowincje, zapragnął, ażeby wykrzykiwano pochwały po germańsku. Mam świadomość, że w kręgach konserwatywnych republikanów znajdą się tacy, którzy twierdzą, że to idiotyczny pomysł, bo doprowadził do odnowienia rozmaitych ruchów wyzwoleńczych w państwie. Przypominają, że sto lat wcześniej taki właśnie ferment w prowincjach

spowodował rozpad Cesarstwa. Jednakże mój ojciec i jemu podobni uważali, że to błyskotliwy manewr polityczny, szli więc wiwatować na cześć pierwszego konsula z typową germańską werwą i wylewnością. Ojciec łączył w sobie cechy twardego regionalisty i republikanina. Należy podkreślić, że mimo gwałtownych sprzeciwów matki dał dzieciom imiona starożytnych teutońskich bogów zamiast tradycyjnych rzymskich imion, modnych wówczas w Panonii. Oprócz corocznych podróży do Wenii nigdy nigdzie nie wyjeżdżałem. Polowałem, łowiłem ryby, pływałem, pomagałem ojcu w kuźni, pomagałem

babci w świątyni, uczyłem się czytać i pisać w szkółce matki. Czasami zapuszczałem się z Freją w las, który w tamtych czasach był ciemny, gęsty i pełen tajemnic. W takich właśnie okolicznościach zdarzyło mi się spotkać ostatniego cesarza.

***

Głęboko w puszczy miał być domek

myśliwski. Moją ciekawość rozbudził Marek Aureliusz Schwarzchild, syn krawca, niesympatyczny zezowaty chytrus. Powiedział, że za rządów cesarzy była to chatka myśliwska i że można tam spotkać strasznego ducha ostatniego imperatora, który zginął na łowach – dokładnie w południe, w godzinie jego śmierci. Duch wokół domku ścigał widmo wilka. „Sam go widziałem – przekonywał. – Ducha cesarza. Miał na głowie wieniec laurowy i flintę wypucowaną tak, że błyszczała jak złoto”. Nie uwierzyłem. Nie podejrzewałem go o odwagę potrzebną do zapuszczenia się

w pobliże nawiedzonego domu, nie mówiąc już o tym, że widział jakieś duchy. Marek Aureliusz Schwarzchild należał do tych dzieciaków, którym nie należało wierzyć, nawet jeśli twierdzili, że pada deszcz, gdy człowiek ociekał wodą. Po pierwsze, nie za bardzo wierzyłem w duchy. Według ojca, tylko głupi wierzy, że umarli krążą po świecie żywych. Po drugie, pytałem babcię, czy przy chatce myśliwskiej w naszym lesie przydarzył się jakiemuś cesarzowi śmiertelny wypadek, na co odpowiedziała ze śmiechem, że nie, nigdy. Gdyby tak było, gwardziści zrównaliby z ziemią osadę i spalili las. Nikt jednak nie podawał w wątpliwość,

że sam domek, nawiedzony bądź nie, rzeczywiście istnieje. We wsi wszyscy o tym wiedzieli. Powiadano, że znajduje się w mrocznych ostępach, gdzie rosną wiekowe drzewa, których gałęzie gęsto się splatają. Rzadko kto tam chodził. Podobno chata była zbutwiała, a w dodatku nawiedzona, z całą pewnością nawiedzona, więc ludzie woleli jej unikać. Przyszło mi do głowy, że jeśli to naprawdę domek myśliwski cesarza, pośpiesznie opuszczony po jakimś nieszczęśliwym wypadku i nigdy potem nie odwiedzany, można będzie w nim znaleźć cesarskie ozdoby, posążki bogów, kamee należące do rodziny

panującej i tego typu rzeczy. Babcia zbierała starocie. Ponieważ zbliżały się jej urodziny, postanowiłem sprawić jej miły upominek. Sąsiedzi z wioski trzęśli portkami, ale czemu ja nie miałbym rozejrzeć się trochę po nawiedzonym domku? Wszak nie wierzyłem w duchy. Z drugiej strony, nieszczególnie uśmiechało mi się chodzić tam w pojedynkę. Nie z tchórzostwa, ale zdrowego rozsądku, który już wtedy prowadził mnie w życiu. W puszczy pod przykryciem liści kryły się zdradliwe korzenie. Gdybym się potknął i skręcił nogę, mógłbym leżeć nie wiadomo jak długo, zanimby ktoś się zjawił i mi pomógł. Także trudniej zabłądzić, jeżeli

ma się przy sobie kogoś, kto zapamiętuje ślady. I mówiło się, że w tej okolicy pojawiają się wilki. W moim przeświadczeniu, z tym samym prawdopodobieństwem co wilka mogłem spotkać ducha, ale tak czy owak rozwaga nakazywała wziąć sobie towarzysza. Zabrałem więc siostrę. Nie uprzedziłem jej, przyznać muszę, że dom może być nawiedzony. Freja, wówczas dziewięcioletnia dziewczynka, była bardzo odważna, lecz podejrzewałem, że możliwość zobaczenia ducha trochę ją zniechęci. Powiedziałem za to, że w starym domku możemy znaleźć skarby, a jeśli znajdziemy, to będzie mogła wybrać

sobie najpiękniejszy klejnot. Na wszelki wypadek wzięliśmy na drogę kilka świętych obrazków; dla niej był z Apollem, żeby nie opuszczało nas jego światło w ciemnych zakątkach lasu, dla mnie zaś z Wodanem, któremu ojciec oddawał szczególną cześć. Babcia wolała, żeby się modlił do Jowisza Teutońskiego, ale odmawiał, twierdząc, że Jowisz Teutoński jest bogiem wymyślonym przez Rzymian, chcących w ten sposób udobruchać naszych przodków. Babcia się wtedy piekliła. „A my to kto? Też Rzymianie!”. „Zgadza się – odpowiadał ojciec – ale jesteśmy też Teutonami, przynajmniej ja,

i nie zamierzam się tego wypierać”. Była wiosna, piękny sobotni ranek, kiedy zaraz po śniadaniu wybraliśmy się z Freją na wyprawę. Nikomu nie powiedzieliśmy, dokąd się udajemy. Z początku szliśmy dróżkami, na które często się zapuszczaliśmy. Minęliśmy źródło Agrypiny, o którym w średniowieczu sądzono, że posiada czarodziejskie właściwości, a następnie trzy zdewastowane posągi urodziwego młodzieńca, podobno kochanka pierwszego cesarza Hadriana przed dwoma tysiącami lat. Potem stanęliśmy pod drzewem Baldura; ojciec mówił, że jest święte, choć umarł, nim dorosłem na tyle, by uczestniczyć w obrzędach o

północy, które odprawiał tam z przyjaciółmi. Myślę, że pokolenie mojego ojca było ostatnim, które brało na poważnie dawne teutońskie wierzenia. Od tego miejsca zagłębialiśmy się w ciemniejsze, posępniejsze partie puszczy. Po dróżkach zostały wąziutkie ścieżynki. Marek Aureliusz mówił, że trzeba skręcić w lewo za wielkim starym dębem z dziwnymi błyszczącymi liśćmi. Rozglądałem się na boki, gdy uprzedziła mnie Freja: – Tu skręcamy. Zauważyłem drzewo o lśniących liściach. Nie wspominałem o nim ani

słowem; zapewne dziewczyny w naszej wiosce też opowiadały sobie historie o nawiedzonym domku. Nigdy się nie dowiedziałem, skąd znała drogę. Szliśmy i szliśmy, aż skończyły się ścieżki i musieliśmy brnąć przez dziewiczy las. Rosły tam rzeczywiście prastare drzewa z gęstwą splątanych gałęzi, przez którą rzadko gdzie przeciskały się promienie słońca. Nie widać było jednak żadnych domostw, nawiedzonych lub nie nawiedzonych, czy jakiegokolwiek śladu ludzkiej bytności. Wędrówka trwała godzinami. Trzymałem rękę w kieszeni, zaciśniętą na wizerunku Wodana, łowiąc wzrokiem drzewa i głazy o dziwnym wyglądzie,

próbując je zapisywać w pamięci z myślą o powrocie. Dalsza droga wydawała się bezcelowa, ponadto niebezpieczna. Gdyby nie Freja, zawróciłbym już dawno temu. Nie chciałem wyjść przy niej na tchórza. Ona zaś niezmordowanie parła naprzód, naglona, jak mniemam, wizją znalezienia w starym domku drogocennej broszy lub naszyjnika. Nie okazywała strachu czy choćby lekkiego niepokoju. W końcu jednak nie wytrzymałem. – Jeśli w ciągu pięciu minut niczego nie znajdziemy... – Patrz tam! – przerwała mi Freja.

Pokazała palcem. Zrazu widziałem tylko drzewa, lecz po chwili zauważyłem, ledwie widoczny za zasłoną porośniętych liśćmi gałęzi, pochyły drewniany dach zapuszczonego domku myśliwskiego. Tak, ani chybi! Widać było karbowane szczyty i bogato rzeźbione słupki. A więc tajemnicza leśna chatka nie była czczym wymysłem. Puściłem się biegiem z dziką radością. Dzielna Freja, zdyszana, próbowała za mną nadążyć. Wtedy ujrzałem ducha. Był stary, naprawdę starusieńki, chudy i zmizerowany. Miał białą brodę i długie, białe włosy, skudłacone i skołtunione.

Ubranie wisiało na nim w strzępach. Ciężko powłócząc nogami, szedł zgarbiony do chaty z przyciśniętym do piersi olbrzymim naręczem chrustu. Prawie na niego wpadłem, nim mnie zauważył. Długo patrzyliśmy na siebie i doprawdy nie wiem, kto się bardziej trząsł ze strachu. Naraz z westchnieniem upuścił wiązkę chrustu, przewrócił się i znieruchomiał, jakby umarł. – Marek Aureliusz miał rację – mruknąłem. – Tu jest duch. Freja obrzuciła mnie spojrzeniem wyrażającym szyderstwo, napomnienie, a także złość, ponieważ była w tym

wszystkim historia o duchach, którą skrzętnie przed nią ukrywałem. – Widziałeś kiedyś ducha, który zemdlał, głupku? To tylko przestraszony staruszek. – I podeszła doń bez wahania.

***

Jakimś sposobem zawlekliśmy go pod dach, choć potykał się, zataczał i kilka

razy omal się nie przewrócił. Wnętrze było w opłakanym stanie. Wszędzie zalegał kurz, a meble wyglądały tak, jakby przy lada dotknięciu miały się rozlecieć. Na ścianach wisiały strzępy tkanin. Mimo brudu jednak można było sobie wyobrazić niegdysiejsze piękno. Patrzyłem na wyblakłe malowidła ścienne, rzeźby, kolekcję broni i zbroi wartą majątek. Dygotał z przerażenia. – Nasłali was kwestorzy? – pytał w kółko. Posługiwał się łaciną. – Macie mnie aresztować? Jestem tu tylko stróżem. Nikomu nie przeszkadzam. Jestem tylko stróżem. – Wargi mu zadrżały. – Niech żyje pierwszy konsul! – zaskrzeczał słabym głosem.

– Chodzimy tylko po lesie – powiedziałem. – Nie musisz się nas bać. – Jestem tylko stróżem – powtarzał. Położyliśmy go na sofie. Za domem tryskało źródełko, skąd Freja przyniosła wodę, żeby zwilżyć mu gąbką czoło i policzki. Chyba głodował, więc szperaliśmy w poszukiwaniu żywności, lecz z mizernym skutkiem. Znaleźliśmy trochę orzechów i jagody w misce, kawałki wędzonego – zdawałoby się, stuletniego – mięsa oraz nienajgorzej wyglądającą rybę. Przyrządziliśmy posiłek, który jadł wolno, bardzo wolno, jakby się odzwyczaił od jedzenia. Potem bez słowa zamknął oczy. Już myślałem,

że umarł, ale nie, tylko się zdrzemnął. Patrzyliśmy na siebie, nie wiedząc, co robić. – Zostawmy go – szepnęła Freja. Czekając, aż się obudzi, chodziliśmy po domu. Ostrożnie głaskaliśmy rzeźby, zdmuchiwaliśmy kurz z obrazów. Wnętrze urządzono z cesarskim przepychem, co do tego nie było wątpliwości. Na górze w jednej z szafek znalazłem garść starych monet z podobizną cesarza. Nie wolno ich było używać. Zauważyłem też parę świecidełek, ze dwa naszyjniki i sztylet z wysadzaną klejnotami rękojeścią. Frei zabłysły oczy na widok naszyjników,

mnie zaś zafascynował sztylet, lecz wszystko zostawiliśmy na swoim miejscu. Okraść ducha to jedno, okraść żyjącego człowieka – zupełnie co innego. Nie wychowano nas na złodziejaszków. Kiedy zeszliśmy na dół, żeby zobaczyć, co u niego, zastaliśmy go siedzącego. Był jeszcze osłabiony i oszołomiony, ale strach minął. Freja podsunęła mu wędzone mięso, na co pokręcił głową z uśmiechem. – Jesteście z wioski, prawda? Ile macie lat? Jak się nazywacie? – To Freja, ja mam na imię Tyr. Ona ma dziewięć lat, ja dwanaście.

