Aksjonow - Moskiewska saga 02 - Wojna i wiezienie

Wasilij Aksionow WOJNA I WIĘZIENIE Przekład Maria Putrament

MOSKIEWSKA SAGA tom 2

Dla rozumu ludzkiego absolutna ciągłość ruchu jest niepojęta. Lew Tołstoj Wojna i pokój

Po napisaniu kilku stron autor niekiedy zapomina o motcie, które umieścił przed tekstem utworu. W takich przypadkach cytat zawieszony nad bramą powieści nie rozjaśnia jej wnętrza, lecz staje się metalową blaszką, znaczkiem, mającym świadczyć o erudycji autora, o jego przynależności do grona intelektualistów. Stopniowo i ta rola motta zanika. Kiedy czytelnik po skończonej lekturze znajdzie wolną chwilę, by zajrzeć na początek książki, motto może mu się wydać żałosną ozdobą, jak figurka jaguara przyspawana do starego moskwicza. Formułując te przemyślenia, zdajemy sobie sprawę, że się wystawiamy na ciosy krytyka z wrogiej grupy literackiej. Przyczepi się taki jeden z drugim do naszego wspaniałego motta z Tołstoja i nuże się wyzłośliwiać, że oto właśnie przykład jaguara na zajeżdżonym gracie! Przewidując taki epizod w toku walki literackiej, odpieramy go z góry, oświadczając bez zakłamanej skromności, iż w ciągu wieloletniej praktyki na niwie twórczości beletrystycznej, szczyciliśmy się zawsze harmonijną więzią między naszymi mottami i następującym po nich tekstem. Po pierwsze, nigdy nie nadużywaliśmy mott, po drugie zaś, nie używaliśmy ich w charakterze ozdób, a jeżeli niekiedy sięgaliśmy do nieco mętnych ludowych mądrości, jak na przykład „W Riazaniu grzyby mają oczy, zajadasz je, a one patrzą”, to tylko po to, by spotęgować artystyczny efekt. Owo motto na początku niniejszej karty, pióra samego Lwa Nikołajewicza o niepojętości „absolutnej stałości ruchu” umieściliśmy nie tylko po to, by dołączyć do gromady „wielkich niedźwiedzic” (chyba jednak nie uniknęliśmy tutaj odrobiny obłudy) głównie jednak po to, by zacząć naszą drogę poprzez drugą wojnę światową. Motto posłuży nam jako coś pokrewnego z kaflowym piecem we dworze jasnopolańskim, od którego mamy zamiar rozpocząć nasz taniec, rozwijając, a niekiedy zuchwale obalając ważną pesymistyczną myśl narodowego geniusza. Powędrujmy więc w kierunku wojny, gdzie wśród wielu milionów cierpiących ujrzymy miłych naszemu sercu członków rodziny profesora Gradowa. Ich udział w czasach wojennej nawały jest całkiem pokaźny, jeżeli ocenimy go zgodnie z punktem widzenia Lwa Tołstoja, który twierdził, że „suma ludzkich dowolności zrobiła i rewolucję, i Napoleona, i tylko suma tych dowolności tolerowała i unicestwiła zarówno rewolucję jak i Napoleona”. Wynika z tego, że stary lekarz Borys Nikiticz Gradów, jego małżonka Mary rozmiłowana w Chopinie i Brahmsie, ich gosposia Agasza i nawet dzielnicowy Słabopietuchowski, uczestnicząc w powszechnym chaosie ludzkich dowolności, wywarli na bieg historii wpływ nie mniejszy od

de Gaulle’a, Roosevelta, Hitlera, Stalina, cesarza Hirohito i Mussoliniego. Czytając niedawno powtórnie Wojnę i pokój - wstyd powiedzieć, po raz pierwszy od dzieciństwa - wcale nie z powodu pracy nad Wojną i więzieniem., lecz dla czystej przyjemności, spotkaliśmy się z rozważaniami Tołstoja o zagadkach historii, które niekiedy radują nas ze względu na podobieństwo do naszych poglądów, niekiedy jednak zbijają z tropu. Negując wpływ wybitnych postaci na przełomy historyczne, Lew Nikołajewicz przytacza przykłady z życia. Oto - mówi - kiedy wskazówka zegara zbliża się do dziesiątej i słyszę, że w pobliskiej cerkwi zaczynają bić dzwony na nabożeństwo, nie wynika z tego bynajmniej, że „...położenie strzałki jest przyczyną ruchu dzwonów”. Jakże nie wynika, zdziwi się współczesny umysł wychowany na anegdotach, przecież nie jest odwrotnie? Przecież nie dzwony wprawiają w ruch wskazówki. Dzwonnik zabrał się do sznurów, sprawdziwszy godzinę na zegarze. Jednak Tołstoj, cytując ten przykład, miał na myśli coś innego. Patrząc na jadący parowóz, słysząc gwizd i obserwując ruch kół, Tołstoj nie wyciąga z tego wniosku, że „... gwizd i ruch kół są przyczyną ruchu parowozu”. Gwizd, rzecz jasna, nie należy do przyczyn, ale istnieją wątpliwości, jeżeli chodzi o koła - wszak właśnie koła, tocząc się do przodu lub do tyłu, powodują ruch umieszczonego na nich nadwozia. W tym przypadku nie pozostaje nam nic innego, jak znowu założyć, że Tołstoj miał na myśli coś innego, czym chciał zilustrować procesy historyczne. Ostatni przykład, przytoczony w trzeciej części trzeciego tomu Wojny i pokoju, wszystko gmatwa, jeżeli nie zawiniło wydawnictwo Prawda, które w 1984 roku wydało dzieła zebrane w dwunastu tomach. Chłopi powiadają, pisze Tołstoj, że późną wiosną wieje chłodny wiatr dlatego, że się rozwijają pączki na dębie. Cytujemy robiąc oko do naszego motta: „. Ale choć nie znam przyczyny, co sprawia, że zimny wiatr wieje, kiedy się dąb rozwija, nie mogę się zgodzić z chłopami, że przyczyną zimnego wiatru jest rozwijanie się pączków dębu, siła wiatru bowiem znajduje się poza obrębem wpływu pączków”. Nasuwa się w tym momencie założenie innej kolejności wydarzeń, to znaczy rozwijanie się pączków pod wpływem zimnego wiatru, Tołstoj jednak pomija to, zakładamy więc, że ma na myśli całkiem coś innego niż to, co widać na powierzchni, że jego myśli i jego głębokie poglądy religijne całkowicie odżegnują się od pozytywistycznych teorii dziewiętnastego wieku, zagłębiając się w sferach metafizycznych. To znaczy, jego myśl nagle otwiera drzwi w bezdenną pustkę, w nieznane i niepoznawalne, gdzie otwierają się przed nim oszałamiające „rzeczy same w

sobie”. Kilka wierszy niżej hrabia, niestety, odnawia związek ze swoim wiekiem „wielkich odkryć naukowych”, by oznajmić: „...powinienem całkowicie zmienić swój punkt obserwacyjny i studiować prawa ruchu pary, dzwonu i wiatru. I próby takie już były robione”. Ogólnie rzecz biorąc, w wyniku tych zdań abstrakcyjnych i nierozwiązanych (jak uważa - na razie!) Tołstoj formułuje myśl, że „...Chcąc studiować prawa historii, powinniśmy całkowicie zmienić przedmiot badań, zostawić w spokoju królów, ministrów i generałów, a badać jednorodne, nieskończenie małe elementy, które kierują masami”. Prawie marksizm. Pewnie Lenin i to pragnienie poznania miał na myśli, kiedy nadał hrabiemu nowy tytuł „zwierciadła rewolucji rosyjskiej”. Nawiasem mówiąc, wódz powinien był wiedzieć, że z Tołstojem sprawa nie jest wcale taka prosta, że się zajmował on nie tylko odzwierciedlaniem „sumy ludzkich dowolności”, lecz dodawał do niego niemałą własną „dowolność”, przede wszystkim zaś uważał, iż ruch tych niezliczonych części składowych kierowany jest z góry, to znaczy odbywa się nie zgodnie z teoriami ekonomistów czy antropologów, lecz zgodnie z wolą Opatrzności. Zdarza się jednak oto, że niekiedy teoretycy i praktycy wyróżniają się spośród „sumy dowolności”, wysyłają miliony na śmierć i miliardy skazują na niewolnictwo, a więc dowolność dowolności nie jest równa, nie możemy zatem mimo najlepszych chęci zgodzić się na obraz roju, chociaż wygląda malowniczo, i odrzucić rolę jednostki w historii. Te rozważania na Tołstoj owskie tematy, zda się potwierdzające nasze motto, były nam potrzebne po to, by się zbliżyć do początku lat czterdziestych i zajrzeć poprzez magiczny kryształ w kolejną dal ogólnej, wszechświatowej opowieści, której częścią pragniemy uczynić naszą powieść, i obejrzeć w niej feerię „ludzkich dowolności”, która w historii figuruje jako druga wojna światowa.

I Dudnią buty na bruku W nocy ulicą Metrostrojewską (dawna Ostrożenka) podążała w kierunku koszar Chamowniczeskich kolumna rekrutów, kilkuset moskiewskich chłopaków. Pomimo zakazu palenia w ciemnym tłumie tu i tam błyskały płomyki, oświetlając wargi, czubki nosów, dłonie. Wczorajsi sztubacy potrafili ćmić ukradkiem. A wyruszyli właśnie ze szkoły, przy Siwcowym Wrażku, gdzie był punkt zborny, to znaczy z dobrze znanego miejsca. Skrzypiały cywilne półbuty, migały białe pantofle, które jeszcze wczoraj pucowano starannie proszkiem do zębów Priboj, bezszelestnie sunęły szmaciaki. Nie informowano o miejscu przeznaczenia, ale wszyscy wiedzieli, że są to koszary Chamowniczeskie, gdzie po dezynsekcji i badaniach lekarskich otrzymają przydziały. Moskwa była bezludna, ciemna, uliczne latarnie wygaszono, okna szczelnie zasłonięto, na ziemi obowiązywało zaciemnienie, ale niebo jaśniało, tkwił na nim księżyc w pełni, nie on jednak był głównym źródłem światła, lecz reflektory, przecinające niebiosa potężnymi promieniami, które się ciągle krzyżowały lub układały w ogromne lejtnanckie naszywki. Promienie te wyłapywały jedynie podłużne balony zaporowe obrony przeciwlotniczej, ale było wiadomo, że w każdej chwili w ich świetle może się ukazać coś innego. W mieście opowiadano, że nad stolicą niejednokrotnie już krążyły niemieckie samoloty zwiadowcze. W tłumie rówieśników szedł dziewiętnastoletni Mitia Gradów (Sapunow). Był to chłopak słusznego wzrostu, o szerokich ramionach, krzepkim torsie, nieco przydługich rękach i odrobinę za krótkich nogach, czuprynę miał bujną, a w szerokiej

I Na twarzy z mocno zarysowaną szczęką świeciły się dziwnym blaskiem wyraziste oczy, krótko mówiąc wyglądał całkiem przyjemnie. Tuż przed wybuchem wojny Mitia ukończył szkołę średnią, szykował się na wydział medyczny (oczywiście za radą i protekcją dziadka Borysa), ale los zadecydował inaczej, nie minęło półtora miesiąca, kiedy nadeszła karta powołania. Któryś z rekrutów zaintonował „Szlachetny niech uderza gniew, niech bije niczym zdrój! Za wolność przelejemy krew. Pójdziemy w święty bój”. Piosenka całkiem niedawno zabrzmiała w głośnikach radiowych i z miejsca zyskała popularność. Były w niej jakieś nuty władcze, nie pozostawiające miejsca na zwątpienie. Nawet Mitia, który ciągle czuł się obco w radzieckim

społeczeństwie, miał wrażenie, że ciężki marszowy rytm i koszmarny tekst („... zgniłym faszystowskim zbirom - kule w łeb!”) budzą w nim potężną, chociaż niezbyt wyraźnie adresowaną wściekłość. Co prawda teraz w tej kolumnie, w nocy, podczas swego pierwszego marszu na wojnę, nie pieśń go drażniła, lecz obecność Cecylii Rozenblum. Rekrutów odprowadzała garstka mamuś, wśród których kuśtykała Cecylia. Kto ją prosił, komu są potrzebne czułości? Obudziły się w niej, proszę państwa, macierzyńskie uczucia! Jak zwykle demonstruje brak taktu, w głowie Mitii kołatały się cudze sformułowania, pochodzące ze słownictwa dziadka Borysa. W ciągu minionych lat przybrany syn ani razu nie nazwał Cecylii Rozenblum matką. Jej ojca, Nauma Matwiejewicza, chłopak chętnie nazywał dziadkiem, nie tylko zresztą nazywał, lecz uważał za dziadka, prawie takiego samego, jak Borys Nikiticz. Przybranego ojca, Cyryla Borysowicza, który zniknął gdzieś w tundrze kołymskiej, zapamiętał jako ojca, być może nawet jako kogoś ważniejszego niż ojciec, ponieważ nie zatarła się w nim pamięć o prawdziwym ojcu, okrutnym i dzikim Fiodorze Sapunowie. Niekiedy w najskrytszych myślach wspominał, jak jakiś czas przed aresztowaniem Cyryl usiadł przy jego łóżku, myśląc, że śpi i patrzył na niego z wyrazem głębokiej dobroci. Mitia zaś, udając śpiącego, spod przymkniętych powiek podziwiał twarz i łagodne oczy ojca. Teraz także, wspominając go, zawsze nazywał ojcem. Czy ojciec jeszcze żyje? Czy zbrodniarze nie zamordowali mego ojca? Nie pamiętał jednak, jak się kiedyś do niego zwracał, czy kiedykolwiek nazwał ojcem, czy też do końca mówił do niego wujek, starał się jednak przekonać siebie samego, że od początku nazywał ojcem człowieka, który go uratował przed wywózką do Kazachstanu, gdzie wymarła większość rodaków ze wsi Goriełowo. Inaczej było z żoną ojca, Cecylią Naumowną, której przecież także zawdzięczał ratunek, o niej nigdy nie pomyślał nawet jako o matce. A była to w gruncie rzeczy niezła kobieta, czasami nawet bardzo serdeczna, ale nie nadawała się na matkę. Nerwowa, roztargniona, zawsze dziwacznie ubrana, często niedomyta (zauważył, że czasami rano, nieustannie mamrocząc przekleństwa i szukając książek lub papierosów, Cecylia zapomina o myciu). Tak więc nie najładniej pachnąca marksistka nie potrafiła usunąć z pamięci chłopca wyniszczonej goriełowskiej matki, której jedynymi metodami wychowawczymi były nieustanne kuksańce i targanie za uszy. Mitia już o nich nie pamiętał, pamiętał natomiast, że matka łapiąc go za ucho, by ukarać boleśnie, nagle przytulała go do serca. Tyle tylko pozostało w jego pamięci po matce, spalonej w pożarze. Kartę powołania przesłano nie do Srebrnego Boru, gdzie Mitia przebywał stale, lecz do mieszkania Cecylii, ponieważ tam był zameldowany. Z tego powodu musiał się stawić na

punkcie zbornym w centrum, przy ulicy Bulwarnoje Kolco. W tej szkole trzymano ich prawie dobę, kuchnia polowa z koszar Chamowniczeskich przywoziła posiłki. Przez cały czas, ilekroć Mitia wyglądał przez okno, zawsze wśród innych matek, tłoczących się za kratami ogrodzenia, widział Cecylię. Też mi mateczka! Maszerowała łeb w łeb z kolumną, czasem, by nie zostać w tyle, musiała biec truchtem. Z tyłu spódnica wyciągnęła się, prawie sięgała bruku, a z przodu zadarta ukosem odsłaniała lewe kolano w grubej pończosze pozwijanej w obarzanki. Przypomniał sobie coś całkiem obrzydliwego - cycki Cecylii, ściskane i pieszczone przez Cyryla podczas pierwszego ich spotkania w tamtej szopie. Zawsze usiłował zapomnieć scenę, podpatrzoną przez zdychającego z głodu szczeniaka, ukrytego za rozsypującymi się beczkami. Trudno było uwierzyć, że podstarzała Żydówka jest tamta rudą dziewoją o białej, piegowatej skórze.. Jak można być taką okropną Żydówką, odrażająca starą Żydówką - pomyślał Mitia, wstrząsając się z obrzydzenia. Brzydził się „cioci Cyli”, ale siebie także. Być może, po raz pierwszy uświadomił sobie, że nie nazywa Cecylii matką, ponieważ jest zbyt żydowska, że się jej wstydzi. W domu Gradowów nie było antysemityzmu, wychowywano go w takim duchu, teraz jednak coś się w nim odblokowało, zrozumiał, że się wstydzi Cecylii, że się obawia, by koledzy rekruci nie pomyśleli, iż jest jej synem. Kolumna miała już przeciąć Sadowoje Kolco, kiedy Cecylia zauważyła, że sierżant towarzyszący rekrutom poszedł gdzieś do przodu i wmieszała się pomiędzy szeregi, by wręczyć Mitii torbę z jedzeniem. - Weź, Mitia, zapakowałam herbatniki Poziomkowe, trochę twoich ulubionych cukierków Biełka, pół tuzina jaj, słoik tranu, koniecznie musisz go wypić! Tran pewnie przesączył się przez nieszczelny korek, na torbie ukazały się żółte cuchnące plamy. Mitia odepchnął ją łokciem. - Nie trzeba, ciociu Cylu! Proszę to zabrać! Nie o zapach chodziło, lecz o przynależność do Żydówki, która w dodatku wpychała mu smrodliwą torbę, wspaniały temat do kpin. Po co wsadziła tam tran? Pewnie przypomniała sobie, że dzieci powinny pić tran... Co za bydlak ze mnie, gniewał się na siebie. - Jeżeli wyślą ciebie zaraz, napisz koniecznie. Od razu, jak przyjedziesz na miejsce, bo zwariujemy wszyscy - bełkotała Cecylia, jej twarz zbliżała się do niego, górna warga, nad którą ciemniał duży pieprzyk, wyciągała się niebezpiecznie, chyba Cecylia zamierzała go ucałować. Chłopaki zerkali na nich, chrząkali, Mitia aż się spocił ze wstydu.

- Dobrze, dobrze, ciociu Cylo. Napiszę koniecznie. Niech już ciocia idzie do domu! Przerwała mu rozpaczliwie: - Dlaczego mówisz do mnie ciociu? Przecież jestem, Mitia, twoją matką! Sierżant, który już wrócił na swoje miejsce w środku kolumny, zauważył cywila wśród przyszłych wojaków. - Zwariowaliście, obywatelko? Chcecie trafić do aresztu? - zawołał, łapiąc Cecylię za ramię. Rękaw bluzki z wiskozowego włókna rozciągnął się, wyglądał jak skrzydło nietoperza. Cecylia potknęła się. Upuściła torbę i książki. Kolumna pomaszerowała dalej. W tylnych szeregach ktoś się zaśmiał: „Patrzcie, jak się Żydówka czołga!” Maszerujący obok drobny chudzielec, Goszka Krutkin, syn robociarza z budowy Pałacu Rad, szturchnął Mitię łokciem. - Naprawdę, Mit’ka, jesteś Żydem? - spytał całkiem zresztą obojętnie. - Rosjaninem jestem! - wściekał się Mitia. - W stu procentach! Nie widzisz? Nie mam nic wspólnego z tymi... tymi... A ona jest tylko sąsiadką. Dochodzili już do bramy długiego, żółtego budynku, kiedy zawyły syreny i gdzieś całkiem blisko odezwały się działa przeciwlotnicze. Rekruci z okien koszar ujrzeli rozszerzającą się łunę pożaru nad dachami Zamoskworiecza. Tamtej nocy na Moskwę spadły pierwsze bomby. Alarm trwał kilka godzin. Nadszedł świt, a syreny wciąż wyły, tu i tam strzelały działa przeciwlotnicze, chociaż teraz niebo było puste. Pożar na Szabołowce w końcu ugaszono. Widocznie Niemcy celowali w maszt radiowy, ale nie trafili, jedynie podpalili kilka mieszkalnych kamienic. Tramwaje wyjechały na miasto z dwugodzinnym opóźnieniem. Tłumy zdobywały je szturmem. Cecylia nie miała odwagi nawet się do nich zbliżyć i ruszyła do Lefortowa pieszo. Kiedy tam dotarła, okazało się, że kolejka z paczkami jest całkiem nieprawdopodobna. Zwilżywszy śliną ogryzek chemicznego ołówka, który od kogoś dostała, w ślad za ostatnią kobietą w kolejce napisała na ręku pięciocyfrowy numer. Wynikało z tego, że będzie musiała stać cały dzień, aż do zmroku, a może nawet odejść z niczym. Pewnie cały dzień trzeba będzie stać, kochana, powiedziała sąsiadka, która przezornie wzięła ze sobą robótkę. Ludzie wiedzieli, że w lefortowskim więzieniu NKWD są tylko trzy okienka, w których przyjmuje się paczki żywnościowe, zdarza się jednak, że pracują dwa albo jedno, a w południe jest dwugodzinna przerwa.

Cecylia miała już wielkie doświadczenie z dziedziny więziennych kolejek. Zwykle brała książki, powiedzmy J. Stalina Zagadnienia leninizmu, albo coś jeszcze poważniejszego, robiła notatki, które przydawały się do wykładów. Książki, wierni przyjaciele, godne zaufania marksistowskie dzieła, pomagały przezwyciężać obrzydliwy niepokój, który zawsze doskwierał podczas stania w takich kolejkach. Chodziło o to, że paczki dla Cyryla nie zawsze przyjmowano. Widocznie jego sprawa była szczególnie zawikłana, może wkradł się do niej jakiś błąd biurokratyczny. Zdarzało się, że po całym dniu stania w kolejce paczkę wyrzucano z okienka z informacją, że Gradów Cyryl Borysowicz nie figuruje w wykazie osób, które mają prawo do otrzymywania paczek. Mogło się za tym kryć najgorsze... nie, tylko nie to, nie najgorsze, przecież mogło się wydarzyć coś innego, mogli go czasowo pozbawić prawa do otrzymywania paczek za jakieś wykroczenie. Bywa taki pryncypialny, taki - powiedzmy wprost - uparty, może się naraził jakiemuś towarzyszowi z administracji, no nie? Przecież niekiedy przyjmowano paczki bez żadnych trudności, zwyczajnie kazano podpisać się na liście i już, wynikało stąd, że figuruje w wykazie osób, które mają prawo do otrzymywania paczek żywnościowych, to chyba logiczne? Kolejka do więziennych okienek zwijała się wzdłuż cichych uliczek lefortowskich, gdzie nic nie przypominało o wojnie ani o dwudziestym wieku. Płoty, gołębniki nad niskimi dachami, w oknach - rezeda, w szklanych słojach napój „grzybek”, koty, na rogu sklepik z naftą, coś jakby osiemdziesiąte lata ubiegłego wieku, czasy społecznej stagnacji. W końcu ukazywała się współczesna budowla, długi betonowy mur bez żadnego wyrazu, niekiedy naklejano na nim gazety lub plakaty agitacyjne. Nieliczni przechodnie, mieszkańcy pobliskich spokojnych zaułków, mijali kolejkowiczów, którzy zawsze coś do siebie półgłosem mówili, starając się nie patrzeć na krewniaków „wrogów ludu”. Być może niektórzy z nich sami mieli w rodzinie „wrogów ludu” i stali tu albo w innych podobnych kolejkach, ale żaden nie zdradzał współczucia dla umęczonych ludzi, zwłaszcza że czasem można było zobaczyć kucające kobiety, lub któregoś z nielicznych mężczyzn, z pochyloną w skupieniu głową. No cóż, biedacy musieli niekiedy opuścić kolejkę dla załatwienia naturalnej potrzeby, chociaż naruszali w ten sposób idyllę lefortowskich zaułków i ogródków. Książki nie tylko pomagały skracać czas, lecz także izolowały Cecylię od otoczenia, dzięki nim była inna niż reszta tłumu. Kto wie, co to za ludzie. Wszak nasze organy nie mogły mylić się tak często jak w przypadku Cyryla, może kobiety stojące obok nie bez kozery są żonami,

siostrami, matkami skazanych przez sąd przestępców politycznych, być może same też mają na sumieniu różne rzeczy? Za nikogo nie można ręczyć. Trzeba również unikać rozmów, często ryzykownych, a nawet bliskich prowokacji. To przychodziło Cecylii najtrudniej. Wprawdzie sama milczała, ale mimo woli słuchała, w rozmowach tych raz po raz przewijało się coś, co mogło dotyczyć Cyryla. W tej chwili właśnie dwie kobiety opowiadają sobie szeptem o wyroku „bez prawa do korespondencji”. „Męża skazano na dziesięć lat bez prawa do korespondencji, ale ja wciąż jeszcze mam nadzieję...” płaczliwy głosik wyraźnie domagał się otuchy. „Daj spokój nadziei, kochana. Lepiej szukaj sobie drugiego męża - odpowiadał drugi głos, przyciszony wprawdzie, ale niemal wyzywający. - Czy pani nie rozumie, co znaczy - bez prawa do korespondencji? Rozstrzelano wszystkich!” Pierwsza kobieta, szlochając, szeptała, że przecież niekiedy przyjmują paczki adresowane do jej męża. „Niechże pani da spokój! Po co się oszukiwać!”- brzmiała bezlitosna odpowiedź. Cecylia drgnęła, odwróciła się. Oparte o latarnię stały dwie kobiety. Jedna młodziutka, szlochała bezradnie. Druga w średnim wieku, z okrągłą twarzą, w berecie na krótko ściętych włosach, paliła papierosa. - Co też pani gada! - warknęła Cecylia, zapominając o swoich zasadach. - Skąd pochodzą te smrodliwe informacje? Wyrok o pozbawieniu prawa do korespondencji oznacza, że nie wolno mu korespondować i ani słowa więcej! A wy, obywatelko, nie słuchajcie nikogo! Jeżeli przyjmują od was paczki dla męża, to znaczy, że on żyje! Młoda kobieta wprawdzie przestała płakać, ale twarz miała wystraszoną, kiwała głową, że niby to zgadza się z Cecylią, mąż pewnie żyje, ale proszę nie podnosić głosu! Druga zaś wyzywająco zacisnęła zębami papieros i w milczeniu odwróci la wzrok. To był wyraźnie wróg. Zbliżyło się parę kobiet, wymieniły porozumiewawcze spojrzenia. Jakaś drobna staruszka ujęła Cecylię pod ramię. - Nie martw się, kochana, widocznie żyje on, żyje, to od Iłoga zależy - odwróciła się do kobiet obserwujących rozjątrzoną Żydówkę z książkami i wyjaśniła: - Nie przyjmują od piej paczek dla męża. Cecylia wyszarpnęła rękę, jeszcze bardziej zirytowana, a więc bywalcy kolejki zauważyli ją, wiedzą już, że... Ach, cóż lo za wstyd, sama przynależność do tej społeczności poniża! - Brak zawiadomienia o śmierci krewnego oznacza, że on żyje! - zawołała, usiłując ratować swoją pozycję. - Istnieje prawo, istnieje porządek, nie należy rozpowszechniać szkodliwych

plotek! Kilka godzin później, po przebyciu wszystkich zakrętów i załomów znalazła się pod kilometrowym więziennym murem. Widniał na nim plakat z olbrzymią pięścią uniesioną nad rogatym faszystowskim hełmem. Wielkie litery przekazywały społeczeństwu poranną wypowiedź Stalina: „Nasza sprawa jest słuszna, wróg zostanie rozgromiony, zwycięstwo będzie nasze!”. Ile siły zawierają słowa! - myślała Cecylia. Są takie ważkie! Gdybyż sprawa Cyryla dotarła do niego, z pewnością by unieważnił haniebny wyrok, pojechalibyśmy wtedy z moim najmilszym na front, gdzie już walczy nasz Mitia, by bronić ojczyzny, socjalizmu! Głośnik umieszczony nad murem podobnie jak w czasach pokoju śpiewał: ...Słońce płynie po błękicie. Mury Kremla złoci maj. Dziś obudził się o świcie, cały nasz radziecki kraj! W rzeczywistości zaś nie świt się zbliżał, lecz zmierzch, za murem było całkiem ciemno, kobiety opadły z sił. Cecylia zgłodniała, jak zwykle zapomniała o zabraniu jakiegoś kęsa i jak zwykle ktoś życzliwy poczęstował ją herbatnikiem. Była to tamta paskudna baba w berecie. Rozpakowała herbatniki Poziomkowe, uwielbiane przez Cecylię, wyciągnęła do niej na dłoni: Proszę się częstować! Cecylia z wdzięcznością i zażenowaniem wzięła jedno za drugim trzy smakowite ciasteczka. - Proszę mi wybaczyć, pewnie się zagalopowałam, ale... - Rozumiem, to z nerwów... - kobieta przerwała przeprosiny Cecylii - proszę jeszcze ciastko. Może pani zapali? Cecylia uświadomiła sobie nagle, że zna tę kobietę, która jak się zdaje, należy do jej środowiska. - Przepraszam, czy tu jest pani mąż?... - Oczywiście, jestem Rumiancewa. Przecież, Cylu, pani mnie zna. Cecylia puknęła się w głowę: rzeczywiście to Nadia Rumiancewa ze zlikwidowanego Instytutu Czerwonej Profesury. Jej mąż był znanym teoretykiem, Piotr, chyba Wasiliewicz, Rumiancew. W „środowisku” nazywano go Gromogrzmiącym Piotrem! Cecylia przeżuwając resztki herbatnika uświadomiła sobie, że popełniła co najmniej trzy błędy: po pierwsze, wbrew postanowieniu nawiązała kontakt z kolejkowiczami, po wtóre, myślała o Piotrze Rumiancewie nie jako o wrogu ludu, lecz jako o wartościowym teoretyku marksizmuleninizmu; po trzecie

myślała o nim w czasie przeszłym „był”, jakby dzisiaj już istniał niezupełnie, a więc i jej ukochany, jedyny, światełko w tunelu, jej chłopak - jak go w myśli nazywała - także nie całkiem istnieje, a może nawet... Dotarła do okienka prawie przed samym końcem urzędowania. Siedział za nim babus w bluzie z lejtnanckimi dystynkcjami. - Nazwisko! Imię! Imię ojca! Paragraf! Wyrok! - zaszczekał automatycznie. - Gradów Cyryl Borysowicz, 58-8 oraz 11, dziesięć latwyszeptała spłoszona Cecylia, wsuwając do okienka paczkę. - Głośniej! - warknęła czekistka. Cecylia powtórzyła głośno ukochane imię, zbrukane obrzydliwym kontrrewolucyjnym paragrafem. Czekistka zamknęła okienko, czynność regulaminowa, chodziło o utajnienie sposobu sprawdzania nazwiska. Sekundy zwolniły bieg. Po upływie niespełna minuty okienko odsłonięto i wyrzucono paczkę. - Nie mogę przyjąć paczki! - Dlaczego? - zawołała Cecylia, rumieniąc się gwałtownie, piegi jeszcze bardziej zaogniły twarz. - Dlaczego? Co jest z moim mężem? Błagam was, towarzyszko! - Nie dysponuję żadnymi informacjami. Należy się zgłosić do stosownego biura. Proszę, obywatelko, odejść. Następny! - szczeknęła czekistka. Cecylia straciła głowę i nie wiedząc, co robić, protestowała całkiem niestosownie: - Jakże tak można?! Mój mąż jest niewinny! Niedługo zostanie zwolniony i pojedzie na front. Protestuję! To bezduszny formalizm! - Proszę odejść, obywatelko! Tamujecie ruch! - zawołała ze złością stojąca z tyłu młoda kobieta, która rano płakała z powodu wyroku „bez prawa do korespondencji”. W kolejce zaszemrano, ci, co stali na końcu, zaczęli naciskać. Cecylia n rozpaczy uczepiła się półeczki przed okienkiem, usiłując zatrzymać się w miejscu. - On żyje! Żyje! - krzyczała piskliwie. - Żyje na przekór wszystkim! Awantura zwróciła uwagę ochrony, zjawił się opasły sierżant, jeden z dwóch dyżurujących przy wejściu, schwycił rozhisteryzowaną Żydówkę za ramiona, szarpnął, odciągnął od okienka. Było już całkiem ciemno, kiedy Nadieżda Rumiancewa wyszła z więziennego biura, dźwigając nie przyjętą paczkę dla męża. Złorzecząc w myśli na „komunistycznych bydlaków” (kiedy niedawna komsomołka zaczęła

używać epitetów z białogwardyjskiego słownika, pewnie sama nie potrafiłaby określić) szła na przystanek tramwajowy. Nagle na małym skwerku ujrzała na ławce nieprzytomną z rozpaczy Cylę Rozenblum. Na jej kolanach leżały kartki zapisane rozpływającym się chemicznym ołówkiem - jedyny list od Cyryla. Nadieżda usiadła obok. Nie wiadomo dlaczego żal jej było tej „oszołomki marksistowskiej” (znowu używa jakiegoś antyradzieckiego sformułowania!) chociaż złościła się, że Cecylia podczas poprzednich spotkań w lefortowskiej kolejce nie zwracała na nią uwagi. - Szczęściara z ciebie - westchnęła - dostajesz listy. Cecylia drgnęła, spojrzała na Nadieżdę i ni stąd ni z owad oparła głowę o ramię ledwo znajomej kobiety. - To jeszcze z trzydziestego dziewiątego roku - wymamrotała. - Jedyny list, same ogólniki. „Szczęściara” powtórzyła Nadia, chociaż nie była całkiem szczera, ona sama w ciągu trzech lat otrzymała od swego męża trzy listy. Nieoczekiwanie dla siebie pogłaskała włosy Cyli. Skąd takie czułości? Kobiety przytuliły się do siebie i zapłakały. - Dlaczego oni, Nadiu, nie przyjmują paczek? - spytała po pauzie Cyla. Rumiancewa rozejrzała się z nawyku, w tamtych czasach każdy człowiek radziecki rozglądał się, zanim powiedział coś bardziej lub mniej ważnego. - Cylu, Cylu, może nie wiedzą, gdzie się adresat znajduje. Nie zdziwiłabym się, gdyby tam panował taki sam bajzel jak wszędzie. Wstały i powlokły się do tramwaju jak dwie staruszki, chociaż były jeszcze niestare i całkiem krzepkie. Poza wszystkim innym reżym zniszczył całkiem ich życie seksualne. - Wojna zmieni wszystko - powiedziała Nadia. - Będą musieli zrewidować stosunek do społeczeństwa. - Może masz rację - zgodziła się Cecylia. - Przede wszystkim powinniśmy zrewidować stosunek do kadr partyjnych. Rozmawiały już ze sobą całkiem przyjaźnie, nie zwracając uwagi na to, że jedna mówi o nich „oni” a druga „my”. - Tamtych, „bez prawa do korespondencji”, wykończyli co do jednego - powiedziała Nadia. - Czy to rzeczywiście prawda? - wykrztusiła Cecylia i za chwilę ciągnęła już głośniej. Wybacz, Nadiu, mój wybuch, to ze zdenerwowania. Wyrok Cyryla nie zawiera takiego sformułowania i przecież otrzymałam list... - Wszystko będzie dobrze, nie zamartwiaj się - dodała jej otuchy nowa przyjaciółka.

Kiedy skręciły za róg, z jakiegoś otwartego okna na parterze smagnął je głos radiowego spikera: „Nadajemy komunikat Sowinformbiuro. Trwają zacięte walki na kierunku smoleńskim. Rosną straty nieprzyjaciela w ludziach i technice...” - Słyszałaś? - wykrzyknęła Cecylia. - Kierunek smoleński! Zbliżają się! Co będzie z nami? Nowe moskiewskie niebo z balonami zaporowymi i rozjarzonymi reflektorami nie pasowało do zapyziałego lefortowskiego osiedla. Zgrzybiały Kukuj skulił się przerażony perspektywą najścia pobratymców.

II Nocne fajerwerki W ciągu dziesięciu lat, które minęły od czasu, kiedy po raz pierwszy byliśmy na Dworcu Białoruskim, zaszły tu wielkie zmiany. Zachowała się oczywiście jego pseudorosyjskopruska architektura, z osmaloną szklaną kopułą, symbolem przynależności do wielkiej rodziny dworców europejskich, zmieniła się natomiast atmosfera tego miejsca, w trzydziestym roku pokojowa, aczkolwiek nie pozbawiona akcentów militarnych, co pozwoliło nam postąpić o mały kroczek w rozwoju intrygi miłosnej. Teraz, w sierpniu czterdziestego pierwszego, Dworzec Białoruski stanowił wrota wojny, stąd odjeżdżały na front wojskowe eszelony, tu przybywała ludność ewakuowana z zachodnich obwodów ogarniętych pożarem wojny. Kiedy ocalali Gradowowie zjechali na dworzec, by pożegnać kochanego przez wszystkich Sawwę, na jeden z dalszych torów przybył pociąg ze Smoleńska, w którego składzie było kilka całkiem spalonych wagonów. Nie ulegało wątpliwości - niemieckie samoloty zbombardowały pociąg wiozący uciekinierów. Wszystkie okna nie uszkodzonych wagonów, powoli sunących obok peronu, szczelnie wypełniały pobladłe twarze ewakuowanych i rannych czerwonoarmistów - wyglądało to jak ekspozycja starego malarstwa. Okazało się, że w wagonach, na pomostach i w zniszczonych przedziałach ruszają się ludzie, co robiło niesamowite wrażenie. Na peronach i w dworcowych poczekalniach kotłował się tłum, jakby jakiś potężny kucharz niewidzialną łychą mieszał ludzkie kłębowisko: przepychali się ludzie z tobołami, padali na posadzkę pomiędzy rzeczami, które wysypały się z tobołów, zrywali się, pędzili gdzieś, przedzierali się po wrzątek, sikali w kątach, ponieważ nie dało się dopchać do toalet. Patrole wojskowe wymachiwały kolbami, torując sobie drogę przez tłum. Panował wrzask, babski jazgot, płacz, pisk dzieci, z głośników płynęły bełkotliwe informacje.

Po ciszy i bezludziu Srebrnego Boru Gradowowie byli oszołomieni. Tylko Nina na nic nie zwracała uwagi i wesoło podkpiwała z małżonka, wystrojonego w kiepsko dopasowany munduru z nowiutkimi dystynkcjami majora. - No, spójrzcie na Sawwę, czyż nie wygląda na zucha? Z jakim wdziękiem nosi swój wytworny mundur! Nie wiedziałam, że wychodzę za mąż za kawalergarda! Kitajgorodski, lekarz wojskowy w stopniu majora, dostosowywał się do nastroju żony: wypinał pierś, podkręcał nieistniejącego wąsa, spacerował wzdłuż wagonu sprężystym, „kawalergardskim” krokiem, dzwonił na niby ostrogami. Siedmioletnia Lenka zanosiła się śmiechem, pozostali milczeli skonsternowani. Nina, która pomimo trzydziestu czterech lat nadal była bardzo młoda i ruchliwa, a z odległości, powiedzmy piętnastu metrów, wyglądała jak dziewczynka, kręciła się wokół męża, głaskała jego mundur. - Chyba czegoś tu brak, nie o wszystkim pomyślano. Już wiem, nie ma akselbantów! - Z dawien dawna mamy wszyscy w nosie wasze akselbanty! - odpowiadał Sawwa słowami piosenki z popularnej sztuki. Pewnie czuł się podle, jednak rozumiał, że Nina pod pozorami zgrywy ukrywa jeszcze większą boleść, więc udawał, że się świetnie bawi. Ujął żoneczkę pod ramię, szepnął do uszka: - To pomyłka, droga pani, wzięła pani huzara za kawalergarda, to tak, jakby konia pociągowego uznać za rumaka! W końcu rozbawili wszystkich. Uśmiechnęła się nawet Mary Wachtangowna, chociaż ostatnio coraz częściej na jej twarzy malował się głęboki smutek. Wygłupiają się przed rozstaniem, pomyślała. Dziwne, nie rozumiem ich, ale może czują się z tym lepiej...? Nie zdążyła się jeszcze przyzwyczaić do myśli, że Mitia odszedł, kiedy zadzwonił Sawwa z wiadomością o wyjeździe na front; otrzymał nominację na naczelnego chirurga dywizji, czyli szpitala polowego. Nawet nestor rodu Borys Nikiticz, pomimo swego wieku - niedługo ukończy sześćdziesiąt sześć lat - jest bezpośrednio związany z wojną, powołano go, tak jak w latach dwudziestych, do kierownictwa służby medycznej sił zbrojnych w stopniu generała majora. Ciągle przesiaduje na naradach lub jeździ na inspekcje medycznej obsługi frontów. Mary Wachtangowna widuje go rzadko. Teraz także miał przyjechać na dworzec, by się pożegnać z Sawwą, ale dotychczas się nie zjawił, a pociąg w każdej chwili może odjechać. Pociąg rzeczywiście mógł odjechać w każdej chwili, ale wyglądało na to, że może odjechać za kilka godzin lub wcale nie odjechać. Sawwa wypędzał rodzinkę do domu, nie słuchali go

jednak, dreptali w miejscu, bronili się przed naciskiem tłumu. Byli tu jego starzy rodzice, matka i ojczym, filolodzy srebrnego wieku, ocalałe okruchy przeszłości, jeżeli o okruchach czegoś, co zostało zdruzgotane do cna, można powiedzieć, że ocalały. Była Mary z Agaszą, wierną strażniczką domu Gradowów, i Borys Czwarty, dzielny podrostek, spoglądający na Sawwę Gradowowskimi oczami ojca i dziadka. Z jego sprężystej postaci emanowało gorące pragnienie, by jechać razem z wujkiem, ale jednocześnie trzymał mocno dłoń młodszej siostrzyczki, Wieruni, w jej zaś oczach znalazła sobie schronienie spokojna noc zakaukaska. Tych dwoje stanowiło wzruszającą parkę „sierot” po żyjących rodzicach, zamkniętych gdzieś w łagrach. Była tu również nieprawdopodobna, jakby wyjęta ze sztuki, w której grała rolę „zabawnej staruchy”, Cylka Rozenblum ze swoim superpozytywnym ojcem Naumem. Wszyscy z uporem tkwili na peronie. Mój Boże, jakże Sawwa ich kochał, jak bardzo się o nich niepokoił, o tę bezradną, wzruszającą gromadkę! Byli już nielicho zmęczeni, nie wiedzieli, o czym rozmawiać, jak okazywać odjeżdżającemu serdeczność, tylko Ninka wciąż czuliła się do Sawwy, ciągnęła go gdzieś na bok, coś mu szeptała ze śmiechem, potem prowadziła do reszty towarzystwa i podżartowywała na temat „kawalergarda”. Im dłużej to trwało, tym wyraźniej w jej kpinkach brzmiała nutka rozpaczy. - Idźcie już, jedźcie do swoich domów! - prosił Sawwa. - Jestem zmęczony, chciałbym się położyć w przedziale. Kończmy czuwanie przy zwłokach! Nikt jednak nie odszedł. Zwłaszcza, że Mary Wachtangowna oświadczyła, iż lada chwila nadjedzie Borys. Zjawił się rzeczywiście, ożywiony, w szynelu z generalskimi wyłogami, w asyście adiutanta, szedł dziarskim krokiem, tłum rozstępował się na widok generała służby medycznej. Mary Wachtangowna nie mogła się nadziwić: od wybuchu wojny małżonek zmienił się nie do poznania, zniknął smutny, filozofujący profesor, jego miejsce zajął energiczny i stanowczy działacz obrony. - Gdzie jest nasz lekarz wojskowy? - spytał Gradów. - Melduję się na rozkaz, ekscelencjo! - wrzasnął Sawwa prężąc się służbiście na baczność. Uścisnęli się, po czym obejrzeli nawzajem z uznaniem. - Na wielkie czyny pędziliśmy kłusem! - zachwyciła się Nina. Wzdłuż pociągu biegło kilku tęgawych czerwonoarmistów, wyskoczył kolejarz z wykrzywionym policzkiem: Za pięć minut odjazd!

Nina bez słowa objęła ramionami męża, przywarła do niego z całych sił, jakby domagając się miłości. Pozostali odwrócili oczy. Nadeszła chwila rozstania. Borys Czwarty był niepocieszony; jak przystało na poważnego młodzieńca, chciał zapytać Sawwę o kilka ważnych spraw. Czy nowe formacje potrafią zatrzymać natarcie niemieckiej grupy armii „Środek”? Dlaczego nie uczestniczą w działaniach wojennych nasze jednostki spadochronowodesantowe? Czy to prawda, że nasz czołg T34 nie ma sobie równych w świecie i kiedy, zdaniem Sawwy, zostanie wprowadzony do działań wojennych? I najważniejsze: dlaczego wciąż się cofamy, oddając miasto po mieście? Czy to celowa strategia na wzór stosowanej przez Kutuzowa w tysiąc osiemset dwunastym roku? Chodzi o wciągnięcie najeźdźcy w głąb kraju, oderwanie go od zaplecza, a następnie zadanie mu potężnego ciosu z flanki? Na te pytania najlepiej odpowiedziałby ojciec, ale go nie ma, „byczy się”, jak mówią chłopcy z pętli tramwajowej, w obozach, zamiast walczyć. Nawiasem mówiąc, wujek Sawwa jest także niezłym rozmówcą, nieraz dyskutowali o zagadnieniach wojennej strategii światowej, niestety, Ninka Borys Czwarty jak wszyscy w rodzinie nazywał ciotkę zdrobnieniem imienia - nikogo nie dopuszcza do niego. Pociąg ruszył nagle bez dzwonka czy gwizdka. Sawwa w przestrachu wyrwał się z objęć żony, dopędził wagon, ledwo zdążył obok innych dowódców schwycić za poręcz, podskoczył, zawisł, nogi wlokły się po ziemi, udało mu się jednak podciągnąć. Część uczepionych poręczy wepchnęła się na pomost, Sawwa pospiesznie umocował się na schodku, by się obejrzeć jeszcze raz, po raz ostatni ujrzeć bliskie twarze, twarz ukochanej kobiety. Czuł bardzo wyraźnie, że oto żegna się ze światem, w którym żył dotychczas, jeszcze mgnienie i na zawsze odejdzie młodość... Pragnął schwycić jej ostatnie rozbłyski... Odwrócił się, pociąg dojeżdżał do końca peronu, ktoś biegł peronem, wymachując rękami, ktoś obok chuchał odorem alkoholu... Nagle mignęła młoda twarz z płonącymi oczami... przecież to Boria, ciągnie kogoś za rękę, tak, to ona... jakże ci jestem wdzięczny za wszystko... włosy zasłoniły oczy... do końca życia będę pamiętał każdą chwilę spędzoną z tobą, poczynając od cienkiego lodu na srebrnoborskich kałużach... twoje chłodne dłonie, pierwszy dotyk... biegnie jeszcze, nie widać oczu, tylko gorzkie usta... plama twarzy znika i zjawia się znowu wśród obcych głów... najmilsze usta skrzywione w gorzkim grymasie... żegnaj! - Chodźmy do przedziału - powiedział kapitan artylerii. - Mamy sześć butelek wódki. Odpoczniemy sobie.

Borys Nikiticz i Mary Wachtangowna przepychali się przez poczekalnię w kierunku placu, gdzie czekał na nich samochód. Za nimi Agasza ciągnęła za ręce Borysa Czwartego i Wierunię. Chłopak mrucząc przekleństwa usiłował się uwolnić z rąk niani, ale była nieubłagana, chociaż udawała, że to nie ona go prowadzi, lecz on, jak na mężczyznę przystało, opiekuje się starą, niezaradną kobietą, w dodatku obarczoną dzieckiem. W końcu musiał się z tym pogodzić i zaczął obserwować ludzi koczujących w poczekalni. Wielu starszych posilało się, jakby w obawie, że „tam” nie będzie posiłków. Jakaś babina ze Smołenszczyzny, akająca charakterystycznie, opowiadała o czymś okropnym, ze strachu oczy jej wychodziły z orbit, a policzki drżały: - Wyje toto i leci prościutko na nas, aż mi ręce i nogi pomdlały, Chryste Panie, jak nie walnie w dach, zara dym i ogień, a ono w górę jak jaka świeca... Boria domyślił się, że chodzi o nurkowy nalot sztukasa. Nieopodal, gdzie pośród rozłożonych na ziemi tobołów ktoś nastawił samowar, panował błogi nastrój. Dwie dziewczynki w wieku Borii nakręcały patefon. Dobiegła piosenka: „Hej Andriusza, nie smuć się, kochany! Nie chowaj harmonii, graj na cały świat! Spójrz, jak gwiazdy błyszczą nad głowami, jak nam szumi zielony sad!”. Boria skrzywił się, pioseneczka przesłodzona, budząca dziwny niepokój, pochodziła z minionych czasów tak zwanego pokoju, kiedy panoszyło się NKWD i nikt nie śmiał z draniami walczyć, wszyscy posłusznie kładli uszy po sobie. Do diabła z takimi czasami pokoju! Wojna otworzyła przed oczami chłopca ogromny nowy świat, pojęcie „dranie” przybrało w nim postać niemieckich nazistów, z którymi mężczyzna powinien walczyć! Boria oczywiście nieprzytomnie zazdrościł Mitii, kuzynowi i przyjacielowi, który już poszedł na front (dziwne bez nadmiernego zachwytu), podczas kiedy Boria będzie musiał jeszcze długo uczęszczać do przebrzydłej szkoły, gdzie nauczyciele wiedzą, że jest synem „wroga ludu” i traktują go podejrzliwie, albo - co jeszcze gorszez ukrytym współczuciem. Najbardziej w świecie Boria bał się, że wojna się skończy, a on nie wykorzysta swojej szansy. Tymczasem dziadek i babcia gawędzili, idąc przez poczekalnię dworcową. - Brak mi już sił, Bo, ciągle pożegnania, rozstania, areszty... Zniknęło z naszego życia tylu bliskich - Nikita, Cyryl, Weronika, Galaktion, Mitia, a teraz Sawwa. Kto następny? Co zostanie z naszej rodziny? Borys Nikiticz ni stąd, ni zowąd cmoknął małżonkę w policzek. - A gdybym tak, Mary, poprosił cię o przygotowanie dla odmiany jakiegoś powitania zamiast pożegnania? - spytał nieco figlarnie.

Mary Wachtangowna zatrzymała się, przyłożyła dłonie do policzków. - Co masz na myśli, Bo? Co to za dziwny, żartobliwy ton, który ostatnio pobrzmiewa niekiedy w twoim głosie? Borys Nikiticz wciąż z wesolutką miną klepnął się dłonią po wargach, następnie zacisnął obie pięści pod podbródkiem, jakby chciał utrzymać coś w sekrecie. - Nic ci jeszcze nie powiem, żeby nie zapeszyć - rzekł żartobliwie. - Co to ma znaczyć? - zawołała Mary Wachtangowna. - Dowiedziałeś się czegoś? Dokąd dzisiaj chodziłeś? Do KC czy do Ludowego Komisariatu Obrony? - Nic jeszcze nie mogę powiedzieć... - Mój Boże - jęknęła Mary Wachtangowna. - Może chociaż Wikę zwolnią?... Masz rację, Bo, nie trzeba zapeszać... Starała się nawet nie myśleć o synach, obawiała się pomyłki, wspomniała tylko Weronikę, ale zaraz wyrzucała sobie, że wymieniła ją, ponieważ pomyłka byłaby mniej bolesna, a więc kocha ją nieco mniej niż chłopców, wymieniła jej imię jak osłonę, jak zakładniczkę swych oczekiwań, i zamilkła zawstydzona. Kiedy już byli na szosie prowadzącej do Srebrnego Boru, niebo za nimi rozjarzyło się wybuchami, poprzez warkot silnika dobiegł potężny łoskot, kolejna grupa bombowców przedarła się nad Moskwę. Zastępca attache wojskowego Stanów Zjednoczonych pułkownik Kevin Taliaferro przez szczelinę w zasłonie zaciemniającej patrzył na Kreml. Monumentalny, szesciopiętrowy gmach ambasady - w stylu radzieckiego empire, mieścił się naprzeciwko Kremla, oddzielony od niego rozległym placem Manieżnym, tuż obok hotelu „National”, świadka wielu historycznych wydarzeń. Jak zwykle w nocy Kreml tonął w ciemnościach, tylko czasem, kiedy rakiety świetlne zrzucane z bombowców rozjaśniały niebo, rysowały się kontury zębatych murów, strzelnice, okna, na dachach chwiały się spiczaste cienie wież. Natychmiast biły w niebo salwy ostrzału zaporowego, w chmurach pękały szrapnele. Gdzieś w oddali zrzucona na oślep ciężka bomba rozsadzała noc na części. Samoloty niemieckie nadlatywały na dużej wysokości, działa przeciwlotnicze nie mogły ich dosięgnąć, uniemożliwiały im jednak zniżenie lotu, by zrzucić bomby. Wszystko wskazywało na to, że Niemcy celują w budynki, w których mieszczą się siedziby władz państwowych, a także w ideologiczny ośrodek imperium komunistycznego, w

kremlowską twierdzę. Na razie bez powodzenia - bomby, zrzucane nad Moskwą byle gdzie, trafiały w dzielnice mieszkalne. Zresztą onegdaj, zgodnie z wiarygodnym świadectwem, jedna z bomb spadła tuż przy gmachu KC WKP(b), zginął przechodzący właśnie ulicą znany dramaturg Afanasij Afinogenow, co najdziwniejsze, żonaty z obywatelką Stanów Zjednoczonych. Taliaferro zapalił fajkę. W niebie nad Kitajgorodem dogasała rakieta świetlna. Kreml pogrążył się w ciemności. Gdzie jest Stalin? Czyżby siedział w twierdzy i tak jak w tej chwili ja obserwował bombardowanie? Według pewnych informacji nie ma go w stolicy. Jeżeli to prawda, to znaczy, że stracili nadzieję na obronę Moskwy. Czyżby miał się powtórzyć rok tysiąc osiemset dwunasty? - Proszę ze swoją fajką odejść od okna, panie Taliaferro - powiedział Geoflrey Penn, radca ambasady do spraw politycznych. - Obawia się pan, że ogieniek mojej fajki zauważy jakiś as Luftwaffe? - uśmiechnął się pułkownik. - Obawiam się, że zauważy nas patrol uliczny. Musielibyśmy w takim przypadku targać nasze drinki do schronu - zaśmiał się Penn. W salonie z zasłoniętymi żaluzjami spędzało czas kilku dyplomatów i znany dziennikarz Thowsend Raston. W kącie pokoju świeciła się jedna przyćmiona lampa z kremowym abażurem, co nadawało wnętrzu przytulność oblężonego komfortowego hotelu. Potęgowała to wrażenie bateria butelek, syfony z wodą sodową, wiaderko z lodem, akcesoria, bez których nie da się nawiązać dżentelmeńskiej dyskusji o sytuacji politycznej. - No i jak tam, Kevinie, czy Stalin cię pozdrowił ze swojego Kremla? - spytał Raston, kiedy długa sylwetka Taliaferro oderwała się od okna i zbliżyła do baru, żeby zrobić sobie kolejnego drinka. Przyjaźnili się ze sobą z Harvardu, ich drogi krzyżowały się nieraz podczas wojny, którą do niedawna nazywano Wielką, a teraz, jak się wydaje, będą nazywać po prostu pierwszą, rozrabiali razem w Paryżu w zwariowanych powojennych czasach. Później los ich rozdzielił. Kiedy Raston po wybuchu działań wojennych na wschodzie przyjechał do Moskwy, był bardzo zdziwiony spotkawszy tu Kevina Taliaferro, w dodatku w stopniu pułkownika. Okazało się, że Taliaferro przez wiele lat pracował w jakimś ściśle tajnym teoretycznym wydziale Pentagonu, został znakomitym znawcą Europy Wschodniej i Rosji, zrobił doktorat z historii Rosji i opanował język rosyjski wraz z jego koszmarną gramatyką. Ta ostatnia okoliczność przyprawiła o głęboką zazdrość Rastona, który już przyjeżdżał do Moskwy, po prawdzie to temat rosyjski wyrobił mu

nazwisko, ale dotychczas nie potrafił powiedzieć po rosyjsku prostego zdania. Taliaferro, potrząsając szklanką z kawałkami lodu zbliżył się do towarzystwa i usiadł w fotelu, z którego wysoko sterczały jego chude, donkiszotowskie kolana. - Stalin zniknął - powiedział Taliaferro. - Po przemówieniu z trzeciego lipca, po owym biblijnym, że tak powiem, apelu do narodu, w którym użył zwrotu „bracia i siostry”, nie słychać o nim ani nikt obcy go nie widział. To straszne. - Pozwól, Kevin, że cię zapytam, co w tym strasznego? - uśmiechnął się Raston. - Zniknął smok, któremu naród zwykł był składać ofiary, czy o to ci chodzi? - Teraz chodzi o co innego - rzekł Taliaferro. - Tak czy inaczej smok jest przywódcą wielkiego kraju, całej rosyjskiej cywilizacji. Miliony ludzi widziały w nim symbol potęgi kraju, teraz zaś, kiedy się kraj rozsypuje, symbol zniknął. Mam wrażenie, że on po prostu stchórzył, przestraszył się o własne życie. To tragedia! - A ja uważam, że naziści i bolszewicy zostali ulepieni z tej samej gliny. Nie mam serca do bolszewików - zagulgotał Raston. - Ludzie cierpią, to prawda, ale nie będę płakał, jeżeli zakończy się to wszystko rozpadem obu przestępczych band. - Wybacz, Rest (tak nazywano go w Harvardzie, żeby nie było kłopotów z niewygodnym Towsendem, którego skróty brzmiały jak „miasto” albo „piasek”), ale się z tobą nie zgodzę. Moim zdaniem istnieje różnica między nazistami i bolszewikami. Niestety, nie mogą się jedni i drudzy rozpaść jednocześnie, a dzisiaj naziści stoją pod Moskwą, a nie odwrotnie. i na tym polega różnica. W rym czasie inni dyplomaci rozmawiali o katastrofalnej sytuacji na frontach. Geoffrey Penn cytował treść ostatnich informacji przysłanych ambasadorowi. Grupa armii „Środek” pod dowództwem feldmarszałka von Boćka skoncentrowała się przed ostatecznym natarciem na Moskwę. W jej składzie są prawie dwa miliony ludzi, dwa tysiące czołgów, ogromne siły artyleryjskie. Obronę Moskwy zaś stanowią armie rosyjskie zdemoralizowane panicznym odwrotem i zdekompletowane, niejednokrotnie liczące poniżej pięćdziesięciu procent składu osobowego. Praktycznie linia frontu nie istnieje, wiele dywizji znalazło się w kotłach. Niemcy nie wiedzą, co mają robić z nadmiarem jeńców. Krążą wieści o kapitulacji związków taktycznych w pełnym składzie, z generałami na czele. Luftwafife ma absolutną przewagę w powietrzu. Czołgi czerwonych nie wytrzymują zetknięcia się z niemieckimi wozami pancernymi. Niemcy palą je setkami. Zdumiewa operacyjna bezradność radzieckiego dowództwa. Krótko mówiąc,

totalna klęska. Kto wie, czy nie będziemy mieli okazji obejrzeć defilady Wehrmachtu pod naszymi oknami. Raston nie odpowiedział Tałiaferro. Nadstawiał ucha, by usłyszeć Penna, jego informacja interesowała go bardziej niż teoretyczne rozważania Kevina. - Krótko mówiąc, muszę się przyznać, że nie będę zachwycony, jeżeli nad Kremlem miejsce jednolicie czerwonego sztandaru zajmie także czerwony, ale z białym kołem i pająkiem w środku - ciągnął Tałiaferro. - Poza wszystkim innym, jak wiesz, nigdy nie ukrywałem moich sympatii do Rosji, do jej literatury, historii i wcale nie chciałbym, by ten naród przemienił się zgodnie z nazistowską doktryną w społeczeństwo podludzi. - Czy to prawda, Kevinie, że Stalin kilka lat przed wojną zgładził wielu generałów? - spytał głośno Geoffrey Penn. - Najświętsza prawda - potwierdził Tałiaferro, a Raston aż się zerwał z radości, że rozmowa nabrała ogólnego charakteru. - Mogę lepiej niż Kevin naświetlić tę sprawę - powiedział. - W trzydziestym siódmym komentowałem moskiewskie show trials*. Jął opowiadać o wydarzeniach sprzed zaledwie czterech lat, o ówczesnym swoim przyjeździe do Moskwy, o tym, jak początkowo niczego nie rozumiał, aż wreszcie znalazł klucz, który odtąd z powodzeniem stosował do rozszyfrowania skomplikowanych radzieckich sytuacji. Klucz był prostyponieważ w kraju rządzi banda, więc wszystkie niejasne problemy należy tłumaczyć według przestępczej logiki. Tyradę Rastona, słuchaną zresztą z zainteresowaniem, przerwała sekretarka ambasadora Lawrence’a Steinhardta, pani Swenson, która weszła lub raczej wpadła z sensacyjną nowiną: - Przed chwilą, czyli o godzinie dwudziestej pierwszej, telefonowano z Komisariatu Spraw Zagranicznych do podmiejskiej rezydencji ambasadora, by poinformować, iż ze względu na trudną sytuację na froncie należy się liczyć z możliwością ewakuacji do Kujbyszewa niektórych instytucji państwowych, a także ambasad. Kujbyszew, proszę panów, leży osiemset mil na wschód na stepach zawołżańskich, coś jakby Nebraska, jednak mam wrażenie, że dotychczas mieszka tam ludność koczownicza. Krótko mówiąc, poproszono nas, byśmy się przygotowali do podróży. Proszę wybaczyć to wtargnięcie do przytulnego „klubu męskiego”, ale muszę przekazać zalecenia faceta z Komisariatu Spraw Zagranicznych, nazwiskiem zdaje się mister Carap, prosił on z naciskiem lub raczej żądał, aby w czasie alarmu lotniczego wszyscy udawali się do schronu.

W związku z tym ambasador przypomina swoje zarządzenie w tej sprawie. - Czy mogę przygotować dla pani, Lizo, jakiegoś drinka? - spytał Geoffrey Penn. W tej chwili znowu huknęły działa przeciwlotnicze, tym razem całkiem blisko, jakby z dachu „Nationalu” albo z uniwersyteckiego podwórza. Nawet przez szczelne zasłony zaciemnienia widoczne były ogniste wybuchy na niebie.

Procesy moskiewskie. Dyplomaci niechętnie opuszczali wygodne fotele. Trzeba będzie kilka godzin tkwić w schronie, chociaż prawdopodobieństwo zbombardowania ambasady było niewielkie. Nie większe niż wylądowanie niemieckich spadochroniarzy na trawniku przy podmiejskiej rezydencji ambasadora, pomyślał Geoffrey Penn. Podobnie jak wielu innych pracowników ambasady Penn niemal otwarcie kpił z wyjątkowej wprost przezorności „naszego obrońcy” - jak podwładni nazywali nieprofesjonalnego dyplomatę Steinhardta. Ambasador bowiem natychmiast po wybuchu wojny między Niemcami i Rosją rozpoczął budowę komfortowego schronu przeciwlotniczego czterdzieści kilometrów od Moskwy, nad rzeką Klaźmą. Praca w ambasadzie prawie całkiem zamarła. Jak się wydaje, pan ambasador postanowił przeczekać niepewne czasy pod osłoną wysokiego płotu w stylu fortów na Dzikim Zachodzie. O ile nie wylądują tam spadochroniarze, żartowali dyplomaci. Lub nie wedrą się Indianie - dodawał ktoś szczególnie złośliwy. Tak czy owak trzeba się było podporządkować zwierzchnikowi. Niektórzy przewidująco zaopatrywali się w butelczynę Johnny Walkera. Kevin Taliaferro wstąpił do swego pokoju po lekturę. Raston czekał na niego w korytarzu. Taliaferro wybiegł ze stertą starych książek pod pachą. Spojrzeli na siebie i pomyśleli to samo: ten facet jeszcze całkiem, całkiem nieźle wygląda. Raston był ciekaw, jakie książki zabiera Taliaferro do schronu przeciwlotniczego, okazało się, że są to Puszkin, Tiutczew, Eliot... - Jesteś najdziwniejszym pułkownikiem, jakiego przyszło mi spotkać w życiu - uśmiechnął się do przyjaciela. - Szczęśliwy, który odwiedził świat ten w czasach jego przełomu - powiedział po rosyjsku Taliaferro, wyraźnie się popisując. Z całego zdania Raston zrozumiał dwa słowa „świat” i „czasy”. Cóż za diabelski język!

Dopędzili pozostałych na schodach. Zgodnie z instrukcją podczas alarmu lotniczego nie wolno było korzystać z windy. Na parterze Raston zauważył drzwi z napisem „wyjście”. Zwolnił nieco, a kiedy cała grupa zniknęła za zakrętem, nacisnął klamkę. Drzwi się otworzyły, za chwilę stary awanturnik był na ulicy, ściślej w bramie łączącej podwórze ambasady z placem Manieżnym. W pierwszej chwili miał wrażenie, że nie jest w Moskwie, lecz w jakimś dziwnym karnawałowym mieście. Na niebie szalała orgia płomieni, przemieszały się ze sobą żywioły powietrza i ognia, raz po raz wyrywając z ciemności zarysy kremlowskich wież, w ogłuszającej lawinie dźwięków rozbrzmiewały basy i dyszkanty środków niszczących, czasem nagle zapadała cisza, chwile pustki porażały bardziej niż łoskot. Raston stąpał ostrożnie, starał się, by dźwięk jego kroków współbrzmiał z rumorem i rykiem nalotów, a posterunki milicji mijał w momentach, kiedy zapadała ciemność. Udało mu się niepostrzeżenie wyjść z bramy, minąć pogrążony w ciemnościach „National” i skręcić na ulicę Gorkiego. Dłuższy czas z uporem nazywał ją po staremu Twerską, dopóki nie przetłumaczył nowej nazwy na angielski. Wówczas ochrzcił pryncypialną arterię stolicy zwycięskiego socjalizmu według swego gustu the Bitter Street - czyli ulicą Gorzką, co w jego odczuciu brzmiało całkiem właściwie. Lubił nieoczekiwane zmiany w powszednim rozkładzie dnie statecznego dziennikarza, w którym

zazwyczaj

figurowały

przyjęcia,

koktajle,

wywiady

planowane

z

wielkim

wyprzedzeniem, konferencje prasowe. Dzięki niezwykłym wydarzeniom, Durzącym ustalony porządek i dostarczającym nowych wrażeń, jego reportaże bywały szczególnym zjawiskiem. Dzisiejsza spontaniczna ucieczka wprawiła go w zachwyt. Więc, do diabła, nie całkiem jeszcze skapcaniał, skoro jest zdolny do podobnych wyskoków, myślał, maszerując w górę ulicą Gorkiego. Buty niosły go same, serce biło nadzieja na spotkanie, o jakim być może marzył całe życie, miał wrażenie, że spełnienie jej zbliża się z każdym krokiem. Przed budynkiem telegrafu do jego stóp spadła dymiąca łuska naboju przeciwlotniczego. Nagle zagwizdał gdzieś milicjant, a chwilę później rozległ się okrzyk „Stój!”, w kolejnym rozbłysku Raston ujrzał nadjeżdżający motocykl. Pomyślał, że za wszelką cenę powinien uciec i popędził przed siebie. Jeżeli wpadnę, to znowu trafię do schronu przeciwlotniczego, myślał, nie przeczuwając, że sytuacja - noc, alarm, bombardowanie, patrol, uciekający przechodzeń - może mieć inny przebieg i zakończyć się nawei kulką w plecy. Nie wiedział, że od kilku tygodni

nawoływano do czujności i że wszyscy, z uczącą się młodzieżą włącznie, tropią niemieckich szpiegów, którzy rzekomo podczas nalotów za pomocą latarek sygnalizują, gdzie należy zrzucie bomby. Raston nie wiedział o tym, dlatego uciekał od motocykla nawet odrobinę swawolnie. Skręcił na podwórze, dał nura do nie oświetlonej bramy, widział, że motocykl przemknął obok, więc znowu wyszedł na ulicę Gorkiego. Nikt nie niepokoił go więcej, kilka minut szedł spokojnie, nawet stał chwilę na placu Puszkina, obserwując jak płomienie podświetlają jakąś pretensjonalną rzeźbę - socjalistycznego anioła, wznoszącego się nad dachem narożnej kamienicy. Nasilał się ogień dział przeciwlotniczych. Potężne promienie reflektorów omiatały całe niebo. Na placu Majakowskiego ujrzał nagle wysoko nad sobą drobne sylwetki nazistowskich bombowców, płynące wolno na tle skrzyżowanych, słupów świetlnych. Nie sposób było rozpoznać ich marki, ale powiedział sobie, że są to heinkel i dornier. Nagle tuż obok rozległo się potężne uderzenie i po nim - wybuch. Uświadomił sobie, że to spokojnie płynące w niebie krzyżyki zrzucają ładunki. Wiedział, że stacje metra pełnią funkcję schronów dla ludności i popędził do znanej sobie stacji „Majakowska”. Na jego widok chłopcy w paramilitarnych ubraniach, którzy dyżurowali w westybulu, rzucili się z głośnym krzykiem: „Zwariowałeś, wujku!” i powlekli go do środka. Paskudne słowa „schron przeciwlotniczy” stawiały opór, ale Raston jakoś go pokonał. - Włóczy się tu jakiś zwariowany Anglik! - zawołał do kogoś jeden z dyżurnych i popchnął Rastona w kierunku ruchomych schodów. - Szybciej, szybciej na dół! Ruchome schody stały, rzecz jasna, musiał więc długo iść w głąb, dziwiąc się, że jest aż tak głęboko. Być może już podczas budowy metra w latach trzydziestych ktoś myślał o przyszłych bombardowaniach, domniemywał Raston. Raston, jak inni cudzoziemcy, podziwiał bogactwo wystroju metra, w którym obok rodzącego się socjalistycznego przepychu, gdzieniegdzie występowały jeszcze cechy tępionego ostatnio rosyjskiego modernizmu. Po co tyle dbałości o wygląd zwykłego miejskiego układu komunikacyjnego? Pewnie to pomysł Stalina, bez niego nic się tu nie dzieje, jednak co on mógł mieć na myśli? Może podziemne pałace mają ukazać masom charakterystyczne cechy zbliżającego się komunizmu? Ciekawe, że ten idealny komunizm na razie zrodził się pod ziemią.

Skończyły się schody, w mroku zarysowały się dwa szeregi kolumn z wypolerowanej nierdzewnej stali, ściany wyłożone marmurową okładziną, w radosnych mozaikowych obrazach zdobiących sufity można się było dopatrzyć akcentów formalistycznych. Posadzka w rozległej sali stacyjnej, którą Raston zapamiętał dzięki geometrycznym wzorom, była niewidoczna, ponieważ każdy centymetr kwadratowy powierzchni zasłaniali ludzie siedzący lub leżący na podłodze. Zdumiony Raston zatrzymał się, następnie balansując usiłował przesunąć się do przodu. Wątpliwe, czy w tej socjalistycznej świątyni znajdzie się bodaj kawałek miejsca dla mego tyłka, pomyślał, przecież nie usiądę na ludziach. Wtedy zawołano go: „Obywatelu, tu jest miejsce!”. Obejrzał się i zobaczył, że jakiś człowiek posunął się odrobinę, robiąc miejsce pod jeden półdupek. Usiadł myśląc, że pewnie przypłaci swoją wyprawę zapaleniem nerwu kulszowego. Chwilę później zrobiło mu się głupio, ponieważ zauważył, że się niezręcznie oparł całym ciężarem o jakąś kobietę. Minęła dłuższa chwila, zanim Thowsend Raston zrozumiał, że mu się cholernie poszczęściło - jego sąsiadka była czarująca! Miała gęste ciemne włosy i przezroczyste błękitne oczy, zestawienie spotykane niekiedy - rzadko - w północnych Włoszech. Może tam ją spotkał? Miał wrażenie, że gdzieś widział już tę kobietę. A ona wyglądała tak, jakby siedziała w wygodnym fotelu przy kominku, a nie na podłodze w schronie przeciwlotniczym, ściśnięta ze wszystkich stron. Nogi były przykryte kraciastym pledem, Raston odnotował w myśli, że są smukłe. Na kolanach miała notes, w którym niekiedy coś pisała. Czyżby stary korsarz pióra trafił na dziennikarkę? Dziewczynka, na oko siedmioletnia, przytulona do lewego ramienia kobiety spała spokojnie. Z prawej rozpychał się, niestety, masywny Amerykanin, zionący fajkowym dymem i szkocką. Kobieta uśmiechnęła się do niego, by mu dodać otuchy: nie szkodzi, zmieścimy się. - 1’m awfully, ma’am, for such an incorwinience* - bąknął. Ze zdziwieniem uniosła brwi: cudzoziemiec tutaj?! - Nie dobrze ruski - powiedział Raston. - Estąue vous parlez francais, madam?** Okazało się, że nieznajoma całkiem nieźle mówi po francusku, chociaż ciągle podkpiwa ze swoich potknięć i wymowy. Za mało okazji do konwersacji, a właściwie całkowity brak. Czasem dla zabawy rozmawiali z mężem, ale mąż prawie od * Przepraszam panią za te niewygody. ** Czy mówi pani po francusku? miesiąca jest na froncie. Pani małżonek jest wojskowym? Nie, lekarzem, chirurgiem, no, a jak pan rozumie, teraz

panuje tam wielki popyt na chirurgów. Pani francuszczyzna jest niewiele gorsza od mojej, madame, a ja mieszkałem w Paryżu ponad dwadzieścia lat. Pani jest Rosjanką? Uśmiechnęła się: półkrwi Rosjanką, półkrwi Gruzinką. Rastonowi chodziło raczej o obywatelstwo, a nie o narodowość. Odpowiedź brzmiała typowo dla miejscowych stosunków: rozmówczyni miała na myśli wielonarodowe radzieckie obywatelstwo. Gruzini - to południe, przypomniał sobie, na granicy z Turcją. Więc stamtąd pochodzi zachwycający koloryt, strefa śródziemnomorska i Północ, pogłosy Skandynawii, wszak Skandynawia, jeżeli ufać historii, zawsze jest obecna w tym równinnym kraju. Proszę wybaczyć, ciągle mam wrażenie, żeśmy się już gdzieś spotykali, powiedział. Ze względu na ciasnotę nieznajoma rozmawiała z Thowsenem Rastonem przez ramię, ta jej pozycja zaczynała go podniecać. Dziwne, odrzekła, mnie się również wydaje, że gdzieś pana widziałam, ale to niemożliwe, wszak pan?... Jestem Amerykaninem, ale często tu bywam. Pani pozwoli, że się przedstawię: Thowsend Raston. Wymienił nazwisko i zaraz pożałował, zrozumiał, że komplikuje jej sytuację, a może nawet naraża na wielkie niebezpieczeństwo. Po okropieństwach lat trzydziestych ludzie radzieccy unikają znajomości z cudzoziemcami i, na Boga, można to zrozumieć. Zauważył, że ona się także zająknęła. Proszę się nie niepokoić, madame, rozumiem wszystko. Zaśmiała się. Jeżeli tak jest rzeczywiście, można panu pozazdrościć. Jeżeli chodzi o mnie, to niczego nie rozumiem. Nazywam się Nina Gradowa. Przypadkowość tego spotkania zdumiała Ninę. Spośród tysięcy ludzi, którzy schronili się tutaj przed bombardowaniem, jakby z woli powieściopisarza właśnie do niej zbliżył się cudzoziemiec, być może jedyny w całym tłumie, w dodatku taki „Hemingway”, światowiec, Amerykanin z Paryża! I jak się okazało, dziennikarz, komentator europejskich wydarzeń dla „Chicago Tribune” i „New York Timesa”, który przyleciał angielskim samolotem poprzez Teheran, żeby pisać o bitwie o Moskwę. Była przekonana, że spotkała jego nazwisko w prasie radzieckiej w kontekście zawziętych ideologicznych kontrataków. „...Dobrze znany Thowsend Raston ze swojej zwykłej antyradzieckiej dzwonnicy...” - coś w tym stylu. Koniec, pomyślała, zabiorą mnie przy wyjściu stąd. Chociaż, jak się wydaje, nikt nie zwraca na niego uwagi. Przecież jest wojna, na Moskwę spadają bomby, burzą kamienice, giną ludzie, najwyższy czas, by NKWD dał spokój polowaniom na swoich, a Ameryka być może zostanie naszym sojusznikiem w tej wojnie. Ogólną uwagę stopniowo pochłonęła jakaś przepychanka przy schodach. Krzyczano głośno,

wymachiwano rękami, ktoś się wyrywał, kogoś powstrzymywano. W mgnieniu oka dziki popłoch ogarnął ogromne pomieszczenie. Może zostaliśmy zasypani, pomyślał obojętnie Raston. Kiedyś przeżył coś takiego w Hiszpanii, ale oczywiście nie było tam aż tak głęboko. Tymczasem strach dotarł do jego rozmówczyni, zasłoniwszy na chwilę oczy dłonią poruszała wargami szybko i bezgłośnie, pewnie się modliła. Dookoła coś krzyczano, Raston nic z tego nie rozumiał, poza wezwaniami: „Bez paniki, towarzysze! Proszę zachować spokój!” Pozostałe okrzyki, na przykład: „A idźcie do chuja! Zrób przejście, suko!”, tonęły w chaotycznym zgiełku. - Co się dzieje, pani Nino? - spytał. - Ludzie są wystraszeni - powiedziała - krążą plotki, że w Moskwie wylądowali niemieccy spadochroniarze, opanowali już część miasta... - Rzeczywiście obawiają się Niemców? - spytał. Od wybuchu wojny na Wschodzie intrygowało go pytanie, czy zwykli Rosjanie boją się najazdu Niemców. - Oczywiście! - wykrzyknęła patrząc na niego ze zdziwieniem. - Jakby mogło być inaczej! - Pani, Nino, także? - spytał. - Myśli pani, że Niemcy... - nie miał odwagi dokończyć pytania. - Aaa - powiedziała przeciągle. - Rozumiem, co pan ma na myśli... Zastanawiała się chwilę, później spróbowała przetłumaczyć jako tako czterowiersz, który niedawno słyszała od autora, podpitego Koli Głazkowa: „Boże, uchroń kraj radziecki od najazdu wyższych ras, Hitler bowiem twe nakazy łamie częściej od nas”. - Częściej od nas... - powtórzyła. Czy jest pani tego pewna? - chciał zapytać Raston, ale dał spokój. Patrzył na profil Niny, nurtowały go myśli, które odpędzał z pogardą przez całe życie, poczynając od czasów studenckich, kiedy się pożegnał z miłosnymi iluzjami, myśli raczej niestosowne, kiedy się tkwi wiele metrów pod ziemią w radzieckiej stolicy, bombardowanej przez nazistów. Wreszcie w wieku pięćdziesięciu dwóch lat spotkałem swój ideał kobiety. Całe moje dotychczasowe życie, z samotniczym egoizmem, z nawykami, z tak zwaną wolnością i seksem, niewarte było funta kłaków, ponieważ zabrakło w nim tej kobiety. Muszę być z tą kobietą, wcale nie o seks chodzi, muszę z nią być, by się nią opiekować. Muszę mieć w życiu kogoś, kim mógłbym się opiekować, tym kimś jest ta kobieta i jej córka. Dopóki nie jest za późno, nie bacząc na wojnę, lub może właśnie z powodu wojny, muszę zmienić swoje puste, spleśniałe życie. Właśnie ta kobieta wyrzuci na śmietnik moje głupie kastowe i klubowe nawyki, fetysze, wypełni pustkę swoim niewątpliwym artyzmem, swoim tanecznym krokiem, którego jeszcze nie miałem okazji widzieć,

ale mogę sobie wyobrazić dzięki zarysom bioder i ud, widocznym spod kraciastego pledu. Uciekniemy gdzieś razem, ja, ona i jej córka, powiedzmy że do Portugalii, na ów wąski pasek wybrzeża na północ od Lizbony, będę czasem jeździł do walczących krajów i wracał do niej. Takie całkiem niezwykłe dla siebie marzenia snuł Thowsend Raston, aż nagle uświadomił sobie, że na drodze do spełnienia tkwi przeszkoda nie do przebycia: mąż, niech go piorun trzaśnie! Ona przecież ma męża, chirurga, przebywającego na froncie. Dlaczego tak pochopnie zdecydowałem, że jest przeznaczona dla mnie, skoro jest mężatką? W tym momencie wyobraźnia jęła mu podsuwać różne świństwa. Mąż na froncie pod ostrzałem, ma wielkie szansę, by zostać ofiarą niemieckiego strzelca. Poza tym jakie może być porównanie między rosyjskim doktorkiem i słynnym międzynarodowym dziennikarzem? To tak, jakby porównać ubogie mieszkanie komunalne w Moskwie ze wspaniałym domem rodziny Rastonów na Cape Cod, nie mówiąc o możliwościach, które zagwarantowałoby jej moje konto bankowe. To absolutna bzdura, przywołał sam siebie do porządku. To nie ma dla niej żadnego znaczenia, gdyby było inaczej, nie mogłaby być moją kobietą, o takiej jak ona marzyłem w młodości, w owym romantycznym i haniebnym okresie mego życia, o którym zawsze pragnąłem zapomnieć... Kiedy tak był pochłonięty niestosownymi marzeniami, w podziemnej sali narastał nastrój paniki. Rozeszły się wieści, że czołgi niemieckie przełamały obronę i zajęły Tuszyno, Kreml został zbombardowany, nie pozostał kamień na kamieniu, miasto płonie, bandy rabują sklepy i mieszkania, a jakieś oddziały - nie wiadomo, nasze czy niemieckie - zatruwają gazem schron przeciwlotniczy. Wybuchły rozdzierające krzyki: Ludzie, uciekajcie stąd! Ratujcie się! Tłum zerwał się, zakołysał, szarpnął w kierunku schodów i utknął w beznadziejnym korku. Chłopcy usiłowali przedostać się dołem, między nogami lub po głowach. Kopano ich, ściągano z ramion. Panował nieopisany wrzask, staruszki szlochały, tu i tam brano się za bary. Ludzi ogarnął szał klaustrofobii, kierował nimi strach, ślepe pragnienie, by wydostać się z podziemnej pułapki. Nina dygotała jak w febrze, objęła za ramiona Lenkę, przygarnęła z całych sił do siebie, bała się, że może stracić swoje dziecko, że ktoś je odbierze albo że się zgubi w tłumie. Zapomniała całkiem o swoim sympatycznym sąsiedzie. Kiedy Raston krzyknął do niej, by się go trzymała, spojrzała przerażonym wzrokiem, jakby go widziała pierwszy raz. Nagle rozluźniło się, tłum runął do wyjścia. Rastona, chociaż usiłował trzymać się obok Niny, pchnięto do drugich schodów. Jakiś czas wśród głów sunących na górę widział jej rozwichrzoną grzywkę, aż zniknęła

w tłumie. Spodziewał się, że odszuka ją na górze, i dotarłszy do westybulu jął wołać: - Nina, ou etesvous? Repondez, s’il vous plait! Repondez dond* Odpowiedzi jednak nie było. Wkrótce, po okropnym ścisku w westybulu tłum wypchnął Rastona na ulicę. Tu także nie ujrzał nic, tylko mrok i rozbiegające się w różne strony postacie, i nic nie usłyszał prócz przekleństw i syren. Zacinający zimny deszcz pogrążył go w smutku i rozpaczy i obudził wstyd z powodu dziwnych marzeń, które pewnie były objawem zbliżającego się męskiego przekwitania. Nalot, jak się zdaje, minął, ucichły wybuchy, rozbłyski w niebie były rzadsze, promienie reflektorów prześwietlające chmury demonstrowały pewne zmęczenie. Raston podniósł kołnierz i ruszył ulicą Gorkiego w dół, w kierunku ambasady. - Nina, Nina - mruczał. - She’s an interesting person, ist’n she?ShouldI tryfindher?Nina... Gosh,Ilostherlastname... Nina who? ** * Gdzie pani jest, Nino? Proszę się odezwać! Bardzo proszę! ** Nina, Nina. Interesująca osobowość, nieprawdaż? Próbować znaleźć ją? Nina... zapomniałem nazwiska... Nina... A co dalej?