– Freja... Tyr... – Roześmiał się. – Dawniej takie imiona nie były dozwolone. Ale czasy się zmieniają. – Na moment w jego oczach zabłysła iskra ożywienia. Uśmiechnął się do nas przyjacielsko, wręcz konfidencjonalnie. – Wiecie, kto tu kiedyś mieszkał? Cesarz Maksencjusz we własnej osobie! Tu miał swój domek myśliwski. Sam cesarz! Zatrzymywał się tutaj w czasie polowań na jelenie, łowił ile się dało i jechał do Wenii, do pałacu Trajana, gdzie odbywały się huczne uczty. Rzeki wina, sarnie udźce na rożnach, co za czasy, co za czasy! Zacząć krztusić się i kasłać. Freja położyła rękę na jego wątłych

ramionach. – Nie powinien pan tyle mówić. Do tego trzeba więcej sił. – Masz rację. – Pogłaskał ją po ręce. Sam miał dłoń kościotrupa. – Ile to lat minęło. Ale ja zostałem, dbam o porządek... na wypadek gdyby cesarz znów chciał zapolować... Na wypadek gdyby... gdyby... – Patrzył ze smutkiem, przybity. – Już nie ma cesarzy, prawda? Niech żyje pierwszy konsul! Niech żyje! Niech żyje Juniusz Skawiola! – Podniósł głos skrzekliwie. – Konsul Juniusz nie żyje – powiedziałem. – Teraz pierwszym konsulem jest Marcellus Turritus.

– Skawiola nie żyje? Naprawdę? – Wzruszył ramionami. – Rzadko tu słyszę nowiny. Jestem tylko stróżem, nigdzie się stąd nie ruszam. Trzymam porządek na wypadek, gdyby... gdyby...

***

Oczywiście, nie był stróżem. Freja od razu go przejrzała. Spostrzegła podobieństwo zasuszonego staruszka do

wspaniałej postaci Cezara Maksencjusza na obrazie wiszącym z tyłu na ścianie. Wystarczyło pominąć różnicę wieku (cesarz musiał mieć najwyżej trzydzieści lat w chwili malowania portretu) i fakt, że władca prezentował się we wspaniałym obsypanym medalami mundurze, a starzec chodził w łachmanach. Pozostał jednak długi podbródek, krogulczy nos i przenikliwe krystalicznie niebieskie oczy. Rysy twarzy żywcem wzięte z portretu. Ja zauważyłem to później, lecz dziewczyny mają lepszy wzrok do takich rzeczy. Szczupły staruszek był najmłodszym bratem cesarza Maksencjusza, Kwintusem Fabiusem Cezarem, ostatnim potomkiem starego

cesarskiego rodu i tym samym prawdziwym cesarzem. Żyjącym w ukryciu od upadku Cesarstwa pod koniec drugiej wojny zjednoczeniowej. Zwierzył się dopiero podczas naszych trzecich lub czwartych odwiedzin. Długo udawał, że jest zwyczajnym człowiekiem, którego los rzucił w to ustronie, kiedy obalano stary reżim, wykonującym swoją pracę mimo starczych dolegliwości z nadzieją, że pewnego dnia do władzy powróci cesarska rodzina, a chatka myśliwska przyda się w czasie łowów. Zaczął nam dawać drobne prezenty, aż wreszcie wyznał, kim naprawdę jest.

Frei podarował misterny naszyjnik z wydłużonych, niebieskawych paciorków. – Wykonany w Ajgyptos – oznajmił – tysiące lat temu. Uczyliście się w szkole o Ajgyptos, prawda? Wiecie, że było to wielkie państwo jeszcze przed nastaniem epoki Rzymu. – Drżącymi rękami nałożył jej naszyjnik. Tego samego dnia wręczył mi skórzany woreczek, w którym znalazłem cztery lub pięć trójkątnych grotów strzał, wykonanych z różowego kamienia, starannie naostrzonych po brzegach. Oglądałem je ze zdumieniem. – Z Nowego Rzymu – wyjaśnił –

zamieszkanego przez lud o czerwonej skórze. Cesarz Maksencjusz uwielbiał Nowy Rzym, zwłaszcza daleki zachód, gdzie wędrują stada bizonów. Prawie co roku jeździł tam na łowy. Widzicie te trofea? Faktycznie, w mrocznej, stęchłej izbie wisiały zwierzęce łby, w tym łby potężnych bizonów z gęstym, kręconym, brązowym włosiem, spozierających groźnie z galerii. Przynosiliśmy mu z domu kiełbasę z ciemnym chlebem, a także świeże owoce i piwo. Gardząc piwem, dosyć nieśmiało poprosił o wino. – Wiecie, że jestem Rzymianinem –

przypomniał nam. Zdobycie wina nie przyszło łatwo, bo w domu go nie piliśmy, a dwunastoletni chłopiec nie mógł wejść do winiarni bez narażania się na obmowę. Ostatecznie podkradłem kapkę ze świątyni, gdzie pomagałem babci. Było to tęgie, słodkie wino z rodzaju tych składanych na ofiarę. Nie wiem, czy mu smakowało, ale uprzejmie podziękował. Jak się dowiedziałem, od lat opiekowała się nim para starych ludzi, mieszkających po drugiej stronie lasu. Przynosili wino i żywność, lecz ostatnio przestali się pokazywać. Musiał więc samemu o siebie dbać, co przychodziło mu z trudem. Dlatego był taki wychudzony.

Bał się, że pochorowali się lub nie żyją, ale kiedy zapytałem, gdzie mieszkają, żeby zasięgnąć bliższych informacji, zmarkotniał i zamilkł. Zaskoczyło mnie to. Gdybym wtedy wiedział, kim on jest i że jego znajomi są zwolennikami Cesarstwa, wszystko bym zrozumiał. Na razie jednak gubiłem się w domysłach. Freja oświeciła mnie pewnego popołudnia, gdyśmy wracali do domu. – Nie wydaje ci się, że on jest bratem cesarza? Albo samym cesarzem? – Co?! – Jednym z nich jest na pewno. Ta sama twarz.

– Nie wiem, siostro, o czym mówisz. – Duży portret na ścianie, głupku. Portret cesarza. Nie zauważyłeś podobieństwa? Pomyślałem, że jej odbiło. Kiedy wróciliśmy w następnym tygodniu, przyglądałem się portretowi długo i uważnie, patrząc na przemian to na niego, to na staruszka. Doszedłem do wniosku, że Freja może mieć rację. Szalę przeważyły monety, które nam dał tego dnia. – Nie mogę płacić pieniędzmi Republiki za to, co mi przynosicie – powiedział – ale weźcie te. Nie wydacie ich w sklepie, lecz dla niektórych, jak

mniemam, mogą przedstawiać pewną wartość. Jako pamiątka po dawnych czasach. – Mówił z goryczą w głosie. Z wyświechtanego aksamitnego mieszka wydobył garść monet z miedzi i srebra. – Pochodzą z mennicy Maksencjusza. – Były identyczne jak te, które widziałem za pierwszym razem podczas myszkowania w szafkach na piętrze. Przedstawiały to samo młode, brodate, ogniste oblicze co portret. – A te są starsze, bite przez cesarza Laureolusa, który był cesarzem, gdy ja byłem dzieckiem. – Ależ on podobny do pana! – bąknąłem. To prawda. Nie był taki chudy, miał

starannie uczesane włosy i brodę, a jednak dostojną twarz człowieka uwiecznionego na monetach można by z łatwością przypisać naszemu przyjacielowi stróżowi. I znów popatrywałem to na niego, to na trzymane w ręku pieniądze. Zadrżał. I ponownie obejrzałem się na ścianę z portretem. – O, mylisz się – rzekł zmęczonym głosem. – Niczym go nie przypominam, niczym... – Zaczął łkać, ramiona mu się zatrzęsły. Uspokoił się nieco, gdy Freja podała mu wino. Wziął do ręki monety i długo je oglądał w milczeniu. Pokręcił głową ze smutkiem i w końcu oddał mi pieniądze. – Umiecie dotrzymać

tajemnicy? – zapytał. I wtedy zaczął opowieść. Prawdziwą. O wydarzeniach, które przez te wszystkie lata taił w skrytości serca. Opowiadał o sielskim dzieciństwie przed sześćdziesięciu laty – w cudownych czasach między dwiema wojnami zjednoczeniowymi. Wspaniałe życie upływało mu na nieustannych podróżach od pałacu do pałacu, od Rzymu do Wenii, od Wenii do Konstantynopola, od Konstantynopola do Niszapuru. Był najmłodszym i najbardziej rozpieszczonym z piątki książąt królewskiej krwi. Jego ojciec umarł w młodym wieku, utonął w trakcie

ryzykownych popisów pływackich. Po śmierci dziadka Laureolusa Augusta tron miał przypaść jego bratu Maksencjuszowi. On sam, Kwintus Fabius, po osiągnięciu dorosłości miał otrzymać godność gubernatora prowincji gdzieś w Syrii albo Persji, lecz na razie mógł się tylko pławić w dostatkach. Wreszcie zmarł leciwy cesarz Laureolus, po którym dziedziczył Maksencjusz. I niemalże natychmiast rozpoczął się trwający cztery lata horror drugiej wojny zjednoczeniowej, kiedy to zgorzkniali i bezwzględni dowódcy wojskowi, nienawidzący starego zgnuśniałego Cesarstwa, pocięli je na kawałki, zbudowali ustrój republikański

i odsunęli od władzy cesarzy. Oczywiście, znaliśmy historię, lecz przykazywano ją nam jako triumf honoru i cnoty nad tyranią i zepsuciem. W opinii popłakującego Kwintusa Fabiusa, który przedstawiał sprawy z własnego punktu widzenia, upadek Cesarstwa był nie tylko jego dojmującą osobistą tragedią, ale potwornym nieszczęściem dla całego świata. Chociaż byliśmy wiernymi małymi republikanami, serca nas bolały, kiedy opisywał agonię swojego rodu. Młodego cesarza Maksencjusza schwytano w jego własnym pałacu i rozstrzelano wraz z żoną i dziećmi u wejścia do cesarskich łaźni. Młodszego

brata Kamillusa, księcia Konstantynopola, rewolucjoniści ścigali ulicami Rzymu i o świcie uśmiercili na schodach świątyni Kastora i Polluksa. Książę Flawiusz, trzeci z braci, uciekł ze stolicy chłopskim wozem, nakryły olbrzymim stosem winogron, założył w Neapolis rząd na uchodźstwie, ale nie minął rok, a został ujęty i stracony. W tej sytuacji tron należał się szesnastoletniemu księciu Augustowi, studiującemu na uniwersytecie w Parisi. Nosił znamienite imię, albowiem najpierwszy z cesarzy był Augustem. Dwa tysiące lat później... ostatni. Już po trzech dniach sprawowania władzy wysłańcy Drugiej Republiki dopadli go i postawili przed plutonem egzekucyjnym.

Spośród książąt królewskiej krwi przeżył tylko Kwintus Fabius. Ocalił go panujący na świecie zamęt. Właściwie był jeszcze chłopcem i choć należał mu się tytuł cesarza, ani myślał ubiegać się o tron. Lojalni poplecznicy przebrali go w wieśniacze łachy i cichaczem wywieźli z Rzymu, gdy w stolicy jeszcze paliły się ognie. Tak zaczęła się jego życiowa tułaczka. – Dach nad głową mogłem znaleźć wszędzie – mówił. – W zapadłych miasteczkach, gdzie republikanie nie zdobyli poparcia, zacofanych prowincjach i miejscach, o których nigdyście nie słyszeli. Przez pewien czas mnie szukano, lecz bez

szczególnego zaangażowania, a potem gruchnęła wieść, że nie żyję. Szkielet chłopca, znaleziony w ruinach rzymskiego pałacu, miał należeć do mnie. Mogłem już się poruszać z większą swobodą, ale zawsze w ubóstwie, zawsze w tajemnicy. – Kiedy pan tutaj przyjechał? – zapytałem. – Prawie dwadzieścia lat temu. Dowiedziałem się od przyjaciół o domku myśliwskim, który przetrwał w dość dobrym stanie od czasów rewolucji. Ponoć nikt się tu nie zapuszczał, więc była nadzieja na spokojne życie. I żyję spokojnie, i żyć

będę do końca moich dni. – Sięgnął po wino, ale ręce tak bardzo mu drżały, że kielich napełniła mu Freja. Wypił wszystko duszkiem. – Oj, dzieci, dzieci, tyle świata żeście straciły! Jakiż obłęd kazał ludziom zniszczyć Cesarstwo! Jakież cuda podówczas istniały! – Nasz ojciec mówi, że zwykłym ludziom nigdy się tak dobrze nie żyło jak w czasach Republiki – powiedziała Freja. Kopnąłem ją w kostkę. Spojrzała na mnie ze złością. – Bez urazy, ale wasz ojciec ma przed oczyma tylko swoją wioskę – rzekł ze smutkiem Kwintus Fabius. – Nas uczono

jednym spojrzeniem obejmować świat, całe imperium po wszystkie krańce ziemi. Uważacie, że bogowie chcieli dać imperium każdemu, kto wyciągnie rękę? Każdemu, kto dorwie się do władzy i ogłosi siebie pierwszym konsulem? Nic bardziej mylnego. Cesarze wstępowali na tron z myślą o zachowaniu Pax Romana, powszechnego pokoju, obejmującego swoim zasięgiem planetę. Kiedy imperium osiągnęło dojrzałą formę, nasze rządy gwarantowały ludziom pokój, wieczny i niewzruszony. Myślicie, że po usunięciu cesarzy pokój się utrzyma? Skoro jeden człowiek może przejąć władzę, uczynią to następni. Nastanie pięciu pierwszych konsulów

naraz, zobaczycie. Lub pięćdziesięciu. Każda prowincja będzie chciała stworzyć własne imperium. Zapamiętajcie sobie moje słowa, dzieci. Nigdy dotąd nie słyszałem tak wywrotowej mowy. I tak błędnej. Pax Romana? Co za Pax Romana? Nie było czegoś takiego. A jeśli tak, to krótko. Stary Kwintus Fabius chciał nam wmówić, że Cesarstwo dało światu upragniony pokój, trwający przez dwadzieścia stuleci. A co z wojną domową, kiedy przez pięćdziesiąt lat grecka połowa imperium walczyła z łacińską? A dwie wojny zjednoczeniowe? I czyż raz po raz, w

każdym stuleciu, nie wybuchały rebelie w Persji, Indiach, Brytanii czy Afryce Etiopskiej? O, nie, pomyślałem, on po prostu zmyśla. Długie dzieje Cesarstwa wiązały się z brutalnym, nieustającym uciskiem. Dążenia ludów bezwzględnie tłumiła militarna potęga. Pax Romana zaistniała dopiero w czasach nowożytnych, w epoce Drugiej Republiki. Tego mnie uczył ojciec i w to głęboko wierzyłem. Jednakże Kwintus Fabius był starym człowiekiem, tonącym we wspomnieniach swojej pięknej, utraconej młodości. Ani myślałem się z nim spierać. Uśmiechałem się tylko i kiwałem głową, a kiedy brakowało mu

wina w kieliszku, dolewałem. Siedzieliśmy z Freją jak zaczarowani, gdy godzinami opowiadał o życiu księcia u schyłku Cesarstwa, nim prawdziwe cuda odeszły z tego świata. Tego dnia na odchodnym znów nas obdarował. – Mój brat był wielkim kolekcjonerem – powiedział. – Miał domy pełne skarbów. Przepadło wszystko z wyjątkiem tego, co się tu uchowało dzięki przeoczeniu. Kto wie, co się z tym stanie, kiedy odejdę... Ale chcę, żebyście sobie coś wzięli na pamiątkę po mnie. Byliście dla mnie tacy dobrzy. I będziecie wiedzieć, co było kiedyś, a

czego już dziś nie ma. Freja otrzymała maleńki pierścionek z brązu, ozdobiony głową węża, zadrapany i wgnieciony, który w pierwszych dniach Cesarstwa należał do cesarza Klaudiusza. Mnie dostał się sztylet – wprawdzie nie ten z drogocenną rękojeścią, który widziałem na piętrze, lecz nie mniej piękny. Miał dziwne faliste ostrze, a pochodził z barbarzyńskiego wyspiarskiego królestwa na wielkim Pacyfiku. Jako wspólny prezent, otrzymaliśmy śliczną figurkę z białego, gładkiego alabastru, przedstawiającą Pana grającego na fletni. Wykonał ją biegły rzeźbiarz w starożytnych czasach.

Pomyśleliśmy, że figurka będzie idealnym prezentem urodzinowym dla babci. Dostała ją następnego dnia. Zamiast się ucieszyć, jako że szanuje wszystkich starych bogów Rzymu, wydawała się – ku naszemu zdumieniu i przerażeniu – przygaszona i zafrasowana. Mierzyła figurkę iskrzącym wzrokiem, jakbyśmy jej dali jadowitą ropuchę. – Skąd to macie? Rzuciłem siostrze ostrzegawcze spojrzenie, ale jak zwykle była szybsza. – Znaleźliśmy, babciu. Wykopaliśmy z ziemi.

– Wykopaliście? – W lesie – wtrąciłem. – Chodzimy tam w każdą sobotę, no wiesz, włóczymy się tu i tam. Zauważyliśmy stary kopiec. Zaczęliśmy grzebać, coś błysnęło... Obracała w rękach figurkę. Po raz pierwszy widziałem ją tak zakłopotaną. – Przysięgnijcie, że znaleźliście ją w ziemi! Jazda, pod ołtarz Junony! Macie złożyć przysięgę przed boginią. A potem zabierzecie mnie do lasu i pokażecie ten kopiec. Freja spojrzała na mnie ze zgrozą. – Nie wiem, czy... trafimy w to miejsce,

babciu – powiedziałem z wahaniem. – Włóczyliśmy się... tu i tam. Nie... zwracaliśmy uwagi na to, gdzie jesteśmy. Poczerwieniałem i zacząłem się jąkać. Własną babcię niełatwo zbyć byle kłamstwem. Pokazała mi figurkę od spodu. – Widzisz te znaki? To maleńkie godło? Tak wygląda cesarskie godło. Ten posążek należał kiedyś do imperatora. Mam uwierzyć, że w lesie leżą zakopane ot, tak sobie, cesarskie skarby? Dalej, pod ołtarz, jedno i drugie! Przysięgać! – Chcieliśmy ci tylko przynieść prezent

na urodziny, babciu – powiedziała cichutko Freja. – Nie chcieliśmy zrobić nic złego. – Oczywiście, moje dziecko. A teraz mi powiedz, skąd się to wzięło? – Z nawiedzonego domku w lesie – odpowiedziała. Pokiwałem głową na potwierdzenie jej słów. Cóż mi pozostało? Inaczej kazałaby nam przysięgać pod ołtarzem.

***

Szczerze mówiąc, Freja i ja byliśmy zdrajcami Republiki. Sami się tego domyślaliśmy, odkąd zdaliśmy sobie sprawę, kim naprawdę jest staruszek. Po upadku poprzedniego ustroju ogłoszono nagonkę na cesarzy. Każdy spokrewniony w ściśle określonym stopniu z cesarzem został skazany na śmierć, ażeby nikt w przyszłości nie zgłosił się z pretensjami do tronu. Powiadano, że garstka członków rodziny panującej zdołała uciec, lecz udzielanie im wsparcia i opieki było poważnym przestępstwem. A w naszym przypadku

chodziło nie o kuzyna drugiego stopnia czy jakiegoś ciocinego prawnuka, zaszytego w leśnej głuszy, ale rodzonego brata cesarza. Mało tego, prawowitego cesarza w oczach tych, którzy nie przyjęli do wiadomości upadku Cesarstwa. Mieliśmy obowiązek wydać go kwestorom. Był jednak taki stary, wątły, zasuszony. Jakże mógł zagrozić Republice? Nawet jeśli potępiał Rewolucję i wierzył, że jedynie wyznaczony przez bogów cesarz jest w stanie dać światu prawdziwy pokój. Byliśmy dziećmi. Nie mieliśmy pojęcia, czym ryzykujemy i na jakie niebezpieczeństwo wystawiamy rodzinę.

W ciągu następnych dni w naszym domu panowała ciężka atmosfera. Odbywały się szeptane narady babci z mamą, tak byśmy nic nie słyszeli, a pewnego wieczoru, kiedy rozmówiły się z tatą (nam nie wolno było wychodzić z pokoju), padły ostre słowa i było trochę krzyku. Panujące przez pewien czas ponure milczenie poprzedziło kolejną turę cichych, tajemniczych rozmów. W końcu wszystko się unormowało. Babcia nie dołączyła figurki Pana do swojej kolekcji staroci i nigdy już o niej nie mówiła. Zrozumieliśmy, że przyczyną kłopotów było cesarskie godło. Mimo to nie wiedzieliśmy, w czym rzecz. Ciągle

miałem wrażenie, że babcia – jak wielu z jej pokolenia – potajemnie sprzyja zwolennikom Cesarstwa. Bądź co bądź, pielęgnowała dawne tradycje, była kapłanką Junony Teutońskiej, krzywo patrzącą na odradzający się kult starych germańskich bóstw – pogańskich, jak o nich mówiła – i miała za złe tacie to, jakie dał nam imiona. Powinna więc cieszyć się z posiadania czegoś, co należało do cesarzy. Ale, podkreślę to jeszcze raz, byliśmy wtedy dziećmi. Nie braliśmy pod uwagę, że Republika rozprawiała się surowo z każdym, kto praktykował cezaryzm. Ani tego, że bez względu na osobiste zapatrywania polityczne babci, niekwestionowanym panem domu był ojciec, oddany

republikanin. – Domyślam się, że zaleźliście do tej starej chałupy w lesie – powiedział ojciec mniej więcej po tygodniu. – Trzymajcie się od niej z daleka. Słyszycie? Macie tam nie chodzić! Nie zamierzaliśmy się sprzeciwiać tak surowym poleceniom. Zawsze słuchaliśmy się ojca. Aż nagle, kilka dni później, podsłuchałem jednego ze starszych chłopaków ze wsi, kiedy mówił o wyprawie do nawiedzonego domu. Najwyraźniej Marek Aureliusz Schwarzchild nie tylko mnie opowiadał o duchu z błyszczącą flintą, inni więc też

mieli chrapkę na tę flintę. – Nas pięciu, on jeden – usłyszałem. – Duch czy nie duch, załatwimy go. – A jeśli flinta też jest duchem? – padło pytanie. – Taka nam się nie przyda. – Żadna flinta nie jest duchem – rzekł pierwszy mówca. – Ona jest prawdziwa. I łatwo będzie odebrać ją duchowi. Powtórzyłem wszystko Frei. – Co robimy? – zapytałem. – Idziemy go ostrzec, bo zrobią mu coś złego.

– Ale tata powiedział... – Trudno. On się musi gdzieś schować. Inaczej jego krew spadnie na nas. Próżno było się kłócić. Gdybym nie wybrał się z nią do lasu, poszłaby sama. Nie miałem wyboru. Modliłem się do Wodana, żeby ojciec się nie dowiedział, a jeśli się dowie, żeby mi wybaczył. Tak więc ruszyliśmy do lasu, minęli źródełko Agrypiny, posągi pięknego młodzieńca, drzewo Baldura, by skręcić na swojską ścieżkę za dębem z lśniącymi liśćmi. – Coś jest nie tak – oznajmiła Freja, gdy zbliżaliśmy się do domku myśliwskiego. – To pewne.

Freja stale miewała dziwne przeczucia. Dostrzegłem strach w jej oczach i sam się zląkłem. Skradaliśmy się bardzo ostrożnie. Ani śladu Kwintusa Fabiusa. Pod drzwiami chaty zauważyliśmy, że są uchylone i zdjęte z zawiasów, jakby ktoś włamał się do środka. Freja położyła mi rękę na ramieniu. Spojrzeliśmy na siebie. Wziąłem głęboki oddech. – Zaczekaj tu – powiedziałem i przestąpiłem próg. Wnętrze przedstawiało sobą straszny widok. Wszystko splądrowano: meble roztrzaskano, szafki przewrócono, rzeźby leżały potłuczone. Ktoś pociął na

kawałki każdy obraz. Zniknęła kolekcja broni i zbroi. Przechodziłem z izby do izby, szukając Kwintusa Fabiusa. Nie było go, lecz na podłodze w głównym korytarzu zauważyłem plamy krwi – jeszcze świeże, bo lepkie. Freja czekała na werandzie. Drżąc, walczyła z łzami. – Za późno – powiedziałem.