Podziemny biwak Pierwsza fala paniki w Moskwie opadła, zbliżała się jednak druga, potężna jak tsunami o wysokości dziesięciu pięter; piętnastego października czterdziestego pierwszego roku pamiętano długo. Pewnej dość spokojnej nocy pomiędzy tymi dwiema falami nasza opowieść znowu zbliża się do stacji metra „Plac Majakowskiego”. Tym razem dojścia do niej zostały obstawione przez posterunki milicji. Zawracano ludzi, którzy z przyzwyczajenia udawali się tam na nocleg: „Obywatele, stacja Majakowska jest dzisiaj zamknięta. Proszę korzystać z innych schronów przeciwlotniczych”. Z pewnością jakiś wybuch, myśleli moskwianie, awaria rury wodociągowej albo kanalizacji. W rzeczywistości tamtej nocy stacja miała się znakomicie i lśniła czystością. Statecznie zjeżdżały na dół ruchome schody. Lampy podobne do pucharów w pogańskiej świątyni rzucały na nie równe, chociaż niezbyt jaskrawe, światło. Jak wczasach pokoju świeciły napisy: „Stoimy z prawej strony, podchodzimy z lewej!”, „Należy trzymać się poręczy!”, a także nazwy stacji: „Białoruska”, „Dynamo”, „Port Lotniczy”, „Sokół”, „Plac Swierdłowa”, przesiadka w kierunku: „Ochotnyj Riad”, „Biblioteka im. Lenina”, „Pałac Rad”, „Park Kultury im. Gorkiego”. Niedługo po północy przed stację zajechało kilka pękatych opancerzonych samochodów,

jakimi jeździli dowódcy frontów i osoby towarzyszące. Wysiedli z nich i skierowali się do środka dowódca Frontu Zachodniego Zukow, dowódca Frontu Brianskiego Jeremienko, generałowie Koniew, Leluszenko, Goworow, Akimow. Przodem szedł Żuków, niski, krzywonogi, skórzany płaszcz uwydatniał obwisłe ramiona i potężny zad, w szklanych drzwiach metra mignęło odbicie ponurej, grubo rzeźbionej twarzy. Generałowie zjechali na dół. Ogólną ciszę naruszał lekki, rytmiczny warkot ruchomych schodów. Tym razem wzorzysta granitowa podłoga starannie wypucowana połyskiwała matowo w świetle plafonów. Daleko w głębi stacji niewyraźnie widniało białe popiersie. Czy się spodziewał kiedykolwiek „piękny dwudziestoletni” w żółtej bluzie, z monoklem w oku, że zostanie bożkiem w ludowej podziemnej świątyni? Generałowie niespiesznie spacerowali między stalowymi kolumnami. Milczeli. Żuków nadal wyprzedzał o pół kroku pozostałych. Od czasu do czasu podnosił lewą rękę, prawą odchylał mankiet skórzanego płaszcza, spozierał na zegarek ze świecącymi się cyframi. Za jego przykładem pozostali generałowie patrzyli na swoje zegarki. Minęło co najmniej dziesięć minut, nim w tunelu od strony śródmieścia rozległ się lekki turkot nadjeżdżającego pociągu. Z tunelu wyjechał i zatrzymał się przy peronie zwykły pasażerski pociąg z pustymi lub prawie pustymi wagonami. W jednym na poły pustym wagonie przyjechali członkowie politbiura KC WKP(b) Mołotow, Kaganowicz, Woroszyłow, Beria, Chruszczow... Przybył też z nimi potężny jak góra marszałek Timoszenko Siemion Konstantinowicz. Generałowie, którzy od dawna nie korzystali z komunikacji miejskiej, bez zdziwienia patrzyli na przywódców nadjeżdżających jak zwykli moskwianie. Adiutanci natomiast byli zaskoczeni sprzecznością pojęć: zwykły wagon metra wiozący mityczne „portrety”! Otworzyły się pneumatyczne drzwi. Żuków ponuro obserwował wysiadających. Stalina znowu nie było. Nie potrafił się opanować: - Towarzysza Stalina znowu nie ma... - powiedział głośno. Jeremienko spojrzał na niego z ukosa. Gdyby się Stalin zjawił, Żuków zamierzał w imieniu wszystkich wydać komendę „Baczność!” i złożyć przepisowo meldunek o obecności. Niedawno awansowano go na stanowisko dowódcy Frontu Zachodniego i wszyscy uznawali jego starszeństwo. W tej sytuacji jednak komenda „Baczność!” nie padła, generałowie pozostali w dowolnych pozach. Zaraz na ich twarzach ukażą się ciepłe uśmieszki, pomyślał z obrzydzeniem Żuków. Nie znoszę tych uśmiechów. Gady, pomyślał nagle ku własnemu zaskoczeniu i zasalutował, niedbale

zresztą, wcale nie regulaminowo. - Dowództwo frontów Zachodniego i Briańskiego melduje swoje przybycie na rozkaz Biura Politycznego WKP(b) - powiedział bez żadnego serdecznego uczucia do idolów ludowych. W czasach pokoju wykopaliby mnie za sam ton, myślał. Ale teraz im zależy na mnie bardziej niż mnie na nich. Tym razem ciepłych uśmiechów nie zauważył. Mołotow uścisnął mu dłoń: - Przejdźmy, towarzysze, od razu do sedna! Ruszył przodem w głąb sali, gdzie nie wiadomo skąd pojawił się duży i długi stół konferencyjny, dwa tuziny krzeseł, lampy biurowe, stojaki z wojskowymi mapami. Usiedli. Mołotow i Żuków z dwu stron stołu patrzyli jeden na drugiego, dwie skamieniałe twarze, całkowicie wyprane z jakichkolwiek uczuć. - Towarzysz Stalin prosił o przekazanie wam gorących pozdrowień, towarzysze generałowie - powiedział Mołotow. - Towarzysz Stalin uważnie obserwuje rozwój sytuacji i przygotowuje decydujące posiedzenie Rady Obrony z dowódcami frontów i armii. Na razie musimy rozwiązać bieżące operacyjne zadania. Łże bydlak, pomyślał Żuków. Ani jedna fałdka nie zmieniła układu jego skamieniałych rysów. - Dlaczego nie mówią nam, co się rzeczywiście dzieje ze Stalinem? Może od dawna jest w Kujbyszewie? Bieżące operacyjne zadania, co za bzdura! Po co w takim razie zorganizowano odprawę w metrze? Po co mydlić oczy ludziom, którzy powinni znać prawdę? Dzisiaj wszystko zależy od tych „zadań operacyjnych”. Nikt nie zdoła uciec. - Gieorgiju Konstantinowiczu, członkowie politbiura życzą sobie, byście zameldowali o sytuacji - powiedział Woroszyłow. Zukow odwrócił się nieco do niego. Ten głupek także kręci, pomyślał. Niby to zamelduj im, bo ja orientuję się doskonale. A kto widział ciebie na froncie, pierwszy czerwony oficerze? Skinął głową i sprężyście podszedł do jednej z map. Miał wrażenie, że członkowie politbiura wydali jakiś jakby aluminiowy szelest: podszedł bowiem nie do mapy obwodów centralnych, lecz Podmoskowia, to znaczy przedstawiającej przedpola stolicy. Połyskliwe binokle Berii nie odstępowały od kijka sunącego po mapie. Kijek zatrzymał się przy Możajsku. - Po zdobyciu Kaługi czołgi Guderiana podążają na Możajsk - powiedział Żuków spokojnie, jakby wygłaszał wykład w akademii wojskowej. - W rejonie Małojarosławca udało się nam skoncentrować grupę wojsk ze składu armii czterdziestej trzeciej. Weszły do niej sto dziesiąta

dywizja strzelców, siedemnasta brygada czołgów, Podolska Szkoła Piechoty i Podolska Szkoła Artylerii, dwa bataliony z pułku rezerwistów. Trzymamy się tu nieźle, chociaż stan moralny wojska pozostawia wiele do życzenia. Nieustanne naloty pikujące sztukasów działają na żołnierzy demoralizująco. Kiedy mówił te słowa, Kaganowicz na chwilę lekko uniósł brwi i wysunął do przodu króciutkie wąsiki, w latach trzydziestych krzyk mody wśród wiodących europejskich polityków. Ruch owłosionych części twarzy można by uznać za zabawny przejaw zdziwienia, gdyby nie ciężkie niczym kamienny blok spojrzenie „żelaznego narkoma”. Co wywołało jego niezadowolenie: sztukasy pikujące z przeraźliwym wyciem i odlatujące bezkarnie po zrzuceniu śmiercionośnego ładunku ołowiu i materiałów wybuchowych na naszych Wańków, porzuconych na los szczęścia przez „stalinowskich sokołów”, czy też użyte przez dowódcę frontu staroreżymowe słowo „żołnierz” zamiast owianego sławą rewolucji słowa „czerwonoarmista”, tak miłego sercu komunisty? Żuków powiedział jeszcze kilka słów o przytłaczającej przewadze Niemców w powietrzu. Być może wiedzą już o tym, jak wie każdy żołnierz na froncie i miliony ludzi na obszarach okupowanych, a jeżeli nie wiedzą, to trzeba, by się dowiedzieli. Nie oszczędzał przywódcom przykrych szczegółów, które mężowie stanu przeoczyli, zajęci ważnymi państwowymi sprawami. Nasze czołgi nie wytrzymują najmniejszego kontaktu z niemieckimi Markami III, nie mówiąc o Markach IV. Trzydziestekczwórek jest na razie mało, a KW w ogóle na froncie nie widzimy. Ostatnia uwaga była kopniakiem w tyłek Woroszyłowa, czołg KW (Klim Woroszyłow) był oczywiście jego ukochanym dzieckiem. Najgorsze zaś to brak kadry dowódczej. Wielu młodych dowódców nie ma odpowiedniego wyszkolenia i doświadczenia bojowego, prowadzi to do niezliczonych błędów na szczeblu pułku i wyżej, a łącznie z innymi czynnikami - do załamania frontu, powstawania „kotłów”, aktów zbiorowej kapitulacji, do bezpośredniej zdrady. Ale się człek rozgadał, myślał Beria, obserwując niesympatycznego rosyjskiego chłopa w generalskim mundurze. Ulżył sobie. Wojna rozwiązała ludziom języki. - Czy zrozumiałem dobrze, towarzyszu Żuków, główny problem polega na tym, jak zatrzymać czołgi Guderiana? - spytał. Zukow odwrócił się do błyszczących binokli Berii. Miał ochotę uśmiechnąć się prościutko w groźne szkiełka, ale nie umiał się uśmiechać. To Guderian musi rozwiązać główny problem, a nie

my, pomyślał. Czy wystarczy mu benzyny na dwa tygodnie, by zdobyć Moskwę? Żuków jako wojskowy rozumiał, że w zasadzie zatrzymać Niemców pod Moskwą może tylko jakiś niekorzystny dla nich zbieg okoliczności, jakiś ich własny błąd, w żadnym przypadku nie opór zdezorganizowanej Armii Czerwonej. Nie powiedział tego, gdyż natychmiast przypięto by mu etykietkę defetysty albo oskarżono o coś gorszego, jak w roku trzydziestym siódmym. - Kiedy mówimy o teoretycznych założeniach, towarzyszu Beria - powiedział - powinniśmy wczuć się w sytuację przeciwnika i wyobrazić sobie stojące przed nim trudności. A są takie trudności, konkretnie bardzo rozciągnięta komunikacja... Zukow mówił jeszcze jakiś czas i wskazywał kijkiem jakby z punktu widzenia generała feldmarszałka von Boćka, dopóki nie uświadomił sobie, że w ten sposób jeszcze bardziej wystraszył przywódców. - Ogólnie mówiąc, nasza sytuacja, towarzysze, jest poważna, by nie powiedzieć rozpaczliwa. - Położył kijek, wrócił, wystukawszy butami na posadzce sześć kroków, usiadł na swoim miejscu przy stole i dodał - Jednak na razie nie beznadziejna. Minutę lub dwie panowała cisza. Jak zwykle członkowie politbiura bali się siebie wzajemnie. Timoszenko siedział skrzywiony, jakby octu łyknął. Generałowie również bali się jeden drugiego, a także członków politbiura. Jednak każdy z nich czuł, że strach „wewnętrzny” zmalał dzięki strachowi „zewnętrznemu”, wtargnięciu bezwzględnego wroga, który miał w nosie ich bizantyjskie intrygi i subtelności kremlowskiego dworu i mógł jednym ciosem unicestwić ich wszystkich razem z całym radzieckim Bizancjum. - A co z pospolitym ruszeniem? - spytał Kaganowicz. - Czy może ono odegrać jakąś rolę? Generałowie wymienili spojrzenia. Pospolite ruszenie, tysiące cywilów bez elementarnego przeszkolenia, jeden karabin na dziesięciu ludzi, daliby lepiej spokój ludziom i nie rozśmieszali Niemców. - To niepoważnie! - rąbnął prosto z mostu generał pułkownik Koniew. - Tym razem bitwy borodinskiej na pewno nie będzie. Przywódcy siedzieli nadęci. Nowe Borodino, gdyby się je udało zorganizować, nie urządzało ich, mimo swego historycznego rozgłosu, ponieważ musiało pociągnąć za sobą upadek Moskwy. Wówczas, w osiemset dwunastym, było to mniej bolesne, jako że rząd przebywał w Petersburgu, nic mu tam nie groziło, teraz zaś oni się znaleźli w niebezpieczeństwie, najwyższe kierownictwo! Jakieś ponure natchnienie ogarnęło Żukowa. Może sprawiła to wzmianka o Borodinie, a

może skumulowało się wszystko, co przeżył w ostatnich tygodniach, wszystkie upokorzenia od obcej siły i dzikie pragnienie, by odwrócić nieodwracalny bieg wydarzeń. Postanowił wziąć sprawę w swoje ręce, zrezygnował ze zwykłych gierek i dygów, stosowanych podczas spotkań z kierownictwem partyjnym, i przemówił nieomal jak dyktator: - Mamy niewiele czasu. Przegrupowanie wojsk pod nieustannym huraganowym ostrzałem jest niemożliwe. Jedynym sposobem zahamowania ucieczki i kapitulacji są bataliony zaporowe za linią frontu. Muszą one działać z całą bezwzględnością. W tym momencie Beria z aprobatą kiwnął głową. - Należy jak najszybciej ściągnąć nowe zgrupowania z Uralu i z Syberii - kontynuował Zukow. - Aby je zorganizować i zapewnić im zdolność bojową, jak zresztą dla zapewnienia sukcesu całej dalszej kampanii, powinniśmy niezwłocznie, podkreślam, niezwłocznie zwiększyć liczbę wyższej i średniej kadry dowódczej. Proszę o tym natychmiast zameldować towarzyszowi Stalinowi. Przywódcy z miejsca zrozumieli, o co chodzi, i zaraz jęli szperać w swoich teczuszkach z jakimiś karteluszkami, tylko Woroszyłow zawołał z właściwą sobie tanią emfazą: - Jakim cudem możemy to osiągnąć, Gieorgiju? Żuków spojrzał na niego chmurnie. Trudno rozgryźć tego człowieka, nie wiadomo, gra - czy udaje głupka. Może dzięki temu przetrwał te wszystkie lata? - Wy, Klimencie Jefriemowiczu, powinniście wiedzieć o tym lepiej ode mnie! Zdaje się, że Woroszyłow wreszcie zrozumiał, już otwierał usta, jakby ze zdziwienia, jakby nigdy nie pomyślał o dziwnej ubocznej przyczynie przerażających klęsk Armii Czerwonej, zacisnął jednak usta i zagłębił się także w swojej pustej teczce. Nagle Mołotow poruszył stężałymi wargami: - No cóż, towarzyszu Zukow, obowiązkowo przekażemy wasze wnioski towarzyszowi Stalinowi. Ja ze swej strony pragnę powiedzieć, iż w tak niezwykłej sytuacji istnieje możliwość zastosowania nadzwyczajnych środków. W chwili obecnej decydują się losy socjalizmu. Zukow skinął głową. Znowu ani śladu emocji, tylko twarda żelbetonowa pewność. Ostatnia linia obrony. - Cieszę się, że mnie zrozumieliście, towarzysze. Ważą się losy całej naszej ojczyzny. Narada trwała jeszcze ze dwie godziny, jeżeli można było odliczyć bieg minut w zamkniętej przestrzeni, płynącej w głębinach ziemi rosyjskiej. Postronny obserwator, na przykład autor

powieści, byłby zdumiony pomieszaniem epok, które ujawniło się na oświetlonym skrawku wśród morza ciemności. Głowa i ramiona Ławrientija Berii przywodziły na myśl krągłe i bezokie rzeźby antycznego Rzymu. Generalicja reprezentowała biwak odwiecznego żołdactwa rosyjskiego na szczeblu feldfebla. Mołotow i Woroszyłow pochodzili w prostej linii z kart Gogolowskiej komedii. „Żelazny komisarz”, w skórzanym fartuchu z czasów wczesnego kapitalizmu, mógłby z powodzeniem wyjść spoza kulisy trzymając w ręku potężny młot. A nad nimi górowało na cokole popiersie futurysty i wystrzelały ku widocznym jeszcze kopułom stalowe kolumny radzieckiej utopii, czasami zaś wydawało się, że poprzez pokłady ziemi i warstwy betonu przedostają się do środka i snują w powietrzu walkirie niemieckiego narodowego socjalizmu. Chwilami przywódcy politbiura niemal mdleli ze strachu. Pierwsze intermedium. Z prasy „New York Times”, 12 czerwca 1941 roku Rządy Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii, Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Południowej Afryki, rząd Belgii, Tymczasowy Rząd Czechosłowacji, rządy Grecji, Jugosławii, Holandii, Luksemburga, Norwegii, Polski, przedstawiciele generała de Gaulle’a, przywódcy wolnych Francuzów, wciągnięte do walki przeciwko agresji, doszły do wniosku, że będą kontynuować opór przeciwko agresji niemieckiej i włoskiej do zwycięskiego końca... „New York Times”, 20 czerwca 1941 roku Były ambasador John Cudahy pisze o spotkaniu z Hitlerem. Dyspepsyczny wygląd dyktatora świadczy o napięciu nerwowym i skrajnym wyczerpaniu. Zaczął szybko siwieć. Zaskakuje bladość twarzy i martwota rąk. „Time”, 20 czerwca 1941 roku W prasie włoskiej ukazała się wypowiedź Benito Mussoliniego: „Ta wojna będzie miała charakter wojny dwóch światów”. Widzimy, że świat totalitaryzmu szykuje się do decydującego starcia. Rosja będzie w nim uczestniczyć, pomimo informacji o tym, iż Hitler krępuje ręce Stalinowi... „Time”, 30 czerwca 1941 roku Podczas kiedy reszta Rosji czekała przy działach na najeźdźcę z Zachodu, uczeni na Wschodzie, w Samarkandzie, weszli do grobowca najpotężniejszego zdobywcy wszechczasów, Tamerlana Wielkiego. Pod bryłą marmuru ważącą trzy tony i dwiema potężnymi bryłami granitu

znaleziono trumnę, w której spoczywał władca w szatach haftowanych złotem. Z wyjątkiem głowy szkielet zachował się w dobrym stanie. Uczeni potwierdzili hipotezy filologów: prawa noga zdobywcy była krótsza od lewej... „Time”, 7 lipca 1941 roku Nasz korespondent z Tokio po podróży przez Rosję donosi: przed sześcioma tygodniami brodaty chłopkolchoźnik z podmoskiewskiej wsi powiedział mi: „Kiedy wreszcie przyjdą tu Niemcy i zrobią porządek?” „Time”, 14 lipca 1941 roku Finowie ubolewają że pociski rosyjskie zniszczyły sosnowe lasy wokół Hanko, ulubionej miejscowości wypoczynkowej... ...Rumuni, aczkolwiek kusi ich perspektywa urwania czegoś Rosji, są zaniepokojeni pojawieniem się radzieckich spadochroniarzy na polach naftowych w Pioeszti. „Żelazna gwardia” w odwecie za desant spadochroniarzy unicestwiła 500 „żydowskich komunistów”. ...Obie strony dość niedbale traktują liczby strat. Niemcy poinformowali o pozbawieniu Rosjan 600 tysięcy żołnierzy. Nazajutrz Rosjanie, by nie wypaść gorzej od przeciwnika, obwieścili o zabiciu 700 tysięcy Niemców. Niemcy natychmiast podwyższyli liczbę zabitych do 800 tysięcy. Rosjanie odpowiedzieli na to 900 tysiącami. ...W centrum Madrytu znajduje się rzeźba przedstawiająca Neptuna z trójzębem. Jakiś wiecznie głodny Hiszpan powiesił na nim plakat: „Dajcie coś do jedzenia albo zabierzcie stąd widelec!” „Daily Mirror”, 20 lipca 1941 roku Jeżeli był człowiek, który podniósłszy pistolet startowy ogłosił początek nowej wojny światowej, to tym człowiekiem był towarzysz J. Stalin... Czyż moglibyśmy dać spokój zakłamaniu...? „Telegrafo”, sierpień 1941 roku Pierwsze damskie spodnie ukazały się w Rosji bolszewickiej... Snobi w letnich kurortach w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych uznali, że to moda pociągająca i dodali jej blasku... Oto jeszcze jeden przykład, świadczący o podobieństwie między komunizmem i plutokracją... Niemiecka Agencja Prasowa DNB Linia Stalina została przełamana w kilku miejscach. Wojska radzieckie cofają się w

popłochu, dowództwo nie jest w stanie przywrócić porządku... Radzieckie Biuro Informacyjne Sytuacja na froncie po trzech tygodniach wojny świadczy o niewątpliwej klęsce hitlerowskiego Blitzkriegu... „Times” ... Jest wiele przykładów, świadczących o tym, że zarówno Rosjanie jak i Niemcy kłamią... ...Stalin

powierzył

Leningrad

Klimentowi

Woroszyłowowi,

Moskwę

Siemionowi

Timoszence, Kijów Siemionowi Budionnemu... ...Niemcy obwieścili dumnie o zdobyciu podobnego do mamuta, 120- tonowego czołgu „Sława Stalinowi”. Gigant porusza się z prędkością 6 kilometrów na godzinę... Drugie intermedium. Pokojowa magnolia Fikus gardził (równie dobrze można powiedzieć - gardziła) sąsiadującą z nim doniczką geranium. Oczywiście nie doniczką lecz rośliną która rosła w doniczce. W jego (jej) odczuciu geranium to twór bezmyślny, pozbawiony duszy. Geranium nie dawało żadnych znaków życia, żadnych sygnałów. Fikus niekiedy odwracał ku niemu swoje sztywne liście. Na próżno, żadnej odpowiedzi. Więcej uczucia ma komódka z serwetkami. Obie rośliny stały na parapecie mieszkania strzelca Kołymagina, zamieszkałego w Pietrowskim osiedlu. Na parapecie obok stało w trzylitrowym słoju galaretowate obrzydlistwo, nazywane „grzybkiem”. Obrzydlistwo pochłonięte było produkowaniem „soku” wątpliwej wartości, który Kołymagin stosował jako środek na kaca. Fikus ignorował obecność „grzyba”, jak bliscy jego sercu Paleologowie ignorowali obecność much wpadających przez okna z muzułmańskiego bazaru. Fikus nauczył się wyglądać przez okno ponad grzybem i widzieć tam to, co mu się prawie podobało: chodnik ceglany prowadzący do furtki z wyłamaną sztachetą dwa wiadra tkwiące na płocie do góry dnem, szmaty namoczone w ocynkowanej wanience, beczkę z piaskiem mającą na celu nudne zabezpieczenie przeciwpożarowe, zielone pomidory, które swoją wieczną niedojrzałością zgięły ku ziemi usychające pędy, kręcące się tu niekiedy szarobure myszki - cały ten ubogi, zaniedbany światek ziemi środka, na której przed wiekami z nieznanych przyczyn wystrzelił potężny promień i stopił w jedność dwa jej pierwiastki - subtropikalny i subpolarny, to znaczy Greków i Waregów. Wspomnienie o pierwszych zjawiało się o zachodzie słońca w tych nielicznych w Moskwie pogodnych dniach, kiedy niebo na zachodzie było bezchmurne. Zjawiał się wtedy jakiś daleki,

nieokreślony obraz: ponura dumna księżniczka porzucona przez wszystkich przy okienku w monasterze, w oczekiwaniu na kindżał, kroki na bruku w bramie, promienie zachodzącego słońca odbite w kirysie ukochanego, który wrócił po zwycięstwie pod Azowem albo może po klęsce, cóż to za różnica? Ważne, że oplótł ramionami piersi, co tam po cesarstwie, byle się dla niego, Rurykowicza otworzyć, urodzić następcę. Ratuj, książę! Czyż w monasterskiej celi mają więdnąć moje lędźwie, mam za życia przemienić się w bezpłodną pokojową magnolię, to znaczy fikus. Wareski zaś pierwiastek roślinny cieszył się widokiem śniegu spadającego na chodnik i płot, a także odsłoniętej po osypaniu się liści płaskiej czapy Potiesznego Pałacu. - Hejże ha! - wołał zwykle o tej porze strzelec Kołymagin i chociaż wciskał do doniczki u podnóża byłej magnolii niedopałek papierosa, magnolia go kochała, jako że przypominał jej pojawiających się wśród śnieżycy ojców lub wujków, niekiedy z tatarskim wykrojem oczu. - Nie zanieczyszczajcie doniczki obrzydliwym Pribpjem - mówiła gospodyni, jakby szeleściły skrzydła szarańczy. - Szkoda, że nie wolno zabierać broni do domu - odpowiadał strzelec Kołymagin. Stuknąłbym ciebie, babo! - Skończycie jako alkoholik! - szeleściła szarańcza. - Spalę twoją chałupę! - ryczał Kołymagin, zapędzał gospodynię do kąta, wykręcał jej ręce i nogi. - Legitymację partyjną oddam, a ciebie wykończę! Pewnego dnia dom rzeczywiście stanął w płomieniach, a wraz z nim - pokojowa magnolia. Stopienie się w jedność subtropikalnego isubpolarnego uczyniło ją bezpłodną jednak mogła (mógł) się palić. Dom trzeszczał, miauczały koty, w granicach możliwości, to znaczy tak jak piła elektryczna, trajkotała szarańcza, Kołymagin ryczał potężnie, nie gorzej od marszałka Czojbateana. Liście fikusa zżółkły, następnie skręciły się i wreszcie zapłonęły! Obok maleńkim płomykiem paliło się geranium. Wtedy fikus usłyszał jego sygnał. - Czyżbyś i teraz nie słyszał, nie słyszał, nie słyszał? - wołało rozpaczliwie. - Ach, to ty! - domyślił się wreszcie fikus i spłonął do końca. IV Suchy prowiant Dwieście kilometrów od Magadanu w górę trasą kołymską trwała zima. Nikita Gradów, który tego ranka wypychał z chodnika już trzecią taczkę z rudą, zdziwił się na widok jaskrawego

słońca. Było całkiem ciemno, kiedy wstawali i szli do pracy, zapowiadał się jak zwykle ponury, wietrzny, przenikający zimnem kołymski dzień, a teraz, podczas trzeciego wyjścia z górnego poziomu odkrywki, ukazały się w kryształowo czystym powietrzu „dziwnej planety” niezmierzone dale, gęste granatowe cienie, parowy porośnięte szczeciną tajgi i ogromna kopuła niebios nad pierwotną ziemią. Pod takim niebem można by było zapomnieć o historii ludzkości, to znaczy poczuć się wolnym, pod warunkiem, że się uda wymazać ze świadomości obrzydliwy widok katorżniczej pracy w odkrywce. Nikita przystanął na chwilę na szczycie wzgórza, udając, że musi zmienić rękę, odetchnął głęboko mroźnym powietrzem. Jeżeli nawiedzają mnie takie myśli, więc się jeszcze jakoś trzymam, pomyślał. Od pewnego czasu obserwował samego siebie jak kogoś postronnego, każdy przejaw swojej osobowości i swego ciała, stosując formułkę: „jeżeli jeszcze... więc jeszcze...” Doświadczenie łagrowe uczyło, że objawem najgorszym jest zanikanie owego „jeżeli”, człowiek zaczyna wówczas staczać się gwałtownie, aż się przekształci w „fitila”. Kiedyś podczas ogólnej kąpieli dostrzegł w zmętniałej szybie na korytarzyku łaziennego baraku odbicie chłopięcej postaci o wklęsłym brzuchu, kanciastych ramionach, wąskich biodrach z wystającymi kośćmi. Dopiero po dobrej chwili uświadomił sobie, że to on sam dziwnie odmłodzony. Czterdziestojednoletni dowódca korpusu wyglądał jak dwudziestoletni szeregowiec, zniknęły najdrobniejsze fałdki, przypominające o „socjalistycznych krągłościach”. Uwydatniły się szczegóły doskonale zaprojektowanej przez naturę sylwetki. Widok ten wcale go nie ucieszył, lecz przestraszył. Wiedział już, że nieoczekiwanie młody wygląd zawdzięcza brudnym szybom, nie przepuszczającym światła, pozorna młodość jest krucha, jak zmrożona sucha gałąź, stały głód i nadmierne zmęczenie nieuchronnie prowadzą do załamania, a następnie stoczenia się na dno, wtedy spełni się ulubiona przepowiednia śledczychczekistów: „Obrócisz się w obozowy pył!” Dlatego obserwował siebie, stosując każdorazowo łagierną formułkę: „jeżeli jeszcze - znaczy - jeszcze”. Jeżeli jeszcze czasami miewał sny erotyczne, budził się spleciony z Weroniką, w szczytowym momencie rozkoszy, więc jeszcze żył. Jeżeli czasem starczało charakteru, by wyskoczywszy z baraku zrzucić kufajkę i natrzeć się śniegiem, więc jeszcze żył. Jeżeli po pracy, zamiast zdrzemnąć się przy rozpalonym piecyku, prowadził długie spory filozoficzne na temat kryzysu pozytywizmu, znaczyło, że żył rzeczywiście, że wszystko jest potrzebne: marzenia o Weronice, choćby i masturbacja, poranne mycie śniegiem, odrobina gimnastyki, obrona dziedzicznej Gradowowskiej filozofii pozytywistycznej. Nierzadko jednak nawiedzały go myśli - jak je nazywał - ostateczne: po co to wszystko przeciągać, nie ma stąd

wyjścia, trzeba dać spokój szarpaninie, nie na wiele starczy młodości. Dawało o sobie znać wyczerpanie. Otrząsał się z przerażeniem, oddychał głęboko, zaciskał na przemian nozdrza, wdychając to jednym, to drugim strugę powietrza - według teorii buddyzmu indyjskiego pompowało ono do ciała niewidocznymi kanalikami energię kosmiczną. Nauczył go tej sztuki sąsiad z pryczy, były nauczyciel z Charkowa, który swój dziesięcioletni wyrok zainkasował za nadmierne uleganie „ideologicznym naukom wschodnim i dezorientowanie młodzieży radzieckiej”. Nikita był przekonany, że metoda buddyjska jest skuteczna i oczywiście mówił do siebie: „Jeżeli oddycham według systemu pranajamy, to znaczy że jeszcze żyję”. Wysiłkom mającym na celu zachowanie samego siebie towarzyszyła dziwna oziębłość w stosunku do rodziny. Nikita odpędzał myśl o srebroborskim domu, twarze rodziców, siostry, dzieci, niani... Nawet w snach usiłował oddalić pamięć o utraconym cieple minionego życia i to mu się udawało. Srebrny Bór zniknął, tylko podskakiwała jakaś wyrośnięta i gruba wiewiórka. Wiedział, lub prawie wiedział, że aresztowano żonę. W jednym z listów, które dotarły do niego przed dwoma laty już tutaj, na Kołymę, Mary napisała: „Weronika musiała opuścić nas nieoczekiwanie, wyparowała w nieznanym kierunku. Boria i Wierunia są u nas, są zdrowi”. Była to wiadomość o aresztowaniu, ale on zamiast uświadomić sobie przerażającą prawdę o tym, że jego słodka dziewczynka znalazła się w czekistowskim piekle, może w takim baraku jak ten, przy taczce. Odsuwał od siebie takie myśli, dopuszczał natomiast inne, niemal absurdalne: może się nawinął mężczyzna, może jakiś artysta ja uprowadził albo lotnik polarny... Targała nim gwałtowna zazdrość, wtedy nie bez satysfakcji zauważał: „Jeżeli jeszcze potrafię zazdrościć, to jeszcze żyję...” Więźniowie wiedzieli, że toczy się wojna, ale nie zdawali sobie sprawy z jej charakteru i rozmachu. Początkowo, kiedy dotarły pierwsze wiadomości, często pytano Nikitę jako wojskowego specjalistę, kiedy padnie Berlin. Rozkładał bezradnie ręce: jeżeli w ciągu tych lat, kiedy siedziałem w łagrze, nie udało się osiągnąć kardynalnych postępów w wojennej technologii, to o zdobyciu Berlina szkoda marzyć. Linia frontu przebiega gdzieś w środku Polski, Armia Czerwona utrzymuje ją z wielkim wysiłkiem. Wojna między Niemcami i Związkiem Radzieckim może trwać czas nieokreślony, zależnie od układu stosunków z krajami Ententy. Najprawdopodobniej skończy się wszystko zawieszeniem broni i długimi pertrakcjami między Stalinem i Hitlerem, a później być może - chociaż brzmi to paradoksalnie - paktem o współpracy.

Specjalny kontyngent przestępców szczególnie niebezpiecznych, do którego od dwu lat, to znaczy od momentu przywiezienia etapem z więzienia wewnętrznego, należał Nikita, był szczelnie odizolowany od świata zewnętrznego. Do niewielkiej, wyodrębnionej jednostki organizacyjnej, znanej pod budzącą strach nazwą Źielenłag, nie kierowano nawet nowych więźniów, dlatego też nikt tu nie wiedział ani o podpisaniu paktu z Hitlerem jeszcze w trzydziestym dziewiątym roku, ani o podziale Polski przez nowych sojuszników, ani o wybuchu wojny na Zachodzie i upadku Francji. W końcu na podstawie wyrywkowych wypowiedzi strażników wywnioskowano, że trwa wojna na zachodnich rubieżach kraju. Niedawno wydarzyła się sensacja. Sąsiad Nikity z dolnej pryczy, niegdyś wysoki urzędnik Kominternu, niejaki Zem Tedecki, będąc w jednostce sanitarnej, znalazł i ukrył pod kufajką skrawek brudnej gazety. Zuchwały polski Żyd dosłownie ryzykował życiem z ciekawości nowin politycznych. Opowiadano, że Aristow, szef zarządu Zielenłagu, osobiście wymierza karę więźniom za złamanie regulaminu, podobno w kopalni „Sieriebrianyj” za kradzież jakiegoś czasopisma wyprowadził więźnia poza żonę i zastrzelił z brauninga, jak w owianych chwałą czasach wojny domowej. Tak czy inaczej po pracy przy piecyku w kręgu najzaufańszych ludzi gazetkę oczyszczono, wyprostowano i nagle w czerwonawym, chwiejnym świetle ujrzeli komunikat Sowinformbiuro o walkach pod Smoleńskiem. Czyżby to była prawda? „Niezwyciężona i legendarna” w odwrocie? Oddano całą Białoruś, połowę Ukrainy, Niemcy okupowali kraje nadbałtyckie, Leningrad zagrożony? „Białorusi ojczysta, Ukraino złocista! Bagnetami obronimy wasze szczęście...” Oto, czego dotyczy urywek piosenki, który właśnie przyfrunął do żony Zielenłagu z głośników umieszczonych w żonie ogólnej! Nikita wycofał się wówczas od piecyka, położył na pryczy twarzą do sufitu obrośniętego brudnym szronem i lodem, nie wiadomo dlaczego żółtawym, jakby i na niego sikano. Nazwiska dowódców wojskowych, wymienione w komunikacie, nic mu nie mówiły, z wyjątkiem być może nazwiska dowódcy dywizji strzelców zmotoryzowanych generała majora Kolesnikowa, chyba się z nim spotykał na ćwiczeniach sztabowych, był czyimś adiutantem, czy nie Gamarnika? A więc diabli wzięli wszystko, czemu poświęcił tyle lat, kiedy pracował w zachodnim okręgu wojskowym, skoro Niemcy są pod Smoleńskiem, przecież to stara gazeta? Długo leżał, usiłował przestawić się na modłę wojskową, wyobrazić swoje postępowanie w czasach strasznego najazdu, siebie w sztabie frontu albo w pierwszej linii - na czele dywizji, ujrzeć siebie bodaj jako

szeregowego żołnierza pod niemieckim ostrzałem, ale na próżno. Ogromne zmęczenie, obojętność, wyniszczający głód, myśli o skórkach chleba, które podczas obiadu udało się zwędzić ze stołu, gdzie wydawano pieczywo i ukryć pod podszewką kurtki - troski lagrowego życia przesłaniały wszystko na świecie. Nurtowało go jedno pragnienie: przykryć się kurtką i zeżreć owe skórki chleba, smakowite i jakby nawet chrupiące, chociaż dał sobie słowo, że wykaże silną wolę, zachowa przysmak do rana i zje dopiero przed wyjściem do pracy. Po co jednak ćwiczyć wolę, po ci się dręczyć, dbać o „ludzkie oblicze”, dlaczego nie miałbym wylizywać talerzy, jak to robią „fitile”? Co w naszym życiu może zmienić wojna? Niemcy z pewnością nie dotrą do Kołymy, nie będzie okazji, by bohatersko zginąć za ojczyznę. Dookoła na pryczach znawcy polityki międzynarodowej prowadzili szeptem gorące dyskusje - byli to dawni teoretycy i praktycy komunizmu światowego. Nikita milczał, nie pytano go o nic, jakby z poczucia taktu, rozumiejąc, że w groźnej chwili dowódca RChACz przeżywa cierpienia. Ludzie dookoła robili wszystko, by zachować życie. Wytrwać - oto cel ich dążeń, nie przeoczyć najmniejszej możliwości podtrzymania sił cielesnych i duchowych, które się kiedyś przydadzą do wykonania jakichś przyszłych zadań. Kiedy się trafiła pod nogami gałązka płożącej się sosny, przeżuwano ją wraz ze szpilkami i korą do ostatniego włókienka - zawiera bowiem życiodajne witaminy. Szczególnie pożądane były ziemniaczane obierki, które czasem udawało się podkraść na zapleczu stołówki. Surowy nadgniły ziemniak uważano za podarunek losu, o którym pamiętano przez cały tydzień. Ktoś postanowił pić własny mocz, który nie tylko wzmacnia organizm, lecz także leczy wiele obozowych chorób. Niektórzy tak bardzo uwierzyli we właściwości lecznicze moczu, iż uznali, że teraz nic im nie grozi. Nikita także pił własny mocz, kiedy dostał owrzodzenia nóg, chyba rzeczywiście pomogło, wrzody zniknęły. Do kategorii środków ratujących życie i pomagających zachować „ludzką twarz” należały również rozmowy o polityce - wałkowano w nieskończoność przebieg zjazdów partyjnych, stanowiska opozycyjnych grup, umowy międzynarodowe, intrygi, hipotezy rozwoju sytuacji politycznej w kraju i świecie. Zapalczywość, z jaką właśnie dyskutowano o skrawku gazety - Nikita nie wątpił w to - wiązała się z formułą „jeżeli - ja - jeszcze - to znaczy - ja - jeszcze”. A on tymczasem leżał na pryczy i dręczył się nie myślą o wojnie, lecz o obojętnym stosunku do niej. W końcu w zakamarkach świadomości pojawiła się zbawienna formuła: skoro jeszcze z rozpaczą myślę o swojej obojętności, więc jeszcze nie jestem obojętny, jeszcze żyję. Naciągnął

kurtkę na głowę, zżuł swoje skórki chlebowe zębami zaatakowanymi przez szkorbut i zapadł w ciężki sen. Nic mu się miłego nie śniło, hormony milczały, jakby ścięła go od środka kołymska wieczna zmarzlina. Tamtego dnia, zaczynając trzecie podejście, czuł się beznadziejnie zmęczony, wykończony, niemal całkowicie starty z oblicza ziemi, nawet tej oto ziemi, oszpeconej ogromnym wykopem odkrywki. Więźniowie jeden za drugim pchali na górę z pochyłej sztolni taczki z urobkiem, na chwilę wychodzili na pagórek, skąd otwierał się widok na otaczający świat i zaraz się zaczynało uciążliwe zejście na dno odkrywki, gdzie ryczała, gwizdała i łomotała potwornie brzydka bagrownica, która nie wiadomo dlaczego nie potrafiła kopać, tylko przerabiała rudę. Pożywienie dostarczali jej więźniowie Zielenłagu swoimi taczkami. Jeżeli jestem taki zmęczony podczas trzeciego podejścia, pomyślał ponuro Nikita, ale nie dokończył, oślepiło go jaskrawe słońce, czyste powietrze napełniło płuca, ożywiło cały organizm, zniknęło zmęczenie. Jeżeli - ja - jeszcze - znaczy - ja - jeszcze... Nie wolno było zatrzymywać się na szczycie pagórka, z tyłu napierano, zaczął zjeżdżać w jakimś innym nastroju, z wielką nadzieją, że w drodze powrotnej do szybu znowu ujrzy słońce i noc nadejdzie inna, nie chmurna jak zwykle, lecz z gwiazdami, może będzie świecił księżyc, tak minie dzisiejszy dzień pracy, trzydzieści cztery podejścia, może dam radę, może... A jeżeli jeszcze myślę - być możewięc ja jeszcze... Na zakręcie, gdzie trzeba było co sił trzymać taczkę, by się nie stoczyła na stromiźnie i nie przewróciła - w takim przypadku żegnaj racja chleba - stali dwaj dobrze odżywieni strażnicy w kożuchach. Oglądali numery na piersiach więźniów i sprawdzali je w jakimś wykazie. - Sprawdzają kadry - powiedział z tyłu ZemTedecki. - W czasach rekonstrukcji kadry decydują o wszystkim. - Hej, Gradów, stop! - powiedział jeden ze strażników. - Rzuć taczkę! Za mną marsz! Jeden ze strażników poszedł w dół, drugi zarzucił karabin na ramię i ruszył za więźniem Gradowem, numer Ł148395. Nikita, zaskoczony i oszołomiony nieoczekiwaną odmianą, złamaniem powszedniego rytmu dnia, szedł teraz bez taczki obok pustych taczek w kierunku taczek pełnych. Niektórzy więźniowie patrzyli na niego ze zdziwieniem, przeważnie jednak pochłonięci pracą mijali obojętnie. - Pośpiesz się! Ruszaj nogami! - ryknął z tyłu strażnik. Weszli na wzgórze. Słońce tak mocno smagnęło twarz, że się zachwiał. Nogi same zawracały ku czarnemu otworowi sztolni.

- Idź w lewo! - warknął konwojent. - Dokąd prowadzisz, szefie? - spytał Nikita na więźniarską modłę. - Zamknij się, w mordę jebany! Idź w lewo! Nikita wyczuł, że konwojent zdjął z ramienia karabin i trzymał go w pogotowiu. Wszystko odbywało się w stylu Zielenłagu, z wyjątkiem być może nieoczekiwanego spaceru wąską ścieżką wśród iskrzących się zasp śnieżnych. Kwadrans później doszli do baraku administracyjnego, otynkowanego, z prawdziwymi, oszklonymi oknami, widać było przez nie - cud nad cudy - kobiece twarze, były to oczywiście więźniarki pracujące w biurze. Koło ganku stał wojskowy samochód terenowy, a na poręczach ganku siedzieli dwaj dowódcy, nadstawiając twarze pod słoneczne promienie. Gawędził z nimi uśmiechnięty przymilnie sam naczelnik łagru, wszechmocny Aristow. Wojskowi ledwo go słuchali, spoglądali na niego z wyraźnym lekceważeniem, chociaż obaj byli w stopniach lejtnantów. - To ten? - jeden z lejtnantów wskazał palcem zbliżającego się Nikitę. Drugi gwizdnął lekko, pewnie na widok szczególnie niebezpiecznego wroga ludu. Na ganku obok wypucowanych butów majora Nikita ujrzał spakowany i zawiązany swój worek na rzeczy. Przenoszą mnie dokądciś. Widocznie zrewidowano sprawę, teraz pewnie dostanę czapę, pomyślał bez lęku. Ale dlaczego przyjechali wojskowi a nie czekiści? No cóż, to logiczne. Sądził mnie trybunał wojskowy, więc wojskowi mnie zabierają na rozprawę rewizyjną, szczególnie niebezpieczny wróg musi być rozstrzelany w związku ze stanem wojennym. Rzecz dziwna, pod wpływem tych myśli poczuł się niezwykle lekko - słońce, roziskrzony śnieg, wojskowi, rozstrzelanie! - przecież to lepsze niż powolne umieranie wśród wiecznej zmarzliny. - Siadajcie do samochodu! - rozkazał jeden z lejtnantów. - Dokąd mnie wieziecie? - spytał Nikita. Świadomość, że czeka go rozstrzelanie, przywróciła Nikicie dawne poczucie godności własnej. - Wsiadaj, Gradów, wsiadaj! Czyżbyś nie miał ochoty opuszczać naszego kurortu? - zaśmiał się Aristow. - Zostaniecie poinformowani w stosownym czasie - powiedział drugi lejtnant obojętnym, żołdackim, ale przecież nie czekistowskim tonem.

Lejtnant usiadł obok kierowcy, a Nikita usadowił się z tyłu, obok pierwszego lejtnanta. W drodze lejtnant krzywił się i odwracał od więźnia. Czy to był objaw niechęci klasowej, zastanawiał się Nikita. W końcu jednak zrozumiał, że dobrze utrzymany, pachnący wodą kołońską lejtnant cierpi z powodu odoru zalatującego od więźnia. Długo jechali wąską, krętą drogą biegnącą wzdłuż wąwozu; na przełęczy samochód utknął w głębokich zaspach. Lejtnanci wysiedli, by popchnąć wóz. Nikita zaproponował pomoc, ale został ostro skarcony. Wkrótce po tym epizodzie wyjechali na szeroką drogę, którą jeździły kolumny samochodów ciężarowych. Była to sławetna trasa kołymska, zbudowana niemal dosłownie na kościach więźniów, biegnąca od Magadanu na północ na przestrzeni prawie tysiąca kilometrów. Nikicie kręciło się w głowie, raz po raz zamykał oczy, widok drogi, pozornie wolnej, robił przygnębiające wrażenie. Tymczasem samochód skręcił na boczną drogę, biegnącą dnem wąwozu między martwymi wzgórzami, pokrytymi jedynie szczeciną płożących się krzewów. Stopniowo wąwóz się rozszerzył, minęli niewielki obóz z wieżami strażniczymi i ogrodzeniem z drutu kolczastego, następnie osiedle - kilka rozrzuconych tu i tam baraków i pojedynczych domków, wjechali na niewielkie lotnisko i zatrzymali się. Na ich widok w samolocie TW2, jedynym na lotnisku, zaczęto rozkręcać trzy śmigła. Nikicie kazano wysiąść z samochodu i poprowadzono do samolotu. Miał wrażenie, że worek z rzeczami, który dźwigał na ramieniu, jest cięższy od taczki. Radość spowodowana nieoczekiwaną i nieprawdopodobną przemianą pozbawiła go sił. Nie myślał o niczym, tylko łapczywie łowił ustami powietrze, a może chwile owej przemiany, jakby pragnął wypić wszystko do końca, niczego nie zapomnieć. W samolocie pilot, ubrany w skórę z futrem i futrzane unty, rzucił mu wielkie pikowane spodnie, dwie kufajki, kożuch, walonki, futrzaną czapkę. - Ubierzcie się - zawołał - bo moglibyście nie dojechać! Silniki pracowały już na pełnych obrotach. Samolot zaczął kołować na pas startowy. Nikita siedział na workach, był sam w obszernym kadłubie z dwoma kwadratowymi okienkami. Znał te samoloty, jeszcze za jego czasów zaczęto je wycofywać z lotnictwa bombowego i przenosić do transportu. Kilka minut później pilot wyszedł z kabiny i podał Nikicie sporą paczkę. - Mam polecenie wręczyć wam suchy prowiant. - Oddzielnie podał łyżkę i otwieracz do konserw. - A wam polecono pożywić się. - Wyciągnął jakąś listę i ogryzek ołówka. - Proszę pokwitować odbiór.

Zostawiwszy Nikitę sam na sam z suchym prowiantem, zniknął w kabinie; samolot popędził do przodu, minął domki, wlot doliny porośniętej lasem i oderwał się od ziemi. Wtedy więzień z numerem Ł148395 rozpakował suchy prowiant. Było tam pęto suchej kiełbasy, puszka konserw wieprzowych,

puszka

szprotów,

kawał

żółtego

sera,

paczka

masła,

puszka

mleka

skondensowanego, puszka kompotu z gruszek, dwie tabliczki czekolady Siewier, duża czerstwa bułka chałka, trzy opakowania waniliowych sucharków. Poszło w zapomnienie wszystko miłość, wojna, więzienie. Jedyne, co w tej chwili istniało - to rozłożona na worku porcja suchego prowiantu według normy należnej dowódcom wojskowych sił powietrznych. Półprzytomnie jął łamać i wpychać do ust czekoladę z kawałkami opakowania, zgarniał łyżką masło i także je łykał. Potem szarpał zębami twardą, nieprawdopodobnie smaczną kiełbasę, upychał do ust kawałki żółtego sera, chały, wracał do czekolady, do masła, aż wszystko przemieszało się w ustach w słodkosłoną i tłustoserową masę, którą przełyk konwulsyjnie tłoczył w dół, do żołądka spływającego sokami trawiennymi z niewielką domieszką krwi z drobnych ranek. Szybko pochłonął wszystko prócz konserw. Chciał sięgnąć po otwieracz do konserw, by kontynuować ucztę, ale osłabł nagle. Oszołomiło go uczucie przejedzenia. Samolot zapadał się w powietrzne dziury, a były dowódca korpusu Nikita Gradów pogrążał się w omdlenie, tylko od czasu do czasu odzyskiwał przytomność wśród łoskotu metalu i ryku trzech silników. W takich chwilach próbował schować do swego worka puszki z konserwami mięsnymi, szprotami, kompotem, mruczał do siebie, że nic więcej nie dadzą, rozwiązywał tasiemki, kręcił się niemrawo, przeklinał, usiłował opanować mdłości, aż się ostatecznie wyłączył z rzeczywistości. - Mamy czwarty silnik - powiedział do kolegi lotnik, który zajrzał do Nikity. - Nasz pasażer chrapie jak twój junkers. Lotnicy nie wiedzieli, kogo mają przewieźć z Kołymy na „kontynent”, ale domyślali się, że to ktoś ważny, nie wiadomo, wróg czy bohater, ale raczej wróg. Wygląda na faszystę, pewnie wieziemy go na sąd narodów. Nie daj Boże ujrzeć takiego we śnie, na jawie jeszcze ujdzie, ale we śnie niech Bóg broni. Godzinę przed lądowaniem Nikitę obudził potworny ból żołądka. Wydawało się, że szarpią mu wnętrzności zwojem drutu kolczastego. Chciał wstać, ale bezsilnie zsunął się z worków na metalową podłogę i z jękiem potoczył w ogon samolotu. Z ust chlusnęły nie przetrawione przysmaki zmieszane z sokiem żołądkowym i krwią. W bazie wojskowej pod Mikołajewskiem na Amurze wyciągnięto go nieprzytomnego z

samolotu. - Ładne sprawy - lotnicy skrobali się w głowę. - A mówią, że nikt nie zmarł od nadmiaru żarcia... - Kretyni! - powiedział lekarz wojskowy. - Kto daje wygłodzonemu człowiekowi tyle jedzenia na raz, jeżeli nie zamierza go zabić? - Co my tam wiemy, kazano, więc wykonaliśmy - lotnicy szli do domów zmartwieni; zdążyli się już przyzwyczaić do ponurego pasażera. Nie umarł jednak, przeciwnie, po tygodniowym pobycie w szpitalu wojskowym, gdzie żywiono go rosołem z kury i gotowanym ryżem, szprycowano zastrzykami z glukozy i witamin, odzyskał zdrowie i siły. Leżał w oddzielnym boksie, w świeżej pościeli. Za oknem przykry listopadowy wiatr kołysał oblodzone świerki, na których siedziały gawrony. Dlaczego tak skaczą koło mnie - zastanawiał się. Może szykują pokazowy proces przeciwko szkodnikom wojskowym, który ma usprawiedliwić klęski na froncie? Nie wypada skazać na karę śmierci wynędzniałego więźnia, skazaniec powinien prezentować się kwitnąco, to logiczne. Każdego ranka sanitariusz przynosił „Izwiestia” i „Czerwoną Gwiazdę”. Miał wrażenie, że ktoś troszczy się o to, by był zorientowany w sytuacji. Nikita doskonale umiał czytać prasę, pustosłowie, wszelkie niedomówienia, dwuznaczne frazesy, więc bez trudu zrozumiał, że sytuacja na froncie jest rozpaczliwa, lada dzień może paść Moskwa. Po raz pierwszy zainteresowało go rozmieszczenie wojsk. Poprosił o ołówek i jął na marginesie gazety robić jakie takie taktyczne szkice. Wysiłki radzieckiego dowództwa wyglądały jak przykrótka kołdra. Myśl o wkroczeniu Hitlera do Moskwy zbulwersowała go nagle. Dziwne, pamięć o Zielenłagu prawie doszczętnie wyparowała, tylko czasem w sennych koszmarach, w których gromadziły się wszystkie strachy jego życia, łącznie z marynarzami kronsztadzkimi, pojawiał się monotonny ruch taczki, ścieżka znana w najdrobniejszych szczegółach, zjazd do sztolni, nawrót, drugi nawrót, trzeci, jakby jedynym sensem życia były te nawroty, jakby żył miliony lat i zawsze koło taczki obracało się równie ciężko. Nagle uświadomił sobie, że się przygląda plecom pielęgniarki Tasi opiętym białym fartuchem. Obudziło się gwałtowne pożądanie, bez żadnej formułki „jeżeli - ja - jeszcze ...”, lecz po prostu potrzeba natychmiastowego działania: zerwać szmatki, podnieść nogi, rozsunąć

palcami szparkę, wejść w nią, popracować aż do spazmu rozkoszy... Po wymianie spojrzeń Tasia zjawiała się w boksie w towarzystwie koleżanki. Major służby medycznej Gurewicz codziennie po badaniu sadowił się na brzegu łóżka i wszczynał z pacjentem pogaduszki na tematy filozoficzne. - Niekiedy, Nikito Borysowiczu, nawiedzają mnie dziwne myśli. Jak panu wiadomo, jestem przekonanym materialistą, zastanawiam się czy nawoływania do poświęcenia nie trącą idealizmem? - Co mnie czeka, Michaile Jakowlewiczu? - pytał Nikita. Major wzruszał ramionami. - To nie należy do moich kompetencji... Pewnego ranka przyszedł zaabsorbowany, szybko zmierzył temperaturę, ciśnienie, przejrzał wyniki nowych analiz. - Gratuluję, Nikito Borysowiczu, doskonałej formy - powiedział. - Dzisiaj, dokładniej teraz, pożegnam się z panem. Przez oszklone drzwi widać było na korytarzu jakąś postać w czapce, jaką noszą dowódcy. To koniec, pomyślał Nikita. Moja historia dobiegła końca. Teraz nie pozwolę, by mnie męczyli, podpiszę wszystko, na procesie także powiem wszystko, czego ode mnie zażądają. Nasz opór nic dla nich nie znaczy. Kazano włożyć na piżamę kożuch z samolotu i załadowano do emki. Okna nie były zasłonięte, zobaczył niewielkie osiedle leżące pomiędzy wzgórzami. Tutejsza tajga wyglądała całkiem inaczej niż na Kołymie, potężne świerki i modrzewie sięgały wierzchołkami pod same niebiosa. Jazda trwała krótko, kwadrans później zajechali przed willę, która mogłaby pasować do alpejskiego krajobrazu, gdyby nie pomalowano jej na różowo. W środku było ciepło i przytulnie, na podłodze leżały dywanowe chodniki, na oknach aksamitne zasłony, na ścianie obraz Wiatrołom, ogromny odbiornik radiowy. Lejtnant, który Nikicie towarzyszył, strzelił obcasami, zasalutował i wyszedł. Otworzyły się drzwi do sąsiedniego pokoju, stanęła w nich pielęgniarka Tasia. Tym razem zamiast białego fartucha miała na sobie jedwabną bluzeczkę, która wdzięcznie uwydatniała piersi. - Musicie się przebrać, towarzyszu generale lej mancie - powiedziała miłym, kobiecym głosikiem. Za nią ujrzał sypialnię i szerokie łóżko, na którym leżał mundur generalski z trzema

orderami, obok na podłodze stały wysokie buty. Nie wiedząc dokładnie, co się dzieje, nie pytając o nic, rzucił się do sypialni, zgarnął Tasię, chciał ją rozebrać, ale zabrakło cierpliwości, pchnął na łóżko, szarpnął do góry spódniczkę. Rozkosz zmysłowa nie przysporzyła cierpień, jak wówczas, kiedy dopadł suchego prowiantu, co prawda na skutek długotrwałego i wciąż się powtarzającego pobudzenia boleśnie otarł członek. Resztę dnia spędził w słodkiej niewoli u Tasi. Młoda kobieta ostrzygła go, ogoliła, ubrała w trykotową bieliznę, bryczesy i mundur z doskonałego sukna. Tasia posiadała wszelkie kwalifikacje niezbędne do zadbania o mężczyznę. - Będziemy dzisiaj mieli na kolacji gościa, towarzyszu generale lejtnancie - rzekła zalotnie. Nic więcej nie powiem, to niespodzianka. Gościem był generał major Szerszawyj Konstantin Władimirowicz, którego Nikita znał jako Kokęzesztabu z czasów służby na Białorusi. Miał wówczas opinię swego chłopa, uczestniczył w koleżeńskich popijawach, grywał na gitarze, uchodził za znawcę damskiego kontyngentu w Mińsku i Witebsku, krótko mówiąc, reprezentował typ rosyjskiego huzara, który się pojawił także wśród proletariackich wojskowych. Teraz utył, potężne bary obrosły tłuszczem, mundur opinał się na grubym tyłku, oczy jednak jak dawniej błyszczały przyjaźnie, wyglądało na to, że pomimo wysokiego stopnia pozostał dawnym Kokąze - sztabu. Od progu rzucił się do Nikity z rozpostartymi ramionami, wyściskał, wilgotnymi wargami wycałował twarz - policzek, ucho, oko, wreszcie usta - od lejbgwardii huzarskiego komunistycznego! - Znowu jesteś z nami, Nikituszka! Toż to szczęście prawdziwe dla całego wojska! Zawsze byłeś ozdobą, ulubieńcem kadry dowódczej! Wściekaliśmy się, kiedy ciebie... To z pewnością pomyłką - myślałem! Potem mnie także zgarnęli... - Siedziałeś także? - spytał Nikita. Każdego mógł sobie wyobrazić jako aresztanta, ale nie Kostię! - A jakże! - zawołał Szerszawyj. - Zabrali mnie w trzydziestym dziewiątym, kiedy służyłem na Kaukazie. U nas wtedy aresztowali wszystkich do stopnia dowódców batalionów. Wiesz, Nikito, dopiero pół roku temu wróciłem z Intaugoła! Przy stole Szerszawyj podniósł prawie do żyrandola szklanicę koniaku. - Piję za powrót do kadry dowódczej Armii Czerwonej legendarnego dowódcy dywizji

Nikity Gradowa! Wlał koniak, jakby w środku miał zamiast wnętrzności duży pojemnik na napoje alkoholowe. Przełknął i usiadł zadowolony z siebie, najedzony, wesolutki, taki niezniszczalny, z gatunku nierobów, bez których żadna sprawa nie ruszy z miejsca. - Wiesz, kogo onegdaj spotkałem w dowództwie naczelnym? Mego imiennika Kostka Rokossowskiego! Zwolnili go, zwrócili wszystkie ordery, otrzymał już nominację na wysokie stanowisko. - Odwrócił się do Tasi, która cała w skowronkach dokładała generałom na talerze przysmaki. - Dziecinko kochana, wyjdź na niewielki spacerek, dobrze? Musimy z generałem lejtnantem pogawędzić, póki wóda nie uderzyła nam do głów. Tasia nie kazała sobie dwa razy mówić, włożyła futerko i pobiegła do wojskowego sklepiku, by przy okazji kupić generałowi sweter pod mundur, skarpety odpowiednie do stopnia, przybory do golenia. Nie musiała podsłuchiwać sekretów, miała inne obowiązki. - Przyjechałem do ciebie z poleceniem - powiedział Szerszawyj - nie pomyśl tylko, że od... zerknął na lewo, na prawo, popatrzył na obraz Wiatrołom, znajdujący się za plecami, podniósł oczy na sufit. - Nie od tych tutaj, słowo honoru, lecz od dowódcy Frontu Zachodniego, tak właśnie, od Gieorgija Konstantinowicza. Wiesz przecież, jak wygląda sytuacja, można się zorientować nawet na podstawie prasy, a w rzeczywistości jest pięciokrotnie gorzej. Żuków ceni ciebie jako fachowca i kazał powiedzieć, że obecnie rozstrzygają się losy ojczyzny. Jeżeli Moskwa padnie, cały kraj, a więc i my dziesiątki lat będziemy niemiecką kolonią. Nikita, który bawił się szklanką patrząc na obrus, podniósł gwałtownie oczy i spojrzał na posłańca. Generał major Szerszawyj dramatycznie skinął głową: - Wybacz, Nikito, że dodam coś od siebie. W takich chwilach musimy zapomnieć o osobistych krzywdach, ojczyzna to więcej niż... Wiesz, co mam na myśli... Krótko mówiąc, chcą, żebyś objął dowództwo Specjalnej Armii Uderzeniowej, formowanej obecnie ze świeżych jednostek uralskich i syberyjskich. Nie muszę mówić, że twoją „bliicherowską sprawę” umorzono, a ty zostałeś całkowicie zrehabilitowany. Co więcej, przygotowano rozkaz o awansowaniu ciebie do stopnia generała pułkownika. Nieźle, prawda? - Czy to uzgodniono ze Stalinem? - spytał cicho Nikita. Czuł się trochę tak jak wtedy w samolocie, budziły się lekkie mdłości w głębi duszy, lub w głębi żołądka, z nadmiaru koniaku lub z powodu lawinowej łaskawości władz zwierzchnich.

- Oczywiście! - zawołał Szerszawyj. - Zdradzę sekret, awans na stopień generała pułkownika to propozycja osobiście Józefa Wissarionowicza! Nikita spojrzał posłańcowi w oczy, płonęła w nich stalinowska euforia, zachwyt, hipnotyczne szczęście z przynależności do wielkiej sprawy. Walczyć za ojczyznę, bronić w ten sposób kremlowskich przestępców - cóż to za los przeklęty. Walczyć przeciwko rasowej hegemonii Hitlera o klasową przewagę Stalina! Szerszawyj nie dojrzał zachwytu w oczach Gradowa, zaniepokoił się, sięgnął po butelkę koniaku. - Rozumiem, że jesteś zaskoczony, musisz wszystko przemyśleć, uporządkować. Wróćmy do sprawy jutro, zgoda? Znowu wlał do gardła szklankę ciemnobursztynowego płynu, sięgnął widelcem po kęs jesiotra w galarecie. - Ale jutro musisz się, Nikito, zdecydować. Liczy się każda godzina. Guderian może lada chwila przełamać front, zgodnie z doniesieniami wywiadu nie robi tego na razie z powodu braku paliwa. Po tych słowach okazało się, że generał major jest nielicho ululany. Zgodnie z najlepszymi tradycjami garnizonowych libacji pchał się do Nikity z uściskami, przechwalał się swymi rozległymi stosunkami w dowództwie naczelnym, swoją odwagą, przenikliwością strategiczną i talentem taktycznym, przyrzekał polec razem „broniąc ostatniej reduty socjalizmu”, wygłaszał niezliczone toasty za zwycięstwo, za oręż rosyjski, za kobiety, dzięki którym „życie jest wspaniałą przygodą”... Kiedy wróciła Tasia, Szerszawyj, jakby ujrzał ją po raz pierwszy, zachwycił się urodą tej - jak to sformułował - idealnej frontowej przyjaciółki, wzniósł toast za nią, pozazdrościł Nikicie szczęścia, napomknął niedwuznacznie o swojej pomocy w jego urzeczywistnieniu - „wiem, niestety, z własnego doświadczenia co znaczy brak kobiecego towarzystwa” - zażądał gitary, zaintonował całkiem niezłym, chociaż pijackim barytonem „Serce, to najpiękniejsze słowo świata”, a później, całkiem pijany prosił Nikitę o pozwolenie spędzenia godzinki sam na sam z Tasią w drugiej sypialni po to, by bodaj raz w życiu miała okazję poznać prawdziwe kobiece szczęście... Wreszcie wyłączył się, zahaczywszy pyzatym lewym policzkiem o spodek z czerwonym kawiorem. Gitarę przejęła Tasia, zanuciła cygański romans „Moje ognisko płonie we mgle...”. Jaką wspaniałą babę sprokurowali dla mnie! - pomyślał zamroczony alkoholem Nikita, pogłaskał jej

plecy i wyszedł na ganek, by wytrzeźwieć na świeżym powietrzu. Tu spotkał sierżanta Waśkowa, swego dawnego kierowcę, z czasów służby na Dalekim Wschodzie, obecnie, rzecz jasna, awansowanego do stopnia starszego sierżanta. Jego gęba wydała się Nikicie sprytniejsza i bardziej nieprzenikniona niż przed laty. Waśkow zasalutował. - Melduję się do waszej dyspozycji, towarzyszu generale podpułkowniku! - wrzasnął. Aha, już wie o trzeciej gwiazdce! Nikita odrobinę się pośliznął na ganku, wsparło go natychmiast wierne ramię Waśkowa. Z otwartych drzwi płynęła pieśń Tasi, utytułowany posłaniec bełkotał coś w spodeczek z czerwonym kawiorem. Należy wszystko rozważyć, to także. Nikita ścisnął dłońmi twarz - raz, dwa, trzy - cofnął dłonie i wyprostował się jako dowódca Specjalnej Armii Uderzeniowej. Jutro niezwłocznie przeanalizuję wszystko w najdrobniejszych szczegółach. Dopiero teraz uświadomił sobie, że oto osiągnął wiek dojrzały, pełnię swoich sił. Rano przedstawił Szerszawemu wykaz zawierający nazwiska dwóch tuzinów dowódców. Generał major, krzywiąc się od bólu głowy, przeczytał go, przesuwając od nazwiska do nazwiska drżący z powodu kaca palec. - Pułkownik Wujnowicz, podpułkownik Bachmet, major Korbut... Doskonale ich znam, świetni oficerowie... Wyjął z kieszeni wymiętoszoną chustkę, wydmuchał w nią nochal, który niejedno widział. „Przewiało w samolocie, psia kość”. Spojrzał z wdzięcznością, acz nieco bezczelnie na Tasię, która postawiła przed nim upragnioną poranną czareczkę. - O ile wiem, wszyscy oni jeszcze żyją - powiedział twardo Nikita. - Trzeba ich niezwłocznie odszukać w obozach. Bez nich nie podejmę się dowodzenia Specjalną Armią Uderzeniową. - Dziękuję, Nikito - Szerszawyj patrzył na niego załzawionymi oczami - łyknął poranną. Tego właśnie teraz trzeba. Skompletować kadry. Dzięki, generale pułkowniku! Muszę ci zakomunikować, że jestem upoważniony do przyjęcia wszystkich twoich żądań. Napłynęła fala wzruszenia, pod jej wpływem Nikita o mało nie wybuchnął płaczem, ale się opanował, przespacerował po pokoju, łagodnie, nawet czule spławił Tasię do kuchni i zatrzymał się na przeciwko posłańca, z drugiej strony stołu. - W takim razie pewnie domyślasz się, czego dotyczy moje główne żądanie? Gdzie jest moja żona? Szerszawyj rozpromienił się, widać było, że na to pytanie potrafi odpowiedzieć bez trudu. - Z nią wszystko dobrze. Przebywała w łagrze o zwykłym rygorze na Północnym Uralu,

pewnie już powiadomiono ją o rehabilitacji. Więc, Nikito Borysowiczu, niedługo zobaczysz się ze swoją pięknością w Moskwie. Jaka ona była piękna, kochał się w niej cały garnizon. Uwodzicielska i nieprzystępna, rzadkie zestawienie, a jaka świetna tenisistka! Po prostu nie kobieta, lecz uosobienie dwudziestego wieku... - Nie gadaj tyle - przerwał mu Nikita. - Co jest z moim bratem? Czerwona, spocona twarz spochmurniała. - To gorsza sprawa, Nikito. Na razie nie wpadliśmy na jego ślad. Cyryl otrzymał wyrok bez prawa do korespondencji, a wiesz przecież, że... Nikita nie słuchał, stanął w kącie, wsparł się rękami o ściany. Zamordowali, dranie, mego braciszka, mego „surowego młodzieńca”, wyznawcę marksistowskiej utopii, brudny, wszawy czekista zastrzelił go w tył głowy, świnie czekistowskie, w zasraną dupę was wszystkich! Dobra, da Bóg, zwyciężymy Hitlera, a wtedy wrócimy do sprawy! Zatroskany generał major Szerszawyj wpatrywał się w wychudzone plecy Gradowa, opięte ciemnozielonym suknem, pod którym wyraźnie rysował się kręgosłup niczym linia Maginota. Oby tylko Nikita nie zmienił zdania, bo wtedy cała misja weźmie w łeb! Zaczął ględzić o czołgach Guderiana, o biegu historii, o tym, że istnieje jeszcze nadzieja na odszukanie Cyryla, że przeżył to wszystko sam, wie co i jak, niedawno popijał i wspominał wszystko ze swoim imiennikiem Kostkiem Rokossowskim, ale przede wszystkim jesteśmy żołnierzami, kto jak nie my, będzie walczył za ojczyznę, przecież nie enkawudziści... Miał wrażenie, że Nikita nie słucha, co się potwierdziło, kiedy tamten odwrócił się gwałtownie, minął go, otwierając wszystkie drzwi, przywołał Tasię i Waśkowa, zaczął dzwonić, połączył się z lotniskiem, by się dowiedzieć, kiedy przygotują samolot dla generała pułkownika Gradowa. Okazało się, że samolot jest gotowy i czeka na niego. Uściskał Tasię, tulącą się do niego serdecznie. - Zegnaj, maleńka pani wielkiego domu - uśmiechnął się. - Nie „żegnaj”, Nikito Borysowiczu - szepnęła. - Powiedzmy sobie do widzenia. Wszyscy troje - dwaj generałowie, jeden rozlany, tłusty, pijaczyna radziecki, drugi szczupły, jakby białogwardyjskiego chowu, i sentymentalnie pochlipująca kobietka - wyszli na ganek. Waśkow korbką rozkręcał silnik. - Muszę ci powiedzieć coś jeszcze - rzekł Szerszawyj.Typują mnie na szefa sztabu w twojej armii. Chyba nie masz nic przeciwko temu?

- Owszem, mam - powiedział Nikita twardo, nawet jakoś okrutnie. Nagle ryknął samochód z nadspodziewaną mocą, jakby cała niedobita Rosja.

V Bemol Pewnego listopadowego dnia czterdziestego pierwszego roku czytelnicy gazet i słuchacze radia dowiedzieli się z komunikatu Sowinformbiuro o zniszczeniu przez eskadrę samolotów bojowych pod dowództwem majora Dielnowa osiemdziesięciu niemieckich samochodów, ponad dwudziestu

transporterów

opancerzonych,

czterech

czołgów

i

dwudziestu

dział

przeciwlotniczych. Natomiast zgrupowanie majora Komarowa w ostatnich ośmiu dniach zniszczyło sześćdziesiąt czołgów nieprzyjaciela, czterysta dwadzieścia samochodów i zadało ciężkie straty trzem pułkom piechoty i szwadronowi kawalerii. Tego dnia Kwatera Główna Hitlera informowała, że natarcie na Ukrainie przebiega pomyślnie. Na przedpolach Charkowa zgrupowanie czołgów zaatakowało kolumnę pancerną Rosjan. Z liczby osiemdziesięciu czterech czołgów nieprzyjaciela zniszczono trzydzieści cztery, pozostałe zmuszono do ucieczki. Bombowce niemieckie kontynuują bombardowanie obiektów wojskowych w Moskwie. Łodzie podwodne zatopiły pięć angielskich okrętów transportowych o łącznej wyporności dwadzieścia pięć tysięcy ton. Komunikat dowództwa fińskiego z tego samego dnia informował o pomyślnych walkach na południe od Pietrozawodzka. Dobiega końca operacja oskrzydlająca duże zgrupowanie sił przeciwnika. Brytyjskie ministerstwo lotnictwa donosiło o systematycznych nalotach na cele w Hamburgu i Szczecinie. W obu miastach płoną doki i obiekty przemysłowe. Anglicy stracili jeden bombowiec. W Libii burza piaskowa przerwała wszystkie naziemne działania. Sytuacja bez zmian. Tego samego dnia naczelne dowództwo włoskie informowało, że konwój brytyjski, po pomyślnym nalocie samolotów włoskich, w dalszej drodze do Gibraltaru został zaatakowany przez włoskie okręty podwodne. Zatopiono torpedami dwa okręty. W starciu powietrznym zestrzelono trzy hurricany. Krótko mówiąc, tego dnia na wszystkich frontach tak pięknie się rozwijającej wojny światowej było dość spokojnie. Do takiego wniosku doszedłby każdy czytelnik powyższych

komunikatów, z wyjątkiem majora służby medycznej Sawwy Kitajgorodskiego. Dla niego dzień ten był po prostu kontynuacją niekończącego się przeraźliwego koszmaru, który go porwał od pierwszej chwili pobytu na froncie; spokoju nie było. Szpital wojskowy ciągle musiał się ratować ucieczką. Ledwo zdążyli zorganizować blok operacyjny, natychmiast przysyłano rozkaz o cofaniu się albo zwyczajnie zaczynał się palić dach, rozsypywała się ściana, załamywały schody; strefa bezpośrednich działań bojowych raz po raz ogarniała swym zasięgiem szpital. W ubiegłym tygodniu personel szpitala musiał o własnych siłach stoczyć walkę z plutonem niemieckich motocyklistów. Dla chirurga tej klasy co Sawwa, który w swojej klinice wykonywał skomplikowane anastomozy, najgorsze polegało na tym, że tu był po prostu „rzeźnikiem”, a pracy dla „rzeźnika” ciągle przybywało. Rannych było trzykrotnie więcej niż miejsc w szpitalu. Pułkownik Nazarenko, szef dywizyjnej służby medycznej, zgodnie z tajnymi wytycznymi żądał, by w pierwszej kolejności operować rannych, którzy mogli wrócić na front. Sawwa kierował się resztkami niemodnej już etyki lekarskiej, operował w kolejności przybycia, statystyka możliwości powrotu na front wyglądała fatalnie z powodu koniecznych amputacji. Dodajmy do tego stały niedostatek środków dezynfekcyjnych, tracone podczas pospiesznych odwrotów narzędzia, aparaturę, materiały opatrunkowe, wątpliwe warunki aseptyczne w bloku operacyjnym, przemęczenie personelu, fakt, iż z dziesięciu chirurgów trzech było rannych. A maruderstwo sanitariuszy, którzy nie tylko okradali rannych, lecz stale, nawet pomimo groźby natychmiastowego rozstrzelania, kradli spirytus... taka to sytuacja. Teraz pozwolimy sobie zaprezentować statystykę szpitala dywizyjnego, w którym chirurgiem naczelnym jest major Kitajgorodski, statystykę odzwierciedlającą stan rzeczywisty, a nie tę, którą chciałby mieć na biurku pułkownik Nazarenko. Przed kilkoma dniami szpital przeniesiono do miasteczka Klin pod Moskwą, na styku Szesnastej i Trzydziestej Armii, gdzie mu przydzielono nie uszkodzony budynek szkoły średniej. Lekarze i pielęgniarki spodziewali się, że zostaną tu na dłużej, jako że za Klin odwrotu nie ma. Sawwa przypomniał sobie wyprawę do Klina na uroczystość - koncert na cześć Czajkowskiego, to przecież rodzinne strony bohatera narodowego, tu stał jego fortepian. W autobusie było wesoło, gadano cały czas, nawet się nie spostrzegli, kiedy przyjechali na miejsce. W budynku szkolnym urządzono całkiem wygodne sale dla chorych, a wolno stojący parterowy blok sportowy przeznaczono na „sortownię” - czyli izbę przyjęć - i „rzeźnię” - jak podkomendni Sawwy, młodzi chirurdzy z właściwym sobie czarnym humorem nazywali salę

operacyjną. Pracowali tutaj dniami i nocami, cięli skórę i tkanki mięśniowe, piłowali kości, koagulowali naczynia krwionośne, amputowali kończyny dotknięte gangreną, usuwali strzępy rozmiękłej tkaniny, zszywali mięśnie i skórę i jeszcze raz to samo, jeszcze raz... jakby cała ludzkość postanowiła wyzbyć się nadmiaru ciała. Powszechnie stosowano metodę miejscowego znieczulenia, opracowaną niegdyś przez profesora Gradowa i jego asystenta Kitajgorodskiego. Metoda okazała się szczególnie przydatna w warunkach polowych, kiedy nie było żadnych możliwości stosowania znieczulenia ogólnego. Młodym lekarzom imponował szef - współautor metody, którą niedawno przerabiali w instytucie. Tymczasem rannych przybywało z każdym dniem, zbliżał się też ciągle nie milknący ani na chwilę łoskot wojny. Pod Klinem coraz częściej widywano w powietrzu odłamki rozgrzanego metalu. „Pacjenci znowu szaleją”, mówił zwykle Dod Tyszler, ulubiony uczeń Sawwy, spoglądając w górę na śmigające między chmurami jastrzębie i meserszmity. To jeden, to drugi - częściej oczywiście ciężkawe, staromodne jastrzębie - jakoś się potykały w powietrzu, pochylały na jedno skrzydło, potem zaczynały kopcić i, błyskając płomieniami i wlokąc za sobą czarny tren, pędziły ku ziemi z taką prędkością, jakby w tym celu zostały stworzone. Niekiedy z płonącego samolotu wysuwał się czarny punkcik, nad którym po chwili otwierał się spadochron. „Sprawnie walczy o życie, to dobry sportowiec”, mówił Dod Tyszler, który niedawno był kibicem drużyny siatkarskiej Pierwszego Instytutu Medycznego. „Witamy spadochroniarzy walczących wojsk!”, ciągnął dalej i w tym momencie należało przywołać go do porządku, by tych żarcików nie usłyszał jakiś kablownik. Dziwna rzecz, do szpitala ani razu nie trafili lotnicy z zestrzelonych meserszmitów. Zastanawiano się, czy dostawali kulkę po wylądowaniu czy też odwożono ich do innych jednostek medycznych. Tego dnia trzecim pacjentem Sawwy był kapitan Ostaszow, znany as lotniczy, o którym mówiono, że zniszczył co najmniej dziesięć samolotów przeciwnika. Zestrzelono go, kiedy usiłował przechwycić grupę niemieckich bombowców, lecących w kierunku Moskwy. Trudno wyobrazić sobie księcia Bołkońskiego w szeregach Armii Czerwonej, ale kapitan Ostaszow nawet zewnętrznie był podobnym do niego typem człowieka, zwłaszcza że cierpienie, długotrwały, nieznośny ból, przezwyciężanie go w milczeniu pełnym godności, bez jęków i złorzeczenia, nadawały jego rysom wyraz powagi i szlachetności.

Uczciwie mówiąc, Sawwa nie potrafił zrozumieć, jakim cudem lotnik zachowuje przytomność i odpowiada na pytania. Trzymał się nawet podczas zdejmowania bandaży, tylko zgrzytał zębami, jakby przeżuwał tłuczone szkło. Wyłączył się dopiero po zastrzyku morfiny, wtedy jak kalkomania zeszło z jego twarzy wszystko, co go upodabniało do księcia czy bohatera, pozostał chłopak z przedmieścia. „Ciociu... - bełkotał - Lidio Wasiliewno, to ja... Nikołaj... mama posłała mnie po... mydło... po... sła...” Rankiem wyciągnięto kapitana spod resztek samolotu, który spadł w lesie w odległości pięciuset metrów od lotniska. W drodze do szpitala stracił dużo krwi, chociaż opatrunek założony był fachowo. Sawwa natychmiast kazał przygotować kroplówkę z roztworem fizjologicznym i glukozą. Od niedawna glukoza otrzymywana drogą syntezy uchodziła za lek uniwersalny. Widok obrażeń odniesionych przez lotnika musiał przerazić każdego, ale nie chirurga naczelnego szpitala dywizyjnego, który od trzech miesięcy pracował podczas odwrotu wojsk. Kapitan miał zmiażdżoną prawą nogę i lewą rękę, mnóstwo drobnych ran na piersi i ramionach, a co najgorsze - szarpaną ranę jamy brzusznej, która, jakkolwiek mocno obandażowana, sączyła się i cuchnęła obrzydliwie. Ciekawe, nawet odniesione przez niego rany przypominają śmierć księcia Bołkońskiego, przypomniał sobie Sawwa. Obejrzał i obmacał głowę kapitana. Czaszka chyba nie była uszkodzona, ale skrwawione skronie świadczyły o poważnej kontuzji, która być może spowodowała tę dziwną odporność na ból. - Tego, jak się zdaje, można jeszcze uratować - rzekł Sawwa. - Nie wiadomo tylko, czy będzie nam wdzięczny za to - mruknął Dod Tyszler. - Będziemy go jednak ratować - powiedział Sawwa. Polecił przyszykować wszystko do poważnej operacji i wyszedł z Tyszlerem na szkolne podwórze, by zapalić przed długą pracą. Tu zaskoczył ich łoskot wojny, który zbliżał się gwałtownie. Po jasnoniebieskim niebie sunęły zimne chmurki, w zestawie z nimi nagie drzewa i płachty śniegu na ziemi tworzyły klasyczny rosyjski pejzaż patriarchalny. Koszmarna rzeźba z gipsu - pionier z trąbką - nakładała na klasykę piętno radzieckiej prowincji, jednak huk, łomot, łoskot, warkot, gwizd bliskiej i wciąż się zbliżającej walki nadawały widokowi rysy koszmarnego uśmiechu. - Czy nie uważa pan, że musimy pakować manatki? - spytał Dod Tyszler, gasząc papierosa. - Na razie nie było rozkazu, poza tym czeka nas praca - rzekł Sawwa. - To prawda - zgodził się młody lekarz i wykonał kilka ruchów stosowanych przez siatkarzy

przed grą, nucąc popularnego fokstrota Na dalekiej północy. Nagle nisko, tuż nad wierzchołkami drzew, przeleciały na zachód trzy klucze szturmowców z czerwonymi gwiazdami na skrzydłach; ich łoskot zagłuszył wszystko. - Są już pancerne iły! - zawołał Dod. - Widzi pan, to najnowsze maszyny! Sawwa spojrzał na niego i pierwszy raz pomyślał, że Dod jest Żydem. Gdybyśmy się znaleźli w okrążeniu, to... - Jeżeli pan nie chciałby mi asystować, kiedy będę operował tego kapitana, to proszę się czymś zająć, a ja zatrudnię Stiepanowa - powiedział i przestraszył się, że popełnił nietakt. - A to dlaczego? - oburzył się żartobliwie Tyszler. - Zrezygnować z pracy z samym Kitajgorodskim? Jeszcze wczoraj mogłem o tym tylko marzyć! Chyba na szczęście nie zrozumiał moich intencji - pomyślał Sawwa - nie zrozumiał, że chciałem umożliwić jemu, Żydowi, odwrót w pierwszej kolejności.. No cóż, trzeba zaczynać, nie możemy siedzieć z założonymi rękami, czekając na rozkaz, by dać dyla. Łoskocze gdzieś blisko, ale nie wygląda to na przerwanie frontu. Zwykle przerwanie frontu przez Niemców poprzedza bombardowanie, ostrzał artyleryjski, cofające się lub uciekające kolumny wojska, teraz czegoś takiego nie widać... Jakby w odpowiedzi na jego myśli potężny wybuch oświetlił na chwilę zagajnik w głębi. Dwaj lekko ranni, pełniący obowiązki sanitariuszy, odwrócili się w tamtą stronę. - Zbłąkana - powiedział ze śmiechem któryś z nich. - Zbłąkana nasza czy obca? - spytał Tyszler. - A kto go tam wie, towarzyszu doktorze, czy to nasza czy obca... Dlaczego rodzaj żeński?, pomyślał Sawwa. Przecież widać, że to pocisk, a więc „on”, a oni mówią tak, jakby to była bomba... Nasza - obca... Może gdzieś w podświadomości tkwi słowo „śmierć”- moja - obca...? Kapitan Ostaszow chrapał już pod chloroformową maską, kiedy weszli do sali operacyjnej, gdzie z sufitu zwisały liny i pierścienie gimnastyczne jak w przedwojennych czasach. - Po takim wykrwawieniu nie wolno go zbyt długo trzymać pod chloroformem - powiedział Sawwa. - Proszę zaczynać znieczulenie powierzchniowe. W pierwszej kolejności należało zająć się raną jamy brzusznej, by zapobiec zapaleniu otrzewnej i martwicy jelit. Kończyny można zostawić na drugi etap. Zaczęła się operacja, Sawwę jak zwykle pochłonęła praca. Działał niczym automat, jednym

okiem zerkał na lekkie, nawet eleganckie ruchy Tyszlera, a drugim obserwował rozwój sytuacji przy pięciu innych stołach operacyjnych. Z twarzy kapitana zdjęto maskę. Pogrążony w głębokim śnie oddychał ciężko lecz miarowo jak stara maszyna parowa. Niekiedy mamrotał niewyraźnie, wspominał jakąś ciocię Lidę, którą chłopczyk Nikołaj, czyli sam kapitan Ostaszow, o coś prosił, może o mydło dla matki albo o życzliwość dla siebie. Sawwa otworzył jamę brzuszną, zabrał się do sączkowania, zaciskając naczynia i nagle uświadomił sobie, że machinalnie powtarza w myśli najnowszy wiersz Niny, który mu niedawno przystała, nie pocztą polową, lecz przez frontowego fotoreportera „Izwiestii”. Schodzę do ciemnej głębi, ściany polerowane, lustro zasłonięto dyktą, odbija się przedwojenną szprotką, tysiące podobnych persefon, kilka śmierdzących wiader, biedny mój naród o przygarbionych plecach, żegnajcie wieczorne lekcje geometrii, ściągają do metra ze wszystkich stron, przeciwprostokątna do sześcianu z trzema przyprostokątnymi, które okaleczył szrapnel, ile w tych podziemiach pozostało jeszcze cierpienia? Wiek zgasł, srebrne świece, długa lista kartek kategorii „B” z wyspy Ewakua przetopiono w potworne bóstwa, ty arcymistrzu radosnych pleców, jakich zwierząt domowych, prócz kotów czarnych i chudych, bij na odlew, bez niedomówień, nie otwierać drzwi, sygnalizować natychmiast! Do licha z moją literaturą, proszę dać dłoń, chemicznym ołówkiem na wzgórzu miłości, Lancelot, Oniegin, Don Kichot, nie doczekacie się nigdy apelu falansterów, cierpi obojętność, brudny wąż wpełza do moich ust, stać tak niby umięśniona płaskorzeźba, z gronami zakłamania na ramionach z bananem oszustwa w prawym ręku. Tylko ty pozostałeś w przestworzach, dppóki nie odbędzie się ostateczne bombardowanie, podnosząc zuchwały bemol, zwolniony upadek fasad, zakończenie elementarnej fotosyntezy, tylko ty jeden masz u mnie fawory, przyspieszony łomot serca, jasnooki król Północy, z Waregow Grek bez międzylądowania... „Widzisz - pisała Nina - w jaką popadłam prostotę. Wykreśl z tego modernistyczną prozę i pozostanie prawie zwyczajny wiersz...” Tak właśnie zrobił i odtąd mruczał pod nosem „prawie zwyczajny wiersz”. Tylko „zuchwały bemol” sprawiał kłopot - Sawwa nie mógł rozgryźć, o co chodzi, przecież nie o rym, wreszcie przypomniał sobie dawny rodzinny żarcik. Pewnego razu Sawwa - ignorant w sprawach muzycznych wtrącił słówko „bemol” ni w pięć,

ni w dziewięć, co wprawiło Ninę w zachwyt. Zapamiętała tę gafę na długo i docinała mężowi nieszczęsnym bemolem. „Jak się miewa, profesorze, pański bemol? Spakowałeś się Sawwo, czy czasem nie zapomniałeś «bemola»? Kocham ciebie, najmilszy, a najbardziej «twego bemola»...” Głupi, natrętny żarcik, który się znalazł w strofach poważnego, nawet tragicznego wiersza, zmienił tok jego myśli. Sawwa miał wrażenie, że dzięki niemu rozwikła swoje uczucia, zrozumie, dlaczego on, profesor, kierownik katedry trafił na front, w dodatku na pierwszą linię. Żartobliwy ton kontaktów, kiedy nieskończenie kochana istota stale pokpiwa z ukochanego, na który wpadli w pierwszych dniach małżeństwa, dawno się przeżył, ale Nina nie rozumiała tego, zapomniała zmienić płytę i wciąż się powtarzała. On zresztą także nie rozumiał, dlaczego irytuje go kochana i jpdyna kobieta. Była to lekka irytacja, całkiem ulotna, nie tylko jej nie okazywał, ale nawet usiłował nie zwracać na nią uwagi, a jednak zwracał - i złościł się. Teraz uświadomił sobie nagle, że niekończące się żarciki były objawem jej ironii, pobłażliwości. Pewnie on - chirurg, pedant, sportowiec - był w odczuciu poetki związanej ze światem artystycznym, wcieleniem godnego pogardy zdrowego rozsądku, a ich małżeństwo - jakimś mezaliansem. Nina niewątpliwie kochała go do szaleństwa, w łóżku z nim zapominała o wszystkim na świecie, rozkosz, którą jej dawał, wywoływała widocznie jakieś romantyczne uniesienie. Prócz tego był dla niej oparciem, człowiekiem, który zachował wewnętrzną niezależność. Kiedyś wyznała, że ją ratuje od depresji, może od alkoholizmu. A jednak zawsze pozostawiała sobie jakby zapasowe wyjście, hipotetyczną możliwość zerwania małżeństwa. Wiedział, niestety, że możliwość hipotetyczna niekiedy przekształcała się w rzeczywistość. Wiedział dobrze, że czasami dostawała zawrotu głowy. W takich okresach wracała późno, często miewała wyjazdy służbowe - rzeczywiste lub wymyślone, wracała z błędnym wzrokiem, chorowała na grypę, anginę, raz nawet miała zapalenie płuc, otulała się swetrami, pledami, sadowiła w kącie, coś tam pisała w notesiku, żartowała ze skruchą, żartowała, żartowała zawsze. Te jej zapaści owocowały wierszami. Też nieźle. Sawwa na każdym kroku widział sprawców jej „szlachetnej choroby”. Na imprezach literackich i wieczorach poetyckich wydawało mu się, że czuje na sobie ironiczne spojrzenia. Kiedyś pewna przepita kreatura, dopadłszy go w odpowiedniej chwili, spytała z uśmieszkiem: „Czy pan rzeczywiście tak kocha tę Ninę Gradową?” Nie wiadomo, czy robiła aluzje do niewierności, czy może chciała go zaciągnąć do własnego łóżka, w każdym razie pytała tak, jakby nie był mężem „tej Niny Gradowej”, lecz powiedzmy jej bohaterem lirycznym.

Przy okazji o liryce. Czytał uważnie jej wiersze, linijka po linijce, i nie widział w nich siebie. No cóż, taki mój los, dla mnie przeznaczona jest ironia dnia powszedniego, powinienem reagować na nią odpowiednio. Lenka pod wpływem mamy traktowała ojca jak domowego pajaca. Tak mnie widzą. Dobry wieczór paniom, domowy pajac do usług. Jak mógłbym panie zabawić? Może zwis na żyrandolu? Proszę bardzo, tylko błagam: proszę nie huśtać. Nigdy się nie zniżę do scen zazdrości. To wykluczone. Nigdy nie zapytam o „bohaterów litycznych”, chociaż byłbym ciekaw, kto wywiera taki wpływ na wyobraźnię poetycką? Może któryś z tych modnych ostatnio radzieckich „Hemingwayów”, bywa teraz często w ich towarzystwie. Każdy ma wąsiki pod nosem, a za sobą jakąś Hiszpanię albo Chałchyngoł. Mają ordery Czerwonego Sztandaru przypięte do marynarek w stylu oksfordzkim, samochody i mieszkania w masywnych nowych domach. Ci młodzi, twardzi podróżnicy, nie stroniący od alkoholu, w pierwszych dniach wojny włożyli skórzane lotnicze kurtki i zaczęli przychodzić do klubu literackiego z żołnierskimi workami... Czymże to jest, jak nie brakiem gustu, droga komsomołkodekadentko, dedykujesz wiersz łatwym do rozszyfrowania inicjałom, a w nim piszesz: „Znowu odleciał, uczyniwszy skrzydła podobieństwem ojczyzny, cieniem niknącym w chłodnych pustych chmurach”? Na zebraniu profesorów i wykładowców instytutu przedstawiciel komisariatu ochrony zdrowia poinformował obecnych, że profesorowie i docenci są automatycznie zwolnieni ze służby frontowej. Partia i rząd wyrażają przekonanie, iż jako specjaliści o wysokich kwalifikacjach będą operowali i udzielali konsultacji w szpitalach wojskowych na zapleczu i w ten sposób wniosą swój wkład w dzieło zwycięstwa nad przeciwnikiem. Należy również podkreślić, że kształcenie kadr medycznych jest dziś sprawą szczególnie palącą. Powinniśmy zapewnić walczącej armii zarówno poziomą, jak i pionową opiekę medyczną. W tym momencie na trybunę wgramolił się profesor Kitajgorodski i oświadczył, że właśnie w związku z poziomą, a szczególnie z pionową opieką medyczną wybiera się na front. Podkreślił również, że począwszy od pierwszych kroków pod kierownictwem Borysa Nikiticza Gradowa jego pracę badawczą zawsze charakteryzował aspekt wojskowomedyczny, obecnie nadarza się okazja do sprawdzenia jej wyników w warunkach polowych. Kilku uczestników zebrania wzięło z niego przykład, ogłoszono nawet Kitajgorodskiego inicjatorem patriotycznej akcji. Życzliwi koledzy mówili: „Sawwa wykazał prawdziwy patriotyzm, żadnego zadęcia, żadnego górnolotnego frazesu, nawet z lekką ironią, taka właśnie jest prawdziwa rosyjska inteligencja!”.

Coraz częściej używano całkiem nie marksistowskich słów, które jeszcze niedawno były wyklęte, na przykład „ojczyzna”, „nasze mocarstwo”, a teraz proszę do czego doszło: „nasza inteligencja”! Sawwa nie rozumiał, dlaczego to zrobił, co było bodźcem do ogłoszenia decyzji, o której nie myślał minutę przed wejściem na trybunę. Bezsensowna donkiszoteria? Może popchnął go do niezbyt rozsądnego kroku podświadomy patriotyzm? Wszak wtargnięcie obcych rzeczywiście sprawiło ból. Niby nie ma różnicy Stalin czy Hitler, bolszewicy czy naziści, a jednak kiedy obce draństwo depcze swojską niedolę, dusza garnie się do swego narodu. Jeżeli jednak będzie ze mnie jakaś korzyść na froncie, to w każdym razie mniejsza niż na zapleczu. Nina nie żądała wyjaśnień. Usadowiła się na jego kolanach, całowała go, głaskała po głowie, dotykała językiem koniuszków jego uszu, zrogowaciałych w ostatnich latach. Oboje czuli, że przeżywają coś, o czym nigdy nie rozmawiali. Teraz, kiedy zdobył się na krok, którego się po nim nie spodziewała, wydawał się jej prawie poetą. No właśnie, myślał teraz, mamrocząc „prawie zwyczajny wiersz” o zejściu do ciemnej głębi, właśnie tamtej nocy ujrzałaś we mnie po raz pierwszy kogoś równego tobie, to była główna i jedyna przyczyna mojej decyzji o wyjeździe na front. Chciałem udowodnić, że jestem całkiem inny, niż ona uważała przez całe życie. Tym dziwniej wygląda „głupi bemol”, nie jest to zwykła, zjełczała już ironia pod adresem jedynego, oczywiście jedynego, ukochanego mężczyzny, chociaż jest taki zwyczajny, taki niepodobny do „Hemingwayów”... Takie myśli nurtowały Sawwę, kiedy precyzyjnie i szybko operował jamę brzuszną słynnego pilota Ostaszowa. Tymczasem sytuacja wokół szpitala dywizyjnego wyglądała coraz dziwniej. Budynek szkolny znalazł się w strefie chaotycznego ostrzału artyleryjskiego. Z dużych okien sali gimnastycznej widać było wybuchy pocisków, które ciskały w niebo grudy zmarzniętej ziemi i kawałki drewna. W parku między drzewami wycofywały się czołgi z działami skierowanymi na przeciwnika. Jeden z czołgów ciągnął za sobą tren dymu, na jego pancerzu ślizgały się płomyki. Czołg zatrzymał się wpadłszy na drzewo. Dwaj czołgiści w pośpiechu wyskoczyli z włazu, trzeci zdążył tylko wysunąć się do połowy, przechylił i wypadł na bok jak duża czarna lalka. W następnej chwili wybuchł zbiornik z paliwem. Przechodziły bezładne grupy piechurów. Pluton moździerzy wbiegł na pagórek z gipsowym pionierem, żołnierze błyskawicznie ustawili swoją niedorzeczną broń. Moździerze plunęły

ogniem. Miały niewielki zasięg ostrzału, wynikało z tego, że przeciwnik znajduje się gdzieś niedaleko, bo w przeciwnym wypadku szkoda by było fatygi. Nie minęło chyba dziesięć minut, a gwałtowna fala ognia zmiotła z pagórka żołnierzy i moździerze. Sawwa tego nie widział, pracował odwrócony tyłem do okna, ale łoskot i ryk pocisków nie pozostawiały wątpliwości, co do tego, iż szpital znalazł się w strefie niemieckiego natarcia i że za późno już na odwrót. We wszystkich czterech oknach szyby dawno wypadły. Pocisk przebił ścianę i zerwał drabinkę gimnastyczną. Zgasły lampy operacyjne. Przez wyrwę w ścianie widać było uszkodzony transformator. - Nie zajęci przy operacjach wycofują się niezwłocznie - rozkazał Sawwa. - Przecież nie było rozkazu ze sztabu dywizji, Sawwo Konstantinowiczu - histerycznie zawołał z izby przyjęć komisarz szpitala Sniegoruczko. - Pewnie nie ma tam kto rozkazywać - odkrzyknął Sawwa. Nagle Sniegoruczko wdarł się do sanktuarium - sali operacyjnej, trzymał się za kaburę, z oczu patrzyło mu źle. - Bez paniki, bo będę strzelał! - Wyprowadzić tego kretyna! - rozkazał Sawwa. Kolejny, całkiem bliski wybuch wstrząsnął budynkiem. - Pan także się wycofuje, lyszler! - rozkazał twardo Sawwa. - Sami zakończymy operację jamy brzusznej. Dzięki za pomoc. - A nogi? - szepnął półprzytomnie Dod - co będzie z nogami? - Nogi weźmiemy za pas - uśmiechnął się Sawwa. - Jeżeli się uda przeskoczyć, to nogami zajmiemy się jutro... Był całkiem opanowany, bez żadnej pozy, jakby niedawne myśli o Ninie pomogły mu stawić czoło niebezpieczeństwu. - Wiem, co pan ma na myśli - ciągnął z przejęciem Dod. Nawiasem mówiąc, jego ręce nie drżały wcale, lecz całkiem sprawnie zakładały szwy na jelita. - Nie pójdę nigdzie! - chlapnął nagle. - Niech się pan nie zgrywa! Proszę wykonywać rozkaz - rzekł Sawwa. - Mianuję pana swoim zastępcą odpowiedzialnym za wycofywanie się na zaplecze! Nagle cały ten rejwach wokół szpitala - łoskot, ryk, gwizd, dudnienie - ucichł. Słychać było tylko idylliczny po poprzedniej kakofonii warkot silników.

Obroniliśmy się? Wspaniale! Gratuluję, towarzyszu Sniegoruczko, nowego donosu, pomyślał Sawwa. Gestem ręki dał znać Dodowi, że wszystko gra, kończmy pracę. A Dod właśnie ponad jego ramieniem patrzył przez okno ze stłuczoną szybą. Drgnął i zajął się brzuchem kapitana Ostaszowa, który wrócił już ze swoich dziecinnych wypraw do cioci Lidy i leżał teraz w milczeniu, zacisnąwszy mocno zęby, taki książę Bołkoński w postaci radzieckiego lotnika. Chirurdzy kończyli szycie jamy brzusznej, zakładali ostatnie szwy, pozostawiając otwór dla sączka. Sawwa nie odrywał się od pracy, dopóki nie uświadomił sobie, że w dziwnej ciszy dzieje się coś jeszcze bardziej dziwnego. Rozejrzał się po sali operacyjnej, to znaczy gimnastycznej, i przekonał, że wszyscy lekarze i pielęgniarki, którzy tu jeszcze pozostali, patrzą w jego kierunku, ale nie na niego. Zrozumiał, że powinien się odwrócić, by się dowiedzieć najnowszej nowiny w tej wojnie, nowiny dotyczącej jego. Odwrócił się i ujrzał trzech obcych, przeraźliwie obcych niczym przybysze z innej planety. Chyba minęła minuta, nim zrozumiał, że są to niemieccy czołgiści, a na podwórzu stoi cały pododdział niemieckich czołgów. Jego dowódca i dwaj młodsi oficerowie stali za plecami Sawwy. Zdziwiły go trzy pary błękitnych oczu o różnych odcieniach błękitu. Były podobne do jego własnych oczu. Dowódca podniósł dłoń w ciężkiej skórzanej rękawicy i wypowiedział jakąś kombinację twardych słów. Sawwa zrozumiał, że może kończyć operację. Pochylili się z Dodem nad szwami. Chcieli coś sobie powiedzieć, ale nie mogli wykrztusić słowa. Niemcy za ich plecami rozmawiali głośno, Sawwa uświadomił sobie, że ich rozumie, chociaż zawsze traktował swoją szkolną niemczyznę z lekceważeniem, w przeciwieństwie do opanowanego później języka francuskiego, którym się popisywał. O ile dobrze zrozumiał, czołgiści mówili, że trzeba całe to Scheisse wyrzucić ze szkoły, Quatsch und Scheisse, powiedzieć, by się wynosili, gdzie ich oczy poniosą do domów albo do brudnej dupy Stalina. Za dużo tego gówna, by brać do niewoli, nie wiadomo co robić z jeńcami. Trzeba drani karmić. Najlepiej by było po prostu zlikwidować, ale to nie należy do czołgistów, niechaj robią to ci, do których to należy, my mamy dość pracy. Niech ten lekarz kończy cerowanie swego Iwana. Er ist sehr gut! Sehr gut. Sehr gut Arztl Jak skończy, wypędzimy stąd wszystkich. W dupę kopani! Cha, cha, cha! Niech idą do swego Stalina. Hej, skończył pan, HerrArzt? Teraz wynoście się stąd wszyscy! Raus! Los! Do Stalina! Ludzie nie rozumieli jeszcze, że puszczają ich wolno. Komisarz Sniegoruczko wciąż stał z wyciągniętą ręką. Młody czołgista pchnął go kolanem w tyłek, zauważył przy pasie kaburę z

rewolwerem, zerwał pas razem z kaburą, przerzucił sobie przez ramię i zapomniał o komisarzu. W zamieszaniu Sawwa wydawał rozkazy: - Kto może chodzić, opuszcza szpital o własnych siłach! Ciężko rannych wynosimy! Szybciej, pospieszcie się! Oni mogą zmienić zdanie! Pochylił się nad kapitanem Ostaszowem. - Jak się pan czuje? A tamten nagle mrugnął do niego okiem: - Dajcie mi trucizny, doktorze! - Jeszcze strzelimy sobie kielicha, kapitanie! - odpowiedział Sawwa jak zwykle w podobnych sytuacjach. Dod Tyszler przytargał nosze. We dwóch przełożyli na nie kapitana. Dwaj Niemcy uważnie obserwowali tę scenę. Zdaje się, że nie zwracali uwagi na żydowski wygląd Tyszlera. Nawiasem mówiąc, Dod ze swoją urodą mógł ujść za mieszkańca Kaukazu, nawet za sojusznika z Osi, mussolińskiego legionistę. Nie on jednak interesował Niemców, lecz stuprocentowy Słowianin major Kitajgorodski. Dowódca czołgistów skinął na niego i spytał, czy zna niemiecki. - Zostanie pan z nami, majorze - powiedział w miarę grzecznie. - Prócz pana wszyscy są wolni. - Nie mogę! - zawołał Sawwa. - Ich kann nicht. Ich bin Hauptarzt! - Tym bardziej! - uśmiechnął się dobrodusznie Niemiec. - Właśnie naczelnego potrzebujemy. Mój przyjaciel jest ranny. Chciałbym, by pan udzielił mu pomocy. Pan jako dobry lekarz będzie pracował dla Niemiec. Sawwa w rozpaczy zrobił gwałtowny ruch, jakby chciał odejść. Młodszy czołgista jednak pchnął go w piersi lufą schmeissera. Personel i ranni opuszczali szpital. Sawwa po raz ostatni spotkał się wzrokiem z Tyszlerem. Tamten wzruszył ramionami. Sprawy wzięły całkiem inny obrót, niż ktokolwiek mógł przewidzieć. Sawwa nie mógł wyrzec słowa. Usiadł w kącie na tłuczonym szkle i ukrył twarz w dłoniach. Linia frontu, przenośnia ostatecznej, nieodwracalnej, biologicznej i ideologicznej śmierci, zamknęła się dla niego na zawsze. Dwie najbardziej kochane istoty - Nina i Lenka, które przed kilkoma minutami stanowiły jego rodzinę, spadały w jakiś lej po bombie, wyjący przeraźliwie bemol, bemol, bemol... na zawsze.

VI Biedne chłopaki Niezliczone rzesze jeńców rosyjskich rzeczywiście przyprawiały o ból głowy niemieckie dowództwo. Doktryna niemiecka na początku wojny była całkiem prosta: jak najszybsze zniszczenie siedmiomilionowej Armii Czerwonej. Dzięki wielkiej sprawności i przewadze w powietrzu niemieckie zagony przecinały nieruchawe zgrupowania Rosjan, dzieliły, otaczały, zamykały w „kotłach”, by później unicestwić. Rosjanie jednak coraz częściej uchylali się od bezpośredniej walki, cofali w głąb swego niezmierzonego kraju, przekładając z własnej woli lub z konieczności ściśle wojenną doktrynę feldmarszałka Keitla na doktrynę geopolityczną. Pułki, dywizje i armie, zamknięte w „kotłach”, złożywszy niezwłocznie broń przekształcały się w niezliczone stada jeńców, które hamowały dalszą ofensywę. Któż to wie, dlaczego Iwanowie nie chcieli walczyć, może zastraszyły ich samoloty z rykiem nurkujące z chmur, a może od początku wojny uwierzyli w nieuchronną klęskę Stalina i nie chcieli oddawać życia za przeklęty „kołchoz”. Niekiedy jednak nieprzyjaciel, który nie chce walczyć, może podważyć doskonale opracowaną strategię równie skutecznie jak obrona. Dziennikarz niemiecki, który wprosił się do kabiny bombowca, zanotował: „Niczego nie widzę na dole, prócz całkowitej konfuzji”. Trwało to kilka miesięcy aż do bitwy o Moskwę. Natrętnie, obraźliwie dla zmechanizowanych armii dwudziestego wieku, nasuwało się podobieństwo do Napoleona. Rozciągającą się coraz bardziej komunikację raz po raz zrywały fanatyczne oddziały bandyckie, które pojawiły się na zapleczu po apelu Stalina. Z powodu braku paliwa kilkakrotnie trzeba było przerywać rajdy zgrupowań pancernych. A do wszystkiego - gigantyczne zbiorowiska jeńców, których trzeba było pilnować i żywić. Na początku listopada czterdziestego pierwszego roku uzbierało się ich około miliona. Nie można było ich zwolnić, gdyż mogły powstać strefy anarchii i bandytyzmu. Likwidacja takiej liczby ludzi także nastręczała trudności, w dodatku była zabójcza dla propagandy. Najlepiej byłoby wysłać ich na zaplecze i wykorzystać jako siłę roboczą, ale to wymagało czasu, szczegółowego planowania, środków przewozu, a przy tym kolidowało ze strategią Blitzkńegu. Na razie obozy zakładano na polach ściętych już mrozem. Rzadko kiedy udawało się zbudować jakie takie zadaszenie lub szopy, które chroniły od deszczu i śniegu, najczęściej ludzie leżeli pokotem na ziemi pod otwartym niebem, otoczeni ogrodzeniem z drutu kolczastego. Marli z głodu i wychłodzenia, jednak tempo, w jakim się to odbywało, nie satysfakcjonowało

niemieckiego dowództwa. Do jednego z takich obozów nad Prypecią trafił Mitia Sapunow. Był w obozie już ponad miesiąc. Doskwierał mu ciągły straszny głód. Do obozu przyjeżdżała niekiedy - nie częściej niż co drugi dzień - kuchnia polowa, wtedy szczęściarze, którym udało się zachować menażki, fasowali chochlę zupy, jak nazywano letnią lurę z odrobiną kapusty i nie obranych ziemniaków. W pozostałe dnie strażnicy rzucali w gąszcz jeńców paczki twardych jak kamień sucharów i ze śmiechem obserwowali zirkus - rozpaczliwą, uwłaczającą godności ludzkiej bijatykę, ten któremu udało się wreszcie złapać ubabrany w błocie, prawie niejadalny suchar, ładował go natychmiast do ust, by nie podzielić się z kolegą. To był jeszcze jeden dowód niższości tych Słowian najgorszego gatunku. Mitia prawie nie walczył. Kiedy po miesięcznym przeszkoleniu jego pułk, składający się w dwóch trzecich z rekrutów, przybył na front, zaczęło się kolejne potężne, paraliżujące i ogłuszające niemieckie natarcie. Rozpoczęły je trzy naloty - fala za falą - bombowców nurkujących. Z przeraźliwym wyciem spadały z nieba prościutko na Mitię i Goszę, rozstawiwszy potężne, lwie łapy, przeszywały kulami płócienne zadaszenie, prasowały schrony pozostałe po linii obronnych umocnień. Spróbujcie kopać rowy, kiedy wszystko w środku się trzęsie i drży. Nie zdążyli jako tako poprawić zasranych okopów, kiedy w całej dolinie jak okiem sięgnąć ukazały się niemieckie czołgi, sunące niczym na defiladzie. A za nimi spokojniutko maszerowała piechota. Każdy żołnierz miał na brzuchu automat, który co chwila błyskał ogniem. Politrucy tłumaczyli czerwonoarmistom, że Niemcy idą do natarcia po pijaku albo nawet po zażyciu jakichś tajemniczych „eterycznych” pastylek. Ciekawa skądinąd informacja nie dodawała otuchy, wprost przeciwnie, potęgowała lęk, nieprzyjaciel nafaszerowany eterem, chłoszczący seriami z automatu umieszczonego na brzuchu, który rozbił wszystkie armie świata, wywoływał popłoch wśród biednych chłopaków. Teraz nad Mitią i jego najlepszym kumplem, kurduplowatym bździakiem Goszką, ukrytymi w okopie, przewalił się czołg. Za nim jęli skakać przez rów żołnierze, demonstrując szeroki rozkrok i dobre, sukienne spodnie. Któryś z Niemców z kanistrem na plecach miotnął wzdłuż okopu straszliwy płomień, wtedy wszyscy z ich plutonu, którzy jeszcze żyli, zerwali się z podniesionymi rękami. Tak pechowo zakończył się chrzest bojowy Mitii. Odtąd całymi dniami wlókł się w kolumnie jenieckiej, dźwigał na ramionach szynel stupudowy od błota albo leżał na ziemi

spleciony ramionami z bździakiem, żeby zachować bodaj odrobinę ciepła. Bździak nie odstępował od niego na krok, jakby obecność Mitii była szansą na przetrwanie. Mitia także rozglądał się za nim, czy się gdzieś nie zgubił. Którejś nocy bździak wsunąwszy łapę do rozporka ścisnął członek Mitii, a Mitia zamiast go zdzielić w pysk, zrewanżował mu się w ten sam sposób. Otuleni szynelami, pod gwiazdami wróżącymi mróz, marzyli o jakichś niezwykłych dziewczynach, gwiazdach filmowych w sukienkach z krepdeszynu. Dziesięć tysięcy czerwonoarmistów, od ponad miesiąca więzionych w obozie nad Prypecią, nie wiedziało, co ich czeka. Krążyły słuchy najbardziej nieprawdopodobne. Opowiadano na przykład, że Hitler i Stalin zamierzają zawrzeć pokój i umówili się, że wymienią ludzi na naftę. Wtedy koniec z nami, chłopaki, tłumaczył jakiś rozchełstany dowódca. Dla Stalina ci, którzy trafili do niewoli, to najwięksi zdrajcy. Pewnego dnia do sektora, w którym siedział Mitia, przyjechała kuchnia polowa i prócz zupy przywiozła prawdziwy mięsny gulasz. Później strażnicy rozdawali cukier i świeży chleb. Co to miało znaczyć? Może wyślą nas wszystkich do Norwegii do kopalni stali? Tam, rzecz jasna, raz dwa trafi nas szlag, ale przynajmniej pojemy sobie w drodze. Tymczasem do rejonu dyslokacji obozu „Prypeć” jechali dużym mercedesem dwaj wysocy dygnitarze Hauptsturmfuhrer SS Johann Erazmus Diirenhoffer i Standartenfuhrer SS Hiibner Krauss. Znakomicie resorowany wóz kołysał się łagodnie na wyboistej drodze i panowie oficerowie mogli spokojnie prowadzić poważną ideologiczną rozmowę. Diirenhoffer, płowowłosy, chudawy, nieco zwiotczały, z twarzą królika, był zwolennikiem liberalnego wariantu rozwiązania zagadnienia terenów wschodnich, Krauss natomiast, mężczyzna o potężnych barach i ciężkiej żuchwie, reprezentował stanowisko fundamentalistyczne, zgodne z rasową teorią partii. Diirenhoffer mówił na przykład: - Wielkie skupiska ludzkie podbite i przekształcone w niewolników stanowią zagrożenie. A przecież można uczynić z nich sojuszników, a w przyszłości nawet obywateli naszego państwa, oczywiście niższej kategorii. Zapewniam pana, panie Hiibner, że dla większości tych ludzi, wschodnich Słowian, największym nieszczęściem jest komunizm, ubóstwo, wegetacja, absurd. Proszę pomyśleć, płacono chłopom za jajka po trzydzieści kopiejek, a następnie te same jajka sprzedawano im po rublu. Kiedy chłop rosyjski przekona się, czym jest wolny rynek, kiedy bez żadnych ograniczeń będzie mógł kupować koszule, rowery, latarki, buty, nie będzie problemów z

tymi ludźmi. Najważniejsze, by uwierzyli, że się komunizm skończył. Pan Diirenhoffer uśmiechał się. Kiedyś mamusia nie zwróciła uwagi na jego szybko rosnące ząbki i nie zatroszczyła się o klamry, teraz, kiedy się uśmiechał, zęby sterczały do przodu, co zresztą nie szpeciło go zanadto. Lubił się uśmiechać i nie wstydził się swoich umiarkowanie liberalnych poglądów, tak korzystnych dla kraju. Standartenfuhrer Hiibner Krauss natomiast uśmiechał się rzadko. To nie znaczy, że był odludkiem, po prostu jako człowiek bardzo poważny był stale zajęty poważnymi aktualnymi problemami. Teraz tymi mniej więcej słowy odpowiedział swemu stałemu oponentowi: - Mój drogi panie - mówiąc to, wypinał do przodu szeroki podbródek, przez co bynajmniej nie wydawał się grubszy, lecz tylko szerszy, wyjątkowo szeroki oficer SS - dlaczego pan uważa, że wszystkie właściwości komunizmu stalinowskiego należy natychmiast zlikwidować? Przytoczony przez pana przykład cen jajek nie jest wcale trafny. Stalinowskie kołchozy, na przykład, to znakomity pomysł dla ludności na takim poziomie, należy je zachować. Indywidualna gospodarka typu farmerskiego czy typu francuskiego to nie dla nich. Od czasu do czasu Durenhoffer wyjmował z podróżnego barku buteleczkę likieru Chartreuse, wtedy mercedes hamował nieco, by oficerowie mogli spokojnie wysączyć wąziutkie kieliszki. - Myślę, panie Hiibner, że nie należy ciągle przypominać tym ludziom, że są gorsi - mówił Durenhoffer. - Sami zrozumieją, gdzie jest ich miejsce. - Tak pan myśli? - żartował Krauss bez cienia uśmiechu. - Drogi panie Johannie Erazmusie... - kiwał pytająco w kierunku przedniego siedzenia, na którym obok kierowcy jechał Rosjanin w partyjnym frenczu i mołotowowskiej czapce z szarej gabardyny. - Nie ma obawy, panie Hiibner, nasz towarzysz podróży nie rozumie płynnej rozmowy Johann Erazmus wdzięcznie wysuwał do przodu królicze ząbki. Określenie „towarzysz podróży” nie było ścisłe. Właśnie Rosjanin odgrywał główną rolę w podróży do rejonu dyslokacji obozu „Prypeć”, towarzyszący mu dwaj wyżsi oficerowie SS mieli jego misji dodać wiarygodności. Były pułkownik Armii Czerwonej Bondarczuk został skierowany do obozu jenieckiego jako przedstawiciel powstałego niedawno w Smoleńsku Komitetu Wyzwolenia Rosji. Bondarczuk sam był niedawno jeńcem, a wcześniej - jednak także niedawno - członkiem WKP(b) i zapalonym budowniczym socjalizmu. Podczas lipcowego

przerwania frontu oddział okrutnych niemieckich spadochroniarzy otoczył jego schron. Bondarczuk zgodnie z najlepszymi zwyczajami czerwonych, nie chcąc dostać się do niewoli, przyłożył lufę rewolweru do skroni, ale w tym momencie schron zatrząsł się pod wpływem wybuchu, rewolwer padł na ziemię, a Bondarczuka, z trudem powstrzymującego mdłości, dopadli Niemcy. Proces wewnętrznej przemiany Bondarczuka rozpoczął się już w pierwszych tygodniach pobytu w niewoli. Ujawniły się pewne tajemnice, bowiem nie było sensu ich zachowywać. Okazało się mianowicie, że Bondarczuk nie kocha systemu komunistycznego i bardzo krytycznie ocenia geniusz Stalina. Oficerowie SS, którzy go przesłuchiwali, z zadowoleniem dowiedzieli się, iż jest on, ni mniej, ni więcej, tylko folksdojczem, ponieważ jego matka, dwukrotnie zamężna, co umożliwiło ukrycie panieńskiego nazwiska, była z domu Krause i pochodziła z rodziny niemieckich kolonistów. Ta ostatnia okoliczność dawała mu istotną przewagę nad wziętymi do niewoli oficerami o nastrojach patriotycznych, gdyż potrafił się jako tako porozumieć bez tłumacza. Patriotyczni - to znaczy prorosyjscy, antybolszewiccy - czerwoni dowódcy entuzjastycznie przyjęli wiadomość o powołaniu smoleńskiego komitetu. Bondarczuk z kilkoma kolegami odbył podróż do Smoleńska, by się przyłączyć do komitetu, a następnie wybrał się do groźnej stolicy Rzeszy, miasta kamiennego orła - Berlina. Tam właśnie uzgodniono stanowiska. Podstawę porozumienia stanowiła idea wspaniała, aczkolwiek paradoksalna, proszę towarzyszy, przepraszam, proszę panów, postanowiono mianowicie zapobiec nieuchronnej katastrofie narodowej

poprzez

utworzenie

wojska

rosyjskiego

proniemieckiego,

a

jednocześnie

patriotycznego. Zadanie oczywiście niełatwe, na początek zaś należy zorganizować z ochotników oddziały pomocnicze. Kiedy Niemcy się przekonają, że można na nas liczyć, udzielą poparcia całej sprawie. Wtedy właśnie oficerowie wyruszyli do obozów jenieckich, by po przedstawieniu sytuacji zająć się werbunkiem ochotników. Bondarczuk ubrał się w podróż na modłę radziecką - frencz, czapka, wypisz wymaluj sekretarz komitetu rejonowego. Był przekonany, że w takim stroju zrobi lepsze wrażenie na żołnierzach niż w dobrze skrojonym niemieckim mundurze bez dystynkcji. Od razu poznają, że to swój, Rosjanin, a nie jakiś sprowadzony z Europy białogwardzista szlacheckiego pochodzenia. Rzeczywiście trudno było posądzić Bondarczuka o szlacheckie pochodzenie, miał plebejską powierzchowność radzieckiego aparatczyka w średnim wieku. Siedząc w mercedesie z dwoma

wyższymi oficerami SS, Bondarczuk po raz kolejny analizował sytuację. Durenhoffer miał rację, Rosjanin nie rozumiał potocznej rozmowy w języku niemieckim, coś niecoś jednak do niego docierało, co ważniejsze zaś polegało na tym, że podczas wielogodzinnej podróży z Kijowa oficerowie nie zadali mu żadnego pytania, a wszystkie jego próby nawiązania kontaktu zbywali zdziwieniem lub wyrozumiałym milczeniem. Nawet nie zaproponowali kieliszeczka, ubermensche, jebana mać. No nic, będziemy mieli własne wojsko, będą nas szanować. Nie zawsze trzeba się będzie powoływać na tych przyszywanych krewniaków, Krause. A na razie trzeba wykonywać wszystkie polecenia, później zobaczymy. Później zobaczymy, komu naród rosyjski będzie dziękował. Przecież i Aleksander Newski, i nawet Dymitr Doński płacili haracz Ordzie... Ochronę obozu pełnił pluton zapyziałych folksdojczów, nikt nie miał zamiaru uciekać, dokąd niby, z powrotem do swoich, prosto pod sąd wojenny? Tego dnia przybyła jeszcze połowa kompanii, zajęła się jeńcami, uformowali kolumny. Przy okazji o mało nie rozdzielili Mitii i bździaka, przyczepili tego ostatniego do drabów z Osiemnastej Dywizji, ale się zręcznie wywinął w tłumie, wywołał na czele kolumny przepychankę, strażnicy pobiegli tam, a bździak jak piesek prześliznął się pod nogami i za chwilę był znowu obok Sapunowa. - Widziałeś, Mitia, jak ich zrobiłem w konia? Zlikwidowali płoty pomiędzy sektorami, powstał duży plac. Na końcu placu, tuż przy bramie, stolarze budowali z desek jakieś urządzenie. - Szubienica będzie, czy jak? - zażartował ponuro Mitia. - Pewnie tak! - zaśmiał się nerwowo Goszka. - Ale radocha! Pohuśtamy się obok siebie, no nie?! Mitia dał mu lekkiego kuksańca. - Może chociaż na szubienicy pozbędę się ciebie, bździaku! Okazało się, że budowano trybunę, a nie szubienicę. Zainstalowano nawet wielki, podobny do pocisku mikrofon. Najadłszy się gulaszu czerwonoarmijny ludek poweselał i oczekiwał cudu. Może Hitler sprzeda nas do Turcji albo popędzi do Afryki, żeby oddać Włochom? Może, kurwa, Stalin uciekł do Gruzji, a na jego miejsce sprowadzono cara? Wreszcie trybunę otoczyli uzbrojeni żołnierze, a na górę wdrapali się czterej: dwaj niemieccy oficerowie, jeden jakiś długi, drugi szeroki, kapral w okularach i tęgie chłopisko w półwojskowym ubraniu, na oko bolszewik jak sam Kirów. Może się oni rzeczywiście pogodzili? Pierwszy przemówił długi. Powie zdanie, cofnie się, wtedy kapral tłumaczy.

- Żołnierze rosyjscy, walczyliście dzielnie i nie wasza to wina, że jesteście w niewoli! Zawinili podli bolszewiccy przywódcy, którzy odważyli się chwycić za miecz przeciwko zwycięskim Niemcom, przeciwko potężnemu narodowemu socjalizmowi! Hauptsturmfuhrer Johann Erazmus Durenhoffer był bardzo zadowolony z tego passusu, rozkoszował się brzmieniem swego pięknego głosu, kiedy tak literacką niemczyzną przedstawiał szlachetną prawdę niezliczonemu mrowiu rosyjskich głów. Nie domyślał się na szczęście, że przemówienie traci cały swój blask w przekładzie kapralaokularnika z folksdojczów, mówiącego okropną ruszczyzną, jaką posługują się niewykształceni mieszkańcy małych miasteczek na południu Rosji. - Nasz Fuhrer, Reichskanzler Adolf Hitler - kontynuował Durenhoffer - pragnie widzieć w was nie wrogów, lecz ludzi godnych szacunku, pracujących na rzecz nowego porządku, który on wprowadził. Wszystko zależy od was! Totalna klęska komunizmu jest coraz bliższa! Niech żyje nowy porządek! Niech żyją Niemcy! Heil Hitler! Czterej na trybunie, łącznie z bolszewikiem w półwojskowym ubraniu, szczęknęli obcasami i wyrzucili prawe ręce w nazistowskim pozdrowieniu. Następnie do mikrofonu podszedł bolszewik, poprawił frencz sterczący na brzuchu i bokach i zagaił prawie po naszemu, po radziecku, mowa trawa. - Drodzy rosyjscy żołnierze i dowódcy! Ja, pułkownik Bondarczuk, zwracam się do was w imieniu Komitetu Wyzwolenia Rosji. My patriotyczni i antybolszewiccy dowódcy, przebywający na zapleczu zwycięskich wojsk niemieckich, zdecydowanie zrywamy z przeszłością i wypowiadamy walkę tyranii stalinowskiej! Wyrażamy głęboką wdzięczność niemieckiemu dowództwu i osobiście Fiihrerowi Adolfowi Hitlerowi, za umożliwienie nam przyłączenia się do ich szlachetnej walki! Żołnierze, bracia! Komitet Wyzwolenia Rosji apeluje do was: wstępujcie do szeregów bojowników zwalczających reżym żydowskokomunistyczny! Nacierpieliście się, bracia, ale czyż można mieć żal do dowództwa niemieckiego, jeżeli Stalin nie uznał konwencji genewskiej dotyczącej jeńców i wszystkich uważa za zdrajców! Pytam was, ludzie rosyjscy, co myślicie o krwiożerczych bolszewikach, którzy zburzyli wasze zagrody i zapędzili was jak bydło do śmierdzących kołchozów, którzy zesłali setki tysięcy, miliony waszych braci na Syberię i do Kazachstanu, którzy od lat gwałcą naszą udręczoną matkę Rosję przeklętym, żydowskim marksizmemleninizmem? Posłuchajcie głosu swego serca, a odpowiedź będzie brzmiała -

nienawidzimy ich! Mitia Sapunow z odległości ponad setki metrów obserwował uważnie bryłę twarzy, poruszające się wargi. Niekiedy bryła nieruchomiała z ziejącym otworem, wyraźnie oczekując na oklaski. Krzyczano i klaskano to tu, to tam, widocznie jednak nie tak żywiołowo, jak oczekiwał mówca. Mitia przyjrzał się twarzom towarzyszy. Większość zachowywała obojętność, niektórzy bali się nie wiadomo czego, odwracali spojrzenie. Jednak stopniowo, zwłaszcza kiedy wspomniano kołchozy i Żydów, ludzie się ożywili. - Precz z czerwonymi wyrodkami! - dobiegło z trybuny. - Precz! - ryknęło kilka głosów tuż koło Mitii. - Krwiopijcy! Gady! Precz z Żydami! Precz z kołchozami! W duszy Mitii odżyło wszystko, o czym zapomniał w profesorskiej twierdzy: oszalały ojciec z naręczem płonącej słomy, ostatnie w życiu spojrzenie matki, jej przejmujący krzyk, wilcza ucieczka w ciemnościach do lasu, byle dalej od ludzi, a później podglądanie Goriełowa oczami zaszczutego zwierzęcia, przybycie żołnierzy, zawodzenie bab, ryk bydła dobiegające do wilczych uszu. Przypomniał sobie, jak złapał kurę, ukręcił łepek, szarpał zębami... Odrażające, brudne przeżycia, które sprawiły, że budził się z dziko bijącym sercem, zlany potem, łapiąc oddech ustami albo macając wokół siebie rozczapierzonymi palcami, odzyskiwał przytomność na jakichś schodach w księżycowym świetle, patrzył zdziwiony na obrazy wiszące na ścianie, nie rozumiał, co przedstawiają, aż zjawiała się babcia Mary, tuliła ciepłymi rękami, uspokajała, jakby scalała wystraszoną duszę i drżące ciało. - Żołnierze rosyjscy, bracia! - dobiegły znowu słowa mówcy. - Pod potężnymi ciosami broni niemieckiej rozpada się potworne bolszewickie imperium niczym kolos na glinianych nogach. Historia wreszcie podąża drogą sprawiedliwego odwetu! Powinniśmy jednak myśleć o przyszłości naszej ojczyzny Rosji. Z myślą o dniu jutrzejszym Komitet Wyzwolenia Rosji zwraca się do was z apelem: wstępujcie do oddziałów pomocniczych, które z czasem staną się trzonem nowej rosyjskiej armii! Pułkownik Bondarczuk był zadowolony. Po pierwsze, nie całkiem wykonał rozkaz Niemców, ściślej - pozwolił sobie na niewielkie odstępstwo od instrukcji, przemawiał piętnaście minut, a nie dziesięć, jak mu polecono, a co ważniejsze, przemycił kilka zdań nie uzgodnionych, na przykład o kołchozach albo o przyszłości Rosji. W ten sposób kroczek za kroczkiem wzmocnimy to, o co nam chodzi.

Tłumacz, który stał między Kraussem i Durenhofferem, dukał im do uszu niesamowitą niemczyzną treść gadki Bondarczuka, a oni klaskali, podkreślając, że ten oto działacz społeczny nie jest marionetką, lecz osobistością niezależną. Jednak w pewnej chwili Krauss niezbyt grzecznie klepnął go po ramieniu, że czas kończyć i wyszedł sam do przodu. Przemowa Standartenfiirera trwała zaledwie trzy minuty i nie zawierała ani krzty retoryki. Powiedział, że ci, którzy po stosownym sprawdzeniu zostaną wcieleni do nowej pomocniczej formacji - żaden z Niemców ani razu nie użył określenia „armia rosyjska”, „oddziały rosyjskie” - otrzymają nowe umundurowanie, dwie pary bielizny, co tydzień łaźnię, zadowalające wyżywienie, tytoń, trzydzieści pięć marek niemieckich miesięcznie. Powinni jednak pamiętać, iż za najmniejsze naruszenie regulaminu zostaną ukarani zgodnie z surowym niemieckim prawem. Wiec zakończono. Przy stołach skleconych z desek młodzi ludzie w niemieckich mundurach bez dystynkcji zaczęli zapisywać ochotników. Było ich mnóstwo, nie wiadomo, co działało mocniej - nienawiść do bolszewików, apele Bondarczuka o „przyszłości Rosji” czy też trzydzieści pięć marek Standartenfiihrera Kraussa. - Za trzydzieści pięć marek można zafundować sobie każdą kurwę, Mitia, i golnąć nielicho powiedział niepewnie bździak. - Chodźmy, bździaczku, zapiszemy się! - powiedział lekko Mitia, jakby chodziło o drużynę piłkarską. - Coś ty?! - spłoszył się Goszka Krutkin. - Przeciwko naszym? Jakże tak, Mit’ka, przecie żeśmy komsomolcy! - Jaki tam ze mnie komsomolec? - Mitia zaśmiał się nerwowo i ruszył w kierunku ochotników. - Komsomolec! Ogarnął go gniew, odwrócił się do Goszki, który wlókł się z tyłu, schwycił za brudną koszulę, szarpnął w górę, niczym mocarz ludowy szarpiący lichego pachołka. - Ja całe życie nienawidzę twoich komsomolców, tych wszystkich czerwonych opojów! - Zwariowałeś, Mitia - jęknął płaczliwie Krutkin. - Wielkie mi rzeczy, chodźmy, zapiszemy się... Mifka go odepchnął. - Po co się masz zapisywać? Przecie żeś komsomolec, gnido paskudna! Goszce z irytacji jakby łzy napłynęły do oczu, otarł brudną twarz, spod oka zerknął ze złością na przyjaciela. Udawał złość. Mitii wydało się nagle, że znalazł się w jakimś

nierzeczywistym świecie, wszystko w nim jest na niby, a oni dwaj wciąż grają jakieś scenki dla dwóch aktorów. - Aktor z ciebie - rzekł pojednawczo. Na te słowa Krutkin rozpłakał się rzeczywiście. - Ni chuja mnie, Mifka, nie szanujesz. Od początku przezywasz bździakiem... Nie uważasz za człowieka! Stanęli na końcu kolejki. Mówiono tu już, że tych, którzy się zapisali, ładują zaraz do samochodów, wiozą do łaźni, a potem do ogrzewanych koszar. - Posłuchaj, Mitia - odezwał się Gosza - a co będzie z ciocią Cylą? Słyszałeś, jak ten tłusty gardłował o „żydowskim komunizmie”? Żydowski, ot, masz tobie, Mitia! Więc jak będzie z twoją przybraną mamuśką, Cecylią Naumowną? Nie gniewaj się, Mitia, ja z życzliwości... Znowu odstawia teatr, pomyślał Mitia, albo prowokuje? Oczka bździaka były zatroskane. Może rzeczywiście martwi się o mnie. Dlaczego ja sam nie pomyślałem o cioci Cyli? Nagle zobaczył, że wzdłuż kolejki kroczy groźny mówca, ściska dłonie ochotników. Zaraz go spytam, on wie najlepiej, a gębę ma dobroduszną. - Mogę o coś zapytać, towarzyszu naczelniku? Chodzi o sprawę, która w tych okolicznościach może się wydać dziwna. Pułkownik Bondarczuk rozejrzał się ze zdziwieniem, szukając w tłumie jeńców człowieka, który sformułował takie zawiłe pytanie, ujrzał rosłego młodego człowieka, o prostej rosyjskiej, nieco romantycznej powierzchowności, w typie niemal jesieninowskim. - O co ci chodzi, przyjacielu? - Ja osobiście pochodzę z rozkułaczonej rodziny, rodzice targnęli się na życie poprzez samospalenie, żeby uniknąć kołchozu, a moją przybraną matką została Żydówka. Jak zostanę potraktowany? Bondarczuk wziął Mitię pod rękę, odprowadził na bok, nie bacząc na bijący od niego odrażający odór, poklepał po ramieniu. - Tak jak wszyscy, kochany, absolutnie tak samo! Po pierwsze, jak zrozumiałem, jesteś rdzennym Rosjaninem, pochodzisz ze skrzywdzonej chłopskiej rodziny, a po wtóre, my przecież nie mamy żadnych zastrzeżeń do Żydów jako ludzi. Sam mam - tu zniżył odrobinę głos - wielu przyjaciół Żydów. My jesteśmy przeciwko obcej ideologii narzuconej narodowi rosyjskiemu, konkretnie przeciwko żydowskiemu komunizmowi, a nie przeciwko Żydom. A ty sam jaki masz

stosunek do komunistów? - Nienawidzę ich całe życie! - zawołał szczerze Mitia. - Więc jesteś prawdziwym bojownikiem Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej! Bondarczuk przyjaźnie popchnął Mitię z powrotem do kolejki, obrzucił go spojrzeniem, należy zapamiętać tego chłopaka, pomyślał, może się przydać kiedyś. Przybiegł po niego tłumacz z obozu „Prypeć” - Przepraszam, nie wiem, jak się mam zwracać, przysyła mnie Standartenfiihrer Krauss, czas wracać! „Starszyzna” już czekała na wzgórzu za terenem obozowym. Durenhoffer, długi ze zwisającym tyłkiem, coś z uśmiechem tłumaczył, a Krauss skrzyżowawszy ręce stał obok z kamienną twarzą. Po rozkoszach dezynsekcji i kąpieli, przebrani w czystą żołnierską bieliznę i sukienne niemieckie umundurowanie Mitia i Gosza do północy siedzieli na schodach pod strychem z zakładowym hotelu robotniczym, który przerobiono na koszary. Napawali się czystością, sytością, a największą, nieprawdopodobną wprost przyjemność sprawiał papieros. Z nadmiaru przyjemnych doznań nie mogli zasnąć, przegrane - jak się zdawało - życie zaczynało nabierać blasku. Gosza Krutkin, paląc jednego po drugim grubego niemieckiego papierosa, mówił wiersze Jesienina, Mitia słuchał. Nagle drgnął: Więc to wszystko było, nieznana siostra, odwieczna rosyjska krowina, bławatki w życie, wszystko prawdziwe, a nie jakieś zrujnowane szkielety... to przeszłość, ale to było, a więc istnieje zawsze. Jesienin jest świadkiem. Goszka Krutkin recytował z kiepskim bazarowym zaśpiewem: A gdy siny mrok na wieś się kładzie, Często widzisz niby blisko - tuż, Jak ktoś nagle mi w karczemnej zwadzie Wbił po serce ostry fiński nóż*. Chłopak szczycił się swoją przyjaźnią z Jesieninem, którą nawiązał przed rokiem w internacie budowniczych metra, kiedy dostał od kogoś na trzy dni na poły zakazany postrzępiony tomik z dwudziestego siódmego roku. Goszka przepi Przeł. Kazimierz Andrzej Jaworski. sał wtedy najpoczytniejsze wiersze ołówkiem chemicznym do zeszytu w ceratowej okładce, a kiedy się przekonał, że dziewczęta lecą na te wiersze jak muchy na lep, zaczął je gromadzić w swoim zeszyciku i obkuwać. Właściwie przyjaźń z Mitią także zaczęła się przez Jesienina. Początkowo barczysty przystojniak każdą

próbę nawiązania znajomości zbywał gburowato: „Odwal się, bo ci do kieszeni naszczam!” Pewnego razu jednak, kiedy bździak zaproponował ceratowy zeszycik z wierszami, spojrzał na niego innym wzrokiem. Mitia wcale nieźle znał poezję dzięki ciotce Ninie, której rzecz jasna nigdy nie nazywał ciotką, a od pewnego czasu popatrywał na nią całkiem po męsku, podobnie jak wcześniej na Weronikę. Nina zabierała niekiedy całą srebrnoborską rodzinę na imprezy poetyckie, więc Mitia miał okazję nasłuchać się różnych opinii, co sprawiło, że narodowego idola traktował dość pobłażliwie. „No cóż, Jesienin, wiejskie towarzycho. Śmiech! Szokuje krową w rękawiczkach. Posłuchasz raz... to z chóru! Bałałajkowicz!” Dopiero w trudnych wojennych czasach uświadomił sobie, że strofy z „kraju brzozowego perkalu” są mu niezwykle bliskie. A teraz na zapleczu wroga, w szarozielonym obcym mundurze, czuł się tak, jakby każda strofa przenikała przez skórę i paliła serce, a oczy napełniała łzami, które ledwo mógł powstrzymać. Zagubiła się Ruś w Mordowie i Czudi, Nie wie co to strach. Wloką się tamtą drogą ludzie W kajdanach... I mnie także w błotnistej bryi Wśród nagich pól Poprowadzą z pętlą na szyi Pokochać ból...

VII Specjalna uderzeniowa W punkcie dowodzenia Specjalnej Armii Uderzeniowej, mieszczącym się w zespole starannie zamaskowanych schronów na szczycie dużego wzgórza, ponurego jak w starodawnych pieśniach ludowych, trwała wytężona praca, kończono przygotowania do zaczepnego ruchu Armii Czerwonej, pierwszego w ciągu całej haniebnej letniojesiennej kampanii czterdziestego pierwszego roku. W dzień nie palono w piecach, żeby się nie zdradzać, więc we wszystkich boksach było piekielnie zimno. Nikt nie zwracał na to uwagi lub raczej każdy udawał, że nie czuje zimna,

biorąc przykład, jak to zwykle bywa w dużych sztabach, z dowódcy, generała pułkownika Nikity Borysowicza Gradowa. Wypada jednak nadmienić, że od czasu do czasu stosowano środki rozgrzewające, wyciągając je z kieszeni kożucha albo zza cholewy. Pod tym względem podkomendni również brali przykład z dowódcy, któremu starszy sierżant Waśkow, kierowca jego osobistego samochodu pancernego, serwował co jakiś czas sporą czareczkę koniaku. Sklecony niedawno sztab SAU, nie podzielony jeszcze intrygami, uwielbiał młodego generała pułkownika. Co młodsi dowódcy opowiadali o nim niesamowite historie. Mówiono na przykład, że generał przez długie lata przebywał za granicą, zakonspirowany jako rezydent, kierował całą armią naszych agentów i dotarł do najwyższych kręgów niemieckiego sztabu. Według innych źródeł, nigdzie nie wyjeżdżał, był jednym z tajnych doradców wojskowych Stalina. Starszyzna słuchała, uśmiechając się pod wąsem. Prawdziwe losy dowódcy Specjalnej Armii Uderzeniowej były bardziej nieprawdopodobne niż fantazje. Już prawie pół godziny najbliżsi podkomendni generała pułkownika tłoczyli się za jego plecami w oczekiwaniu dalszych poczynań i poleceń. A zaciśnięte pasem plecy jakby zapomniały o istnieniu swego uzupełnienia, to znaczy podkomendnych. Gradów przechodził od jednego dalmierza do drugiego, regulował własnoręcznie widoczność, w milczeniu obserwował pozycje przeciwnika. Co wypatrzył wśród ośnieżonych wzgórz za Istrą, wiedział tylko on sam, widocznie jednak wypatrzył coś ważnego, ponieważ nie trzymałby całej świty w pogotowiu. Przeciwnik niczym nie zdradzał swojej obecności. Tylko raz Nikita zauważył kilka postaci z okrągłymi głowami, które przemieszczały się wolno dnem doliny wśród krzaków i zwisających korzeni i pomyślał, że to pewnie łącznościowcy prowadzą linię z rejonu dyslokacji Czwartej Grupy Czołgów do sztabu generała Bucha. Gdybyśmy mieli taką łączność jak Niemcy! Analizując działania Wehrmachtu w pierwszych miesiącach wojny, Nikita Borysowicz zachwycał się ich sprawnością; wielomilionowe zgrupowanie wojskowe poruszało się z lekkością bałetnicy, a było to możliwe przede wszystkim dzięki łączności. Poza tym wzgórza za Istrą wyglądały idyllicznie, jeżeli można tak powiedzieć o krajobrazie, w którym przeważa brudnawa biel z rozrzuconymi gdzieniegdzie szarobrunatnymi plamami. Ale bezruch trwający pół godziny także o czymś mówi. Żadnych objawów życia, tylko trzy stalowe łby czołgające się powoli, prawie niepostrzeżenie dnem wąwozu z rejonu dyslokacji Czwartej Grupy Czołgów. Poza tym żadnych dymów, a więc także marzną, jako tako podgrzewają się

sznapsem. Wynika z tego, że się przyczaili, że wiedzą o naszych przygotowaniach, czekają i po raz pierwszy od wybuchu wojny traktują poważnie możliwość rosyjskiego kontrnatarcia. Dawniej czołgi już tratowałyby nasze pozycje, uniemożliwiając jakąkolwiek koncentrację. Widocznie ciągle jeszcze nie mają benzyny. Zdumiewające, że niemiecka wyprawa na Moskwę powtarza wyprawę Napoleona, nawet zaczynali prawie tego samego dnia - dwudziestego czwartego czerwca tysiąc osiemset dwunastego roku i dwudziestego drugiego czerwca tysiąc dziewięćset czterdziestego pierwszego. Powtarzają się również błędy, szczególnie dotyczy to komunikacji. Jak można było wszczynać zmechanizowaną wyprawę bez rozwiązania problemu kolei, bez przygotowania do przesiadki z wąskotorowych kolei europejskich na szerokotorowe rosyjskie? A więc i oni mają swoich tępaków, swoich Woroszyłowów i Budionnych, widocznie Wilhelm Keitel także nie jest geniuszem. Nikita Borysowicz poprosił dowódcę artylerii pułkownika Skakunkowa: - Proszę, Iwanie Stiepanowiczu, rozkazać baterii Droznina, by niezwłocznie ostrzelał ten oto wąwóz. Pięć minut intensywnego ostrzału! Kontynuując obserwację, zaznaczył czas na wojskowym zegarku, który niekiedy natarczywym cykaniem na przegubie ręki zda się przyspieszał krążenie krwi. Bateria Droznina zadudniła niezwłocznie. W ciągu wyznaczonych pięciu minut pociski ryły wąwóz, wzbijając w górę ziemię i kawałki gałęzi. Po czym zapadła cisza. Dziesięć minut później linię frontu naprzeciwko baterii Droznina przecięły trzy meserszmity. Gradów pchnął grupę jastrzębi, wywiązała się walka powietrzna. Wszystko się odbyło zgodnie z planem. Niemcy dali się nabrać na fałszywy atak artyleryjski. Od kilku dni Nikita Gradów robił wszystko, by przekonać Niemców, iż głównym celem natarcia będzie właśnie Czwarta Grupa Czołgów, unieruchomiona z powodu braku paliwa, że Rosjanie postarają się odciąć ją i rozbić, likwidując w ten sposób niebezpieczeństwo zagrażające Moskwie. W rzeczywistości zaś zaplanowano całkiem coś innego: zignorować zgrupowanie czołgów, w ciągu jednego dnia zbliżyć się od północy do Klina, połączyć się tam z jednostkami Trzydziestej Armii i zdobyć miasto. Gdyby Buch potrafił uruchomić dwadzieścia, trzydzieści czołgów, to nie zmienią one sytuacji, zajmie się nimi lotnictwo szturmowe. Innymi słowy, Niemcy przekonani, że Rosjanie nacierają w ramach koncepcji obronnej, będą mieli do czynienia z całkiem nową koncepcją - początkiem ogólnego natarcia, co oznacza koniec Blitzkriegu. Nikita

Borysowicz zadowolony wielce nadal obserwował brudnobiałą dolinę; teraz na jej brzegu raz po raz migotały płomyki, niemiecka artyleria rozpoczęła ostrzał fikcyjnego sztabu, wybudowanego pół kilometra dalej w głębi naszego terenu. Pociski przelatywały nad rzeczywistym punktem dowodzenia. Nareszcie niektórzy sztabowcy uświadomili sobie, nad czym główkował ich dowódca w ciągu ostatniej pół godziny, część z nich bardzo wysoko oceniła jego działanie nie z punktu widzenia taktyki, lecz w płaszczyźnie wielkiej strategii. Należał do nich pułkownik Wadim Wujnowicz, zastępca szefa sztabu do spraw łączności. Wadim rozumiał, że zwolnienie z łagru zawdzięcza Nikicie, chociaż żaden z nich nie wspominał o tym. Dawna przyjaźń nie wróciła, nie doszło między nimi nawet do szczerej męskiej rozmowy. Nikita dał Wadimowi do zrozumienia, że jego nominacja do SAU ma charakter tymczasowy, po zakończeniu niniejszej kampanii Wadim będzie mógł odejść do innej jednostki, gdyby się czuł skrępowany w roli podkomendnego byłego przyjaciela i męża swojej bogdanki. Byłoby cudownie usiąść z butelczyną i zagrychą i wyłożyć kawę na ławę, opowiedzieć o przesłuchaniach, więzieniach, łagrach, ale szczerość, dawniej tak naturalna, teraz była - jak się wydawało - nie do pomyślenia. Niemałą przyczynę stanowiła różnica w stopniach, to nie żarty, pułkownik i generał pułkownik, obaj więc pogodzili się z tym, że nie czas na roztrząsanie takich spraw, skończmy wojnę, a wtedy... Najważniejsze, że możemy patrzeć sobie w oczy, nie czerwieniąc się i nie odwracając wzroku. Tylko raz, kiedy wyjątkowo nie było osób postronnych poza Waśkowem, siedzącym ze swoim akordeonem przy drzwiach, Nikita podniósł nagle głowę znad mapy i spytał Wadima: - Czy wiesz, że Weronika także była tam? Wadim, który o niczym nie wiedział, był wstrząśnięty. Wyobrazić sobie Weronikę, o której marzył całe życie, wśród „szałasówek”, to przekraczało jego siły. Patrzyli na siebie kilka sekund, aż pod rysami silnych wojskowych mężczyzn dostrzegli cienie drżących łagierników. Obaj gotowi byli rzucić się ku sobie, uściskać, rozszlochać. Na szczęście czujny Waśkow przerwał grę na harmonii, a oni znowu pogrążyli się w swoich mapach, jęli coś tam mówić głośno, coraz bardziej oddalali się od siebie, od swojej haniebnej lagrowej egzystencji, coraz szybciej wracali do swej niby to prawdziwej egzystencji kadrowych dowódców, do wojennej rzeczywistości, do której szykowali się przez całe życie. Na zakończenie retrospekcji dowódca oznajmił zastępcy szefa sztabu do spraw łączności:

- Teraz już jest z nią wszystko w porządku. Zauważył, że Wadim jest mu wdzięczny za to zdanie, a sam był mu wdzięczny za to, że o nic nie pytał. Generał pułkownik odszedł wreszcie od dalmierzy, zatarł ręce, zrobił oko do sztabowców. Każdy odebrał to przyjacielskie mrugnięcie pod swoim adresem, pułkownik Wujnowicz również. Dowódca emanował potężnym strumieniem energii, widać było, że święcie wierzy w to, w co jeszcze wczoraj nikt nie wierzył, w zwycięstwo; przy tym pojęcie „zwycięstwo” w jego rozumieniu nie zawierało żadnego ideologicznego mistycyzmu, ani krzty propagandowych zaklęć znanych z prasy i radia, zwycięstwo w jego rozumieniu było terminem ściśle wojskowym, zawodowym i to być może najbardziej dodawało otuchy. - Proszę wrócić do swoich zajęć! - rozkazał Nikita. - O godzinie siódmej odprawa operacyjna w Chimkach. Nie pić wódki, panowie oficerowie! Na te słowa szef wydziału politycznego armii Gołownia uniósł ze zdziwieniem brwi: jak należy rozumieć użycie takiego dziwnego zwrotu w bądź co bądź proletariackiej armii, ale dowódca sprowadził wszystko do żartu: - Jak również nie grać w karty, nie śpiewać romansów, nie tańczyć kadryla. Myśleć o sprawach operacyjnych, przygotować wnioski dotyczące swoich odcinków! Gołownia podobnie jak pozostali rozpłynął się w uśmiechu, wiedział, że żarty dodają ducha bojowego. - Jedziemy, Waśkow! - Nikita pomaszerował do wyjścia. Dziesięć minut później samochód pancerny, zamaskowany od góry stertą zgniłego siana, wyjechał z ukrycia na ledwo widoczną drogę, biegnącą przez pole tak zdziczałe, że mógłby po nim jeździć Ilja Muromiec, i skierował się do Ósmego Pułku Lotniczego. Za samochodem dowódcy przelewał się na wybojach z boku na bok transporter ochrony, której nieodłącznie towarzyszył „osobist”, kapitan Jereś. Temu Jeresiowi źle patrzy z oczu, przypomniał sobie Nikita Borysowicz. Ciągle je odwraca. Po kiego licha stale się za mną włóczy? Kto mu kazał? Nie trzeba wróżyć, wiadomo kto. Na polu pojawiły się kobiece postacie z łopatami, na tle brudnego śniegu wyróżniała się biała czapka z angory z długimi uszami do wiązania pod szyją. Były to brygady pospolitego ruszenia, zmobilizowane do kopania rowów obronnych pod Moskwą. Kobiety bez wprawy kiepskimi łopatami dziobały zmarzniętą ziemię i długo odprowadzały wzrokiem samochód

pancerny. Wyglądały rozpaczliwie. Studentki i gospodynie domowe w miejskich paletkach, niektóre w kapelusikach, co one mogły zdziałać! W sensie wojskowym akcja pozbawiona sensu, nadano jej jednak wielkie znaczenie propagandowe. „Cały naród z poświęceniem obronił...” U mnie na lewej flance znajduje się brygada mężczyzn pospolitego ruszenia, dentyści i adwokaci, potężna siła wojskowa, na trzech jeden karabin, nie zawsze sprawny. Trzeba wyprowadzić ich ze strefy jutrzejszego pobojowiska. Na lotnisku oczekiwano generała pułkownika, chociaż nie powiadomił o przybyciu. Dowódca pułku, podpułkownik Błagogowiejnyj, szedł już ze sztabem i dowódcami eskadr na spotkanie. Ich widok budził optymizm - grupa krzepkich chłopaków w skórzanych lotniczych kurtkach, dodających sobie fasonu zamaszystym krokiem, pieprznymi pogaduszkami. Główne siły pułku ukryto jako tako w pobliskim zagajniku, łącznikowe zaś dwupłatowce U2, dla których nie starczyło miejsca, stały tu i tam na polu startowym. Dowódca, rozmawiając z Błagogowiejnym o gotowości bojowej, kierował się ku jednemu z tych samolocików, wyglądających jak eksponaty w muzeum lotnictwa. Pilot wyprężył się w postawie na baczność. Lejtnant Budorażyn! W lewym kąciku ust błyskał złoty ząb, tak zwana fiksa. - No jak, lejtnancie, polecimy? - zapytał nagle dowódca i nie czekając na odpowiedź, wgramolił się na miejsce przeznaczone dla pasażera. Wszyscy stracili głowy, zwłaszcza ci z obstawy. - Jakże to, towarzyszu generale pułkowniku? - biegł Waśkow. Budorażyn zaś wskoczył na skrzydło po podbity futrem skórzany płaszcz dla dowódcy. Jego gotowość do szybkich decyzji zostanie odnotowana. Kilka minut później samolocik terkocząc kołował w stronę pasa startowego. Nikita zmrużonymi oczami obserwował grupę ochrony. Kapitan Jereś z zaskoczenia nie wiedział, co ma robić, rzucił się do Waśkowa, później do podpułkownika Błagogowiejnego, wykrzykiwał coś, nawet łapał się za pistolet. Waśkow niemal klęczał przed nim, błagalnie przyciskał ręce do piersi. Wiadomo, Waśkow. Dowódca pułku lotniczego nawet nie spojrzał na Jeresia. A fizylierzy z ochrony śmiali się, pokazując kciuki. Fajne chłopaki. Ten Jereś z rozpaczy, że nie dopilnował, może sobie strzelić w łeb. Przekroczyć w tym miejscu linię frontu na U2 to pestka, najwyżej dziesięć minut. Ani się spostrzeżesz i proszę - taki zbieg! Gradów ma za co nas nienawidzić, przecież to „psi pomiot”, „wróg ludu”, do końca życia

nie zapomni szkoły, jaką mu dali czekiści. A z kapitanem Jeresiem bardzo kiepsko, jego tęczowe plany na karierę pękły jak bańka mydlana. Jaki narwaniec z tego Jeresia, myślał zimno generał pułkownik, obserwując drągala miotającego się między wojskowymi. Nadmiar emocji na jego stanowisku jest kłopotliwy. Czekista, jak wiadomo, musi mieć „zimną głowę i gorące serce”. W tym przypadku jest odwrotnie. Nim się samolot rozpędził, Nikita Borysowicz poinformował lejtnanta Budorażyna, dokąd ma lecieć, otulił się szczelnie płaszczem i rozsiadł wygodnie. Z wysokości trzystu metrów ziemia wyglądała bardzo sennie i smutno, jak zwykle w Podmoskowiu w pochmurne zimowe dnie. Niebo było puste, żadnych strać w powietrzu, żadnych pocisków. Wydawało się, że spokój wrócił na Ruś radziecką. Czy jednak kiedykolwiek panował tu spokój? Tam, za Jachromą jeszcze niedawno znajdowały się duże łagry. Śluzy z posągami wznoszono kosztem niewolniczej pracy. Zresztą w ogóle od czasów rewolucji nie brakowało tu strachu, przemocy, podłości. Ale było też i coś innego - młodość, miłość, wieczorne marzenia... A z takiego jeziora, jakie widać w dole, wychodziła o zachodzie słońca księżniczka Grioza w obcisłym tyrkocie, woda spływała z rozkosznych kształtów, najpierw szerokim strumieniem, później sączyła się kroplami, które błyszczały pod ogromnym, symbolicznym niebem. Po czterech latach rozłąki - i jeszcze jakiej rozłąki! - spotkali się w ojczystym domu tak, jakby się nic szczególnego nie wydarzyło, po prostu wrócił z delegacji służbowej, jak wtedy w trzydziestym trzecim, kiedy spędził kilka miesięcy w Chinach, wykonując poufne zadanie. Do Srebrnego Boru dotarła wiadomość, że został zwolniony z obozu i może zjawić się w każdej chwili, więc omdleń nie będzie. Zwłaszcza że Weronika przebywała już w domu od trzech dni. Jak w dawnych czasach przyjechał samochodem wojskowym, otworzył furtkę i pod sosnami szedł do domu. Przed gankiem sterczały narty wbite w śnieg. W oknie na pierwszym piętrze widać było lampkę z chińskiej porcelany. Przez moment Nikita ze zdumieniem stwierdził, że odtrąca od siebie wszystko to, o czym nie śmiał nawet marzyć, co odsuwał na później jako ostatnie przeżycie, ostatni miraż na krawędzi umierania. Dom ojczysty, rodzina... a teraz wszystko to wydało się irytującą bzdurą w jego, mówiąc delikatnie, całkiem niesentymentalnym życiu, jak wypchana siatka z zakupami, która wisiała na lufciku kuchennego okna. Zrobił jeszcze krok, paskudne myśli rozpierzchły się, otworzył drzwi i znalazł się w cieple cudem ocalałego miejsca, ostoi pokoju i dobroci.

Nie obeszło się jednak bez dużej ilości waleriany, matka i Agasza nie mogły się uspokoić. Jakiś barczysty wyrostek, prawie młodzieniec, toż to Borys Czwarty, mój pierworodny, wrzeszczał do słuchawki: „Dziadku, przyjeżdżaj, ojciec wrócił!” Zdziwił się na widok spakowanych walizek, stojących w bibliotece. A to co znaczy? Przecież mamy się ewakuować, Nikitka! Wierunia uczepiła się ramienia, nie chciała za nic puścić, głaskała paluszkiem naszywki. Nagle jakby prosto z przeszłości zbiegła ze schodów zjawiskowa Weronika, wykreślając z pamięci straszne cztery lata. Kilka godzin później, kiedy się wreszcie wszystko uspokoiło, Nikita spytał ją: - Jak to jest, że ciągle jesteś oburzająco piękna, ciągle ta sama Weronika? Drgnęła, spojrzała na niego, jego twarz wydała się jej na chwilę obca, nawet groźna. - Tak uważasz? Dziękuję za komplement. A ty chyba się zmieniłeś, Nikito. Ależ nie, jesteś teraz przystojniejszy, po prostu uwodzicielski mężczyzna, ale coś się zjawiło... to oczywiście minie. Nietrudno było zrozumieć, o co jej chodzi. W dawnych czasach nawet po krótkiej rozłące Nikita przede wszystkim ciągnął ją na górę i dopóki nie dopiął swego, nie mógł z nikim rozmawiać, błąkał się jak nieprzytomny, wyglądało to zabawnie, mógłbyś poczekać bodaj dziesięć minut dla przyzwoitości, wariacie jeden! A teraz po czterech latach niewidzenia przez kilka godzin rozrabiał na dole, nawet nie chciał pójść do łazienki, że niby to kąpał się dzisiaj, czekał na ojca, pił wódkę podczas obiadu, uśmiechał się do wszystkich, do niej także, ale całkiem nie tak, jak kiedyś się uśmiechał do niej twarzą oślepłą z pożądania. Posadził ją na kolana, zaczął rozpinać sukienkę. Te same perfumy - zamruczał jakby pod wpływem pożądania, ale głos zabrzmiał fałszywie. Poprzez zapach francuskich perfum z rozpaczą czuł łagrową ohydę, zleżały smród mokrych szmat w baraku, woń lury, odór chlorku z latryny. Wstał z łóżka gwałtownie, aż Weronika potoczyła się na bok. - Dobrze już, kochany, dobrze, śpijmy. Jesteś zmęczony. Patrzyła na niego jakimś całkiem innym, właśnie łagrowym wzrokiem. - Zaczekaj! Najpierw powiedz, jakim cudem udało ci się nie zbrzydnąć? Wyglądasz znakomicie, nawet bez kosmetyków! - Jakie tam kosmetyki! - potrząsnęła głową. - Znalazłam wczoraj słoik kremu, perfumy zostały z tamtych czasów... A koło dworca udało mi się kupić z ręki szminkę do ust, na powitanie mego władcy... Okropną, Światła Moskwy...

- Więc dlaczego, dlaczego się nie umalowałaś? - spytał, czując, że to dawne wraca, potężnieje. Ona poczuła to także i spojrzała na niego tak, jak tego sobie życzył, po kurewsku. - Spróbowałam się umalować, ale wydało mi się, że wyglądam zbyt wulgarnie. Chcesz, umaluję się? - Pozwól, zrobię to sam! Zaczął malować jej pokorną twarz szminką do ust, która pachniała jak poziomkowe mydło. Zachowuje się wspaniale, bardzo fachowo. - Nawet nie schudłaś, Weroniko! Dożywiałaś się? - Wyobraź sobie, że grałam tam w teatrze! - zaśmiała się, a on całkiem stracił głowę. Odwrócił ją gwałtownie plecami ku sobie. Nadstawiała mu się ochoczo. - Szpanowałam w amatorskim lagrowym zespole, grałam główną rolę w sztuce Lubaw Jarowaja. Miałam wielkie powodzenie! - Wyobrażam sobie! - powiedział zachrypniętym głosem i nagle zobaczył w ciemnej szybie odbicie oficera z babą w negliżu, ostra pornograficzna scena, pod jej wpływem wszystko się w nim wzburzyło. - Wyobrażam sobie - powtórzył - wyobrażam... aktoreczka, no nie?... Ruchali ciebie strażnicy? I żywili także, Lubow Jarowaja, no nie? Pojękiwała nawet, czego kiedyś nigdy nie robiła. Później długo leżeli, on na boku, ona wtuliwszy twarz w kołdrę. Wypaliło się w nich wszystko z bólu i tęsknoty. Nigdy już nie wróci to, co ich łączyło w dawnym życiu, namiętność, czułość, zabawne, dziecinne szepty, uniesienia, pieszczoty, pozostała tylko kopulacja. Nie tylko w niej, we mnie także tylko kopulacja, myślał. Nie tylko w nim, we mnie także tylko kopulacja, myślała ona. - Widzisz, Nikitka, zagrałam dla ciebie prostytutkę - powiedziała cicho. Nie odpowiedział, chyba spał. Zasnął jak był, w butach, tak jak zasypiają oficerowie w burdelu. Wygramoliła się z łóżka, zrzuciła z nóg czółenka, przeszła się cicho po pokoju, dotykała zasłon, książek, potem, jakby szukając ratunku, podbiegła do szafy, otworzyła, jęła przeglądać wiszące tam rzeczy, niezłe, nieliczne, których nie zrabowali czekiści, i te, które wczoraj przyniosła Nina, żorżetę, krepdeszyn, kaszmir... Nagle się rozpłakała z bólu, wstydu, ze świadomości, że nie ma wyjścia, usiadła na podłodze koło szafy, ukryła głowę w dłoniach i

przeniosła się w swoją niedawną przeszłość, do łagru na północnym Uralu. Po pracy, kiedy zbliżał się wieczór, duży barak w kobiecej żonie ogarniało szaleństwo. Kryminalistki, które stanowiły większość, ganiały między pryczami, wyjaśniały konflikty, kłóciły się, histeryzowały. Wybuchały sceny zazdrości między „maruchami” i „kobłami” *, kończące się wrzaskiem i tarzaniem po ziemi. Jakiś czas potem już pogodzone, ale z podrapanymi gębami sadowiły się splecione ramionami, by śpiewać pieśni - „Mewa leci ponad falą, nad błękitem wód...” - albo słuchać romantycznych historii o hrabiach i ich córkach z nieprawego łoża, które wyrosły na prostytutki i złodziejki. Do opowieści wciągano „polityczne” z niewielkimi wyrokami, głównie „członkinie rodziny”, do których należała również Weronika. Trzecią dużą grupę więźniarek stanowiły chłopki katoliczki z Galicji. Te trzymały się zawsze razem, modliły po cichu w swoim niezrozumiałym języku albo haftowały. Kryminalistki usiłowały rozbić ich jedność, ale wszelkie próby natrafiały na obojętny opór. Czynna i bierna lesbijka. Weronika obserwując życie w baraku, myślała sobie, iż każda z jego mieszkanek na swój sposób walczy o godność ludzką: Galicjanki - swoją niezłomnością i nieco bezmyślną krzątaniną, partyjniaczki, „członkinie rodzin” - wspomnieniami o domach wypoczynkowych, nawet kryminalistki, a może one przede wszystkim, wrzeszczą, szarpią się, okazują zazdrość jakby po to, by obronić prawo do wrzasku, bijatyk, zazdrości i życia seksualnego, by zademonstrować swą niezgodę na przekształcenie ich w zwierzęta robocze. Ona także pewnego razu w rozpaczy szukała ratunku w domu kultury KWCz (wydział kulturalnowychowawczy

działał

tu

także

jako

integralna

instytucja

komunistyczna).

Kierownikiem amatorskiego zespołu dramatycznego był świetny zawodowiec, moskiewski reżyser ze szkoły Wachtangowa Tatarkowski, którego niedawno wyciągnięto półżywego z kopalni i postanowiono zatrudnić w zawodzie. Właśnie nadeszła z centrali wytyczna: podnieść na wyższy poziom pracę kulturalnowychowawczą! Wybór był dobry. Na przedstawienie Tatarkowskiego zjeżdżała lagrowa starszyzna z całego Peczerłagu. Tatarkowski zaczął obsadzać Weronikę, uważał, że należy do jego sfery, rzeczywiście mieli w Moskwie wielu wspólnych znajomych. Pewnego razu na próbę sztuki Lubow Jarowaja przyszedł major Kolców, szef łagru. Ktoś mu zameldował, że wśród więźniarekaktorek zjawiła się piękna generałowa. Wpadnijcie do mnie na godzinkę, Gradowa, porozmawiamy o sztuce. Kolców był człowiekiem wybrednym. Odtąd zaczęły się jej obrzydliwe przywileje. Co za wstyd, faworyta szefa łagru! Co najmniej raz

w tygodniu w baraku zjawiał się ordynans Kolcowa Szewczuk, kozak w papasze, spod której sterczała grzywa, na pyzatej chuligańskiej gębie znudzenie. „Chodźmy, Gradowa, na spacer!” Szła między pryczami. Kryminalistki gwizdały za nią. „Artystka udaje się na próbę?! Pewnie grają we dwoje z Kolcowem! Chodź do nas, śliczna, zagramy z tobą lepiej od szefa!” Stara Kappelbaum, petersburżanka, jak zawsze chwytała ją za rękę: „Wiko, kochanie, proszę przynieść coś smacznego, bardzo proszę! Jeden mały kęs! Coś pożywnego na ząbek! Błagam!”. Trwało to prawie rok, później przydzielono jej pokoik przy klubie, była teraz odizolowana od lagrowego tłumu jako „pridurok”* najwyższej kategorii. Co prawda czasami po Więzień zatrudniony w administracji. sprzeczce albo przed inspekcją przenoszono ją z powrotem do baraku, gdzie kryminalistki witały kocią muzyką. Później wracała do łask. Kolców był tyczkowaty, wątły i histeryczny. Do tego wszystkiego cierpiał na nietrzymanie moczu, zrywał się nagle i łomotał butami po korytarzu prowadzącym do ubikacji. Największą rozkoszą dla majora było robienie damy z więźniarki. Rzeczywiście lubił się zgrywać, jednak trudno zrozumieć, jaką dziwaczną rolę rozgrywa sam na sam z Weroniką, pewnie „hrabiego” z barakowych opowieści. Przecież nie Pigmaliona, do diabła! „Moja najmilsza, nie chcę widzieć pani w tej okropnej kurtce! Precz z ohydnymi szmatami! proszę, moja duszko, zdjąć koszmarne (to słowo wymawiał ze szczególną przyjemnością) pikowane spodnie! Oto co dla pani przywiozłem! Bielizna, pończoszki, suknia, pantofelki!” Ubierał ją w szmaty kupione w wojskowym sklepie i dopiero po zakończeniu cudownej metamorfozy rzucał się na nią porykując. Nie wiadomo, zdobywał trofeum czy brał należność za podarunki. Weronika była zrozpaczona, cierpiała, brzydziła się swego opiekuna i gardziła sobą, ale z pokorą godziła się na śmierdzące przedstawienia i przyjmowała żywnościowe przydziały. Wczoraj, kiedy dotarła do niej lagrowym telegrafem wiadomość o rozstrzelaniu Nikity, pomyślała, że nie warto czepiać się życia, czas skończyć wszystko, a dzisiaj znowu się szarpała. Ze względu na dzieci, przekonywała sama siebie. Muszę żyć, wrócić do dzieci... Dostawała mdłości na widok Kolcowa: mokre czerwone wargi, ptasi dziób, przetłuszczona grzywka, chciwe i wątłe ramiona. Kiedyś ze złości na niego zrobiła oko do Szewczuka: „Czemu nie zaglądasz do mnie, chłopaczku?” Młody byczek nie omieszkał skorzystać z zaproszenia. W kontaktach z nim Weronika szukała zapomnienia, brała odwet za gwałt na swoim ciele pięknym i silnym jak odbicie tenisowej piłki, na swojej przeszłości, na minionym „tenisie”.

Już nigdy nie będzie mego „tenisa”. Szlochała i jęczała, siedząc na podłodze naprzeciwko szafy na ubrania. Kiedy podnosiła trochę głowę, w lustrze zjawiała się gęba z rozmazaną szminką i tuszem spływającym z rzęs, czarne i czerwone, jak u Stendhala, złośliwa kpina z ofiar epoki. Wszystko skończone, Nikita nigdy do mnie nie wróci... skończone... Wszystko skończone, myślał, udając, że śpi, jej mąż, czterdziestojednoletni generał pułkownik Nikita Borysowicz Gradów, Weronika nie wróciła, nie istnieje, czy warto walczyć z Niemcami, kiedy nie mam rodziny...? Rano zaczął się ruch. Przydzielono im duże pięciopokojowe mieszkanie z odzysku, mieszkał w nim przed opieczętowaniem jakiś bardzo poważny „wróg ludu”. Mieszkanie miało wyjątkowo atrakcyjną lokalizację - przy ulicy Gorkiego, naprzeciwko centrali telegraficznej. Weronika puściła w niepamięć krzywdy i upokorzenia poprzedniej nocy, tak czy inaczej, trzeba urządzić mieszkanie, przenieść dzieci do innej szkoły, załatwić przydział generalski itd. itp. No cóż, myślał Nikita, siedząc w kabinie obserwatora w muzealnym dwupłatowcu, który dygotał na wietrze, no cóż, jak to się obecnie mówi, wojna wszystko spisze na straty... Pilot się odwrócił, błysnęły w uśmiechu białe zęby. Wszystko w porządku, towarzyszu dowódco? Nikita wskazał dłonią kierunek dyslokacji swoich jednostek pancernych. Kapitan Jereś odetchnął nieco, kiedy zobaczył, że dwupłatowiec oddalił się od linii frontu. Proszę jednak, podpułkowniku, wysłać klucz osłonowy - powiedział do Błagowiejnego. - Mogą zmylić kierunek. Potężny lotnik spojrzał na niego ironicznie. Słyszeliście, co powiedziałem? Jereś podniósł głos. - Po kiego chuja, kapitanie? - rzekł niegrzecznie dowódca pułku i poszedł sobie. Rozzuchwalili się ludzie na wojnie, pomyślał Jereś. Trzeba robić z nimi porządek. Ludzie stają się bezczelni, kiedy dostaną broń do ręki. Klin czołgów powinien jutro rozstrzygnąć wszystko. Trzysta nowiutkich trzydziestek czwórek, które dopiero co przybyły z Uralu, przebije się przez pierwszą linię Niemców z dziesięcioprocentowymi stratami, przez drugą - z pięcioprocentowymi, podstawowa siła w ciągu dnia dotrze - gromiąc wszystko w koło i siejąc panikę - na przedpola miasta. Nikita obserwował z góry nową kolumnę, zbliżającą się do zagajnika. Udana maszyna T34, wygląda na to, że pod wszystkimi względami przewyższa niemiecki MarkIV, zobaczymy, jak się spisze jutro w akcji, w szybkim natarciu. Z luku czołgowej maszyny dowódca pozdrowił ręką dwupłatowiec. Za wzgórzem porośniętym świerkami stał tuzin potworów - studwudziestotonowych ISów - dumy przedwojennej RChACz. Niczym nie da się ich zakamuflować, co tu zresztą kamuflować, żadna

tajemnica. Powolne, osiągające zaledwie dwanaście kilometrów na godzinę na dobrej drodze, podczas całej wojny, poczynając od walk na linii Stalina - jak Niemcy nazywali fortyfikacje na dawnej zachodniej granicy - były ulubionym celem Niemców. Podobno meserszmity nie uważały ich nawet za zdobycz, a piechurzy, którzy zdążyli już powalczyć w różnych krajach, szybko rozszyfrowywali sekrety kaemistów z ISów, spokojniutko zbliżali się na odpowiednią odległość i dopiero wtedy wyciągali granaty. A jednak dotąd dowództwo naczelne uważa resztki ciężkich czołgów za cenne rezerwy. Widocznie nie meldowano Stalinowi o frontowych losach jego chrześniaka. Dywizjon ISów przydzielono również SAU pomimo sprzeciwu Nikity. Wyślemy je na Sośniaki, by stworzyć pozory głównego uderzenia. Trzeba będzie podprowadzić nocą do linii frontu. Spalą je, rzecz jasna, w pierwszej godzinie natarcia, ale ta godzina może zadecydować o powodzeniu. Zmroziła go nieoczekiwana myśl: a więc można już wypisać zawiadomienia o śmieci czołgistów? No cóż, przywołał się do porządku, poświęcając setkę, uratujesz tysiąc. A to, kto trafił to tej lub innej jednostki, to nie ode mnie zależy. Na dole ukazała się na poły zburzona podczas ostrzału artyleryjskiego stacja maszynowotraktorowa, która się niegdyś rozrosła wokół zbezczeszczonych zabudowań cerkiewnych.