***

Oczywiście, chłopcy ze wsi nie mieli z tym nic wspólnego. Nie dokonaliby aż takich zniszczeń. Zrozumiałem – Freja zapewne również, choć byliśmy wstrząśnięci i unikaliśmy rozmów na ten temat – że babcia powiedziała ojcu o znalezieniu cesarskich skarbów w starym domku, on zaś, spełniając swój obywatelski obowiązek, poszedł z tym do kwestorów. Ci udali się na miejsce, zdybali Kwintusa Fabiusa i – podobnie jak Freja – rozpoznali w nim cesarza. A zatem moja chęć obdarowania babci pięknym prezentem przyniosła zgubę

staruszkowi. Podejrzewam, że ze względu na stan zdrowia i tak by już długo nie pożył, lecz do dziś nie otrząsnąłem się z poczucia winy za to, do czego nieumyślnie doprowadziłem. W późniejszych latach, kiedy las był w większości wycięty, w starym domku wybuchł pożar. Jako młody człowiek, pomagałem w akcji gaśniczej. W czasie przerwy w pracy zadałem pytanie dowódcy straży pożarnej, emerytowanemu kwestorowi imieniem Lucencjusz: – To był kiedyś cesarski domek myśliwski, prawda? – Owszem, dawno temu.

Przyglądałem mu się uważnie w świetle drżących płomieni. Był ode mnie sporo starszy, w wieku mojego ojca. – Kiedy byłem mały – powiedziałem ostrożnie – ludzie mówili, że ukrywał się tu jeden z młodszych braci cesarza. I że kwestorzy w końcu go schwytali i zabili. Wyraźnie go zaskoczyłem. Wydawał się też zakłopotany. – Mówisz, że słyszałeś o tym? – Zastanawiałem się, czy to prawda, że był cesarzem. Lucencjusz odwrócił wzrok.

– To był tylko stary włóczęga – rzekł ściszonym głosem. – Stary, kłamliwy włóczęga. Pewnie opowiadał niestworzone bujdy łatwowiernym młokosom, ale był jedynie starym włóczęgą. Starym, zaniedbanym, kłamliwym włóczęgą. – Spojrzał na mnie z ukosa, a potem odszedł, żeby skrzyczeć kogoś, kto rozwijał węża w niewłaściwy sposób. Stary, zaniedbany włóczęga. To prawda. Ale kłamca? Nie. Po dziś dzień noszę w sercu wspomnienie człowieka będącego reliktem minionej epoki. Teraz, kiedy sam jestem stary, może tak stary, jak on

wtedy, pełniej rozumiem jego słowa. Nie podzielam jego przekonania, jakoby bez cesarza niemożliwy był pokój, bo cesarz to też człowiek, tak samo jak konsul, który go zastąpił. Ale twierdząc, że czasy cesarstwa były w istocie czasami pokoju, niekoniecznie rozmijał się z prawdą, nawet jeśli wojny nie należały wtedy do rzeczy nieznanych. Albowiem teraz widzę, że wojna niekiedy może być formą pokoju – że wojny domowe i wojny zjednoczeniowe były zmaganiami podzielonego imperium, próbującego scalić się na nowo, aby wrócił pokój. Nie są to łatwe sprawy. Druga Republika nie jest tak pełna cnót, jak uważał ojciec, a zarazem

dawne imperium nie wydaje się na wskroś zepsute. Jedyną rzeczą nie podlegającą dyskusji jest to, że trwająca dwa tysiące lat hegemonia Rzymu – najpierw jako Cesarstwa, potem Republiki – choć nękały ją różne zawirowania, uchroniła nas od znacznie gorszych nieszczęść. A gdyby nie było Rzymu? Gdyby każdy swobodny region wojował z sąsiadami w nadziei na zbudowanie imperium, jakie udało się stworzyć Rzymianom? Okropność! Tymczasem bogowie dali nam Rzymian, a Rzymianie pokój – może nie idealny, ale najlepszy, na jaki stać świat daleki od doskonałości. Takie jest dziś moje zdanie.

W każdym razie, cesarze umarli, podobnie jak wszyscy bohaterowie tej opowieści, nawet moja siostra Freja. Natomiast ja, starzec żyjący w czasach Drugiej Republiki, wracam myślami do przeszłości i próbuję doszukać się w niej jakiegoś sensu. Nadal posiadam podarunek od Kwintusa Fabiusa: osobliwy sztylet z ciekawym, pofalowanym ostrzem, pochodzący z barbarzyńskich wysp na Pacyfiku. Od czasu do czasu wyjmuję go i oglądam. W świetle lampy widzę na nim blask dawnych wspaniałości. Słaby wzrok nie pozwala mi przyjrzeć się malutkiemu cesarskiemu godłu, które ktoś wyrył na rękojeści, kiedy dowódca statku kupieckiego przywiózł go z

Południowych Mórz i wręczył ówczesnemu cesarzowi, czterysta lub pięćset lat temu. Gdzieś na żelazie muszą też być drobne literki SPQR. Zorientowałem się, że umieścił je tam kędzierzawy wieśniak, który wykonał tę niezwykłą, groźną broń. I on bowiem był obywatelem Rzymu. Tak samo jak – można powiedzieć – my wszyscy w epoce Drugiej Republiki.

AUC 2723

DO ZIEMI OBIECANEJ

Przyszli po mnie w samo południe, w godzinie Apolla, kiedy tylko szaleńcy wychodzą na pustynię. Pracowałem w pocie czoła i nie uśmiechało mi się to uprowadzenie. Ale łatwiej byłoby skierować Nil na południe, niż

przemówić im do rozsądku. Tacy nie słuchają rzeczowych argumentów. Ich oczy żarzyły się dzikim stalowym blaskiem, a usta zwierały w tym szczególnym zaciętym wyrazie, właściwym fanatykom. Kiedy panoszyli się w moim małym, zagraconym gabinecie, grzebiąc w chwiejnych stosach książek i wertując mój rękopis z niemalże już ukończoną kroniką upadku Cesarstwa, wydawali się dwoma potężnymi, niezmożonymi żywiołami, nieludzkimi i strasznymi niczym bogowie starożytnego Ajgyptos zrodzeni do życia. Czułem się przy nich bezsilny. Starszy i wyższy nazywał się Eleazar. Ja bym go nazwał Horusem z uwagi na

wielki, orli nos. Miał wygląd Ajgipcjanina i nosił białą, płócienną ajgipską szatę. Drugi, krępy i szeroki w barach, obdarzony małpią twarzą godną samego Thota, przedstawił się jako Leonardo di Filippo; jego rzymskie imię pasowało do wyglądu ulizanego Rzymianina. Wiedziałem jednak, że taki z niego Rzymianin, jak i ze mnie. Drugi też nie był Ajgipcjaninem. Rozmawiali po hebrajsku ze swobodą nieosiągalną dla ludzi innych narodowości. Byli Izraelitami, członkami tego samego zagubionego ludu co ja. Być może ojciec di Filippo należał do innowierców... a może lubił udawać, że wywodzi się z rasy panów, a nie zapomnianego przez Boga plemienia. Tego już nigdy się nie

dowiem. Eleazar przewiercał wzrokiem mnie i moje zdjęcie na okładce książki opisującej wojny zjednoczeniowe, jakby nie do końca przekonany, że naprawdę jestem Natanem ben Symeonem. Zdjęcie zrobiono przed piętnastu laty. Wtedy jeszcze miałem czarną brodę. Stuknął w książkę i wymierzył we mnie palec w geście zapytania. Kiwnąłem głową. – W porządku – powiedział. Kazał mi szybko spakować walizkę, jakby czekała mnie weekendowa wycieczka do Aleksandrii. – Mojżesz nas wysłał. Jesteś mu potrzebny. Ma dla ciebie ważne zadanie.

– Mojżesz? – Przywódca – wyjaśnił Eleazar tonem, jakim inni mówią o faraonie albo pierwszym konsulu. – Na razie nic o nim nie wiesz, ale się dowiesz. Cały Ajgyptos się dowie, cały świat. – Czego ode mnie chce Mojżesz? – Napiszesz dla niego kronikę exodusu – rzekł di Filippo. – Historia starożytności nie jest moją specjalnością. – Nie mówimy o starożytności. – Exodus wydarzył się trzy tysiące lat

temu. Cóż można o nim powiedzieć po wiekach? Straszna szkoda, że się nie udał, nic więcej. Di Filippo przez chwilę patrzył tępym wzrokiem. – Nie mówimy o tamtym – rzekł w końcu. – Exodus nastąpi teraz, lada chwila, nowy i prawdziwy. Tamten dawno temu był pomyłką, przedwczesną próbą. – I wasz Mojżesz organizuje go jeszcze raz? Po co? Nie wystarczy mu jedno fiasko? Potrzebujemy drugiego? Dokąd niby mielibyśmy się udać, gdzie byłoby nam lepiej niż w Ajgyptos?

– Zobaczysz. Wieść o przedsięwzięciu Mojżesza będzie największą sensacją od czasu płonącego krzewu. – Dosyć tego – wtrącił Eleazar. – Czas się zbierać. Proszę się pakować, doktorze ben Symeonie. Rzeczywiście zamierzali mnie zabrać. Odczuwałem mieszaninę strachu i niedowierzania. Czy to się dzieje naprawdę? Jak się im przeciwstawić? Jak nie pozwolić, żeby to się stało? Pomyślałem, że trzeba wykazać się stanowczością. Zasłonić autorytetem uczonego. Przecież nie użyją siły. W końcu to Hebrajczycy i nieważne, kim są poza tym. Uszanują uczonego. A więc

szorstko i rzeczowo, po ojcowsku, jak przystało na mełameda i człowieka nauki. Pokręciłem głową. – Niestety, to niewykonalne. Eleazar lekko kiwnął ręką. Di Filippo stanął nade mną złowieszczo; jego barczysta sylwetka zdawała się niepokojąco rozrastać. – Chodź pan – rzekł spokojnie. – Niedaleko stoi samochód. Przed nami cztery godziny jazdy, a Mojżesz kazał cię dostarczyć przed zachodem słońca. Poczucie bezradności uderzyło mnie ze zdwojoną siłą.

– Proszę was, mam jeszcze dużo pracy i... – Do dupy z pracą, profesorze! Pakuj się albo jedź bez niczego.

***

Na ulicy było pusto i cicho. Panowała południowa martwota, nadająca Menfe wygląd opustoszałego miasta w

skwarnej porze dnia. Szedłem między nimi, prowadzony jak więzień, siląc się na spokój. Spoglądałem na szare zapuszczone fasady budynków w dzielnicy hebrajskiej, gdzie spędziłem całe życie, zastanawiając się, czy jeszcze je zobaczę, co się stanie z moimi książkami i kto przechowa moje zapiski. Zdawało mi się, że to sen. Porywisty zachodni wiatr dmuchał drobnym pyłem i czerwienił niebo tak, że zdawało się, iż cała delta płonie, a w słonecznym żarze upiekłoby się koszerne prosię. W powietrzu niosły się zapachy oliwy, kwiatów pomarańczy, wielbłądzich odchodów i dymu. Auto zaparkowali po drugiej stronie placu

Amenhotepa, zaraz za ruinami olbrzymiego posągu faraona; prawdopodobnie myśleli o cieniu, ale o tej porze wnętrze samochodu przypominało piekarnik. Prowadził di Filippo, Eleazar pilnował mnie na tylnym siedzeniu. Trwałem w całkowitym bezruchu, ledwo oddychając, jakby tym sposobem można było wytworzyć wokół siebie obronną barierę. Kiedy jednak Eleazar częstował papierosem, wyrwałem mu go z taką drapieżnością, że popatrzył na mnie ze zdziwieniem. Objechaliśmy hipodrom i Wielką Bazylikę, w której odbywały się posiedzenia sądu Republiki, i

ustawiliśmy się w luźnym sznurku samochodów wjeżdżających na Świętą Drogę. A zatem nasz szlak wiódł na wschód, przez rzekę i w głąb pustyni. O nic nie pytałem. Byłem wystraszony, przygnębiony, zły oraz do pewnego stopnia, jak mniemam, zaciekawiony. Sparaliżowany nadmiarem emocji, siedziałem jak trusia, modląc się w duchu, żeby ci ludzie wraz z ich przywódcą szybko uwinęli się ze swoją misją, a potem odstawili mnie do domu i pozwolili kontynuować badania. – Parszywe miasto, to Menfe – mruknął Eleazar. – Ohyda! Mnie zaś wydawało się zawsze pełne

blasku. Ktoś powie, że mocno wrosłem w swoje otoczenie, jednak czuję się Izraelitą z krwi i kości, w żadnej mierze Ajgipcjaninem. Nawet Hebrajczyk musi przyznać, że Menfe jest jednym z najwspanialszych miast na świecie. Wszyscy mówią, że najbardziej majestatycznym po tej stronie Rzymu, i ja wierzę im na słowo, choć nigdy nie przekroczyłem granicy prowincji ajgipskiej. Po obu stronach Świętej Drogi przesuwały się stare, dostojne świątynie: świątynia Izydy, świątynia Serapisa, świątynia Jowisza Amona. W sumie było ich z pięćdziesiąt lub nawet sto, wzniesionych wzdłuż okazałego

bulwaru, gdzie na chodnikach rozstawiono dziesiątki sfinksów i byków. Ludzie zbudowali świątynię Dagonowi, Mitrze, Kybele, Baalowi, Mardukowi, Zaratustrze – każdemu bogu i bogini, o jakich słyszał świat... ale oczywiście nie jedynemu prawdziwemu Bogu, któremu garstka Hebrajczyków po cichu oddaje cześć za murami naszej dzielnicy. Nazbierało się tu bogów z całej ziemi, jak mułu po wylewie Nilu. Rzecz jasna, w dzisiejszych czasach mało kto bierze ich na poważnie, nawet tak zwani wierni. Śmieszne byłoby twierdzenie, że ludzie prowadzą życie religijne. W przybytku Mitry – a także, naturalnie, Jowisza Amona – spotykają się jeszcze nieliczni wyznawcy.