Stały

tam

wśród

zniszczonych

kombajnów

niewinnie

wyglądające

ciężarówkiczterotonówki, z ich nadwozi sterczały ukosem w niebo szyny, były to wyrzutnie artyleryjskich pocisków rakietowych. Świetna broń, wyjątkowo szybkostrzelna i skuteczna. Podobno żołnierze nazywają te dziwne działa katiuszami. Niczego sobie humorek, ani słowa, kobiece imię z popularnej przed wojną piosenki i zionąca ogniem machina. Jeżeli jednak katiusza, która tak wspaniale sieje śmierć, nie dostanie odpowiednich kół, niewiele z niej będzie pożytku. Daleko nie zajedzie na czterotonówkach, a powinna się miotać wzdłuż linii frontu niczym ognisty Azrael, być nieuchwytna dzięki rzeźbie terenu, wchodzić w wyłomy. Potrzebny jest masowy i szybki samochódciągnik wielkiej mocy, nie mamy takich i pewnie nieprędko będziemy mieli. O takiej maszynie mówił kiedyś Tuchaczewski, ale nikt go nie słuchał, a bez tego nie możemy zacząć żadnej poważnej kontrofensywy. Musimy ciągle wracać do tej sprawy, nie ma wyjścia, Amerykanie nie zbudują dla nas takiego pojazdu. Widocznie chłopcy od „katiusz” zorientowali się, że to sam dowódca armii krąży nad nimi na dwupłatowcu, bo się ustawili regulaminowo wśród rupieci po stacji maszynowotraktorowej i zasalutowali. Budorażyn wykonywał dokładnie rozkazy, po zajęciu stacji maszynowotraktorowej posuwał

się dalej w kierunku północnowschodnim. Nikita Borysowicz obejrzał olbrzymi obszar, zastygły w spokoju poprzedzającym burzę. Stoi tu pod jego dowództwem prawie trzysta tysięcy ludzi, a każdy z nich spodziewa się, że przeżyje nie tylko jutrzejszą bitwę, lecz w ogóle wojnę, wróci do domu, do tego najdroższego miejsca na ziemi. Armia równała się prawie całej armii Napoleona, piechota, artylerzyści, czołgiści, lotnicy, dwie brygady kawalerii i nawet jedna brygada piechoty morskiej (trzeba ją zatrzymać w rezerwie aż do szturmu!), saperzy, łącznościowcy, oddziały desantowe, a każdy wierzy, że śmierć go ominie, wybierze kogoś innego. Zagadka ludzkich mas, moja zresztą także, myślał, wszyscy wierzymy, że będziemy żyli, a jednocześnie całkiem spokojnie obliczamy procent strat, nie zastanawiając się nawet nad tym, że procent, ten zawsze mniej więcej ścisły, kiedy go oblicza specjalista, stanowi sumę żywych istot, poruszających się i myślących, które błyskawicznie przemienia się w krwawiące strzępy. Nie mamy jednak wyboru, pomyślał z rozpaczą i jakimś uniesieniem. To może najważniejsza chwila w moim życiu, wielka wojna, czyż nie ku temu szedłem wiele lat? Spokojny, ośnieżony krajobraz nagle rozjarzył się ogniem. Spoza linii frontu strzelało kilka niemieckich baterii. Lotnik się odwrócił. Myślący chłopak. Nikita Borysowicz kiwnął - z powrotem i na dół! Co ma znaczyć ten błyskawiczny ostrzał? Czyżby szykowali natarcie? Może coś przeoczyłem? Ostrzał ucichł równie nagle, jak się zaczął, jakby nie było to ludzkie działanie, lecz zjawisko przyrodnicze, gwałtowny w: wytrysk magmy, nic więcej. Zbliżali się do lotniska, a po pustym, białym, jakby bezchmurnym niebie, które się jakby zmieniło z niebieskiego na białe, bardzo wysoko leciała w kierunku Moskwy eskadra bombowców, dornierów, nazywanych trafnie przez Anglików „latającymi ołówkami”. Leciały coraz dalej na wschód, zaczynała się tam walka powietrzna, ale to było poza granicami Gradowowskiego gospodarstwa. Trzecie intermedium. Z prasy Radio moskiewskie Robotnicy niemieccy! Zmuszają was do straszliwie prędkiej pracy. Pracujcie wolniej, żeby przyspieszyć koniec Hitlera! BBC Nieznany taksówkarz niemiecki powiedział: „On ugryzł zbyt duży kęs i nie może go przeżuć”. Znany Bernard Shaw powiedział: „Albo Hitler jest większym durniem, niż myślałem, albo

całkiem zwariował...” „Noticias Graficas”, Argentyna ...Z zachowaniem głębokiej tajemnicy odbyło się stłumienie puczu faszystowskiego, w którym uczestniczyli wyżsi wojskowi i urzędnicy państwowi... „Time” Czerwony „w tył zwrot”. Kiedy przed dwudziestu dwoma miesiącami Rosja podpisała pakt z Hitlerem, amerykańska partia komunistyczna zmieniła nagle orientację na pronazistowską i wychwalała pakt jako „wielki wkład w sprawę pokoju”. Obecnie przewodniczący tej partii William Foster oświadcza, iż nowa wojna jest „atakiem na narody i Niemiec, i Stanów Zjednoczonych, i całego świata... Rząd radziecki broni interesów narodów całego świata... całej przodującej i postępowej ludzkość... „Time”, 13 października 1941 roku W ubiegłym tygodniu Adolf Hitler oświadczył, iż pobił Rosję. Widocznie miał na myśli, iż bije Rosję... Będzie musiał odnieść jeszcze wiele zwycięstw, nim rozłoży w niemieckim salonie skórę niedźwiedzia... Będzie jeszcze musiał rozbić ukraińskie armie wąsatego kawaierzysty Siemiona Budionnego... Rozmowy w sprawie lend lease... Prośba: potrzebujemy lekkich bombowców w terminie do... Odpowiedź: to niemożliwe. Prośba: w takim razie Moskwa padnie. Odpowiedź: zrobimy wszystko, co będzie możliwe... „Time”, 20 października 1941 roku Rosyjskie armie marszałka Timoszenki zostały otoczone w rejonie Briańska i w rejonie Wiążmy... Armie marszałka Budionnego na południu rozgromiono... Najlepsze formacje Woroszyłowa są uwięzione w Leningradzie... „New York Times” Nowogród wygląda przerażająco. Cmentarz żywych trupów. W XIII wieku miasto nazywało się: „Pan Wielki Nowogród”, a kreml nowogrodzki był znacznie starszy niż najstarsze budynki w Stanach Zjednoczonych... Stukasy jednak nie szanują relikwii. W mieście zostało 56 domów... „Time”, 27 października 1941 roku ...Życia Stalina strzegą pilnie okropne skrótowce OGPU i NKWD, obecnie pod groźbą TNT *. Jego trzy pokoje na Kremlu są stale zagrożone ostrzałem. W ubiegłym tygodniu

siedmiokrotnie bomby padały wewnątrz starej twierdzy... ...Grobowiec Lenina na placu Czerwonym został zamknięty... Podobno szczątki Lenina wywieziono z miasta... „Time”, 17 listopada 1941 roku Winston Churchill: „Przysięgamy samym sobie, naszym rosyjskim sojusznikom, narodowi amerykańskiemu, że nigdy nie nawiążemy pertraktacji z Hitlerem”. ...Generalissimus CzangKajszek: „To szczególnie ważny moment w naszej wspólnej walce”. ...Generał Charles de Gaulle: „Osiągnęliśmy właśnie moment, kiedy fale zwycięstw odwróciły się w naszym kierunku”. „Time” Człowiek 1942 roku - Józef Stalin, jego nazwisko znaczy po rosyjsku „stal”... Ludzie dobrej woli - Wiliam Tempie, arcybiskup Canterbury; Henry J. Kaiser, przemysłowiec, producent okrętów „Liberty”; Wendel Willkie, podróżnik, odbył podróż dookoła świata jako niezależny polityk. Trójnitrotoluen. ...Ludzie wojny - Erwin Rommel, wirtuoz wśród dowódców polowych; Theodor von Bock, dotarł do zachodniego brzegu Wołgi; żabonogi Tomoyuki Yamashita, wypędził Anglików z Singapuru; serbski generał Draża Michajłowicz stawiający opór, kiedy był niemożliwy; generał Eisenhower, wylądował w Afryce Północnej; Douglas MacArthur, jego sztuka i odwaga podniosły go do rangi bohatera. „Guardian” Major Walentina Grizodubowa - trzydziestojednoletnia ładniutka orlica radzieckiego lotnictwa. Ma pięcioletniego synka, którego nazywa jastrząbkiem... Kobiece eskadry latają na hurricanach i nawet na bombowcach... Nina Łomako strąciła niemiecki samolot miesiąc przed urodzeniem córki... „Bożonarodzeniowy fajerwerk!” - zawołał pilot Królewskich Sił Powietrznych. Kobiety potrafią teraz wyeliminować mężczyzn z każdej pracy! Chciałbym poznać te dziewczyny! „Time” Robotnicy w uralskich fabrykach tygodniami czekają w kolejce do łaźni. Czwarte intermedium. Gołąbka Rosset Budząc się znowu do życia na tym świecie, Aleksandra pragnęłaby zostać „gołębiem

pokoju”, to znaczy szybować i dokazywać w powietrzu nad marmurowymi tarasami Biblioteki Aleksandryjskiej, gruchać czule na gzymsach, nieopodal okien, za którymi mieszkali mędrcy i poeci, czyli żyć w odległej przeszłości. Stało się jednak inaczej, jak żartował poczciwy Aleksander Siergiejewicz, „diabli nadali” urodzić się znowu w kraju Rusów, co gorsza w tak zwanej przyszłości, na krawędzi strasznych chłodów, kiedy w ponurych czasach wojny i więzienia talenty miłości i wdzięku były mało przydatne. Jednak serduszko jej znowu kołatało i do oczu napływały gołębie łzy na widok znanej fasady Teatru Bolszoj i pobliskiej fasady Teatru Małego, kwadrygi na dachu, kolumnady, stopni, którymi niegdyś, przyjeżdżając z Petersburga, wbiegali przyjaciele, młodzieńcy z wczesnych lat mikołajowskich, pełni życia, idei, poezji. Teraz jednak zamiast nich ganiali bezładnie we wszystkich kierunkach ludzie nowej epoki: włosy ostrzyżone na zero, twarz z ciężką żuchwą wąskie usta, oczy dziwne, ni to groźne, ni to śmiertelnie zastraszone. Pewnie do nich nie uciekaliby przed krwawą paryską hałastrą różni Delonowie, Rossetowie, Amalrykowie. Ludzie ci nie pasują do sielankowej Rosji, w której rojaliści znaleźli schronienie! Tuląc się do gzymsu nieznanego, ogromnego budynku, ze spłowiałym liliowym freskiem, nie korespondującym ze współczesnym typem urody, gołębica marzyła o Bibliotece Aleksandryjskiej, o młodych ludziach z kółka.Arzamas”, o okazałych bokobrodach Monarchy, o wywoskowanych podłogach, o korowodzie dam dworu, które z szelestem zbiegały reprezentacyjnymi schodami... Ktoś przez lufcik wysypał okruszki, dziobnęła z wdzięcznością i zajrzała przez zakurzoną szybę w głąb pokoju. Siedział tam długonosy człowiek w zielonym sukiennym ubraniu, był ostrzyżony najeża, wzrok miał nieruchomy. Przypomniała sobie nagle balkon z widokiem na Niceę, stał na nim plecami do morza człowiek podobny do tego, długonosy i przygarbiony, miał jednak długie włosy, często przetłuszczone - kim był? „Czy nie jest pan zakochany we mnie, Mikołaju Wasiljewiczu?” Wydawało się, że w przestrachu pofrunie nad Niceą wymachując fałdami surduta ku błękitnym wzgórzom Prowansji, by ukryć się gdzieś pomiędzy głazami, schować nogi w niezbyt schludnych pończochach. A on rzucił się, ominąwszy ją, przez wszystkie pokoje w stronę wyjścia, załomotał butami na schodach, zniknął na dwa tygodnie. Miłość żurawia do gołębicy wydawała się niemożliwa. GołąbkaRosset pogruchała długonosemu humaniście w podzięce za okruszki białego pieczywa, kupionego na kartki „A” w sklepie międzyresortowym. Odtąd datuje się ich przyjaźń. Zainstalowała się na gzymsie, a w wywietrzniku obok ukrywała się, kiedy dmuchał zimny wiatr.

Długonosy nigdy nie zaniedbał nasypać przez lufcik trzy razy dziennie znakomitych okruchów. Uśmiechał się, ukazując krzywe zęby i zabawnie układając usta w ryjek, widocznie myślał, że można się nie wstydzić czułości, kiedy jej świadkiem jest bezmyślne stworzenie. Gołębica pokochała samotnego człowieka, chociaż niejednokrotnie oddawała się królowi gołębi z całego placu Teatralnego. Po prawdzie nie przyszło jej nigdy do głowy, że jedno ma jakiś związek z drugim. Król gołębi przylatywał z drugiej strony placu, lądował na gzymsie, jakiś czas dziobał resztki białych okruszków, potem zabierał się do zalotów, a czynił to długo i z wielką kurtuazją. Dopiero po tym rytuale popychał gwałtownie gołąbkę Rosset do kąta, za ceglany słupek i tam brał ją ku obopólnej rozkoszy. Kiedyś wleczono ją tak przez ciemne pałacowe sale nad wielką wodą by wepchnąwszy w jakiś aksamitny kąt, obdarzyć imperatorską pieszczotą. Pewnego razu gołąbka podczas spazmu rozkoszy dostrzegła w lufciku długi nos i wystraszone, nieruchome oko swego dobroczyńcy. Minęło kilka tygodni, aż pewnego dnia gołąbka Rosset po wyjściu z wywietrznika nie znalazła na parapecie okruszków. Nie było ich również w południe i wieczorem. Kręciła się zaskoczona przy oknie, drgnęła, kiedy się lufcik otworzył sam przez się. Pofrunęła do otworu i zajrzała do środka. Długonosy siedział na łóżku wsparty plecami o ścianę i chrypiał. Z nosa spływały dwie pijawki pełne krwi. „Drabinę! - powiedział chrapliwie w agonii. - Przynieście drabinę!” Gołąbkę Rosset porwała turbulencja, która powstała pod wpływem zachodzących tu wydarzeń, i uniosła w przedwieczorne niebo, rozjaśnione rakietami świetlnymi, wystrzelonymi z ziemi w kierunku nadlatującej eskadry bombowców. Pragnęła gorąco odlecieć stąd na zawsze i umrzeć w dalekim kraju. W ciągu kilku miesięcy przeleciała nad walczącą Europą i usiadła na mansardzie domu krytego dachówką przez okno zobaczyła łysego człowieka w marynarskiej koszulce. Przyjrzała się okolicznym dachom, poznała je i rozpłakała się. W tym czasie łysy człowiek o przenikliwym wzroku jednym pociągnięciem ołówka utrwalił w albumie jej nastroszone piórka. Minęło jeszcze kilka lat i rysunek ten stał się symbolem pokoju. Nieźle na nim zarobili dezinformatorzy „zimnej wojny”. Profesor i student Vv marcu czterdziestego drugiego, po pięciu miesiącach nieustannej pracy w szpitalu dywizyjnym, Dod Tyszler przyjechał na tydzień do Moskwy po nowy sprzęt chirurgiczny. Szczerze mówiąc, nigdy nie spodziewał się, że jazda zwykłym trolejbusem może sprawić taką

przyjemność. Ledwo ujrzał na ulicy Gorkiego zielony piętrowy pojazd, pognał do niego czym prędzej, przepchnął się przez tłum przechodniów pragnących również zostać pasażerami, z radością dał się wepchnąć do środka i wcisnąć na górny pokład. Trolejbus jechał do śródmieścia. Uboga Moskwa czasu wojennego w oczach zachwyconego Doda była wcieleniem stołeczności, pokoju i karnawału. Przez stłuczoną szybę wpadał strumień fantastycznej wczesnej wiosny. Głaskał źle ogolony policzek Tyszlera, dawał nura za plecami konduktorki - typowej!, moskiewskiej!, przedwojennej! - do niezamykających się drzwi i natychmiast wracał przez tę sama stłuczoną szybę, by pogłaskać kiepsko ogolony policzek. Rozkosz, liryka, wspomnienie oMiłce Zajcewej! Minęli bulwar Twerski, poeta na swoim miejscu, chociaż w drewnianej skrzyni, ale obecny, a więc bomby zapalające są bezsilne wobec nie uczynionego ręką ludzką! A oto i nimfa na swoim miejscu, szybuje nad narożną kamienicą ku chwale socjalizmu, a przecież to jej przede wszystkim zagrażały Wezuwiuszowe wybuchy. Nawet blacharze są, nie żadne tam patrole wojskowe, lecz zwykli moskiewscy milicjanci w walonkach z kaloszami. Co prawda postarzali o trzydzieści lat, ale przecież moskiewscy blacharze! Zachowały się też skrawki starych afiszów między wojennymi plakatami, „ekałemene...” - przedwojenna sztafeta na ulicy Sadowoje Kolco... biegł wtedy na pięćsetmetrowym dystansie w barwach klubu „Medyk”, udało mu się wyprzedzić trzech zabijaków i przekazać pałeczkę - komu? Właśnie owej niezapomnianej Miłce Zajcewej. Dod Tyszler jakby nie widział krańcowego znużenia na twarzach moskwian, frontowych drzwi pozabijanych deskami i przeciwnie, ziejących czarnymi dziurami bram, do których drzwi pocięto na drwa, długich i beznadziejnych starczych kolejek, stojących godzinami i całymi dniami w nadziei, że nieoczekiwanie coś przywiozą do sklepu, strasznych pijanych kalek wojennych skupionych przy kinie „Centralnym”, gówniarzy podobnych do szakali, oferujących papierosy po rublu sztuka, dziewczynek z sinymi noskami w jakimś okropnym obuwiu, usiłujących wbrew wszystkiemu nie przeoczyć swej młodości... Widocznie natura wyposażyła go w wybiórczy zmysł obserwacyjny: nie widział masowego ubóstwa, ale w tłumie natychmiast dostrzegał wszystko, co wyróżniało się bodaj odrobinę - jakieś zuchwałe spojrzenie, wspaniałe polarne unty albo idących spokojnie w tłumie trzech francuskich oficerów, a teraz jego uwagę przyciągnęła szałowa piękność w krótkim futerku z lisów, wysiadająca z ZISa z drugiej strony ulicy... Nie mógł oderwać od niej wzroku, niestety, za chwilę zasłoniła ją kolumna ciężarówek. Starszy lejtnant służby medycznej nie wiedział oczywiście, że była to małżonka dowódcy frontu

generała pułkownika Gradowa, krewna zaginionego szefa Doda, profesora Kitajgorodskiego... Wysiadłszy przy Ochotnym Riadzie udał się pieszo do Głównego Zarządu Służby Sanitarnej. Teraz także z wielką przyjemnością patrzył na hotel „Moskwa”, budynki Sownarkomu, „Metropol”, Teatr Mały, Teatr Bolszoj, CUM... Spacer stołecznymi ulicami sprawił mu większą frajdę niż przejażdżka piętrowym trolejbusem. Twardy, równy chodnik pod nogami wart jest wszystkich pieniędzy! Nie trzeba zastanawiać się co chwilę, gdzie postawić stopę, a gdzie paść na ziemię - czyż to nie rozkosz! Wygląda na to, że Moskwa odzyskuje równowagę po odparciu najazdu obcych. Kiedy wczoraj w nocy przyjechał do domu, zastał swoją matkę Dorę z kochasiem. Wspaniała, wiecznie młoda Dora! W listach na front pisała, że zrezygnuje z ewakuacji do Swierdłowska głównie dlatego, że ta hołota, sąsiedzi, mogłaby w czasie jej nieobecności zająć ich pokój z wykuszem wychodzącym prosto na róg Arbatu i Starokoniuszego. Nie obawiam się bomb, a jeżeli przeżyjemy i obronimy się, Dodik będzie miał dokąd wrócić z workiem orderów, myślała Dora. Być może, była to rzeczywiście główna przyczyna, ale istniała również inna, mniej istotna - domyślił się teraz Dod - szacowny mężczyzna o nieprawdopodobnym imieniu: Paruir Wagriczewicz, który również nie mógł lub nie chciał wyjeżdżać z Moskwy. Na widok długiej i wychudzonej postaci syna Dora jęła zawodzić całkiem jak Faina Raniewska: „Uszczypnij mnie, Pamirze, ja majaczę?” A kochaś bez słowa włożył wspaniałe futro na całkiem niezłą jedwabną piżamę i zniknął w ciemnościach Arbatu. Wrócił zresztą szybko z trzema butelkami kaharu. Moskwa żyje, myślał Tyszler, skręcając z mostu Kuźnieckiego na Nieglinkę. Zdziwił się, kiedy przez okno ujrzał w aptece tłum ludzi, stojących w kolejce po żółte drażetki - witaminy. No nie, Moskwa bardzo szybko odzyskuje równowagę, chociaż wciąż jeszcze zdarzają się naloty i na razie nie zdjęto balonów zaporowych ochrony powietrznej. Koło apteki kobieta policzkowała maleńką dziewczynkę za to, że „bez pytania” zjadła trzy drażetki. Dod nie zauważył tego, za to z ciekawością obejrzał nowy, przerażająco okrutny antyniemiecki plakat „Okno TASS”: „W dzień faszysta rzekł do chłopów: czapki z głów rosyjskie szelmy! W nocy oddał partyzantom swoją głowę razem z hełmem!”. Faszysta był podobny do rozzłoszczonego nosorożca, a partyzant do szczupaka. Trzeba to zapamiętać, to chochma! W

Głównym

Zarządzie

Służby

Sanitarnej

nawet

staruszkisanitariuszki

zostały

umundurowane. Przy wejściu uważnie sprawdzano dokumenty. Do korytarza na parterze

dobiegał terkot maszyn do pisania tak donośny, jakby pluton cekaemistów odpierał desant powietrzny. Wśród lekarzy kręcących się po pokojach Dod szybko spotkał kolegów z roku. Proszę bardzo, Gienek Mazin i Wałek Połowodiew, z lejtnanckimi dystynkcjami, nawet w rapciach! Chłopcy przywitali go serdecznie: - Dod, a ty skąd się wziąłeś? - Ja? Jak to skąd? Oczywiście z Trzydziestej! - Co to jest trzydziesta? Klinika, czy jak? - Z Trzydziestej Armii, do diabła! Okazało się, że chłopaki pracują w stołecznych szpitalach i zazdroszczą mu bardzo „polowego” doświadczenia. Gdybyż wiedzieli, jakim kosztem się je zdobywa! W głównym zarządzie czuli się jak w domu, szczególnie Walentin Połowodiew. Pociągnęli Doda do różnych biur, przedstawili sympatycznym dziewczynom w wojskowych butach, dzięki czemu ich nóżki wyglądały jeszcze wspanialej. - Każdą ważną sprawę należy zaczynać od sekretarki i referentki pouczał go Połowodiew. - A kończyć z nami - dowcipkował Mazin. Widocznie Tyszler wyglądał korzystnie. Jego zamówienia zaczęły fruwać szybciutko w wymanikiurowanych paluszkach sympatycznych lejtnantów w spódniczkach. - Teraz możemy sobie spokojnie palić na korytarzu - rzekł Połowodiew. Usiedli na parapecie pod marmurowymi schodami. - Jak tam nasi? - spytał Tyszler. - Gdzie trafili? - A o kogo ci chodzi, Dodzie? - spytał Mazin. - Pewnie o Miłkę Zajcewą? - O nią także. Wyszła za mąż? Ewakuowała się? - Chciałbyś zadzwonić? - Jak to zadzwonić? - Zwyczajnie. Wrzuć dziesięciokopiejkową monetę do tamtej żelazne) skrzyneczki, poproś doktor Zajcewą. I Miłka twoja. Tyszler przeciągnął się, ukrywając zmieszanie, zatrzeszczały stawy. - Ech, chłopaki, gdyby tak zagrać w siatkówkę! Nagle z pierwszego piętra przybiegła sympatyczna panienka w mundurze. - Pan jest starszym lejtnantem Tyszlerem? Prosi pana Borys Nikiticz! Mówiła tak znacząco, że Dod zerwał się błyskawicznie, poprawił bluzę. Borys Nikiticz prosi! Słyszycie, chłopcy, wołają mnie do Borysa Nikiticza! Chłopaki, kim jest ten Borys Nikiticz? Mazin i Połowodiew stali w pozycji na baczność, z podniesionymi głowami i przymkniętymi oczami, co miało oznaczać całkowite oszołomienie nowiną lub posłańcem.

Przecież to aktorzy, satyryczna para znana z występów na studenckich wieczornicach. Dziewczyna prychnęła: - Nie wygłupiajcie się, chłopcy! Uczyliście się chirurgii z jego podręcznika! Okazało się, że z Dodem chce się spotkać sam generał major profesor Borys Nikiticz Gradów, zastępca naczelnego chirurga Armii Czerwonej! Pod wpływem tej nowiny Dod rzeczywiście skamieniał. Słynny chirurg Gradów - to nazwisko znane było nie tylko w świecie medycznym, znali je także pacjenci, to znaczy cała Moskwa. W towarzystwie na dźwięk takiego nazwiska zawsze pada pytanie: „Czy on jeszcze żyje?” Dod nie tylko uczył się z podręcznika profesora Gradowa, lecz także bywał na jego wykładach, a każdy z nich stawał się wydarzeniem kulturalnym, przyjeżdżali na nie także humaniści, pewnego zaś razu udało się Dodowi przedostać do audytorium operacji przeprowadzanej przez Gradowa, była to anastomoza z miejscowym znieczuleniem, niezapomniana sprawa! Jakim cudem taki człowiek chce mnie widzieć? Gradów podniósł się na jego widok, wskazał skórzany fotel przy biurku. - Proszę spocząć, towarzyszu starszy lejtnancie! Dod miał szeroko otwarte oczy. Trzeba wszystko zapamiętać, może będę opowiadał dzieciom o tym spotkaniu. Borys Nikiticz był już całkiem siwy, ale w swoim generalskim mundurze prezentował się całkiem krzepko. Kiedy mówił, dolna warga jakoś zabawnie wysuwała się do przodu, a wtedy na twarzy malowało się całkiem niegeneralskie roztargnienie. Mimika przypominała mu kogoś, ale kogo? Przecież nie poprzednika z niższego szczebla drabiny ewolucyjnej. - Więc służy pan w Trzydziestej Armii, w Piątym Szpitalu Dywizyjnym, jeżeli się nie mylę? - Tak jest, towarzyszu generale majorze! - wyrecytował Dod. Uśmiechnęli się obaj, dając do zrozumienia, że istnieje między nimi więź bardziej naturalna niż subordynacja wojskowa, mianowicie stosunek łączący profesora i studenta. - Pełni pan obowiązki starszego chirurga? - jasnoniebieskie oczy Gradowa patrzyły na Doda bardzo uważnie. - Od niedawna, towarzyszu generale majorze, dopiero od miesiąca, to znaczy od czasu, kiedy zginął mój szef, ja przecież dopiero w ubiegłym roku ukończyłem studia - powiedział Dod. - Pańskim szefem był Sawwa Konstantinowicz Kitajgorodski, nieprawdaż? Tyszler zauważył, że prawa dłoń profesora nieco dygocze na blacie biurka osłoniętym zielonym suknem. Nagle uświadomił sobie, kogo przypominała mu profesorska mimika. Sawwa

niekiedy dokładnie tak samo wysuwał do przodu dolną wargę. Mina odrobinkę małpia, a jednocześnie bardzo charakterystyczna dla rosyjskiego inteligenta. Teraz przypomniał sobie wszystko - znieczulenie osłonowe według metody Gradowa - Kitajgorodskiego. Widocznie kiedyś pracowali razem. - Czy pan był świadkiem jego śmierci, Dawidzie? - spytał Gradów. Widać było, że z trudem panuje nad sobą, na twarzy malowało się całkiem niegeneralskie cierpienie. - Proszę opowiedzieć wszystko, co pan wie. Jego wzruszenie udzieliło się Dodowi, jąkając się opowiedział o operacji lotnika pod intensywnym ostrzałem, o wtargnięciu niemieckich czołgistów, którzy kazali wynosić się wszystkim. Wszystkim prócz Sawwy. Jego zatrzymali z jakiegoś powodu. „Idźcie wszyscy! Natychmiast! Zabierzcie rannych!”, rozkazał Sawwa, a sam usiadł w kącie i ukrył twarz w dłoniach. - Wtedy widziałem go po raz ostatni, Borysie Nikiticzu. Na podłodze, w rozpaczy. - Więc był żywy?! - zawołał Gradów. - Tak, wtedy był żywy, ale... Potem., potem wszyscy, którym się udało uratować, uciec ze szpitala, zebrali się na wzgórzu, w odległości mniej więcej kilometra od miejsca wydarzeń. Myśleliśmy, że jesteśmy poza strefą walki, na ziemi niczyjej, jeżeli można tak powiedzieć, kiedy wojsko ucieka... ale właśnie zaczęło się kontrnatarcie naszych, zapoczątkowały je naloty fala za falą naszych iłów na park i szkołę, w której mieścił się szpital, ponieważ skupiły się tam niemieckie czołgi. To było prawdziwe piekło, profesorze, przepraszam Borysie Nikiticzu, towarzyszu generale majorze... Czołgi wybuchały, iły się paliły, a szkoła została zrównana z ziemią. W dodatku zwalił się na nią zestrzelony ił. Po zakończeniu kontrnatarcia park dostał się znowu w nasze ręce. Pobiegliśmy wtedy z chłopakami na dół, by uratować co się da ze sprzętu chirurgicznego, ale... jaki tam sprzęt, pozostało tylko ceglane kruszywo, no i... sam pan rozumie... Pół godziny później zaczęło się znowu, gwałtowny ostrzał artyleryjski, trudno zrozumieć, kto strzela, nasi czy obcy... junkersy pikowały na park... nasi znowu uciekali z powrotem... wesoły dzionek... - Pod wpływem wspomnień twarz Doda wykrzywiała się nerwowo. - Przepraszam, Borysie Nikiticzu, wiele razy śniło mi się to wszystko... ta Guernica... krwawa mielonka - sięgnął do kieszeni na piersi, wyjął okulary. - Oto, co znalazłem wśród ruin... to jego okulary, dobrze je pamiętam... operował w nich.

Wziąłem na pamiątkę, czasem z nich korzystam, kiedy się oczy zmęczą... Ale oczywiście mam własne, więc jeżeli pan sobie życzy, Borysie Nikiticzu... Gradów trzymał w dłoniach ciężkie okulary Sawwy Kitajgorodskiego, w rogowej oprawie, o grubych szkłach, które zawsze wieńczyły wydatny nos właściciela. Usiłował opanować to, czego zawsze bał się najbardziej, co w myśli nazywał starczą dolegliwością, stan, kiedy się ma wszystkiego dość, a jedynym pragnieniem jest ukryć twarz w dłoniach i zniknąć, rozpłynąć się z litości nad całym światem. - Dziękuję, Dawidzie - powiedział. - Przekażę je mojej córce. - Dlaczego pańskiej córce? - zdziwił się Tyszler. - To jego żona. Nie wiedział pan? Taka oto sprawa... taka sprawa... Gradów mruczał coś, spoglądał na Doda dziwnie, jakoś zmiękł cały, zgarbił się w fotelu, z czoła spływały kropelki potu, gromadziły się nad brwiami, oczy były wilgotne. Dod czuł się głupio, stary walczył ze łzami. Nagle wyprostował się, przysunął teczkę z dokumentami, wyraźnie chciał dać do zrozumienia, że panuje nad sobą. - Dziękuję bardzo za informacje, towarzyszu Tyszler. Podpisałem pańskie zamówienia, może pan odebrać sprzęt. Wkrótce z Burdenką i Wowsim wybieramy się na front, będziemy również w rejonie dyslokacji Trzydziestej Armii, więc pewne się zobaczymy znowu. Mówiono mi o panu jako o zdolnym wojskowym chirurgu. Dod wydostał się z głębokiego fotela i wyprostował. Czuł się podle. Ze wszystkich wojennych przeżyć rzeźnia pod Klinem szczególnie głęboko zapadła mu w pamięć. Zawsze, kiedy ją sobie przypominał, miał ochotę rzucić wszystko do diabła gdzieś uciec, zniknąć. - Proszę mi wybaczyć, Borysie Nikiticzu tę przeklętą informację - wybełkotał zdławionym głosem, jakby chciał pokazać profesorowi, że w jego obecności niekoniecznie należy się zachowywać po generalsku. Gradów to zrozumiał, rozczulił się, ujął go pod rękę i przez cały gabinet odprowadził do drzwi. - Nigdy nie pomyślałem, że przyjdzie mi opłakiwać Sawwę - powiedział, żegnając się z Dodem, a ten pomimo młodego wieku zrozumiał, co profesor miał na myśli. Resztę dnia Dod Tyszler spędził z kolegami z roku. Zdobyli gdzieś siatkę i piłkę i jeździli po Moskwie w poszukiwaniu sali. Wszystkie były albo zamknięte, albo przerobione na szpitale czy koszary. Wreszcie w „Skrzydłach” znaleźli odpowiednie pomieszczenie, co prawda nieopalane.

Zaczęli grę, później ściągnęli inni, wieczorem był już całkiem niezły zespół, resztki siatkarskiej społeczności Moskwy. Zjawił się nawet zastępca przewodniczącego federacji Sława Pierietiagin. Przyjrzał się grze Doda i podszedł do niego: - Trenuj, Tyszler. Po wojnie weźmiemy ciebie do reprezentacji. Chcesz, załatwię ci zwolnienie z wojska? Dod zaśmiał się i wrócił do siatki. Nikt nie miał tenisówek, grali na bosaka. - Nie szkodzi pocieszał się Połowodiew - skończymy grę i golniemy sobie. Nagle drzwi się otwierają, a na progu ukazuje się nie kto inny, tylko „przyjaciółka z lat dziecinnych Inga Zając” - Miłka Zajcewa we własnej osobie. Oczywiście życzliwi ściągnęli ją tutaj, że niby to Dod lyszler umiera z tęsknoty. Dziewczyna jak malowanie, marzenie walczącej armii! Narzucony na ramiona szynel, pierożek nad grzywą wspaniałych włosów, buty chromowe sięgające kolan, a spódniczka odrobinę, może pół centymetra wyżej. Oczy, rzecz jasna, kpiące: kogo ja widzę, przecież to Dod Tyszler! Dod właśnie biegł do siatki, kiedy weszła, podskoczył, odbił piłkę, przełamując obronę, i dopiero wtedy poszedł do klaszczących dłoni. - Cha! Cha! - rzekł. - Kogo ja widzę? Przecież to Ludmiła Zajcewa! - Nie zgrywaj się, Dodzie - powiedziała Milka. - Wskakuj w buty i chodźmy! - Hej! Co to? - wołali gracze. - Nie damy Doda! Dokąd go zabierasz? - Spoko, chłopaki! - powiedziała gwiazda wszystkich trzech moskiewskich instytutów medycznych. - Jutro będziecie się bawić na weselu! Adie! Zarejestrowali się nazajutrz. Po prostu na wszelki wypadek, ciebie zabiją, a ja urodzę, niech córka ma nazwisko ojca, trzeba myśleć praktycznie, Dodzie, mój kochany, jedyny, przecież ja żyć bez ciebie nie mogę...

IX Chmury na błękicie i o wyjściu Tyszlera Borys Nikiticz stał jakiś czas przy oknie. Nieraz przychodziło mu na myśl, że przebywa w tym pokoju bezprawnie. Dom zbudował kilka lat przed rewolucją słynny moskiewski milioner z myślą o sobie, w obecnym gabinecie profesora miały się pewnie odbywać narady zarządu firmy, z drogimi cygarami i wieloletnią brandy... W gałęziach skweru wybuchł rejwach, gawrony, które niedawno wróciły, darły się i wymachiwały skrzydłami jakby nie poznały miasta. Wróble, zimujące na miejscu, kręciły się między nimi jak szalone, pewnie informowały o tym, co się wydarzyło podczas ich nieobecności.

Najgorsze polegało na tym, że moskiewskie śmieci traciły wartości odżywcze. Borys Nikiticz trzymał okulary Sawwy. Szkła były całe. Przypomniał sobie, że Sawwa szczycił się tymi okularami, a Ninka jak zwykle podkpiwała z niego, chociaż sama zdobyła francuską oprawę dzięki jakimś tajemniczym moskiewskim kontaktom. „W tych okularach wyglądasz jak stuprocentowy wróg ludu i kapitalistyczny szpieg! W końcu zgarną ciebie na ulicy za te okulary i będą mieli rację - co będzie, jeżeli wszyscy zaczną nosić takie okulary?” Borys Nikiticz myślał niekiedy, że Sawwa Kitajgorodski jest mu bliższy niż synowie, w każdym razie niewątpliwie był kimś ważniejszym niż uczeń lub nawet zięć, mąż Niny. Bardzo kochał Nikitę i Cyryla, ale zawsze był świadom pewnej niedoskonałości synów, niespełnienia, niegdyś w takich przypadkach mówiono, że „chłopcy się nie udali”. Dowcipkowano na ten temat w rodzinie, a on wykręcał się żartobliwie, ale nie mógł się wyzbyć zawodu: chłopcy nie poszli śladami Gradowów, pogardzili medycyną, wybrali własną drogę... Te myśli nawiedzały go nawet po tragedii, jak nazywał aresztowanie synów, i niekiedy miały kształt niezbyt szlachetny, no proszę, uchylili się od Gradowowskiego powołania, musieli więc za to zapłacić... Borys Nikiticz oczywiście nigdy nikomu się z tego nie zwierzał. Sawwa natomiast był w jego odczuciu wcieleniem doskonałości. Podobnie jak Gradowowie wywodził się z rodziny z dziada pradziada inteligenckiej o korzeniach plebejskich, w dodatku lekarz, a więc twórca przyszłej dynastii i kontynuator istniejącej. Borys Nikiticz nie widział w historii cywilizacji zawodu bardziej naturalnego niż leczenie. Ojca Sawwy, Kostię, pamiętał z czasów studenckich. Nie byli przyjaciółmi, ale łączyła ich sympatia. Gradowa i jego Mary zaproszono nawet na wesele Kostii Kitajgorodskiego z Olą Pleszczejewą. Wszyscy zachwycali się młodziutką parą. Byli tacy mili, tak idealnie do siebie pasowali! Kilka lat później, kiedy mały Sawwa miał chyba siedem lat, więc w dziesiątym lub jedenastym roku, rozeszły się pogłoski o rozwodzie Kostii i Oli, o zawziętości i nieprzejednanej postawie wobec siebie, wkrótce potem Kostia zniknął, wyjechał do pracy za granicę, chyba do Abisynii. Sawwa dorastając nie wspominał ojca. W wielkiej rodzinie Pleszczejewów był to temat zakazany, a później także w wielkiej rodzinie radzieckiej, ponieważ posiadanie krewnych za granicą było kryminałem. Chyba nawet w ankietach nie wspominał o zagranicy, a w rubryce „ojciec” pisał „zmarł w tysiąc dziewięćset jedenastym roku”, spróbujcie sprawdzić po czerwonej nawale. Epoka przedrewolucyjna oddaliła się w jakiś zagadkowy sposób, wydawało się, że

minęło stulecie od czasów, kiedy mieszkaniec imperium mógł się spokojnie wybrać przez Paryż i Marsylię do Abisynii. Chyba nawet nikt z najbliższego otoczenia nie pamiętał o ojcu Sawwy, z wyjątkiem Borysa Nikiticza i Mary Wachtangowny. Zdaje się, że także Sawwa nie wiedział o Abisynii. W obecności matki nie wypadało wspominać ojca, śliczne usteczka Oli Pleszczejewej natychmiast kurczyły się niczym suszona śliwka. Widocznie dawna uraza wciąż sprawiała ból. Oczywiście Sawwa widział we mnie ojca, myślał Borys Nikiticz. Od początku, jeszcze jako student, nieśmiało zbliżał się do mnie, widział we mnie nie tylko profesora, lecz także wzór swego ojca. Później zakochał się w Nince, cierpienia miłosne i zacieśniająca się między nami przyjaźń, w końcu małżeństwo z Niną, pozycja zięcia, czyli prawie syna... On był dla mnie także jakby wzorem syna, prawie kontynuatorem tradycji... A teraz skończyło się wszystko, zniknął w tym okropnym piekle... płomienie ognia pożerają wszystko, a ogień naszych czasów pochłaniany jest przez ogień ponadczasowy... Musimy jednak trwać, musimy wszyscy razem walczyć przeciwko Niemcom... Chciał zadzwonić do Ninki, umówić się na spotkanie, ale się nie odważył. Zamiast tego włożył na generalski mundur stare cywilne palto i wyszedł z gabinetu, zdziwionej sekretarce powiedział, że wróci za godzinę, a żadnego samochodu nie potrzebuje. Szedł starymi ulicami prawie tą samą drogą, co Tyszler. Nieglinka, Kuzniecki Most, Kamergerska, Twerska... Rzadko nazywał po nowemu miejsca ukochane od dzieciństwa, można sobie pozwolić na taką frondę, zresztą z jakiej racji SadowoTriumfalną przerobiono na Majakowską, a powiedzmy z Razgulaja zrobiono Baumana? Duże, niegdyś komfortowe i pełne światła kamienice z początku wieku, kojarzone podówczas z prądami liberalnymi, a obecnie z ubogą komunalną egzystencją, niekiedy się rozsuwały, ukazując przedwieczorne niebo. Pewnego razu na tle takiego nieba mignęła przed nim ludzka postać w otoczce jaskrawej spódniczki owijającej biodra. Przejeżdżał tędy tramwajem, a postać zsunęła się z balkonu na szóstym piętrze i runęła na dach trolejbusu. Tramwaj jechał dalej. Nikt nie zauważył wypadku, tylko on się zerwał, otworzył usta do krzyku, ale uświadomił sobie, że zostanie opacznie zrozumiany i usiadł na swoje miejsce. W pamięci jednak utkwiły ostatnie, takie niezwykłe minuty czyjegoś życia. Reszta jest milczeniem; pan na następnym wychodzi? Przeszedł na drugą stronę ulicy Twerskiej, to znaczy Gorkiego, a potem przez bramę domu wybudowanego przed samą wojną, do zaułka Gniezdnikowskiego, który w tej chwili, gdyby nie zabite dyktą bramy, wyglądałby całkiem jak dawniej, nawet dama z pieskiem wyszła na spacer;

zresztą i pani, i jej czworonóg byli stosownie do upływu czasu podstarzali i zaniedbani. Na ścianie domu, w którym mieszkali Kitajgorodscy, było jednak świadectwo czasu: naklejono tam satyryczny plakat „Okna TASS”. Z lewej bezczelny Niemiec o szerokiej piersi i w kasku na głowie groźnie nacierał na biednych rosyjskich chłopów. „W dzień faszysta rzekł do chłopów: czapki z głów, rosyjskie szelmy!” A z prawej ci sami chłopi ścinali szablą z grubego tułowia pyzatą głowę: „W nocy oddał partyzantom swoją głowę razem z hełmem!”. Borys Nikiticz długo przyglądał się plakatowi. Zdziwiła go nieprzyjemnie nadmierna surowość kary. Przecież Niemiec kazał zdjąć czapki, a zapłacił za to głową. Wszystko za jednym zamachem: mięśnie, naczynia, wiązadła i kręgosłup, co za chirurgia! Wątpliwe, czy nasi sojusznicy, Anglicy, rysują na antyniemieckich plakatach takie plugastwo. A u nas, pamiętam, dawniej także tak było, proszę państwa, podczas pierwszej wojny światowej bohaterski kozak Kuźma Kriuczkow ucinał Niemcom obrzydliwe macki. W końcu zrozumiał, dlaczego tak długo tkwi przed plakatem. Po prostu nie ma odwagi iść do Ninki i Lenki z nowiną w rogowej oprawie, którą miał w kieszeniu. Dotychczas Sawwa figurował jako zaginiony, Nina każdego dnia czekała na wiadomość od najmilszego, z całego miasta spływały do niej opowieści o zaginionych, którzy nagle dają o sobie znać, a później zjawiają się sami. Kiedyś zadzwonił, zamarudził jakoś ze słuchawką i natychmiast usłyszał radosny głos Niny: „Sawwa, nareszcie!” Trzeba opowiedzieć wszystko, co usłyszał od Tyszlera. Nie mówić wprost: nie ma już Sawwy, lecz opowiedzieć o wszystkich okolicznościach jego zniknięcia. I przekazać okulary. Czy może nie? Okulary świadczą o tym, że Sawwy nie ma. No cóż, żona i córka mają prawo wiedzieć o śmierci męża i ojca, my, Gradowowie, nigdy nie chowaliśmy głowy w piasek... Nie szanowałbym siebie, gdybym ukrył to, co wiem, gdybym nie przekazał ostatniej pamiątki, tych okularów, których oprawę z taką dumą zdobyła dla niego u moskiewskich spekulantów. Grzechem byłoby ukryć przed nią, to co wiem... Grzechem? Tak właśnie, grzechem. W tym momencie drzwi z dykty otworzyły się, wyszła z nich Ninka. Borys Nikiticz odwrócił się szybko w stronę głupiego plakatu. Nie zauważyła go, spieszyła się. Spojrzała na zegarek, pewnie była spóźniona do „Trażenicy”. W bramie pośliznęła się na zlodowaciałym chodniku. Dość zgrabnie uniknęła upadku. Poszedł szybko za nią, niemal biegła. W tłumie na ulicy Gorkiego Ninka się obejrzała, widocznie poczuła, że ktoś za nią idzie. Na rogu stanęła, rozglądając się ze zdziwieniem. Borys Nikiticz pomachał do niej rękawiczkami. - To przecież poetka Gradowa we własnej osobie! A ja się zastanawiam, kto to może być,

taka zgrabniutka i jakby znajoma! Ucałował ją w policzek, niespokojnie zajrzał w oczy. - Szedłeś do mnie, Bo? Coś się wydarzyło? Jakaś wiadomość o Sawwie? - Ależ nie, przypadkiem zobaczyłem ciebie, byłem na naradzie dotyczącej tranzytu rannych... a później przespacerowałem się, taki piękny dzień, pierwszy po okropnej zimie... - Jesteś dziwnie ubrany - rzekła podejrzliwie. - Wiesz, jakoś tak, sam nie wiem... nie lubię chodzić w szynelu, trzeba wiecznie salutować bełkotał. - A o Sawwie wciąż nie ma żadnych wiadomości? - spytała szybko. - Nic pocieszającego - powiedział. Schwyciła go za rękę. - A niepocieszające? Mów, ojcze, wszystko! Nie waż się ukrywać! Znowu stchórzył. - Nic nie wiem, miałem na myśli, że dotychczas jeszcze nie ma z nimi łączności... Natarcie zostało odparte, wróg cofnął się, ale wiele naszych jednostek zostało w „kotłach”... niewykluczone, że Sawwa jest w jednej z takich grup, jednak już ci mówiłem, trzeba się przygotować na najgorsze... To wojna, straszna, okrutna wojna - mówił frazesy, dobrze znane w domu Gradowów. Stali na rogu placu Puszkina, nad nimi w promieniach zachodzącego słońca unosiła się triumfująca dziewica socjalizmu. Nina uspokoiła się nieco, ojciec, jak się zdaje, nie wie niczego nowego. W skrytości ducha od dawna rozumiała, że Sawwa zginął, jednak wobec domowników żarliwie broniła swego zdania: skoro nic o nim nie wiadomo, więc żyje. - Idziesz do redakcji? - spytał ojciec. - Odprowadzę cię. Wzięła go pod rękę i poszli powoli w ubogim i ponurym tłumie ludzi, ubranych tej pierwszej wojennej wiosny w szynele, waciaki i różne dziwaczne kombinacje cywilnej odzieży. - Jak się czujesz, Bo? - spytała Nina. - Ja? - zdziwił się ojciec. - Na ogół nieźle jak na moje sześćdziesiąt siedem lat. Dlaczego pytasz? - Nie miałam na myśli fizycznego samopoczucia - powiedziała. - Wydaje mi się, że od pierwszych dni wojny jakoś nabrałeś ducha. Jakby wojna rozwiała twoje stałe przygnębienie, rozpędziła chmury na twoim niebie. Czy mam rację? Spojrzał na nią ciepło, jaka to mądra, wrażliwa dziewczyna! Rzeczywiście tak było. Przed

wojną przekroczył próg starości, otworzyła się przed nim czarna otchłań. Z trudem zwalczał napady depresji. Było wiele przyczyn: dwuznaczna sytuacja w hierarchii medycznej, rozstanie na zawsze z najlepszym przyjacielem, aresztowanie synów, ciągły lęk o wnuków, chyba jednak przyczyną najważniejszą był podeszły wiek, nieuniknione zbliżanie się końca, całkowity kryzys wyznawanej pozytywistycznej filozofii natury, która nie tylko nie dodawała otuchy, lecz przeciwnie, pozostawiała sam na sam z uśmiechem kostuchy. Aż nagle... - Masz rację, Ninko. Muszę ci się przyznać... Wiesz, nigdy się nie czułem lepiej od... od czasu pewnego wydarzenia. Możesz mi wierzyć lub nie, ale przeżywam przypływ energii, przypomina mi to czasy ukończenia studiów. To pewnie zabrzmi jak herezja, ale wydaje mi się, że wojna jest dla naszego narodu jakby przystąpieniem do komunii... Nina, trzymając go pod rękę, starała się dopasować do kroków ojca. Spod futrzanej czapeczki wysunął się pukiel puszystych włosów. Borys Nikiticz ujrzał w nich siwy włos. - Chyba rozumiem, co masz na myśli - rzekła. A on ciągnął dalej: - Mam wrażenie, że to dotyczy nie tylko mnie, lecz w większym lub mniejszym stopniu każdego z nas... Po raz pierwszy od wiadomej daty przestaliśmy się bać siebie nawzajem. Dopiero teraz, w obliczu śmiertelnego wroga, zjednoczyliśmy się rzeczywiście. Wróg zagraża bowiem nie tylko tym, no wiesz... - w tym miejscu Borys Nikiticz pomimo ogólnonarodowego zjednoczenia ściszył głos - którzy są przy władzy, lecz naszej historii, naszej rosyjskiej cywilizacji... Wszystko, co przeżyliśmy, lęki, boleści, podejrzenia, poniżenia, nawet okrucieństwa odsunęły się na dalszy plan. Kiedy dzisiaj jesteśmy gotowi do poświęceń, wiemy, że czynimy to nie pod wpływem apelów, lecz dla ratowania naszego istnienia. - Zgadzam się z tobą, Bo - powiedziała Nina. - Ja także czuję coś podobnego. Idzie to w parze z nieustannym cierpieniem z powodu Sawwy. Dwie równoległe. Sawwa i wojna, jak jakaś symfonia. Niekiedy równoległe krzyżują się, wtedy czuję ulgę: Sawwa łączy się z ogólną muzyką. Rozumiesz? A teraz opowiedz mi wszystko, co rzeczywiście wiesz. Odwagi, Bo, przecież jesteś chirurgiem! Dawno minęli bramę domu, w którym mieściła się redakcja „Trużenicy”, szli teraz bulwarem Strastnyj, tu siedziały szeregiem staruszeczki, aniołeczki na rosyjskim padole, żując bezzębne dziąsła. Borys Nikiticz, szukając oparcia, zbliżył się do latarni, potem westchnął, potrząsnął głową, na której śmiesznie, trochę na bakier, tkwiła wojskowa furażerka z gwiazdką, wreszcie bez słowa podał córce okulary.

Teraz ona szukała oparcia, jakby na oślep zbliżyła się do ławki. Usiadła obok jakiejś staruszki, zalała się łzami. Staruszka patrzyła na nią z sympatią. Łzy płynęły ciurkiem, uwalniając wreszcie Ninę od swej obecności. Borys Nikiticz usiadł przy niej, objął rozdygotane ramiona. - Córka - wyjaśnił staruszce, która z powagą skinęła głową. Wyjął z kieszeni dużą chustę starannie wyprasowaną przez Agaszę, chciał ją przyłożyć do twarzy Ninki, ale ona sama przytuliła się do jego dłoni, miękkimi wargami, noskiem, pyszczkiem, który w czasach jej dzieciństwa nazywał tyloma czułymi, bzdurnymi słówkami. Później wzięła chustkę, otarła dokładnie twarz i kazała sobie opowiedzieć wszystko, niczego nie ukrywając. Płacząc, widziała oczyma wyobraźni okoliczności śmierci Sawwy, zgon z powodu utraty krwi, powolne zamarzanie w zrujnowanej szopie, gdzie przez szczeliny w dachu widać było migotanie gwiazd, drobnych jak stalowe opiłki. Była zdziwiona, że rzeczywiste okoliczności okazały się całkiem inne. Wypytała szczegółowo o Doda Tyszlera, o wszystkie szczegóły walk w parku pod Klinem, o ich zakończenie, kiedy ocalały personel szpitalny wrócił na ruiny i starszy lejtnant Tyszler znalazł okulary Sawwy. - A więc nikt nie widział zwłok? - spytała. Ojciec zrozumiał, że na nowo zbudziła się w niej nadzieja. - Nie, nikt nie widział ciała - powiedział, ale nie dodał: na szczęście... Nina wstała. - Dziękuję, tato, żeś wszystko opowiedział. Do zobaczenia, muszę iść do redakcji. - Jaka tam redakcja - powiedział. - Wydzwonię samochód, zabierzesz Lenkę i pojedziesz do Srebrnego Boru. Pobędziesz tam z nami kilka dni. - Innym razem, tato, nie dzisiaj. Wydajemy numer, zebranie... A jutro pójdę do cerkwi, będę się modliła cały dzień... Poszli z powrotem na plac Strastnyj. Nina szła pewnym krokiem, Borys Nikiticz trochę się potykał. - Do jakiej się cerkwi wybierasz? - spytał nie bez oporów. - Nieważne - rzekła. - Do Jełochowskiej. Dlaczego nie wolno mi pójść do cerkwi? Przecież jestem ochrzczona, tak? Powiedz, tato, ochrzciliście mnie? - Oczywiście, że tak - powiedział. - Wtedy wszystkich chrzczono... - Poszłabym do cerkwi, nawet gdybym nie była ochrzczona! - powiedziała zapalczywie, a on spojrzał na nią z niepokojem. Blade policzki zarumieniły się nagle. Wyglądała hardo i młodo jak

w czasie „błękitnych bluz”. - Dokąd mamy iść, jak nie do cerkwi! - ciągnęła rozmowę. - Jeżeli teraz, po wszystkim co przeżyliśmy, nie pójdziemy do cerkwi, to jaki z nas naród, Bo? - Dobrze już, dobrze - mruknął. - Chcesz iść do cerkwi, proszę bardzo, idź, ale nie trzeba się afiszować... Pożegnali się przy wejściu do redakcji. Borys Nikiticz pomaszerował czym prędzej do zarządu. Nina wchodziła brudnymi schodami. I znowu dzień jak co dzień, myślała. Łamanie, korekty, szpalty, idiotyczne tytuły, slogany, optymizm, wiara w zwycięstwo, święta nienawiść do wroga... czy te dwa słowa - świętość i nienawiść są ze sobą zgodne? W redakcji uspokoiła się nieco. Zawsze się uspokajała, wchodząc do tej idiotycznej redakcji. Pozory stabilności i działania, zakłamanie. W trzydziestym siódmym roku zabrano stąd Irinę Iwanownę, ale pomimo to redakcja wydaje się absolutnie bezpiecznym miejscem. W dużym pokoju siedziało sześć kobiet, przeważnie rówieśnic Niny, a więc w wieku balzakowskim. W kącie jak zwykle kipiał czajnik, „piewca komun”. Wszystkie panie odwróciły się do Niny, jakby ujrzały ją po raz pierwszy. - Jak tam, dziewczynki? - spytała głosem zdradzającym zmęczenie, idąc do swego biurka. Jak zwykle siedziała na nim redakcyjna kotka Nastazja Filippowna. Nina usiadła, musnęła włosy grzebieniem, przysunęła swój przydział szpalt. Nastazja Filippowna skierowała się do niej, by się przywitać, ale na widok papierosa odwróciła się z dezaprobatą, nie znosiła palenia. Koleżanki nadal patrzyły na Ninę. - O co chodzi, dziewczyny? - spytała. - Czy się coś wydarzyło? No, wykładajcie kawę na ławę! - Ale aktorka! - pisnęła z zachwytem naiwniutka Głasza Nikonienko. Zaśmiały się wszystkie. Nina spojrzała na nie, na wszystkich twarzach malowała się jakaś idiotyczna radość. - Rzeczywiście nic nie wiesz? - spytała Tamara Dorsalia, zdziwienie jak za mała maska malowało się na połowie jej twarzy. - W ten sposób można przyprawić człowieka o atak histerii! - zdenerwowała się Nina. - Nie wasza sprawa, co ja wiem. A skąd wy wszystko wiecie? - W „Komsomołce” wydrukowano twoje Chmury na błękicie z nutami Saszy Polkera powiedziała kierowniczka redakcji Masza Tołkunowa, która wszystkie znakomitości nazywała poufale po imieniu, jakby to byli jej przyjaciele. - Czy ty, córeńko, nie słuchasz radia?

Rzuciły się do niej z pocałunkami. Okazało się, że ona rzeczywiście o niczym nie wiedziała! Przecież Szulżenko już śpiewa! Wszędzie słychać Chmury na błękiciel Cały kraj śpiewa, cały front! Jesteś sławna, Ninko! Spójrz! Dali jej „Komsomolską”. Na środku kolumny pod tytułem „Sekret sukcesu” zamieszczono trzy zdjęcia: jej własne, Klaudii Szulżenko, znanej piosenkarki w stylu kawiarnianorestauracyjnym, i kompozytora Aleksandra Polkera, wesołego cynika, bilardzisty i fircyka. Potem był tekst i nuty, a także wybór listów od „żołnierzy frontowych i ludzi pracy na zapleczu”. Ich autorzy w słowach pełnych entuzjazmu opowiadali, jak to nowa piosenka pomaga im „bić niemieckiego gada” i „kuć oręż zwycięstwa”. - Dziewczynki, właśnie nadają koncert życzeń! - piszczała Głasza. - Maszo, można włączyć? Na pewno nadadzą Chmury na błękiciel To cudowna piosenka, Ninko! A jaka dobra do tańca! Włączono radio. Rzeczywiście, zaraz po chórze Piatnickiego zapowiedziano, iż na liczne prośby słuchaczy zostanie nadana piosenka Chmury na błękicie Aleksandra Polkera i Niny Gradowej, w wykonaniu Klaudii Szulżenko. Dźwięki orkiestry, miękkie, przyciszone trąbki, rozmarzony saksofon, melodyjne dźwięki fortepianu - Sasza grał sam, był mistrzem fortepianowego dżezu, potem włączył się powszechnie uwielbiany niski głos piosenkarki. Chmury na błękicie Przypominają mi dom i morze, I mewy w bcie, I walc w minorze... Trzeci dzień z rzędu Przez chmury od horyzontu Junkersy lecą w kierunku frontu... Trzeci dzień z rzędu, Patrząc w celownik działa, Widzę na niebie, Twych oczy błękit, mała... Chmury na błękicie Przypominają mi dom i morze, I mewy w locie, I walc w minorze... Junkers nie przejdzie, Nie bój się, moja mała, Wypatrzę wroga, Odpalę działo. Chmury na błękicie Walca w major zatańczą spokojnie. Znów się spotkamy Z morzem po wojnie. Nina słyszała piosenkę po raz pierwszy. Przed tygodniem po imprezie w Domu Kompozytora Saszka Polker przyczepił się, żeby napisała dla niego tekst. No co ci szkodzi, proszę cię! Żądał, żeby to zrobiła natychmiast, „nie odchodząc od kasy”, przynajmniej „rybkę”, ponieważ za trzy dni musi złożyć nową piosenkę, koniecznie liryczną! Dla frontu, za to cały wieczór będzie grał na fortepianie dla wszystkich! Ukryli się całą grupą w jakimś bocznym

salonie, z dala od ogólnej sali, ktoś przytargał kilka butelek wina ze starych zapasów, spędzili całkiem przedwojenny wieczór. Nina usiadła w kącie, w ciągu może dwudziestu minut nabazgrała ten tekst, dała Saszce, który z miejsca zaczął brzdąkać i pomrukiwać... „Walc minorowy” przerobiono oczywiście na „walc majorowy”, ale muzyka była rzeczywiście świetna, wpadająca w ucho, z tych, które w szybkim tempie podbijają kraj. Drugi, dłuższy wiersz w każdej zwrotce podkreślał łagodne synkopy, być może dzięki nim był to jakiś tajemniczy radziecki slowfox, a obecność junkersów i dział przeciwlotniczych nadawała błękitnawej papce czysty, wyraźny rysunek. A Klaudia Szulżenko, serdeczna i romantyczna radziecka femmefatale, zwycięsko kończyła natarcie na uczucia umęczonego kraju: pokonamy, dojdziemy, wrócimy... Chmury na błękicie mógł mieć każdy, najgłodniejszy, najuboższy, ranny, nawet konający... Konający pewnie przede wszystkim. Wpatrywały się w Ninę. A ona siedziała na brzeżku biurka, w ręku dymił papieros, drugą ręką nie wiadomo dlaczego zasłaniała oczy. Nagle jej krtań drgnęła konwulsyjnie. Nina rzuciła papieros i oburącz usiłowała ukryć drgania, ale bezskutecznie. Głasza Nikolenko obserwowała ją ze zdziwieniem. Dziwni są ci ludzie, trzeba się cieszyć, a ona dostała konwulsji. X Kremlowski gość i rzeź puste korytarze i sale wielkiego pałacu kremlowskiego maszerował tłum wojskowych, blask bił od ich wypucowanych butów, lśniących guzików i orderów. Przejście tłumu odzwierciedlało się w nieskazitelnym parkiecie, a z kolei w butach, guzikach i łysinach odbijały się lamperie, płaskorzeźby i rozjarzone kremlowskie żyrandole. Pewnie dowódcy, ściągnięci z różnych frontów, byli zaskoczeni, że gdzieś w Rosji w końcu zimy czterdziestego drugiego roku istnieją takie wspaniałości. Wspaniałości zaś istniały. Były one uosobieniem wciąż jeszcze niezachwianej podstawy, o którą walczono na przedpolach, walczono resztą sił, rozpaczliwie, straciwszy wiarę w zwycięstwo. A jednak nie ulegli, nie pozwolili, by obce buty hulały po tym parkiecie, odparli bezpośrednie zagrożenie. Na razie - powie oględny. Na razie - to także nieźle. Na wojnie człowiek żyje najbliższą chwilą. Tym razem ominęło, ominęło następnym razem i jeszcze jeden raz, to całkiem nieźle. Tak czy inaczej, w tłumie szykownych oficerów panował dobry nastrój. Zbliżała się uroczysta dekoracja generałów, którzy się wyróżnili w zimowej kampanii czterdziestego drugiego roku. Niektórzy z nich nie mieli żadnych zasług, ich głównym sukcesem było to, że przetrwali i nie trafili do niewoli. Kremlowska gala miała udowodnić, że minęły czasy

surowych kar, nadeszła pora nagradzania i hołubienia ludzi w mundurach. Co się tyczy generała pułkownika Nikity Borysowicza Gradowa, to nawet w tym gronie wyróżniał się on energicznym krokiem i stanowczym wyrazem twarzy. Uśmiech zaś, który się raz po raz błąkał po niej, był co najmniej tak tajemniczy, jak uśmiech Giocondy. W czasach przedwojennych raczej nie należało zjawiać się na Kremlu z takim uśmiechem, obecnie jego główne przesłanie, być może, wzbudzało szczególny szacunek. A polegało ono na niezachwianej pewności zwycięstwa i braku lęku. Pozostałe tajemnice ukryte w uśmiechu były trudne do rozszyfrowania, nie te czasy, kto ma głowę do niuansów. W każdym razie dowódca Specjalnej Armii Uderzeniowej, który wspaniale zakończył styczniowe kontrnatarcie, zdobył Klin i odciął Szesnastą Armię przeciwnika od jego sił podstawowych, mógł spacerować po Kremlu z uśmieszkiem co najmniej dwuznacznym w oczach, na ustach i wszystkich fałdach twarzy. Generałowie weszli do sali Gieorgijewskiej i ustawili się przy jednej ze ścian. Liczna grupa twardych mężczyzn. Jak zwykle nad wszystkimi górowała wielbłądzio poważna głowa Andrieja Własowa. Naprzeciwko stał inkrustowany carski stół. Widniały na nim przygotowane zawczasu pudełeczka z orderami. - Co wolisz, Nikito Borysowiczu, „Annę” na szyję czy „Gieorgija” na mundur? - spytał Mierieckow. - I jedno, i drugie nie zaszkodzi, Cyrylu Afanasjewiczu - odpowiedział szeptem Gradów. - A ty pewnie marzysz o „Stanisławie” z dębowym listowiem? - Zgadłeś, ekscelencjo - westchnął Mierieckow. Tak sobie obecnie żartowali czerwoni generałowie, ani im w głowie pokora i strach. Wojna dyktowała swoją modę, wojsko wysuwało się do przodu, partia i Czeka trochę się cofnęły - do czasu. Otworzyły się drzwi, klaszcząc dobrotliwie weszli przywódcy; na przedzie szedł lubieżny „wszechzwiązkowy sołtys” M. I. Kalinin z niechlujną brodą; za nim skromnie kroczył Pierwszy. Dalej szli ludzie z portretów, rzucała się w oczy nieobecność Mołotowa. Bawił w Londynie, dokąd przyleciał czteromotorowym bombowcem incognito, jako „mister Smith z zagranicy”. Podpisał tam z Edenem i Churchillem układ o współpracy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z Królestwem Wielkiej Brytanii na lat dwadzieścia. A ileż to energii zużyto od czasów „ultimatum Curzona” na krytykę przebrzydłego angielskiego imperializmu! Czy Przeznaczenie nie kpi sobie z bolszewików, a przy okazji także z lordów Albionu? Spoza pierwszego szeregu rozrosłych wodzowskich ramion skromnie połyskiwały binokle Ł.P Berii,

wypisz wymaluj staromodny farmaceuta. Ciekawe, czy to nie on własnoręcznie wykończył naszego wuja Galaktiona? Razem ze wszystkimi generałami Nikita żwawo klaskał przywódcom. Zaświeciły reflektory kroniki filmowej. Stalin wyglądał jak Stalin. Co można o nim powiedzieć? Ludzkie pojęcia, takie jak „schudł”, „przytył”, nie pasują do niego. Po prostu wyglądał jak uosobienie Stalina, należało rozumieć, że ma się dobrze. Chciałbym go widzieć, jak wyglądał w czasie paniki, pomyślał Nikita. Czy nie był wcieleniem przygniecionego karalucha, czy nie goniła wtedy za nim jakaś kremlowska sowa? Stalin łagodnie ze ramiona przysunął trochę Kalinina do mikrofonu. „Michaił Wanycz”, występując jak zwykle w roli „wszechzwiązkowego sołtysa”, w której został obsadzony w wieku lat czterdziestu, zaczął dukać z kartki: -

Drodzy

towarzysze!

Dla

upamiętnienia

druzgoczącego

zwycięstwa

nad

niemieckofaszystowską Grupą Armii „Środek” Prezydium Rady Najwyższej Związku Radzieckiego podjęło uchwałę o odznaczeniu najwybitniejszych dowódców... W tym czasie generała pułkownika Nikitę Borysowicza Gradowa nurtował dziwna myśl. Ciekawe, gdybym tak rozkazał zlikwidować to towarzycho, czy moi chłopcy wykonaliby rozkaz? Spojrzał w bok, na stojącego o kilka osób dalej przystojniachę Rokossowskiego. Czy Kostek miewa podobne myśli? Niedawno on, podobnie jak ja, pchał taczkę. Z upoważnienia wszystkich więźniów Kołymy i Peczory!... Nagle wydało mu się, że jego myśli i spojrzenie odnotowały połyskliwe szkła binokli. Przeszły go ciarki, ale właśnie wywołano jego nazwisko. Otrzymał najwyższe odznaczenie - Złotą Gwiazdę Bohatera Związku Radzieckiego łącznie z ciężkim krążkiem orderu Lenina. Twarde kroki na parkiecie rozległy się głośnym echem, przyjął z rąk „sołtysa” bezcenne pudełeczko, znowu przemknęła niedobra myśl, czy aby głupek się nie pomylił, zainkasował uśmiechy przywódców - „sławni, wspaniali ludzie, cóż to za sympatyczne towarzystwo” i odwrócił się do mikrofonu: - Jestem wdzięczny rządowi Związku Radzieckiego i osobiście towarzyszowi Stalinowi za wysokie odznaczenie, przyrzekam, że nie będę szczędził sił w dążeniu do naszych celów. W imieniu Specjalnej Armii Uderzeniowej zapewniam, że wróg zostanie rozgromiony! Zalała go fala szczerego uniesienia, gwałtownego szczęścia z poczucia jedności z tym wszystkim, co uosabiało jego kraj, nawet z tymi ludźmi, przede wszystkim z tymi ludźmi, których przed chwilą wyobrażał sobie pod lufami karabinów swoich wiernych chłopaków. Po oficjalnej części zaproszono wszystkich odznaczonych do sąsiedniej sali na skromne

przyjęcie a lafourchette. Wprawdzie trwa wojna, ale trzeba poczęstować towarzyszy, pewnie tak myślał Stalin. Mogliby bowiem posądzić mnie o skąpstwo. Stół nakryto jakby w jego imieniu, to znaczy z gruzińskimi akcentami: wspaniałe kaukaskie wina, sery, ogóreczki i rzodkieweczki z kremlowskich szklarni. Nie pominięto jednak tradycji rosyjskich, jak kawior i wędzona sewriuga. Nie było wódki, co zdziwiło frontowych generałów, ceniących ten trunek. - Wszyscy mamy dużo pracy, towarzysze - rzekł Stalin, kiedy zbliżało się zakończenie bankietu. - Chciałbym jednak przekazać pewne przemyślenia. Zaczynamy rozmowy w sprawie lend lease z amerykańskimi sprzymierzeńcami. Dwa ostatnie słowa powiedział z jakimś humorkiem, z przymrużeniem oka, że niby to wielki sukces, oto jacy jesteśmy, sojuszników mamy nie byle jakich, amerykańskich, ale z drugiej strony, jakby trochę wątpił w szczerość tego sojuszu, czyż komunistów i zażartych kapitalistów może łączyć sojusz? - Tak więc spodziewamy się dużych dostaw zbrojeniowych - ciągnął dalej. - Powinniśmy starannie przemyśleć listę naszych potrzeb. Od tego będą zależały zamówienia, które Roosevelt złoży amerykańskim zakładom. Towarzyszu Gradów, jakie, waszym zdaniem są główne potrzeby wojska, mając na uwadze walkę? Adresat pytania wywołał zdziwienie. Gradów stał dość daleko od dowództwa naczelnego, w dodatku nie z drugiej strony stołu, to znaczy nie w strefie bezpośredniej obserwacji, lecz w jednym szeregu z pytającym, więc żeby się właśnie do niego zwrócić, trzeba było wiedzieć, że z prawej strony wśród innych, być może ważniejszych osób znajduje się dowódca naczelny Specjalnej Armii Uderzeniowej Nikita Gradów z pucharem Rkaciteli w prawym ręku i widelcem w lewym. Wszyscy odwrócili się w stronę Gradowa, nie był wcale speszony, jakby się spodziewał, że Stalin właśnie do niego skieruje pierwsze pytanie w sprawie lend lease, odłożył widelec na talerz, a puchar postawił na stole. - Uważam, towarzyszu Stalin, że przede wszystkim potrzebny jest samochód ciężarowy rzekł. - Duży, mocny samochód ciężarowy o dobrym podwoziu, który może się poruszać po każdej drodze, przewiezie wojsko, amunicję, gwardyjskie moździerze i przeciągnie działa średniego kalibru. Po prawdzie, nie wyobrażam sobie, jak bez takiego samochodu będziemy mogli przejść do drugiej fazy wojny, to znaczy do natarcia, a to już sprawa bliska, towarzyszu Stalin. Nasz przemysł systematycznie zwiększa produkcję czołgów, ale nie posiada mocy

produkcyjnej umożliwiającej masową produkcję szybkiego samochodu ciężarowego o dużym udźwigu. Amerykanie natomiast, o ile mi wiadomo, w zakładach Forda i General Motors potrafią szybko rozkręcić produkcję takiego samochodu. W ciszy, która zapadła po tych słowach, wszystkie twarze odwróciły się do wodza. Stalin jakiś czas stał w zamyśleniu, milcząc upychał kciukiem tytoń w fajce, jednak wszyscy rozumieli, że to przychylne zamyślenie, że wypowiedź generała pułkownika wyraźnie przypadła mu do gustu, zwłaszcza że brzmiała w niej zawodowa pewność o niedługim przejściu do drugiej fazy wojny. - Ciekawa myśl - powiedział Stalin. - Chciałbym, towarzyszu Gradów, żebyście przygotowali szczegółową notatkę służbową na najbliższe posiedzenie Rady Obrony. A teraz, towarzysze, pozwólcie mi wznieść toast za naszą bohaterską armię i jej dowódców! - Hura! - ryknęli generałowie. Puchary uniosły się, zadzwoniły. Rozpoczęła się ożywiona rozmowa. Do Nikity podeszli Żuków, Mierieckow i Koniew. Mówili o samochodach ciężarowych. Masz oczywiście rację, Nikito Borysowiczu, bez takich samochodów nie poradzimy. Trzeba też zamówić w Ameryce buty. W łapciach nawet Wasia Tiorkin nie doczłapie do Berlina. Wyższa generalicja wyraźnie chciała udowodnić nowicjuszowi, który jeszcze wczoraj był „wrogiem ludu”, że traktują go jak równego i żaden z nich nie uważa go za karierowicza. - Nie ja to wymyśliłem - rzekł Gradów. - Na czym polegał sekret wyłomu Brusiłowa? On pierwszy posadził piechotę na samochody ciężarowe. - Naprawdę? - zdziwił się, to znaczy zmarszczył nagą czaszkę Koniew. - A więc jeszcze w szesnastym? - Mechanizację piechoty we wszystkich wiodących armiach świata zaczęto na początku lat trzydziestych - powiedział Mierieckow. - My także. - Słusznie - Nikita skinął głową. - Jednak właśnie wtedy zaczęto mówić o braku takiego samochodu. Pamiętajcie, Gieorgiju Konstantinowiczu, o tym jeszcze... Zamilkł nagle, o mało nie powiedział: „o tym jeszcze Tuchaczewski mówił”. Koniew i Mierieckow odwrócili wzrok, a Żuków patrzył prosto na niego. Wszyscy trzej domyślili się, czyje nazwisko o mało nie padło z jego ust. W łagrach szeptano, że czekiści podczas przesłuchań oślepili Tuchaczewskiego. Może była to lagrowa bajka, a może prawda. A zdaje się, że Żuków zeznawał przeciwko Tuchaczewskiemu. Tak jak Blucher, którego nazwisko jest także zakazane.

A kim był Tuchaczewski? Katem Tambowa i Kronsztadu? A ty sam, kronsztadzki zwiadowco, morderco marynarzy, pałaszujesz łososia w jaskini brudnego zwierzęcia! Wszyscyśmy splamieni, wszyscy mamy ręce zbrukane krwią, czerwonym trądem... Wypełnił pauzę dużym haustem Rkacitełi, przyłożył do warg krochmaloną serwetkę i zakończył zdanie: - Oczywiście pamiętacie, towarzysze, jak mówiono o tym w komisariacie ludowym i sztabie generalnym. Żuków skinął głową, miał ponurą minę. On pamiętał. Rozmowa znowu się ożywiła. Druga faza wojny, lend kasę, koalicja trzech największych państw, bardzo pięknie, chłopcy - któryś, chyba Koniew, tak właśnie powiedział „chłopcy” - jednak Niemcy stoją jeszcze trzysta kilometrów od Moskwy i nie wiadomo, jaki przebieg będzie miała letnia kampania. Najpewniej Niemcy zaczną natarcie bardziej na południe, w kierunku charkowskim, a może jeszcze bardziej na południe - na Rostów i dalej na Kaukaz... więc zanim koalicja zacznie działać na pełnych obrotach, „Wasia Tiorkin” będzie musiał sam harować. Wypijmy więc, chłopcy, za niego, za naszą główną siłę, za żołnierza rosyjskiego! Nikita znowu, jak podczas wręczania orderów, ogarnięty wzruszeniem podniósł kielich i trącał się ze wszystkimi wokół towarzyszami broni. Historia zepchnęła cały brud w przeszłość, dzisiaj jesteśmy zjednoczeni, historia daje nam szansę, możemy zmyć z siebie cały brud! Wyjeżdżali o wczesnym zmierzchu. Reflektory zaczynały już badać moskiewskie niebo. Przy działach przeciwlotniczych rozstawionych wokół soborów i pałacu kremlowskiego czuwała obsługa. - Dokąd jedziemy, Nikito Borysowiczu? - zapytał Waśkow. Jak zwykle pytanie chytrusa zawierało podtekst. Na ulicę Gorkiego, to znaczy do domu, do dzieci, a przede wszystkim do Weroniki Aleksandrowny. Chciałby się z nimi zobaczyć, z Borią, Wierunią... Ale Weronika pewnie już wie, że jestem z Tasią, pielęgniąreczką z dalekiego Wschodu, polową wojenną żoną, PWŻ, jak z wdziękiem o sobie mówi, opiekuje się bielizną pościelową, bufetem, rządzi gromadą ordynansów, dziewczyna bez kompleksów, ma jedno szlachetne pragnienie - jak najlepiej obsłużyć księcia dowódcę armii. Trudno się łudzić, że Weronika o tym nie wie, z pewnością któraś z życzliwych generalskich małżonek wyraziła jej współczucie. Nie sposób się spotykać, odwracać wzrok, pokonywać nieszczerość brzmiącą w głosie, oddalili się od siebie, teraz nic nie da się zrobić. Główną ofiarą trzydziestego siódmego roku jest nasza miłość...

- Nie wiesz, Waśkow, dokąd? Na front! Jutro bitwa, wszyscy będziemy w pierwszej linii! - Tak jest! - odpowiedział Waśkow jakby ze ślepym oddaniem, jakby nie było między nimi żadnej zadry. Opancerzony samochód dowódcy w asyście dwóch krytych samochodów ciężarowych, wiozących pluton ochrony, wyjechał z Kremla przez bramę Spasską i potoczył się po placu Czerwonym, w podwoziu coś postukiwało na kostce. „Słyszysz, Waśkow?” „Tak jest, towarzyszu generale pułkowniku! Sprawdzimy!” Minęli zaokrąglony kufer z gotyckimi kolumienkami - Muzeum Historyczne, wyjechali na plac Manieżny - z prawej strony „optymistyczna” architektura drugiej polowy lat trzydziestych, hotel „Moskwa” i siedziba Sownarkomu, w głębi w gęstniejącym zmierzchu widać było niewyraźnie kolumny ambasady naszego nowego potężnego sojusznika Stanów Zjednoczonych, okna zasłonięte, tylko na górze widać wąski pasek światła - kto tam siedzi? Dyplomata, zwiadowca, oficer łączności? Jechali teraz w górę ulicą Gorkiego, między dwoma szeregami masywnych, zaciemnionych budynków. Oto mój obecny „dom”, który omijam dużym łukiem, siedem okien na górnym piętrze. Teraz pewnie Borys Czwarty ćwiczy z hantlami, wyrabia mięśnie, cichutka Wierunia siedzi z książką w fotelu, a Weronika w swoim pokoju, przed lustrem, pogrążona w cierpieniach „wieku balzakowskiego”, może z kieliszeczkiem koniaku. Samochód przyspieszył, coraz bardziej oddalając się od „serca ojczyzny”, podążał ku polom i wzgórzom, gdzie jutro miała toczyć się bitwa. Nikita spojrzał na profil swego kierowcy. A Waśkow zaraz drgnął, jakby pytając służbiście: jakie będą dalsze rozkazy, towarzyszu generale pułkowniku? Uważaj na drogę, Waśkow, żadnych dalszych rozkazów nie mam, po prostu się przyglądam. A co tu się przyglądać, Nikito Borysowiczu, widzicie mnie jak na dłoni. No i przyglądam się, czy ciebie przypadkiem wiatr z dłoni nie zdmuchnie. Tak jest, towarzyszu generale pułkowniku! Po haniebnym wyskoku Jeresia w miejscu dyslokacji pułku lotniczego w grudniu ubiegłego roku Nikita pewnego wieczoru, kiedy został sam na sam z Waskowem, wyrwał mu z rąk harmonię i całkiem dosłownie przyparł go do muru pistoletem pod brodę. - Opowiadaj, Waśkow, po porządku, jakie masz sprawy z „osobistami”? Co robić, kiedy twoje życie związane jest na duży supeł z tym niezwykłym człowiekiem, wszystko, cała skromna egzystencja? - Zabierzcie pistolet, towarzyszu generale pułkowniku, nie straszna mi kulka,

porozmawiajmy lepiej o moim wieloletnim oddaniu wam. Owszem, jeszcze w Chabarowsku zmusili do kapowania na was, ale robiłem to tak, by wam nie

zaszkodzić.

Owszem,

posłali

mnie

do

Weroniki

Aleksandrowny

po

waszym

niesprawiedliwym aresztowaniu, ale tak działałem, żeby pomóc matce samotnie wychowującej dzieci, i nie tylko nie tknąłem jej palcem, ale przeciwnie, odstraszałem innych chętnych. Powiem szczerze, towarzyszu generale pułkowniku, czekiści zaraz po zwolnieniu pchnęli mnie do was, jednak robiłem tak, by im wszystkie plany popsuć. Na przykład przekazałem do góry rzekomo wasze rozważania o znaczeniu Stalina. - A o miernocie Woroszyłowa nie przekazałeś? - spytał Nikita, patrząc uważnie na życzliwego donosiciela. Pistolet dawno już zdjął z szyi Waśkowa, ale nie schował do kabury, położył obok siebie na stole. - Ależ jak można, Nikito Borysowiczu! - zwołał Waśkow. Pewnie tę inteligencką modulację głosu słyszał w Srebrnym Borze. - Szkoda, żeś nie przekazał, Waśkow - uśmiechnął się Nikita. - Po to powiedziałem, żeby się dowiedzieli. Wargi Waśkowa drgnęły, w oczach błysnął zachwyt. - Toście mnie dawno rozszyfrowali, Nikito Borysowiczu? Bawiliście się ze mną? - Teraz koniec zabawy - powiedział Nikita swoim nowym, „frontowym” tonem, który przeciwnikom nie pozostawiał żadnych szans. - Teraz, Waśkow, wszystko będzie serio! Waśkow pokornie wstał, pochylił się, zrozumiał, że go nie wypędzi do okopów wszy karmić. - Dla was, towarzyszu generale pułkowniku, wszystko zrobię! - No cóż, zobaczymy. Nikita zapalił, przespacerował się po dyrektorskim gabinecie, sztab mieścił się w zabudowaniach sowchozu, podszedł do Waśkowa, który siedział przy stole jak kukła, zajrzał w zapyziałe oczka. - Kapitan Jereś nie ma tu nic do roboty. Zanadto gorliwy. - Rozumiem - szepnął kierowca. - Rozumiem i wiem, jak to załatwić. - Dobrze, Waśkow - uśmiechnął się Nikita. - Załatwisz, kiedy ci powiem. Ze trzy dni po rozpoczęciu ofensywy dowódca z całą swoją świtą przybył do rejonu dyslokacji Dwudziestego Czwartego Batalionu Piechoty. Pododdział, a raczej to, co z niego pozostało, usiłował złapać oddech wśród zimnego pogorzeliska dużej niegdyś wsi.

Dowiedziawszy się, że batalion stracił w czasie natarcia politruka i że bez uzupełnienia nie będzie mógł wykonać zadania, Nikita objął za ramiona dowódcę batalionu, człowieka o krzaczastych brwiach i sterczących z uszu i nozdrzy włosach. - Do jutra, dowódco, dostaniesz dwa wozy pancerne i kompanię marynarzy, przyślę ci także komisarza - rozejrzał się po swojej świcie zamyślony, co zapowiadało błyskawiczną i bezdyskusyjną decyzję. - Masz politruka! Kapitanie Jereś, do czasu specjalnego rozkazu, zostajecie odkomenderowany do dyspozycji majora Duchowicznego. Świta na chwilę skamieniała w malowniczej niemal scenie. Tuż przed morderczym natarciem dowódca naczelny posyła lekką ręką na linię przednią czekistę, „osobista”, który znajduje się poza zwykłą zależnością służbową i nikt nie ma odwagi mu się narazić. Tymczasem dowódca naczelny z przyjemnością obserwował grę barw na twarzy swego stróża. Kapitan Jereś chwiejąc się nurkował z gwałtownego oburzenia w przerażenie mrożące krew w żyłach, a stamtąd podryfował w siną strefę zagłady i rozpaczy. Dobrze ci tak, to za wszystkich, których przesłuchiwałeś, a może rozstrzelałeś, w imieniu wszystkich, na których donosiłeś, z pozdrowieniami od tych, którym werbunkiem złamałeś życie. Teraz, suczy pomiocie, będziesz musiał z pistolecikiem w ręku świecić osobistym przykładem: „Za ojczyznę, za Stalina!” W drodze powrotnej cała gęba Waśkowa, brwi, nos, podbródek masywny niczym głaz uralski, świeciła szczęściem. - Do grobowej deski nie zapomnę, Nikito Borysowiczu! - szeptał po cichu. - Sługą wiernym wam będę, pozwólcie tylko zostać przy sobie. Nie pożałujecie tego. - Przestań, Waśkow, marudzić! - rozkazał Nikita. - Rozkaz, towarzyszu generale pułkowniku! - ryknął radośnie „wierny sługa”. Ta sprawa została załatwiona. Teraz należało wzmocnić swoimi ludźmi sztab, kancelarię, grupę ochrony i łączności. Od dawna miał już swego „zastępcę do spraw zaplecza”, a był nim nie kto inny, tylko generał major Szerszawyj. Nikita odbył z nim trudną męską rozmowę, w jej wyniku „cudowny zwiastun” został wiernym gradowowcem. Swoich ludzi, a niekiedy „swoich ludzi”, Nikita oceniał na oko - był przekonany, że się nigdy nie mylił - obsadzał na stanowiskach dowódców korpusów i dywizji i zmierzał do tego, by mieć ich na wszystkich szczeblach dowódczych do poziomu pułku włącznie. Robili to wszyscy „możni” w tej wojnie, dowódcy armii i frontów. Uważano za rzecz całkiem naturalną, iż dowódca buduje własny trzon armii lub frontu. Moskwa to tolerowała,

nawet jeżeli nie była zachwycona. Nie wiadomo, czy inni dowódcy kierowali się tymi samymi względami co Nikita, który chciał przede wszystkim wyeliminować lub przynajmniej zmniejszyć do minimum liczbę „informatorów”, zlikwidować w najbliższym otoczeniu czekistowskie pryszcze. Po półrocznej służbie na stanowisku naczelnego dowódcy Specjalnej Armii Uderzeniowej mógł z zadowoleniem stwierdzić, że otaczali go wierni lub wyglądający na wiernych „twardzi ludzie”, a przy tym nie „chamy”. To znaczy nie kapusie, ponieważ jednak Armia Czerwona nie mogła istnieć bez kapusiów, dbano o to, by niezbędni kapusie pracowali dla swoich, a nie dla kogoś obcego. Ludzie Gradowa patrzyli z zachwytem na młodego naczelnego dowódcę - Nikita nie miał jeszcze czterdziestu dwóch lat - ale nie „marudzili”, byli mu wierni, takie przynajmniej miał wrażenie, zdecydowani i odważni. Wszyscy wiedzieli, że Gradów będzie awansował, że wróżą mu dowodzenie Frontem Rezerwowym, a to oznaczało, iż wszyscy pójdą za nim po nowe kubiki, romby i szpały, a może po nieznane gwiazdki, ponieważ chodziły słuchy o przywróceniu w armii i flocie przedrewolucyjnych dystynkcji, czerwoni dowódcy przeobrażą się zatem w „złote oficerstwo”, opaskudzane z takim zapałem. Kiedy wypadały rzadkie chwile spokoju, naczelny dowódca wyruszał na narty trasą utorowaną przez żołnierzy ochrony. Jeździł sam w towarzystwie psa, niezbyt bystrego labradora o krągłym łbie, imieniem Połk. Żaden Połkan, do diabła! Nie ważcie się nazywać frontowego psa podwórzowym imieniem. Mknąc coraz szybciej skrajem lasu, coraz mocniej pracując rękami, Nikita usiłował nie irytować się widokiem podążających za nim w oddali ochroniarzy. Pragnął samotności bodaj na krótko. Być może sztabowcy uważali, że Gradów w samotności rozmyśla o dalszych uderzeniach przeciwko von Boćkowi i Rundstedtowi, a w rzeczywistości pan i władca trzystutysięcznej armii chciał przede wszystkim pobudzić krążenie, rozruszać mięśnie, palce, szyję, długie mięśnie pleców, żółwiowy pancerz brzucha, twarde lwiątka pod skórą na ramionach, rytmicznie tańczące delfiny nóg, które sunęły po śniegu. Czyli, innymi słowy, chciał bodaj na krótko zapomnieć o wojskowej rzeczywistości, o wojskowopolitycznym znaczeniu swojej osoby, wrócić do pierwotnego jestestwa lub bodaj do dziwnego futerału ze skóry, mięśni i kości, w którym to jestestwo podróżuje. Zagmatwane uczucia, ważne - jak mu się zdawało - dla zrozumienia samego siebie, raz po raz rozpraszane były przez odgłosy wojny. Niedaleko, za brzeziną, rozgrzewano silniki czołgów, z linii przedniej dobiegał potężny huk wybuchających nagle pojedynków artyleryjskich, zbliżał się i oddalał warkot walczących w niebie samolotów... Wojna - tysiące futerałów ze skóry,

mięśni i kości, kryjących w sobie „istotę wewnętrzną”, każdy w plątaninie własnych uczuć, strachów i nadziei, codziennie wstaje i pędzi naprzeciw lecącym w ich kierunku milionom kawałków metalu, bez żadnych „istot wewnętrznych”, za to z materiałami wybuchowymi. W każdej minucie zachodzą tysiące tragicznych - prawidłowość czy przypadek? - zbiegów okoliczności, krzyżowanie się prędkości i przerw w ruchu, ruchu w prawo lub w lewo, upadków lub lotu, zbieżności z ukształtowaniem terenu, kumulacja sekund i mgnień. I oto żywa istota zderza się z przedmiotem martwym, ciało wpada na stal lub stal dopędza ciało, rozdziera je z rykiem albo w ciszy, a z szarpanych otworów wyrywa się wraz z krwią i błyskawicznie topniejącym obłoczkiem pary niepowtarzalne jestestwo i znika w czarnych kłębach dymu zasłaniających pół nieba nad ogromnym pogorzeliskiem. „Potem zapada cisza”, jeżeli nie brać pod uwagę procesów gnilnych i odrażającego odoru, które wołają o pomstę. Do kogo lub czego? Dziwne, tyle się w życiu namachałem szablą, strzelałem na wszystkie strony ze wszystkich istniejących rodzajów broni palnej, jestem obciążony pośrednio, nie - bezpośrednio - winą za rozstrzelanie braci marynarskiej, o mało sam nie zginąłem w niewoli u czerwonych faszystów, całe życie poświęciłem wojnie, ale aż dotąd, do drugiej ojczyźnianej, haniebnej stalinowskohitlerowskiej wojny, nie rozumiałem rzeczywistego sensu tego zajęcia. Może przyczyniła się do tego literatura teoretyczna, którą namiętnie pochłaniałem w latach trzydziestych? Pseudonaukowa gra w żołnierzyki...? Oficerowie łącznikowi sojuszników, którzy niedawno przebywali w Specjalnej Armii Uderzeniowej, zorientowawszy się, że naczelny dowódca całkiem biegle mówi po angielsku, zostawili mu stertę czasopism, „Time” i „Life”. Nikita z ciekawością kartkował lśniące kolumny, zadrukowane zdjęciami ze wszystkich frontów drugiej wojny światowej. Tam - za granicami Rosji - przeważał żywioł powietrzny i wodny. Na ogromnych obszarach Pacyfiku amerykańska piechota morska lądowała na skrawkach lądu, których nazwy brzmiały jak marzenia dwunastoletniego Kitki Gradowa: wyspy Salomona, wyspy Marshalla, Nowa Gwinea... „Latające tygrysy”, „tomahawki”, „kobry”, bombowce z kokpitami wymalowanymi na kształt paszczy rekina atakowały pozycje Japończyków na Filipinach. Kamikadze usiłowali zatopić ogromne lotniskowce. Na Atlantyku Anglicy osłaniali konwoje przed niemieckimi podwodnymi drapieżnikami. Szczególnie dużo było zdjęć przedstawiających morskie operacje ratownicze. Ratowano swoich, ratowano także obcych. Załoga zatopionej właśnie łodzi podwodnej w kamizelkach ratunkowych płynęła wśród fal w kierunku angielskiego niszczyciela. Twarze Niemców były zdumiewająco spokojne, niektórzy nawet się uśmiechali,

widocznie byli pewni, że Anglicy nie wystrzelają ich serią z karabinu maszynowego, lecz wyciągną z wody. Urocza, niemal sportowa wojna! Co ma wspólnego z naszym brudem i zgnilizną, z oszałamiającym pod względem rozmachu i zaciekłości unicestwieniem ludzi? Wojna na lądzie prowadzona w Afryce także wyglądała frapująco. Było tam przestronnie. Na tle szerokich pustynnych pejzaży - ataki nielicznych czołgów i strzelców w hełmach podobnych do spodków i szortach sięgających kolan. Artylerzyści obsługiwali swoje działa nadzy do pasa, więc można tam było walczyć i opalać się jednocześnie. Starodawne arabskie miasta patrolowano w odkrytych wozach pancernych; za zębatymi murami wyczuwało się obecność piękności, osłoniętych po oczy czadorem. „Life” prezentował fotoreportaż z ubiegłorocznej zwycięskiej kampanii w Abisynii. „Kapitulacja księcia Aosty była punktem kulminacyjnym operacji wschodnioafrykańskiej. Dziewiętnastego maja pod Amba Alagi armia włoska w sile dziewiętnastu tysięcy ludzi złożyła broń. Wicekról Abisynii i naczelny dowódca wojsk włoskich w Afryce Wschodniej wraz z pięcioma generałami i sztabem poddali się jako ostatni. Widzicie na zdjęciu księcia Aostę, kiedy w towarzystwie oficerów angielskich opuszcza jaskinię, gdzie mieścił się jego sztab. Zwyciężonym oddano honory wojskowe przed frontem pułku szkockiego »Transvaal«„. Książę Aosta przewyższał wzrostem wszystkich wysokich Anglików, w cienkich sztybletach wyglądał trochę dziwacznie. Idąc obok uśmiechniętego angielskiego dowódcy, coś mu z zapałem tłumaczył, widocznie przyczyny klęski swoich wojsk. Za nimi podążali angielscy i włoscy oficerowie. Jedni i drudzy byli w lekkim jasnym umundurowaniu. Wielu Anglików nosiło szorty. Jeden pułkownik trzymał pod pachą w klasycznej pozie szpicrutę. Włosi, jako pokonani, zachowywali się nieco sztywniej niż zwycięzcy, chociaż to oni byli gospodarzami w tym kraju, Anglicy zaś zjawili się jako goście. Książę Aosta ściskał w lewym ręku rękawiczki. Niewykluczone, że się zanadto nie martwił, lepiej znaleźć się w niewoli u brytyjskich kolonizatorów niż u abisyńskich dzikusów. Tymczasem jego wojsko maszerowało przed frontem szkockich gwardzistów. Później Szkoci maszerowali przed jego wojskiem. Różnica polegała na tym, że pierwsi dźwigali karabiny w rękach, podczas gdy drudzy mieli ręce wolne. Grali szkoccy kobziarze i włoscy trębacze. Sztabowcy, którym Nikita pokazał zdjęcia, zaśmiewali się. Konwencja genewska, kij im w oko! Nikita uśmiechał się także. A przecież tak właśnie powinny się kończyć cywilizowane wojny! Koniec partii, arcymistrzowie zatrzymują zegary, wymieniają uściski dłoni.

Wojna cywilizowana, elegancka maszynka do mięsa. Jednak prawdziwe oblicze wojny, której ja, chłopiec z dynastii rosyjskich lekarzy, poświęciłem życie, ukazuje się tutaj, gdzie jeńcy traktowani są jak brudne bydło i likwidowani przy pierwszej okazji, wiemy wszyscy, w jaki sposób, gdzie ludność cywilna jest terroryzowana, a my cofając się wysadzamy w powietrze i palimy wszystko, nie myśląc o tych, którzy tu zostają, a kiedy wracamy, widzimy skutki własnego okrucieństwa i piekielnego okrucieństwa wroga - zgniliznę i smród, potworne unicestwienie ludzi... W imię czego, w imię ratowania ojczyzny czy zwycięstwa Stalina nad Hitlerem? Czy teraz, kiedy znakomici żołnierze, Teutoni, zabrali się do masowego mordowania żydowskich dzieci i starców, czy ciągle jeszcze domagacie się przestrzegania zasad konwencji? Zwolnił, przyhamował narty. Wreszcie się zatrzymał między ośnieżonymi sosnami i brzozami, rozgrzany i zaczerwieniony. Wzbierała w nim zaciętość. Ślad pobytu w łagrze, prawie niedostrzegalny, jak mu się wydawało, jednak widoczny dla otoczenia. Nieraz widział w spojrzeniach ludzi, którzy go otaczali, zrozumienie i lęk. Zaraz wrócił Połk, poszturchiwał pyskiem, nadstawiał okrągły łeb. Nikita pogłaskał go za uszami: „Dobry piesek, dobry, niezbyt mądry, ale to się zdarza żołnierzom...”. Robię coś, co jest sprzeczne z moim powołaniem. Miałem zostać lekarzem jak mój ojciec, dziad i pradziad, troszczyć się o stworzenia ludzkie, zamiast tego wysyłam je tysiącami na śmierć. Jeżeli jednak robię to, co robię, widocznie to jest moim przeznaczeniem, czy nie tak? Gratuluję, zręcznie zaprowadziłeś samego siebie do „kotła” zdradzieckiej logiki. Teraz szukaj wyjścia! Spojrzał na zegarek i zawrócił. Natychmiast między drzewami lub spoza pobliskiego wzgórza zjawiała się obstawa, wierni fizylierzy. Rzecz jasna, czuwali nad nim z dala cały czas. „Książę wojny” wracał do swych posiadłości. Warto dodać, że czterdziestodwuletni generał pułkownik Nikita Gradów, osiągnąwszy ten piękny wiek, niebywale rozsmakował się seksie. Dookoła nie brak było młodych kobietek pielęgniarki, dziewczęta z łączności, sekretarki ze służb zaplecza, lotniczki z kobiecego pułku bombowców nocnych, a wszystkie wiedziały o słabostce ukochanego naczelnego dowódcy, niektóre zaś poznały ją bynajmniej nie ze słyszenia. Okazało się jednak, że nic nie może wymazać z pamięci przeżyć dalekowschodnich. Przed miesiącem Nikita wysłał Waśkowa po Tasię, która przybyła niezwłocznie i szybko opanowała rolę głównej towarzyszki frontowej bohatera, ciągle, nawet w chwilach intymnych nazywając go taktownie „Nikita Siergiejewicz”. Jedynie w momentach najintymniejszych pozwalała sobie Tasia na ujmujące: „Ojejku,

Nikituszkaa Borysowiczu”. Tak wyglądało życie pięknego bohatera, młodego wodza i byłego więźnia podczas wciąż się rozpalającej wojny światowej. Nie wolno mu było ani na chwilę zapomnieć o wszystkich swoich pozycjach, zapleczu i flankach, a także o przestrzeni powietrznej nad głową. Podobnie jak kierowca, siedząc przy kierownicy miał wrażenie, że samochód jest z nim organicznie zrośnięty, tak dla Nikity pojęcie „ja” obejmowało wielotysięczne rzesze podkomendnych, technikę, zapasy amunicji, często w myśli, a niekiedy także w słowach używał sformułowań typu: „moje lewe skrzydło sięga Rżewa, podczas gdy prawe osłania Wiaźmę”. Tylko jeden mały oddział pozostawał poza zasięgiem jego skrzydeł - własna rodzina. Wydawało się, że ta trójka w dużym mieszkaniu przy ulicy Gorkiego - generałowa Weronika, Borys Czwarty i Wierunia - nie dotyczyła jego obecnego życia, należała do przeszłości, w której pewien facet, zwany Nikita Gradowem, wprawdzie istniał, ale nie był prawdziwym Nikita, to znaczy dowódcą Specjalnej Armii Uderzeniowej. Gęstniał zmierzch za wozem pancernym jadącym w kierunku frontu, nad dachami domów gasła ukośna krecha - ostatni ślad słońca, Moskwę spowijało zaciemnienie. Lewitująca nad ulicą Strasnaja dziewica socjalizmu unikała patrzenia na zachodnie rubieże.

XI Gospodarz Kremla i o zakończeniu przyjęcia dla generałów Stalin udał się do swego gabinetu, gdzie podano mu kolację. Tego wieczora zaproszono na nią jedną osobę, komisarza ludowego lub ministra bezpieczeństwa państwowego, jak się coraz częściej mówiło w stolicy, Ławrientija Berię. Zgodnie z gruzińską tradycją zaproszono także do stołu zastępcę Berii, młodego pułkownika i trzech ludzi z obstawy Stalina. Również zgodnie z ta tradycją chłopcy pocertowali się trochę, nie wypada ludziom z niskiego szczebla siadać obok przywódców, ale ostatecznie ulokowali się z zadowoleniem na końcu długiego stołu konferencyjnego. Kolacja była prosta, w gruzińskim stylu, jak lubił Stalin. Łamali gorący czurek, warzywa maczali w soli, rękami obierali kurczęta, każdy sam sobie dolewał czerwonego wina. Stalin pijał teraz wina z kolekcji Kinzmaraułi, uważał, że razem z nimi życiodajne siły kachetyńskich dolin wzmocnią jego sześćdziesięciotrzyletnie ciało. Po dwóch pierwszych szklankach wypitych duszkiem wracał duch bojowy, historyczny optymizm, potem popijał od czasu do czasu, niekiedy wyobrażał sobie, że jest pasterzem na zboczu góry, gdzieś pod Telawi: siedzę sobie z fajeczką na

wygodnym głazie, nogi w wełnianych skarpetach i kaloszach, pluję na wszystkie wojny i spiski. W takich chwilach chytrze mrużył oczy. W ostatnich dwóch miesiącach Stalin odzyskał spokój. Chyba nie zginiemy. Adolfowi nie uda się poprowadzić mnie ulicami Berlina ze sznurem na szyi. Sytuacja historyczna sprzyja narodom świata kochającym wolność. Przyszli historycy być może będą mi mieli za złe usunięcie potencjalnych zdrajców, a może pochwalą. Być może, będą mieli za złe, że wtedy nie wszystkich wykryliśmy. Ą wiernych, pewnych dowódców zostało dość. Na przykład Żuków, Koniew, Własow... Były, rzecz jasna, pomyłki w drugą stronę, pomyłki są nieuniknione, nie myli się ten, kto nie ma pojęcia o biegu historii. Dobrze, że niektóre pomyłki można naprawić, jak chociażby w sprawie Konstantego Rokossowskiego czy tego Nikity Gradowa... To chyba syn tamtego lekarza... Stalin uśmiechnął się. Mego lekarza. Dobrego lekarza, w przeciwieństwie do Bechterewa, otrutego jeszcze w paskudnym dwudziestym siódmym roku... Stalin uśmiechnął się znowu. Beria siedział w wielkim napięciu, usiłował rozszyfrować uśmiechy „tyrana”, jak zwykle w głębi duszy nazywał ukochanego wodza. Zastępca Berii pułkownik Nugzar Lamadze, łamiąc kawałki doskonale upieczonego, chrupiącego kurczaka, także obserwował grę światła i cienia na twarzach przywódców. Teoretycznie mógłbym w jednej chwili zmienić bieg historii, myślał. W dwóch susach przebyć odległość do końca stołu, schwycić butlę z Kinzmarauli, walnąć w głowę towarzysza Stalina! Towarzysze z ochrony nie zdążą zareagować. Dalej szerokie pole do popisu ma fantazja polityczna. - Ten Gradów - rzekł Stalin. - Co o nim sądzisz, Ławrientiju? Beria błyskawicznie przyjął odpowiednią postawę psychiczną. Sekret jego pomyślnych układów z „ojcem narodów” polegał na umiejętności wewnętrznego dostosowania się do aktualnych potrzeb. Teraz naprzeciwko Stalina siedział czujny strażnik bezpieczeństwa kraju i samego wodza. - Po prawdzie, towarzyszu Stalin, coś mi się nie podoba w jego spojrzeniu - powiedział badawczo. Czy należy mówić Stalinowi, że są poważne sygnały przeciwko Gradowowi? Nie, nie jest to właściwa chwila. Oczywiście, nie należy mówić zaraz po odznaczeniu Gradowa. W przyszłości natomiast, kiedy się uzbiera trochę materiału, warto przypomnieć towarzyszowi Stalinowi tę uwagę o spojrzeniu, to znaczy podkreślić swoją czujność. - To dobry żołnierz - powiedział Stalin. - Oczywiście! - Beria zmienił ton. - To znakomity żołnierz!

- Spojrzenie - mruknął Stalin. - W spojrzeniach ludzkich można dostrzec różne rzeczy. Czasem w twoim spojrzeniu, Ławrientiju Pawłowiczu, widuję coś przykrego. - Stalin obrzucił wzrokiem obecnych, jakby szukał potwierdzenia swojej myśli i zatrzymał się na Nugzarze Lamadze. - W spojrzeniu tego pułkownika także czasem coś błyska. Co masz na myśli, mówiąc „spojrzenie”, Ławrientiju? Beria gorączkowo zastanawiał się, jak ma zareagować, wreszcie chyba znalazł coś odpowiedniego. - Mam na myśli „jeżowowski uraz”, towarzyszu Stalin - powiedział. - Tego nie da się zapomnieć. Chyba trafione! „Jeżowowski uraz” wyraźnie przypadł Stalinowi do gustu. Beria dawno zauważył, że intryga z bezlitosnym karłem podobała się Stalinowi. Pewnie szczycił się nią. Tyle zrobił rękami tego człowieka, a potem dał mu kopniaka, wykopał na śmietnik historii! Biada mi, myślał tymczasem po gruzińsku Nugzar, czy dzisiaj wrócę do domu? Stalin odsunął talerz, otarł serwetką wąsy: - No dobra, jakie nowiny z Ameryki, Ławrientiju? Beria znowu się przestawił, z czujnego strażnika bezpieczeństwa kraju przemienił się w męża stanu o szerokich horyzontach, kierującego bezbłędnie wszystkimi służbami zagranicznej agentury. - W Białym Domu opracowywany jest plan potężnego desantu. Właśnie to, o czym byliśmy informowani z Anglii. Setki okrętów, tysiące samolotów... - Desant w Europie? - Stalin zdrową ręką przysunął sobie szybko pudełko Herzegovina Flor, wyjął z kieszeni fajkę. - Jesteś tego pewny, Ławrientiju? - Desant jest sprawą tygodni, towarzyszu Stalin - powiedział pewnie Beria. - To są informacje z najpewniejszych źródeł. Nie wiadomo tylko, gdzie mają lądować. W każdym razie na południu, towarzyszu Stalin, a nie na północy. Może we Francji, może we Włoszech, by jednocześnie odciąć armię Rommla. Według wszelkiego prawdopodobieństwa, powołano już wspólne dowództwo operacji. Na czele z amerykańskim generałem Eichen... chyba Eichenbaum... jakieś żydowskie nazwisko - błyszczące binokle na chwilę odwróciły się w stronę pułkownika Lamadze. - Generał Dwight Eisenhower, towarzyszu Stalin - zameldował pułkownik. Resztki kolacji odsunięto. Na obrusie przed pułkownikiem Lamadze leżała cienka teczka z ostatnimi

informacjami operacyjnymi. Stalin spojrzał na niego. Jakby dotknął ostrzem kindżału, pomyślał Nugzar. Nad gęstą, ubitą czupryną wodza unosiła się chmurka wonnego dymu. - Czyś czasem czegoś znowu nie pomylił, Ławrientiju? - spytał żartobliwie Stalin. Beria był zaskoczony i przerażony, szkła binokli zaparowały, w prawym nosowowargowym fałdzie spłynęły krople potu. Ogłuszyć go ciosem butelki w głowę, ogłosić przez radio wiadomość o tragicznym zgonie, zawrzeć separatystyczny pokój z Niemcami, oddać wszystko czego Adolf zażąda, rozszerzyć stan posiadania kosztem brytyjskich kolonii na Bliskim Wschodzie, podbić Iran... Jak się zachowa Nugzar? Co za bzdury, do kurwy nędzy, całkiem zwariowałem... - Dlaczego „znowu”, towarzyszu Stalin? - powiedział prawie żałośnie. - Co macie na myśli towarzyszu Stalin? - Czyś już zapomniał o swoich pomyłkach, Ławrientiju? - strofował go łagodnie Stalin. Zapomniałeś, żeś zignorował sygnały o wtargnięciu faszystowskich Niemiec? Jak piętnowałeś naszych agentów za szerzenie paniki? Krótką masz pamięć, towarzyszu komisarzu ludowy! Czy mam ci jeszcze coś przypomnieć? A co z czternastoma tysiącami oficerów polskich, którzy przydaliby się teraz do wspólnej walki z hitlerowcami? Tak się sprawy mają, myślał Beria, nie uniknę losu Jeżowa. A przecież sam mi wszystko podsunął, i „szerzenie paniki” i Polaków... Całe życie staram się odgadnąć życzenia Koby, taki los... Żyję w ciągłym strachu! Teraz sprawa tych Polaków, wrogów Związku Radzieckiego. Wcześniej czy później z pewnością wyjdzie na jaw, zwłaszcza że miejsce pochówku znajduje się na obszarach okupowanych, w razie czego kozłem ofiarnym będzie Beria. Całą siłą woli zmusił się do milczenia, nie trzeba dyskutować z „tyranem”, i dał znak swemu zastępcy. Smukły pułkownik służbiście poszedł z teczką w stronę Stalina. Ochroniarze wodza czujnie obserwowali jego ruchy. Stalin otworzył teczkę, gestem odesłał pułkownika na miejsce, wydmuchał kolejny obłoczek dymu z Herzegoviny. Przed nim na stole poniewierały się poobrywane ustniki od papierosów. Co to za zwyczaj, łamać papierosy, aby nabić fajkę? Dlaczego nie zamówi sobie najlepszego tytoniu na świecie? - Ameryka - powiedział Stalin powoli, jakby czerpał łyżką miód ze słoika. Berii ciężar spadł z serca, widocznie nie zamierza rozwijać tematu „omyłek”, po prostu odbił sobie na nim jakieś niezadowolenie. Stalin rzeczywiście zirytował się informacją o planowanym desancie

sojuszników. Dlaczego nie poinformowali go? Więc nadal nie ufają? A może uważają za kogoś gorszego niż sami, kreatury kapitalistyczne. Zaraz jednak pomyślał, że są to plany sekretne, nie wolno ich przekazywać ani przez kuriera, ani w postaci depeszy radiowej. Nie przyjęliśmy na razie propozycji spotkania Wielkiej Trójki. Cóż to za pomysł, spotykać się na jakichś niepewnych wyspach lub w niepewnym Kairze, lecieć tam „latającym statkiem”, walcząc z lękiem i mdłościami - dziękujemy, przywódca Związku Radzieckiego uważa tę inicjatywę za przedwczesną. Churchill wybiera się do Moskwy, jego sprawa. Pewnie przywiezie właśnie te wiadomości, tu go oszołomimy naszymi informacjami. Pod wpływem tej myśli poprawił się nastrój, zapomniał o „pomyłkach” swego komisarza. Ameryka, myślał z przyjemnością, kartkując informacje. Taki kraj, taki przemysł! Dlaczego właśnie w Rosji wypadło mi wcielać w życie wielkie idee? W Ameryce dawno zbudowalibyśmy wzorzec komunizmu dla całego świata... nie poszczęściło mi się... Jak kiedyś powiedział Puszkin „Diabli nadali urodzić się w Rosji z duszą i talentem”. Ameryka, to jest kraj! Zasoby naturalne, przemysł, ludność, to znaczy wydajność pracy! Poużalał się tak nad swoim losem i nagle przeszył wzrokiem pułkownika Lamadze. - Skąd jesteś, dżygicie? - spytał po gruzińsku. Nugzar zerwał się zaskoczony, łomocząc krzesłem i obcasami, dopiero po chwili zrozumiał, że pytanie jest nieoficjalne, zadane w nieoficjalnym języku, języku - by tak rzec - domowego ogniska, i usiadł z powrotem, a ochroniarze obserwowali go uśmiechając się. - Jesteśmy z Signachi, towarzyszu Stalin, Lamadze z Signachi - powiedział, jakby przepraszał za przesadną reakcję na zwykłe pytanie starszego człowieka, a także za miasteczko Signachi, tak malowniczo położone nad Doliną Alazańską. - Lamadze... Lamadze ze Signachi - Stalin usiłował sobie przypomnieć. - Posłuchaj, czy nie jesteście krewnymi borżomskiego Lamadze, spokrewnionego z Mżawanadze? - Macie rację, towarzyszu Stalin - rozpromienił się Nugzar. - Moja ciocia Lawinia z Borżomi była żoną Bagrationa Mżawanadze, dyrektora sowchozu winiarskiego w Achalciche. - Aha! - triumfalnie zwołał Stalin. - Więc także Kiknadze, właściciele parowców w Batumi, to wasi krewni? - Oczywiście! - Nugzar skwapliwie przytakiwał wodzowi. Rozumiał, że obecnie nie zaszkodzi mu rzekome pokrewieństwo z kapitalistami z Batumi, przeciwnie, nie należy się go wypierać. - Linia Kiknadze ze Signachi jest nam bardzo bliska, towarzyszu Stalin. Z wujem

Nikołajem Kiknadze mieszkaliśmy drzwi w drzwi, nim się przenieśliśmy do Tyflisu. - Nic o tym nie wiedziałem - rzekł Beria, udając zakłopotanie. - Aha - powiedział Stalin z zadowoleniem. - Mam jeszcze całkiem dobrą pamięć! Więc w takim razie jesteś, dżygicie, krewniakiem Gudiaszwilego z Tyflisu, no nie? Pamiętasz, Ławrientiju, była tam słynna apteka Galaktiona Gudiaszwilego? - Jestem jego siostrzeńcem, towarzyszu Stalin - oznajmił Nugzar w radosnym porywie tropienia gruzińskich rodzinnych powiązań i nagle owionął go cmentarny chłód, poczuł ciężar marmurowego przycisku, którym zdzielił wuja, jego wyniosłe ostatnie spojrzenie, nim wyzionął ducha. Na szczęście Stalin nie patrzył na niego, odwrócił się do Berii. - Doskonale pamiętam tamtą świetną aptekę. Kupowałem tam zwykle takie - prychnął jak kot - takie, no wiadomo, dwie sztuki w paczce za dziesięć kopiejek. Niestety, nie zawsze był mój rozmiar. Zaśmiał się, prawie równocześnie zaśmiał się Beria. Tacy sobie dobroduszni mężczyźni. Jesteśmy jedną paczką, ja, Klim, Wiaczesław, Łazar, Ławrientij, paczka sprawująca władzę. Nugzar przyłożył dłoń do czoła, osuszył zimny pot. Niebezpieczeństwo minęło. Stalin odwrócił się do niego: - I taki dżygit ciągle jeszcze jest w stopniu pułkownika? Przeoczenie, Ławrientiju. Widzę Lamadze ze Signachi z generalskimi naramiennikami, chociaż w naszej armii nie ma jeszcze naramienników. Na twarzach obecnych ukazały się uśmiechy, wszyscy znali piękne marzenia Wodza Naczelnego o powrocie do dawnych dystynkcji. Stalin był dziś w dobrym nastroju. Miał do tego podstawy: dodał dzisiaj ducha swoje generalicji, otrzymał dobre wiadomości z Ameryki, zjadł kolację w sympatycznym, gruzińskim gronie. Sowa dzisiaj nie rozrabiała, taki sobie niepozorny, szary wypchany ptak na żyrandolu pod wysokim sufitem. Wstał od stołu, pozostali podnieśli się także. Uściskiem dłoni pożegnał się z wiernym Ławrientijem i ze świeżo upieczonym generałem Lamadze. Dobre wino zawsze sprzyja dobrym pomysłom. Teraz ten dżygit ma bezpośrednie dojście do mnie, zapamiętam go na wypadek, gdyby komisarz ludowy spraw wewnętrznych zaczął kombinować. Już na progu zatrzymał Berię: - Kto tam u Gradowa w Specjalnej Armii Uderzeniowej jest szefem oddziału politycznego? - Generał major Salomon Gołownia - odpowiedział komisarz.

Stalin skrzywił się lekko. Niezbyt piękne imię, brzydko się kojarzy. - Trzeba wzmocnić ten odcinek - powiedział. - Pomóc Gradowowi przezwyciężyć „jeżowowski uraz”. Pomyśl o kandydacie i zamelduj. Schodząc po dywanowym chodniku, leżącym na marmurowych schodach, Beria, jak zwykle po spotkaniu z „tyranem”, myślał o wyjątkowych zdolnościach Stalina. Znakomity szachista, psycholog, wszystko zauważy, niczego nie zapomina! Nawet Nugzarka nie zapomniał! Zatrzymał się. Rozradowany Nugzar o mało na niego nie wpadł. - Dobrze, Nugzarze, że nie wszystko opowiedziałeś o swoich krewniakach - cicho, ale z naciskiem powiedział komisarz ludowy spraw wewnętrznych. Piąte intermedium. Z prasy „Time”, 22 czerwca 1942 roku Ambasador amerykański w Vichy, wysoki, łysy admirał Leahy spotkał się z marszałkiem Petainem. Oto jego wrażenia: 1) Obecnie leciwy marszałek nie wierzy w zwycięstwo państw „Osi”. 2) Petain życzy zwycięstwa sojusznikom. 3) Petain wytrwale przeciwstawia się naciskom nazistów, wywieranym przez Lavala, łącznie z groźbą zagłodzenia na śmierć 1 500 000 francuskich jeńców. 4) Admirał Leahy osobiście darzy marszałka Petaina głębokim szacunkiem. ...Mołotow odwiedza Londyn incognito. Z samolotu wysiadł w pikowanym kombinezonie i hełmie lotniczym. Potężny czteromotorowy bombowiec zaskoczył oficerów Królewskich Sił Powietrznych. Załoga była tak liczna, iż Anglicy zastanawiali się, kiedy wreszcie skończy się potok ludzi wyskakujących z maszyny... Policja aresztowała fotografa „The Daily Mirror”... Oficjalnie Mołotowa nazywano „mister Smith z zagranicy”... Mister Wendell Willkie wylądował w Moskwie na „latającej twierdzy”, którą Rosjanie nazywają „potworem”... nazajutrz spotkał się z ambasadorem Standleyem i poszedł na Siódmą Symfonię Szostakowicza. Był również na koncercie Leonida Utiosowa z jego radzieckim dżezem... Wszyscy Rosjanie dopytują się Willkiego, kiedy powstanie drugi front? Mister Willkie jadł na Kremlu obiad ze Stalinem. „Powiedzcie Amerykanom - rzekł wódz - że potrzebne nam są wszystkie produkty, jakie mogą nam przysłać...”

„Time”, 17 maja 1943 roku Na Manhattanie odbył się pokaz nowego filmu Misja w Moskwie. Kontrowersyjny film wywołał burzę wśród intelektualistów. Komuniści byli zachwyceni. Mikę Gold, komentator „Daily

Worker”

nazwał

go

„patriotycznym

i

nieustraszonym,

najlepszym

filmem

propagandowym”. Ludzie mniej ulegli wpływom stalinizmu reagują różnie. Ann McKormick z „New York Times” uważa, że film jest „absolutnie niesprawiedliwy w stosunku do Rosji i nieprawdziwie przedstawia Amerykę...” krytyk literacki Edmund Wilson, były marksista, uznał, że film „oszukuje naród amerykański”. Filozof John Dewey powiedział, iż Misja w Moskwie jest pierwszym w naszym kraju przykładem propagandy totalitarnej. Nawiasem mówiąc, w filmie pokazano marszałka Tuchaczewskiego w sądzie, chociaż w rzeczywistości stracono go tajnie bez żadnego sądu... ...Obok dumy ze swojej armii w gazetach radzieckich pełno niepohamowanej nienawiści. „Zabij Niemca! - nawołują «lzwiestia». - Zabić możliwie najwięcej żołnierzy i oficerów niemieckich - to święty obowiązek każdego czerwonoarmisty, każdego partyzanta, każdego mieszkańca terenów okupowanych...” Dzieci pytają ojca: „Ilu Niemców zabiłeś, tato?”... „Newsweek”, marzec 1943 roku Po piętnastu miesiącach od ogłoszenia przez Hitlera „aryjskiej kolonizacji” Charków wygląda jak po trzęsieniu ziemi, dżumie i chicagowskim pożarze... Natychmiast po wkroczeniu Niemców przy ulicy Sumskiej na każdym balkonie pojawili się powieszeni Rosjanie... Piękne ukraińskie dziewczęta zaczęto wysyłać do Niemiec jak towar... „Newsweek”, maj 1943 roku Wreszcie rodziny moskiewskie miały okazję skosztować amerykańskich wędlin. W sklepach przydzielano po dwa funty tego smakołyku rzadko spotykanego w Moskwie... Na pytanie Ralpha Parkera, korespondenta „New York Timesa” i londyńskiego „Timesa”, czy Rosja chce widzieć Polskę jako państwo silne i niezależne, Stalin odpowiedział: „Oczywiście chce”. ...Do Moskwy przybył ambasador Joseph Davies, gdzie spotkał go z ramienia Molotowa Dekanozow, podobny do jednego z rodziny krasnoludków, ale nie Dopiego, ponieważ należy do najrozsądniejszych ludzi w Związku Radzieckim. „Jeżeli zauważy pan u nas coś złego, proszę nam powiedzieć. Jeżeli coś dobrego, proszę powiedzieć całemu światu” - brzmiała prośba

Dekanozowa. Zdjęcie: Davies i Stalin. Dwaj „Joe” rozpromienieni przed obiektywem. „Times”, 8 marca 1943 roku W zamachu francuskich partyzantów na kasyno w Lilie zginęło 23 niemieckich oficerów. „Newsweek”, sierpień 1943 roku Generał lejtnant Piotr Sabiennikoff, 6 stóp i 4 cale wzrostu, opowiada: „Pod Kurskiem skoncentrowano formacje uderzeniowe, wytrenowani, młodzi i twardzi mężczyźni do lat trzydziestu. Jednak oni również zaczęli się poddawać... Ci, z którymi rozmawiałem, mówili, że wielkie wrażenie wywarł na nich upadek Mussoliniego...” Ryczą bombowce. Wybucha mina z opóźnionym zapłonem. W ziemiance ktoś gra walca Chopina... ...Rosyjscy lotnicy zaprosili kapitana Rickenbackera, by sprawdzić, ile może wypić. Wracając do domu pustymi ulicami Moskwy, kapitan powtarzał: „Strąciłem trzy, sześć pod znakiem zapytania, tylko Bóg wie, ile uciekło z uszkodzeniami...”. ...Rano zaś sformułował następującą obserwację: „Nowe naramienniki rodem z armii carskiej wprowadzone w Armii Radzieckiej, szacunek do stopni wojskowych i ograniczenie pozycji komisarzy - to droga do kapitalizmu i demokracji!”. „New York Times”, luty 1943 roku Woroneż. Cywile szukają swoich domów, żołnierze - min wroga. ...Po oświadczeniu ambasadora Standleya w sprawie niedostatecznej informacji w Związku Radzieckim o pomocy amerykańskiej wasz korespondent postanowił sprawdzić sytuację w moskiewskich sklepach. „Oczywiście otrzymujemy amerykańskie artykuły żywnościowe powiedziano mu w jednym ze sklepów, tak zwanym gastronomie. - Oto ser, świetny smalec, cukier, olej...” Sprzedawcy byli wyraźnie zadowoleni, ale wcale nie skorzy do entuzjastycznej wdzięczności. ...Potowe czołgów, wysyłanych w ramach lend lease i czterdzieści procent samolotów taktycznych dostarcza się do Rosji. Radziecki ambasador w Stanach Zjednoczonych Maksym Litwinoff zaprzeczył informacji admirała Standleya, oświadczając, że naród radziecki wysoko ceni amerykańską pomoc. „Time”, kwiecień 1943 roku

Biskup z Saint Albans interpelował w Izbie Lordów rząd, czy produkcja środków antykoncepcyjnych jest sprawą państwowej wagi. Odpowiedź lorda Manstera brzmiała: „Nie, sir...” Szóste intermedium. Koń z pióropuszem Stary wałach cyrkowy Griszka pędził żywot w stajni przy Kwietnym bulwarze. Już od dawna nie wychodził na arenę, chociaż był przekonany, że potrafi wykonać cały numer: kłus wokół areny, kiedy woltyżer skacze mu na grzbiet, prostuje się na siodle i wyciąga ramiona, pozdrawiając publiczność, i ukłon z ugięciem obu przednich nóg i potrząsaniem wspaniałego pióropusza, i nawet walcowanie na tylnych kopytach przy miedzianych dźwiękach Amurskich fal. Tęsknił za tymi występami. Kiedy w poprzednim wcieleniu był carową Rosji, także uwielbiał uroczystości, przepych, jaskrawe barwy, spojrzenia setek oczu, przykute do okazałej postaci Najjaśniejszej Pani. Lubił iść wzdłuż szeregu gwardzistów, każdy sześć stóp wzrostu, uważnie wybierać najlepszy banan, najokazalsze winne grono. Mówiono, że o wyborze decydowały wymiary, to nieprawda. Najważniejsze, Panie Wolter, jest wrażenie ogólne, harmonijny wygląd „prostodusznych” a la Russe: mocny nos, zgrabnie podkręcony wąs, pierś szeroka, ale bez przesady, płaski brzuch, wypierająca spod łosiej skóry, pulsująca życiem martwa natura; chyba nie szokuje Pana ta odwrotna gra słów? Więc trzeciego, siódmego i jedenastego, zaraz po wizycie posła austriackiego w mojej sypialni! Co było później, Griszka nie pamiętał, czasem z astralnych głębin, gdzie znajdowato się obecnie dawne imperium, zjawiały się wysokie, pudrowane fryzury, które chwiały się lekko, blask diamentowych diademów, szczęk oręża, muzyka, a więc także cyrk. Pewnego razu przyszedł stary przyjaciel i władca, koniuch, również imieniem Griszka. Dziwnym trafem tego wieczoru mniej niż zwykle zalatywało od niego siwuchą. Griszkakoń nie wiedział, że w oblężonym mieście praktycznie w sprzedaży nie było alkoholu. Griszkaczłowiek założył koniowi uzdę, przytulił policzek do jego chrap i się popłakał. „Mój ty imienniku - bełkotał - ścierwa paskudne kazali prowadzić ciebie do rzeźni w Czerkizowie, że niby brakuje paszy. Takiego artystę i pięknego konia - pod nóż! Lepiej byśmy z tobą uciekli w dziewięćset trzydziestym siódmym na wolny Kaukaz...” Co za bzdury plecie dzisiaj chłop, pomyślał Griszkakoń, wyprowadzając z boksu swoje siwe, jabłkowite ciało. Koniuch szedł za nim, trzymając się uzdy. Wyszli na nocny bulwar, nad którym tkwił ukośnie w niebie olbrzymi balon zaporowy. A on mówił, że w mieście nie ma paszy,

pomyślał Griszkakoń. Głupstwa chłop mówi. „Nie wiem, co zrobiąz twojej skóry - bełkotał koniuch. - Może uszyją parę butów. A z twoich kości, Grigoriju, nagotują kleju. Też będzie pożytek...” ,A jakiś ty był piękny, Griszka! - Griszkachtop powiedział to z uniesieniem, jakby wychylił kielicha. - W złotym czapraku sunąłeś niczym paw, niczym caryca caryc! Szkoda, że nie jesteś ogierem, mieszkałbyś sobie w stadninie, kłaczki byś ruchał do końca dni swoich i owies żarł!” Doszli tak do placu Samotiocznyj, przez który przechodziły oddziały artylerii. Wiele dział ciągnęły konie. Żołnierze odebrali Griszkękonia plączącemu starcowi. Tak dobiegło końca kolejne wcielenie wielkiego kobiecokońskiego pierwiastka. Podobnie jak carowa, Griszkakoń zginał z imieniem Rosji, to znaczy cyrku, na ustach. Rozdziobały go wrony. XII Lato, młodzież yv lipcu czterdziestego trzeciego roku drużynę „Zorza”, stacjonującą w koszarach na przedmieściu Czernichowa, obudzono przed świtem w celu wykonania zadania. Drużyna składała się z byłych rosyjskich jeńców i stanowiła w gruncie rzeczy pododdział organizowanej właśnie Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, dowodzonej przez generała lejtnanta Andrieja Własowa, który rok wcześniej przeszedł na stronę niemiecką. Żołnierze nosili szare niemieckie umundurowanie, a o przynależności do formacji Własowa świadczyły naszywki na rękawach z napisem „ROA” *. Niektórzy chłopcy podczas letnich upałów za przykładem Niemców podwijali rękawy do łokcia i rozpinali kołnierze. Mitia nie gustował w cudzoziemskim szyku, nie życzył sobie wcale wyglądać na aryjskiego zdobywcę. Co innego Goszka Krutkin, ten ze skóry wyłaził, żeby go chociaż z daleka miejscowe kurwy wzięły za człowieka pierwszego gatunku, należącego doHerrenvolku: i papierosa przyklejał do dolnej wargi, i mocnych słówek niemieckich używał, takich jak Scheisse, Schwein, Quatsch, pogwizdywał również Liii Marłem na zmianę zRosamundą. W ciągu półtora roku pobytu na niemieckim zapleczu Goszka urósł bardzo, zrównał się prawie z wysokim Sapunowem i w czymś upodobnił do oficera ideologicznego Johanna Erazmusa Diirenhoffera, który dość często odwiedzał rosyjskie jednostki, by wygłaszać przemówienia. Nadal jednak był rozbiegany, niespokojny, a w stosunkach z Mitią jak daw Russkaja Oswoboditielnaja Armia - Rosyjska Armia Wyzwoleńcza. niej odgrywał rolę chłopaczka do wszystkiego. Zdumiewające, że potrafił trzymać się Mitii, mimo ciągłych przegrupowań. Zawsze zadbał o to, by się dostać do kompanii, plutonu i nawet drużyny razem z

Sapunowem. Zresztą teraz Mitia także się rozglądał, gdzie jest Goszka. Przyzwyczaił się, było nie było. Zaczął traktować gówniarza prawie jak krewniaka. Raz tylko w ciągu półtora roku wpadł w złość na swego giermka, z powodu paskudnej dziwki, komunistki, ale już nawet wspominać o tym nie chciał. Brudna była sprawa, maruderska, i nie wiadomo, kto zawinił. Machnął na to ręką, zapomnieć i kwita, wojna wszystko wymaże. Całe minione półtora roku ochotników rosyjskich z obozu jenieckiego „Prypeć” wożono po obszarze Rzeszy z miejsca na miejsce. Wyglądało na to, że dowództwo niemieckie nie wie, co z nimi robić. Zaczynano nagle intensywną musztrę, a potem odstawiano na kilka tygodni. Nie dawano przyzwoitej broni. Nikt z nich nie trzymał w rękach schmeissera. Dźwigali ciężkie karabiny z czasów pierwszej wojny światowej, amunicję zaś do nich wydawano za specjalnym rozkazem. Uczono posługiwania się niemieckimi granatami, ale natychmiast po zajęciach granaty zabierano. Nie wiadomo było nawet, kto jest dowódcą. Instruktorzy niemieccy wciąż się zmieniali. Członkowie komitetu rosyjskiego, jak pułkownik Bondarczuk, zjawiali się, by wygłosić gadkę, i zaraz znikali. Rosjan używano do prac pomocniczych. Raz kazano rozładowywać wagony, kiedy indziej wysłano do służby wartowniczej na kolei. Pewnego razu zawieziono ich do Winnicy, gdzie budowali stadion na obchody nazistowskiego święta. Ustawiali ławki i maszty do sztandarów. Było wiele kłopotów z olbrzymim portretem Fuhrera, w skórzanym płaszczu z podniesionym kołnierzem i podpisem w języku ukraińskim: „Hitler - wyzwoliciel”. Wciągu półtora roku Mitia i Gosza może raz lub dwa uczestniczyli w działaniach wojennych, ale po prawdzie, co to były za działania. Raz ich od nowa przegrupowany batalion zawieziono gdzieś do Polski, wydano naboje i wysadzono na rozległym polu. Przed nimi widać było wioseczkę z kościołem, otoczoną niebieskawymi, porośniętymi lasem wzgórzami. Kilka samolotów bombardowało bez przerwy wioskę i las. Później ruszyło na wioskę pół tuzina transporterów opancerzonych, a batalion rosyjski pchnięto pieszo przez pole. Strzelali z karabinów w marszu. Nie wiadomo, gdzie docierały pociski. W lesie jednak leżało sporo zabitych chłopaków w rogatywkach. Na skraju lasu rozstrzeliwano jeńców. Na szczęście żaden z nich, ani Mitia, ani Gosza, nie trafił do egzekucyjnej drużyny, szli dalej, jakby to ich nie dotyczyło. Strzelali jeszcze kilka razy, było to pod Bobrujskiem. Tam również oczyszczano las z partyzantów, ale tym razem swoich, radzieckich. Właśnie tam wydarzyła się obrzydliwa historia

z dziwką, aż się wspominać nie chce. Później znowu zawieziono ich na przegrupowanie do Niemiec, do miasteczka Dabendorf. Poszczęściło im się, zobaczyli prawdziwą Europę. Ale życie! Czysto, spokojnie, nawet trudno uwierzyć, że może tak być. Miasteczko było podobne do willowego osiedla, jak Srebrny Bór, ale piękniejsze. Domy murowane, solidne, niektóre z kolumnami, bramy z kutego żelaza. Niedaleko znajdowała się duża fabryka broni, prawie co drugi dzień bombardowały ją samoloty angielskich i amerykańskich plutokratów, sojuszników bolszewickich. Łoskot docierał do Dabendorfu, odblask wybuchów rozjaśniał horyzont, ale w mieście panował spokój, wydawało się, że to burza gdzieś szaleje. Nawet trochę dziwnie wyglądał suchy asfalt. W Dabendorfie odwiedził ich Własow Andriej Andriejewicz. Chłop imponującej postury, ani słowa. Wielkie wrażenie zrobiły na żołnierzach jego słowa: „Taki jest nasz historyczny los, żołnierze. Musimy przejść przez walki, cierpienia i poniżenia, by rozpocząć nową kartę w historii Rosji!” To były ważne słowa. Uskrzydlające. Mitia znowu płonął ponurym uniesieniem, chociaż po prawdzie nie dostrzegał wokół siebie żadnego „historycznego losu”. Raczej Goszka miał rację, kiedy mówił, że tak czy owak być tutaj lepiej, niż gnić w łagrze. Tu można przynajmniej czasem pójść do kina. Zamawiali pół tuzina piw, opakowanie gumowych parówek, siadali w tylnym rzędzie i podziwiali niemieckie gwiazdy filmowe - Marikę Rokk, Leni Riefenstahl i Sarę Leander. Kiedy na ekranie zjawiały się ślicznotki, obojętne - blondynka Marika czy brunetka Sara - chłopcy wkładali ręce w rozporki i wzbogacali film potęgą swojej nieco jednostajnej wyobraźni. „Rozstrzelają nas obu” - mówił Mitia po piwie. „Chromolę to - odpowiadał Goszka. - Kiedyś wszystkich, do chuja, rozstrzelają! Po to jest wojna”. „Podłe życie” - mówił nazajutrz Mitia w umywalni. Chlapał wodą pod pachami i myślał, że życiorys ma wyjątkowo zasrany. W mętnym lustrze widać było za jego plecami Goszkę ze smętną miną, okazywał w ten sposób współczucie Mitii, o mało nie płakał, rozumiem, Mitia, ciebie doskonale, ale nie ma rady, przecież jest wojna, ganiają nas, chłopaków, niczym tabun koni, po prostu jesieninowszczyzna. Nawet go trochę łaskotał wierny Goszka, koniecznie chciał rozweselić. Mitia dał mu kopa, widać było jednak, że ceni współczucie i jest wdzięczny Goszce, dobry chłopak, przyjaciel, razem wojenny chleb dzielimy. Innych miałby Mitia przyjaciół, gdyby nie wojna. Zgodnie z wolą dziadka Borysa miał

studiować medycynę, szykować się do najżyczliwszego dla ludzi zawodu. Paradowałby sobie w białej czapce, białej koszulce i białych pantoflach i, jak przystoi inteligentowi, chadzał z kolegami do konserwatorium na koncerty. Spotkałby dziewczynę z odpowiedniej rodziny, podobną do ciotki Niny, oczywiście młodszą. Spacerowałby z nią w Nieskucznym Sadzie, z czasem przyjaźń przerodziłaby się w miłość. Na wojnie zaś człowiecze marzenia, uczucia, radości deformują się, marzyłeś o czymś i oto masz swoje marzenie - maruderstwo, świństwo, jakbyś trafił na zawsze do rejestru przestępców i już nigdy nie będziesz człowiekiem uczciwym. Tak byto pod Bobrujskiem, w wioseczce, gdzie batalion stacjonował przed rozpoczęciem operacji przeciwko partyzantom. Nie da się pozbyć paskudnego wspomnienia, wraca jak przybłąkany pies, jakby prosił o obronę. Któregoś wieczoru Mitia i Gosza nudzili się na przyzbie pod chałupą, w której kwaterowali. Wtem z klubowego domku wychodzi Larysa, miejscowa bibliotekarka, marzenie sił zbrojnych po obu stronach frontu. Mówiąc ściśle, imię i zawód poznali pięć minut później, natomiast w pierwszej chwili Mitia miał wrażenie, że to kadr z filmu: na głowie loki, oczy jak jeziora, krwiście czerwone wargi, okrągłości pod sukienką z markizety, pantofelki na wysokich obcasach. - No cóż, chłopaki, wejdźcie proszę! Głos - sama słodycz, od razu ci staje. Goszka zarechotał radośnie, szepnął Mitii do ucha: - Podszkolimy się dzisiaj bojowo! Na stole u Larysy ciekawy triumf humanizmu: butelka niemieckiego sznapsa i gar samogonu, a także dzban domowego piwa. Doprawili się szybko. - Jak się wam żyje, młodzi zdrajcy ojczyzny? - wdzięczyła się onieśmielająco piękna bibliotekarka. Wyciągnęła spod łóżka patefon, garść igieł ze stali uralskiej, płyty z piosenkami « z filmów „...Nam piosnka żyć i pracować pomaga, jak dobry druh wiedzie nas poprzez świat...” - Niedobrze, Mitia - szepnął Goszka - z pewnością odda nas w ręce partyzantów! Larysa tańczyła po pokoju z głową odchyloną do tyłu, niczym upojone szczęściem bohaterki filmów. Fruwała błękitna markizeta, zdradzając nieobecność majteczek. Zachrypnięty patefon grał marsza, a ona tańczyła walca do jakiejś własnej muzyki. - Który pierwszy, chłopaki, będzie mnie pierdolił? - spytała. - Mit’ka, Mifka pierwszy - zawołał Krutkin. - Do dzieła, Mit’ka, wyłomocz ją jak trza, a ja popilnuję na zewnątrz, żeby się partyzanci nie napatoczyli!

Larysa zburzyła czuprynę Mitii. - No, chodź, przystojniaku! I już usiadła mu na kolana, twarzą w twarz, czerwonymi, łapczywymi ustami wpiła się w jego usta. - No, na co czekasz, nie krępuj się! Mitia się jednak ciągle jeszcze krępował. Jego doświadczenie „bojowe” w sprawach damskich wyraźnie było niewystarczające albo raczej żadne. Nakłamał Goszce, nafantazjował, w rzeczywistości pierwszy raz miał do czynienia z kobietą miesiąc wcześniej, w Polsce, kiedy chłopcy dopadli małolatęgrubaskę i zaliczali ją po kolei w wyschniętej fontannie. Kiedy nadeszła kolej na Mitię, nie czuł nic prócz mdłości. Dobrze, że było ciemno, więc się nie skompromitował w oczach kolegów. Wsunął gdzieś swoje narzędzie, pewnie w jakąś fałdę skóry, gdzie aż chlupało, udał potężny wysiłek. A małolata gdakała i płakała, trudno zrozumieć. Świństwo i wstyd, ale nie ma rady - wojna, koleżeństwo broni, kiedy wszyscy wokół stają się szakalami, ty także musisz nim być. Z Larysa potoczyło się inaczej, tak jak być powinno, rzeczywiście poczuł się mężczyzną. Nigdy nie myślał, że potrafi coś takiego. Dziewczyna śpiewała, jęczała, gryzła. „Mitia, kochany, jesteś piękny! Jeszcze! Jeszcze!” Nagle jak szalony pokochał wijące się pod nim ciało, zaostrzoną twarz, uosobienie romantyki. Goszka siedział z karabinem na ganku, niby to strzegł przed partyzantami, ale drzwi zostawił uchylone, rozkoszował się widokiem. Precz go przegonię, myślał Mitia, robiąc swoje, nie pozwolę tknąć tej dziewczyny. Zamknę drzwi i zostanę z nią do rana, a potem może gdzieś uciekniemy na zawsze. Do Argentyny, „gdzie południowe niebo tak błękitne”. Później dotarli do Argentyny, a może do samego raju. W głowie pustka, wybuch obopólnych zachwytów, oszałamiające tango. Dopiero kiedy się zachwyty kończyły, usłyszał śmiech, tupot buciorów, głos charkowianina Krawczuka: - Spójrzcie na Sapunowa! Składki związkowej nie płacił, a wszystkie dziury zagarnął! Była to nierozłączna batalionowa „szóstka”, która każdego wieczora wałęsała się po okolicy w poszukiwaniu „dziewczyny dla wszystkich”. Chłopcy zapomnieli, że bab można szukać w pojedynkę albo we dwóch, lub wcale nie szukać. A oni wlekli się jeden za drugim, rozglądali się wokół szakalim wzrokiem, tacy to „kołchoźnicy”. - Kończ już, Mitia! Użyłeś sobie, ustąp kolegom!

W tłoku mignęła bezwstydna twarz serdecznego przyjaciela, zdrajcy Goszki. Mitia wyrwał się z argentyńskiego uścisku. Zdążył jeszcze zauważyć miękki promyk księżycowego światła na twarzy ukochanej. - Wynoście się stąd, bydlaki! Mam granat w kieszeni! Podskoczyło do niego dwóch, pociągnęło na bok, Krawczuk zaś rzucił się ku ciału leżącemu na kanapce. Mitia szarpał się niczym spętany koń. Cisnęli go z ganku w kałużę, za nim poleciały buty i spodnie, które na tle nocnego nieba wyglądały jak cień człowieka. Z domu słychać było rechot, tupot butów, piski Larysy „jeszcze, jeszcze, kochany, jeszcze!”, Rio Rita - ktoś, czekając na swoją kolej, nastawił płytę. Mitia pozbierał szmaty i długo siedział w ciemności. Gdyby naprawdę miał granat, wrzuciłby przez okno, niechajby koleżkom chuje pourywał. Po podwórzu człapała starucha, zajrzała przez płot: „Toż to chłopcy u nowej hulają”. Wreszcie wyszedł Goszka z dwoma karabinami na ramionach, Mitii i własnym. W mig drania rozbroił. Długo kopał bydlaka, młócił pięściami, tłukł łokciami w podbródek, targał po pysku, wlókł po ziemi. Żadnego oporu, aż dziwne. Głowa chwiała się z boku na bok, na ustach nieruchomy, rozmarzony uśmiech. - Mów, bydlaku, użyłeś sobie także? - A jak, Mitia? Pewnie, że użyłem! Po Borowkinie i przed Chriakowem, po koleżeńsku... - A z nią co? - Niby z kim? - Z Larysa, z kim jeszcze, durniu! - A co ma być, zabawiła się baba. Nie bij mnie, Mitia. Przecież ich nie wołałem, sami przyszli. Taka to brzydka sprawa nadszarpnęła przyjaźń dwóch nierozłącznych moskwian. Mitia długo wzdrygał się na wspomnienie „argentyńskiej przygody”, chociaż dotarły do niego szczegóły trudnego życiorysu bibliotekarki. Okazało się, że owego gwałtu nie da się gwałtem nazwać, jako że dziewczyna pchała się sama. Podobno jeszcze w czterdziestym pierwszym załatwił ją pluton dowatorskich kozaków, tak się zaczęło, później byli Niemcy, makaroniarze, zabawiali się z nią także swoi, partyzanci, krótko mówiąc, dostała baba wścieklizny macicy. Wnioski, Mitia, narzucają się same, w lepszym przypadku złapaliśmy ze „źródła wiedzy” trynia, w gorszym - ofiara wojny przekazała nam syfa. Nosy nam odpadną, drogi Sapunciu, dwaj beznosi przyjaciele. Pięknie, no nie? Rzeczywiście brzmiało to zabawnie - dwaj beznosi

przyjaciele. W takim stanie nie wpuszczą nas do Argentyny, Goszka. Do licha z Argentyną! Pojedziemy do Afiyki, tam polowa ludności gnije za życia. Posikam się ze śmiechu, połowa ludności nie ma nosów? Oczywiście! Mieli szczęście, skończyło się na tryniu. Chłopcy razem krzywili się, trzymali za kutasy, kiedy ładowano im w tyłki emulsję streptocydową, bolało tak okrutnie, że nawet bolszewikom nie życzyliby czegoś takiego! Nieźle to jednak wpłynęło na zachwianą przyjaźń. Mitia nie żywił urazy do Goszy, a o Larysie zapomniał na amen. Pewnie niewiele jej życia zostało. Tylko jedno zapamiętał - swoje zachwycenie, jakby ujrzał wtedy wcielenie swoich marzeń. Jednak palący wstyd i smutek towarzyszyły tym wspomnieniom. Więc podłe życie na zawsze zbrukało moją miłość, oddało do zabawy gromadzie kozłów zarażonych tryprem, już nie spotkam prawdziwej miłości, skoro przeżyłem to nawet nie z kobietą, lecz z jakimś tworem wojennym, z żołnierska rurą? O tych swoich boleściach Goszce nie opowiadał, cierpiał samotnie, dziczał coraz bardziej. Oddalało się od niego, ginęło w nierzeczywistym świecie ognisko domowe Gradowów, wszystko, co się wiązało ze Srebrnym Borem. Bezszelestna bieganina Agaszy w wełnianych skarpetach i jej pomrukiwania, które ciepłem napełniały chłopięcą świadomość; dźwięki fortepianowych koncertów Mary, to wszystko rozwiewało się, znikało jak płynące po niebie obłoki, jej głos jeszcze trwał, w jednym podstawowym, mocnym niczym Beethoven zdaniu: „Do stołu, dzieci!”; parkiet skrzypiący pod butami dziadka Bo, który kręcił się po gabinecie pochłonięty jakimiś myślami; kamień w kącie ogrodu wśród świerków i paproci, w zimie przykryty śnieżną czapą jak duży grzyb - ostatnie miejsce spoczynku kochanego Pitagorasa. To wszystko, cały ten świat miłości i niepodważalnych ludzkich obyczajów, w którym umieścił go los, wydobywszy z pogorzeliska, to wszystko było jedynie chwilą wytchnienia, teraz znowu go czeka zwykła rosyjska dola. - Dokąd jedziemy, Herr Linz? Wohin fahren wir? - spytał Goszka podoficera, który tamtego ranka wydawał ładownice i naboje. Za bramą czekały na ich kompanię cztery ciężarówki z brezentowymi budami. Niemłody podoficer, wyglądający jak szewc, od którego pomimo wczesnej godziny zalatywało czymś apetycznym, odburknął opryskliwie. Mitia nic z tego nie zrozumiał, a Goszka - owszem, umiał chłopak z masy niezrozumiałych słów wyłapać coś, co mu od razu wyjaśniało sprawę. - Wysyła nas wszystkich do dupy, do zasranej dupy, mówi, że właśnie tam, do tej dupy, nas

wiozą, a nazywa się ona Harni Jar. Mitia ziewał szeroko, przeciągał się, młodzieńczą radość życia gasiła przygnębiająca sytuacja. Niechaj sobie będzie do dupy, czy do Harniego Jaru. Pewnie znowu tropić partyzantów albo naprawiać tor kolejowy... - Do Harniego Jaru! Takie sprawy! - jęknął Goszka, jakby mu się coś przypomniało. - Czym się go je, ten Harni Jar? - spytał Mitia. Nie czekając na odpowiedź, wdrapał się na ciężarówkę, usadowił w rogu, oparł o kościste ramię przyjaciela i pogrążył w drzemce. Kiedy kilka godzin później ciężarówka się zatrzymała i kazano wysiadać, żołnierze ujrzeli wokół bezludną ziemię, jakby nie tkniętą przez cywilizację ani przez jej najwyższe osiągnięcie, jakim jest zmechanizowana wojna. Jak okiem sięgnąć, rozpościerała się pofalowana przestrzeń, nagie wzgórza i zalesione wgłębienia, nie było widać żadnych słupów z przewodami elektrycznymi, żadnych spalonych zabudowań, żadnych lejów po bombach. Tylko droga gruntowa, którą tu przyjechali, świadczyła o współczesności, była bowiem rozjeżdżona kołami samochodowymi i gąsienicami, to znaczy służyła do przemieszczania wojska. Drużyna „Zaria” miała pełnić ochronę tej właśnie drogi. Wzdłuż drogi co paręset metrów ustawiono po dwóch żołnierzy z karabinami w odległości umożliwiającej kontakt wzrokowy. Rozkazano pilnować, by nikt nie zbliżał się do drogi, a co ważniejsze, nikt z niej nie odchodził na bok. W razie konieczności kazano strzelać bez ostrzeżenia. - Na kogo czekamy, Hen Leutnant} - Na kolumnę. - Jaką kolumnę? - Pieszą. Kolumnę ludzi. To wszystko. Powtórzyć rozkaz! Mitia, rzecz jasna, został z Krutkinem. Usiedli na pagórku. Wionął wiaterek. Na całym szerokim niebie płynęły żwawo chmurki. Prastara Ruś przypominała o sobie w każdym mgnieniu istnienia. - Ech, Goszka, Goszka - westchnął Mitia Sapunow. - Ech, Mit’ka, Mit’ka - jak echo odpowiedział przyjaciel. - Na chuja urodziliśmy się w takich podłych czasach - powiedział Mitia. - Wszystkie czasy są podłe, Mitia - zaprzeczył wesoło Gosza. - We wszystkich czasach wokół sami zbrodniarze.

- Jakoś często się ze mną nie zgadzasz, gówniarzu - powiedział spokojnie Mitia do swego wasala. - „Zapalmy, towarzyszu, póki czas, Zapalmy sobie jeszcze razi”- zanucił Goszka z płyty Utiosowa. - Ciekawe, skąd Niemcy mają tytoń? Przecież go nie uprawiają - zamyślił się Mitia. - Pewnie z Włoch - powiedział Goszka. - We Włoszech tytoń rośnie. - Przy okazji o Włoszech. Wiesz, Goszka, wygląda na to, że sprawa pachnie naftą. Podobno we Włoszech wylądowali Anglicy i Amerykanie. - Niemcy są niezwyciężone, Mitia - powiedział Gosza. - Teraz na front wysłano nowe czołgi, nie wiedziałeś? Aż patrzeć strach, co za czołgi! - A jeżeli twoje Niemcy jednak się załamią, co wtedy? - Do licha z nimi, jeżeli się załamią, Mitia! - A co z nami będzie, Goszka? Spalić się mamy, obrócić w proch czy jak? - Skąd to wziąłeś, Mitia? Dasz mi przepisać? Tak sobie gwarzyli i palili, aż poprzez szum polnego wiatru dobiegł do nich hałas. Pewnie zbliżała się kolumna. - Nie wiesz, co to za kolumna? - spytał Mitia. - Pewnie, Mitia, Żydów prowadzą do Harniego Jaru - powiedział lekko Krutkin - Coś ty powiedział? - wykrzyknął Sapunow. - Co ty opowiadasz? Krutkin się zaśmiał. - Czyś ty nie wiedział, Mitia? Przecie to droga do Harniego Jaru. Czyś nie słyszał w Czernichowie o Harnim Jarze? Oni tam Żydów, to znaczy ludność żydowskiego pochodzenia, likwidują. Karabinami maszynowymi nad urwiskiem. Później spychacze zasypują ziemią i kładą następną warstwę. Podobno operacja trwa już dwa tygodnie, okropna sprawa. Co ci jest, Mitia? Dlaczego się trzęsiesz, przyjacielu? Sapunow szarpnął Krutkina za mundur. - Kłamiesz, bydlaku! Krutkin wyszczerzył zęby jak szakal: - Nie udawaj prawiczki, Mitia! Czyżbyś nie wiedział, co Niemcy robią z Żydami! Czyś nigdy nie słyszał o Harnim Jarze! Jak chcesz wiedzieć, to nam się poszczęściło. Postawili nas na drodze, a nie przy samym wąwozie.

Mitia wciąż trzymał Goszkę za mundur, jakby chciał z niego wyrwać zaprzeczenie. Krutkin nagle zdzielił go w ucho tak mocno, że się obaj zdziwili. Mitia poczuł krew pulsującą w skroni. Właśnie w tej chwili spoza zagajnika ukazało się czoło kolumny. Było opancerzone. Przodem sunął typowy wehrmachtowski transporter opancerzony z dwoma rzędami stalowych hełmów, za nim jechało pół tuzina motocyklistów uzbrojonych w karabiny maszynowe. To było motto, dalej ciągnęła się nieskończona procesja ludzi, którzy nie mieli nic wspólnego z wojną, poza żółtymi gwiazdami na ubraniach. Z obu stron kolumny widać było gdzie niegdzie żołnierzy z karabinami w rękach. Pewnie tak samo jak w oddziale „Źaria” Rosjanie albo i Ukraińcy. Byli też esesowcy z psami. Darli się głośno: SchnelU, wskazując rękami: do przodu, do celu! Kolumna huczała monotonnie, warkot silników, szuranie podeszew, ludzkie głosy zespalały się w jednostajne owadzie bzyczenie. Kiedy kolumna była blisko, dały się słyszeć pojedyncze dźwięki, przede wszystkim dziecięcy pisk. Mój Boże, tam są dzieci! Małe dźwigano w ramionach, większe ciągnięto za ręce. Potem dobiegło ujadanie psów. Mitia zapomniał o Goszce. Kolumna się zbliżała. Materializowało się to najstraszniejsze, to, co stale było w jego życiu obecne, chociaż nie sprecyzowane i nie poznane. Teraz wychodzi z cienia, jest coraz bliżej. Starcy w zimowych paltach. Walizeczki z jakimi chodzą akuszerki. Wełniane chustki zsuwające się z głów. Tłumoki z rzeczami. Filcowe kapelusze. Dużo dziewczyn, dużo ładnych twarzyczek. Są wśród nich uśmiechnięte. Jedna maluje usta. Żydowskie matki, niektóre wciąż jeszcze usiłują chronić najbliższych, inne, zda się wyzwolone od powszednich trosk, budziły się do jakiegoś nieznanego sensu życia. Mało mężczyzn w średnim wieku, oni już rozumieją, co ich czeka, na ich twarzach maluje się smutek i bezradność. Wielu pali. Jeden odpędził ręką ukraińskiego chłopaka, który popchnął go w plecy kolbą. Żołnierzyk uskoczył, szczęknął zamkiem. Mężczyzna splunął, ruszył do przodu. Znowu sunie nieskończony tłum, Żydzi ukraińscy, rzemieślnicy, kobiety zwariowane na punkcie swoich dzieci, dzieci zachowały jeszcze resztki kaprysów, starcy, którym nie pozostało nic prócz biblijnych rysów, to znaczy apoteozy tragedii, i dziewczęta - te niepokoiły się o swoje ciała, bały się bezczelnych żołdackich chujów, a nie kul, nie spodziewały się masakry. Coś się tu nie zgadza. Niemożliwe, by tak spokojnie szli do wspólnego grobu; pewnie Goszka zalewa. Widocznie tam, w Harnim Jarze, znajduje się stacja kolejowa, wywiozą ich dokądciś stamtąd i po krzyku. Po co mieliby Niemcy zabijać tłumy cywilów, czy brakuje im roboty na froncie? Zresztą czyż mogliby to zrobić? Jak można strzelać do biednych i sympatycznych, serce by żołnierzowi pękło. Celować

do dziecięcej twarzy, brzuszka? Poboczem, między Mitią i kolumną przejechał, wzbijając tumany kurzu, ciężki motocykl z karabinem w przyczepie. Trzej esesowcy, którzy nim jechali, rozmawiali między sobą. Kiedy ich twarze odwracały się w stronę kolumny, wykrzywiał je lekki grymas obrzydzenia. Mitia przypomniał sobie, że taki wyraz twarzy widział u czekistów, którzy przyszli po ciotkę Weronikę. Jasne, zadanie zostanie wykonane. - Żydziaki parchate... ale heca, Żydków do łaźni prowadzą! - rozległ się za plecami głos Goszki. Mitia spojrzał na niego wściekle. Przyjaciel mrużył oczy, udawał, że się cynicznie uśmiecha, ale papieros przylepiony do wargi drżał, dygotała także lufa karabinu. Mitia podskoczył w bok, odbiegł w stronę krzaków leszczyny nieopodal drogi. Goszka go dopędził, przywarł do ramienia: - Oszalałeś, przyjacielu? - Nie mogę na to patrzeć, Goszka! Nie wytrzymam! - ze złością cisnął w trawę karabin. Potwory! - Milcz, Mitia, stul gębę! Zgniotą jak muchę! - błagał Goszka. Mitia usiadł gwałtownie, zwalił się na trawę, objął rękami głowę. Furażerka z niemieckim znaczkiem spadła na kolana. Ramiona trzęsły się, jakby strzelał z karabinu maszynowego. - Mitia, coś. ty? Daj spokój! - przekonywał Goszka. - Przecież nie jesteś Żydem, co się tak przejmujesz! To wojna, Mitia, wojna, rozumiesz? Taka tu polityka, do kurwy nędzy! Mitia otarł furażerką mokrą twarz, wstał. Jego rysy skamieniały w ciągu tych kilku minut, nawet kosmyki włosów skamieniały, aż się Goszka zdumiał. - Koniec, mam dość! - powiedział spokojnie Mitia. Podniósł karabin, zarzucił na ramię, pomaszerował wzdłuż drogi w tym samym kierunku co kolumna. Goszka dopędził go, podskoczył kilkakrotnie, by wyrównać krok. We dwóch wyglądali z daleka jak patrol wykonujący zadanie. - Coś postanowił, Mitia? - Mam tego dość! - powtórzył Mitia. - Zapisałem się do armii rosyjskiej, żeby bić bolszewików, a nie razem z Niemcami mordować Żydów! Jutro każą nam strzelać do dzieci! Kij im w oko, bydlaki! - Co zrobimy, Mitia? - szeptał z rozpaczą Goszka. - Dokąd mamy iść? Przecież nie do lasu, nie do partyzantów?

Mitia bez słowa skinął głową. - Zwariowałeś chyba! - jęknął Krutkin. - Oni wszyscy co do jednego czerwoni. Chłopcy opowiadali niedawno o jednym takim z trzeciej kompanii, który do nich poszedł. Wiesz, co mu zrobili? Przywiązali do hamulca działa samobieżnego i szarpnęli. Strzępy z chłopaka zostały! - Wszystko mi jedno, z tymi dłużej nie wytrzymam - rzekł Mitia, zatrzymał się, położył dłoń na ramieniu Goszki. Po raz pierwszy jak człowiekowi bliskiemu i równemu sobie. - Sam zdecyduj, co zrobisz, ja się zdecydowałem. Krutkinowi aż tchu zabrakło z miłości i wdzięczności. - Co bym robił bez ciebie, Mitia... zgubiłbym się, na chuja... Pomaszerowali dalej. - Dokąd idziemy? - spytał ostrożnie Goszka. - Jeżeli do partyzantów, to trzeba odbić w lewo, Mitia. Tamtymi zagajnikami w stronę lasu, poleżeć tam do zmierzchu... - Tak właśnie zrobimy - Mitia kiwnął głową - ale wcześniej muszę zobaczyć Harni Jar na własne oczy. Żeby zapamiętać na zawsze. Nie ustający ani na chwilę terkot karabinów maszynowych zbliżał się coraz bardziej. Później zaczęły dobiegać krzyki. Mitia i Goszka oddalili się od drogi, widzieli jednak, jak kolumna zwolniła, widocznie wystraszeni ludzie zaczęli się miotać, padać na ziemię, krzyczeć. Konwojenci rzucili się na nich, okładali kolbami. Jakiś oficer z ciężarówki wygłaszał do więźniów kulturalne przemówienie, tłumaczył, że nie ma podstaw do żadnych obaw. Mitia i Gosza przeczołgali się przez nagie wzgórze, potem weszli w zarośla leszczyny. Szli prawie godzinę, przedzierali się przez krzaki, kierując się w stronę strzelaniny. Wreszcie ze stromego urwiska ujrzeli część ogromnego wąwozu. Wzdłuż dalekiego zbocza rozpościerał się plac wyrównany spychaczami, na który z kilku rowów wypychano nagich ludzi. Prawie wszyscy mężczyźni zasłaniali rękami przyrodzenie, kobiety trzymały się za piersi, a dzieci czepiały się nóg dorosłych. Były to ostatnie czynności w ich życiu. Kule ścinały wszystkich, ich ciała osuwały się do wąwozu. Z miejsca, w którym znajdowali się Mitia i Gosza, nie widać było jego dna, ale łatwo można sobie było przedstawić, co tam się działo. Niekiedy padał rozkaz przerwania ostrzału, wtedy na placu zjawiali się ludzie z obsługi, łopatami, grabiami i bosakami spychali na dół trupy, które utknęły na zboczu. W tym czasie kaemiści palili, gadali, opalali się na słońcu. Obsługa karabinów maszynowych, po dwie osoby na każdy kaem, rozmieszczona była wzdłuż bliższego brzegu wąwozu. Byli to żołnierze z jakiejś pomocniczej jednostki Waffen SS, mężczyźni w średnim wieku. Najbliższy karabin maszynowy

oddalony był od Mitii i Goszy o jakieś pięćdziesiąt metrów, zboczem w dół. Leżący przy nim żołnierze mieli potężne bary i grube tyłki. Kiedy palili, widać było, że jeden z nich, dokładniej strzelec, ma na zębie błyszczącą koronę. Do niego wycelował Mitia. Chłop pracował uczciwie. Przesuwał lufę, by zwiększyć pole ostrzału. Między jednym i drugim przesunięciem do rowu wpadało co najmniej półtora tuzina ludzi. Czasami odrobinę zniżał lufę, by nie pominąć dzieci. Jego ramiona dygotały, jakby obsługiwał młot pneumatyczny. Mitia Sapunow wziął na cel jego skroń tuż pod hełmem. - Ojej, Mitia, co my robimy, co my robimy! - śliniąc się ze strachu bełkotał Goszka. A sam, podobnie jak kompan, celował do drugiego Niemca. Mitia nacisnął spust. Głowa cekaemisty opadła, po prostu osunęła się twarzą w dół, nogi jednak z zaskoczenia trzymały go jeszcze sekundę lub dwie. Jego kolega zdążył się odrobinę do niego odwrócić, by się przekonać, co mu jest, kula wystrzelona przez Goszkę przerwała ten całkiem naturalny ruch. Chłopcy popędzili zboczem w górę, by jak najszybciej przebyć wzgórze, nie widzieli już, że naprzeciwko, z drugiej strony wąwozu, przed oniemiałym karabinem maszynowym gromadzili się nadzy ludzie. Nie całkiem świadomy akt zemsty Mitii - co prawda później wydawało mu się, że bełkotał: „Za matkę Cylę, za dziadka Nauma” - przedłużył męczarnię kilkudziesięciu ludzi, ich strach w obliczu otwierającej się przed nimi czarnej otchłani, dopiero obsługa sąsiedniego karabinu maszynowego, zrozumiawszy, że coś się przydarzyło kapralowi Braunowi, zajęła się także jego odcinkiem. Kilka godzin później, posuwając się skokami od jednego zagajnika do drugiego, chłopcy dotarli do lasu. Leżeli na jego skraju w gęstej trawie, zdziwieni. Wokół w trawie trwało intensywne i pewnie ciekawe życie, pełzały biedronki, kręciły się mrówki, na pędach trawy kołysały się aksamitne gąsienice. Aktywność ludzka ograniczała się do powolnego przelotu w pustym niebie dziwnego urządzenia latającego - Fokker Wolf 190- czyli „ramy”. Zmierzchało się. Nigdzie nie było ani zabudowań, ani zgliszcz, ani ziemi tkniętej cywilizacją. „Rama” zniknęła za horyzontem, ale wkrótce wróciła i leciała nad lasem. - Chyba, kurwa, nie nas wypatruje ta „rama” - rzekł Goszka. - Może i nas - powiedział Mitia. - Myślę jednak, że raczej partyzantów. Pewnie myślą, że to partyzanci zabili dwóch kaemistów. Chodźmy, Goszka, trzeba jak najszybciej stąd uciekać... - Gdzie mamy iść? - marudził Goszka. - Wpieprzyliśmy się po same uszy!

Mitia wprawdzie przynaglał do pośpiechu, ale nie podnosił twarzy z trawy. Tak dobrze w tej trawie o tej porze i w nocy także pewnie nieźle. Gdybyż można było tu żyć, zmniejszyć się do wymiarów własnego oka, aby plecy i dupa nie sterczały. Wspominał, jak się szarpnął od jego kuli niemiecki morderca, pierwszy człowiek, którego Mitia zabił. Dokładniej pierwszy, do którego celował. Wcześniej strzelał nie wiadomo dokąd, po prostu w przestrzeń zajętą przez wroga, tym razem mierzył dokładnie poniżej hełmu, w móżdżek. Mroczno i smutno, uderzył pięścią o ziemię przed własnym nosem. Spod pięści wyskoczył jakiś twór owadzi o złamanych nóżkach, zawirował, usiłując ratować życie. Spośród milionów drobnych żyjątek właśnie tego okaleczyło coś, co spadło ze spokojnego, przedwieczornego nieba. Mitia przycisnął paznokciem drgające stworzenie. Drugie zabójstwo tego dnia. - Rozbieraj się, Goszka! Jeżeli partyzanci spotkają nas w tych mundurach, nawet rozmawiać nie będą. Od razu kula w łeb! Zdjęli mundury z naszywkami ROA na rękawach, furażerki, buty, spodnie, związali w tłumoczki i wrzucili do bagna. W samej bieliźnie - na niej nie było żadnych niemieckich metek weszli do lasu. Ułożyli sobie prościutką legendę, że niby cały rok spędzili w niewoli, uciekli z łaźni przed wywózką do Niemiec... Trzy dni i trzy noce, a potem jeszcze tydzień, a może i cały miesiąc błąkali się po lesie i nie spotkali nikogo. Tylko raz, świecąc latarkami i klnąc po niemiecku, przeszła nieopodal obława. Ukryli się w bagnie, czasem, kiedy latarki były szczególnie blisko, robili głęboki wdech i zagłębiali się z głową w cuchnącą bryję. Dalej szli w strojach maskowniczych. „Bagienni żołnierze”, żartował Goszka, przypominając przedwojenny film. Teraz otaczała ich tylko przyroda. Spod nóg wyskakiwały jakieś zwierzaki. W nocy wydawało się, że cię obserwują czyjeś oczy. Były to oczywiście wilcze oczy, spokojne wilcze oczy. Goszka usiłował złapać jakiegoś ptaka, żeby zjeść. Nic z tego nie wychodziło. „Jesteśmy chybionymi tworami ewolucji”, żartował Mitia. Żartował również na temat małpiego pochodzenie. W ogóle często żartowali. Można rzec, rajskie życie, gdyby nie głód, nie spuchnięte nogi, nie podrapane ciało. Panował upał, rozgrzane sosny pachniały dzieciństwem. Jak na obozie pionierskim gdzieś nad Istrą, jakbyśmy się bawili w Indian. Noce także były łaskawe, chłodny wiaterek falami, jak na zamówienie, chłodził ciała zbiegów. Żarli wszystko, co się dało przeżuć - jagody, grzyby, trawę, zielone orzechy, młodą korę. Cierpieli na biegunkę. Niekiedy ukryci na skraju lasu obserwowali odległe wioski. Ubogie, krzywe dachy brązowiły się jak świeże pajdy chleba. Kiszki grały

marsza. Pójść tam, żebrać, podwędzić coś, zrabować... A jeżeli tam stoją policaje albo Niemcy? Chłopaka w wieku poborowym nic dobrego tam nie czeka. Złapią i po tobie. Więc szli dalej. Nie wiadomo dokąd. Może się kręcili w miejscu. Kiedyś Goszka wrzasnął: „Patrz, Mit’ka, do kurwy nędzy, byliśmy tutaj! Widzisz, «rama» leci!” Wyszli właśnie na sporą polanę, a nad nią rzeczywiście przelatywała zwiadowcza „rama”. Mitia dał koleżce kuksańca w bok, zaśmiał się: „Dobryś sobie znalazł punkt rozpoznawczy, bździaku, «ramę»!” - ale zrozumiał, że Goszka z głodu zaczyna bzikować. Ucieczka nie wydawała się już przygodą. Kto by mógł pomyśleć, że na ziemi socjalizmu rośnie taki ogromny, niekończący się las bez śladu człowieka. Diabeł nas za nos wodzi, Mitia, z powrotem do bagna zaciągnie, ale tym razem głową w dół. Milcz, bździaku, przecieżeś mężczyzna! Jaki tam ze mnie mężczyzna? Taki las w sam raz dla partyzantów - szukaj wiatru w polu! Gdzie oni są, ci twoi zasrani partyzanci, jebany suczy pomiot? Poddałbym się każdemu za michę zupy. Niechaj mnie, na chuj, zastrzelą, bylebym się przedtem posilił. Nagle stał się cud, z koszmarnej gęstwiny wyszli na ledwo widoczną ścieżkę. Dokąd iść, na lewo czy na prawo? Chodźmy na lewo, obojętnie w którą stronę, jak ci się nie podoba, możemy tupać w prawo. A jeżeli i tam ci się nie podoba, to pójdziemy każdy w swoją stronę, bo już nie mogę patrzeć na twój pysk. Wzajemnie. Ścieżka czasami znikała wśród krzewów i paproci, ale się później zjawiała. Wyprowadziła na niewielką łysinę z piaszczystym, może trzymetrowym urwiskiem, z którego zwisały korzenie niczym warkocze wiedźmy. Na dole, pod urwiskiem, do jasnej ciasnej, widać było resztki jakiejś budowli, porozrzucane deski, dwa trzy osmolone piecyki, nawet kawałki szyby błyskały w słonecznych promieniach. Z poszarpanego dołu wyskoczył spory zwierzak, może wilk czy rosomak, a może diabeł leśny, wyszczerzył kły do krzaków, w których ukrywali się chłopcy, i pobiegł gdzieś. Ten dół, Mitia, wygląda jak lej. Pewnie dopiero co bombardowali, patrz, jeszcze się węgle dymią. To sprawka „ramy”, zrzuciła kilka bomb. A może ostrzelano z moździerzy. Może jedno i drugie. Chyba żywych tu nie ma. Martwych zresztą także nie widać. Jak to nie widać, a to co, tam, przed tobą, buty sterczą i obgryziona ręka? Pewnie wykryli jakąś bazę, nikt nie przeżył. Posłuchaj, Mitia, może jakieś żarcie zostało! Uważaj, Goszka, wylecisz w powietrze! Goszka nie zważał na nic, pędził przez krzaki w stronę rozwalonych ziemianek. Mitia szybko pobiegł za nim. Marzył o obrzydliwych sucharach, nic lepszego nie mógł wymyślić, bodaj paczkę sucharów pokruszyć, zalać wodą, zapchać się chlebową lurą... Broni było od metra,

radzieckie i niemieckie automaty, granaty, bagnety, a sucharów nie widać. Naczyń pełno, różne miski, rondelki, więc żarli, czyżby wszystko opędzlowali przed śmiercią? Nagle zaleciał oszałamiający zapach pieczonego mięsa. Wyskoczył z rumowiska. Ujrzał prawdziwa sielankę: Goszka piekł na węglach mięcho, spory kawał, pewnie z półtora kilograma, z tłuszczykiem. „Koń się tam poniewierał, Mitia! - chłopak chichotał radośnie, wymachując ręką w stronę lasu. - W całkiem dobrym jeszcze stanie. Znalazłem bagnet, urżnąłem na befsztyki. Mitia, Mitia, życie jest piękne! Zęby jeszcze trochę soli!” Soli w gruzach nie było, nie szukali zresztą, tak byli wygłodzeni. Znaleźli za to nieopodal ogniska serwetkę, kawałek płótna o poszarpanych brzegach, z kwadratową pieczątką: „Dział zaopatrzenia D5AChUl”. Pałaszowali z apetytem, szarpali zębami, łykali, śmiali się bezgłośnie. Każdy łyk koniny dodawał sił i optymizmu młodym moskwianom. Co to za szmata, bździaku? Diabli wiedzą, poniewierała się tu. Spójrz, pieczątka bieliźniana, radziecka. A niby jaka miała być, Mitia? Oczywiście, radziecka. My także radzieccy, cha, cha, cha, wszystko wokół radzieckie... Dopiero nasyciwszy się, chłopcy zwrócili uwagę na smród. Zabici, a było ich co najmniej dziesięciu, zaczynali się rozkładać. To naturalne, rzekł Mitia. Całkiem naturalne, zgodził się Goszka. Myszkowali wokół w poszukiwaniu czegoś dla siebie. Były różne rzeczy, na przykład kawałki stacji nadawczej, motocykl niemiecki. Broni nie brali. Po kiego chuja! Zobaczą z bronią, zaraz strzelą, potem spytają o nazwisko. Wzięli dwa radzieckie szynele, były niemieckie, ale nie tknęli ich ze zrozumiałych względów. Będzie czym się okryć w dżungli. Mitia ściągnął z czyichś nóg, sterczących spod krzaka, buty w sam raz dla siebie. Kiedy je ściągał, wysunął się kawałek kalesonów z pieczątką, jak na szmacie: „Dział zaopatrzenia D5AChUl”. Nie patrzył pod krzak, ale jak na złość, ujrzał straszny brak lewego pośladka. Nagle z leja wyskoczył Goszka, oczy wychodziły mu z orbit. Znalazł całe pudło żołnierskich sucharów, z Drezna. Gdybyż to znalazł wcześniej, pomyślał nie wiadomo czemu Mitia. Otworzyli pudło, napchali sucharów do ust. Rozkosz, było nie było! Pieczywo w ustach przytłumiło absmak po tym, co zżarli wcześniej. Szli przed siebie, chrupiąc suchary. Pudło nieśli po kolei. Trzeba iść, nie ma rady, nie można siedzieć pośród nieboszczyków, chybaby tam zwariowali. Na spłowiałym od upału niebie znowu zjawiła się „rama”. Leciała powoli, wypatrywała, nie słychać było silnika, całkiem jak żywe stworzenie. Mitia przypomniał sobie, że na samym brzeżku pełznął mały, biały i gruby robaczek. Poczuł gwałtowne mdłości. Cisnął tekturowe pudło

Goszce w plecy. „Bydlaku, coś mi podsunął?! Jakie gówno mi dałeś, durniu z metrobudowy, bździaku zasrany?” Cios w biały łeb, w plecy, w żebra! Obrzydliwcze, brudasie! Nagle ujrzał pięść Goszki. Jak końskie kopyto zdzieliła szczękę, jak kopyto w galopie nie istniejącego konia. Mitia zwalił się w paprocie, w krzaki. Niechajby był koniec ze wszystkim! Krutkin podskoczył do niego z zaciśniętymi pięściami. „Byłeś ze mną, ścierwo, razem szykowaliśmy, chuju złamany! Wydelikaciłeś się u profesorów, pomiocie kułacki! Ateligent! Nienawidzę ciebie, śmierdzielu! Samżeś bździak, sam!” Młóci nogami po żebrach, a ledwo głowę podniesiesz, zaraz w szczękę kopytem końskim. Mitia natężył się i gwałtownie pchnął butem do przodu. Krutkin runął, wtedy przygniótł go całym ciężarem. Zwarli się w greckorzymskiej walce, tarzali się do utraty tchu, wykręcali sobie nawzajem stawy, ślepli z wściekłości. Krutkin wymiotował prosto w twarz. Nagle zmiękł, zachichotał: „Mitia, Mitia, aleśmy tu z tobą »rigoletta« odstawili! Prawdziwy cyrk!” Odsunęli się od siebie, upodleni i wyczerpani, i usnęli. Zawisły nad nimi ważki z dzieciństwa, trzepotały bezszelestnie i błyskały skrzydłami w promieniach słońca, przenikających przez leśny gąszcz. Niekiedy w błyskach tworzyły się miniaturowe tęcze, skupiające w sobie całe bogactwo ziemskich barw. Kilka godzin później zwiadowcy z partyzanckiego zjednoczenia „Dniepr” znaleźli dwóch strasznych młodzieniaszków pogrążonych we śnie. 12o obrzydliwych sucharach, nic lepszego nie mógł wymyślić, bodaj paczkę sucharów pokruszyć, zalać wodą, zapchać się chlebową lurą... Broni było od metra, radzieckie i niemieckie automaty, granaty, bagnety, a sucharów nie widać. Naczyń pełno, różne miski, rondelki, więc żarli, czyżby wszystko opędzlowali przed śmiercią? Nagle zaleciał oszałamiający zapach pieczonego mięsa. Wyskoczył z rumowiska. Ujrzał prawdziwa sielankę: Goszka piekł na węglach mięcho, spory kawał, pewnie z półtora kilograma, z tłuszczykiem. „Koń się tam poniewierał, Mitia! - chłopak chichotał radośnie, wymachując ręką w stronę lasu. - W całkiem dobrym jeszcze stanie. Znalazłem bagnet, urżnąłem na befsztyki. Mitia, Mitia, życie jest piękne! Zęby jeszcze trochę soli!” Soli w gruzach nie było, nie szukali zresztą, tak byli wygłodzeni. Znaleźli za to nieopodal ogniska serwetkę, kawałek płótna o poszarpanych brzegach, z kwadratową pieczątką: „Dział zaopatrzenia D5AChUl”. Pałaszowali z apetytem, szarpali zębami, łykali, śmiali się bezgłośnie. Każdy łyk koniny dodawał sił i optymizmu młodym moskwianom. Co to za szmata, bździaku? Diabli wiedzą, poniewierała się tu. Spójrz, pieczątka bieliźniana, radziecka. A niby jaka miała być, Mitia? Oczywiście, radziecka. My także radzieccy, cha, cha,

cha, wszystko wokół radzieckie... Dopiero nasyciwszy się, chłopcy zwrócili uwagę na smród. Zabici, a było ich co najmniej dziesięciu, zaczynali się rozkładać. To naturalne, rzekł Mitia. Całkiem naturalne, zgodził się Goszka. Myszkowali wokół w poszukiwaniu czegoś dla siebie. Były różne rzeczy, na przykład kawałki stacji nadawczej, motocykl niemiecki. Broni nie brali. Po kiego chuja! Zobaczą z bronią, zaraz strzelą, potem spytają o nazwisko. Wzięli dwa radzieckie szynele, były niemieckie, ale nie tknęli ich ze zrozumiałych względów. Będzie czym się okryć w dżungli. Mitia ściągnął z czyichś nóg, sterczących spod krzaka, buty w sam raz dla siebie. Kiedy je ściągał, wysunął się kawałek kalesonów z pieczątką, jak na szmacie: „Dział zaopatrzenia D5AChUl”. Nie patrzył pod krzak, ale jak na złość, ujrzał straszny brak lewego pośladka. Nagle z leja wyskoczył Goszka, oczy wychodziły mu z orbit. Znalazł całe pudło żołnierskich sucharów, z Drezna. Gdybyż to znalazł wcześniej, pomyślał nie wiadomo czemu Mitia. Otworzyli pudło, napchali sucharów do ust. Rozkosz, było nie było! Pieczywo w ustach przytłumiło absmak po tym, co zżarli wcześniej. Szli przed siebie, chrupiąc suchary. Pudło nieśli po kolei. Trzeba iść, nie ma rady, nie można siedzieć pośród nieboszczyków, chybaby tam zwariowali. Na spłowiałym od upału niebie znowu zjawiła się „rama”. Leciała powoli, wypatrywała, nie słychać było silnika, całkiem jak żywe stworzenie. Mitia przypomniał sobie, że na samym brzeżku pełznął mały, biały i gruby robaczek. Poczuł gwałtowne mdłości. Cisnął tekturowe pudło Goszce w plecy. „Bydlaku, coś mi podsunął?! Jakie gówno mi dałeś, durniu z metrobudowy, bździaku zasrany?” Cios w biały łeb, w plecy, w żebra! Obrzydliwcze, brudasie! Nagle ujrzał pięść Goszki. Jak końskie kopyto zdzieliła szczękę, jak kopyto w galopie nie istniejącego konia. Mitia zwalił się w paprocie, w krzaki. Niechajby był koniec ze wszystkim! Krutkin podskoczył do niego z zaciśniętymi pięściami. „Byłeś ze mną, ścierwo, razem szykowaliśmy, chuju złamany! Wydelikaciłeś się u profesorów, pomiocie kułacki! Ateligent! Nienawidzę ciebie, śmierdzielu! Samżeś bździak, sam!” Młóci nogami po żebrach, a ledwo głowę podniesiesz, zaraz w szczękę kopytem końskim. Mitia natężył się i gwałtownie pchnął butem do przodu. Krutkin runął, wtedy przygniótł go całym ciężarem. Zwarli się w greckorzymskiej walce, tarzali się do utraty tchu, wykręcali sobie nawzajem stawy, ślepli z wściekłości. Krutkin wymiotował prosto w twarz. Nagle zmiękł, zachichotał: „Mitia, Mitia, aleśmy tu z tobą »rigoletta« odstawili! Prawdziwy cyrk!”