Głównie w interesach, żeby spotkać znajomych, a czasem wyjednać sobie łaski z nieba. Pozostałe świątynie nie różnią się wiele od muzeów. Nikt do nich nie zagląda z wyjątkiem rzymskich i nippońskich turystów. A mimo to wciąż stoją, niejednokrotnie od tysięcy lat. W kraju Misr niczego się nie spisuje na straty. – Tylko popatrz – odezwał się oburzony Eleazar, gdyśmy mijali ogromny, na wpół zrujnowany Serapejon. – Mdło się robi na sam widok. Idioci! Tyle pracy na darmo! A wszystko zroszone potem naszych przodków. Prawdę mówiąc, nie miał racji. Może w

czasach pierwszego Mojżesza harowaliśmy przy budowie wielkich piramid faraonów, jak mówi Pismo. Ale nie było nas aż tylu, żeby znacząco przyczynić się do ukończenia prac. Nawet dziś, po trwającym przeszło cztery tysiące lat pobycie nad Nilem, jest nas ledwie dwadzieścia tysięcy. Jesteśmy zagubieni w dziesięciomilionowym morzu Ajgipcjan, przy czym sami Ajgipcjanie toną w oceanie Rzymian i pseudo-Rzymian. Jesteśmy więc mniejszością w mniejszości, etnograficzną ciekawostką, kroplą w bezkresnych wodach ludzkości, osobliwą i nic nie znaczącą sektą, nie szanowaną przez nikogo z wyjątkiem jej członków.

Dystrykt świątynny został za nami. Przejechaliśmy pod długim, smukłym, błyszczącym łukiem Mostu Augusta Cezara, zagłębiając się w tętniące życiem przedmieście Hikuptah na wschodnim brzegu rzeki, pełne bazarów ze złotem i konfekcją skórzaną, z mrowiem kafejek i gmatwaniną średniowiecznych uliczek. Po chwili Hikuptah ustąpił miejsca dzikim gajom figowym i trzcinowiskom, potem była strefa przejściowa w postaci ogrodów oliwnych i daktylowych, następnie zaś miejsce, gdzie ziemia z czarnej staje się czerwona i nic na niej nie rośnie. Z namacalną wręcz siłą dotknęła mnie pustota tego odludzia. Był to koszmarny region, posępny i martwy, ustronie

nawiedzane przez okropne straszydła. Słońce prażyło żywym ogniem. Myślałem, że się usmażymy. Kiedy silnik auta raz czy dwa zakaszlał i zarzęził, wywnioskowałem z wystraszonej miny Eleazara, że w razie awarii byłoby po nas. Di Filippo garbił się nad kierownicą z wytężoną uwagą; w milczeniu zaciskał dłonie na kierownicy, nie rozluźniając się ani na chwilę, co świadczyło o powadze sytuacji. Eleazar też nic nie mówił. Od wyjazdu z Menfe prawie w ogóle się nie odzywali, podobnie jak ja, teraz jednak, na tej rozpalonej, nieprzyjaznej pustyni, żaden nie otworzył ust. Nawet się nie poruszaliśmy, jakby samochód stał się naszym grobowcem. Powoli brnęliśmy

naprzód, bojąc się o silnik, a wokoło gwizdał piach niesiony zachodnim wiatrem. W tym upale każdy oddech był męką. Ubranie lepiło mi się do skóry. Droga, zrazu całkiem niezła, prosta, szeroka i dobrze utwardzona, po pewnym czasie się zwęziła, aż została z niej biała, wyboista nitka, tu i tam przysypana wydmami. W czasach Cesarstwa Rzymskiego służby drogowe lepiej dbały o trakty, ale to było dawno temu. W epoce konsulów na głębokiej prowincji pogłębia się nędza, lecz nikt się tym nie przejmuje. – Wie pan, doktorze, co to za szlak? – przerwał Eleazar dojmującą ciszę, gdyśmy już od godziny przemierzali tę

głuchą, przygnębiającą pustynię. Gardło wyschło mi jak kawałek skóry wiszącej na słońcu tysiąc lat, więc z trudem wypowiadałem słowa. – Wydaje mi się, że jedziemy na wschód – wykrztusiłem. – To prawda, na wschód. Podążamy szlakiem, którym pierwszy Mojżesz próbował wyprowadzić lud z niewoli. Kierujemy się ku Jeziorom Gorzkim i Morzu Trzcinowemu, gdzie dopadły nas wojska faraona i utonęło dziesięć tysięcy niewinnych ludzi. Mówił to z dziką furią w głosie, jak gdyby wspomniane wydarzenia miały

miejsce dzień wcześniej, a dowiedział się o nich nie z Księgi Aarona, lecz z porannej gazety. Równocześnie spiorunował mnie wzrokiem, jakbym był współwinny temu, że nasz naród tak długo musi znosić ajgipskie jarzmo, i częściowo odpowiedzialny za potworne fiasko dawnej próby ucieczki. Skurczyłem się pod wpływem tego złowrogiego spojrzenia i odwróciłem wzrok. – Obchodzi to ciebie, doktorze ben Symeonie? Że ścigali nas i wpędzili do morza? Że jednego przerażającego dnia, w popłochu nie do opisania, zginęło co najmniej pół narodu? Że koła rydwanów rozjeżdżały młode matki z dziećmi?

– Przecież to się zdarzyło dawno temu – odrzekłem niezręcznie. Zaledwie to powiedziałem, zrozumiałem swój nietakt. Wcale nie zamierzałem umniejszać znaczenia klęski exodusu. Próbowałem go tylko uświadomić, że rany tamtego wielkiego nieszczęścia po tysiącach lat zostały zagojone – że choć byliśmy zmiażdżeni, załamani i potwornie zdziesiątkowani, stanęliśmy na nogach, umieliśmy żyć dalej, przetrwać mimo przeciwności losu. Ocaleni z katastrofy raz jeszcze osiedlili się nad Nilem pod rządami faraonów, potem Greków, którzy zwyciężyli faraona, a potem Rzymian, którzy podbili Greków. I wciąż żyjemy – my,

świadkowie powolnego, nieuchronnego schyłku imperium wraz z jego Pax Romana, upadku wiecznego Cesarstwa i obejmującej cały świat żałosnej, nieudolnej władzy Drugiej Republiki. Tymczasem Eleazar odebrał moje słowa tak, jakbym splunął na księgę z Prawem. – Przecież to się zdarzyło dawno temu – powtórzył ze zjadliwą ironią. – Dlatego powinniśmy zapomnieć, tak? Patriarchów też powinniśmy zapomnieć? I o świętym przymierzu? Czy Ajgyptos jest ziemią, którą Pan dał nam w posiadanie? Postawił nas nad wszystkimi ludami ziemi czy może mamy zostać na zawsze niewolnikami faraona?

– Chciałem tylko powiedzieć... Nie obchodziło go to, co chciałem powiedzieć. Oczy mu płonęły, twarz poczerwieniała, na szerokim czole zadziwiająco mocno uwidoczniły się żyły. – Zostaliśmy wybrani do wielkich rzeczy. Pan, Bóg nasz, pobłogosławił Abrahama, obiecując rozmnożyć jego potomstwo jak gwiazdy na niebie i piasek na brzegu morza. Potomstwo Abrahama posiądzie bramy nieprzyjaciół i za jego pośrednictwem błogosławieństwo zostanie udzielone wszystkim narodom ziemi. Mówią ci coś te słowa, doktorze ben Symeonie?

Wydaje ci się, że coś znaczą, czy raczej są przechwałkami niewydarzonych, pyskatych wodzów z pustyni? O, nie! Zapewniam cię, że jesteśmy wybrani do wielkich rzeczy, mamy wstrząsnąć światem. Zbyt długo trwa lizanie ran po klęsce nad Morzem Czerwonym. Brakło godziny, może dwóch, a historia potoczyłaby się zupełnie inaczej. Przeprawilibyśmy się na półwysep Synaj, ku leżącym dalej żyznym ziemiom. Założylibyśmy tam swoje królestwo zgodnie z postanowieniami świętego przymierza. Sprawilibyśmy, że świat zadrży, słysząc grzmiący głos Boga. Dzisiaj obrócą się na nas oczy świata, jak przez dwadzieścia stuleci kierowały się na Rzymian. Okazuje się,

że nie jest jeszcze za późno. Powstał nowy Mojżesz, który odniesie sukces tam, gdzie nie powiodło się pierwszemu. I zaprawdę wyjdziemy z Ajgyptos, doktorze, i weźmiemy to, co nam się słusznie należy. Nareszcie, doktorze. Po długim, długim czekaniu. Siedział spocony, rozdygotany, kredowoblady, jakby przypływ elokwencji nadwątlił jego siły. Nawet nie próbowałem odpowiadać. W starciu z taką siłą przekonywania nie można zwyciężyć. Zresztą, cóż bym osiągnął, burząc jego wizję triumfującego Izraela? Niech sobie wierzy, w co chce, w tego swojego nowego Mojżesza. Niech sobie śni o triumfującym Izraelu. Ja miałem

inną wizję, mniej romantyczną, bardziej cyniczną. Bo łatwo jest wyobrazić sobie, że dzieci Izraela wyrywają się z niewoli faraona, przeprawiają się na Synaj, idą dalej do miłej, żyznej Palestyny. Ale co potem? Dominacja nad światem? Czy jest coś w naszych dziejach, w naszej naturze, narodowym temperamencie, co pozwoliłoby nam to osiągnąć? Przekazywalibyśmy niewiernym nauki Jahwe? Tak, tylko czyby zrozumieli, czyby w ogóle słuchali? Wątpię. Zawsze byliśmy szczególnym narodem, plemieniem małym, lecz upartym, pielęgnującym wiedzę o jedynym Bogu wśród hord dzikusów, którzy woleli oddawać cześć wielu bogom. Moglibyśmy podbić

Palestynę, zdobyć również Syrię, a nawet przyczółki w basenie Wielkiego Morza, lecz czekałaby nas rywalizacja z Asyryjczykami, Babilończykami, Persami, Grekami Aleksandra i Rzymianami – zwłaszcza nudnymi, niezłomnymi, niezwyciężonymi Rzymianami, których przeznaczeniem było zajęcie wszystkich zakątków ziemi i przedzierzgnięcie ich w rzymskie prowincje, pełne rzymskich gościńców, rzymskich mostów i rzymskich domów schadzek. Zamiast mieszkać w Ajgyptos pod panowaniem faraona, będącego obecnie marionetką pierwszego konsula, który zastąpił cesarza Rzymu, mieszkalibyśmy w Palestynie pod rządami pośledniego prokuratora,

prokonsula lub prefekta, porozumiewalibyśmy się z naszymi panami jakąś odmianą greki lub łaciny... jednakże reszta pozostałaby niezmieniona. Wolałem jednak nie mówić tego Eleazarowi. Byliśmy ludźmi różnego pokroju. Miał większą, wznioślejszą wizję i większego ducha. Ponadto większą siłę i mniejszą cierpliwość. Będę się z nim spierać o historyczne niuanse, a on w gniewie uderzy mnie w twarz. I który z nas będzie górą?