Odsunęli się od siebie, upodleni i wyczerpani, i usnęli. Zawisły nad nimi ważki z dzieciństwa, trzepotały bezszelestnie i błyskały skrzydłami w promieniach słońca, przenikających przez leśny gąszcz. Niekiedy w błyskach tworzyły się miniaturowe tęcze, skupiające w sobie całe bogactwo ziemskich barw. Kilka godzin później zwiadowcy z partyzanckiego zjednoczenia „Dniepr” znaleźli dwóch strasznych młodzieniaszków pogrążonych we śnie. 12XIII W kierunku sentymentalnym Vv końcu lata czterdziestego trzeciego roku w Moskwie zaczęto zdejmować z pomników ochronne deski. Nad byłym bulwarem Preczistienskim znowu sterczał smutny nos Gogola. W tym okresie wojny nie groziło mu nic ani z nieba, ani z ziemi. Będzie stał całkiem bezpiecznie aż do pięćdziesiątego pierwszego roku, kiedy to Stalin prychnie z obrzydzeniem pod jego adresem; „Jaki obrzydliwy, antyradziecki nos ma ten pisarz!” - po czym zostanie niezwłocznie zrzucony z cokołu i wsadzony do ciupy, gdzie nos dokładnie się zakurzy, marząc o ucieczce i dręcząc się wyrzutami sumienia aż do pięćdziesiątego dziewiątego roku, to znaczy do czasu odrodzenia. Kiedy zaś zostanie wyjęty z ciupy i zrehabilitowany, przekona się ze zdziwieniem, że jego miejsce jest zajęte przez postać barczystą i bardzo męską, wcielenie jego młodzieńczego marzenia, czyli przez owego Nosa, który z taką pewnością siebie spacerował po Newskim prospekcie podczas krótkotrwałej ucieczki w roku tysiąc osiemset trzydziestym dziewiątym. Na razie zaś mieszczuchy z bulwaru Gogolowskiego z zachwytem ujrzały swego ukochanego mizantropa uwolnionego z desek i wznowiły spacery wokół niego, a także i posiaduszki u stóp cokołu. Zatrzymywali się tu chętnie przejezdni, konkretnie wracający ze szpitala na front pułkownik Wujnowicz. Wadim palił trzeciego już papierosa łapczywie, jednego po drugim, jak wszyscy frontowcy rozkoszował się każdą chwilą pokoju, przyglądał się płaskorzeźbie przedstawiającej literackich bohaterów, różnych Cziczikowów i Koroboczek, w korowodzie tanecznym opasującym cokół. Moskiewska jesień zawsze miała dla niego urok szczególny: pomniki, tramwaje w zawiei listowia sypiącego się z drzew na bulwarze, centrum rosyjskiej cywilizacji, pozory normalności. Został raniony na początku bitwy kurskiej. Jego artyleryjski dywizjon wysunięto na linię przednią w celu odparcia ataku tygrysów. Podpalili dziesięć potężnych wozów, inne jednak manewrując w pełnym biegu i zionąc ogniem złamały linię obrony i wdarły się na nasze zaplecze. Wujnowicz nie przejął się tym zanadto, pomimo sporych strat udało mu się, zachował

pozycję swego dywizjonu, a tygrysami na zapleczu mieli się zająć czołgiści pułkownika Czerdaka, o czym świadczyła słuchawka telefoniczna, chrypiąca pod jego uchem. Czerdak, bliski druh od szklanki - właśnie onegdaj osuszyli przy preferansie litr rektyfikatu - teraz, siedząc w dowódczym czołgu, wygłaszał swój ulubiony tekst: „Ani chuja, Wadimie, ani bździny! Zaraz tym kurwom zasranym damy do wiwatu! Bywaj!” Z tymi słowami zamknął luk i poprowadził brygadę w kierunku tygrysów. Tymczasem zaś spoza wzgórza przed pozycją Wadima, zgniatając resztki wioseczki, wyszło sześć potworów, sześć wielotonowych ferdynandów, ogromnych samobieżnych dział produkcji spółki Porche - nowa nadzieja Hitlera. Wadim ożywiony duchem walki i zawadiackim złorzeczeniem Czerdaka, podjął niespodziewaną decyzję. Idziemy im na spotkanie, wytoczcie wszystkie

siedemdziesięciopięciomilimetrówki,

pociągniemy

je

ręcznie!

Ferdynandy

rozlokowane na wzgórzu rozpoczęły intensywny ostrzał zaplecza, osłaniając w ten sposób tygrysy. Artylerzyści Wadima, to jeden działon, to drugi, zatrzymywali się, celowali i ostrzeliwali, bez skutku jednak, ponieważ pociski po prostu rozpryskiwały się na dwustumilimetrowym stalowym pancerzu osłaniającym czoło maszyny. Bliżej! Bliżej! Przeciągano działa przez płytki strumień. Wadim w tym czasie obserwował przez

lornetkę

działanie

ferdynandów.

Informacja

podana

niedawno

w

materiałach

wywiadowczych potwierdzała się: potężne maszyny obywały się bez karabinów maszynowych! A więc kierujemy ostrzał na osłonę, w dalszym ciągu posuwamy się naprzód, jak najbliżej do nich! Przygotować granaty ręczne, automaty i pistolety! Kompania Drugiego Korpusu Pancernego, pewnie esesowcy z dywizji „Martwa czaszka”, leżała wokół ferdynandów. Byli świetnie wyekwipowani, mieli nawet moździerze, którymi ostrzeliwali rosyjską artylerię, zbliżającą się w taki niezwykły sposób. Natarcie artylerii, mają pomysły przeklęci podludzie! Działa Wujnowicza zaprzestały ostrzału twardych ferdynandów, za to intensywnie niszczyły kompanię osłaniającą. Wadim wyrwał pistolet z kabury, machnął ręką chłopakom i pobiegł przez kartoflisko ku niedalekim żółtawozielonym olbrzymom. Celować do otworów obserwacyjnych, podpalać zbiorniki benzynowe, obrzucić granatami! W tejże chwili ktoś, jakaś oferma, smagnął go przez brzuch ołowiowym szlauchem. Nie widział już zakończenia walki, kiedy artylerzyści, dokładnie wypełniając rozkaz

zranionego dowódcy, unieszkodliwiali nową cudowną broń nieprzyjaciela. On sam w tym czasie - jeżeli czas jeszcze go dotyczył - przebywał w jakimś innym wymiarze, na przemian szamotał się, niczym tonący żuczek w zwalających się na niego potężnych falach czerwieni i fioletu lub się rozdymał, wchłaniając w siebie czerwień i fiolet aż do granicy pęknięcia. Nie utonął jednak ani nie pękł, zamiast tego wśród błękitu i bieli ujrzał na moment twarz młodego lekarza - nazwijmy go Dawidem - który powiedział: „Piszcie, pułkowniku, list do żony, niechaj postawi w cerkwi świecę!”. Wadim chciał wyjaśnić, że ma żonę muzułmankę, ale nie zdążył, odpłynął znowu w inny wymiar, teraz mniej groźny, nie taki demoniczny, trochę podobny do krainy jego młodości, gdzie z niewiadomych powodów stale rozbrzmiewał głos Aleksandra Błoka: „Wiatr przyniósł z daleka pieśni wiosennej zapowiedź... Wiatr przyniósł z daleka pieśni wiosennej zapowiedź... Wiatr przyniósł...”. Krótko mówiąc, uratowano go dzięki mistrzostwu chirurgów i cudownemu zamorskiemu lekowi o nazwie „penicylina”, którego pierwsza dostawa dotarła właśnie do szpitali wojskowych. Nieprawdopodobny atak dział na jednostki pancerne wywołał wiele komentarzy. Za odwagę i inicjatywę przedstawiono go do Orderu Lenina. Dowódca Frontu Rezerwowego generał pułkownik N. B. Gradów, przeglądając wykazy, zmienił Order Lenina na Bohatera Związku Radzieckiego. Zaproponował również awansowanie Wujnowicza do stopnia generała majora. W Moskwie w jakimś biurze na wysokim szczeblu hamowano sprawę Wujnowicza. Jednak tak czy inaczej niedawny „wróg ludu”, marna cząstka „lagrowego kurzu”, został kawalerem najwyższego orderu kraju. Lekarze frontowi nie tylko umożliwili mu otrzymanie orderu, lecz także wyświadczyli inną nieocenioną przysługę - wysłali na dalsze leczenie do Samarkandy, gdzie mieszkała jego żona z dziećmi. Dwa miesiące spędzone w szpitalu na dalekim zapleczu były istną rozkoszą. Po pierwsze, nagle, ni stąd, ni zowąd odzyskał rodzinę. Po drugie, również całkiem nieoczekiwanie, zniknęło stałe przygnębienie, które Wadim odczuwał obcując z rodziną, ułożyły się całkiem nowe stosunki. Gulia, kiedy się pobierali, miała zaledwie osiemnaście lat. Miała też zjawiskową wschodnią urodę i ojca, pracownika miejscowego aparatu partyjnego, współczesnego radzieckiego feudała. Była dzika, zuchwała i leniwa. Lenistwo upodabniało ją do pokornych kobiet z haremów, na tym się jednak podobieństwo kończyło. Dziewczę, naszpikowane partyjnymi stereotypami, usiłowało nieustannie demonstrować dominację nad swoim zamyślonym mężem, robiło mu awantury bez

istotnego powodu i nawet usiłowało policzkować. A tu zamiast furii zjawia się w szpitalu młoda, opanowana kobieta, gładziutko uczesana, w skromnym kostiumiku, wcale nie tak porażająco piękna jak dawniej, po prostu milutka Gulia. Okazało się, że po aresztowaniu męża ukończyła zaocznie filologię w instytucie pedagogicznym, pracuje jako nauczycielka, przeczytała moc książek. Nagle pada twarzą na szpitalna kołdrę, zanosi się płaczem: „Przebacz mi, Wadimie, przebacz!” Okazało się, że zdradziła męża publicznie, przemawiała na zebraniu, zabroniła synom wspominać ojca. „Daj spokój, Gulio, nie zamartwiaj się tak! Nie ty pierwsza, nie ty ostatnia!” „Wiem, Wadimie, że mnie nie kochasz, kochasz inną, ale przynajmniej przebacz mi, jestem przecież matką twoich synów!” Znajomość literatury wyszła jej na korzyść, była wyraźnie pod wpływem sentymentalizmu. Chłopcy byli uszczęśliwieni z odzyskania bohaterskiego rosyjskiego ojca. Jak za czasów wczesnego dzieciństwa, raz po raz zawisali mu na ramionach, sprawiając ból w okaleczonym ciele. Wadim był jednak zachwycony zabawą z nimi. Kiedy pozwolono mu wychodzić, chłopcy przybiegali po lekcjach do szpitala, a on odprowadzał ich do domu, utykając jak starodawny władca tych ziem: ów niedorajda z Łuku Kurskiego przeorał mu nie tylko brzuch, lecz także prawą nogę w biodrze. Powoli szli obok meczetu Bibi Chanym przez rozpalony w słońcu plac Registanu w stronę przedmieścia, skąd między dachami widać było bujne, jakby okryte dywanem wzgórza nad Zerwaszańską doliną. Wszędzie piętrzyły się sterty arbuzów i melonów, zza płotów zwisały najsłodsze w świecie winogrona. Wprawdzie mąkę sprzedawano na kartki, ale gorących kruchych czureków nie uważano za zbytek. Wschód, pomimo radzieckiego piętna, był wszędzie obecny, niekiedy w toku okrutnych wydarzeń zjawiało się poczucie niepojętego braterstwa, przynależności do wielkiej rodziny. Gulia, kiedy zostawała sam na sam z mężem, płakała: „Nie kochasz mnie! Kochasz Weronikę Aleksandrownę Gradową!” Wadim całował ją w milczeniu. Usta Gulii otwierały się w ciemności jak tulipan. Jeżeli chodzi o Weronikę Aleksandrownę Gradową, to pewnie Gulia nie miała racji. Nieustępliwy obraz tej kobiety w latach rozłąki przesłoniły nowe przeżycia: dwadzieścia dwie metody aktywnego śledztwa, budowa kolei w Kraju Norylskim, stalowe igraszki z ferdynandami, wreszcie zajmujące wyprawy w inny wymiar. Co prawda napisał do niej list przyjacielski, rześki, z zabawnym męskim humorem, z całkiem wyraźną aluzją: skoro los nie pozwolił nam się spotkać w czasach pokoju, to może w czasach wojny okaże się łaskawszy. Na szczęście go nie wysłał.

Dokąd? Nie miał adresu moskiewskiego. Przecież nie wyśle do sztabu: „Dowódca frontu, dla małżonki”. Co prawda można było wysłać do Srebrnego Boru, ale tę możliwość Wadim odsunął, udał, że nie wpadł na taki pomysł. Krótko mówiąc, list samarkandzki dołączył do rozproszonego zbioru niewysłanych listów, które mogłyby stanowić ciekawy materiał do badań nad marzycielstwem wyższych dowódców RChACz. W Samarkandzie pułkownik Wujnowicz szybko wracał do zdrowia. Powtórna operacja jamy brzusznej okazała się zbędna. Zregenerowała się wkrótce także noga, mógłby znowu z pistoletem iść na czołgi Trzeciej Rzeszy. Warto nadmienić, że Wadim w wieku czterdziestu trzech łat, podobnie jak jego prominentny przyjaciel, osiągnął szczyty męskości, jednak w odróżnieniu od Nikity, przygarbionego chudzielca, stanowił także ideał urody męskiej: siwiejące skronie, proste ramiona, chód według najlepszych tradycji rosyjskich gwardzistów. Kobiety z zaplecza - ledwo się ukazał w ich polu widzenia - z miejsca zapominały o swoim żałosnym bytowaniu, łykały haust powietrza, a później długo czule wzdychały. Teraz także, kiedy siedział pod pomnikiem Gogola, trzymając na wysuniętym kolanie mapnik, biegnące bulwarem studentki potykały się, zwalniały, jakby spodziewając się, że piękny pułkownik zaraz je zawoła i odchodziły powoli, robiąc szeptem uwagi, chichocząc i oglądając się. A pułkownik położył na mapniku trójkątny list i ołówkiem chemicznym zakreślał adres: „Moskwa, Ordynka 8, mieszkanie 18, Strepietowowie”. List był złożony w trójkąt, ponieważ koperty zniknęły ze świata, i wyglądał jak miliony innych przesyłek, które latały z frontu i z powrotem, należał on jednak do całkiem innej epoki. Właśnie ten list latem trzydziestego ósmego roku padł do stóp Nikity Gradowa z przejeżdżającego więziennego wagonu. Czytelnik, który zapomniał owe dawne wydarzenia, powinien sięgnąć do pierwszego tomu niniejszej opowieści i wrócić do ponurej rozmowy dwóch podpitych dowódców, po której Nikita prosi Wadima o dostarczenie listu do Moskwy. Wadim zdążył wówczas zajrzeć do domu przy afgańskiej granicy, gdzie go zabrano bezpośrednio z miejsca postoju pułku. Teraz, kiedy w Samarkandzie przeglądał w albumach Gulii dawne zdjęcia, wpadł mu w ręce ów więzienny trójkąt: „Ordynka 8, mieszk. 18, Strepietowowie”. List ów miał już sześć lat. Chociaż wtedy także pragnął wykonać prośbę nieznanego więźnia, jako że nienawidził Stalina i „całej tej bandy”, teraz, po wszystkim, co przeżył, zrozumiał bez żadnych politycznych emocji, co znaczy ten list dla nadawcy. Tego jesiennego dnia, sam na sam ze sobą, chociaż w obecności Gogola, postanowił wreszcie pojechać natychmiast do Zamoskworiecza i przekazać list. W przeciwnym razie może

się znowu zawieruszyć i zostać zapomniany i pozostanie po nim niewyraźne poczucie winy, chociaż sam nie potrafi określić jej przyczyn. Ruszył bulwarem do stacji metra „Pałac Rad”, skręcił na Wołchonkę i szedł prawą stroną, z przyjemnością patrząc na kolumnadę Muzeum Sztuk Pięknych. Na chodnikach stały długie kolejki po kartkowe przydziały artykułów spożywczych. Ludzie stali wytrwale, babcie przynosiły krzesła i skrzynki, siedziały wygodnie z robótkami na drutach. W każdej przyzwoitej moskiewskiej kolejce musiał być staruszekakademik z grubym tomem klasyki do czytania. Mijając kolejki, Wadim zawsze myślał o tym, jak długo jeszcze ludzie będą się męczyć. Ile złego uczyniliśmy wam swymi ideami i swoją bronią! A teraz zbliża się zwycięstwo, ocaleliśmy jako naród, ale jako naród niewolników, do diabła! Jak zwykle przeklęty „karaluch” wmanewruje nas w kolejną ślepą uliczkę. Po takiej wojnie nie można wywoływać powstania. I kto powstanie, kiedy laury zwycięstwa zgarnie najobrzydliwszy przestępca! „Za Ojczyznę, za Stalina!” - to bluźnierstwo jest powszechnie wpajane społeczeństwu. Teraz siedzi jak równy, ależ skąd - jak najwyższy wśród przywódców krajów demokratycznych! Co za diabelstwo! A nastroje w moskiewskich kolejkach jesienią czterdziestego trzeciego wcale nie były beznadziejne, raczej niezłe. Po raz pierwszy od dwóch lat zaczęto wydawać na kartki należne artykuły. Często przydzielano kaszę, olej słonecznikowy, czasami nawet konserwy wieprzowe i proszek jajeczny. Na dziecinne kartki można było czasem kupić płyn odżywczy Suflet. w ogóle zrobiło się jaśniej. Zamiast zaciemnienia co tydzień w niebie nad Moskwą ukazywały się oszałamiająco piękne samoloty! Oczy młodych kobiet spoglądały marząco. Co prawda mężczyźni kaleczyli się nadal, ale mimo to, a może właśnie dzięki temu, częściej bywali w towarzystwie. Na przykład niezastąpiony inwalida Andriusza z Siwcowego Wrażka. Niestrudzenie wykonuje na akordeone walc angielski Chmury na błękicie. I śpiewa wspaniałym głosem, całkiem jak Mark Bernes. Zasłuchała się cała kolejka, dziewczynki z Wołchonki już tańczą same, bez chłopaków. Spójrzcie, dziewczyny, jaki piękny oficer! Umieram, po prostu amant filmowy! - Czołem, towarzyszu pułkowniku! - Dzień dobry, dziewczynki! - uśmiechnął się Wadim. - Może pułkownik zatańczy z nami, na chybcika? - spytała najsprytniejsza. - Dopiero wyszedłem ze szpitala! - zaśmiał się. - Odwagi, pułkowniku! - wrzasnął Andriusza. - Tańcz, szalej, wojna wszystko przekreśli!

Wadim nagle zgarnął najsprytniejszą i wykonał kilka tanecznych kroków. „Chmury na błękicie, przypominają mi dom i morze...” Dziewczyna ze szczęścia zapomniała o wstydzie i wsparła główkę na udekorowanej orderami piersi. Ludzie śmiali się, klaskali. - Komu podarowałeś nogę, harmonisto? - spytał Wadim. - Guderianowi czy Mansteinowi? - Lądowaliśmy w Kerczu, pułkowniku - Andriusza zrobił do Wadima oko jak do kolegi. Tam zostawiłem kończynę ku chwale ojczyzny. Wadim z żalem pożegnał dziewczyny i już miał odejść, kiedy ktoś głośno powiedział jego imię: „Wadim Wujnowicz? Czyżby? Niemożliwe?” Nie zdążył się jeszcze odwrócić w kierunku głosu, niczym błyskawica przeszyła go świadomość, iż ten jesienny dzień jest dniem jego życia, w którym wszystko go dotyczy, on sam stanowi cząstkę tego, co go otacza - pachnącego już śniegiem wiatru od rzeki Moskwy, melancholijnych dźwięków akordeonu, dziewcząt z rozwianymi włosami, wysokich okien na parterze, zrozumiał, że za chwilę zdarzy się coś ważniejszego niż cała druga wojna światowa, a trójkątny list znowu nie zostanie przekazany. Odwrócił się. Z przeciwnej strony wzdłuż chodnika powoli, jak film w zwolnionym tempie, sunął jeszcze jeden zdobyczny akordeon, to znaczy osobowy mercedes. Profil kierowcy odwraca się ku niemu wrogo. Dystynkcje młodszego lejtnanta. Za kierowcą dwa ciemne samochodowe okna. „Zatrzymaj się!” woła ten sam głos. Teraz nie do niego, lecz do kierowcy. Ujęcie na chwilę nieruchomieje, później przez otwarte drzwiczki wysuwa się z tylnego siedzenia długa noga w jedwabnej pończosze, opięta dołem skomplikowanymi paskami pantofelka. To trwa wolniej, niżby wynikało z rytmu historycznego wydarzenia, za to w następnej chwili - jak wybuch - z drzwi samochodu wyfruwa zuchwała piękność. Na tle moskiewskiego ubóstwa wygląda to na chwyt filmowy - kontrastowy montaż. Piękność, w trzyczęściowym tweedowym kostiumie z futrem na ramionach, biegnie przez jezdnię - wcielenie filmowych marzeń, najlepsze cechy Lubow Orłowej i Deanny Durbin oślepiają oczy, kiedy się tak zbliża. „Wadimie!” Jeszcze jeden krok, jeszcze, teraz można poznać, że nie jest najmłodsza. „Wadimie!” Ale jakże piękna jest ta moja miłość! Wyciąga ręce. On je także wyciąga. Ich dłonie się stykają. Policzek przy policzku, przyjacielski pocałunek. Koniec filmu, nadeszło oszałamiające życie. - Wiedziałam, że się kiedyś spotkamy! - A ja byłem pewny, że dzisiaj ciebie spotkam! - Dzisiaj? - Tak, dzisiaj!

- Skąd mogłeś wiedzieć, że dzisiaj mnie spotkasz? - Sam nie wiem, ale byłem tego pewny. Po raz pierwszy w życiu mówili do siebie ty. Ona się śmiała, w kąciku ust wśród pereł błyszczała złota koronka jak miniaturowy grzybek. Weronika zawisła na jego ramieniu. Chodźmy już! Dokąd? Dokądkolwiek, chodźmy nad rzekę, muszę odetchnąć! Kierowca Szewczuk, któremu kazano czekać, wylazł z samochodu, by rozprostować nogi. Z ponurą miną zbliżył się do kolejki. Co to za laleczka? - Marszałka Gradowa osobista małżonka. Jej ekscelencja Weronika - odpowiedział Szewczuk ze swoim zwykłym cwaniackim uśmieszkiem i bez słowa pokazał inwalidzie pięść z wyprostowanym małym palcem i kciukiem, to znaczy zaproszenie na kielicha. Po kie licho było ściągać ją z Północy do stolicy, jeżeli do pierwszego lepszego pułkownika mówi po imieniu i w ogóle, kurna, lubi się zabawić? Podmuchy wiatru rzeźbiły na lustrze rzecznym chwilowe płachty drobnych fal. Spoza rzeki spoglądał na nich ogromny portret Stalina, zawieszony na fasadzie DomuPrawki. Weronika pierwszy raz dotykała Wadima biodrem, wargi przysunięte do ucha szeptały: - Jesteście, pułkowniku, w niewoli! Krok w bok, a strzelę bez ostrzeżenie! Podczas kilku dni pobytu w Moskwie Wadim wałęsał się po Arbacie. Wydawało mu się, że Weronika najpewniej mieszka teraz właśnie w arbackich zaułkach. W wyobraźni widział ją z rozwianymi włosami gdzieś nieopodal teatru Wachtangowa albo na Bulwarnom Kolce. Mieszkanie Gradowów znajdować się miało w modernistycznej kamienicy z początku wieku, to znaczy z okresu, kiedy się rozpoczynał romans Wadima - mówiąc ironicznie - niewielki, długości życia i platoniczny. Okazało się, że Gradowowie przenieśli się teraz do najelegantszego centrum stolicy, do wspaniałego domu z marmurowym cokołem i rzeźbami na dachu przedstawiającymi ludzi pracy. Z okien marszałkowskiego gabinetu, kiedy się stało przy nich blisko, widać było mur kremlowski i dwie wieże arsenału. Regały z książkami zdobił portret marszałka w narzuconym na ramiona szynelu, jeszcze z dystynkcjami generalskimi. Pewnie zdjęcie robił jakiś słynny frontowy fotoreporter, na przykład Baltermanc, w chwili, kiedy generał ze swego miejsca dowodzenia obserwował przemieszczanie wojska. Twarz o zmrużonych oczach, głębokich pionowych fałdach na policzkach, nie wyrażała nic poza bojowym skupieniem. Wadim wiedział oczywiście, że Weronika i Nikita dawno się od siebie oddalili. Na samym początku, kiedy przyjechał z łagru do armii czynnej, Nikita pewnego wieczoru zaprosił go do

schronu na kolację. Popijali tęgo i rozmawiali o różnych sprawach, ale ilekroć rozmowa zbliżała się do Weroniki, Nikita gwałtownie, prawie demonstracyjnie zmieniał temat. Jakiś czas później w sztabie zjawiła się ładniutka kobietka, Taśka Pyżykowa. Dowódca nigdy nie ukrywał frontowego romansu, przeciwnie, chyba nie miał nic przeciwko temu, by Tasię nazywano szefową. Ploteczki o tych historiach „na górze” docierały do dywizjonu artylerii. Ludek okopowy uwielbiał pogaduszki łóżkowe. Wydaje się jednak, że określenie „sprawy łóżkowe” jest względne, dzięki nim bowiem można bodaj na krótko zapomnieć o koszmarnym zajęciu „niszczeniu stanu liczebnego armii i techniki”. Wadima nie wiadomo dlaczego irytowała obecność w sztabie marzenia żołnierza - Tasi Pyżykowej. Ja bym nie zrobił czegoś takiego, myślał. Gdybym w latach dwudziestych wykazał więcej charakteru i odbił Nikicie Weronikę, nigdy by się nie znalazła w tak dwuznacznej sytuacji. Nigdy bym jej nie poniżył. Cokolwiek by zrobiła, zrozumiałbym i przebaczył. Ich romantyka rozwiała się, zniknęła, to oczywiste. Z nami byłoby inaczej. Hołubiąc przez całe życie z daleka obraz idealnej miłości, zapomniał o emocjach, jakie budziła w nim obecność Weroniki, jakim onanistycznym scenom patronowała. I oto są sam na sam, nie ma już przy niej Nikity, portret na regale jest tylko dziełem sztuki fotograficznej. Weronika wlała do dużych pucharów płyn prozaiczny i ciemny, pod kolor dębowej boazerii. Koniak. Prawdziwy koniak Erewan! - Za nasze spotkanie! Bottoms up, dear comradeinarms! - Dlaczego po angielsku? - uśmiechnął się. Pobiegła po dywanie do drzwi, przekręciła klucz, zaśmiała się przez ramię.. - Uczę się! Żeby się porozumiewać z sojusznikami! Dalej wydarzenia rozwijały się naturalnie, by nie rzec banalnie. Jednak słowo to wygnane zostało przez pierwsze takty koniakowej uwertury. On rozpinał bluzeczkę. Ona pomagała, podnosiła ramiona, odwracała się plecami. Nie mógł sobie poradzić z haftkami od stanika, z przejęcia drżały mu ręce. Śmiała się spękanymi wargami, uwalniając swoje piersi. Kiedy ujrzał dwa żywe różowe stworzenia, o których tak długo marzył, padł na klęczki i wtulił twarz w jej łono. Drżała, wichrzyła mu czuprynę, potem zaczęła podnosić spódnicę, ściągając w dół coś jedwabistego, obramowanego pienistą koronką. Nie obyło się, niestety, bez komplikacji. Wadim uświadomił sobie, że pora się rozebrać, wszak nie weźmie w ramiona bogdanki, mając na sobie sukienny mundur i nielicho wyświechtane szewiotowe bryczesy. Zabrał się więc do ściągania

butów. Przyciasne chromowe cholewki zaparły się na mur. Szarpiąc wściekle za obcas i czubek, skakał na jednej nodze. Czekała nago, siedząc w kącie, odwracała wzrok od swego kiplingowskiego bohatera, czasem jednak rzucała na niego stropione spojrzenia. Jeden but w końcu udało się szczęśliwie ściągnąć razem ze skarpetką. Druga skarpetka się utrzymała, ale romantyki z tego powodu nie przybyło, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że w walizce pułkownika były ledwie dwie pary skarpetek. Wadim zaczął zdejmować bryczesy, przypomniał sobie jednak, że kalesony są mało estetyczne i nie najświeższe. Zlodowaciał z rozpaczy i ściągnął spodnie razem z kalesonami. Krótko mówiąc, po tych niezręcznych, jeżeli nie haniebnych perypetiach tylko koniak mógł im przywrócić boski zawrót głowy. Jednak iść w takim stanie po butelkę było nie tylko niezręcznie, ale po prostu wstyd, rzucił się więc do niej, jakby chcąc dowieść, że ciągle płonie namiętnością, ściskał ją, jak szalony całował po całym ciele, ale wypadło to jakoś nienaturalnie. Niewłaściwie się zachowuje, myślała Weronika. Powinien był zwyczajnie wypierdolić mnie z marszu, jak mówią wojskowi, to znaczy tak, jak to sobie wyobrażałam: jestem sama w półmroku, wchodzi Wadim, spokojnie odpina pas... A skoro zaczął od czułości, nie powinien się teraz rzucać, lecz przeciągać pieszczoty w nieskończoność, aż do wyczerpania... „O, jakżeś mnie znużyła i uszczęśliwiła...” Ja chyba także zachowuję się nie tak, jak należy, nie zasłoniłam okna, nie wiadomo, dlaczego nie mam odwagi wziąć sprawy w swoje ręce. Ostatecznie w usta... Później długo leżeli w milczeniu. Skórzana kanapa była trochę za wąska, noga Wadima zwisała na podłogę. Weronika przesunęła dłonią po bliznach na jego brzuchu. - Byłeś ciężko ranny - powiedziała. - Wyciągnęli mnie z piekła - odrzekł, zaczął opowiadać o ranie, ale zaciął się, mogło to wyglądać na usprawiedliwianie niezręczności. - Mój kochany - szepnęła. Wargi Weroniki powoli wędrowały po jego twarzy. Był wzruszony. Ona wszystko rozumie, prawdziwa kobieta, nie jakaś dziewczynka. Chyba znowu się zbliża, wzbiera. „Święty ogień”, jak mawiali zbereźnicy - klasycy romantyzmu, teraz to wypadnie inaczej. W tym momencie Weronika zręcznie przelazła przez niego i pobiegła po dywanie, zbierając po drodze swoją garderobę. Nim się spostrzegł, już prawie ubrana siedziała na krawędzi stołu obok butelki koniaku. - Ubieraj się, niedługo wrócą dzieci!

Kiedy się ubierał w swoje szewioty, sukno i chrom, wychyliła duszkiem pół pucharu bottoms up! - i zapaliła amerykańskiego papierosa, Chesterfielda z hojnego marszałkowskiego przydziału. - Nawiasem mówiąc, Wadimie - odezwała się światowym tonem - jutro kończę czterdzieści lat. Czy możesz to sobie przedstawić? Ja nie mogę! Podniósł swój puchar. - Jeszcze długo będziesz młoda, Weroniko! - Tak myślisz? - spytała z wielkim zainteresowaniem. Smutek wypierał z niego duszę, zajmując jej miejsce. Zaskoczona dusza kwitowała gdzieś pod sufitem jak flaga antyhitlerowskiej koalicji. - Gdzie jest teraz twoja rodzina? - spytała Weronika. - Jak Gulia? Zdaje się, że nigdy nie mówiłem jej imienia żony, pomyślał i zaczął opowiadać, że po aresztowaniu go Gulia dwa lata mieszkała w Taszkiencie z przyjacielem swego ojca, miejscowym partyjnym dygnitarzem, zdecydowała się już na przeprowadzenie rozwodu z „wrogiem ludu”, kiedy nagle nastąpił w niej jakiś przełom moralny, rzuciła swego aparatczyka i przeniosła się do Samarkandy, gdzie dostała skromną nauczycielską posadę. Tam się spotkali. Dowództwo zawiadomiło ją, że mąż przebywa w miejscowym szpitalu. - Czy spotkanie było dobre? - spytała Weronika. Nie wiedział, co odpowiedzieć. - Tak... wiesz, przebaczyłem jej wszystko, a po prawdzie, co miałem przebaczać?... Wiesz, Weroniko, pomieszała mi się skala wartości... Kiwnęła głową. - To wojna sprawiła. Wszystkich nas dobrze przefasonowała, w większym nawet stopniu niż łagry... Tak to. Wiesz, my z Nikitą spotkaliśmy się niedobrze... - Wiem - powiedział. - Skąd? - krzyknęła. Ten krzyk, zrozumiał Wadim, który wyrwał się jakby pod wpływem gwałtownego fizycznego bólu, świadczył, że to ważny, może najważniejszy temat jej obecnego życia, zawierający w sobie podtemat lub, jak kto chce, nadtemat, sformułowany w pytaniu „Skąd?”, kto rozpowszechnia te informacje? Wzruszył ramionami. - Znikąd. Po prostu domyśliłem się z twoich i jego półsłówek. - Czy często... widujesz się z Nikitą? - jej dłoń pospiesznie opróżniała butelkę Erewanu.

Nim zdążył odpowiedzieć, w głębi mieszkania trzasnęły drzwi i dały się słyszeć szybkie kroki. - Borys! - zawołała i pobiegła spotkać syna. Wadim powoli poszedł za nią. Po drodze obejrzał się w lustrze. Chyba w porządku, nie widać żadnych tasiemek. Siedemnastoletni Borys Czwarty miał na sobie nowiutką marynarską kurtkę. Krótko ścięte mokre włosy z przedziałkiem były starannie przyczesane. Wszystkie mięśnie twarzy wyrażają skupienie, widocznie mina odzwierciedlająca powagę całkowitą i ostateczną została niedawno opanowana. - Spójrz, Borysie, poznajesz wujka Wadima? - spytała Weronika frywolnym tonem, jakby rola matki dorosłego syna sprawiała jej przykrość. - Niestety nie - bardzo poważnie odpowiedział Borys Czwarty i równie poważnie i grzecznie ukłonił się frontowemu pułkownikowi, na którego mundurze widniała żółta naszywka, świadectwo odniesionej ciężkiej rany. - A pułkownik razem z twoim tatusiem... jeszcze w czasie wojny domowej... z kawalerzystami... Chciałam powiedzieć, że „... kłusem do natarcia szli...” - ciągnęła wesolutko Weronika. Chłopak skrzywił się lekko z powodu pijackich nutek w głosie matki. Wadim wyciągnął do niego dłoń. - Cieszę się, że ciebie widzę, Borysie, jesteś już prawie dorosły. Wymienili uścisk dłoni. - Ja także się cieszę - rzekł Borys Czwarty. - Przypominam,sobie teraz, pan jest Wujnowiczem. Przepraszam, nie poznałem od razu - otworzył drzwi do swego pokoju przepraszam. - Masz mokre włosy?! - zawołała matka. - Dlaczego jesteś bez czapki? Bez słowa zamknął drzwi. - Chodzi na naukę sambo - powiedziała Weronika. - Wiesz, drżę ze strachu o niego. Widzisz, jaki poważny? Mam wrażenie, że postanowił rzucić szkołę i iść na front. - Nie ma tam nic do roboty - powiedział ponuro Wadim. - Chłopcy w jego wieku nie powinni się pchać do tego bagna, jeżeli można poradzić sobie bez nich. Stali w dwóch kątach wielkiego przedpokoju i patrzyli na siebie. Obezwładniało ich coraz

większe zmieszanie, zakłopotanie. To, co niedawno zaszło między nimi, nie tylko nie zbliżyło, lecz przeciwnie, zburzyło ich zamek na lodzie. - No cóż, Wadimie - odezwała się Weronika. - Cóż... Nietrudno było rozszyfrować, o co jej chodzi, idź już, zmykaj, przedstawienie skończone... - W nocy odlatuję na front - powiedział. Mówił to całkiem zwyczajnie, a jednak oboje wyczuli coś rażącego w tych słowach. Scena przypominała początek radzieckiego filmu z nowej sentymentalnej szkoły. Weronika westchnęła. - A jutro przyleci Nikitą. Znowu to samo: ewakuowany Mosfilm. - Na urodziny? - spytał. Zaśmiała się wyzywająco, ale ironia nie jego dotyczyła. - Wydarzenie stokrotnie ważniejsze, niż jakieś zakichane urodziny! No cóż, Wadimie, idź już... - nagle speszona przeżegnała go z daleka. - Jak się mówi, niech Bóg ma ciebie w swej opiece. Nie zapominaj... - Dziwnie się ułożyło - wybełkotał. - Wojna - powiedziała ze smutkiem. Przez marszałkowski przedpokój pofrunął pocałunek. Widocznie fizyczny dotyk uznano za niemożliwy. Po wyjściu z windy na parterze ujrzał opartą o marmurową ścianę zwalistą postać młodszego lejtnanta. Złodziejski pysk z papierosem przylepionym do dolnej wargi. Dym pachnący lendlisem. Wadim nie od razu poznał kierowcę Weroniki. Poznawszy odwrócił się. Kierowca bezczelnie wbił w niego wzrok. Raczej ochroniarz niż złodziej. Po prawdzie takie pyski spotyka się na każdym kroku. W pewnym sensie ważny typ etniczny. Nie ma ich tylko wśród jeńców niemieckich. Tam gestapowcy należą do innego typu etnicznego. Czyż nie jesteśmy w potrzasku, my wszyscy, którzy walczymy za ojczyznę? Ledwo wyjdziemy poza strefę walk, natychmiast otaczają nas gęby takie jak tych, którzy torturowali mnie pod obrazemA/iai wiecznym pokojem albo pędzili kolbami do kopalni... Więc za nich walczyłem?... - Dlaczego nie salutujecie? - powiedział, usiłując opanować nienawiść. Sługus, nie zmieniając postawy, podniósł z bezczelnym uśmiechem dłoń do lakierowanego daszka. Wojskowe pozdrowienie w tym wydaniu zakrawało na drwiny. Nie warto wdawać się w

awanturę z takim gównem. Kiedy wyszedł na ulicę, owionął go porywisty, zachodni, to znaczy frontowy wiatr. Bywa tak czasem. Wychodzisz z domu, gdzie panuje duchota, sam również skwaśniałeś ze smutku, a na ulicy wstępuje w ciebie nowy duch. Zaczynasz wierzyć, że czeka cię jeszcze coś dobrego w życiu. W nocy na lotnisku, idąc z workiem na rzeczy do douglasa, ciągle jeszcze przeżywał uniesienie, poczucie pełni życia. Białe obłoki szybko płynęły na ciemnym, głębokim niebie. Ich cienie sunęły przez lotnisko, przez szeregi transportowych douglasów unoszących do księżyca pyski niczym pyski delfinów. Wspólna potęga w księżycowej poświacie. Pułkownik artylerii wraca na front. Kontrnatarcie trwa. Kiedy byli w powietrzu, oparty o wibrującą ścianę powtarzał w myśli dwie linijki wiersza. Nie pamiętał autora, początku ani zakończenia. Wydawało mu się, że pochodziły z powieści Aleksego Tołstoja Droga przez mękę... ... O miłości moja niedokończona, W sercu powoli wygasa czułość..... O miłości moja niedokończona, W sercu powoli wygasa czułość..... O miłości moja niedokończona, W sercu powoli wygasa czułość... XIV Tańczymy walca na Kremlu Całą następną dobę, kiedy pułkownik Wujnowicz przedostawał się do rejonu dyslokacji swego dywizjonu, w twierdzy Kreml, która znajduje się na wzgórzu Borowieckim w centrum rosyjskiej stolicy, trwały gorączkowe przygotowania do ważnego i uroczystego wydarzenia. W momencie, kiedy, w głównym schronie ordynansi zaczynali kroić niemieckimi bagnetami amerykańską mielonkę, a oficerowie, którzy przybyli, by przywitać ukochanego dowódcę, radośnie zacierali ręce nad butlami spirytusu, na Kremlu otworzyły się rzeźbione podwoje sali Gieorgijewskiej, goście tłumnie weszli pod rozjarzone żyrandole i z ożywieniem jęli się ustawiać wokół bardzo połyskliwej i ogromnej płaszczyzny stołów ustawionych w podkowę. To było owo wydarzenie, które Weronika oceniła stokrotnie wyżej od własnego - diabli nadali - niezbyt miłego jubileuszu, mianowicie bankiet na cześć delegacji zachodnich sojuszników. W składzie delegacji Stanów Zjednoczonych i walczącej Francji byli sami wyżsi oficerowie, wśród nich przedstawiciele generałów Eisenhowera i de Gaulle’a, na czele delegacji brytyjskiej przybył sam feldmarszałek Montgomery, słynny Monty, który w piaskach libijskich przechytrzył „lisa pustyni” Rommla. Monty podczas pertraktacji nieoficjalnie uważany był za szefa strony

zachodniej. - Jaki przystojny! - wskazywały go wzrokiem marszałkowe. - Nieprawdaż, Weroniko Aleksandrowno, że to przystojny mężczyzna? Weronika klepnęła się dłonią w biodro. - Do diabła, trudno się od razu zorientować!

1 Niebywałe, na dworze kremlowskim zapanowała nowa moda: generalicję zapraszano na bankiet wraz z małżonkami. Generałowe i marszałkowe rozglądały się ciekawie. Chyba bardziej interesowała je Weronika Gradowa niż sojusznicy z Zachodu. Od dwu dni w Kwaterze Głównej trwały wspólne narady. Byli na nich obecni dowódcy frontów i flot. Głównym tematem były, naturalnie, terminy utworzenia drugiego frontu w Europie. Rosjanie cisnęli: jak najszybciej, jak długo mamy dźwigać na barkach cały ciężar wojny. Goście z zachodu uśmiechali się: oczywiście, trwają intensywne przygotowania, jednak w gruncie rzeczy drugi front istnieje, Włochy zostały unieszkodliwione. Rosjanie grzecznie machali rękami, nie wiadomo dlaczego Włoch nie traktowano poważnie. Wódz naczelny demonstrował wyższą szkołę jazdy w dyplomacji: „Spodziewamy się, że Niemcy hitlerowskie wkrótce podzielą los rozzuchwalonego włoskiego faszyzmu”. - Powiedz, Wiko, kto ci się tu podoba najbardziej? - dopytywała się szeptem Koniewa. Nikita Borysowicz robił oko do swej niebezpiecznie wydekoltowanej małżonki: nie daj się sprowokować. - Na przykład ten - Weronika wysunęła podbródek w kierunku postawnego generała w mundurze nieznanej formacji, który wyglądał jak cudzoziemski Wadim Wujnowicz. - Ten? - paluszkami z rozczarowaniem ujawniły wybrańca marszałkowej. - To przecież Francuz! - Z zawodu Francuz, ale z powołania prawdziwy mężczyzna! - oponowała Weronika. Podobno na Syberii występowała w operetce. Znamy te syberyjskie operetki, rozmawiały szeptem generałowe i marszałkowe. Na przyjęciu panował świetny nastrój. Pewnie taki sam wspaniały nastrój panował na berlińskich przyjęciach jesienią 1941 roku. Bankiet wydano po szeregu pomyślnych batalii, takich jak: Stalingrad, łuk kurski, forsowanie Dniepru, El Alamein, lądowanie na Sycylii, kształtowanie się nieogarnionego teatru działań wojennych na Pacyfiku.

Mówiono, że w najbliższej przyszłości spotka się Wielka Trójka, by dokonać podsumowania i naszkicować plany końcowego (końcowego - tak właśnie! - cieszcie się narody, mać waszą w te i we wte!) etapu wojny. Oczywiście nikt nie wiedział, gdzie się spotkanie odbędzie. Wymieniano Kair, Casablankę, Teheran, nie wykluczano jednak Moskwy, ponieważ powszechnie znana była niechęć Wujka Joe do podróży poza granice swego kraju. Możliwe więc, że przylecą do Moskwy Roosevelt swoją „świętą krową” i Churchill bombowcem sterling, który jest dumą Królewskich Sił Powietrznych. W końcu usadowili się przy stołach, gospodarze radzieccy przy zewnętrznej stronie podkowy, goście i dyplomaci z żonami (o ile takowe były, bo nie brakowało facetów bezżennych) przy wewnętrznej, by mogli zakosztować rosyjskiej gościnności w samym jej sercu. Marszałkowie skrzyli się od orderów. Wyglądamy niczym choinki noworoczne, irytował się Nikita Gradów, sojusznicy zamiast orderów noszą dyskretne baretki. Koniecznie trzeba u nas wprowadzić takie baretki. Żeby oficerowie nie musieli dźwigać zwałów idiotycznych ozdób. Szyję podpierała mu marszałkowska gwiazda ze szmaragdów. Ciekawa jest historia jego niedawnego awansu na najwyższy stopień wojskowy. W Kwaterze Głównej odbywała się narada poświęcona szerokiej operacji, mającej na celu wyjście na Dniepr. Brali w niej udział członkowie Komitetu Obrony Związku Radzieckiego, czyli partyjnorządowa góra. Decydujący cios miały zadać Niemcom siły Frontu Rezerwowego, którymi dowodził Gradów. Stalin cybuchem fajki wskazał na mapie miejsce, w którym potęga ludzi i stali powinna się zwalić na Niemców. Był to wąski korytarz pomiędzy bagnami i lasami niedostępnymi dla techniki. Oczywiście Niemcy urządzą tu krwawą jatkę. - Czy przygotowaliście szczegółowe opracowanie operacji, towarzyszu Gradów? - spytał Stalin. Okrągłe, proste zdania - skutek nieidealnego opanowania języka narodu idealnie opanowanego - od dawna działały jak paraliżująca hipnoza. Nikita Borysowicz rozłożył swoje mapy. Zgodnie z jego propozycją tylko połowa wojsk Frontu Rezerwowego zmierza do złowieszczego korytarza, druga połowa po wykonaniu stukilometrowego marszu na północ atakuje wroga przez inny korytarz topograficzny. - Dzięki temu, towarzyszu Stalin, będziemy mogli wprowadzić do walki większe siły i jednocześnie uniemożliwimy wrogowi przerzucenie wsparcia z jednego odcinka na drugi. Obecni milczeli. Propozycja generała Gradowa była sprzeczna z podstawową taktyczną doktryną o rozpoczynaniu każdego większego natarcia jednym zmasowanym uderzeniem, a co

¦ ważniejsze - była także sprzeczna ze sformułowanymi już sugestiami Wodza Naczelnego. „Oszczędza żołnierzyków. Zabiega o popularność” - z irytacją myślał Żuków, ale się nie odezwał. Stalin przycisnął teraz cybuch do mapy. Kropla nikotyny zostawiła na niej wyraźna plamę. - Należy przełamać obronę w jednym miejscu! - Przełamanie obrony w dwóch sektorach zapewni nam przewagę pod różnymi względami nie zgodził się Gradów. Gradów się nie zgodził! Z kim? Na naradach w Kwaterze Głównej od dawna zapanował pewien zwyczaj. Po zahamowaniu haniebnej ucieczki w czterdziestym pierwszym roku i obronie Moskwy Stalin zaczął z większym szacunkiem traktować wyższych dowódców. Bydlę rozumiało, że ludzie ci, ratując swój kraj, ratują również jego ukochaną komunę. Zwykle umożliwiał wszystkim przedstawienie swoich poglądów, tolerował najostrzejszą dyskusję, słuchał uważnie, zadawał pytania, ale kiedy się sam wypowiedział, dyskusja była skończona. W tym przypadku Stalin przedstawił już swoje zdanie, teraz plan Gradowa stanowił, a raczej mógł zostać zrozumiany jako podważenie autorytetu wielkiego wodza. - Nie widzę żadnej przewagi! - prychnął z irytacją. Nikita zauważył wymianę spojrzeń między Mołotowem i Malenkowem i błysk ślepych szkiełek Berii. Koniec, pomyślał, chyba nie ma szans na wyjście z groźnej sytuacji. Widocznie tęskni za mną kopalnia. - Trzy dni myślałem o tej operacji, towarzyszu Stalin - powiedział. Wszyscy byli zdumieni, ponieważ powiedział to dość zimno. - Widocznie za mało myśleliście, Gradów! - dyktator podniósł odrobinę głos. - Weźcie swoje mapy i idźcie się zastanowić! Nikita z rulonem map pod pachą wyszedł do sąsiedniego pokoju, gdzie z sufitu spoglądał zaaferowany amorek, na poły zasłonięty żyrandolem. Biegali po korytarzu adiutanci. Zjawił się natychmiast szef sztabu Nikity, zastępca do spraw zaplecza, trzech dowódców armii i człowiek znienawidzony i głęboko pogardzany, przysłany jeszcze latem czterdziestego drugiego roku na stanowisko szefa zarządu politycznego, generał major Siemion Sawieliewicz Strojło. Jeszcze teraz patrząc na Strojłę, całkiem łysego, wyglądającego bardzo statecznie, Nikita nie mógł zapomnieć pogardy, jaką miał dla niego w latach młodości. Rozumiał oczywiście, że komisarz z upoważnienia góry pełni przy nim obowiązki szpiega, ale najbardziej irytowało go wspomnienie o związku ukochanej, natchnionej i zwariowanej Ninki z tym „reprezentantem

proletariatu”. Cały sztab Nikity wiedział już, że planu nie przyjęto, zażądano dopracowania, jednak nie wszyscy się orientowali, że wydarzyła się rzecz niesłychana, dowódca frontu przeciwstawił się samemu Wodzowi Naczelnemu. Nikita uważnie obserwował swoich współpracowników. Wszyscy byli podenerwowani, prócz - jak się zdaje - Paszki Rotmistrowa. Co się z ludźmi dzieje? Na froncie trzymają się twardo pod ostrzałem, a tu drżą przy lada skrzypnięciu. Wobec obcych - orły, a wobec swoich - tchórzliwe króliczki. Jaki mrok zasnuł świadomość Rosjan? Jakaś przerażająca idea hańby, związanej z szyderstwem, może ukryty lęk przed torturami? Pięciu mężczyzn przed nim spływało potem niby grube woskowe świece. Tylko Paweł Rotmistrow, dowódca Piątej Gwardyjskiej Armii Czołgów, spokojnie skubał wąsik, przecierał inteligenckie okularki i chyba się nawet uśmiechał. On pierwszy poparł pomysł Nikity o rozdzieleniu natarcia i, jak się zdaje, nie miał zamiaru się wycofać. Strojło poszedł do okna, wyjął papierośnicę. - Sztachnijmy się, Nikito! Kretyn, nie zważając na nic, usiłował pokazać, że łączą go z dowódcą frontu szczególne stosunki. Jakby nie wiedział, że ciągle domagam się odwołania go. Nie o szpiegowanie rzecz jasna chodzi, lecz o nieudolność. Szpiedzy u nas jak zawsze cieszą się uznaniem, a głupcy na razie - pewnie ze względu na wojnę - nie. Widocznie tępak Strojło wyobraża sobie, że zaraz staniemy we dwóch przy oknie, jak dwaj ludzie najbliżsi sobie z całego towarzystwa, cieszący się zaufaniem partii, dowódca i szef zarządu politycznego. - Z jakiej racji mam się z wami sztachać? - spytał z nieukrywaną wrogością i wyniosłością. Sztachajcie się sami, Siemionie Sawieliewiczu. Rozłożył przed sztabowcami mapy i przykrył dłonią przeklęty korytarz, w którym mieli oddać życie jego żołnierze, mniej więcej trzydzieści procent stanu osobowego. Kiedy go znowu poproszono do sanktuarium, Stalin spytał szorstko: - No jak tam, przemyśleliście, generale? - Tak jest, towarzyszu Stalin - wesoło zameldował Nikita. Wszyscy się uśmiechali, szczególnie członkowie politbiura. Facet trochę się stawiał, ale zrozumiał, że nie mą racji. Logika partii i jej wodza jest niezwyciężona. Nawet Żuków uśmiechnął się półgębkiem. „Zestrachał się gówniarz” - pomyślał. - Więc wymierzamy jedno potężne uderzenie? - Stalin cybuchem fajki wskazał korytarz.

Intonacja zdania była jednak pytająca. - Dwa uderzenia byłyby bardziej pożądane, towarzyszu Stalin - tym samym wesołym tonem ulubionego ucznia powiedział Gradów, jakby zapraszał ulubionego nauczyciela do pojedynku. Twarze obecnych skamieniały. Stalin, zamyślony, stał kilka chwil nad mapą. Nikita nie miał pewności, czy wódz widział na niej to, co należało ujrzeć. - Wyjdźcie, Gradów - powiedział strasznym, grobowym głosem. Potem podniósł głowę, spojrzał na zbladłego nagle młodego generała i już ze zwykłą irytacją skinieniem zdrowej ręki kazał mu wyjść. - Idźcie, pomyślcie jeszcze, nie trzeba się upierać! Nikita znowu zwinął swój majdan i udał się do pokoju pod amorkiem, który w myśli nazwał przedsionkiem łaźni. Za nim wyszli Mołotow i Malenkow. Ten ostatni, młody chłop o wyglądzie eunucha, naskoczył na Nikitę: - Zwariowaliście, Gradów? Czy zdajecie sobie sprawę, z kim dyskutujecie? Sprzeciwiacie się towarzyszowi Stalinowi? Mołotow ujął Nikitę pod rękę, pociągnął do okna. Jego twarz jak garść kamieni, w milczeniu sterczała jakiś czas przed Nikita. Tymczasem za oknem na tle nieba, w barwach zachodzącego słońca szalało stadko ptaków. W końcu kamienie przemówiły. - Jak się miewa ojciec, Nikito Borysowiczu? Dziwny początek rozmowy, pomyślał Nikita, tak jakby chciał podkreślić, że jest nie tylko Mołotowem, lecz także Skriabinem. - Dziękuję, Wiaczesławie Michajłowiczu. Ojciec jest zdrów. Pracuje w zarządzie sanitarnomedycznym armii. - Tak, wiem o tym. Bardzo szanuję pańskiego ojca jako lekarza i człowieka radzieckiego, prawdziwego patriotę - i dodał tym samym życzliwym tonem: - Trzeba się zgodzić ze zdaniem towarzysza Stalina, Nikito Borysowiczu. Nie ma innego wyjścia. Nikita przeniósł wzrok z życzliwych kamieni na ponurą pulchność Malenkowa i pomyślał, że nawet tutaj, na szczytach władzy funkcjonuje znany mu układ: zły śledczy - dobry śledczy. I wszyscy jesteśmy jak dawniej więźniami, bez względu na władzę, którą mamy nad innymi więźniami. Piętnaście minut później wezwano go znowu do „łaźni”. - No cóż, generale Gradów, zrozumieliście, że jedno potężne uderzenie jest lepsze niż dwa słabsze? - spytał Stalin. Wydawało się, że był w lepszym nastroju, promieniał niezrozumiałym

humorem. - Dwa mocne uderzenia są lepsze niż jedno mocne uderzenie, towarzyszu Stalin. - Gradów rozłożył ręce, dając do zrozumienia, że nikt go nie przekona, iż jest inaczej. Chętnie sprawiłbym wam przyjemność, ale nie mogę. - Więc które z tych waszych dwóch mocnych uderzeń - głos Stalina wzniósł się nagle będzie głównym? - Oba będą główne, towarzyszu Stalin - Nikita zasłonił rękami miejsca na mapie, którymi miały się posuwać jego dwa „główne” uderzenia. Stalin odszedł od stołu, zaczął spacerować na uboczu, pykając fajkę, jakby zapomniał o obecności osób postronnych. Nikita usiadł na krześle. Ludzie wokół nie bez ciekawości czekali na rozwiązanie dramatycznej sytuacji, chcieli wiedzieć, w jakich okolicznościach spadnie głowa generała pułkownika, jak on pokuśtyka do wyjścia, niosąc pod pachą nierozsądną głowę. Stalin zaszedł Gradowa od tyłu i kręcił się tam. Swego czasu Zinowiew, kiedy zjawiał się Koba, miał wrażenie, że obok przemknął dziki kot. Nikicie zaś wydawało się, że skrada się ku niemu prawdziwy brzydko pachnący tygrys. Nagle dłoń Stalina spoczęła na jego złotym naramienniku z trzema gwiazdami. - No cóż, towarzysze, zaufamy Gradowowi. Towarzysz Gradów jest doświadczonym dowódcą. Praktyka dowiodła, że doskonale zna możliwości bojowe swoich podkomendnych, a także możliwości wroga. Niech na polu walki udowodni, że ma rację. A w ogóle muszę powiedzieć, że podobają mi się dowódcy, którzy potrafią bronić swego punktu widzenia... Zaskakujący koniec jeszcze jednego kremlowskiego spektaklu obecni przyjęli z ogromną ulgą, niemal z uczuciem szczęścia. Stalin, jak przystało na doświadczonego konstruktora dramatycznych sytuacji, widocznie zrozumiał, że ustępstwo nie tylko nie podważy jego tamerlanowskiego

autorytetu,

lecz

przeciwnie,

wzbogaci

jego

aureolę

jako

mistrza

oszołamiających finałów. Niewykluczone zresztą, że rzeczywiście uznał rację doświadczonego dowódcy, uwierzył w jego teorię rozwoju operacji „Kutuzow”. Być może, iż żywił pewną sympatię do tego generała. Może zapomniał już, że ma do czynienia z byłym „wrogiem ludu”, członkiem wprawdzie nie istniejącego, lecz w porę zlikwidowanego wojskowego spisku, a samo nazwisko „Gradów” brzmiało w jego odczuciu sympatycznie, budziło ufność, wyzwalało pozytywną energię, podobnie jak nazwisko jego ojca, wybitnego radzieckiego - podkreślam, towarzysze, naszego radzieckiego - profesora.

Tak czy inaczej, po tym jak Front Rezerwowy nieoczekiwanie dwoma nurtami wbił się w styk między Drugim Białoruskim Frontem i Trzecim Białoruskim Frontem, podzielił i porozrzucał formacje generała feldmarszałka Buscha i generała pułkownika Reinhardta, otwierając ogromny obszar dla prawie całkiem swobodnego natarcia, Nikita został uhonorowany awansem dotąd nie stosowanym: przeskoczywszy stopień generała armii został marszałkiem Związku Radzieckiego. Teraz podczas bankietu na Kremlu cały czas czuł bezcenną gwiazdę marszałkowską na grdyce. Chyba gwiazda przyciąga powszechną uwagę. Czy nie nazbyt szybko wdrapałem się tak wysoko? Jak brzmiała mądrość ludowa, którą niegdyś cytowała Agasza? „Im wyżej się wdrapiesz, Nikito, tym bardziej będzie bolało, kiedy spadniesz”. Naprzeciwko siedziało kilku sojuszniczych oficerów, którzy zerkali na Gradowów i wymieniali między sobą uwagi. Naturalnie bankiet otworzył Wódz Naczelny, człowiek w tym samym stopniu co Nikita, marszałek Józef Stalin. Ledwo w rozgwarze uczty rozległ się jego hipnotyzujący głos, natychmiast zapadła cisza: - Panie i panowie! Drodzy towarzysze! Pozwólcie mi wznieść toast za naszych bohaterskich sojuszników, za siły zbrojne Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych Ameryki i Walczącej Francji! Wstali hałaśliwie. Oficerowie brzęknęli orderami, panie szeleściły jedwabiami i aksamitami. Zadzwoniły nad stołem puchary. „Tamten profesor Ustriałow byłby w tej chwili szczęśliwy” pomyślał dziennikarz Thowsend Raston. Dopiero dzisiaj rano znowu dotarł do Moskwy, tym razem przez Murmańsk, i trafił na bankiet. Teraz, siedząc obok swego starego przyjaciela Kevina Taliaferro w końcu stołu, uśmiechał się z właściwą sobie kapitalistyczną złośliwością. Co za wzruszający mocarstwowy przepych zapanował w tej twierdzy! Są nawet dwie piękności z niemal całkiem nagimi ramionami! Co na to dyktatura proletariatu? To przecież jakaś bzdura, demokracja i tyrania w jednym szeregu! Kevin Taliaferro pochylił się do sąsiada z prawej, majora JeanPaula Dumonta, lotnika od de Gaulle’a, obecnie oficera francuskiej misji łącznikowej i wszechwiedzącego moskwianina. Nawiasem mówiąc, był to - do wiadomości czytelników - ów przystojny oficer, w którym Weronika rozpoznała „mężczyznę z powołania”. - Kim oni są, JeanPaul? - spytał Taliaferro, wskazując wzrokiem Gradowów.

- O, to najświetniejsza gwiazda czerwonej generałicji! - Dumont chętnie zaczął dzielić się swoją wiedzą. - Dowódca Frontu Rezerwowego, marszałek Gradów... - Posłuchaj, ona jest piękna! - zawołał Taliaferro. - Madame? Chacha! Wie pan, mówią o niej w mieście, że to prawdziwa uwodzicielka! - Niech pan tak nie mówi, ona wygląda jak romantyczna rosyjska arystokratka! - Szczególnie na tle innych pań - wtrącił Raston. W sąsiedniej sali big band Leonida Utiosowa zagrał na cześć marszałka Montgomery’ego Daleka droga do Tipperary. Wszyscy zaklaskali, zaśmiali się: rosyjski zespół gra marsze strzelców angielskich! Następnie popłynęły melancholijne dźwięki popularnego powolnego walca rosyjskiego Chmury na błękicie. - Gosh, co będzie to będzie, poproszę do tańca madame marszałkową Gradową! - pułkownik Taliaferro obciągnął na sobie długi mundur z dużymi kieszeniami i poprawił krawat. - Kevinie, Kevinie - powiedział za nim Raston. Weronika zauważyła, że zwraca powszechną uwagę. Cudzoziemcy przyglądali się jej, wymieniali uwagi, jakby nie wierzyli własnym oczom. Może myślą, że czekiści sprowadzili mnie jako przynętę, jak Olę Lepieszyńską? Czasem spoza Stalina, pochylając się nad stołem i odwracając łysinę, zerkał na nią przez szkła sam minister tajnego resortu. Z oddalonej, radzieckiej części stołu docierały do niej spojrzenia młodego generała o gruzińskiej urodzie. Miała wrażenie, że kiedyś go widziała. Uważnie wpatrywały się w nią generałowe i marszałkowe. Widocznie zastanawiają się, ilu spośród obecnych tu mężczyzn wyruchało mnie. Chciałabym mieć ten wykaz! Nagle z tyłu dobiegł głos: - Przepraszam marszałku Gradów! Czy pan pozwoli mi poprosić do tańca pańską uroczą małżonkę? Ruszczyzna była całkiem poprawna, widocznie zdanie zostało przećwiczone, ale akcent zdradzał Amerykanina. Spojrzała przez ramię. Stał za nimi wysoki, wąski pułkownik. Niemłody. Miał wysokie czoło. Oczywiście twarz trochę dziecinna. Wszyscy Amerykanie mają w twarzach coś chłopięcego, jakby życie zaczynało się dla nich po pięćdziesiątce. Weronika wstała. Zaszeleściła spódnicą. Wspaniale, do diabła! Na razie, marszałku, odpływam za ocean! Nikita patrzył na odchodzącą, wysoka parę. Smutno. Dlaczego tak się ułożyło? Dlaczego już

nie mogę jej kochać? Czy wie o Tasi? Trzeci dzień z rzędu Przez chmury od horyzontu Junkersy lecą W kierunku frontu... Sama Kława Szulżenko na scenie! Kto tu zresztą ma być, jak nie ona „sama”? Tu wszyscy sami najważniejsi! Najkrwawsi i najsłynniejsi. No i najpiękniejsza kobieta Moskwy. To oczywiście ja! Najpiękniejsza kobieta, z którą mąż nie chce sypiać. Trzeci dzień z rzędu Patrząc w celownik działa, Widzę na niebie Twych oczu błękit, mała... Ach tak, przecież to tamta piosenka Ninki! Ninka się złości, kiedy mówią o Chmurach, a tymczasem cały kraj ją śpiewa, cały front, wszyscy powariowali na jej punkcie. Do diabła, sojusznicy także ją mruczą. What a great Tunel* Jaka piękna melodia! Ten pułkownik z ambasady... jak się przedstawił, Taliaferro?... Chwileczkę, chwileczkę, patrzy na mnie jak zakochany smarkacz... Do diabła, patrzy na mnie jak Wadim Wujnowicz patrzył do wczorajszego dnia, to samo uwielbienie w oczach. Gratuluję, więźniarko Ju5698791014! - Często bywa pani tutaj? - spytał zmieszany pułkownik. Trzymał w ramionach kobietę wielkiej urody, miękko płynął z nią po wyfroterowanym parkiecie. Piękność niekiedy dotykała ślicznym kolanem jego kościstej nogi, niekiedy zgodnie z taneczną figurą, jej biodro układało się na jego twardym biodrze. Nie patrzył na cudowny dekolt, ale pomimo tego łeb miał zamglony i rozpaczliwie nie wiedział, o czym rozmawiać. - Gdzie bywam? - zdziwiła się Weronika. - Na Kremlu - wybełkotał. Śliczna pani nagle zaśmiała się nieco wulgarnie, ale bardzo uroczo. - Oh,yes! We’re ąuitefreąuent herel The Kremlin dancing hali! Oh, no, my colonel, I’m joking! This is my visit here, very first! Kremlin bal, ha, ha!* - Pierwszy bal Nataszy Rostowej? - zażartował Taliaferro, bardzo rad, że mu się udało tak zgrabnie zażartować po rosyjsku. Weronika zaśmiała się jeszcze weselej. - Raczej Katii Masłowej! Taliaferro był zachwycony: zgrabna wymiana literackich, „tołstojowskich” żartów z romantyczną rosyjską arystokratką! - Jak się wydaje, lubi pani Tołstoja? Uwodzicielka rozweseliła się całkiem.

- Lubię oczywiste aluzje do mglistej sprawy! Kevin Taliaferro pomimo stopnia doktora literatury rosyjskiej nie całkiem rozgryzł dowcip, ale znowu się zachwycił, ponieważ zrozumiał, że jego partnerka - a może należałoby ją nazwać „wybranką”? - ma wielkie poczucie humoru i pogodny charakter kobiety kochającej życie. Wokół z zapałem pląsali członkowie kadry dowódczej atlantyckich towarzyszy broni. Okazało się, że w sali obok podejmowano świat artystyczny, w tym mnóstwo przemiłych pań. * O, tak! Stale tu bywamy! Na kremlowskich dancingach! O nie, pułkowniku, żartuję. Jesetm tu pierwszy raz. To mój pierwszy kremlowski bal, cha, cha! - Widzi pan, jakie przyjęcia wydaje Wujek Joe - powiedział Jean Paul Dumont do Rastona. - Z takimi talentami powinien pracować w „WaldorfAstorii” - skrzywił się zapiekły wróg Związku Radzieckiego. - Jako starszy lokaj w sali balowej, nie uważa pan? Francuz żachnął się z przerażeniem. A na estradzie tymczasem szalał przy fortepianie niesamowity Sasza Cfasman, radziecki Żyd. Towarzyszył mu na klarnecie wspaniały solsta. Utwór w rytmie jitterbug pod tytułem Koncert dla Benny’ego dedykowany był Benny’emu Goodmanowi, Żydowi amerykańskiemu. - Goebbels padłby trupem, gdyby się tu znalazł - rzekł pułkownik Taliaferro. Podczas przerwy wokół zdyszanej Weroniki zgromadziło się znakomite różnoplemienne towarzystwo, był nawet generał w turbanie z Indii, perły brytyjskiego imperium. Prawdziwie piękna chwila w życiu! Czy mogła to sobie wyobrazić w baraku, szczególnie pewnego razu, kiedy trzy kurwy szarpały ją za włosy. „Cipę tej suce wygryzę!” Uratował ją Szewczuk. Wykopał na strony rozwścieczone babsztyle. Zaprowadził do ambulatorium. Kiedy wracali, wyłomotał w śniegu za kuchnią. Czy mogła pomyśleć, że będzie tak swobodnie żonglować angielskimi zdaniami i przypomni nawet swoją szkolną francuszczyznę, a wszyscy wokół, prawdziwi dżentelmeni, będą jej słuchać z zachwytem? Trochę niepokoiła obecność w oddali młodego radzieckiego generała o kaukaskim wyglądzie, który jej kogoś przypominał. Chyba niewiele rozumiał z angielskiego, za to bardzo uważnie słuchał rozmowy w języku rosyjskim. Zresztą do diabła z „uważnymi”, czasy się zmieniły, wojna zgniotła stare zwyczaje, teraz Rosja podąży w stronę demokracji! Jak dziwnie może się zmienić sens gorzkiego ludowego porzekadła: „Dla jednych wojna okrutna, dla drugich matka najmilsza!” - Mam pytanie, proszę panów - rzekła Weronika tonem światowej damy - czy to prawda, że w Niemczech została zakazana trwała ondulacja?

Pytanie wywołało zdziwienie i śmiech. - Skąd taka wiadomość, pani Weroniko? - spytał Taliaferro. - Od męża. Przeczytał gdzieś - wzruszyła ramionami. - Więc marszałka Gradowa nie tylko czołgi interesująwtrącił zręcznie jakiś Anglik. Taliaferro położył mu dłoń na ramieniu. - Nawiasem mówiąc, koledzy, pytanie jest całkiem poważne. Byłem niedawno w Sztokholmie i czytałem nazistowską prasę. Sprawa wygląda następująco. Po klęsce pod Kurskiem i lądowaniu naszych wojsk na Sycylii, w Niemczech, jak wiadomo, ogłoszona została „wojna totalna”. W ramach tej kampanii w całej Rzeszy rzeczywiście - pani Weronika ma rację zostały zakazane przyrządy służące do robienia trwałej ondulacji. Wszystko dla frontu, dla zwycięstwa, że tak powiem, należy oszczędzać energię elektryczną! Wiążą się jednak z tym pewne romantyczne okoliczności. Aktorka filmowa Ewa Braun, jak wieść głosi, bliska przyjaciółka Fiihrera, poprosiła go, by nie pozbawiał kobiet związanych z armią ulubionych fryzjerskich przyrządów, dzięki którym panie jeszcze mocniej kochają ojczyznę. Fiihrer jako mężczyzna romantyczny - pamiętacie państwo zdjęcia w płaszczu z podniesionym kołnierzem oczywiście uległ prośbie. Urządzenia do trwałej zwrócono fryzjerom z jednym warunkiem, zakazano ich naprawiania! - Jaka smutna historia - powiedział nagle Hindus. - A w Rosji robią trwałą? - spytał Jean Paul Weronikę. - To pytanie nie do mnie, drogi panie. Moje włosy falują same. Fale Amuru. Nie wiem, dlaczego porządni ludzie mają proste włosy? Tonę, pomyślał Taliaferro, po prostu tonę w jej obecności. - No cóż - westchnęła Weronika - czas wracać do miejsca dyslokacji Frontu Rezerwowego. Taliaferro poprowadził ją ku marszałkowskiej części stołu. - Czy mam bodaj maleńką szansę ujrzeć panią znowu? - spytał cicho i poważnie. Spojrzała na niego bez światowej kokieterii. Także zniżyła głos. - Mieszkam przy ulicy Gorkiego. Naprzeciwko, trochę na ukos, znajduje się Centralny Urząd Telegraficzny, ale... to chyba zrozumiałe, nie mogę pana zaprosić. Zapragnął zajrzeć do słownika, by poszukać słówka „na ukos”. Po zakończeniu bankietu, już na schodach, marszałka Gradowa z małżonką dopędził smukły generał major o gruzińskiej urodzie.

- Nikito Borysowiczu! Weroniko Aleksandrowno! Cały wieczór kręciłem się w polu widzenia państwa, spodziewałem się, że zostanę poznany, a tu nici! - Kim jesteście, generale? - spytał zimno Nikita. Weronika zerknęła na niego, domyśliła się, że marszałek jest bardzo zdziwiony z powodu poważnego naruszenia zwyczajowych zasad subordynacji: jakiś generał major zaczepia, w dodatku po imieniu i imieniu ojca, człowieka z pierwszego tuzina. - Jestem Nugzar Lamadze, moja mama Lamara i pańska mama Mary są siostrami! Nikita zmienił ton. - Kuzynie! - zawołał, objął Nugzara za ramiona, potrząsnął, zerknął na dystynkcje. - Więc jesteś czołgistą? Nugzar śmiał się radośnie: - Nie, Nikito, to maleńki zabieg maskujący, dla sojuszników! Jestem w organach, ale... w tym samym stopniu - powiedział dumnie. Nikita zmienił się znowu, pogardliwie zmrużył oczy. - Ach tak, taką wybrałeś drogę... Nugzar machnął przecząco ręką. - Ależ nie, Nikito, nie jestem z tych... - zniżył głos, mrugnął - no, ludzi Jeżowa... Przecież wiesz, tak mi się życie ułożyło... - Dlaczego, do licha, gnijesz w organach, kiedy takie rzeczy się dzieją? - powiedział surowo Nikita, jakby los Nugzara „gnijącego w organach” obchodził go najbardziej na świecie. - Twoje miejsce na froncie! Chodź do mnie, do Rezerwowego. Niechaj nawet w swojej dziedzinie będziesz pracował, ale na froncie. A jak będziesz chciał, dostaniesz czołg, poprowadzisz do natarcia! No jak, przyjdziesz do mnie na szefa Zarządu Politycznego? - Zaczekaj, Nikito, przecież masz komisarza, jak mu tam, zdaje się Siemion Strojło? - Na diabła mi to gówno?! - zawołał Nikita. - Kogo mi przysłaliście do czynnej armii?! Takie wory gówna wyrzucałem ze swego podwórka jeszcze w latach trzydziestych! - A co my mamy do tego Nikitobatono? Przecież skierował go do ciebie PUR*, a nie my Nugzar mówił z łagodnym uśmiechem, dając do zrozumienia, że nie należy poważnie traktować jego słów. - Dobrze, już dobrze - przerwał mu Nikita. - Wiem, co to za jeden ten Strojło. Nie jestem przeciwko organom, ale nie * Politiczeskoje Uprawlenije Rewwojensowieta - Zarząd Polityczny Rewolucyjnej Rady

Wojennej. ufam poszczególnym „organistom”. Tym, którzy chujowo się zachowują! - Od kiedy, marszałku, używacie takich słów? - powiedziała z uśmiechem Weronika. Nugzar promieniał, konfidencjonalnie ściskając łokieć kuzyna. Wyraźnie przypadła mu do gustu politycznie słuszna uwaga marszałka o organach. - Pomyśl o mojej propozycji, Nugzarze - powiedział Nikita żegnając się i poprowadził żonę na dół historycznymi schodami. - Zaglądaj do nas, Nugzarze - zapraszała Weronika. - Zanim pojedziesz na Front Rezerwowy, wpadaj po pracy. My mieszkamy... - Znam adres - bąknął skromnie Nugzar. - Skąd? - zawołała z teatralnym zdziwieniem Weronika. - Niekiedy wiemy więcej, niż byśmy chcieli - Nugzar rozłożył ręce. - Słyszysz, Nikito? On wie więcej, niżby chciał! - rzekła Weronika. Bardziej niż szampan oszałamiało ją dziwne poczucie wyższości nad przeklętą, wszechobecną instytucją, która okaleczyła jej życie. Nikita zaśmiał się szorstko, klepnął Nugzara po ramieniu: - U mnie, na Froncie Rezerwowym, będziesz wiedział dokładnie tyle, ile zechcesz. Wyszli. Nugzar stał jakiś czas skamieniały. W głowie kotłowały się myśli o zmianie szefa, o przejściu pod ochronę milionowych mas wojska. Była trzecia godzina w nocy, kiedy Nikita i Weronika wyszli z Kremla przez bramę Spasską i ruszyli na ukos przez plac Czerwony. Po niebie płynęły chmury, migały czasem gwiazdy, niekiedy pojawiał się księżyc, demaskując zaciemnione miasto. Powietrznymi trasami latały bombowce, a także nadciągała zima. Na razie trwała jeszcze sucha, mroźna jesień, po bruku stukały obcasiki balowych pantofelków i łomotały obcasy marszałkowskich butów. Pewnie wyobraża sobie, jak kiedyś na koniu Woroszyłowa będzie tu odbierał defiladę, ze złością pomyślała o mężu Weronika. Nikita zwycięzca! Wszystko gra, wszyscy są posłuszni, niczego się nie boję, nacieram! Dwie żony z zaangażowaniem pełnią swe obowiązki, jedna wojennopolowa, druga - bankietowobalowa! Zaraz ci oznajmię, Aleksandrze Macedoński, że występuję o rozwód! Wokół nich rozpościerała się bezludna przestrzeń, nie spali wartownicy i obsługa dział przeciwlotniczych, czasem przemykały samochody odwożące gości. Ich pasażerowie odwracali się ze zdziwieniem w stronę samotnej pary.

- Wiesz, Niko, dzieje się ze mną coś niedobrego - rzekł nagle Nikita. - A ja mam wrażenie, że w ostatnim okresie powodzi ci się wyjątkowo dobrze odpowiedziała złośliwie. Serdecznie i jakoś bardzo młodzieńczo ujął ją pod ramię. - Chodzi mi o człowieczeństwo. Przemieniłem się w maszynę dowódczą. Rzucam dywizje w wyrwę we froncie, przesuwam korpusy do działań osłonowych i tak dalej. Ludzie stali się dla mnie gigantycznym zgrupowaniem pionków. Procenty strat, procenty uzupełnień. Niedawno w Kwaterze Głównej obroniłem swój plan natarcia i uratowałem w ten sposób od śmierci co najmniej trzydzieści tysięcy ludzi... Chcesz powiedzieć, że to dobrze? Zrozum jednak, że dopiero później przelotnie pomyślałem o tych ludziach, w moim odczuciu najważniejsze było udowodnienie słuszności mego planu natarcia! Rozumiem oczywiście, że w tej wojnie dowódca grupy armii musi tak działać, ale czasem myślę z przerażeniem, dlaczego to ja muszę być taki, dlaczego mnie spotkał taki los? Człowieczeństwo było jedną z moich głównych cech, zachowałem je nawet w łagrze. A teraz je tracę!... Weronika nie odrywała wzroku od jego profilu, a on, mówiąc to, ani razu na nią nie spojrzał, jakby formułował to wszystko w myśli i słowami po raz pierwszy i gorączkowo usiłował się wypowiedzieć, nie stracić okazji przebywania sam na sam z jedynym możliwym słuchaczem tych rewelacji. No bo i komu mógł się zwierzyć, przecież nie tej pindzie Taśce. Biedny mój chłopak, pomyślała. Coście z nami zrobili, brudne czerwone kanalie. - Serce, Niko, stwardniało, rozumiesz? - ciągnął. Biedny mój chłopak, kiedyś targałam dla niego całe torby bromu z apteki Ferejna. Mówiono, że brom obniża potencję, ale nie zauważyłam tego. Przeciwnie, po bromie męczył mnie w nieskończoność. Biedny mój chłopak, czy pamięta kronsztadzkie koszmary? A Nikita ciągnął dalej, jakby odpowiadając na jej myśli: - To okropne uczucie, Niko, kiedy wszystko bliznowacieje. Przeminęły moje dawne lęki, wyrzuty sumienia... Pamiętasz kronsztadzkie koszmary? Przestały mnie nawiedzać... - Biedny mój chłopak - powiedziała. Zatrzymał się wstrząśnięty. Właśnie księżyc wyjrzał spoza chmur, oświetlił ciemną bryłę Muzeum Historycznego, w tym oświetleniu była trochę podobna do odnogi KaraDagu na wschodnim Krymie, gdzie się kiedyś poznali. Ojciec Weroniki, znany moskiewski adwokat i literat, wodził rej podczas górskich wypraw, które nie mogły się obyć bez specjalnych lasek i koszyków z żywnością. W górach przebywali do zmierzchu, do wschodu księżyca. Tam urzekła

go jej młodzieńcza twarz w księżycowym świetle... A ona nazywa go „swoim chłopakiem”... „Mój biedny chłopak” - mówi o człowieku, który rządzi twardo milionem uzbrojonych mężczyzn, którego plany usiłują rozszyfrować spece Hitlera z Oberkomando des Heeres... Moja biedna dziewczynka, matka moich dzieci... Nic nas nie rozłączy... Nie powiedział nic, ale zrozumiała, że działo się w nim coś ważnego, że przełamane zostały pokłady brudów. Ruszyli dalej, szli jeszcze wolniej, trzymając się za ręce jak dzieci. Zeszli na Manieżną, minęli hotel „Moskwa”, mieli już przejść przez Ochotny Riad, kiedy nie wiadomo skąd zjawił się adiutant Strielcow wyciągnięty w postawie na baczność. - Towarzyszu marszałku, pozwolicie się zameldować? Jakie będą rozkazy odnośnie ranka? Czy mam odwołać samolot? Weronika obejrzała się, ujrzała zbliżającą się powoli grupę oficerów. Pewnie szli za dowódcą od samej bramy kremlowskiej. Podjechały i zatrzymały się willys i dwa dodge. Krótko mówiąc, marszałkowska świta nie spała podczas spaceru przy księżycu. - Jaką macie delikatną świtę, Nikito Borysowiczu! - zaśmiała się marszałkowa. Oficerowie uśmiechnęli się także. Proszę, proszę, same znajome twarze: zastępca do spraw zaplecza Szerszawyj, osobisty kierowca Waśkow, który się już doczekał trzeciej oficerskiej gwiazdki, dwie - trzy osoby ze Specjalnej Armii Dalekowschodniej, chyba Bachmet, Szpritcer, a co najciekawsze, jest tu również, wysoki i równie okazały jak generał Szerszawyj, były dzielnicowy ze Srebrnego Boru, obecnie w stopniu kapitana Słabopietuchowski. Nikita wyraźnie otacza się własnymi „organami”. - Wy także tutaj, Słabopietuchowski?! - Tak jest, Weroniko Aleksandrowno! Znalazłem sens życie pod sztandarami Frontu Rezerwowego i osobiście marszałka Gradowa, a ściśle w sztabowym AChU*, do usług! Nikita miał nieco niepewną minę, wiadomo dlaczego: kogo ci ludzie mają teraz nazywać szefową? Być może po raz pierwszy widzieli go w rozterce, wahał się, czy odwołać nocny lot na front? Dotknęła dłonią jego policzka: - Nie mów o stwardniałym sercu, Nikito, jesteś taki sam, jak dawniej. Kiedy przyjedziesz? Westchnął z ulgą i ucałował ją. W policzek. W drugi. W nosek. Usta zamknięte, w przeciwnym razie musiałby odwołać lot. W ogóle trzeba najpierw odnowić mieszkanie,

koniecznie, wymalować sufity, wyfroterować podłogi, dać do pralni dywany, no i... odprawić Szewczuka, do diabła... oczywiście nie na front, znaleźć dla niego jakąś synekurkę, ale skończyć z tym... - Teraz pewnie nie wcześniej jak za miesiąc - rzekł Nikita. - Doskonale - westchnęła. - Czekam za miesiąc z jeszcze jedną marszałkowską gwiazdką, żebyś był dwakroć marszałkiem Związku Radzieckiego, nieźle, no nie? A co mam robić z Borią? - Powiedz mu, że jestem zdecydowanie przeciwny jego planom wojskowym. Niech skończy szkołę, wtedy zobaczymy. Wierunię ucałuj sto trzydzieści trzy razy. Do zobaczenia! Wskoczył do willysa. Samochody ruszyły. Weronika w krótkim futerku z lisów i długiej jedwabnej sukni przeszła przez Ochotnyj Riad. Miała dwa kroki do domu. Skończył się „pierwszy bal Katiuszy Masłowej”, teraz znowu jestem sama. A on nawet nie pamiętał o mojej czterdziestej rocznicy. * Administratizmochoziajstwiennoje uprawlenije - Zarząd AdministracyjnoGospodarczy. XV Wielobój oficerski Ten rozdział zmuszeni jesteśmy zacząć od niewielkiej scenki, która nie mieści się konstrukcyjnie w zakończeniu poprzedniego rozdziału, chociaż ma z nim bezpośredni związek. Chodzi o to, że marszałek Gradów, pożegnawszy się z żoną w Ochotnym Riadzie owej listopadowej nocy czterdziestego trzeciego roku, nie od razu udał się do Wnukowa, gdzie oczekiwał go Ił4, lecz zrobił daleką przejażdżkę po pogrążonej we śnie stolicy. O nocnej porze, kiedy flora moskiewska, znużona trzepotaniem na zachodnim wietrze, opuściła bezradnie gałęzie w odwiecznym stylu pańszczyźnianej Rosji, a fauna ćwierkała sennie, odpędzając niespokojne sny, kawalkada marszałkowskich samochodów, zajechała przed stary dom Gradowów w Srebrnym Borze. Marszałek zostawił świtę poza ogrodzeniem, sam zaś otworzył furtkę w sposób praktykowany w dzieciństwie, to znaczy odciągając jedną ze sztachet i wsuwając do środka wygiętą rękę. Nie wiadomo dlaczego uważano, że złodziej nigdy na coś takiego nie wpadnie. Nawiasem mówiąc, furtki często nie zamykano w ogóle, widok pozornie zamkniętej, w rzeczywistości zaś otwartej furtki wykraczał poza granice przestępczej wyobraźni z wyjątkiem czekistów, którzy jesienią trzydziestego ósmego roku przyjechali po Weronikę. Nikita Borysowicz spodziewał się, że ujrzy światło w gabinecie ojca lub w sypialni matki, wtedy wejdzie do domu, ale tej nocy rodzice nie cierpieli na bezsenność. Ojciec zresztą mógł być poza domem. Zastępca szefa zarządu medycznosanitarnego Armii Czerwonej rzadko

przesiadywał w moskiewskim gabinecie, zwykle podróżował gdzieś po ogromnych obszarach od Morza Barentsa do Kaukazu. W lipcu ubiegłego roku Nikita przypadkiem spotkał ojca w samym piekle, w rejonie działań wojennych w Lutieżu. Właśnie skończyła się „bitwa wśród słoneczników”. Pestki zrumieniły się znakomicie! Paliły się i dymiły na pół nieba dziesiątki, jeżeli nie setki tygrysów, marków, trzydziestek czwórek, shermanów, grantów i churchillów. Wielkie kłęby dymu unosiły się spoza wzgórza, zasnuwały połowę sklepienia niebieskiego, dopiero co wysadzono tam jakiś zbiornik benzyny. Oto typowy pejzaż totalnej wojny, czarne unoszące się w górę opary, płomienie ognia, przebłyski ginącej przyrody. Na wzgórzu wokół dymiących ruin lokował się szpital polowy. Żołnierze ustawiali jeszcze namioty, a w jednym z nich trwała operacja. Nikita, który przejeżdżał swoim wozem opancerzonym, spojrzał na szpital, odnotował sprawność organizacyjną - przedstawić do odznaczenia! - i już odjeżdżał, kiedy nagle ujrzał ojca wychodzącego z namiotu. Borys Nikiticz był w pokrwawionym fartuchu chirurgicznym. Z dumną miną, jaką zawsze miewał po udanej operacji, ściągał z rąk aseptyczne rękawiczki. Ktoś - widocznie na jego prośbę - wsuwał mu do ust dymiącego papierosa. Nikita w pierwszym odruchu chciał podskoczyć do ojca i zbesztać go: „Co tu do diabła robisz w środku piekła? Masz sześćdziesiąt osiem lat, Borysie Trzeci! Jesteś generałem i powinieneś kierować pracą za pośrednictwem telefonu lub radia, po co się pchasz pod ostrzał?” Zreflektował się jednak, że nie należy tego robić. Wysiadł spokojnie z samochodu, podszedł do ojca, uściskał go. Dwaj frontowi fotoreporterzy natychmiast utrwalili wzruszającą scenę. - Operowałem przed chwilą sierżanta Niefiedowa - rzekł ojciec. - Niezwykły człowiek. Skąd ci ludzie czerpią odwagę? Nikita słyszał o plutonie Niefiedowa, który całą dobę odpierał ataki na wysokim brzegu Desny i utrzymał się na swej pozycji aż do nadejścia Osiemnastej Dywizji. - W czasie walki budzi się szczególne podniecenie, które zagłusza strach - rzekł Nikita. Czołgiści, nasi i niemieccy, bili się nawzajem oko w oko, żaden się nie wycofał. Dlaczego? Przecież nie byli pijani. To nas wszystkich ratuje, ale również niszczy. - Może masz rację - powiedział ojciec w zadumie. - Tak, chyba masz rację... Rozumiesz to lepiej ode mnie, jesteś zawodowcem... Nagle spoza wzgórza rozpoczął się ostrzał z niemieckich sześciolufowych moździerzy, tak

zwanych waniusz, pociski padały na polu wśród słoneczników. Ani ojciec, ani syn nie zwrócili na to najmniejszej uwagi. - Wszyscy jesteśmy zaczadzeni wojną - powiedział Nikita. - My obaj także... Ojciec skinął głową. Był wdzięczny synowi za rozmowę, za to spotkanie na bitewnym polu jak równy z równym. - No, a jak jest w ogóle? - spytał, wskazując czarny horyzont. - Ciśniemy! - szepnął Nikita. Biegli już po niego łącznicy i adiutanci. Uściskali się jeszcze raz i rozstali, nawet nie zdążyli porozmawiać o matce. Teraz w środku nocy, siedząc na pniu sosny naprzeciwko starego rodzinnego domu, Nikita wspomniał przelotnie to spotkanie i natychmiast odsunął myśl o nim. Miał już dość wojny. Do Srebrnego Boru przyjechał, w gruncie rzeczy nie z pobudek sentymentalnych, pragnął zetknąć się z czymś bliskim, prawdziwym, nie związanym ani z wojną, ani z historią, z czymś najważniejszym, co wytwarza i pochłania miłość. Nie z matką i ojcem nawet, lecz z macierzyństwem i ojcostwem. Wspominał tych, którzy zbudowali dom - dziadka Nikitę i babcię Marię Nikołajewnę, z domu Jakubowicz, z tamtych Jakubowiczów. Zapamiętał tu siebie, jako mniej więcej siedmioletniego chłopca. Przyjeżdżał z rodzicami na święta. Dziadek spotykał ich, dmąc w długie wąsy, profesor lat osiemdziesiątych, typowy rosyjski podróżnik i badacz. Nawiasem mówiąc w jakimś okresie był nim rzeczywiście, z Maszą Jakubowicz poznali się w Abisynii, kiedy pracowali w misji Czerwonego Krzyża. Dziadek uwielbiał Nikitę, pragnął, by wnuk zamieszkał w Srebrnym Borze. Badania wykazały zanieczyszczenie powietrza w Moskwie. Tu tlenu było pod dostatkiem i wspaniałe miecznikowowskie zsiadłe mleko. Na przynętę dziadek kupił kucyka. Sadzał chłopca na konika i ogłaszał uroczyście: „Gruziński car!”, widocznie robił aluzję do gruzińskiego pochodzenia matki. Zresztą nawet bez kucyka Nikita chętnie by się przeniósł do sosnowego lasu w zakolu rzeki, do tajemniczych wąwozów i jeziora o chłodnej nazwie Bezdonka. Siedząc teraz w ciszy i przenikliwym zimnie przed domem, wciąż jeszcze krzepkim, chociaż węzły tarasu gdzieniegdzie nieco się osunęły, usiłował przywołać w pamięci najdalsze, prawie nieosiągalne wspomnienia dzieciństwa i ogólnej miłości. Pojawiały się rozbłyski, potem

przesłaniała je zawiesina słów z wielokrotnie słyszanej historii rodziny. Czy kiedykolwiek wrócą do mnie te rozbłyski, czy ułożą się w obrazy bodaj w godzinę śmierci? „Charty” ze swoich dodge’ów patrzyły na przygarbione plecy dowódcy. Byli uzbrojeni w automaty, niemieckie pistolety walter, granaty ręczne, bagnety. Nikt z pogrążonych we śnie domowników nie dowiedział się nigdy, że nocą pod domem przebywała gromada uzbrojonych ludzi. Dwaj młodzi mieszkańcy domu, Borys Czwarty i jego wierny przyjaciel, mistrz Moskwy w boksie w wadze średniej Aleksander Szeremietiew, byliby niepocieszeni. Chłopcy jak każdego ranka, zaczęli dzień od pięciokilometrowego biegu. Przyjeżdżali do Srebrnego Boru na noc, żeby rano popracować w parku nad jednym z programów oficerskiego wieloboju. Nawet treningi z szermierki na ścieżce pod sosnami sprawiają większą przyjemność, a do uprawiania biegów i pływania w lodowatej wodzie nie ma lepszego miejsca. W czasie biegania rozmawiali trochę o szermierce. Pozornie w warunkach współczesnej zmechanizowanej wojny - to atawizm, a jednak ma wielkie znaczenie w przygotowaniu młodego oficera. Sprzyja wyrobieniu zwinności, refleksu, koordynacji ruchów. Przy śniadaniu - na wyraźne żądanie Borysa Czwartego podawano gęstą owsiankę i jajka na twardo jako źródła białka, poza tym żądnych przysmaków - omawiano sytuację na frontach. Pomimo ogromnych sukcesów powodów do radości było niewiele. Wróg nadal był silny. Na przykład Trzecia Gwardyjska Armia Czołgów, która niedawno zdobyła Żytomierz, musiała oddać miasto pancernym grenadierom pułkownika Hermanna Hofifa i wycofać się na „z góry upatrzone pozycje”, jak podało Sowinformbiuro. A proszę spojrzeć, Aleksandrze, na atlantycki teatr działań wojennych: faszystowskie Włochy rozpadają się wprawdzie, ale naziści przerzucają wojska przez Alpy, by ciosem pancernej pięści zepchnąć sojuszników do morza. Ciosem pancernej pięści, tak właśnie! Dodajmy do tego coraz zuchwalsze działania okrętów podwodnych, które bezczelnie atakują północne konwoje! Innymi słowy, „zacięty wróg narodów miłujących pokój” wcale nie zamierza kapitulować. - Krótko mówiąc, Borysie, dla nas także wystarczy - Aleksander zniżył głos i zrobił oko do Borysa. - A jak dziadkowi podobają się Japończycy? - spytał głośno Borys Czwarty, by zagłuszyć aluzję Szeremietiewa. - Okazało się, że przodują w łamaniu Konwencji Genewskiej w sprawie jeńców! - Borys pod stołem szturchnął nogę boksera. Borys Nikiticz szeleścił gazetami, siedząc przed niezmiennym „miecznikowskim” kefirem.

W domu udawało się zachować prawie przedwojenny poziom wyżywienia. - Centrum wydarzeń przesuwa się obecnie w sferę dyplomacji, chłopcy - powiedział, zakreślając paznokciem niepozorną informację o spotkaniu Mołotowa z Cordellem Hullem i Anthony Edenem. - To dzisiaj najważniejsze. To zapowiedź spotkania na szczycie. Trzeba umiejętnie czytać gazety! Dwie starsze kobiety z miłością patrzyły na pożywiających się mężczyzn, to znaczy na starca i dwóch chłopców. Gdybyż takie towarzystwo każdego ranka zasiadało do śniadania przy kuchennym stole! Niestety, coraz częściej Mary z Agaszą zostawały same w skrzypiącym, a niekiedy dziwnie stękającym domu i wspominały zaginionych: Cyryla, Sawwę, żywiołowego Galaktiona, którego serce nie wytrzymało zdrady i aresztowania w rodzinnym Tyflisie, gdzie tak serdecznie służył ludziom. Wspominały też często swego opiekuna, psa o sterczących uszach i zabawnym, uśmiechniętym pysku, Pitka, Pitagorasa. Spędził tu z nimi całe swoje psie życie, szesnaście lat, po jego zgonie przed czterema laty pozostała pustka i zdumienie, jak świat, a szczególnie Srebrny Bór mogą istnieć bez Pitagorasa? Mary długo nie mogła grać Chopina. Pies w ogóle lubił muzykę, a dźwięki Chopina niczym magnes przyciągały go do gabinetu. Zwykle leżał za jej plecami z pyskiem opartym na wyciągniętych łapach. Odrobinę chrapał i wyraźnie się rozkoszował. Mary po pierwszych akordach Improwizacji oglądała się, jakby oczekując, że ujrzy swego ulubieńca. Ale jego miejsce było puste. Improwizacja się załamywała. Przyjeżdżała czasem ponura i ostra Ninka, prosiła matkę, by nie grała Chopina. Bardzo proszę, cokolwiek innego. Może być Rachmaninow, Mozart, ale Chopina nie mogę słuchać. Wstydziła się przyznać, że z powodu Pitka. Zjawiała się także Cyla, jak zwykle rozchełstana, w opadającej spódnicy, czubki ojcowskich trzewików zadarte w górę, zawsze zalatywało od niej jakąś skwaśniałą zupą. Ciągle szukała Cyryla, ale bez poprzedniego zapału: wojna odsunęła więzienie na drugi plan, jako niepotrzebną na razie dekorację. Listy, pisane do instancji wyższych, pozostawały bez odpowiedzi. A kiedy pewnego razu udało się jej dostać do komisji kontroli partyjnej, usłyszała: „Dziwne, towarzyszko, kraj spływa krwią, walczy o istnienie, a wy, komunistka, przejmujecie się losem jakiegoś bucharinowca! Poczekajcie, aż skończy się wojna, wtedy wszystko zbadamy...”. Niekiedy w chwilach zdenerwowania, a także - jak się Mary wydawało - pod wpływem alkoholu, Cecylia zaczynała się miotać w kręgu rodziny Gradowów, formułowała jakieś ogólnikowe

oskarżenia pod adresem ludzi, którzy nie myślą o losie swoich najbliższych, zajęci troską o dostatnie życie. Są także inni ludzie, wołała, którzy poświęcają wszystko dla ukochanego człowieka, są kobiety, które mogłyby urządzić sobie życie, znaleźć odpowiedniego mężczyznę, nawet wyjść za mąż, ale odrzucają wszelkie propozycje ze względu na fikcję, mit wierności, tracą swoje najlepsze lata... Mary nie reagowała na głupie aluzje, nie podejmowała tematu. Kiedy pewnego razu próbowała wytłumaczyć, że na wszystkie pytania Bo, nawet na żądania marszałka Gradowa przychodzi jedna odpowiedź: w wykazach osób żyjących Cyryl Borysowicz Gradów nie figuruje, więc musisz, kochanie, pogodzić się z bolesną myślą, Cecylia dostała ataku histerii. Biegała po domu, nie wiadomo dlaczego zrywała zasłony z okien, krzyczała: „Nie wierzę! Nie wierzę! On żyje! Skończy się wojna, wtedy wszystko zbadają, obiecali mi!” „Masz rację, dziecinko, masz rację - uspokajała ją Mary. - Może po wojnie zostaną ujawnione jakieś tajemnice. Może wróci także Mitia. Przecież po zakończeniu pierwszej wojny światowej wróciło mnóstwo ludzi, których uważano za zaginionych”. - „Mifka na pewno wróci mówiła Cecylia już spokojniejsza. - Co do tego nie ma wątpliwości, wróci z orderem, odkupi swoje kułackie pochodzenie...” „Odkupi?! - wściekała się Ninka, jeżeli przypadkiem była obecna. - Co za bzdury mówisz, Cylu, marksistko od siedmiu boleści! Może wszyscy będziemy musieli odkupywać nasze winy, za krzywdy wyrządzone tym ludziom, czy nigdy o tym nie myślałaś?” - „A ty jesteś dakadentką! Igrasz mieszczańskimi nastrojami w swoich piosenkach! - ciskała się Cecylia - Chmury na błękicie...” - przedrzeźniała. I byłe przyjaciółkibłękitnobluze rozbiegały się każda do innego kąta. Mary Wachtangowna była uszczęśliwiona, kiedy pod srebrnoborskim dachem spotykały się jej dwie wnuczki. Lenka Kitajgorodska i Wierunia Gradowa. Obie śliczne blondyneczki, Lenka podobna do ojca, Wierunia - do mamy, dziewczynki godzinami rozmawiały cichutko, oglądały albumy o sztuce, molestowały babcię, by im coś zagrała, proszę, babciu, zagraj fokstrotta George from Dinky Jazz! Z Weroniką natomiast stosunki znowu się oziębiły. Mary kobiecą intuicją wyczuwała rozdźwięk między synową i synem i instynktownie opowiadała się po stronie ostatniego, chociaż nigdy, broń Boże, nie poruszała tego tematu. A Weronika naturalnie, jako kobieta wrażliwa, dostrzegała ukrywaną niechęć Mary i w odpowiedzi każde jej słowo, każdy gest stanowiły ledwo dostrzegalne wyzwanie. Straszne wstrząsy życiowe, wzloty, upadki i kolejne wzloty bardzo

zmieniły Weronikę - myślała Mary. Całe jej obecne życie - to jakieś wyzwanie. Rzuca je całemu otoczeniu, ubogiej Moskwie, wojnie, przeszłości. Rzuca wyzwanie, kiedy idzie elegancka, w futrze i kolczykach, zuchwała, by nie rzec bezczelna. A ten stały kierowca, cóż to za typ, aż strach pomyśleć, i ten człowiek na krok nie odstępuje generałowej, a teraz już marszałkowej Gradowej! Chociaż Mary Wachtangowna od lat dwudziestych mogła się przyzwyczaić do zajmowania przez Nikitę coraz wyższych szczebli w hierarchii wojskowej, nie uświadamiała sobie do końca, że jej syn jest jednym z najwyższych dowódców wojskowych w tej nieprawdopodobnej wojnie. Kiedyś miała w tramwaju ciekawą przygodę. Co miesiąc jeździła do konserwatorium na koncert abonamentowy. Wsiadała do tramwaju na pętli, zawsze wybierała miejsce przy oknie. W drodze tramwaj wypełniał się do ostatnich możliwości, ale siedziała twardo przy oknie, obserwując smutne moskiewskie widoki. Przed zakończeniem koncertu przyjeżdżał po nią zwykle samochód z Głównego Zarządu Medyczno - Sanitarnego. Mary nie widziała powodu, by rezygnować z tego przywileju, była już dobrze po sześćdziesiątce. Więc pewnego razu któryś z pasażerów powiedział głośnym szeptem: „Czy wiecie, kochani, kto tam siedzi przy oknie? Matka marszałka Gradowa!” Mary udawała, że nie dostrzega ciekawych i zachwyconych spojrzeń ani nie słyszy szeptów: „Matka marszałka Gradowa, pomyślcie, w tramwaju, matka marszałka Gradowa, taka dama, taka skromna? Czy to możliwe, że jedzie tu z nami?” Wysiadający przekazywali wiadomość wsiadającym, a Mary Wachtangowna umierała wprost z dumy, ale nie dawała po sobie poznać, że to jej dotyczy, siedziała wyprostowana, poważna, skromna rosyjska inteligentka, matka obrońcy ojczyzny marszałka Gradowa. „Proszę się nie pchać, proszę uważać, przecież tu siedzi matka marszałka!” Nikita, mój syneczek, pamiętam jakby to było dziś, jak w marynarskim stroju galopował na kucyku, a dziadek wołał do niego, rozdmuchując wąsy: „Gruzińska car! Iraklij! Bagration!” Histerie Cecylii miały pewien rodzinny pretekst. Cyryl nigdy nie był oczkiem w głowie. Z nieznanych nikomu powodów rodzice kochali go odrobinę, dosłownie ciut mniej, ich miłość koncentrowała się na najstarszym Nikicie i najmłodszej Nince. Może zresztą to zwykła bzdura, może dopiero dzisiaj się tak wydaje, po zaginięciu Cyryla. Ile się nacierpieli Mary i Bo, oczywiście czynili sobie wyrzuty z powodu Cyryla, chociaż nigdy o tym nie mówili. W tych sprawach wszystko jest względne, chwiejne. Czy z tego, że Borys Czwarty jest moim

oczkiem w głowie, wynika, że Lenkę i Wierunię kocham mniej? Nawet Mitię kochałam nie mniej od nich i on mnie kochał jak swoją prawdziwą babcię. A jednak nikt nie zaprzeczy, że żadne z wnucząt nie ma takich zalet jak Borys Czwarty. Cóż to za wspaniały chłopak! Wyjątkowo poważny, logiczny, dokładny, wysportowany, wie, czego chce, niezależny, silny fizycznie! I przyjaciół dobiera odpowiednich, na przykład Sasza Szeremietiew! Wyjątkowa siła woli, wybitna inteligencja, chociaż uprawia ten okropny boks, doskonałe maniery, podobny w czymś do junkrów lub kadetów z dawnych czasów. Chłopcy mają zwyczaj mówić do siebie „pan”. Wyraźnie wywierają nawzajem pozytywny wpływ. Godne uznania jest ich postanowienie, by nie mieć ocen niższych niż bardzo dobry. Uważają, że szkoła to bzdura, same brednie, więc wstyd otrzymywać oceny niższe niż bardzo dobry. Człowiek skupiony, zorganizowany powinien szybko i dokładnie opanować wszystkie szkolne mądrości. W dążeniu do doskonałości było jednak coś niepokojącego, taka współczesna „rachmietowszczyzna”. Chłopcy zwariowali na punkcie hartowania się i ograniczania swoich potrzeb. Wkładają na przykład grube swetry bezpośrednio na ciało, zimą podczas trzydziestostopniowych mrozów sypiają przy otwartych oknach, nacierają się śniegiem, jadają wyłącznie proste potrawy, a ubiegłego lata na cały tydzień zrezygnowali w ogóle z posiłków, rano szli do lasu, wracali, kiedy zapadła ciemność i mówili grzecznie: „Dziękujemy, nie jesteśmy głodni”. Później wyznali ze śmiechem, że to było doświadczenie, chcieli się przekonać jak długo można wytrzymać w warunkach „rozproszonego desantu”. Dziwną cechę odkryłam u siebie na starość, myślała Mary. Rozkoszuję się patrząc, jak moje wnuki pałaszują jedzenie. Nawet usta otwieram jednocześnie z nimi jak niemądra gęś, jakbym pochodziła nie z Gudiaszwilich, lecz z jakichś Lamadze... Rozkoszowała się tak owego ranka widokiem Borysa Czwartego i jego przyjaciela Aleksandra Szeremietiewa zajadających owsiankę; nie wiedziała, że po raz ostatni może się tym cieszyć. Agasza oczywiście także lubiła obserwować rodzinne posiłki, jednak w ostatnim okresie Borys Czwarty sprawiał jej zmartwienie. Odwracał się od ulubionych pasztecików z mieszanym nadzieniem, przyjacielowi również nie pozwalał skosztować. To po prostu grzech, wybacz mi Panie! Nie mogła się powstrzymać, by nie podsunąć chłopcom półmiska z pasztecikami. Ona także nie przeczuwała, że po raz ostatni kusi kochanego Baboczkę (nazywała tak Czwartego w odróżnieniu od Borii Trzeciego) rumianymi przysmakami z grzybami i mięsem.

A tymczasem „idealni chłopcy” zamierzali tego dnia opuścić szkołę i domy i przenieść się do supertajnej uczelni Głównego Zarządu Wywiadowczego Armii Czerwonej, gdzie już na nich czekano. Załatwiali wszystko w głębokiej tajemnicy, obawiali się, że rodzina dowiedziawszy się, narobi rabanu, o sprawie dowie się marszałek, a wtedy z całego przedsięwzięcia będą nici. - Trzeba, chłopcy, umieć czytać gazety - powtórzył dziadek Bo, złożył „Prawdę” i wstał od stołu. - Zobaczycie, że najdalej za miesiąc Stalin spotka się z Churchillem i Rooseveltem, wtedy zostanie ostatecznie ustalony termin utworzenia drugiego frontu! Dziadek pojechał, wkrótce zaczęli się żegnać chłopcy. Borys ucałował babcię i nianię. Obie były zachwycone, to zdarzało się rzadko! Chłopcy przeszli około pięciuset metrów w kierunku tramwaju, później skręcili i wrócili do płotu okalającego dom od strony lasu. Pod szopą była ukryta elastyczna tyczka. Losowali, kto ma skakać. Wypadło na Borysa. Wziął rozbieg i przeskoczył płot. Skok był efektowny, ale technicznie nie najlepszy. Trzeba jeszcze popracować. Bor’ka otworzył szopę i wyjął ze środka dwa zawczasu przygotowane plecaki z osobistymi rzeczami ochotników. Przerzucił je przez płot. Później sam przelazł. Od środka można się było obejść bez tyczki. Z zewnątrz zresztą także. W tramwaju rozmawiali o perspektywach utworzenia drugiego frontu. - Gdyby był pan Eisenhowerem, gdzie by pan wolał lądować? - spytał Borys Czwarty Aleksandra Szeremietiewa. - Oczywiście w Normandii - odpowiedział Aleksander. - Wojska ekspedycyjne muszą tam pokonać wąski kanał La Manche i wszystkie bazy w Anglii będą pod ręką. - Tak, ale tam czekają na nich potężne umocnienia wału atlantyckiego - oponował Borys. Niemcy od dwu lat szykują się do obrony właśnie tam, w Normandii. Na miejscu Eisenhowera wybrałbym wariant zaskoczenia, na przykład lądowanie w Danii. Tam wybrzeże pozbawione jest urządzeń obronnych, ludność przyjazna, prosta droga do marszu na Berlin! - To ciekawe! - Aleksander wykrzyknął to tak głośno, ze niektórzy pasażerowie zwrócili na nich uwagę. - Chwileczkę, niech pomyślę! Myślał resztę jazdy do centrum, a później w drodze do szkoły, znajdującej się nieopodal placu Majakowskiego. Dopiero przy szkolnej bramie udał nagle, że zasypuje przyjaciela gradem ciosów. - Nie ma pan racji, Borysie Czwarty - zawołał. Ich szkoła z numerem 175 była pewnie najbardziej elitarna w Moskwie, uczęszczały do niej

dzieci członków rządu i generalicji. Nauczyciele byli wyjątkowo zastraszeni, bali się uczniów, na przerwie można było usłyszeć na korytarzu szepty: „Mikojan uciekł z lekcji! Po prostu nie wiem, co robić z Budionną. Wczoraj popisywała się Mołotowa...” Prócz arystokracji tego pokroju byli tu również zwykli uczniowie. Do nich właśnie należał Aleksander Szeremietiew. Chłopcy weszli na szkolne podwórko, gdzie kotłowała się dzieciarnia z najmłodszych klas. Dzieciaki nie zawracały sobie głowy statusem społecznym, ganiały jedno za drugim co sił, ciesząc się z pierwszej przerwy. Pośród drobnicy spacerowali uczniowie ze starszych klas, była między nimi chmurna, nieco przygarbiona dziewczynka w kraciastym paletku. Przechadzała się samotnie, obijając grube kolana dość tandetną uczniowską teczką. Była to Swietka, córka wodza naczelnego, jak Borys Czwarty i Aleksander nazywali Stalina. Obserwował ją pilnie stojący na uboczu lejtnant z kremlowskiej ochrony. Chłopcy zostawili plecaki w szatni przy sali sportowej i udali się do kierownika działu nauczania. Czekała ich bardzo trudna operacja, zdobycie świadectw szkolnych, które musieli przedłożyć w tajnej uczelni. Pewnie zakład ten miał w nosie przesadne formalności, potrzebni byli po prostu młodzi zdrowi chłopcy, których należało przygotować do działalności dywersyjnej na zapleczu wroga, jednak nawet tam należało przedstawić świadectwa szkolne ze stopniami ze wszystkich przedmiotów. Borys i Aleksander zawczasu rozmawiali z kierownikiem działu nauczania, starszym, szacownym łosiem, który zwykle przemykał się powoli i ostrożnie po szkolnych pomieszczeniach, jak leśny krewniak. Chłopcy namieszali, zamącili mu w głowie, powiedzieli, że po uzyskaniu świadectw dojrzałości mają zamiar wstąpić do tajnej szkoły WMS* we Władywostoku i muszą już teraz wysłać podanie i świadectwo. Mój ojciec kontroluje to wszystko, dodał Borys Czwarty. Pewnie to go przekona, myśleli chłopcy, gdyby jednak zaczął coś podejrzewać, nie pozostanie nic innego, jak zastraszenie leśnego olbrzyma fizycznym przymusem. Na szczęście nie trzeba się było uciekać do działań antyhumanitarnych: świadectwa były gotowe i zostały wydane bez dodatkowych wyjaśnień. Może zadziałał tu autorytet marszałka Gradowa, a może stary łoś darzył swoich uczniów całkowitym zaufaniem. Wojenno Morskije Siły - WojskowoMorskie Siły. Chłopcy wybiegli ze szkoły uszczęśliwieni, nagle jednak posmutnieli. „Najpoważniejsza część operacji” wydała się niczym w porównaniu z tym, co ich czekało. Szli ulicą Gorkiego,

patrzyli na kobiety stojące w kolejkach, wychodzące ze sklepów z żałosnymi zakupami, na kobiety zamiatające ulice i rnilicjantki i myśleli, że za kilka godzin odejdą ze świata kobiet w świat mężczyzn, ale przedtem muszą się pożegnać (oczywiście telefonicznie, by nie zawalić sprawy) z kobietami najważniejszymi w ich życiu, z marszałkową Gradową i księgową Szeremietiewą. Odczekawszy w kolejce w sali Centralnego Telegrafu, weszli do sąsiadujących ze sobą kabin telefonicznych. - Czy coś się wydarzyło? - poznawszy Borysa, zawołała Weronika swoim nieprzyjemnym „porannym” głosem. Spocił się z wrażenia. Miał ochotę odłożyć słuchawkę, zostawić sprawę własnemu biegowi, byle nie prowadzić przykrej rozmowy, jednak się przełamał, zgodnie z zasadami, które starał się przyswoić, „człowiek bezpośredniego działania” powinien pokonywać przeszkody napotykane w drodze do celu. - Nic się szczególnego nie wydarzyło - powiedział zdecydowanie. - Proszę, mamo, nie denerwuj się. Ja wyjeżdżam, nie na długo. - Dokąd wyjeżdżasz? jeszcze głośniej krzyczała Weronika. - Do służby czynnej - powiedział, zamykając oczy. W gruncie rzeczy rozmawiali przez ulicę. Borys, stojąc z zamkniętymi oczami, miał wrażenie, że są w jednym pokoju. Trudno tu mówić o rozmowie, ponieważ matka krzyczała jak szalona. - Postanowiłeś mnie zabić, niegodziwcze? Coś ty, draniu, wymyślił?! Jesteś niepełnoletni, odeślą cię, jeszcze się wstydu nałykasz! Zaraz dzwonię do ojca! Schwytają cię, draniu! - Nagle głos się jej załamał, szeptała ze szlochem - Boria, Boria, jakże tak... Otworzył oczy. - Mamo, proszę, nie trzeba... Zapomniałaś, że od dawna nie jestem dzieckiem. Nieraz rozmawiałem z tobą o moim stosunku do obecnej sytuacji. Nie mogę zostawać na uboczu, kiedy mój kraj i cała ludzkość są w niebezpieczeństwie. Nie mogę pomyśleć o tym, że wojna skończy się bez mego udziału, mówię o tym jako człowiek bezpośredniego działania. - Cóż to za okrucieństwo - szepnęła Weronika, ale po chwili jej głos odzyskał dawne brzmienie. - Dokąd jedziesz? - Powiedziałem już, mamo, do służby czynnej.

- Mam nadzieję, że do ojca? Do Rezerwowego? - Tak, tak - powiedział czym prędzej. - Jadę do Rezerwowego. Domyśliła się, że kłamie, zakrzyczała znowu: - Gdzie jesteś w tej chwili? Skąd dzwonisz? - Nie szukaj mnie, mamo, nie wywołuj paniki! Miliony takich chłopców jak ja jadą na front! Nie chcę być pieszczoszkiem mamy, a tym bardziej taty, nie mam zamiaru hańbić ojca! Napiszę ci, wszystko wytłumaczę. Wszystko będzie dobrze. Kocham cię. Odłożył słuchawkę i wyszedł z kabiny w tłum mężczyzn w szynelach, z wojskowymi workami na rzeczy. Przygniatał go ogromny ciężar, przeczucie nieuniknionego nieszczęścia. Uświadomił sobie nagle, że kiedyś przeżywał podobny ból, ból wiecznej rozłąki. Kiedy? Nie mógł od razu sobie przypomnieć. Za szybą sąsiedniej kabiny widział twarz Aleksandra, chyba po policzku mistrza boksu płynęła łza. Szeptał coś błagalnie do słuchawki, swojej „matce samotnie wychowującej dziecko”. Aleksander nigdy nie wspomniał ojca. Nie wiadomo, czy ma ojca, a jeżeli tak, to gdzie on walczy. Borys niekiedy myślał, że rozumie przyczynę milczenia. Może ojciec wcale nie jest na froncie? Kiedyś Sasza spytał Borysa, czy to prawda, że jego ojciec był więziony. Borys, jako człowiek bezpośredniego działania, natychmiast odpowiedział: „Tak. matka również. Oszkalowano ich.” Bokser szarpnął głową, jakby robił unik: „Matka także? Niesamowite!” Wreszcie wszystko zostało załatwione. Włożyli plecaki i wyszli na ulicę Gorkiego. W czasie, kiedy dzwonili, niebo nad Moskwą ściemniało. Ukośnie, jakby wzdłuż nakreślonej linii, padał śnieg boleśnie kłując twarz. Siódme intermedium. Z prasy „New York Times” Republikański kongresman z Nowego Jorku Hamilton Fish powiedział: „Stalina otaczają ludzie, którzy doszli do władzy jednocześnie z nim, ich celem jest jak dawniej rozszerzania komunizmu”. „New Republic”, kwiecień 1943 roku W całej Ameryce Północnej, w Kanadzie i USA rozpowszechniony jest obecnie pogląd, że zwycięstwo Rosji może przybliżyć niebezpieczeństwo rewolucji światowej... Tymczasem pogląd ten jest głównym orężem propagandy hitlerowskiej. „Christian Science Monitor”

Istnienie w Moskwie Kominternu przez wiele lat stanowiło poważną przeszkodę w zacieśnieniu współpracy między Związkiem Radzieckim i innymi krajami. Teraz Komintern został rozwiązany... „Izwiestija”, listopad 1943 roku Gwardziści Armii Czerwonej i Floty! Z honorem nieście wasze sztandary! Świećcie przykładem bohaterstwa i odwagi, dyscypliny i wytrwałości w walce przeciwko wrogowi! Niech żyje Gwardia Radziecka! „New Republic”, listopad 1943 roku Literatura radziecka w czasach wojny Nikołaj Tichonow: „Celuj uważnie, żołnierzu Armii Czerwonej! Pamiętaj, że unicestwiając jeszcze jednego Hansa, ratujesz życie ludzi radzieckich, wyzwalasz ziemię ojczystą!” ...Lew Sławin: „Nigdy nie ufaj hitlerowcowi! Bij go bez litości i bez zwłoki, do końca! Bij go w głowę, w bok, w plecy, bij go!” ...Sztuka Korniejczuka Front jest grana w teatrach całego kraju przy wypełnionych widowniach. ...Utalentowany poeta Twardowski napisał nieco kiplingowską balladę frontową o dobrym żołnierzu, który zachowuje humor bez względu na sytuację. ...Niestrudzony rymotwórca Demian Biedny występuje ze skromnym w swej niewinności utworem, kończącym się słowami: „Śmierć krwiopijcom i ludożercom!” ...W ogólności pisarze radzieccy wzięli sobie do serca stwierdzenie Stalina:,Aby zwyciężyć wroga, trzeba go znienawidzieć!” „Russian Review” Spośród tłumaczy pracujących z radzieckimi lotnikami w Elizabeth City wyróżnia się wysoki, przystojny lejtnant Gregory G. Gagarin. Początkowo lotnicy rosyjscy traktowali go podejrzliwie, ponieważ jego matka była hrabianką, a ojciec kawalergardem, kiedy się jednak przekonali, że tłumacz przekazuje im więcej szczegółów o radiu i radarach, niż się mogą dowiedzieć z radzieckich książek, zmienili stosunek do niego. „Nowoje Russkpje Słowo”, 1944 rok Do 1 stycznia bieżącego roku do Rosji wysłano 780 samolotów, 4700 czołgów, 170 000 samochodów ciężarowych, 33 000 samochodów wojskowych dżipów i około 25 000 innych samochodów.

Armia Czerwona otrzymała 6 000 000 par amerykańskich butów. Wysłano 2 250 000 ton żywności... Wiliam Randolph Hearst odpowiada „Prawdzie” „Marszałek Stalin nazwał mnie gangsterem i przyjacielem Hitlera. Takie oskarżenia brzmiąhumorystycznie, ponieważ pochodzą od człowieka, który kieruje najbardziej gangsterską prasą w świecie”. A kto był najlepszym przyjacielem Hitlera zanim?... „Radio Berlin”, 28 lutego 1944 roku Przemówienie Goebbelsa: „Wrogowie wciągnęli nas do tej wojny, ponieważ wzór naszego ustroju socjalistycznego zaczął zag rażać ich zacofanym systemom. ... Jeżeli przegramy wojnę, Niemcy stracą również socjalizm. Kiedy pomyślny wynik wojny zostanie zapewniony, zaczniemy znowu wcielać wżycie nasze główne plany socjalistyczne...” „Uusi Suomi” Rosyjskie wojska pod dowództwem generała Andrieja Własowa na froncie estońskim przeszły na stronę Armii Czerwonej i pomogły jej zdobyć Narwę. Ósme intermedium. Bal świetlików Czerwiec jest miesiącem balów, różnych uroczystości, maturalnych albo z okazji nadania doktoratów honoris causa ważnym gościom lub znakomitym mówcom, lecąw górę rzucane na wiwat czapki, po marmurowych schodach biegają hurmem gromady młodych ludzi w porywającym oczekiwaniu cudu, szczęścia, miłości; w ciemnych koronach drzew trwa szaleństwo świetlików, w przezroczystym powietrzu białych nocy rozbrzmiewają nawoływania, gwizdy, śmiechy i słowicze kląskania. Tak pewnej białej nocy wirując w tańcu absolwentki Smolnego Instytutu dla Szlachetnie Urodzonych Panien patrzyły na unoszące się w powietrzu świetliki i zastanawiały się, jaką kryją w sobie tajemnicę prócz tajemnicy wiecznej poezji. Nie domyślały się, a może nawet domyślały, lecz niezbyt dokładnie, że niezliczone rozbłyski ukazujące się w całym parku, nad rzeźbami z marmuru i nad koronami drzew są zachwytami poprzednich absolwentek całego człowieczego rodu. Ktoś w rozgromionych, częściowo spalonych Niemczech, w obozie dla przesiedleńców w amerykańskiej strefie okupacyjnej, leżąc w trawie z rękami podłożonymi pod głowę, patrzy na unoszące się nad nim bezszelestnie miniaturowe samolociki, myśli o tym, co znaczą nagłe błyski, na czym polega sens zjawiska, jaka jest jego przyczyna, czy ma związek z procesami

fotosyntezy? Na czym polega sens miniaturowych wybuchów wiosennej feerii, dlaczego budzi smutek? Myśli o tym srebrnoborska poetka. Cały dom śpi, a ona siedzi na stopniach tarasu, obejmując ramionami kolana. Co znaczą te sygnały? Maleńki stateczek powietrzny z nieproporcjonalnie dużym reflektorem zniża lot, sadowi się na jej dłoni i gaśnie, znika w ciemności. Bal maturalny absolwentek Instytutu Szlachetnie Urodzonych Panien - myśli z uśmiechem. Przelotne spotkania, pożegnania, czułości, odradzanie się i obumieranie, czerwiec czterdziestego piątego... XVI Koncert dla frontu Amerykańskie samochody ciężarowe, które teraz nadchodziły nieustannym obfitym potokiem przez wszystkie dostępne porty radzieckie, a także przez granicę irańską, nadawały się - jak się okazało - nie tylko do montowania na nich gwardyjskich moździerzy, przewożenia wojska i amunicji, lecz także do ustawiania dużych koncertowych fortepianów. Tak właśnie pewnego wieczoru w końcu marca czterdziestego czwartego roku, na styku Pierwszego Białoruskiego Frontu i Pierwszego Ukraińskiego, na leśnej polanie na zachód od Owrucza studebaker z opuszczonymi klapami doskonale pełnił obowiązki estrady. Stał na nim fortepian i natchniony Emil Gilels napełniał zagajniki wariacjami Liszta, a później akompaniował natchnionemu Ojstrachowi, który Campanellą dodawał żaru bladawej jeszcze zorzy wieczornej, zaczynającej się już rozpalać za nagimi konarami drzew. Z niewielkiej odległości dobiegał inny akompaniament, artyleryjska wymiana strzałów z dwóch stron frontu, a na niebie - słychać było odgłosy serii z karabinów maszynowych - trwały nieustannie niebezpieczne utarczki między niemieckimi meserszmitami i radzieckimi Jakami3, La5 i aerokobrami, ale na te powszednie drobiazgi nikt nie zwracał uwagi. Nad studebakerem wisiał transparent: „Artyści zaplecza. - bohaterom frontu”. Bohaterowie siedzieli wokół na zboczach pagórków, tworzących naturalny amfiteatr. Na koncert przyszło co najmniej sześć albo i siedem tysięcy luda. Lufy dział na czołgach i dział samobieżnych sterczały pośród tłumu w kierunku estrady, nawiązując do czasów antycznych, jakby armia Hannibala ze słoniami zatrzymała iiiiiiiii m się na chwilę dla rozrywki. W pierwszych rzędach na drewnianych ławkach i nawet na prawdziwych krzesłach siedzieli oficerowie z pobliskich jednostek, był nawet wśród nich sam sławny generał Rotmistrow. Ostatnio po froncie wałęsało się mnóstwo artystów, sporo było zwykłej miauczącej chałtury, zespoły kompletowano

byle

jak,

cyganeria

chętnie

jechała

bawić

„nieustraszonych

wojowników”, w rzeczywistości zaś po to, by sobie trochę pojeść w kuchniach polowych, zdobyć trochę tuszonki. A kabaretowe ślicznotki zawsze były chętne do jakiegoś romansiku w schronie. Ten koncert był rzadkim wyjątkiem. Występowały w nim gwiazdy pierwszej wielkości - Emil Gilels, Dawid Ojstrach, Lubow Orłowa, Nina Gradowa, a prowadził go słynny moskiewski grubas, idol ogródka „Ermitaż”, konferansjer Garkawi. Dlatego w pierwszych rzędach usadowili się ważni goście, a w tylnych, to znaczy na wieżach czołgów, panowało niezwykłe, ożywione oczekiwanie. Po muzykach Garkawi, wystrojony we frak z nieco zżółkłym gorsem z czasów NEPu wygłaszał jakiś własny, przydługi tekst satyryczny. Mistrz na przemian wpadał w patriotyczny trans na temat „Nie będą czarne skrzydła nad Ojczyzną latać”, wtedy sztywniał w monumentalnej potędze, ze szczęką opadającą w bok, albo się nagle kurczył, kręcił się i kokosił, odrażająco grając pogardzanych wrogów. „Lecą bomby, lecą we wtorek i środę, Adolf Hitler z tej rozpaczy pluje sobie w brodę. Lecą bomby, lecą bomby na Berlin, Królewiec - śpiewał podrygując w kankanowym kroku z amerykańskiej komedii filmowej Trzej muszkieterawie. - Lecą bomby, lecą każde pół godziny, a Hitler z tej rozpaczy ma skrzywioną minę. „Ale daje czadu!” - ryczeli z zachwytem żołnierze i zaśmiewali się bez przerwy, nie wiadomo, czy rozśmieszał ich obraz Hitlera, który pod bombami wyrywał sobie włosy z rozpaczy, czy też wulgarne wygłupy znakomitego satyryka. Po zakończeniu swego numeru Garkawi przybrał zwykłą wyniosłą postawę i pięknie modulowanym głosem zapowiedział: - A teraz, drodzy przyjaciele, z przyjemnością korzystam z nieczęstej okazji, by przedstawić naszą znakomitą, radziecką poetkę Ninę Borysownę Gradową! Jakiś oficerek chciał pomóc Ninie wejść na estradę, ale podziękowała, po drabince z desek wdrapała się o własnych siłach na studebakera i stanęła przy fortepianie. „Uuu” rozległo się na pagórkach najeżonych lufami dział. Nina z grzywką, w granatowym płaszczyku z darów lend lease i botkach wyglądała z daleka jak dziewczynka. „Pewnie ludzie mają co innego na myśli, słysząc określenie radziecka poetka” - pomyślała sarkastycznie. Nieraz bywała na froncie z artystycznymi brygadami i zawsze gnębiło ją uczucie jakiejś niezręczności. Teraz znalazła się nagle w zespole znakomitości radzieckich i nie wiedziała, jak się zachować. Całe życie obracała się w kameralnym gronie, obecnie okazało się, że szerokie masy zgłaszają swoje prawa do niej. Estetka, modernistka, formalistka jest także wyrazicielką jakiejś wielkiej patriotycznej idei,

splecionej z nieustającą frontową tęsknotą i marzeniem o miłości. Nie wiadomo dlaczego tylko jej nazwisko łączono z głupawą piosenką Chmuryna błękicie. Saszki Polkera, kompozytora, nikt nie wspomina. Chmury na błękicie, Nina Gradowa, wszyscy poszaleli! Ludzie z jej otoczenia gratulowali powszechnej popularności, ukrywając - jak się jej wydawało - ironiczne uśmiechy. A co mam robić na koncertach w jednostkach? Żołnierze oczekują ode mnie piosenek, a nie przemądrzałej poezji. Nino, dziecinko, pocieszali ją znawcy z administracji estrady, proszę się nie denerwować. Może pani robić wszystko, na co ma ochotę, czytać Puszkina albo coś innego. Ludzie są szczęśliwi, że panią widzą, zwłaszcza, że jest pani młodziutka i śliczna. Jeżeli rzeczywiście chcą mnie widzieć, więc będą widzieli, myślała Nina. Zasłużyli na to, by od czasu do czasu widzieć to, na co mają ochotę, a nie to, co im ukazuje wojna. Zaczęła czytać, najpierw z cyklu Przedwojenne. Kilka wierszy dedykowanych O. M., T. T, E J. Strofy o oślepiającym działaniu wina i poezji, o przemienności wierszy lęku i miłości, o gajach oliwkowych drżących w świetle księżyca, o czarnych piwnicach, w których jeden po drugim znikają wędrowni artyści. Gdyby czytała dedykowane wiersze w Domu Literatury, pewnie kilku kapusiów przepychałoby się do wyjścia, współzawodnicząc o to, który jako pierwszy napisze donos o tym, że Gradowa wychwala O. Mandelsztama, T. Tabidze i E Jaszwilego. Tutaj do wyjścia spieszyli tylko ci, którzy musieli iść na pozycję lub lecieć samolotem. Pozostali za każdy wiersz dziękowali hucznymi oklaskami, zagłuszającymi kanonadę. Uskrzydlona sukcesem, przeczytała kilka trudnych, zaszyfrowanych zwrotek z nowego poematu, zbudowanego na erotycznych wspomnieniach nocy z Sawwą i o zniknięciu „wiecznego kochanka”. Znowu burzliwy zachwyt. Szczególnie gorąco klaskali chłopcy na czołgach. Kłaniała się z uśmiechem, przypominała sobie, że Benedykt Liwszyc w okopach pierwszej wojny światowej czytał zwariowane futurystyczne wiersze pskowskim i woroneskim chłopom, którzy słuchali go z zachwytem. Wreszcie rozległo się obowiązkowe: Chmury nabłękiciel Proszę zaśpiewać Chmury na błękicie\ - Towarzysze - powiedziała błagalnie Nina. Chmury na błękicie nie jest utworem charakterystycznym dla mnie. Poza tym nie jestem kompozytorem ani muzykiem. A co najważniejsze, nie umiem śpiewać! Uzbrojona widownia huczała z dezaprobatą: „Zaśpiewaj Chmury na błękiciel” Dał się

słyszeć głos jakiegoś Ormianina, siedzącego na lufie działa: „Śpiewaj, siostro, to twoja piosenka!” Tysiąc uśmiechniętych gęb. Jakiś Wańka z akordeonem wdrapał się migiem na studebakera, pociągnął Ninę do mikrofonu. Akordeon wyszczekał pierwsze akordy. Łzy napłynęły Ninie do oczu. Ilu tych chłopaków jutro polegnie, a ilu jeszcze tej nocy? Zaśpiewała idiotycznym łzawym głosem: „Chmury na błękicie przypominają mi dom i morze, i mewę w locie i walc w minorze...” Włączyła się cała widownie, Nina przeszła na recytację”zawszeć nie tak głupio, jak śpiewać bez głosu i bez słuchu. „Śpiewała” tak do końca, a kiedy się piosenka skończyła, żołnierze znowu żądali: „Bis! Bis! Śpiewaj jeszcze, Nino!” Wszyscy byli uszczęśliwieni, zaśmiewali się, Ninie kręciło się w głowie. W polu widzenia pojawiła się blada twarz Lubow Orłowej. To ona, gwiazda filmów Świat się śmieje, Cyrk, Wołga, Wołga miała być największą atrakcją programu, miała trzymać widownię w napięciu aż do triumfalnego zakończenia, a tu nagle furorę zrobiła jakaś poetka. Tego tylko brakowało, bym popsuła sobie stosunki z Lubą! - Towarzysze, nie umiem śpiewać, nie mam słuchu! Dostałam chrypki! - błagała Nina. Ormianin z działa zawołał: - Nie śpiewaj, siostro! Stój po prostu! Amfiteatrem wstrząsnął szalony wybuch śmiechu, po czym pozwolono Ninie zejść z estrady. Zeskoczyła na ziemię, ktoś ustąpił jej miejsce obok Rotmistrowa. Sympatyczny generałokularnik, podobny do czechowowskiego inteligenta, ucałował jej dłoń i zaczął opowiadać o tym, jak go urzekły jej wiersze, a także o wielkiej przyjaźni z Nikitą. Zdziwiła się: a więc tu także wiadomo, że jest siostrą marszałka? Nim zdążyła coś odpowiedzieć, wybuchł taki gwar, że pewnie tylko łoskot Wezuwiusza mógłby go zagłuszyć. Na platformie ciężarówki przy dźwiękach jazzu zjawiła się sama Lubow Orłowa, marzenie Związku Radzieckiego! Zgodnie z najlepszymi wzorami Hollywoodu uchylała cylindra, manipulowała laseczką i stepowała. „How do you do? How do you do? Ja iz puszki w niebo ujdu!...”- nieśmiertelna piosenka z uwielbianego powszechnie filmu Cyrk. Lubow Orłowa, aktorka z wielkim doświadczeniem, chcąc zaćmić sukces Niny, zaczęła występ od swojej najmocniejszej pozycji i z miejsca wygrała. Nina pomachała jej ręką i pokazała kciuk: znakomicie, pretensji nie zgłaszam! Nagle zwróciła uwagę na willysa z trzema młodymi oficerami, widać było, że nie siedzą w okopach, lecz w sztabie, świadczyły o tym szykowne mundury, a także niedbałe pozy, jakie przybrali w swoim samochodzie sprowadzonym zza oceanu. Wszyscy trzej patrzyli nie na

estradę, lecz na Ninę i z uśmiechami wymieniali uwagi. O co chodzi? Czy nie rozumiesz, o co może chodzić, kiedy tak patrzą na kobietę trzej oficerowie, trzej bezczelni podrywacze, zdemoralizowani przez baby? Nietrudno się domyślić, o czym rozmawiają. Ten z wąsikami, jak się zdaje, jest najbardziej napalony: „Ona, chłopaki, jeszcze niczego, nadaje się na trzonek”. Drugi z czubem sterczącym spod pilotki: „Może spróbujesz?” Pierwszy: „Czemu nie?” Trzeci, okrągły na gębie: „Przechwalasz się! Spójrz, kim ty jesteś i kim jest ona? Znakomita poetka, siostra marszałka, a tyś zwykły żołdak!” „Wojna wszystkich zrówna!”- śmieje się tamten. „Wąsik”: „Możemy się założyć, chcecie? Załatwię ją dzisiaj po oficersku!” Teraz się właśnie zakładają... Po zakończeniu koncertu w ogólnym bałaganie trzej podrywacze wyskoczyli z willysa i przepychali się w kierunku Niny. Widziała ich kątem oka, ale nie odchodziła, odpowiadała na pytania żołnierzy, obserwując z ukosa, jak się zbliżają. Najczęściej pytano czy jest zamężna. Niektórzy żołnierze, nie troszcząc się o poprawność języka rosyjskiego, pytali: „Jest pani żonata?” „Mój mąż jest lekarzem wojskowym” odpowiadała Nina. „A dzieci są?” „Córka, Lenka, ma dziesięć lat.” „Niemożliwe - dziwili się. A ile pani ma lat?” „Trzydzieści szesc. W tym momencie zwykle rozlegały się okrzyki zdziwienia. Jeden chłopakpiechur aż usta rozdziawił ze zdziwienia: „Jakże to możliwe, przecie moja mamunia ma trzydzieści sześć lat!” Trzej oficerowie odsunęli żołnierzy - „idźcie, chłopcy, idźcie, rozstąpcie się!”- i zbliżyli się. Ten z wąsikami stał tak blisko, że musiał spoglądać na słynną poetkę z góry. - Może się pani, Nino Borysowno, przejedzie z nami przed bankietem? Modulacja głosu świadczyła o ważnym dla niego podtekście. Obrzydliwa, pryszczata skóra, powinien nosić brodę, a nie uwodzicielskie wąsiki. Do diabła z nim. - Przed bankietem? - zdziwiła się. - Nic nie wiem o bankiecie. Paskuda, pomyślała o sobie, rozmawiasz z nim tak, że wszystko rozumie. To, mianowicie, że nie wykluczasz pozytywnej odpowiedzi na jego „ważny podtekst”. - A jakże! - zaszedł z boku „czubaty”. - Dowództwo wydaje bankiet dla wybitnych artystów. A na razie można się wybrać na przejażdżkę na jakieś dwie, trzy godziny. Odetchnąć świeżym powietrzem! - Pokażemy pani zajęty niedawno bunkier dowództwa Luftwaffe - rzekł „wąsik” i zaproponował Ninie ramię niczym huzar z lejbgwardii.

Nie skorzystała z propozycji, ale poszła przodem w kierunku willysa i w drodze odwróciła się z uśmiechem do oficerów. Zauważyła, że „okrągły na gębie” klepnął się z uznaniem po udzie. Zapadał już zmierzch, chociaż w niebie nad lasem błyszczały w promieniach słońca myśliwce, które wykreślały pętle i koziołkowały. Ożyły czołgi, rozgniatały wiosenne błoto i zleżałe bryły śniegu. Zapalały się światła studebakerów, oświetlając setki głów, stopniowo formowała się z nich kolumna. Na zboczach wąwozu roiły się, niczym świetliki, ogniki papierosów. Front zagarniał bezludny obszar, ożywiał go krzątaniną, a później szedł dalej, pozostawiając za sobą sterty śmieci i gówna. - Oto świetny pojazd! - wąsaty absztyfikant klepnął płaską maskę willysa, którego już w armii radzieckiej przezwano „kozłem”. - Wie pani, podczas forsowania Dniepru przeciągaliśmy je po dnie. Wyciągniesz na brzeg, siadasz przy kierownicy, kluczyk do stacyjki i jazda, zapala się błyskawicznie! - Nie przesadzacie, kapitanie? - uśmiechnęła się Nina. Znowu wszystko, o czym mówili, miało podtekst. Nina miała dość szyfrowanej zabawy. Tymczasem tkwili w miejscu, czekali na „czubatego”, który pobiegł po coś bardzo ważnego, pewnie po „paliwo”, oczywiście nie dla willysa. - Nino - powiedział ktoś w tłumie. Nina przycisnęła dłoń do czoła, miała wrażenie, że głos pochodzi z przeszłości. Albo z przyszłości. A może skądciś z boku. Nie z brygady artystycznej w każdym razie. I nie był to głos jakiegoś „po prostu znajomego”. W gęstniejącej ciemności nie widać było twarzy. - Kto mnie wołał? - krzyknęła z wyzwaniem, odgarniając włosy z czoła. Była gotowa na wszystko, nawet na zawód! Na chwilę czołg oświetlił reflektorami willysa i żołnierzy wokół, Nina ujrzała w tym świetle towarzysza swojej tyfliskiej młodości Sandro Pewznera. Mój Boże, Pewzner już wtedy budził litość, teraz zaś w workowatym szynelu, z przekrzywionymi dystynkcjami lejtnanta, wyglądał jak Charlie Chaplin! - To ja. Nie poznajesz, Nino? - Ach ten jego zabawny akcent gruzińskożydowski! Nina natychmiast zapomniała o kawalerach, okrążyła willys i skierowała się w Sandra, wypatrując spod ręki, jakby był nieskończenie daleko. - Imię! Nazwisko! - zawołała. - Aleksander Pewzner - wybąkał głuptas, jakby był przerażony.

- Rok urodzenia! Numer paszportu! - zawołała jeszcze głośniej i rzuciła mu się na szyję z radosnym piskiem. - Pewzner! - zaśmiewali się oficerowie za jej plecami. - Zdechnąć można, Pewzner! - Chodźmy, Sandro! - pociągnęła go za klapę szynela, weszła w tłum i kroczyła dalej po jakimś gliniastym zboczu. Śmiała się jak kiedyś w Tyflisie i ciągnęła go gdzieś, nie wiedząc gdzie, byle dalej od oficerków z ich „kozłem”. Oślepiały ich niekiedy światła samochodów, oglądała się i widziała jego twarz oślepłą ni to od światła samochodowego, ni to ze szczęścia, właśnie somnambulicznie szczęśliwą, kiwającą się jak twarz marionetki. Kilka minut później wyszli na drogę wymoszczoną tłuczniem i uspokojeni poszli nią, trzymając się za ręce jak dzieci. Od czasu do czasu mijały ich kolumny ciężarówek albo czołgi, wtedy schodzili na pobocze i Nina tuliła się do Sandra. Opowiedział jej, że pracuje (widocznie nie potrafił powiedzieć „służę”) w brygadzie agitacyjnej Pierwszego Frontu Ukraińskiego, jest grafikiem zgodnie ze swoim zawodem, robi plakaty i karykatury wrogów zachęcające do walki, współpracuje z frontową gazetą „Prosto do celu”. Słyszał o jej nieszczęściu, bardzo ubolewał. - Mało znałem Sawwę, ale był dla mnie wzorem męstwa, honoru, wyobrażałem go sobie jako rycerza. - Dlaczego „był”? - powiedziała Nina. - Niekoniecznie przecież musi być martwy. Może żyje! Ja w każdym razie ciągle go czekam. - Słusznie robisz, Nino - powiedział gorzko - ale... - zamilkł nagle. - Co „ale”? - ścisnęła jego łokieć, zajrzała w oczy. - Powiedz. - Słyszałem, że szpital, w którym był, po prostu zrównano ziemią... - wybełkotał. Z ciemności zbliżał się do nich tupot setek nóg, wkrótce w świetle Plejad ukazały się zarysy kolumny piechurów. Z obu stron kolumny szli poboczem żołnierze z karabinami w pogotowiu. Od czasu do czasu oświetlali ręcznymi latarkami głowy idących w kolumnie. - Prowadzą jeńców - powiedział Sandro. Odsunęli się w bok przed nadchodzącą kolumną, a później przeskoczyli przez rów i oparli o topolę. W świetle latarek ukazywały się czasem wychudzone, niegolone policzki, pozbawione wyrazu, niemal rybie oczy jeńców, zdekompletowane umundurowanie, niemieckie furażerki, radzieckie szynele, nieznajome poobrywane naramienniki... W przygłuszonym gwarze słychać

było niekiedy rosyjskie słowa. - Oho! To coś gorszego niż jeńcy! - powiedział Sandro. - Prowadzą zdrajców ojczyzny! - Jakich zdrajców? - przeraziła się Nina. - Dokąd ich prowadzą? Sandro ścisnął jej rękę. - Prowadzą za Charitonowkę, do dębowego lasku - szepnął jej prosto do ucha - tam ich wykańczają. Rozstrzeliwują wszystkich i zrzucają do parowu. Jest ich mnóstwo. Mówią, że to sami policaje, nazistowscy sługusi, własowcy, ale mam wrażenie, że są również ci, którzy dostali się do niemieckiej niewoli. Przecież wiesz, u nas nie uznają jeńców, wszystkich uważają za zdrajców ojczyzny... mnie się wydaje, wiesz, ze mnie pewnie kiepski oficer, w ogóle jaki tam ze mnie oficer, wiesz przecież, że jestem malarzem, tylko malarzem... więc wydaje mi się niekiedy, że po prostu prowadzą tam, za Charitonowkę zwyczajnie część narodu... - Uważasz, że oni, ci przeklęci kaci, robią swoje nadal, także w czasie wojny? - spytała szeptem. - A jak myślisz, Nino, gdzie się oni podziali? W każdym zgrupowaniu są rozbudowane oddziały SMIERSZu *, wszędzie kręcą się „osobisty”... Kolumna wciąż wlokła się obok nich, w pewnej chwili Ninie wydało się, że ktoś dobrze jej znany spojrzał na nią z gęstego tłumu skazanych zdrajców. Po prostu mignęła jakaś znajoma twarz. Błyskawiczny rozbłysk i wszystko zniknęło. O mało serce nie pękło ze strachu: to mógł być Sawwa! Zdarzają się niekiedy dziwne zbiegi okoliczności, diabli trudzą się z zapałem, wyplatają sieć koszmaru i wreszcie gotowe - potworna zgroza! Nina, odrzucając możliwość śmierci Sawwy, wyobrażała go sobie niekiedy jako jeńca, a więc według stalinowskiej doktryny jako zdrajcę Ojczyzny. To nie mógł być on. Twarz, która na moment ukazała się w świetle latarki, była całkiem młoda, to nie była twarz Sawwy, to była twarz nieznajoma, twarz młodzieńca, którego niedługo zrzucą za Charitonowką do wąwozu z dziurą w czaszce. Kolumna odeszła, zniknęła wśród ciemnych wzgórz porośniętych lasem, zapadła nagle cisza i pustka, Plejady wciąż tkwiły dumnie nad plugawą ziemią. Wrócili na drogę i wtedy zauważyli, że do gwiazd przyłączył się cieniuteńki sierp księżyca. - Spodziewam się mimo wszystko, że po wojnie odetchniemy nieco swobodniej - rzekła Nina. - Niemożliwe, by po takiej wojnie wszystko zostało jak dawniej! - Wątpię - wybełkotał Sandro. - Wątpię, by się coś zmieniło. Wojna między Hitlerem i Stalinem zapędziła nas wszystkich do pułapki...

Pewnie przestraszył się nagle, że sformułował głośno swoje tajne przemyślenia. Ujął rękę Niny w przegubie, ścisnął, jakby chciał się przekonać, że to ona rzeczywiście i że nic mu nie grozi. - Wiesz, Sandro, po odjeździe Sawwy na front nie miałam żadnego mężczyzny - powiedziała Nina. * Smiert’ szpionam - śmierć szpiegom. Szła ze spuszczoną głową, włosy zasłaniały jej twarz od wzroku Sandra. - Nie wiem, co się ze mną stało - ciągnęła przytłumionym głosem. - Nie pozwalam się nikomu tknąć. Szalałam. A dzisiaj byłam u kresu. Wiesz, o mało nie pojechałam z tymi w willysie... Odgarnął dłonią jej kochane włosy, zajrzał nieśmiało w kochaną, nieco zgaszoną, ale jednak kochaną twarz. - No nie, to okropne, Nino, okropne, z tymi bydlakami! - Masz tu coś? - tak gwałtownie podniosła głowę, że w oczach przemknęły wszystkie Plejady i sierp księżyca. - Co? - spytał z lękiem malarz Pewzner, zakochany w niej od lat szesnastu, który jednak nigdy nawet nie marzył o takiej chwili. - Jakiś pokoik, szafę, szopę, cokolwiek, gdzie moglibyśmy być sami? - dopytywała się wyniośle. Pociągnął ją za rękę, nie mogąc już powiedzieć słowa. Ruszyli szybko drogą, nie skakali więcej za rów, schodzili tylko odrobinę na pobocze, kiedy nadjeżdżały samochody. W końcu, po dwudziestu minutach ostrego marszu Nina ujrzała polowy obóz sztabu frontu, były tu duże amerykańskie

namioty,

sklecone

jako

tako

wartownicze

wieże,

latarnie,

przyczepy

samochodowe. W jednej z nich Sandro miał pracownię plastyczną. Drżącymi rękami otworzył duży wiszący zamek i puścił przodem ukochaną do ciemnego, zimnego i wilgotnego wnętrza, przepojonego zapachem farb. Drzwi się zamknęły, byli sami. - Zaczekaj, zaczekaj - szepnęła Nina. - Rozbierzmy się oboje do naga, jakbyśmy byli nocą na plaży w Giulripszu... ... Przez maleńkie, zachlapane gliną okienko ciała niebieskie patrzyły na dwoje nagich ludzi, którzy się kochali, siedząc na taboretach i stojąc. Miejsca leżącego nie było. - Jakie to szczęście, że spotkałam ciebie - szeptała Nina. Jakie to szczęście, że nie

pojechałam z tamtymi... W tym czasie twarz, którą Nina ujrzała w świetle latarki konwojenta, zbliżała się do miejsca przeznaczenia - wąwozu za spaloną Charitonowką. Po lesie nad wąwozem błąkało się mnóstwo świateł, przesuwały się również setki cieni przynależnych do ludzkiego gatunku. Od strony wąwozu dobiegały wystrzały, powolna pukanina na przemian z galopującym terkotem, jakby ta pierwsza, obraziwszy się nagle z powodu niedoceniania jej, usiłowała za wszelką cenę i jak najszybciej udowodnić, o co tu chodzi. Intensywnie, z zaangażowaniem, pracowała nocna zmiana egzekucyjna z kontrwywiadu wojskowego SMIERSZ. Nowo przybyła kolumna weszła w las. Ciekawe, że wszyscy poruszali się szybko, jakby nie zrozumieli jeszcze, co ich czeka. Być może, wiosenny przymrozek, gwiazdy nad sosnami, błąkające się między drzewami światła, budziły uczucia pokrewne do natchnienia Władimira Nabokowa, który w jednym z wierszy pisał: „... Rosja, gwiazdy, noc egzekucji. I wąwóz biały od czeremchy!” Pewnie przesadziliśmy, pewnie po prostu wszyscy byli zmęczeni nienawiścią, strachem, bólem, nadzieją na ucieczkę, pragnęli, by się to wszystko wreszcie skończyło. Być może, takie właśnie uczucia zawładnęły młodym człowiekiem, którego twarz ujrzała Nina Gradowa w świetle latarki konwojenta. Kolumnę zapędzono na polanę, wyrąbaną w lesie. Natychmiast funkcjonariusze SMIERSZu, od których zalatywało alkoholem, z wykazami w ręku pobiegli wzdłuż szeregów, wywołując nazwiska, wyciągali ludzi jednego po drugim, poganiali, szturchając kolbami w plecy i kopniakami w siedzenia. Twarz, widziana przez Ninę, oblała się śmiertelnym potem. Człowiek ten zapragnął nagle odwlec ostatnią chwilę, nie trafić na pierwszy ogień, odetchnąć jeszcze nocnym powietrzem, nasycić wszystkie tkanki dziwną mieszaniną chemicznych składników. Inni zapragnęli nasycić się nikotyną. Sąsiad, wysoki trzydziestoletni mężczyzna w obszarpanym mundurze oficera Wehrmachtu z naszywką ROA na rękawie, łapczywie zaciągnął się zachowanym na koniec papierosem. - Więc to tutaj wykończą nas czerwone gady - mówił między jednym a drugim wdechem. Więc tutaj... w lesie, na powietrzu... a mnie się śniła czekistowska piwnica... Sztachniesz się? - i słysząc odmowną odpowiedź, palił łapczywie, papieros kurczył się, ogieniek zbliżał się do palców, aż wreszcie zgasł. - To wina Hitlera, tej brudnej małpy! - powiedział palacz. Podobno był paryżaninem, pochodził z białogwardyjskiej rodziny. - Gdyby nie ta brudna małpa, le merde, mielibyśmy już

milionową armię rosyjską, moglibyśmy wykończyć czerwonych gadów... W tym momencie wywołano jego nazwisko: - Czardyncew! - powlekli go, ponieważ paryżaninowi nogi odmówiły posłuszeństwa. Wstawaj, bydlę, wstawaj, kurwa! Zaraz cię powiesimy na chuju, faszystowska dupo! Okazało się, że pierwszych wleczono nie na rozstrzelanie, lecz na szubienicę. Nieopodal placu, w świetle samochodowych reflektorów znajdowała się długa poprzeczna szubienica. Ku niej zajeżdżały powoli, na wstecznym biegu, studebakery z opuszczonymi klapami, na których podwożono skazanych. Każdemu z nich odczytywano imienny wyrok trybunału: „W imieniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich... za przestępstwa popełnione przeciwko narodowi radzieckiemu... na karę śmierci przez powieszenie... nie podlega zaskarżeniu...” Jeden z funkcjonariuszy SMIERSZu zakładał pętlę na szyję skazańca, po czym ciężarówka - maszyna zaiste wieloczynnościowa - ruszała, ofiara spadała w dół, by wykonać ostatni taniec, któremu, jak twierdzą znawcy, towarzyszą słodkie erotyczne odczucia. W przerwach między egzekucjami babapomocnica nalewała dla katów spirytusu z dużej butli. Można go było rozcieńczyć do smaku wodą albo łyknąć czysty. Skazańcy pozostali jeszcze na placu, wśród nich również ten, którego widziała Nina, stracili panowanie nad sobą. Któryś wył niskim głosem, inny wymiotował, padali na kolana, błagali oprawców: „Zlitujcie się, bracia!” Nagle, niczym strzał, usłyszał swoje nazwisko: „Sapunow Dmitrij!” Głowa odwróciła się gwałtownie, zaczepił czubkiem buta o nie wykarczowany pieniek, padł, zlał się i dostał monstrualnej biegunki, ale wstał i zrobił krok w kierunku grupy katów idących wzdłuż placyku. Dobiegł go jakiś pewny siebie głos, sprawdzający wykaz: „... Reszetow, Równia, Sapunow, Swierczkow... tych, którzy chodzą, dawaj do wąwozu, a leżących sukinsynów załatw na miejscu! Ruszajcie się, chłopaki, bo się do rana nie wyrobimy!” Już go ciągną, skręciwszy sznurem razem z innymi, a kiedy pada, tłuką po głowie i plecach dębową lagą, wtedy znowu się przewraca. Ciągle jeszcze myśli, że ciągną go na szubienicę i charczy: „Wieszajcie, czerwone łajdaki!”, jednak minęli ciężarówki, szubienicę, wloką w stronę lasu czerniejącego nad wąwozem, skąd dobiegają na przemian pojedyncze strzały i gorączkowa strzelanina. Nie uhonorowano go indywidualnym wyrokiem trybunału, trafił na zbiorową listę. Co sprawiło, że Mitia Sapunow, który w lipcu 1943 roku przyłączył się do partyzantów radzieckich ze zgrupowania „Dniepr”, znowu się znalazł w gronie „zdrajców Ojczyzny”, tym razem rozbrojonych i skazanych na śmierć? Wtedy, w owych upalnych dniach w

białoruskoukraińskich dąbrowach po raz pierwszy od wybuchu wojny Mitia miał wrażenie, że jest wśród swoich. Chłopaki, którzy ich znaleźli, bardziej przypominali oddział wolnych kozaków z czasów wojny domowej niż radziecką jednostkę wojskową, skrępowaną dyscypliną wojskową i partyjnokomsomolską. Czapki na bakier, wojskowe bluzy i lotnicze kurtki rozchełstane prawie do pępka, a najważniejsze - to niemieckie skórzane pasy obwieszone ładownicami, granatami, nożami. Szczególny szyk polegał na noszeniu pistoletu nie z tyłu, jak nakazywał radziecki regulamin, lecz z przodu lub na biodrze, ponieważ łatwiej sięgnąć po broń. Z wyglądem harmonizował swobodny sposób bycia, żadnego szacunku dla rangi, dowódców, mówią „Fomicz, Łukicz”, ruchy swobodne, zręczne, nastrój zbójecki: „Chodźmy, kurna, dorwiemy ich i porozwalamy!” Mitkę i Goszkę Krutkina, całkiem bezwładnych, rzucili jak pojękujące worki w poprzek na końskie grzbiety i przywieźli do swojej bazy, której schrony mieściły się w wąwozach porośniętych nieprzeniknioną gęstwiną. Niełatwo zwiadowcom z fokkerwolfa wypatrzyć oznaki cywilizacji wśród gęstych zielonych koron, w dole nic prócz mocarnej przyrody, tymczasem zaś na dole w ślad za natrętną „ramą” odwracają się milczące na razie lufy dział przeciwlotniczych. A pod koronami dębów, pod ciężkimi krynolinami wiekowych świerków ukrywa się całe partyzanckie bogactwo: stajnie, garaże, warsztaty, magazyny, ziemianki z pryczami dla chłopaków, sztab wyposażony w radiostację i „chowałka”, to znaczy duża stołówka, gdzie „chowano” wszystko do brzucha bez żadnych norm, chociaż niekiedy siedzieli o suchym pysku, szczególnie kiedy fryce wszczynali operacje przeciwko partyzantom - wtedy magazyny pieczętowano, a sztab i wszystkie służby zwijano czym prędzej i przenoszono w inne miejsce. Pichcili oczywiście nocami, żeby się nie zdradzić dymem, więc chłopaki nocami wcinali gotowane żarcie, cóż, to sprawa przyzwyczajenia. W nocy palono w łaźni, tam właśnie Mitia i Goszka zostali zdezynsekowani niemal wrzątkiem. Tam partyzancki fryzjer obsmyczył czupryny. Łazarz miał na imię ten fryzjer, Łazik. Ciekawe, że w oddziale nikt ich nie pytał o żadne szczegóły. Jeńcy jak jeńcy, wszystko jasne, prysnęli od fryców, no i dobra, chcecie się przyłączyć do szeregów ludowych mścicieli? Witamy! W sztabie odnotowano dane personalne: rok urodzenia, miejsce stałego zamieszkania, numer jednostki, z której trafili do niewoli i cześć. Żadnych legend do czasu nie żądano. Kiedy doszli do siebie, wcielono ich do oddziału zwiadowczego, tego właśnie, który ich znalazł. Z całym zaufaniem wydano komplet uzbrojenia, łącznie z radzieckim automatem o okrągłym

dysku. Chłopaki, którzy stanowili trzon oddziału, byli uzbrojeni w schmeissery, ale dowódca, Grisza Pierwogłazow powiedział, że teraz wszystko zależy od nich samych, jeżeli chcą mieć eleganckie uzbrojenie. Grisza Pierwogłazow pochodził z Rostowa i wyglądało na to, że w ojczystym mieście jego rodzina nie należała do najszacowniejszych. W każdym razie swoją partyzancką działalność traktował jak okazję do udziału w nieustającej, wielkiej rozróbie. Z Grisza Pierwogłazowem było wesoło. Leżysz sobie w krzakach, czekasz, słuchasz opowieści o wyczynach seksualnych albo kimasz. Nagle Grisza Pierwogłazow - ma chłop nosa! mówi: „Uwaga! jadą! Kto strzeli bez rozkazu, będzie miał ze mną do czynienia!” Nadjeżdża konwój: transporter opancerzony ze szybkostrzelnąniezawodną, ciężarówki załadowane dobrem i horche z obstawą. Sierpniowe słońce rozgrzało hełmy, fryce sennie kiwają aryjskimi nosami, nie przeczuwają, że w krzakach zasadził się kaputt. „Ognia!” - drze się Grisza Pierwogłazow wśród takiej idylli i dla fasonu wystrzela rakietę sygnalizacyjną. Dalej wszystko odbywa się zgodnie z planem: transporter opancerzony wpada na minę, dostaje w dupę kopa z działa przeciwpancernego. Za naszą radziecką ojczyznę bij faszystowskoniemieckiego najeźdźcę, pal huraganowym ogniem w hełmy, w plecy, w piersi! Ciężarówki wpadają na siebie, na przydrożne drzewa, wybuchają granaty. Niemcy, którzy ocaleli, biegną do rowu, a z krzaków dopadają ich ludowi mściciele. Wesoło. Ale oto konwój rozgromiony, rozwiał się dym krótkiej walki. Jeńców, ilu ich tam jest, przesłuchujemy na miejscu. Tu pole do popisu mają dwaj moskwianie, Mitia i Gosza. Chłopcy w szkole średniej opanowali niemiecki i potrafią formułować pytania. Teraz czas na najprzyjemniejszą chwilę w całej operacji - przeglądamy ładunki. Trafiają się czasami ciekawe rzeczy. Pewnego razu na przykład spod feldfebla wyciągnięto trzy skrzynki duńskiej wódki Aąuawita. Ale mieli chłopcy uciechę! Rozbebeszyli kilka ciężarówek^ przebrali się w niemieckie mundury i do Owrucza, na kurwy. Życie jest piękne, chłopaki, z naszym atamanem (to znaczy z Grisza Pierwogłazowem), jak się śpiewa w starej piosence, nie ma czasu na smutki! Pomimo takich numerów w oddziale zachowały się doskonałe koleżeńskie stosunki i szacunek dla dowódcy. Po prostu wzorcowy zespół, jakby z chłopięcych marzeń, dobrali się ludzie gotowi jeden za drugiego w ogień i wodę skoczyć. „Przedstawiłem ciebie, Mitia, do odznaczenia medalem »Za zasługi bojowe«„- powiedział kiedyś Pierwogłazow po pomyślnym zakończeniu zaplanowanej w Moskwie operacji

jednoczesnego wysadzenia dwóch mostów na Prypeci. Było dużo śmiechu, a tu nagle w grudniu czterdziestego trzeciego, w śnieżycę okropną, ląduje na partyzanckim lotnisku douglas z Wielkiej Ziemi, wyładowują z niego wór odznaczeń, a między nimi medal Mitii „Za zasługi”. Trzeba tu nadmienić, że pod koniec czterdziestego trzeciego łączność z Wielką Ziemią była prawie regularna i oto pewnego dnia przyleciał okrągłolicy i złośliwy generał z całym sztabem sługusów. „Łukiczów” i „Fomiczów” migiem poupychano w zorganizowanych od nowa kompaniach i plutonach. Oddział otrzymał oficjalną nazwę: Szósta Partyzancka Brygada imienia Szczorsa. Zbudowano oddzielny schron dla wydziału specjalnego. „Osobisty” o mętnych oczach i skrzywionych ustach zabrali się do „przeglądania kadr”. Mitię i Goszę kilkakrotnie wzywano dla „złożenia wyjaśnień”, zawsze pojedynczo. W ciągu minionych miesięcy chłopcy zdążyli zapomnieć szczegóły swojej legendy, toteż po pierwszych rozmowach z majorem Łapszowem napletli bzdur. Okazało się na przykład, że z punktu sanitarnego uciekli razem, ale w odległości stu kilometrów jeden od drugiego, czas ucieczki także się różnił o kilka tygodni. Dziwna rzecz, Łapszow nie czepiał się tego, może miał jakieś inne sprawy. Zniknął z brygady dzielny zwiadowca Grisza Pierwogłazow. Ludzie byli ciekawi, gdzie się podział bohater? Odpowiedź brzmiała: „Odwołano!” „Dokąd odwołano?” - dopytywali się partyzanci, którzy już zapomnieli o dyscyplinie. „Odwołano tam, gdzie trza - odpowiedział ten z krzywym pyskiem i zaraz sam pytał - A dlaczego się tak o niego dopytujecie?” I kończyły się pytania. W styczniu czterdziestego czwartego według wszelkich znaków na niebie i na ziemi front zbliżał się do partyzanckiej strefy. Wschodnią część nieboskłonu raz po raz rozjaśniały zimowe błyskawice. Dobiegał stamtąd coraz donośniejszy łoskot. Nadszedł rozkaz o przemieszczeniu na zachód, by tam kontynuować działalność na zapleczu wroga, niszczyć linie komunikacyjne, żywą siłę i technikę. Dwa tygodnie przebijali się z ciężkimi walkami przez obszary zatłoczone cofającymi się niemieckimi jednostkami. A front zbliżał się szybciej, niż oni odchodzili na zachód. - Wygląda na to, Mitia, że Niemcy pękają - mówił Gosza, rozglądając się. - Co zrobimy? - Jak to, co zrobimy? - Mitia udawał, że nie rozumie. - Będziemy walczyć razem z naszymi. - „Z naszymi” - przedrzeźniał Goszka. - Nie rozumiesz, czym to pachnie? Trzeba brać nogi za pas. - Ale dokąd? - szeptał Mitia, z przerażenia przechodziły go ciarki. - Diabli wiedzą - szeptał przyjaciel, strzelając oczami. Za same te spojrzenia SMIERSZ mógł

go zgarnąć. - Może się machniemy do Ukraińców? Opowiadano, że w zachodnich obwodach powstają ukraińskie oddziały, które mają walczyć na dwa fronty: z Niemcami i Rosjanami. - Na chuja potrzebują nas Ukraińcy. Pewnego wieczora na apelu zaleciało mocnym korzennym zapachem perfum Krasnaja Moskwa. Przed szeregiem partyzantów, obok generała Rudniaka i jego „osobistów”, szła postawna dziewczyna z kapitańskimi dystynkcjami, nie kto inny, tylko bibliotekarka Larysa, no ta. Właśnie ta, do której Mitia Sapunow zapałał argentyńską namiętnością i z którą później po kolei zażywali rozkoszy chłopcy z komando „Zaria”. Na jej widok Mitia i Goszka poczuli się słabo. A historia wyglądała tak: tamtą pierwszą Larysę wykończyli dowatorscy kozacy, zamiast niej przysłano te oto Larysę, nie żadną tam dziewczynę, lecz doświadczoną czekistkę. W oddziale partyzanckim zjawiła się nie jako Larysa, lecz kapitan Watnikowa Elza Fiodorowna, i co ciekawsze, znacznie starsza niż wówczas w lecie. Początkowo nie dostrzegała ani Mitii ani Goszki, widocznie miała wiele roboty. Partyzantów wzywano teraz na rozmowy według alfabetu, nie wszyscy wracali po nich do służby. Na Krutkina i Sapunowa kolej jeszcze nie przyszła, ukrywali się przed kapitan Watnikową wśród trzystutysięcznej rzeszy partyzantów. Zapuszczali brody i rozpaczliwie główkowali, dokąd uciekać, co robić. Zastanawiali się nawet, czy nie poprosić kapitan Watnikową na randkę, aż tu pewnego razu na apelu podeszła do nich najzwyczajniej w świecie i nawet się nie przyjrzawszy, powiedziała ze wstrętem: - Koniec zabawy, dranie od Własowa! Złożyć broń! Za mną marsz! Zgarnięto ich obu i popędzono do strasznej części wąwozu. Czeka nawet w lesie potrafiła urządzić swoją Łubiankę. Tutaj ich rozdzielono i zaczęto każdemu oddzielnie spuszczać manto, wbijać swoją czekistowską prawdę. Później wrzucano do jamy, gdzie się kotłowały jeszcze ze dwa tuziny innych przesłuchiwanych. Nazajutrz Mitię zaciągnięto do chaty leśniczego, na przesłuchanie osobiście do kapitan Watnikowej Elzy Fiodorowny. Kiedy zostali sami, była bibliotekarka Larysa wyjęła z kabury pistolet i włożyła za pas. Oto ostatnia szansa, myślał Mitia. Ogłuszyć, zabrać pistolet, spróbować przedostać się do Ukraińców. Jednak po wczorajszej obróbce nie mógł podnieść głowy, nie mówiąc o rękach.

Elza, patrząc mu prosto w oczy, wyjęła szminkę i mocno, jak to robią w cyrku, wymalowała usta. Zbliżyła się, przycisnęła go piersiami i brzuchem do ściany z bierwion, wsunęła rękę w spodnie, wściekle złapała za korzeń. Mitia osłabł, zaczął się osuwać na bok. Zaśmiała się, spódnicą otarła rękę. - Wstawaj, gówno! Nie możesz wstać? Pewnie liczyłeś na moje uczucie, bydlaku? Cha, cha, mam wokół siebie od metra jebaków! - otworzyła drzwi i zawołała grzecznym, partyjnym głosem: - Wejdźcie, towarzysze! Weszli dwaj oprawcy. Zaczęła się „konkretna rozmowa”. Mitia przyznał się, że był w rosyjskich pomocniczych oddziałach Wehrmachtu. Został do tego zmuszony. Zawsze nienawidził najeźdźców. Marzył o ucieczce. Uciekł razem z Krutkinem przy pierwszej okazji. „Łżesz, bydlaku! - darli się «osobisty». - Opowiadaj wszystko, bo zaraz będziemy z ciebie pasy darli!” Wyraźnie nie wiedzieli, co może im powiedzieć smarkaty Sapunow, po prostu chcieli jeszcze coś od niego wyciągnąć. Mitia, któremu mąciło się w głowie od ciągłych razów, usiłował jednak kombinować, opowiadał tylko o tym, o czym mogła wiedzieć bibliotekarka Larysa, resztę gmatwał. Trwało to kilka dni. Prócz bicia zastosowano jeszcze jedną torturę, nazywaną „inkubatorem”. Wsuwali go ze związanymi rękami i kneblem w ustach do klatki z kurami. Kury, pozbawione trzech ćwierci swojej życiowej przestrzeni, paskudziły na intruza i wściekle rozdziobywały wszystkie odsłonięte części ciała. Pewnej nocy, po dniu wypełnionym „rozmowami” i pobytem w „inkubatorze”. Mitia majaczył w zbiorowym rowie, pod sypiącym się z nieba gęstym białym dobrodziejstwem, słodką, cieplutką, najbardziej lubianą, przyrządzoną rączkami cioci Agaszy, z dźwiękami Chopina babci Mary w tle, kaszkąmanną. Doczołgał się ledwo żywy Krutkin, oparł głowę na jego kolanach, wstrząsany łkaniem, przywołał do rzeczywistości. - Wybacz, Mitia, nie wytrzymałem, pękłem, zdradziłem ciebie, mój kochany, jedyny przyjacielu, powiedziałem, żeś na ochotnika zgłosił się do Niemców i mnie namówiłeś... - No cóż, dzięki, Goszka - uśmiechnął się Mitia. - Niczego innego nie spodziewałem się po tobie. Bądź zdrów, żyj, a ja mam już wszystkiego dosyć... Był przekonany, że teraz załatwią go natychmiast tam, gdzie wykańczają innych, za śmietnikiem, ale zaraz po zdradzie Goszki wszystko zmieniło się dziwnie. Po pierwsze przeniesiono ich obu z rowu do szopy z dachem, co prawda kiepskim. Po drugie, zaczęto po

trochu karmić, a to przyniosą lury, a to nawet kaszy żołnierskiej, a w rowie raz na trzy dni wrzucano cebrzyk zgniłych kartofli. Przesłuchiwano rzeczowo, mniej przekleństw, krzyków i histerii, chociaż oczywiście niekiedy dawali nielicho popalić. Później zjawiło się dwóch poważnych facetów, pewnie przylecieli z Wielkiej Ziemi. Ci nie uprawiali chuligaństwa, nawet wódą od nich nie zalatywało. Interesował ich najbardziej ośrodek ćwiczebny w Dabendorfie, gdzie chłopcy spędzili cztery miesiące przed wyjazdem na Ukrainę. Kogo tam widzieli, co mogą powiedzieć o Bojarskim, Małyszkinie, Błagowieszczenskim, Żylenkowie i szczególnie o Zykowie? Czy przyjeżdżał do nich Andriej Andriejewicz? „Przepraszam, jaki Andriej Andriejewicz?” - spytał przytomnie Goszka. „Cóż to, swego wodza, Własowa, z imienia i imienia ojca nie znacie? - uśmiechali się poważni towarzysze. - No, a jak pracowali z wami Niemcy? Czy na przykład Wilfred Karłowicz, był u was? A niejaki von Treskov?” Goszka rozpromienił się. „Pamiętasz, Mitia, przezywaliśmy go Treska*. Przezywaliśmy go, towarzysze, Treską”. „Coś się tak ucieszył, zdrajco ojczyzny” - zachmurzył się nagle poważny towarzysz, a Goszka zwiesił łeb, zrozumiał, że chyba nie uniknie kulki. Dziwny zwrot zaszedł w przesłuchaniach Mitii. Zaczęto wypytywać go o życiorys, musiał wspomnieć o tym, że od ósmego roku życia wychowywał się w rodzinie profesora Gradowa. Może nie będą pytali o synów - „wrogów ludu” - myślał, nie wiedział, że jego przybrany wuj Nikita od dawna nie jest wrogiem, lecz bohaterem wojny narodowej, dowódcą legendarnego Frontu Rezerwowego, marszałkiem Związku Radzieckiego. Po tych zeznaniach poważni towarzysze bez słowa wymienili spojrzenia, Mitię przeniesiono do ogrzewanej ziemianki, której pilnował żołnierz. Front przesunął się poza ich tereny, baza partyzancka znajdowała się teraz na bliskim zapleczu walczących wojsk. Pewnego dnia przyjechał w sprawie Mitki dziwny facet. Wpakował się ze swoją dużą, łysą i pomarszczoną głową do ziemianki, a sam dowódca brygady niósł za nim naftową latarnię. Gość miał na sobie kożuch narzucony na mundur, więc stopnia nie dało się rozpoznać, ale było jasne, że to nie byle kto. Ponad godzinę siedział w prześmierdłej ziemiance, wypytywał wychudzonego i skatowanego chłopaka o życie w rodzinie Gradowów. Był zdumiewająco zorientowany w temacie. „Kiedy aresztowano waszego przybranego ojca, Cyryla Borysowicza? A kiedy Weronika Aleksandrowna przyjechała z Chabarowska? A co możecie w ogóle o niej powiedzieć? Czy starsi

Gradowowie otrzymywali listy od aresztowanych dzieci i jak na nie reagowali? Czy nie zauważyliście u nich... hm... rasowego uprzedzenia w stosunku do waszej przybranej matki, Cecylii Naumowny Rozenblum? A co możecie powiedzieć o Ninie Borysownie? Chodzi o to, jak żyła, czy często odwiedzała rodziców, czy się kłóciła z mężem, jak traktowała córkę, w ogóle co mówiła? Ciekawe, jak się zmieniło życie po aresztowaniu starszego syna, Nikity Borysowicza. Czy bywali u Gradowów dawni przyjaciele, czy się wszyscy odsunęli od nich. A jak was, przysposobione chłopskie dziecko, traktowali Gradowowie? Czy nie poniżali waszej ludzkiej godności?” To ostatnie pytanie wydało się Mitii tak dziwaczne, że aż się zakrztusił, usiłując odkaszłnąć flegmę, co być może było * Treska - dorsz. pomyślane jako zdziwiony śmieszek. Zaraz po tym dziwny gość bez pożegnania wydostał się z ziemianki. Minęło jeszcze kilka dni w niepewności. Do kaszy zaczęto wrzucać skrawki mięsnych konserw. Mitia myślał, że pewnie nie stukną od razu, widocznie jest komuś potrzebny, nie przypadkiem przyjeżdżał dziwny gość. Nagle znowu się wszystko odmieniło i podążało wyraźnie w niekorzystnym kierunku. Wyciągnęli z ziemianki, przyłoili bez powodu, popędzili kolbami do kolumny zdrajców Ojczyzny, tak zaczął się jego ostateczny marsz ku likwidacji, za Charitonowkę, do tego wąwozu. Skąd miał wiedzieć, że nadszedł rozkaz natychmiastowego zlikwidowania wszystkich zdrajców, wszystkich współpracujących z władzami okupacyjnymi w sektorze, w którym miał nieszczęście się znaleźć. Operacja odbywała się, po pierwsze, jako akt „sprawiedliwej zemsty” za niedawne zabicie przez ukraińskich partyzantówbanderowców generała Watutina, po drugie - jako akcja prewencyjna, ponieważ generał Hubę z trzema dywizjonami czołgów rozpoczynał w tym sektorze pomyślną kontrofensywę. I oto wloką go w stronę oświetlonego reflektorami wąwozu, w którym przerażająco szaleje śmierć. Stoją, chwiejąc się, ludzkie cienie, wyglądające jak tarcze w kształcie ludzi. Podchodzą do nich szybkim krokiem inne cienie, strzelają z pistoletów w tył głowy. Cienietarcze osuwają się na ziemię, cieniestrzelcy ocierają gęby, pewnie coś na nich pryska, kiedy strzelają z takiej odległości. Podciągają jedną po drugiej grupki ludzi powiązanych sznurem. Podczas rozwiązywania sznura w odpowiedzi na rozkaz „Ustawić się” zdarzają się rozróby, jakiś wariat odstawia teatr,

pada na klęczki, błaga: „Zlitujcie się, bracia!” Jeden taki po prostu rozbawił wszystkich. „Sam tu szedłem - wołał. - Przecie szedłem zgodnie z rozkazem!” Jakby to, że z własnej woli szedł na egzekucję, znaczyło, że nie trzeba go rozstrzelać. „Jak sam szedłeś, to nadstawiaj głowę, bydlaku! Szybciej, chłopaki! Kończcie z tą zabawą, bo się do rana nie wyrobimy!” Niekiedy ostrym galopem, jak kawaleria Budionnego, biły w zdrajców Ojczyzny maksimy, praca szła sprawniej, chociaż jej jakość była gorsza. Nie szkodzi, w dole wszystko się wyrówna. Mitia chciał się wyprostować, myślał, że zdąży coś wykrzyknąć prosto w ślepia czerwonej, żądnej trupów elektryfikacji, wyszczekać coś nienawistnie, wyszczerzyć trupie zęby, żeby pamiętali, w tym momencie zwolniona bez ostrzeżenia krzywa ogólnego wykresu komunizmu smagnęła go w bok i pomknęła dalej, ścinając bryłę ziemi, która odsłoniła zleżałe epoki i skamieniałe wątroby. W drodze powrotnej do Moskwy Nina jechała w jednym przedziale z Lubow Orłową. Była w świetnym humorze, śmiała się, opowiadała zabawne frontowe historyjki, Luba śmiała się także,

domyślając

się,

że

Gradowa

nawiązała

jakiś

romans.