***

Słońce mieliśmy teraz za plecami, a wiatr miotał piasek w przednią szybę, nie tylną. Dostrzegłem mgliste cienie gór na południu i przed nami, daleko poza cieśniną oddzielającą Ajgyptos od pustkowi Synaju. Było późne popołudnie, prawie wieczór. Wtem jak spod ziemi wyrosła przed nami wioska. W zasadzie, bardziej obóz niż wioska. Zobaczyłem kilkadziesiąt przekrzywionych blaszanych baraków, a także zabudowania jeszcze skromniejsze, wykonane z powiązanej trzciny. Tu i ówdzie błyskały lampki

karbidowe. Rozrzucone bezładnie na terenie wioski, stały stare, poobijane samochody, w tym trzy lub cztery zdezelowane półciężarówki. Na samym środku wykopano studnię, zaś przewody tworzyły nad ziemią zwariowaną krzyżówkę. Bliżej obrzeża stał o wiele większy budynek, duża przybudówka lub barak kryty blachą. U wejścia stały ciężarówki. Znajdowałem się w tajnym sztabie jakiegoś podziemnego ruchu, lecz nie poczyniono żadnych starań, żeby go zamaskować lub ufortyfikować. Wystarczającą ochroną była sama lokalizacja na tych odległych pustkowiach; nikt o zdrowych zmysłach

nie zapuszczałby się tu bez powodu. Patrole faraońskiej policji nie zapędzały się poza obręb miast, a urzędnikom Republiki nie uśmiechało się węszyć w tak ustronnych, odpychających krainach. Żyjemy w epoce schyłkowej, pozbawionej jednak niepokojów i podejrzliwości. Eleazar, wyskoczywszy z auta, dał mi znak. Pokuśtykałem za nim. Po wielogodzinnym uwięzieniu w ciasnocie samochodu czułem się wykończony i połamany. Od smrodu oparów benzyny skręcało mi żołądek. Cuchnęło mi ubranie, zesztywniałe i przesiąknięte przyschniętym potem. Chłód wieczoru nie ogarnął jeszcze pustyni, więc

panował skwar i duchota. Powietrze wydawało się dziwnie lekkie, pozbawione niezliczonych odorów miasta. Do tego stopnia, że się zatrwożyłem. Takie właśnie mogłoby być powietrze na Księżycu, gdyby Księżyc miał atmosferę. – To miejsce nazywa się Bet Izrael – rzekł Eleazar. – Mamy tu swoją stolicę. Otaczali mnie ludzie będący kimś więcej niż fanatykami. Trafiłem między szaleńców, omamionych wizją świetlanej przyszłości. A może jedni zawsze po części są drugimi? Podbiegła do nas kobieta ubrana jak mężczyzna – młoda, bardzo wysoka, z

szerokimi ramionami i gęstwą czarnych włosów, opadających kaskadą na ramiona. Oczy błyszczały jej tak samo jak Eleazarowi. Miała też podobny orli nos, który w jej przypadku dodawał urody. – Moja siostra Miriam – powiedział. – Dopilnuje, żebyś się tu jakoś urządził. Rano oprowadzę cię i wyjaśnię, na czym polegają twoje obowiązki. Odszedł i zostałem sam z jego siostrą. Była niesamowita. Chciałem dźwignąć walizkę, lecz bez ceregieli wyrwała mi ją i ruszyła tak dziarsko w stronę obrzeża osady, że z trudem dotrzymywałem jej kroku. Czekała już

na mnie osobna chatka, zbudowana nieco na uboczu. Miałem pryczę, biurko, maszynę do pisania, miednicę i jedną dyndającą lampę. No i szafki na rzeczy osobiste. Nie musiałem się rozpakowywać: wyręczyła mnie Miriam, która umieściła na półkach mój skromny zapas świeżych ubrań, a kilka zabranych przeze mnie książek położyła obok pryczy. Następnie nalała wody do miednicy i kazała mi się rozbierać. Gapiłem się na nią, skołowany. – Musisz zdjąć to, co masz teraz na sobie – orzekła. – Umyj się, a ja w tym czasie zabiorę twoje rzeczy do prania. Mogła poczekać na zewnątrz, ale nie,

wolała stanąć nade mną ze skrzyżowanymi ramionami i wyrazem zniecierpliwienia. Wzruszywszy ramionami, dałem jej koszulę, ale uparła się, żebym zdjął resztę. Jej bezpośredniość, zupełna obojętność na czyjś wstyd, była dla mnie czymś niepojętym. Nie zadawałem się w życiu z wieloma kobietami i z żadną od śmierci żony. Jak rozebrać się do naga przed tak młodą kobietą, mogącą być właściwie moją córką? Nie ustępowała, więc oddałem jej w końcu ostatni łaszek. Odeszła, nie przejmując się moją golizną. Wyszorowałem się gąbką i pośpiesznie włożyłem nowe ubranie, żebym nie musiał już przed nią paradować na golasa. Ale długo nie

wracała. Wreszcie przyniosła mi na tacy posiłek, talerz owsianki, duszoną jagnięcinę i butelczynę bladego czerwonego wina. Potem zostałem sam. Zapadła noc, przepiękna pustynna noc, kiedy gwiazdy błyszczą jak latarnie na czarnym firmamencie. Po posiłku wyszedłem przed chatę i przystanąłem w ciemnościach. Wszystko wydawało mi się urojeniem – to, że mnie uprowadzono, że znalazłem się w tym obcym miejscu, zamiast odpoczywać w swoim małym, zagraconym mieszkanku w dzielnicy hebrajskiej w Menfe. Za to jaki panował tu spokój! W dali mrugały światełka. Słyszałem śmiechy, przyjemne dźwięki kitary, ktoś śpiewał dawną hebrajską piosenkę niskim,

melodyjnym głosem. Nawet w tej nagłej niewoli czułem, jak ogarnia mnie dziwne ukojenie. Wiedziałem, że otacza mnie zżyta ze sobą społeczność, choć oddana jakimś niezwykłym, tajemniczym celom. Gdybym miał więcej śmiałości, wyszedłbym do nich, żeby się przedstawić, lecz czułem się zbyt wyobcowany i zlękniony. Długo tak stałem w mroku, nasłuchując, zastanawiając się. Kiedy zrobiło się zimno, wróciłem pod dach. Nie mogłem zasnąć. Leżałem tak chyba do świtu, zachowując odbierającą sen jasność myślenia. Musiałem się jednak zdrzemnąć, bo rano w mojej pamięci żyły jeszcze fragmenty snów: obrazy jeźdźców i rydwanów, żołnierzy z

włóczniami czy potężnego, czarnobrodego Mojżesza, który z gniewną miną podnosił tablice Prawa.

***

Mała dziewczynka nieśmiało przyniosła mi śniadanie. Potem zjawił się Eleazar. W zamęcie wczorajszego dnia nie zwróciłem należytej uwagi na jego olbrzymią posturę; wydał mi się po

prostu duży, lecz teraz widziałem, że to istny wielkolud, wyższy ode mnie co najmniej o piędź i cięższy na oko o sześćdziesiąt min. Miał rumianą cerę i gęstą, splątaną grzywę kręconych włosów. Pozbył się ajgipskich szat i ubrał się na rzymską modłę w białą rozchełstaną koszulę i spodnie moro. – Nie wątpimy, że podołasz zadaniu – powiedział. – Wiele razy dyskutowałem z Mojżeszem o twoich książkach. Doszliśmy do przekonania, że nikt inny nie umie tak precyzyjnie określić logicznych związków w całym ciągu dziejów i nieuchronnych procesów, wynikających z natury człowieka.

Skwitowałem te słowa milczeniem. – Wyobrażam sobie, jak cię wzburzyło to porwanie, ale jesteś tu niezastąpiony. Wiedzieliśmy, że z własnej woli nie zgodzisz się jechać z nami. – Niezastąpiony? – Wielkie wydarzenia wymagają wielkich kronikarzy. – A co się właściwie ma wydarzyć? – Chodź. Przeprowadził mnie przez osadę. W ciągu tego spaceru dowiedziałem się wyjątkowo mało. Zachowywał się z

mechaniczną obojętnością, jakby wykonywał ustaloną procedurę. Ilekroć zadawałem konkretne pytanie, odpowiadał lakonicznie lub wręcz unikał wyjaśnień. Wielki, kryty blachą budynek pośrodku osady okazał się fabryką, gdzie miały się ziścić marzenia o exodusie. Gdy zapytałem o szczegóły, zbył mnie milczeniem. Pokazał mi dom Mojżesza, nędzną chatynkę jak każda inna. Samego Mojżesza nie ujrzałem. – Poznasz go w stosownej chwili – rzekł Eleazar i wskazał kolejną chatkę, będącą synagogą. Następna mieściła bibliotekę, jeszcze inna agregat prądotwórczy. Kiedy wyraziłem chęć zajrzenia do biblioteki, tylko wzruszył

ramionami i ruszył dalej. Za biblioteką, w dolnej części zbocza pokaźnego pagórka, którego nie dostrzegłem w nocy, też pobudowano liche domostwa. – Wioska liczy pięciuset mieszkańców – powiedział Eleazar. A więc było ich więcej, niż sądziłem. – Sami Hebrajczycy? – A coś myślał? Zdziwiłem się, że tylu nas przeniosło się do tej pustynnej osady, a ja o niczym nie wiedziałem. Oczywiście, wiodłem

samotniczy żywot uczonego, lecz pięćset osób to jedna na każdych czterdzieści. Trudno ukryć taki przepływ ludności. I nie było tu moich znajomych, ba, znajomych moich znajomych? Najwidoczniej nie. No cóż, prawdopodobnie większość osadników w Bet Izrael wywodziła się ze społeczności hebrajskiej w Aleksandrii, nie utrzymującej zażyłych stosunków z nami w Menfe. W każdym razie, spacerując po wiosce, nie spotkałem znajomych. Eleazar co chwila czynił zagadkowe uwagi o rychłym exodusie, lecz nie dawał żadnych konkretnych wyjaśnień. Jak gdyby exodus był tylko błyszczącą

zabawką, zamkniętą w jego dłoniach; czasem wolno mi było podziwiać jej blask, ale nigdy wyglądu. Drążenie tematu nie miało sensu. Szedł naprzód wielki jak góra, mówiąc tylko to, co chciał powiedzieć. Frapowała mnie i irytowała przesadna aura tajemniczości, otaczająca ów projekt. Skoro pragnęli opuścić Ajgyptos, czemu po prostu stąd nie wyjechali? Nikt nie pilnował granic. Niewolnikami faraona przestaliśmy być już dwa tysiące lat temu. Eleazar wraz ze swoimi przyjaciółmi mógł osiedlić się w Palestynie, Syrii czy gdziekolwiek indziej, ba, nawet w Galii, Hispanii lub Nowym Rzymie za morzami, i tam nawracać czerwonoskórych na wiarę Izraela. Republiki nie interesował los

garstki postrzelonych Hebrajczyków. Po cóż więc to uparte utajnianie, cała ta nadęta konspiracja? Naprawdę szykowali się do czegoś niezwykłego? Czy raczej, jak podejrzewałem, zbzikowali?

***

Po południu Miriam oddała mi ubranie, wyprane i wyprasowane.

Zaproponowała, że przedstawi mnie swoim znajomym. Szliśmy przez cichą osadę. Wyjaśniła, że prawie wszyscy pracują. Na jednej z werand spotkaliśmy grupkę młodych ludzi. – To Debora – powiedziała – a to Rut, Ruben, Izaak, Józef i Saul. Przywitali się ze mną z wielkim szacunkiem, żeby nie powiedzieć: czcią... i z miejsca powrócili do ożywionej dyskusji, jakby zapomnieli o mojej obecności. Ciemnowłosy, szczupły, zwinny Józef traktował Miriam z niemalże intymną poufałością: kończył za nią zdania i trącał ją w rękę dla podkreślenia swoich wywodów. O

dziwo, nie spodobało mi się to. Był jej mężem? Kochankiem? Czy mnie to powinno obchodzić? Oboje mogliby być moimi dziećmi. Boże wielki, czemu mnie to obchodziło?

***

Niespodziewanie i zadziwiająco prędko zacząłem zmieniać nastawienie do moich porywaczy. Nasze pierwsze

zetknięcie się ze sobą z pewnością nie było dla mnie miłe: wyniosła napuszoność Eleazara, brutalna bezpośredniość di Filippo, bezlitosny sposób, w jaki mnie schwytano i przewieziono. A jednak w miarę poznawania nowych osób zauważyłem, że na ogół są sympatyczni, uprzejmi, dobrze wychowani, przyjacielscy. Chociaż byłem więźniem, coraz lepiej się czułem w ich towarzystwie. W ciągu dwóch pierwszych dni nie pozwolono mi na żadne przełomowe odkrycia; zauważyłem tylko, że zapracowani, pełni entuzjazmu ludzie są przeważnie młodzi, zawsze inteligentni. Podejmowali kolosalne wysiłki w celu

zrealizowania jakiegoś zamierzenia, które w ich mniemaniu miało wstrząsnąć światem. Wydaje mi się, że ta sama pasja łączyła Hebrajczyków w czasie tamtego pierwszego, niefortunnego exodusu. Mając w pogardzie nieprzystępne i obce im społeczeństwo, z którego chcieli się wyrwać, posuwając się ku blaskom wolności, usiłowali znaleźć nowy świat. Ale gdzie i jakim sposobem? Wiedziałem, że powiedzą mi wszystko w swoim czasie i że ten czas jeszcze nie nadszedł. Obserwowali mnie, sprawdzali, pragnęli się przekonać, czy można powierzyć mi sekret. Cokolwiek to było, czym chcieli

wprawić w zdumienie Republikę, miałem nadzieję, że naprawdę są w stanie tego dokonać. Dobrze im życzyłem. Jestem stary i może nieśmiały, ale nie konserwatywny. Zmiany są konieczne do wzrostu, a imperium – pod tym pojęciem rozumiem również Republikę, która niby je zastąpiła – jest wrogiem przemian. Przez dwa tysiące lat Rzym dusił ludzkość w swoim dobrotliwym uścisku. Cywilizacja przezeń stworzona próchnieje od środka, a życie będące udziałem większości z nas jest tułaczką oderwaną od jakichkolwiek wartości i celu. Za sprawą chytrego akceptowania i wchłaniania obcych bogów i obcych zwyczajów podbijanych ludów

imperium rozpłynęło się w bezkształtnej masie. Majestatyczne i bezużyteczne świątynie przy Świętej Drodze, gdzie jeden bóg nie różnił się od drugiego, zwłaszcza pod względem braku znaczenia, były tego najlepszym przykładem. Oddając cześć wszystkim jak leci, panowie imperium uczynili ze świętości zwykły instrument władzy. Ostatecznie ich cynizm stał się jak zaraza: relacje między tym, co ludzkie, a tym, co boskie, uległy zniszczeniu, tak że nie pozostało nam do adorowania nic prócz istniejącego stanu rzeczy, świętej dominacji światowego rządu. Od lat czułem, że dawno już powinna wybuchnąć jakaś wielka rewolucja, która obali zatęchły, skostniały układ

społeczny, zmiecie cały ten popiół przedpotopowych uprzedzeń i założeń – że przyjdzie czas, kiedy to, co wieczne, rozwieje się jak dym, a to, co święte, zostanie sprofanowane, człowiek zaś wreszcie przejrzy na oczy i zobaczy, w jakim świecie żyje. Czy do tego właśnie przyczyni się exodus? Bardzo na to liczyłem, albowiem imperium było zepsute, tylko na razie o tym nie wiedziało. Niczym ogromna martwa bestia przygniatało ducha ludzkości, dusząc go swoimi splotami – bestia tak wielka, że do jej kończyn nie dotarła jeszcze wieść o śmierci serca.

***

Trzeciego dnia do moich drzwi zastukał di Filippo ze słowami: – Przywódca chce z tobą porozmawiać. W środku chata Mojżesza nie różniła się bardzo od mojej: prycza, goła żarówka, miednica, szafki. Tyle że liczne tu regały uginały się pod ciężarem książek. Sam Mojżesz był niższy, niż się spodziewałem... lecz ten krępy

człowieczek promieniał olbrzymią, niezrównaną wręcz siłą. Nikt nie musiał mi mówić, że to starszy brat Eleazara. Podobnie jak Eleazar, i on miał lwią grzywę kręconych włosów, dzikie spojrzenie i drapieżny nos w kształcie haka. Ale ponieważ był drobniej zbudowany od brata, jego moc wydawała się bardziej skondensowana, na granicy wybuchu. Robił wrażenie mężczyzny przyczajonego i doskonale opanowanego, surowego i budzącego strach. Mimo to zgotował mi ciepłe powitanie, przepraszając za nieprzyjemności w czasie uprowadzenia. Potem wskazał półkę z moimi książkami w wysłużonych

oprawach. – Nikomu nie udało się tak dobrze zrozumieć Republiki, doktorze Ben Symeonie – powiedział. – Jakże ona słaba i zdemoralizowana pod przykrywką powszechnej miłości i braterstwa. Jakże trujące jej wpływy, jak wątła jej potęga. Świat czeka na coś zupełnie innego, ale co to będzie? Oto pytanie, doktorze. Co to będzie? Tę podejrzanie gładką, prawdopodobnie starannie przemyślaną mowę przygotował sobie po to, żeby zrobić na mnie wrażenie i zdobyć moje poparcie dla swojej sprawy, o której tak mało wiedziałem. Rzeczywiście, byłem pod

wrażeniem jego pasji i umiejętności przekonywania. Mówił dość długo, powtarzając od dawna mi znane tezy i argumenty. Podobnie jak ja, widział w imperium rzymskim trupa, którego nie da się wskrzesić, a który jednak porusza się jeszcze przedziwną siłą impetu. Czy nazywało się Cesarstwem, czy też Republiką, było wszechświatowym państwem, a takie w dzisiejszych czasach nie miało racji bytu. Odradzanie się lokalnych aspiracji narodowościowych, od tysięcy lat uważanych za wymarłe, coraz bardziej rzucało się w oczy. Chytrzy Rzymianie od wieków tolerowali obce zwyczaje, wierzenia, języki i rządców, nie wiedząc, że sieją ziarna zniszczenia. Już

tylko niewielka cząstka świata posiadała elementarną znajomość urzędowej greki i łaciny. Przy robieniu interesów posługiwano się całą gamą poślednich języków. W samej kolebce imperium pozwalano zastępować łacinę dialektami będącymi w zasadzie odrębnymi językami: galijskim, hispańskim, luzytańskim, nie licząc innych. Mojżesz podkreślał, że nawet mieszkańcy rzymskiej stolicy nie używają poprawnej łaciny, ale jej prostszą, melodyjną, leniwą odmianę zwaną językiem rzymskim – dobrym do wykonania arii operowej, lecz pozbawionym precyzji potrzebnej rządzącym. Jeśli chodzi o swobodę religijną, którą lekkomyślnie promował

Rzym, nie doprowadzała do umocnienia wiary, lecz do jej zaniku. Z wyjątkiem najbardziej zacofanych ludów i kilku drobnych izolowanych mniejszości prawie nikt już w nic nie wierzył. Praktycznie każdy deklarował się wyznawcą rzymskiego panteonu, przeszczepionego na ten czy inny grunt z licznymi modyfikacjami... jeśli nie jakichś egzotycznych bogów. Jednakże społeczeństwo, które toleruje wszystkich bogów, w gruncie rzeczy nie wierzy w żadnego. Z kolei społeczeństwo pozbawione wiary nie posiada steru, ba, nawet nie zna drogi. Były to wszystko oznaki – zrozumiałe zarówno dla mnie, jak i dla Mojżesza –

nie elastyczności i bogactwa form, lecz nieuchronności całkowitego krachu. Nie sądziłem, żeby i tym razem nastąpiło ponowne zjednoczenie. Kiedy upadło Cesarstwo, na jego gruzach konserwatywne siły zbudowały Republikę, lecz ten wybieg mógł się powieść tylko raz. Teraz gdy rozdzielone człony dawnego Cesarstwa toczyły ze sobą wojny, zbliżał się czas pożogi, jakiej nie znał świat. – A ten wasz exodus... czym on właściwie jest? – ośmieliłem się przerwać potok jego słów. – I jak się ma do tego, o czym rozmawiamy? – Lada chwila nastąpi koniec – rzekł

Mojżesz. – Musimy uniknąć zniszczenia w zawieruchach, które przyjdą po upadku Republiki. Jesteśmy narzędziem Boga w jego wielkim planie i nie wolno nam zginąć. Chodź, coś ci pokażę. Wyszliśmy na zewnątrz. Natychmiast podjechał sfatygowany, nie budzący zaufania samochód; za drążkiem siedział Józef, czarnowłosy szczupły młodzieniec. Mojżesz gestem zaprosił mnie do środka. Ruszyliśmy nierówną dróżką, która prowadziła obrzeżem wioski, by wybiec na przestwór pustyni blisko pagórka, który rozdzielał osadę na dwie części. Przez dziesięć minut jechaliśmy na północ wśród niskich, kamienistych wydm. Potem okrążyliśmy

kolejny stromy pagórek. Po drugiej stronie, gdzie rozpościerała się rozległa równina, ze zdumieniem dostrzegłem dziwaczną tubę z lśniącego srebrzystego metalu, stojącą na sześciu wątłych pajęczych nogach, wysoką na mniej więcej trzydzieści łokci, otoczoną mętlikiem maszynerii, kabli i zapracowanymi robotnikami. Zrazu pomyślałem, że to jakiś bożek, Moloch lub Baal. W nagłej wizji ujrzałem mieszkańców Bet Izrael, jak nacierają się świńskim tłuszczem i tańczą nadzy wokół bałwana przy dźwiękach bębnów i tamburynów. Szybko się otrząsnąłem z niedorzecznych myśli.

– Co to? – zapytałem. – Jakaś rzeźba? Mojżesz popatrzył na mnie z niesmakiem. – Naprawdę tak myślisz? To statek, święta arka. Gapiłem się na niego. – Prototyp statku kosmicznego – dodał, przewiercając mnie na wylot spojrzeniem. – Do nieba, tam się wybieramy. Statkami podobnymi do tego. Bliżej Boga i jego światłości. Osiedlimy się w nowym Edenie, który czeka na nas w innym świecie, a potem, gdy nadejdzie godzina, wrócimy na Ziemię.

– Nowy Eden... w innym świecie? – wykrztusiłem z niedowierzaniem. Czyżby mówił o statku żeglującym od gwiazdy do gwiazdy, podobnie jak rzymskie nieboloty kursują między kontynentami? Czy to w ogóle możliwe? Przecież sami Rzymianie, najlepsi inżynierowie, już dawno dyskutowali nad kwestią podróży kosmicznych, dochodząc do wniosku, że są praktycznie nieosiągalne, a nawet gdyby były, dawałyby znikome korzyści. Przestrzeń kosmiczna była nieprzyjazna i poza zasięgiem człowieka, o czym każdy wiedział. Pokręciłem głową. – W jakim innym świecie? Gdzie? Zignorował moje pytanie.

– Najtęższe głowy od pięciu lat pracują nad tym, co tu widać. Czas na próbę generalną. Najpierw krótka wycieczka do Księżyca i z powrotem, później dalsza wyprawa w stronę niebiańskiego świata, który Pan obiecał mi dać w posiadanie. Tam pierwsi pionierzy założą osadę. Będzie leciał statek za statkiem, jedna świetlista arka za drugą, póki ostatni Izraelita z ziemi ajgipskiej nie przeniesie się do ziemi obiecanej. – Oczy mu błyszczały. – Oto nasz prawdziwy exodus! Co ty na to, doktorze? Co powiesz?

***

Ja uważałem, że to kompletne wariactwo. Mojżesz wydawał mi się szaleńcem, który prowadzi swój naród – w tym mnie! – do gigantycznej zagłady. To były czyste mrzonki, wytwór chorego umysłu. Chyba wolałbym, żeby zamierzali służyć bałwanowi z kadzidłem i cymbałami, niż wyruszać na jego pokładzie w mrok przestrzeni kosmicznej. Jednakże Mojżesz stał przede mną, rozpływając się w mistycznym uniesieniu, więc nie śmiałem z nim polemizować. Ujął mnie

pod ramię i poprowadził – a w zasadzie zaciągnął – w dół zbocza, gdzie uwijali się robotnicy. Z bliska statek kosmiczny wydawał się olbrzymi, a jednocześnie strasznie wątły. Gdy Mojżesz zastukał w korpus, rozległ się głuchy brzęk. Wszędzie pełno było grubych kabli i urządzeń pomocniczych o nieznanym mi zastosowaniu. Wokoło biegali młodzi mężczyźni i kobiety z roziskrzonym wzrokiem, przenoszący jakieś części mechaniczne i przekazujący sobie wskazówki gromkim głosem, jakby każdy chciał okazać się najbardziej oddany tej pracy. Mojżesz wszedł na wąską drabinkę i dał mi sygnał, żebym ruszył za nim.

Znaleźliśmy się w kabinie na samym czubku statku kosmicznego. W tym ciasnym i niemalże pozbawionym powietrza pomieszczeniu zobaczyłem ekrany, wskaźniki, wiązki kabli i inne rzeczy niewiadomego przeznaczenia. Stamtąd schodziło się spiralnymi schodkami do sypialni załogi. Jeszcze niżej, o czym poinformował mnie Mojżesz, umieszczono silniki rakietowe, mające wynieść arkę na niebiański exodus. – I to działa? – ośmieliłem się zapytać. – Ponad wszelką wątpliwość – odparł Mojżesz. – Nasi najwybitniejsi naukowcy pracują nad tym dziełem.

Niektórych mi przedstawił. Najstarszy miał na oko dwadzieścia pięć lat. Co ciekawe, w odróżnieniu od Mojżesza ich oczy nie płonęły fanatycznym zapałem. Jak przystało na profesjonalistów, byli chłodni i opanowani. Trzech czy czterech na zmianę przybliżało mi zasadę działania pojazdu, rodzaj napędu, system nawigacji, sposób uwolnienia się od przyciągania ziemskiego. W głowie mi się kręciło. A jednak byłem pod wielkim wrażeniem ich entuzjazmu. Mówili o „spalaniu”, „przyspieszeniu” i „neutralizacji pola grawitacyjnego planety”. Także o „masie”, „sile ciągu” i „prędkości kosmicznej”. Zrozumiałem ledwie dziesiątą, jeśli nie setną, część ich wyjaśnień, lecz w mojej wyobraźni

powstał obraz giganta, który rozrywa więzy, wybija się triumfalnie do góry i radośnie szybuje ku nowym obszarom. Czemu nie? Czemu nie? Powiedzieli, że potrzebne jest tylko właściwe paliwo i kontrolowany zapłon. Wystarczy kopnąć ziemię z odpowiednią siłą, żeby z równą siłą unieść się w powietrze. No tak, czemu nie? Już po kilku minutach pogodziłem się z myślą, że ten zwariowany statek kosmiczny wzniesie się na obłoku ognia i odleci w ciemność wszechświata. Gdy po godzinie Mojżesz wyprowadzał mnie ze statku, gotów byłem uwierzyć w każde jego słowo. Józef sam odwiózł mnie do osady. Po raz ostatni widziałem Mojżesza, kiedy

stał przed włazem do statku kosmicznego, spoglądając niecierpliwie na rozpalone w południe niebo. Moim zadaniem – jak się zdążyłem domyślić, a w czym utwierdził mnie Eleazar jeszcze tego samego niezwykłego, szalonego dnia – było opisanie wszystkiego, czego dokonano w tej ustronnej kolonii Izraela i co miało się dopiero wydarzyć w najbliższej, wstrząsającej przyszłości. Oponowałem nieśmiało, że powinni się rozejrzeć raczej za dziennikarzem, najlepiej z doświadczeniem na polu naukowym, ale im to nie pasowało. Eleazar oświadczył, że potrzebują kogoś z dokładnym zrozumieniem długofalowych procesów

w historii świata. Pojąłem, że nie wymagają ode mnie pracy dziennikarza ani dziejopisa, ale człowieka, który potrafi uchwycić głębię i ponadczasową moc Pisma. Krótko mówiąc, miałem napisać Księgę Wyjścia, a ściślej Księgę Drugiego Mojżesza.

***

Przydzielili mi gabinecik w budynku

biblioteki i otworzyli przede mną jej archiwa. Zapoznałem się z wczesnymi wizjonerskimi esejami Mojżesza, jego listami do bliskich przyjaciół, a także orędziami i szkicami literackimi, w których podkreślał potrzebę exodusu, o jakim się nie śniło jego starożytnemu imiennikowi. Dowiedziałem się, jak zbierał zespół młodych, niepokornych naukowców – potajemnie i z największą ostrożnością, wiedział bowiem, że jego skrajnie wywrotowa działalność w razie zdemaskowania wywoła wściekłość Republiki. Czytałem żarliwe zapiski Eleazara, który wprzódy był nastawiony sceptycznie do fantastycznych planów starszego brata, potem stopniowo, w miarę pisania kolejnych listów, zmieniał

punkt widzenia, a w końcu stał się jeszcze większym niż Mojżesz zapaleńcem. Studiowałem techniczne dywagacje, aż oczy zachodziły mi mgłą – dywagacje autorstwa nie tylko Mojżesza i jego wspólników, ale też Rzymian sprzed niespełna stu lat i pewnego Teutona, dotyczące historycznej potrzeby podboju kosmosu i praktycznych trudności z tym związanych. Zapoznałem się lepiej z teorią budowy i zasadą działania statku kosmicznego. Moim przewodnikiem w tym morzu tekstów była Miriam. Pracowaliśmy jedno obok drugiego w małym pomieszczeniu. Jej młodość, uroda,

ciemne refleksy w oczach, wszystko to sprawiało, że drżałem. Częstokroć miałem ochotę wyciągnąć do niej rękę, dotknąć jej dłoni, ramienia, policzka. Powstrzymywała mnie wrodzona nieśmiałość. Bałem się, że zareaguje śmiechem, złością, szyderstwem, może nawet obrzydzeniem. Z pewnością powodował mną lęk starszego mężczyzny przed odrzuceniem, ale też miałem na uwadze to, że była siostrą dwóch charyzmatycznych proroków i że w jej żyłach musi płynąć tak samo gorąca krew. A nużbym się sparzył...

***

Mojżesz zaplanował lot na dwudziesty trzeci dzień miesiąca tiszri, w radosne święto Simchat Tora, roku 5730 według naszego kalendarza i 2723 w rzymskiej rachubie czasu. Był cudowny jesienny dzień, bardzo suchy. Na bezchmurnym niebie wisiało wysoko rozpalone słońce. Od trzech dni bez przerwy prowadzono przygotowania na stanowisku startowym, dokąd pozwalano się zbliżyć jedynie ludziom z wąskiego kręgu naukowców. Tego dnia jednak, o świcie, cała osada wybrała się

ciężarówkami, samochodami, a nawet piechotą, żeby wziąć udział w tym wielkim wydarzeniu. Kable i urządzenia pomocnicze zostały zabrane. Statek kosmiczny stał osamotniony i niejako osłabiony na środku piaszczystego placu: błyszcząca pionowa iglica, wiotka i krucha. Teren wokół niej odgrodzono linami; mieliśmy patrzeć z daleka, żeby nas nie dosięgły płomienie buchające z silników. Jako załogę wybrano dwie kobiety i trzech mężczyzn: Judytę, która współprojektowała silniki, Leonarda di Filippo, przyjaciela Miriam Józefa oraz niejaką Sarę, którą pierwszy raz

widziałem na oczy. Załogę oczywiście uzupełniał Mojżesz. To był jego rydwan, jego przygoda, jego marzenie. Nikt inny, tylko on musiał stać przy sterze, gdy „Exodus” przymierzał się do pierwszego skoku ku gwiazdom. Wychodzili kolejno z betonowego schronu, gdzie mieściło się centrum kontroli lotu. Ostatni wyłonił się Mojżesz. Przyglądaliśmy się temu w całkowitej ciszy, bojąc się głośniej odetchnąć, nie mówiąc już o szeptaniu. Cała piątka miała na sobie kombinezony z białego atłasu, oślepiająco jasne w porannym słońcu, i osobliwe szklane banie, przypominające hełm nurka. Podeszli do statku, wspięli się po

drabince i, odwróciwszy się po kolei w naszą stronę, zniknęli we wnętrzu pojazdu. Mojżesz zawahał się przed włazem, jakby się modlił, a może po prostu rozkoszował się tą wspaniałą chwilą. Oczekiwanie, które nastąpiło, trudne do zniesienia, zdawało się przeciągać w nieskończoność. Mogło trwać dwadzieścia minut, a mogło i godzinę. Niewątpliwie kończono ostatnie testy lub borykano się z drobnymi problemami technicznymi. W każdym razie wszyscy nadal milczeli, podobni do posągów. Po pewnym czasie zobaczyłem, jak Eleazar kieruje na Miriam zatroskane spojrzenie. Naradzili

się szeptem. Zaraz też ruszył truchtem do schronu. Upłynęło pięć minut, potem dziesięć. Wrócił uśmiechnięty, pokiwał głową i stanął obok Miriam. Ale ciągle nic się nie działo. Czekaliśmy. Aż nagle rozległ się dźwięk przypominający burzowe gromy i hałas, jak gdyby ryk tysiąca rozwścieczonym byków. U podstawy statku rozeszły się kłęby czarnego dymu i pokazały błyski czerwonych płomieni. „Exodus” uniósł się kilka stóp nad ziemię i tak pozostał w magicznym zawieszeniu długo, bardzo długo. Wreszcie wzbił się wyżej, zrazu z szarpnięciami, potem już płynnie. Z oszałamiającą prędkością wystrzelił w stronę jaskrawego, błękitnego

nieboskłonu. Westchnąłem. Jęknąłem, jakby ktoś mi przyłożył. I przyłączyłem się do owacji. Po policzkach spływały mi łzy wywołane radością i zdumieniem. Wokół mnie ludzie wiwatowali, popłakiwali, machali rękami, a rakieta z rykiem wzlatywała na niebotyczne pułapy. Już ledwo co było ją widać na tle jasnego nieba. Aplauz jeszcze się nie zakończył, kiedy na firmamencie rozbłysła przeraźliwie biała świetlista kula, niczym drugie słońce, jaśniejsze od pierwszego. Wybuchła wysoko w górze i poraziła nas swoją nieziemską mocą. Padając na kolana, powaleni bólem i trwogą, krzyczeliśmy i zasłaniali twarze rękami.

Kiedy wreszcie odważyłem się podnieść wzrok, nie było już owego straszliwego punktu dzikiego światła. Na jego miejscu pojawił się upiorny warkocz czarnego dymu, rozlany na połowie nieba, stopniowo ginący na północy. Nie widziałem rakiety. Nie słyszałem rakiety. – Nie ma jej! – rozległo się. – Mojżesz! Mojżesz! – Rozleciała się! Widziałem! – Mojżesz! – Judyta... – odezwał się ciszej ktoś za mną.

Zaskoczenie odebrało mi mowę, lecz wokół mnie narastał krzyk przerażenia i rozpaczy; rozpoczęty niskim, rwanym szlochem, przerodził się w przepotężny wrzask, dobywający się z setek gardeł. Powstała ogólna histeria, ludzie wpadli w popłoch – biegali na wszystkie strony jak wariaci. Niektórzy tarzali się na ziemi, inni bili pięściami w piasek. – Mojżesz! – krzyczeli. – Mojżesz! Mojżesz! Mojżesz! Odwróciłem się do Eleazara. Twarz mu poszarzała, w oczach zagościł dziki wyraz. Jednakże wziął głęboki oddech, uniósł ręce i postąpił naprzód, domagając się uwagi. Momentalnie

wszyscy popatrzyli na niego. Odniosłem wrażenie, że ma z pięć łokci wzrostu, tak się nadął. – Gdzie statek!? – wrzasnął ktoś. – Gdzie Mojżesz!? – Był dzieckiem Bożym – zabrzmiał głos Eleazara niczym trąba Pana – i Bóg powołał go do siebie. Wycia. Łkania. Histeryczne wrzaski. – Nie żyje! – dał się słyszeć czyjś płaczliwy głos. – Mojżesz nie żyje! – Będzie miał życie wieczne! – huknął w odpowiedzi Eleazar.

– Syn Boży! – złączyły się trzy głosy, potem pięć i więcej. – Syn Boży! Czułem bliskość Miriam. Była taka gorąca, tuliła się do mnie, wsuwała mi rękę pod ramię, napierała miękką piersią na mój bok, szeptała mi do ucha: – Musisz napisać książkę – stwierdziła z naciskiem. – Jego księgę! Żeby ten dzień na zawsze pozostał w pamięci. Żeby on nigdy nie umarł. – Dobrze – odpowiedziałem machinalnie. – Dobrze.

***

W tamtych chwilach grozy i obłędu czułem się jak drzewo, którym chwieją wody wezbranego Nilu, wyrywają go z korzeniami i unoszą w dal. Ognista kula, w jaką zamienił się „Exodus”, wypaliła w mojej duszy niezatarte piętno, którego blask nigdy nie zgaśnie. Wiedziałem, że zostałem osaczony i pokonany. I że zostanę tu, aby pisać i nauczać – aż wykuję ewangelię nowego Mojżesza w kuźni mojej duszy, dzięki czemu wieść o tym wydarzeniu obiegnie całą ziemię. Tych pięcioro, którzy zginęli, zostanie

wskrzeszonych. Narodom Republiki zaniesiemy przesłanie, od dawna oczekiwane w czasach zamętu i pustki. Kiedy je usłyszą, rozerwą kajdany. Na gruzach imperium wyrośnie nowy porządek rzeczy. Czy istnieją gdzieś inne światy i czy moglibyśmy na nich zamieszkać? Kto wie? Pojawiła się jednak nowa prawda, której powinniśmy się trzymać: prawda o drugim Mojżeszu, który oddał życie za to, żebyśmy mogli polecieć między gwiazdy. A ja zadbam o to, żeby ta nowa prawda nie zginęła. Będę pisał, inni zaś rozgłoszą moje słowa we wszystkich krajach i kraje się zmienią. Może i jestem w błędzie, myśląc, że

Republika upadnie. Bardziej możliwe, podejrzewam, że świat w ten czy inny sposób ma należeć do Rzymu. Tak było przez tysiące lat i najwidoczniej tak będzie zawsze, po wieki wieków. Trudno, niech sobie nim rządzą. Nie będziemy szli w szranki z odwiecznym przeznaczeniem Rzymu, po prostu wyzwolimy się z ucisku. Mamy własne przeznaczenie. Prędzej czy później nastanie dzień, kiedy zbudujemy drugi statek i trzeci, i czwarty... W końcu opuścimy ten padół łez. Bóg posłał nam swojego Syna i Bóg wezwał Go z powrotem do siebie, lecz kiedyś wszyscy wydobędziemy się spod żelaznego jarzma wiecznego Rzymu, żeby podążyć za nim na skrzydłach

płomieni z ziemi niewoli do nieba, gdzie Jego wieczna siedziba. * Ab urbe condita – od założenia miasta, Rzymianie liczyli lata od daty założenia Rzymu, co nastąpiło w 753 roku p.n.e. (przyp.red.).