Pewnie

z

jakimś

lotnikiemmyśliwcem, asem lotnictwa obwieszonym orderami, jak słynny Pokryszkin. Przygarbiony chudzielec w zaszarganym szynelu, który wraz z artystyczną brygadą starczał przy autobusie aż do odjazdu na dworzec, nie wyglądał na bohatera frontowego romansu. Kiedy zgasiły światło, Nina długo leżała pogrążona w szczęśliwym półśnie. Czuła całym ciałem dotknięcia Sandra, a przed oczami miała jego oczy, jakieś rytualne, pełne uwielbienia. Poganin, śmiała się w drzemce, zrobił sobie bóstwo ze zdziry. Wiedziała, że Sandro potrafi być piękny. Kiedy zrzuci z siebie obrzydliwy mundur, nic go nie szpeci, nawet maleńka łysina. Usiłowała sobie wyobrazić przyszłe wspólne życie, przedwieczorne niebo koloru szlachetnej starej miedzi nad Tbilisi, ale zamiast tego ujrzała głowy w maszerującej po ciemku kolumnie, niczym drobne, martwe fale, nagle uświadomiła sobie, czyja twarz mignęła przed nią w świetle latarki trzymanej przez konwojenta. Poczuła gwałtowny skurcz wszystkich mięśni. Wszystko, co wypłynęło z leżących na górze, spływało na Dmitrija Sapunowa w ostatniej godzinie jego życia. Kiedy przeminęła, zaczął się wydostawać. Odsuwał ciężkie kończyny leżących na górze. „Nie starcza nam jednej kuli - powtarzał bezmyślnie - jednej kulkibzdulki nie starcza...” Z czarnej ciemności przedostał się w ciemność szarą. Gruba warstwa mgły przedrannej przykryła nocny urobek. Stopniowo zarysowywały się pnie niewinnych mieszkańców ziemi drzew. Nawoływali się wartownicy, wampiry obładowane kulami.

- Ji.1 Z góry dobiegał warkot bojowej sławy - samolotów. Oddalał się, przyciskając łokciem poszarpany rykoszetem prawy bok. Prawie się nie ukrywając kuśtykał obok osmolonych pieców Charitonowki. Za nią rozpościerały się szeroko łąki z kałużami po roztopionym śniegu. Pierwsze promienie słońca oświetliły spoza wzgórza plamy wody, zmuszając je, by jak w dawnych czasach odzwierciedliły obłoki. Wtedy padł w krzakach na zeszłoroczne listowie, odetchnął wiosenną wilgocią i zasnął, wywołując zainteresowanie dwóch wron, które siedziały w pobliżu. Rozkład niewinny i rozkład grzeszny - zda się, myślały wrony - co je rozdziela w kosmicznych przestworzach? Obudziło go gwizdanie. Nieznana melodia Chmury na błękicie. Gruntową ścieżką, wijącą się w poprzek pola w stronę horyzontu oddalał się samotny żołnierzyk. Wesoło przeskakiwał kałuże i oddalał się coraz bardziej, na ramieniu miał worek z rzeczami. Ciekawe, że nie ma żądnej broni, podpowiedziała Sapunowowi jedna z wron. Żołnierzyk pewnie wracał ze szpitala do swojej jednostki. Sapunow, tłumiąc jęk, wstał i ciężko pobiegł za nim. Zwalił się na drobne plecy, żelaznymi może jeszcze trupimi - palcami ścisnął gardło, łamiąc nieodwracalnie chrząstki. Za kołnierz zaciągnął tak łatwo zabite ciało w krzaki. Sina z powodu uduszenia twarz chłopaka odzyskała naturalną barwę, leżał zarumieniony, jakby spał. Sapunow sięgnął do kieszeni na piersiach, wyjął pogniecioną paczkę papierosów Nord, było w niej z dziesięć sztuk, dokładnie jedenaście, była również zapalniczka zrobiona z łuski pocisku przeciwpancernego. Sapunow zapalił i palił, aż się skończyły wszystkie papierosy. Dobrze było sobie leżeć obok jakiegoś żołnierza, jakby obok kolegi, palić, a po niebie, na ogromnej wysokości, sunęły samoloty różnych państw. Potem przypomniał sobie, że udusił nie po to, by zdobyć papierosy. Zajrzał do drugiej kieszeni na piersiach, wyjął legitymację czerwonoarmisty. Oto po co udusił. Dokument. Taka sobie ksywka. XVII Virtuti Militari Dziewięć dużych wędrownych gęsi regularnym klinem schodziło do wodowania. W gładziźnie stawu odbijała się wysoka, bałtycka zorza wieczorna. Tę płaszczyznę gęsia eskadra wybrała do wodowania. Przewodnik zwalniając tempo gromkim głosem nakazywał synchronizację: „Rób jak ja! Rób jak ja! Rób jak ja!” Widocznie chodziło mu nie tylko o zakończenie lotu, lecz także o wykonanie operacji w idealnym stylu, z całkowitą synchronizacją. Pozostałe ptaki milczały, usiłując dokładnie i rytmicznie naśladować ruchy jego skrzydeł.

Dotknęły lustra stawu wszystkie jednocześnie, prawie nie rozpryskując wody. Dopiero wtedy zagęgały ku chwale swego przywódcy. On także gęgał jak szalony ze szczęścia i dumy, otrząsał pióra, nurkował dużym łbem w niemieckim stawie, wynurzał się rozpryskując wodę w promieniach zachodzącego słońca. Doleciały! Przyprowadził tu rodzinę bez strat, w znakomitym stylu! Marszałek Gradów podczas spaceru z ciekawością obserwował gęsi triumf. Przyleciały pewnie z Północnej Afryki, gdzieś spod Tobruku i El Alamein, a może a doliny Nilu? W prostej linii, zgodnie z tysiącletnią tradycją, pomimo ostrzału dział przeciwlotniczych i powietrznych walk, podążały dokładnie za nawigatorem i zakończyły podróż na stawie, leżącym w korytarzu gdańskim, nieświadome istnienia czegoś takiego, ale bardzo zadowolone, że kształt miasta pozostał niezmieniony. A mógł się zmienić bardzo istotnie, jak się zmieniła sylweta Królewca. Pewnie gdyby nie kapitulacja von dem Bodego, nie zachowałyby się wieże miejskiego zamku. Fale „latających Hi czołgów” Ił2 we współdziałaniu z gwardyjskimi moździerzami i działami trzech podstawowych kalibrów przekształciłyby zapewne wspaniały gotyk w czas zaprzeszły. Takie są, niestety, realia końca gry, wasza ekscelencjo, „chmurny niemiecki geniuszu”. Takie poetyckie rozważania snuł dowódca Frontu Rezerwowego w kwietniu czterdziestego piątego roku, podczas spaceru pod czujnym okiem obstawy na brzegu stawu w małym pruskim miasteczku,

wypucowanym

i

schludnym

pomimo

wojny,

położonym

na

spornych

polskoniemieckich ziemiach. Interesująco wygląda przełożenie liczby dywizji generała pułkownika von dem Bodego na liczbę konkretnych jeńców. W toku wojny Nikita nie po raz pierwszy obserwuje to zjawisko. W ubiegłym roku podczas zakończenia operacji „Bagration”... Najpierw oglądasz mapę, olbrzymi „kocioł”, w którym „gotuje się” sześćdziesiąt tysięcy otoczonych grenadierów Gittera. „Kocioł” podobny jest raczej do ameby, pulsuje, rozszerza się na północy, zwęża na południu. Amebę stopniowo zaciskają stalowe palce trzech frontów, trzech abstrakcyjnych strategicznych pojęć, noszących

nazwy

„Miereckow”,

„Gradów”,

„Rokossowski”.

Trwa

taktyczna

gra,

przemieszczanie kolumn, niszczenie komunikacji, obliczanie procentów strat... Jedyną siłą Gittera jest ogromne bagno pod brzuchem „ameby”. Jeżeli ma jakąś nadzieję, to tylko przeczekanie za bagnem aż do nadejścia hipotetycznego wsparcia. Wcześniej jednak nadciąga „Zacharow”, dalej strategia żwawo przekształca się w krew, pot i łzy, we wściekły opór

niektórych. Tysiące żołnierzy wyplatają z wikliny eskimoskie narty i na nich forsują bagienne topiele. Na rozkaz Gittera grenadierzy osadzają bagnety na lufach i kontratakują. Po dwóch dniach następuje koniec, ameba zostaje zgnieciona, po armii, niezwyciężonej jeszcze przed dwoma laty, pozostaje hałastra miotająca się po lesie. Zwycięzcy jedzą zupę z pozostawionych na drodze, jeszcze nie wygasłych wehrmachtowskich kuchni polowych, wybierają ze skrzynek przygotowane na zapas „krzyże żelazne”, które wśród żołnierzy stanowią wymienną walutę. Strategiczne pojęcie „kocioł bobrujski” przybiera widmową postać niemieckiego generała wlokącego się samotnie drogą i bełkoczącego coś z cicha. W moim willysie siedzieli wówczas Ilja Erenburg i dziennikarz amerykański Raston. Zatrzymaliśmy się i ruszyliśmy na spotkanie zagubionemu generałowi. Nie znał ani rosyjskiego, ani angielskiego, a ja zapomniałem szkolną niemczyznę. Erenburg jako tako sklecił zdanie: „Kim pan jest?” i śmiał się, słysząc odpowiedź: „Jestem Niemcem, a nie pchłą!” Prawie jak Zoszczenko. Co prawda pozostawmy to sumieniu Erenburga, ponieważ nie miał kto sprawdzić ścisłości przekładu. Później, podczas kolacji w Bobrujsku, to znaczy kiedy pojęcia strategiczne „Rokossowski”, „Miereckow”, „Zacharow” przekształciły się w Kostię, Cyryla, Zorę, kompanów od kieliszka, podjęliśmy ten temat, to znaczy przełożenie pojęć wojskowych, strategicznych, historycznych na losy poszczególnych małych ludzi, ale przerwaliśmy natychmiast, było bowiem jasne, że to strefa niebezpieczna. Potężni marszałkowie woleli omijać ostre tematy. Nikita zapamiętał generała feldmarszałka von Paulusa, kiedy wychodził z bunkra zmarznięty, zmęczony i wbrew wszelkim cesarskim tradycjom bardzo brudny. Sprawa została rozwikłana, na brudnym stalingradzkim śniegu pozostaje człowieczek, który marzy o gorącej kąpieli i zmianie czystej bielizny. Taki los mógł spotkać mnie przy innym przebiegu wydarzeń, jak to się stało z Andriejem Własowem, kiedy go po stracie armii zapędzono wraz z jego Marią Ignatiewną do ostatniej szopy. Może się to zdarzyć z każdą historyczną osobistością. Wyobraź sobie Stalina wypędzonego z Kremla, kiedy się wlecze pieszo do Gori. Jaki los czeka w najbliższej przyszłości historyczne pojęcie, zwane Hitlerem? Generałowie niemieccy, jak wspomniany von dem Bodę, z wymazanych obszarów map, stają się jeńcami, a ja z łagiernego zdechlaka, nieustannie zajętego autoanalizą „jeżelijajeszczewięc jeszcze”, przemieniłem się w groźne dla sztabu niemieckiego pojęcie „Gradów”. Nie wolno jednak zapominać o ruchu odwrotnym, nigdy nie powinienem

zapominać o tragikomicznym podłożu ludzkich losów. Podpisanie kapitulacji zgrupowania von dem Bodego odbyło się w zamku Schlossburg. Nikita wymienił uścisk dłoni z wziętym do niewoli generałem i nawet zaprosił go na herbatę do gabinetu burmistrza. Niemiec nie demonstrował pruskiej dumy, przeciwnie, zaproszenie przyjął z wdzięcznością, był rozmowny, jakby zabiegał o pracę. - Odnieśliście zwycięstwo dzięki naszej strategii głębokich czołgowych klinów, koncentracji ognia i mas piechoty. Zostawcie nam bodaj tę świadomość na pocieszenie, marszałku Gradów! Nikita łaskawie kiwał głową, pozostawiając rozgromionemu przeciwnikowi to małe pocieszenie, patrzył, jak wzięty do niewoli generał pułkownik z przyjemnością obsysa plasterek cytryny. - Nie każe mnie pan rozstrzelać, marszałku Gradów, za pytanie natury osobistej? - spytał von dem Bodę. Nikita domyślił się, że pytanie dotyczy łagru. Oczywiście Niemcy wiedzieli, że cztery lata byłem więźniem. Ciekawy typek z tego von dem Bodego, na podstawie tego pytania można wywnioskować, jak on sam będzie się zachowywał w łagrze. W tym momencie zameldowano o przybyciu przedstawicieli wywiadu wojskowego, którzy mają zabrać generała, dwaj dżentelmeni - radziecki i nazistowski - musieli się pożegnać. Przed wyjściem von dem Bodę obwiódł jasnym wzrokiem ściany - żegnajcie teutońskie mury. Nikita zasalutował generałowi na pożegnanie i z zadowoleniem stwierdził, że kiedy Niemiec szedł przez amfiładę pokoi, wszyscy chłopcy mu salutowali. Siły zbrojne powinny dbać o zachowanie godności własnej nie tylko po porażce, lecz także w okresie zwycięstw. To, co się obecnie dzieje, to potworna degradacja wojska. Narodu także! Hańba nam wszystkim, Rosjanom! Hańba naszej cywilizacji! Za czołgami podąża banda maruderów z workami! I to my, którzy broniliśmy się tak wspaniale! Znowu agitbrednia demoralizuje naród! Początkowo była czujność i powszechne donosicielstwo, dzisiaj - brudna idea niepohamowanej zemsty. To paskudztwo płynie z łamów gazet, z radia, od politruków, osacza żołnierza, oszołomionego czteroletnim łoskotem bomb, odpowiadamy za to wszyscy ze mną włącznie. Czy nie nawoływałem: „Nie pozwalać gadom odetchnąć”? Rzeczywiście nie wolno było pozwolić im na złapanie oddechu. Jednak z potrzeby wytężonej walki, podtrzymania zapału do niej, zrodziła się idea zemsty. Zaciekłość i żądza - żądza zemsty! Zniszczymy ich do cna! Bij, gwałć, zdobywaj trofea, to znaczy rabuj. Wynika z tego całkiem nie zakamuflowane

„zamówienie społeczne”. Obudzić w żołnierzu marudera, czyli wyzwolić w nim nieustraszonego, okrutnego barbarzyńcę, oto koszty płacone za przyspieszenia osiągnięcia celu - ostatecznej klęski wroga. A jeżeli poszukamy głębiej, możemy ujrzeć coś jeszcze podlejszego i złowieszczego, co być może jest wcielane w życie nieświadomie, ale z właściwym dla tej bandy nieomylnym instynktem. Po raz pierwszy od wielu lat poniżającego życia w zniewoleniu naród nasz dokonał wielkiego moralnego wyczynu, zyskał nową godność. Trzeba więc go znowu ześwinić, wszystkich wytarzać w tym samym gównie, w przeciwnym razie będzie źle! A jeśli zastanowić się jeszcze głębiej, ile musimy jeszcze przebyć kręgów piekielnych, by... W tym momencie myśli Nikity przerwał krótki rozkaz marszałka Nikity Gradowa: „Nie popadać w metafizykę!” Tak czy inaczej, pędzą w ślad za czołgami i zgarniają wszystko, co się trafi: maszyny do szycia, radiole, rowery, lampy, zasłony, bieliznę, poduszki, porcelanowe serwisy, masy zegarków, wynoszą z szaf naręcza odzieży, zrywają firanki, wloką meble... Tabory puchną od tak zwanych „trofeów”. Co najstraszniejsze - do trofeów zaliczono również kobiety i nieletnie dziewczynki. „Oni jebali nasze baby, teraz wyjebiemy ichnie!” Kobiety, które nie zdążyły uciec z Prus, teraz ledwo są w stanie powłóczyć nogami. Jak się to stało, że nasi wspaniali „Waśki Tiorkinowie” zapałali żądzą gwałcenia staruszek i małych uczennic? Onegdaj Nikita wtrącił się osobiście do takiej sprawy. Dotarła do niego przypadkiem rozmowa sztabowców o kapitanie, który zająwszy pobliski folwark, dopuszcza się tam czynów, o jakich nie śnił sam Czyngizchan. W sztabie popłoch: dowódca wkłada pas z bronią osobistą, zabiera pluton swoich „chartów” i jedzie na folwark. Przybywają na folwark w szczytowym momencie „świętej zemsty”. Pijani w sztok kapitan i jego kumple, w różowej i niebieskiej damskiej bieliźnie włożonej na nagie ciało, skaczą po mieszkaniu jak małpy. Gospodarza i dwóch służących Jugosłowian zastrzelono, kiedy usiłowali nie dopuścić do zgwałcenia trzech małoletnich córek. Do mężczyzn strzelano w pachwinę, celując w narządy płciowe. Dziewczynki - najstarsza miała jedenaście lat - siedzą na górze w kałużach krwi. Matka powiesiła się - lub została powieszona - w spiżarni. Kapitan, którego przywleczono do stóp dowódcy, uśmiecha się bezmyślnie i bełkocze: „Schmerz, mówisz? Łżesz, suko! Nicht Schmerz!” Nazajutrz całe towarzycho na podstawie wyroku sądu polowego, czyli z rozkazu marszałka, zostało rozstrzelane. Rozkaz o natychmiastowym rozstrzelaniu za maruderstwo i związane z nim ofiary ludzkie został odczytany we wszystkich jednostkach, bateriach i eskadrach Frontu

Rezerwowego. Prawie niezwłocznie skończyły się wybryki, oto jeszcze jeden dowód na to, że nie żadne mistyczne pragnienie zemsty zżera żołnierskie dusze, lecz karygodna pobłażliwość i nawet odgórne podjudzanie do niej, pomyślał ze smutkiem i bólem Nikita. - Na najwyższym szczeblu, rozumiecie, Nikito Borysowiczu, co mam na myśli, wykazano zrozumienie dla pragnienia sprawiedliwej zemsty, płonącego w piersi radzieckiego żołnierza! prawie krzyczał na marszałka szef Zarządu Politycznego Strojło, który się już dosłużył stopnia generała lejtnanta. Kiedy dotarła do niego wiadomość o egzekucji maruderów, wtoczył się do sztabu, płonąc oburzeniem nie mniej sprawiedliwym od żołnierskiej zemsty. Duża łysa głowa z grubymi fałdami skóry, cienkie wargi, skrzywione w stałym uśmiechu, który już nie jest w stanie ukrywać poczucia krzywdy - gdybyż Ninka ujrzała człowieka, który był niegdyś jej ukochanym „bohateremproletariuszem”! - Bierzecie na siebie zbyt wielką odpowiedzialność, towarzyszu marszałku! Obawiam się, że w Kwaterze Wodza Naczelnego nie zrozumieją was! - wołał. Gburowaty ryk raz po raz załamywał się w babski pisk z magla rodem. - Na razie uciszcie się - powiedział spokojnie marszałek. - W przeciwnym razie będę zmuszony wyprosić was ze sztabu! Strojło naraz zmiękł, zmienił ton o sto osiemdziesiąt stopni. - Przepraszam, Nikito, to nerwy... Jak pomyślałem, że chłopaków z powodu Niemców... Przecież oni prawie doszli do Berlina... - Dla takich bydlaków nie ma miejsca wśród ludzi - powiedział marszałek. - Oto notatka służbowa do Kwatery Głównej! Pobłażliwe traktowanie rozboju powiększa nasze straty! Teraz Niemcy walczą nie za Hitlera, lecz w obronie własnej, nic innego im nie pozostało, bronią swoich kobiet, swoich dzieci przed unicestwieniem! Trwa ucieczka ludności na zachód. Czy pomyśleliście o sytuacji powojennej? Proszę, zapoznajcie się! Podał Strojle kilka kartek maszynopisu. Jeszcze przed przeczytaniem Strojło zrozumiał, że Nikita znowu jest górą. Burżuazyjna, pseudohumanistyczna moralność - zgodzicie się, że to dość dziwna postawa dla radzieckiego dowódcy - zamaskowana ciężkimi bryłami „naszych interesów”, jest tu również przenikliwe spojrzenie w przyszłość, a Stalin to uwielbia. Ze zmarszczonym czołem, udając wytężoną pracę umysłu, Strojło zabrał się do czytania notatki

służbowej. Nienawidził Nikity Gradowa. Marszałek usiadł przy wielkim, dębowym, zdobnym rzeźbą biurku schlossburskiego burmistrza. Nie odrywał wzroku od swego politycznego dozorcy, reprezentującego wcielenie aktualnego prostactwa. Pomimo wysiłków nie zdołał się pozbyć tego faceta. Jasne, że to Sam wyraził zgodę na jego nominację. W zasadzie niewiele spowodował szkód z powodu wyjątkowej tępoty. Zabawne, że ciągle jeszcze liczy na możliwość nawiązania bliższych stosunków, zresztą ostatnio cała komisarska miernota usiłuje przyjaźnić się z dowódcami. Jednocześnie zaś zbiera na nich materiały i świni jak może. Czy się on domyśla, że wiem o nim wszystko, że mam własnych „czekistów”? A może nie doceniam go, nie wszystko wiem o jego działalności? Pod wpływem tej myśli ciarki przeszły marszałka. Przed kilkoma miesiącami w Wilnie Strojło miał osobliwą przygodę. Jakiś pułkownik artylerii spoliczkował go na stopniach sztabu. Ni stąd, ni zowąd, bez słowa, artyleryjską dłonią wymierzył politycznemu generałowi siarczysty policzek. Zajście wyglądało komicznie, ordynansi, którzy stali na schodach, zanieśli się śmiechem, pułkownika jednak zatrzymano. - Chyba zwariowałeś, Wadimie - rzekł marszałek zajrzawszy do aresztu. - Nie rozumiesz, na co się naraziłeś? Za co mu dołożyłeś? - On wie - powiedział spokojnie Wujnowicz, zaciągając się przy oknie papierosem. Na proszę, jaki romantyczny facet, odpowiedział, jak przystało na „bohatera jej romansu”. Nikita wiedział, jak można uratować Wadima, pozwolił więc sobie na maleńką złośliwość. Wysłał go z osobistym listem do Tołbuchina, dowódcy Czwartego Frontu Ukraińskiego, więc obecnie Wadim wyzwala ziemię swoich przodków. A pokrzywdzony szef Zarządu Politycznego oczywiście nie wiedział, za co został spoliczkowany. Wadim przesadzał, tak zasłużony czekista nie mógł zapamiętać wszystkich przesłuchiwanych w jego obecności. Nie nalegał zresztą na ukaranie zwariowanego pułkownika. Pomimo zawodowej podłości w gruncie rzeczy nie miał złej natury. - Rozumiem twój punkt widzenia, Nikito - rzekł Strojło, zwracając notatkę służbową. Zgodzisz się jednak, że naszych żołnierzy także można zrozumieć! Pomyśl, co robili Niemcy na naszej ziemi, zresztą w innych krajach także. Ty sam, pamiętasz? nie mogłeś znaleźć sobie miejsca, zgrzytałeś zębami na widok Majdanka. Milion par obuwia po ludziach uduszonych gazem, spalonych... - Oczywiście nazistowscy zbrodniarze zasłużyli na zemstę - powiedział Nikita. Wydało mu

się, że zaczyna w nim wszystko dygotać. - Trzeba sądzić przestępców, stracić ich, ale za co karać ludność cywilną? Większość tych ludzi nie wiedziała o obozach śmierci. U nas także nie wszyscy wiedzą... Przejęzyczył się. O mały włos powiedziałby za wiele. Strojło, jakby dając mu czas na przełknięcie tego, co prawie powiedział, wycofał się do okna. Jasne. Znakomite uzupełnienie zgromadzonych materiałów, myślał Nikita maszerując tam i z powrotem ścieżką z ubitego czerwonego żwiru na brzegu miejskiego stawu w opuszczonym przez mieszkańców miasteczku Schlossburg. Maszerujesz niczym twój Fryderyk Pruski, nawet dwa palce za wyłogami munduru, na tle wież zamkowych, to od strony zamorskich gęsi, które tu niedawno wodowały, na tle rozpłomienionych murów gotyckiej katedry, kiedy się patrzy z zamku, ze strzelistego okna, gdzie odsunąwszy nieco zasłonę stoi szef Zarządu Politycznego Strojło, a także na tle ogromnej, środkowoeuropejskiej zorzy wieczornej, patrząc ze wszystkich stron świata, nawet z zachodu, ponieważ ostatnie promienie słoneczne zapaliły złotem krzyże i kopuły na wschodzie. Stoi tu wielki przyjaciel i wódz, z punktu widzenia psa imieniem Połk, całkiem oszalałego z przyjaźni. Marszałek był w wyjątkowo złym, podekscytowanym stanie ducha. Kończy się wojna, trzeba się cieszyć, szykować do świętowania zwycięstwa, a tu wszystko wywołuje niepokój i irytację: sytuacja w wojsku, nastroje na górze, osobiste kłopoty. Zapowiadająca się tak pomyślnie perspektywa załagodzenia konfliktu z Weroniką, wzięła w łeb natychmiast po ucieczce Borysa Czwartego. Prawowita małżonka bombarduje go listami, depeszami, histeryzuje podczas spotkań, wypomina wszystkie grzechy, zarzuca mu oschłość i obojętność w stosunkach z synem. „Jesteś strasznym człowiekiem!” - woła nagle z wytrzeszczonymi oczami, wskazując oskarżycielskim palcem jego twarz. O co jej chodzi? Czy chce, żebym zmobilizował wywiad i KGB do poszukiwania osiemnastoletniego smarkacza? Ja także w jego wieku opuściłem dom bez wiedzy rodziców, poszedłem do Frunzego. Jasne, jest na froncie, ale jak go znaleźć wśród dwudziestu milionów ludzi? Zwracałem się do dowódców wszystkich frontów, wszyscy przyrzekli szukać go, więc trwają poszukiwania, prośbę Gradowa z pewnością potraktowano poważnie, na razie jednak wyników brak. Ona sobie wyobraża, że kocham go mniej od niej, mego chłopaka, mego Borysa Czwartego! Myślę o nim z ogromną czułością, litością i poczuciem winy, którego by mi nigdy nie darował. Cóż można zrobić, skoro postanowił wpisać sobie do życiorysu tę wojnę? A ona

niczego nie chce słuchać, biega po różnych instancjach, naraża się na pośmiewisko, zwróciła się nawet do kuzyna, mętnego Lamadze, nawet do Strojły. A ten bydlak przychodzi do mnie i oznajmia: twoja żona spotyka się z Amerykaninem z ambasady. Jakże się zmieniła podczas naszej obustronnej nieobecności! Pobyt w łagrze pozostawił na niej trwałe piętno. Pewnie tam się nauczyła histeryzować, udawać wariatkę. Kiedyś wrzasnęła: „Tylko o niej potrafisz myśleć, o tej piździe!” Wika, wrażliwa dziewczyna z Wołoszynowskiego Krymu, z modernistycznych moskiewskich kamienic! Na tym kontakty między nimi zostały przerwane. A kobieta, nazwana przez nią wulgarnym słowem z leksykonu kryminalistek, Taśka, wierna towarzyszka wojennych dróg, która dotąd nawet w łóżku nie śmie mówić do niego po imieniu, także ostatnio chodzi z ponurą miną. „Nie cenicie mnie, Nikito Borysowiczu! Ani razu nie zabraliście samolotem do Moskwy!” A w dodatku, pomimo środków ostrożności, zaszła w ciążę. Strojło przez szczelinę w zasłonach obserwował dowódcę: ten ułamał witkę z wypielęgnowanej jabłonki, machinalnie wywijał nią wokół siebie, jakby diabły odpędzał, a potem usadowił się na głazie nad samą wodą i smaga gałązką wodę, która przecież w niczym nie zawiniła. Gradowowie - ludzie subtelni, bezczelni arystokraci, dlaczego zawsze czujecie się bohaterami powieści, a nas, Strojłów, całą rodzinę, odsuwacie na boczny tor? Zdaje się, że nadchodzi czas nowych przewartościowań. On myśli, że nie wiem, kim był ów pułkownik, który mnie spoliczkował i gdzie obecnie przebywa, ile w tym obrzydliwej nienawiści do wszystkiego co radzieckie. Szkoda, że ci durnie na Ukrainie rozstrzelali chłopaka, mógłby się przydać. Ściemniło się. Na chłopięcych plecach marszałka nie widać było sterczących łopatek. Połk, siedzący obok, szturchnął nosem jego ramię: czas! Z tyłu zbliżyły się trzy masywne postacie w pelerynach, obstawa osobista. Strojło zbiera materiały przeciwko mnie, myślał marszałek. Niewątpliwie przygotowuje notatkę służbową. Na ulega także wątpliwości, że ktoś w Moskwie zachęca go do tego, może sam Beria. Nietrudno przedstawić sobie porządek dzienny: Gradów przeciwstawia siebie linii partyjnej, zabiega o tanią popularność w wojsku, traktuje Front Rezerwowy jak swoje dobra rodowe, otoczył się swoimi ludźmi i lizusami, utrzymuje harem, bogaci się (być może harem udowodnią, bogacenia się chyba nie. Nieważne, zapadnie decyzja, by mnie zeżreć, migiem zeżrą, nawet guzików nie wyplują) co jeszcze mogą zarzucić, jeżeli tego nie starczy, chociażby ciągłe porównywanie faszyzmu niemieckiego z komunizmem radzieckim, terroryzuje zasłużonych wojskowych... No i wreszcie sprawa polska...

Wreszcie najważniejsze: „sprawa polska”, dokończył swoją myśl generał lejtnant Strojło. Podsumowując, towarzysze, można stwierdzić, że marszałek Gradów zabiega o popularność na zachodzie i zdradza tendencje bonapartystyczne. Koniec z nim. Albo koniec ze mną. Strojło odszedł od okna. Nie wiedział, że ktoś z drugiej strony parku przy małym okienku w katedrze cały czas obserwował go przez lornetkę. No i wreszcie przeklęta „sprawa polska”. Ta przeklęta sprawa, w ogóle temat Polski stały się w odczuciu Nikity koszmarem, podobnym do jego młodzieńczych kronsztadzkich snów. Jeszcze na Białorusi, w lesie katyńskim, na widok czaszek z jednakowymi otworami na potylicy zrozumiał, że w tym przypadku Niemcy nie kłamią, że to dzieło rąk „rycerzy rewolucji”. Później, po bitwie o Wilno, w której razem z wojskami radzieckimi walczyły oddziały AK, doskonale wyekwipowane, w rogatywkach i panterkach, regularne wojsko... haniebna sprawa, podła zdrada! Siedzieliśmy z polskimi dowódcami przy przyjacielskim stole, a później zabrali ich „osobisty”, wywieźli gdzieś, ślad po nich zaginął! Pewnie „Karaluch” dawno opracował scenariusz dla Polski. Nie przypadkiem kiedyś w Kwaterze Głównej położył zdrową rękę na mapie, dłonią nakrył Warszawę, palcami Kraków i Gdańsk. „Złoto!” - powiedział. Nie przypadkiem organizowano haniebne wojsko, do którego dobierano żołnierzy z nazwiskiem na „ski”. I dalej: lipiec czterdziestego czwartego, manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, na czele z tym OsóbkąMorawskim. Główny cel - przeciwstawienie mitycznych polskich sił zbrojnych rządowi Mikołajczyka w Londynie. A tymczasem komunistyczne oddziały Armii Ludowej liczą najwyżej pięćset osób, a Armia Krajowa pod dowództwem generała BoraKomorowskiego - co najmniej trzysta pięćdziesiąt tysięcy bagnetów. W Warszawie tylko pułkownik Monter wystawił do udziału w powstaniu czterdzieści tysięcy żołnierzy! Jasne jak słońce: postanowiono zlikwidować rzeczywisty ruch i zastąpić go fałszywym, komunistycznym. Moskiewskie radio „Tadeusz Kościuszko” wzywa warszawiaków do udziału w powstaniu: „Zbliża się czas wyzwolenia! Do broni, Polacy! Nie traćcie czasu!” W sierpniu wybucha powstanie, a nasze siły stoją na wschodnim brzegu Wisły i przyglądają się spokojnie jak do miasta wkracza dywizja „Hermann Góering”, a za nią specjalne jednostki, składające się prawie wyłącznie z kryminalistów, brygady Dirlewangera i Kamińskiego. Przyglądamy się, jak potężne moździerze planowo burzą miasto, tankietki „Goliat” rozrzucają barykady, jak trwa likwidacja cywilnej ludności, patrzymy na gwałty i grabieże...

Na rozkaz Nikity w sztabie Frontu Rezerwowego kilku młodych inteligentnych oficerów od dawna słuchało radia BBC i opracowywało informację dla dowódcy. Strojło z pewnością nie zapomni napisać o tym w swojej notatce służbowej. Tak czy inaczej na podstawie tych informacji Nikita wiedział, że powstanie wygasa, Churchill i Mikołajczyk proszą Stalina o pomoc, odpowiedź nie nadchodzi. Jednostki Frontu Rezerwowego znajdowały się w odległości dwustu kilometrów na północny wschód od miejsca tragedii. Nikita dzwonił do Kwatery Głównej. Wystarczy rozkaz, a Front Rezerwowy sforsuje Wisłę i wszystkimi swymi siłami zaatakuje z północy BachaZelewskiego, w ciągu trzech dni stolica zaprzyjaźnionego kraju zostanie wyzwolona. Sztremienko odpowiedział mu ulubionym radzieckim porzekadłem: Popered bafki w pękło ne łeź!* Stalin, jak się okazało, udaje, że w Warszawie nie ma żadnego powstania. Być może rozrabia tam jakaś grupka awanturników, nie znaczy to jednak, że mamy im pomagać. Rozkazał nawet zaprzestać w Połtawie zaopatrywania w paliwo amerykańskich bombowców, ponieważ dokonywano z nich zrzutów broni i medykamentów dla walczącej Warszawy. I znowu: natychmiast po upadku powstania Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego w Lublinie ogłasza dziwny apel: „Zbliża się godzina wyzwolenia Warszawy! Niemcy zapłacą drogo za ruiny i krew! Kontynuujcie walkę!” Wygląda na to, że Stalin chciał rękami Niemców zlikwidować tych, którzy mogli się przeciwstawiać jego polskiemu scenariuszowi. Zwycięstwa zmieniły „Karalucha”. Przestał się liczyć z opiniami generałów, jak było w czterdziestym drugim. Chmurna wyniosłość, poczucie absolutnej nieomylności - oto jego nowa poza. Niekiedy, po alkoholu, zaczynał bawić się ludźmi, stawiać otaczających go w głupich sytuacjach, wystawiać na próbę. Dziwne, czasem się wydaje, że jest zmęczony władzą. Ściślej, estetyka i etyką, ukształtowaną wokół jego władzy. Etyka władzy stalinowskiej! Należy powiedzieć - brudna etykieta! Tak czy inaczej na trzeźwo jest rozdrażniony i grubiański. Sześćdziesiąt pięć lat. Może zżera go jakaś choroba?! Jak długo będzie żył, sto lat, dwieście? * Przed ojcem nie pchaj się do piekła. W lutym marszałek Gradów jako członek grupy wojskowych specjalistów latał na Krym na konferencję Wielkiej Trójki. Na lotnisku w Saki razem z sojuszniczymi vipami spotykał Roosevelta. Prezydent wyjechał z brzuchem „świętej krowy” na wózku inwalidzkim, był blady, miał podkrążone oczy, jak się to mówi, patrzył na księżą oborę. W środowisku wojskowych i dziennikarzy akredytowanych w Jałcie opowiadano, że Stalin zupełnie się nie liczy z chorym Amerykaninem. Nawet na zdrowego Brytyjczyka warczy. Wysuwa bezczelne żądania. Nalega na

przykład, by Związek Radziecki był zaprezentowany w ONZ przez szesnaście państwczłonków zgodnie z liczbą republik związkowych. Szczególnie bezczelne i twarde są zawsze jego wypowiedzi w „sprawie polskiej”. Widocznie dlatego, że już uważa Polskę za swoją własność. Z wyniosłą pogardą mówi o „emigranciku” Mikołajczyku, żołnierzy Armii Krajowej nazywa pomocnikami okupantów, odrzuca wszelkie kompromisy, które nieśmiało proponuje Roosevelt. Wszystko świadczy o tym, myślał Nikita, że teraz zbliża się moment ostatecznego ubezwłasnowolnienia Polski przez Stalina. Trwa rozpędzanie agend rządu londyńskiego. „Osobisty” działają. Rozbrajane są oddziały AK. Te, które się jeszcze ostały, nie mają innego wyboru, jak walczyć przeciwko cofającym się Niemcom i nadciągającym Rosjanom. Dlaczego, do diabła, znowu się znalazłem na brzegu zdradzieckiego morza? Znowu stanąłem wobec wyboru, a dziś nie będzie to wybór równie jednoznaczny jak w roku dwudziestym pierwszym. W czasie niedawnego natarcia w strefie działań Frontu Rezerwowego znalazła się dywizja AK rozlokowana na obszarze korytarza gdańskiego. Widocznie wchodzące w jej skład jednostki, rozproszone i poważnie zdekompletowane - łącznie około trzech tysięcy żołnierzy - kierowały się w stronę morza, by się przedostać do neutralnej Szwecji. Znalazłszy się na zapleczu radzieckim, Polacy zajadle atakowali niedawnych sojuszników. Kwatera Główna na pytanie Nikity poradziła, by sprawę załatwić „w trybie roboczym”, to znaczy zgnieść nieszczęsną dywizję i o wszystkim zapomnieć. Nikita zamiast tego rozpoczął pertraktacje z Polakami. Polacy żądali, żeby przepuszczono ich na wybrzeże w rejonie Elbinga i Osterode. Tam, za zalewem Frisches Haff, liczącym pięć mil szerokości, znajdowała się długa mierzeja Frisches Ńerung, skąd zamierzali się wycofać - według ich określenia - czy ewakuować - według sformułowania Frontu Rezerwowego - do neutralnego kraju. Nikita pragnął gorąco - pewnie goręcej niż zdobycia Berlina - by się obyło bez rozlewu krwi. Temat polski z jakichś niezrozumiałych powodów wstrząsnął nim ze względu na wiarołomstwo, na bezczelną przemoc silniejszego nad słabszym, chociaż mogło się wydawać, że doświadczenie życiowe powinno go było zabezpieczyć przed podobnym sentymentalizmem. Polska - to hańba Rosji, myślał. Szarpiemy ten kraj, poczynając od Suworowa, obrzydliwego starca, nawiasem mówiąc. Po prawdzie, kogo bardziej dręczymy, siebie czy ich? My, rosyjscy patrioci, nie zapoczątkowaliśmy jeszcze naszej szlachetnej historii! Zjawiła się teraz niewielka szansa, będziemy gówniarzami, jeżeli jej nie wykorzystamy. Sformułował w myśli określenie „maleńka

szansa” i natychmiast je odsunął - za wcześnie jeszcze, trzeba najpierw skończyć wojnę. Nie wiedział dokładnie, co ma znaczyć ta „maleńka szansa”. Raczej nie chciał wiedzieć. Na razie. Pertraktacje z Polakami trwały długo, kilka dni. Kwatera Główna domagała się rozbrojenia dywizji i w miarę możliwości pomijała milczeniem umożliwienie jej dalszego marszu na wybrzeże. Nikita zaproponował pułkownikowi Wigorowi (to rzecz jasna pseudonim, prawdziwe nazwisko było utajnione), że zagwarantuje Polakom wolne przejście na Frisches Nerung, ale bez broni. Początkowo Wigor odrzucił zdecydowanie propozycję jako poniżającą. „Wojsko Polskie wycofuje się z bronią w ręku!” Zachowywał się jak dumny szlachcic, ale wyglądał na nauczyciela kreślarstwa. „Ratujcie swoich ludzi, pułkowniku - półgłosem powiedział do niego Nikita, kiedy pod czujnym wzrokiem Strojły odeszli do okna na papierosa. - Za dwa, trzy dni otrzymam rozkaz zlikwidowania was”. W końcu doszli do porozumienia: dywizja zostawia uzbrojenie w rejonie dyslokacji Frontu Rezerwowego, oficerowie jednak zachowają broń osobistą. Gwarantuje się dywizji ewakuację (w rosyjskim tekście), czyli wycofanie się (w tekście polskim) przez Morze Bałtyckie do neutralnego kraju. Uzgodniono, że Polacy wyruszą jutro, to znaczy rankiem po owej nocy, której początek zastał nas razem z marszałkiem Gradowem na brzegu stawu miejskiego w bezludnym jak teatralna dekoracja pruskim miasteczku Schlossburg. Gęsi pływały w stawie pewne siebie, jak przystało na gospodarzy. Niektóre zbliżały się do brzegu, by jednym okiem zerknąć na człowieka, który bezmyślnie chłostał powierzchnię wody, i na jego psa imieniem Połk. „Istnienie to stawianie oporu - mruczał Nikita. - Oto formuła. Można ją odwrócić na opak, jednak nikt nie odpowie ci wprost, czy opór oznacza istnienie?” Może się to wyda dziwne lub wymyślone, ale zaginiony syn marszałka Gradowa Borys Czwarty tego wieczora także był zaabsorbowany „sprawą polską”. Właściwie „sprawa polska” zajmowała go od dawna, ponieważ od roku znajdował się na obszarze tego kraju, tak niefortunnie położonego między Niemcami i Rosją. Jednak teraz, o tej późnej porze, kiedy jego ojciec na brzegu schlossburskiego stawu walczył z niełatwymi myślami, Borysowi Czwartemu, czyli Baboczce, jak go nazywała babcia Mary, sprawa polska po raz kolejny zaserwowała nie lada orzech do zgryzienia. Wydarzyło się to w mieście Telce w województwie krakowskim. O ósmej wieczorem w rynku, gdzie silny południowozachodni wiatr kołysał trzy ocalałe latarnie, a inwalida wojenny nieznanej armii, pan Tałuba, grał na harmonii Walca z ulicy Gnojnej, siedząc pod murem

wyszczerbionym odłamkami pocisków, na którym ktoś wymalował kotwicę, symbol walki AK, więc na tym placu, który zda się wchłonął całe mizeractwo umęczonej Europy środkowej, zjawiło się sześciu młodych ludzi. Wcześniej towarzycho zostawiło za straganami cztery niemieckie motocykle. Chłopcy mieli na sobie czarne deszczowce i czapki ze znaczkami AK, które przypięto szpilkami byle jak. W jednym z nich można było rozpoznać naszego Baboczkę. Młodzieńcze szczęki porastała lekko rudawa „tatusiowa” bródka. Chłopcy pospiesznie przeszli przez rynek w kierunku ratusza. Wszystkie okna były w nim oświetlone, a na ganku panowało ożywienie. Ludzie walili do środka, gromadziły się grupki lekko zawianych dyskutantów. Odbywało się pierwsze posiedzenie wielopartyjnego zarządu miejskiego. Oddział leśny ochraniał budynek. Pojawienie się szóstki zostało dostrzeżone. „Cześć, chłopcy - zawołał jeden z ochrony. Skąd jesteście?” „Przywieźliśmy list od generała Bora - powiedział dowódca szóstki. - Do rąk własnych pana Wietuszyńskiego!” Wartownik kiwnął ręką „idźcie”, nagle jednak znieruchomiał z otwartymi ustami. Dziwny akcent! Psia krew, to nie są nasi! „Marek - zawołał do kolegi, stojącego kilka stopni wyżej. - Ci tutaj, w deszczowcach... Hej, ty, stój!... Skurwysynu, hej!...” To było ostatnie „hej” w jego życiu. Spod deszczowca jednego z „nie naszych” kilkakrotnie plunął krótki automat. Szóstka błyskawicznie, jakby przećwiczyła to kilkakrotnie, rozbiegła się po budynku. Dwaj ukryci za frontowymi schodami smagnęli nadbiegających wartowników huraganową serią. Dwaj pognali na górę do sali posiedzeń. Natychmiast dobiegły z niej wybuchy granatów i ludzkie jęki. Pozostali dwaj szybko i sprawnie oblewali benzyną, przyniesioną w ukrytych pod deszczowcami kanistrach, aksamitne zasłony i rozpalali żarłoczny ogień. Cała operacja trwała z dziesięć minut, w tym czasie wystrzelano wszystkich siedzących na podwyższeniu członków zarządu, wszystkich żołnierzy z ochrony i wielu przypadkowych ludzi, którzy się napatoczyli pod ostrzał i granaty. Ktoś usłyszał rozmowę napastników i natychmiast pod ratuszowymi sklepieniami wśród jęków przerażenia i rozpaczy rozbrzmiewał okrzyk: „Rosjanie! Mordują nas Rosjanie! Rosyjscy bandyci!” „Wycofujemy się!”- zawołał wreszcie dowódca oddziału, Stanisław Trubczenko. Odwrót odbył się wzorowo: czterej biegną, dwóch osłania ich ogniem, później dwaj inni strzelają, a czterech biegnie. Dokładnie jak na szkoleniu.

Znowu dwóch spośród szóstki, nasz Baboczka i jeszcze jeden, spoza rzędu straganów omiatają płyty placu seriami z automatów. Pan Tałuba charczy, leżąc na boku, harmonia w drzazgach. Czterej za straganami zapuszczają motory. Motocykle ryczą. Borys skacze na siodełko za plecami Trubczenki. Jego partnera Sierożkę Krasowickiego, trzeba było przywiązać do siodełka pasem, drasnęła mu rękę polska kula. Wyskoczyli za stragany, pędzą, ostrzeliwują się ze schmeisserów i walterów, ciskają granaty. Istny fajerwerk ognia! Dobra nasza, zadanie wykonane. Prawie pewne, że nie przechwycą ich w drodze, przed rozpoczęciem akcji zniszczyli centralkę telefoniczną. Pędzili teraz w świetle księżyca, tacy sobie zwyczajni cywile. Tylko dziewcząt brak. Na wszelki wypadek, żeby się nie narazić na ostrzał swoich, zmienili czapki na swojskie, radzieckie furażerki. Tu, w Polsce, nigdy nie wiadomo, kto się może w drodze napatoczyć: oddziały Ludowej, Krajowej, regularne jednostki Armii Czerwonej, a można spotkać oszalałego fryca albo taki oddziałek jak nasz własny, jak się to mówi, niech Bozia chroni! Na razie umknęli jak we śnie czasów pokoju. Migały lustra jezior, wierzchołki lasów oświetlone księżycem, wzgórza i doliny, pogrążone we śnie zagrody na zboczach, kościoły. Potężne motocykle lekko pokonywały wzniesienia. Czasami kapała na asfalt krew Sieriożki Krasowickiego. Przejechali szosą z sześćdziesiąt kilometrów i skręcili w stary las. Dopiero tutaj, pod szerokimi gałęziami świerków Borys ochłonął po bitwie. Do kurwy nędzy, co to, na chuja, za bitwa, bandycki napad na ratusz i tyle. Gdybym wiedział, że wyślą nas do Polski, nigdy bym nie zdecydował się do „dywersyjnej”! Wtedy, w Moskwie, od pierwszego dnia dziwili się z Aleksandrem Szeremietiewem, dlaczego więcej godzin przeznaczono na język polski niż na niemiecki. Wytłumaczono, że na obszarze sojuszniczej Polski działają liczne reakcyjne oddziały uzbrojone przez Niemców; do czasu nadejścia Armii Czerwonej będziecie musieli ochraniać postępowych działaczy Rzeczpospolitej Polskiej i ludność cywilną, współdziałać z ruchem oporu, do tego potrzebna będzie znajomość języka polskiego; powtarzamy: „ręce do góry! odłóż broń! kładź się na ziemię!” Gdybyśmy wtedy z Saszą wiedzieli, co się w Polsce naprawdę dzieje, jak tutejsza ludność nienawidzi wszystkiego co radzieckie, i co będziemy musieli robić, za nic w świecie nie poszlibyśmy do tej szkoły, lepiej byłoby zapisać się w Murmańsku do płetwonurków. Teraz nie wiem nawet, co się stało z moim najlepszym przyjacielem, mistrzem juniorów Moskwy w boksie

Aleksandrem Szeremietiewem. Nie odpowiadają na pytania o jego los. „Zapomnieliście, Gradów? Do końca wojny nie należy o nic pytać!” Początkowo, wiosną czterdziestego czwartego roku, chłopcy mieli wrażenie, że spadochrony zaniosły ich w siódme niebo miast na grzeszną ziemię. Było tu po prostu wspaniale! Oddział liczył pół setki ludzi w różnym wieku: doświadczeni trzydziestopięciolatkowie - minerzy, wspinacze, dżudocy i chłopcy w wieku Borysa i Saszki, młodzież dyspozycyjna. Wykonywali sensowne zadania: wysadzali niemieckie pociągi, atakowali stacje i lotniska, niszczyli magazyny amunicji i broni. Ale później wszystko się pogmatwało, zapanował chaos. Im bliższe było wyzwolenie, tym się bardziej gmatwała „sprawa polska”. Nie zawsze można się było rozeznać, która strona ma rację. Wykonywali jednak zadania ściśle według rozkazów bez dodatkowych pytań. Coraz częściej dochodziło do starć z AK. Byli to ludzie odważni, zdecydowani na wszystko, ale rzecz jasna gorzej wyszkoleni od absolwentów „szkoły dywersji”. „Jak widzicie, towarzysze, nie bardzo nas tu kochają” - mówił do żołnierzy politruk, który w oddziale pełnił zarazem obowiązki kucharza. „Niby za co mają nas kochać - szeptał Aleksander do Borysa. - Przypomnijmy niektóre historyczne wydarzenia...” Trzymali się jednak i o nic nie pytali. Poprzedni zapał minął. Niekiedy nastrój w oddziale był po prostu paskudny, proszę państwa, zwłaszcza kiedy trzeba było ze względów politycznych lub taktycznych likwidować jeńców i jakichś nie całkiem ustalonych cywilów. Pewnego razu wdepnęli w obrzydliwe gówno. Zasadzili się na desant spadochronowy. Czyj desant? No, oczywiście, niemiecki. Ostatnie podrygi śmiertelnie rannej bestii. Desant Himmełfahrkommando* - właśnie ich należy wysłać do nieba! Wyszła z tego absolutna bzdura. Ciemną, ponurą nocą nad polaną leśną samolot bez znaków rozpoznawczych wykonał kilka okrążeń. Później zaczęli z niego wyskakiwać spadochroniarze. Zaledwie dziesięć osób. Wystrzelono rakiety świetlne, wybito wszystkich, jednego po drugim. Okazało się, że nie są to wcale Niemcy, lecz Anglicy. A więc mieli łączność z AK. Rozumiecie chłopcy, jaka to prowokacja? Nie, towarzyszu kapitanie, nie rozumiemy. Jak można likwidować sojuszników z antyhitlerowskiej koalicji? Milczeć, chuje złamane. Spadochroniarze są ofiarami prowokacji, wielokierunkowej prowokacji reakcyjnych sił polskich. Rozumiecie? I żadnych pytań więcej! - Czy nie uważa pan, Borysie, że ta chujowa robota nie jest tym, o czym marzyliśmy? -

spytał kiedyś Aleksander Szeremietiew. Ciągle jeszcze mówili do siebie „pan”. Kiedyś, było to w końcu czterdziestego czwartego, wydarzyło się coś rzeczywiście wspaniałego, historycznego. Wiedzieli * Dosłownie „wysyłający do nieba” - oddział pacyfikacyjny. 266 już, że w Warszawie trwa powstanie, że tam ich rówieśnicy, wśród nich także czerwone polskie dziewczęta, siedzą na barykadach, odpierają ataki esesowskich dywizji. Nagle nocą zawiadamiają ich, że zostaną zrzuceni do Warszawy. Cel - pomoc bohaterskim obrońcom miasta, o konkretnych zadaniach dowiedzą się na miejscu. „Hura!”- powiedzieli jednocześnie Saszka Szeremietiew i Bor’ka Gradów. Desantowcy wybuchnęli śmiechem, a dowódcy wymienili spojrzenia. - Co ma znaczyć to „hura”? - spytał później kapitan Smuglanyj. - Tak w ogóle - odrzekł Aleksander. - Jakoś tak w ogóle, towarzyszu kapitanie - powiedział szczerze Borys. - Czy was rzeczywiście pociąga to piekło? - spytał Smuglanyj. - Tak jest, towarzyszu kapitanie - tym samym tonem powiedział Borys. - My niczym Lermontowski żagiel *, pan się ze mną zgadza, Aleksandrze? - Po kiego licha mówicie do siebie „pan”? - dopytywał się Smuglanyj. - Po prostu dlatego, że nie piliśmy jeszcze ze sobą bruderszaftu - wyjaśnił Aleksander. Kiepsko sprawdzono tych chłopców, pomyślał kapitan Smuglanyj. Widocznie z powodu pośpiechu sprawdzili nie dość skrupulatnie. No jak tu nie wołać „hura”, dowiedziawszy się, że jutro będziesz walczył w powstaniu warszawskim, które jest tak ważnym wydarzeniem w drugiej wojnie światowej, staniesz w jednym szeregu z miłującymi wolność narodami świata! Przecież nie Niemców będziemy wspierać! Rano na tajne lotnisko przyleciały z Wielkiej Ziemi dwa douglasy, a wieczorem zaczął się załadunek. - Warszawa płonie - uprzedził dowódca - uważajcie chłopaki, nie spalcie się! Po półtorej godziny lotu ujrzeli pod sobą w ciemnościach coś, co wyglądało jak wybuch japońskiego wulkanu, który przed wojną widzieli w kronice filmowej. Płynęły strumienie ognia, tu i tam wybuchały i opadały ogniste krzewy, toczyły * Aluzja do wiersza Lermontowa Samotny biały żagiel się ogniste kule. Poprzez kłęby dymu w rozbłyskach płomieni widać było ponure otwory okien.

Mieli skakać na Krakowskie Przedmieście. Główne zadanie - spotkać się razem. Mamy trzy radiostacje. Trzymajcie się w pobliżu radzistów. Posługujcie się sygnalizacyjnymi latarkami, w ostateczności naszą kombinacją rakiet. No, jazda, chuje złamane! Szybko jeden po drugim skakali w czerwoną piekielną czeluść. Borys wylądował zadziwiająco szczęśliwie, przeleciał tuż przy ruinach muru, z którego sterczały niebezpiecznie żelazne belki. Szybko odpiął i zrolował spadochron, zdjął z bezpiecznika automat, zaczął się posuwać przy murze, patrząc na strony. Za krokwiami spalonych dachów, całkiem blisko, spłynęły dwa spadochrony. Widocznie chłopcy lądują blisko siebie. Na szczęście nie ma wiatru. Ale gorąco niczym w piekle. I fetor zgnilizny, rozkładają się trupy, nie wiadomo Polaków czy Niemców. Są wszędzie, sterty ciał. Przewrócony autobus, worki z piaskiem, dymiący się jeszcze opancerzony „słoń”: pozostałości po walce przy barykadzie. Panuje dziwna cisza, jeżeli nie brać pod uwagę trzasków pożaru. Pobiegł w kierunku, gdzie jak mu się zdawało, wylądowali dwaj spadochroniarze, na przemian przyciskał się do murów i czołgał na otwartych przestrzeniach. Potężny łoskot, długi i wielokrotny przetoczył się po okolicy. Może zawalił się dom lub bateria moździerzy rozładowała lufy. Skręcił za róg i wtedy otworzył się przed nim widok, którego - jak mówiono w oddziale - nie żal dla Himmlera. Płonęły zwisające jak obrusy po pijatyce dwa spadochrony. Na drugim piętrze piekł się przebity na wylot żelaznymi prętami balkonu Rawil Szarafutdinow, jeden z żołnierzy z ich oddziału. Chyba był już martwy, a może nieprzytomny. Nieco wyżej z okiennego otworu zwisał głową w dół zaplątany w linkach spadochronowych Aleksander Szeremietiew. Jego prawa noga zahaczyła się o coś^ na niej właśnie wisiał, na swojej nodze. - Żyje pan! - zawołał do góry Borys. - Proszę się trzymać, jasny gwint, zaraz pana wyciągnę! Popędził schodami na górę, przeskakiwał płonące podesty i słyszał, jak z tyłu walą się schody. Noga Szeremietiewa jak się zdaje, była załatwiona na medal: przywalona żelazną belką i odłamkami jakiejś rzeźby. Borys za pomocą spadochronowych linek wciągnął Aleksandra do okna. Aleksander był nieprzytomny. Na jego twarzy malował się jakiś wyniosły uśmiech wyższości. Teraz należało wydostać jego nogę, przecież nie utnie jej bagnetem. Borys poodrzucał odłamki rzeźby - pierś z brodawką, wieniec z winogronami i inne rupiecie - i zabrał się do belki. Nie było mowy o dźwignięciu bodaj odrobinę pięćdziesięciometrowego zardzewiałego słupa. Jedyne wyjście - wysadzić go w pół odległości, zmniejszyć ciężar i długość hamującej dźwigni. Pobiegł w głąb byłego mieszkania - przez wyłom w ścianie widział starszą panią, leżącą na

podłodze obok stłuczonej fajansowej figurki przedstawiającej alpejskiego pastuszka - umieścił ładunek, skrócił lont, podpalił, cofnął się pośpiesznie, osłonił Saszkę własnym ciałem, „Panie Boże, sprawiedliwy i miłosierny, ratuj nas!” - szeptał słowa, które słyszał od Agaszy. Załomotało, drgnęło wszystko wokół i nastąpiła cisza. Rozległ się przeraźliwy ryk Aleksandra Szeremietiewa. Strzępy jego prawej nogi dygotały teraz w powietrzu. Żelazna belka odsunęła się na bok. Ryk przemienił się w histeryczny śmiech: „Borka, dupo, uratował mi pan życie, ale po kiego chuja? A widział pan, jak się Pawlika Szarafutdinow przypieka? Zupełnie jak szaszłyk! Cha! Cha! Cha!” Borys caluteńki, ale dygoczący niczym młot pneumatyczny, powlókł przyjaciela na dół. Przeciągał go przez wyrwy w schodach. Szeremietiew na przemian wpadał w prostrację lub wrzeszczał: „Czy nie ma pan kuli dla przyjaciela? Oszczędność?” i zaśmiewał się głośno. Borys dotarł do parteru, wziął przyjaciela na plecy i odskoczył na środek jezdni. W samą porę - dom razem z wiszącym na balkonie ciałem Szarafutdionowa zawalił się powoli i uroczyście. W następnej chwili Borys ujrzał biegnących w jego stronę kolegów, cały oddział. Biegli też z nimi jacyś Polacy. Oni właśnie wyciągnęli spod gruzów nosze i ułożyli na nich Szeremietiewa. Przewiązali przy pachwinie linką od spadochronu. Zrobili zastrzyk morfiny z apteczki desantowej. Pobiegli dalej z gotowymi do strzału automatami, Polacy prowadzili. W drodze dowódca zapoznał ich z podstawowymi zadaniami. Borys i inni spadochroniarze byli rozczarowani. Nie chodziło o atak na sztab niemieckich oprawców ani porwanie BachZelewskiego. Mieli ratować jakiegoś ważnego polskiego komunistę, generała Armii Ludowej, Strycharskiego, ewakuować go z niebezpiecznej strefy. Spadochroniarze biegli za polskimi przewodnikami, wśród których była, jak się zdaje, jedna kobieta w kombinezonie, niekiedy zatrzymywali się, by ostrzelać podejrzaną ulicę. Między innymi podziurawili kulami i wysadzili niemiecką furgonetkę z anteną odbiorczą. Następnie wszyscy dali nura w katakumby ruin, weszli w piwnice i nagle znaleźli się w pomieszczeniu oświetlonym elektrycznością, gdzie na ścianie wisiał sobie w ramce, całkiem jak w naszej świetlicy, portret W. I. Lenina z gazetą. Strycharski i osoby towarzyszące czekali na nich zdenerwowani. Na widok stalinowskiej gwardii odzyskali humor: „Dziękujemy, towarzysze! Wiedzieliśmy, że bracia klasowi nas nie zawiodą!” Przez śmierdzący otwór cała grupa zeszła do kanału. Całą godzinę wlekli się po kostki w

płynnym łajnie. W końcu doszli do kraty, za którą rozpościerał się spokojny świat, wschód, kępy drzew, w oddali płynęła rzeka, ale odbijała się w niej łuna płonącego z tyłu miasta. Kratę wysadzili, wyszli na zewnątrz. Resztę nocy szukali dojścia do Wisły. Oddaliły się odgłosy walki na Starym Mieście. Kilkakrotnie, ukryci w krzakach, widzieli przejeżdżające kolumny niemieckich samochodów, do starcia jednak nie doszło. O świcie dotarli dokładnie do wyznaczonego miejsca. Czekały tam motorówki. Borys z automatem w ręku stał po pas w wodzie, odwrócony twarzą do miasta. Wartki prąd wiślany spłucze przynajmniej z butów gówno. Obok stała dziewczyna w kombinezonie. Piękna, chmurna twarz. „Dlaczego stoisz? Wejdź do łódki” - powiedział do niej. Nie odwróciła się. „No, już!” Wtedy się odwróciła. W oczach miała łzy, usta wykrzywione pogardą: „Zdrajcy rosyjscy. Liczyliśmy na was, a wy patrzycie tylko, jak nas zabijają! Idź! Ja wracam tam, gdzie giną moi!” Pobiegła w kierunku skarpy. - „Gradów!”- zawołał ostro dowódca. Borys wrzucił automat do łódki i wsiadł sam. Kilkadziesiąt minut później byli na wschodnim brzegu, gdzie stała biernie potężna armia. Panowała tam idylla. Dwaj artylerzyści, jakby podczas nocnego wypasu koni, płukali w zakolu rzeki końską uprząż. „Mordercy, zdrajcy, najeźdźcy” - słyszymy ciągle od tutejszych ludzi, myślał Borys Czwarty, podjeżdżając powoli motocyklem do zakonspirowanej bazy oddziału. Nawet tamta komunistka z Armii Ludowej wolała wrócić na barykady, niż uciekać ze swoim Strycharskim. Coś złego tu robimy, coś niesłusznego. Miał rację Saszka, nie o takiej wojnie marzyliśmy. Czy on żyje? Słuch o nim zaginął, a pytać nie wolno. Odesłali go na zaplecze, a nas znowu przerzucili za linię frontu. Nie jesteśmy ludźmi, lecz widmami, jak wynika z instrukcji. Nie wolno pisać do domu. Waszym domem jest oddział, a waszą mamunią - dowódca, rozumiecie? Ze szkoły udawało się jednak wysyłać trójkątne listy, które zawsze zaczynały się jednakowo: „Kochana Mamusiu! Przebywam na froncie. Jestem zdrów, obuty i ubrany zgodnie z wojskowymi przepisami. List wrzuci w Moskwie do skrzynki pocztowej pewien mój kolega, który służbowo przejeżdża przez stolicę...” Niekiedy bardzo tęsknił za matką, nie tą, która wróciła z miejsca odosobnienia. Dawna matka, młoda i piękna, która żartobliwie tarmosiła Borysa Czwartego za kosmyk włosów albo za ucho, ściskała go prawie do lat dwunastu, jawiła się we wspomnieniach jako symbol domu, rodzinnego ciepła, dzieciństwa, później po tragicznych latach, zjawiła się inna, jakby obca. Współczuł obecnej Weronice, ale jakoś z dala, nie było jej w życiu miejsca dla poważnego chłopaka. Rozumiał, że między matką i ojcem

zapanował rozdźwięk, ale ojciec także wrócił zmieniony, a zresztą co nasze pokolenie obchodzą łzawe dramaty starszych ludzi? A jednak przeszywało go na wskroś, do samej głębi, dziwne, palące, nieznośne i niezrozumiałe uczucie, kiedy rankiem widział jak Szewczuk w bryczesach, ze zwisającymi szelkami wychodzi z mamusinej sypialni i udaje się do łazienki. Może dlatego uciekłem, zastanawiał się niekiedy. Z powodu jej pijackiego wyglądu i cynicznych uśmieszków? Minęli pierwszą czujkę oddziału. Akuliew i Ryss wyszli z dębowej dziupli niczym dwa duchy. Druga czujka - Wiereszczagin i Dosajew - zwisała z konarów jak pytony w maskowniczych strojach. Wreszcie ukazała się tajemna polana i piętrowy domek góralski, w którym drugi tydzień mieściła się baza. Budynek był zaniedbany i z pozoru opuszczony, ale w środku wszystko było jak trza, nawet „kącik leninowski” z odpowiednią literaturą, aby chłopcy mogli ładować akumulatory z pomocą kapitana Smuglanego. Zjawił się dowódca, krzepki czterdziestoletni chłop, Szary Wilk. Pogratulował szóstce pomyślnej akcji (ktoś „odpowiedni” zasygnalizował mu przez radio, że wszystko gra), polecił udzielić pierwszej pomocy Sierioży Krasowickiemu, rozkazał radzistom porozumieć się ze „stosowną komórką” w sprawie wysłania rannego do najbliższego szpitala dywizyjnego. i, „A ty, Gradów, wpadnij do mnie po kolacji” - rzekł nagle i skierował się do swego pokoju na mansardzie, gdzie w wolnym czasie lubił w nieskończoność przesiadywać nad mapami: był wielkim amatorem topograficznych gier. Co to znaczy? Może chce przekazać jakieś niedobre wiadomości o Saszce Szeremietiewie? Kuchnia Smuglanego zawsze wywoływała lekkie mdłości, teraz kolacja stanęła kością w gardle. Wypił szybko kawę z herbatnikami i zdobycznymi konfiturami i pognał na górę. - Melduję się na rozkaz, towarzyszu majorze! Major Grozdiew (wiedział, że podkomendni nazywają go Szarym Wilkiem, i to mu się podobało) siedział przy stole, jakby czekał na Borysa. - Siadaj, przyjacielu! Nie ma na czym? Siadaj na łóżku, nie krępuj się! Po pierwsze, pozwól, że ci pogratuluję. Za dzisiejsza akcję przedstawię was wszystkich do orderu Czerwonej Gwiazdy, a także do awansu, będziesz miał o jedną gwiazdkę więcej na naramiennikach. Prócz tego za Warszawę rząd polski odznaczył was wszystkich orderem Virtuti Militari. - Jaki rząd polski? - spytał Borys bez szczególnego zachwytu.

Szary Wilk uśmiechnął się. - Ten rząd, który uznajemy, to znaczy jedyny polski rząd. Poprosiłem ciebie jednak z innego powodu. - Oczywiście, że z innego - burknął Borys. Wielomiesięczne doświadczenie działalności dywersyjnej nauczyło go nie zabiegać zbytnio o względy szefów. - Mówcie już, towarzyszu majorze. - Chciałem ciebie spytać, Borysie... zwyczajnie po koleżeńsku - Grozdiew nagłe zaciął się, co całkiem nie było w jego stylu. - Kiedy wstępowałeś do szkoły, czyś napisał, że jesteś z tych Gradowów, żeś syn marszałka? Borys Czwarty przełknął ślinę, nie wiedział, co ma mówić, można by rzec, że dostał potężny cios w głowę. - Myślisz, że nie wiedzieliśmy o tym? - powiedział jakiś głos. Borys odwrócił się - w drzwiach wsparty o framugę stał kapitan Smuglanyj. - Wiedzieliśmy, Boria, od samego początku. My wszystko wiemy. - Nie zalewaj, Kazimierzu - ryknął Szary Wilk, który już zdążył odzyskać zwykły sposób bycia. - Przesraliście sprawę, nie udawaj, że jest inaczej. Ale postawiłeś nas, Borysie, w głupiej sytuacji, o to mi chodzi. Nasz pododdział jest jednym z najbardziej zakonspirowanych, nikomu żadnych zaświadczeń nie wydajemy, a tu przychodzi zapytanie od Rokossowskiego. Co mam robić? Sam nie wiem, przyjacielu. Niewykluczone, że będę musiał skreślić ciebie, chociaż jesteś świetnym towarzyszem i prawdziwym mężczyzną! Co o tym cholerstwie sam myślisz? - Jeżeli mnie skreślicie, to pomożecie mojej mamuśce zrobić ze mnie pasożyta - powiedział ponuro i wyniośle Borys, a w duchu pomyślał ku własnemu zdziwieniu: „Skreślajcie, dość mam tego gówna!” - Musisz sam zadecydować, Boria! - rzekł patetycznie Smuglanyj. - Od ciebie zależy, czy chcesz być człowiekiem, komunistą, czy też pasożytem... - Poczekaj, Kazimierzu - przerwał mu Grozdiew. - Przecież wiesz, Bor’ka, że kocham ciebie jak młodszego brata, prawie jak syna... - Jakoś tego nie zauważyłem - burknął Borys. Pomyślał, że pewnie decyzja zapadła, a teraz chcą po prostu osłodzić przykrość. Za chwilę Szary Wilk zrozumie, że to na nic, otrze łzy i zachowa się jak zwykle: „Wszystko jasne? Odmaszerować!” Jednak dowódca nie zmienił tonu. O co chodzi? Czyżby rzeczywiście nie chciał mnie stracić?

- Pomyśl, Borysie, nas nie ma. Przysięgałeś zrezygnować na okres wojny z istnienia, tak? Nawet wnioski odznaczeniowe wypisywane są na inne nazwiska, a tu nagle przychodzi wiadomość, że jest z nami syn Gradowa. To się nie może zdarzyć, nas nie ma. Nikt nie wie, że istniejemy w naturze... Ktoś jednak wiedział, że istnieją „w naturze”, chociaż jak się zdaje, życzyłby sobie, by nie istnieli. Wybuch nastąpił tuż obok domu, niemal pod gankiem. Wstrząsnął budynkiem i zygzakiem rozpruł starą ścianę. Światło zgasło, przez szczelinę przybliżył się ciemny las, a w nim migający szybko płomień karabinu maszynowego. Grozdiew, Smuglanyj i Gradów stoczyli się na dół po broń. Dywersanci jak jeden mąż rzucili się przez drzwi i okna na pozycje obronne. Nikt nie czekał na rozkazy, sytuację przećwiczono wielokrotnie. Następna mina wystrzelona z lasu zerwała mansardę i ostatecznie przekrzywiła cały budynek. Napastnicy wystrzelili rakietę świetlną. Pewnie sprawdzają, ilu ocalało strzelców. Póki tkwiła w górze, napadnięci wystrzelili własną. Wyglądało to prawie świątecznie, jak na ślizgawce w parku imienia Gorkiego. W zielonym świetle widać było postacie biegnące od krzaka do krzaka. Tak jak się należało spodziewać: AK! Zemsta za Telce. Także bym się zemścił, gdybym był na ich miejscu, myślał Borys. - Na ich miejscu wybiłbym tu wszystkich, co do jednego! Strzelano z obu stron. Jest ich co najmniej batalion! Zdaje się, że z nami koniec. Zasłużyliśmy na to. Kapitan Smuglanyj krzątał się wesoło za dużym stosem drew: „A gdzie nasze moździerze? Dawajcie tu, do kurwy nędzy, nasze moździerzyki!” Huknął głos dowódcy: - Zostanie ze mną oddział Zubowa. Pozostali do samochodów! Przebijajcie się. Zbiórka według pierwszego wariantu! - Ja także zostaję! - zawołał do niego Borys. Gromadka stalowych ptaszków ścięła wierzchołek pagórka, za którym leżeli. - Nie słyszałeś, bydlaku, rozkazu?! - poczuł w uchu potężną lufę tetetki. Teraz Szary Wilk był w swoim repertuarze. Chłopcy od Zubowa przyciągnęli dwa pięćdziesięciomilimetrowe moździerze, jęli sprawnie ostrzeliwać skraj lasu. Nagle sam Zubow potoczył się po szczapach, zaciskając ranę w brzuchu. Podstawowa część oddziału pędziła już trzema dodge’ami w stronę lasu. Borys leżał na podłodze

jednego z nich, plecy w plecy z Trubczenką, strzelali na oślep z automatów. Cisnęli kilka granatów. „Dobrze jedziemy!” - zawołał wesoło alpinista z odznaką górską, zdobywca Pamiru Stasik Trubczenko, w tym momencie drgnął za plecami Borysa i skurczył się, pewnie błyskawicznie odszedł w zachmurną przeszłość, ku szczytom imienia Stalina i Konstytucji Radzieckiej. Problem polegał na tym, czy trzy samochody jadące bez świateł potrafią w pełnym pędzie wjechać za zamaskowaną drogę, czy pod gradem kul nie wpadną na drzewa? Wspomniany grad kul wysuwał inne pytania. Po Trubczence pewnie moja kolej? Pewnie to pytanie nurtowało w ciągu owej minuty każdego z nich, kiedy pędzili ryczącymi maszynami, odszczekując się w miarę możliwości na ogłuszające szczekanie lasu. „Teraz moja, cha, cha, kolej, no nie?” powtarzał w duchu Borys Gradów, którego babcia Mary i niania Agasza nazywały Baboczka, a matka Weronika kochała czule, chociaż na pożegnanie zwymyślała od draniów, przepadali za nim i tatuś, marszałek Gradów, i dziadek, profesor Gradów, i ciotka Ninka, znana poetka, i wujek Cyryl, zaginiony gdzieś na zesłaniu... Borys, którego cały wysokopienny, gwiezdny i mroźny Srebrny Bór... „Teraz moja, chacha, kolej, no nie? Teraz moja, chacha... kolej, no nie?” Nie chciało się odczepić idiotyczne „chacha”. „Teraz moja, chacha...” Zdaje się, że mówię na głos. Mignęło czyjeś zdziwione oko. Nagle otworzyło się niebo, leśne ujadanie błyskawicznie ucichło. Dodge jeden za drugim wypadły na zamaskowaną drogę, wioząc zabitych, rannych i ryczących „chacha” dywersantów. Fasadę katedry świętego Augustyna w Szlossburgu w Prusach zdobi co najmniej tuzin granitowych potworów, jaszczurów z pazurami i grzywami, niektóre mają ludzkie twarze. Część z nich jest użyteczna - deszcz, który spadł nad ranem, spływał z pysków dwóch wydłużonych stworów, zwisających nad balkonikiem, gdzie siedział Siegel, większość jednak nie ma żadnych funkcji, prócz uosabiania złych mocy wypędzonych ze świątyni. Najważniejsza, zdaniem Siegela, chimera i najbliższa pierwowzorowi, owej pierwszej zrodzonej przez Tyfona i Echidnę, znajduje się na samym balkoniku, przesłaniając lwią grzywą, kozim ciałem na rachitycznych nóżkach i potężnym smoczym ogonem wschodnią stronę bałtyckiego nieboskłonu. Siegel zwykł był stawiać butelkę na wygięciu jej ogona. Chimera podobała mu się w ogóle. Miał nawet wrażenie, że w rysach jej twarzy istnieje jakieś podobieństwo do jego własnego pyska: podobne wydłużone wargi, grube, wywinięte skrzydełka nosa, śmiejące się zawsze, podpuchnięte oczka. Chimera pisana dużą literą, pod jej brzuchem można ustawić karabin

maszynowy! Znakomicie, że na balkoniku nie ma infantylnych chrześcijańskich symboli. Na dole chodzili rosyjscy żołnierze, ich głosy docierały niekiedy do Siegela i jego chłopców. Żołnierze rabowali kościelny dobytek, od dłuższego czasu w pośpiechu wynosili coś z katedry. Co tam mogło być, co można tak długo wynosić? Może wyciągają z bezdennych katakumb szczątki zmarłych? Durnie, to, co było najcenniejsze w pokojach prałatów, on sam, Hauptsturmfuhrer Siegel, przeniósł tutaj, do podniebnej celi. Trzy skrzynki mocnego, aromatycznego benedyktyna. Jeden dobry łyk i na pół godziny życie zagwarantowane. Powinno wystarczyć do końca. A Rosjanie, kretyni, pewnie chleją na dole wino mszalne. Lepiej nie myśleć o tych ubermenschach. Siedź sobie pod brzuchem swojej siostry Chimery i czekaj odpowiedniej chwili. Już niedługo nadejdzie. Myślenie o podludziach, którzy dziwnym zrządzeniem żywiołu zjawili się na ziemi głównej jugi, sprawiało nieznośną przykrość. Można byłoby zrozumieć, gdyby przyszli Żydzi, ale wszystkich Żydów zdążyliśmy wysłać w zaświaty. Całą „jugę” żydowską wyekspediowano tam, gdzie powinna się była znaleźć. - Czy zdążyliśmy wysłać wszystkich Żydów, Giinterze? - Tak jest, Herr Hauptschturmfuhrer. - Świetnie, pozwól, chłopcze, niech uszczypnę twój tyłeczek. Nie drzyj, proszę, taki zwyczaj panuje w brygadzie niedocenionego przez ojczyznę Oskara Dirlewangera - uszczypnąć w pupę na znak pochwały. Wszyscy trzej chłopcy leżeli tyłkami w górę na granitowym balkoniku, wyszlifowanym czterowiekowym działaniem wiatru, i przez lornetki obserwowali miejski zamek. Cóż to za szczęście, że kończę całą tę historię razem z trzema czternastoletnimi chłopaczkami! Trzej najmłodsi volkssturmiści i jeden stary szakal z brygady, pogardzanej przez wszystkie formacje wojskowej zwyciężonego mocarstwa, po którą to formację jednak posyłano, kiedy pozostali obsrywali spodnie. Idealne Himmelsfahrkommandol Obaj z Oskarem preferowaliśmy chłopców, ale musieliśmy to ukrywać, będąc pod komendą Schickelgrubera. Braliśmy nawet dziwki, wyobrażając sobie, że pod nami chłopak. - Jak myślisz, Hans, kto był w naszym ruchu pierwszy? - Nie całkiem rozumiem, co pan ma na myśli, Herr Hauptschturmfuhrer Siegel. - Pytam, kto uchodzi za pierwszego w naszym wielkim, symfonicznym ruchu? Powiesz „Adolf Hitler” i pomylisz się, dziecko! - Któż inny, jak nie wielki Fiihrer, Herr Siegel?

- Nie powiem ci kto, ponieważ na razie sam nie wiem, ale Adi Schickelgruber był sto dwudziestym siódmym parszywym arschbcheml - Nie całkiem mi odpowiada to, co pan mówi, Herr Hauptschturmfuhrer Siegel - powiedział Hugo, odwracając do niego czyste, zielone oko, trzeci i najważniejszy z chłopców. Idealny stan zdrowia, idealne aryjskie wychowanie, idealny niewolnik plebejskiej siły, która opanowała nasz ruch. - Mam wrażenie, Herr Hauptschturmfuhrer, że powinien pan nieco ograniczyć spożycie benedyktyna - ciągnął zielonooki. - Zbliża się decydująca chwila, Herr Hauptschturmfuhrer! Miał rację zielonooki chłopak. Decydująca chwila była tuż. Brahma odchodzi, Wisznu zalewa się łzami, prostuje ramiona i śmieje się donośnie wielki Siwa. Upada prawo, triumfuje bezprawie! Hauptschturmfuhrer Siegel jest przygotowany na wszystkie powtórne wędrówki. Najchętniej, gdyby była taka potrzeba, wróciłby w takiej oto postaci: z kozimi nóżkami, smoczym ogonem i własnym pyskiem chimery; niestety, na razie takie stwory na ziemi nie istnieją. Z trudem wydostał się z kąta, upił z gwinta łyk dobroczynnego, gęstego płynu, zwalił się ociężałymi lędźwiami na umięśnioną pupkę Huga i jął udawać czynność, która powszechnie uchodzi za objaw uwielbienia. Chłopiec, początkowo zaskoczony, sprężył się nagle, zrzucił go z siebie kopniakami hitlerjugendowskich butów w obwisły brzuch, zapędził z powrotem, podniósł pistolet. - Herr Hauptschturmfuhrer, będziemy zmuszeni pozbyć się pana. Pan utrudnia przeprowadzenie akcji! - Dobra myśl, mój chłopcze, kto jednak prócz mnie nauczy was posługiwania się reaktywną „pięścią”? Polacy szli przez Schlossburg rozproszoną gromadą. Mieli zmęczone, obojętne twarze. Unikali patrzenia na frontowe wejście do zamku, gdzie mieściła się radziecka komenda, jakby chcieli, by ich nie zauważono. Kiedy przypadkiem któryś spojrzał na marszałka Gradowa, zaraz odwracał wzrok, jakby dla ludzi z lasu nie było nic szczególnego w tym, że na szwedzkie wygnanie odprowadza ich dowódca Frontu Rezerwowego armii radzieckiej. Nadjechał w willysie pułkownik Wigor z adiutantami. Zgodnie z umową oficerowie mieli przy sobie osobistą broń w zniszczonych kaburach. Nikita zasalutował. Zerknął na podkomendnych, czy poszli za jego przykładem. Okazało się, że wszyscy, nawet główny

opozycjonista, szef zarządu politycznego Strojło. Rzucił mu się nagle w oczy drobny szczegół: na piersi Strojły wśród orderów dzisiaj znowu widniał okrągły medal XX lat RCHACz. Kiedy Strojło zjawił się w sztabie frontu, miał ten medal na sobie. Nikita przyglądał mu się demonstracyjnie. Strojło wiercił się, a on wciąż patrzył. Potem za łokieć odprowadził komisarza na bok: „ib nieetycznie, Siemionie Sawieljewiczu. Wielu z nas tutaj wie, że nie służyliście dwudziestu lat w szeregach RChACz. Po co narażać się na kpiny? Nie noście tego!” Strojło rozkwitł wtedy wszystkimi odcieniami gotowanego buraka i odtąd nigdy nie nosił medalu, tak szanowanego przez radzieckich dowódców. Co to może znaczyć? Dlaczego dzisiaj znowu przypiął? Polacy wstali w willysie i także oddali honory wojskowe. Dżentelmeńska ceremonia trwała nie dłużej niż minutę. Ten Gradów, to jakiś niezwykły chłop wśród czerwonych drani, myślał pułkownik Wigor, były warszawski architekt. Czyżby mieli dotrzymać umowy? Patrząc na Gradowa, można wierzyć jego słowu... Salutowanie przedłużyło się o kilka sekund. Kilka niezręcznych sekund, związanych ze sprawą uścisku dłoni. Wysiąść z samochodu i zbliżyć się do niego z wyciągniętą ręką? No nie, tego byłoby za wiele. Zejść do nich ze schodów i uścisnąć dłonie? To zanadto nawet jak na mnie, myślał marszałek. Natychmiast przekablują do Kremla, że żegnałem „wrogów Związku Radzieckiego”. W końcu wykonał ręką gest od daszka czapki w stronę Polaków - niby to „Bywajcie!” odwrócił się i poszedł do zamku. Wszyscy ruszyli za nim, do operacyjnego wydziału sztabu, mieszczącego się w dużej sali z trzema wysokimi, oszklonymi drzwiami, prowadzącymi na taras i dalej nad staw, za którym spoza splatanych koron w parku widniała katedra świętego Augustyna. Na stawie, zauważył Nikita, pływały całkiem zadomowione gęsi, które wczoraj przyleciały z El Alamein. Stanęli wokół stołu, na którym leżała mapa Niemiec, a na niej - mapa Pomeranii. Z dnia na dzień oczekiwano rozkazu o ostatecznym szturmie Berlina. Było moc pracy z koordynacją armii i poszczególnych dywizji. - Jakie zostaną podjęte działania w stosunku do Wigora? - spytał nagle Strojło. - Dziwne pytanie! - skrzywił się Nikita. - Rozstaliśmy się z Wigorem. Nie będzie żadnych działań. - Żartujecie oczywiście, Nikito Borysowiczu? - w głosie Strojły zabrzmiały wysokie tony i

jakaś bardzo dziwna siła, niewłaściwa dla uniżonego zazwyczaj politruka. - Pozwalacie odejść całej dywizji wrogów Związku Radzieckiego? Aby mogli kontynuować swoje prowokacje spoza granicy? Nikita zrozumiał, że w nocy zdarzyło się coś ważnego, oparł się oburącz na mapie Niemiec i wbił wzrok w tężejącą coraz bardziej twarz swego generalnego nadzorcy. W nocy rzeczywiście zdarzyło się to i owo. Trzykrotnie kanałami łączności SMIERSZu Strojło rozmawiał z gabinetem Berii. Rano przyleciała grupa operacyjna, wyraźnie nastawiona na uderzenie w bezpośrednią ochronę marszałka. Był w grupie niejaki major Jereś, który w razie konieczności, miał wykonać najtrudniejsze zadanie. List, dostarczony w przesyłce, a podpisany osobiście przez Berię, zawierał ostateczne wytyczne w sprawie Polaków: internować rozbrojoną dywizję Wigora, w razie oporu zastosować odpowiednie środki; zastosować również odpowiednie środki w celu uzdrowienia atmosfery panującej wśród kadry dowódczej Frontu Rezerwowego; mieć na uwadze specyfikę długotrwałych działań wojennych, możliwość nagłego wybuchu aktywności bojowej. - Zdaje się, że zapomnieliście, towarzyszu generale lejtnancie - Nikita mówił powoli, nie spuszczając wzroku z szefa wydziału politycznego - że podpisałem porozumienie z pułkownikiem Wigorem, dałem mu słowo honoru, to znaczy słowo honoru Frontu Rezerwowego, i... - Zdaje się, Gradów, że się utożsamiacie z całą Armią Czerwoną? - wrzasnął nagle Strojło jakoś dziko, prawie teatralnie i dał znak swemu człowiekowi ze sztabu. Ten szybko otworzył drzwi. Z korytarza pospiesznie weszła grupa operacyjna, w niej kapitan Jereś. - Alarm! - zawołał jeden z „chartów” Nikity, ale rzucił się nie w stronę grupy operacyjnej, lecz do oszklonych drzwi. Wszyscy odwrócili się w tamtą stronę, w ostatnich chwilach życia ujrzeli trzech chłopców z wycelowanymi w salę pancerzownicami. Wysoki o jaskrawozielonych oczach... seria z automatu w poprzek piersi nie zdołała zatrzymać jego palca... Trzy wybuchy złączyły się w jedną potężną detonację. W kłębach dymu ciała osunęły się na ziemię, podczas kiedy abstrakcyjne istoty ludzi odeszły na bok od strasznego widoku, chociaż zachowały jeszcze więzi z ostatnimi myślami zabitych. „...Ona, którą chciał upiększyć” - oto co zdążył wspomnieć Siemion Strojło. „... Teraz jako podmuch wiatru w krzewach przechodzę pod oknami mojej matki” - oto co

zdążył uświadomić sobie Nikita Gradów. XVIII Kuszenie słowem Kondukt pogrzebowy, zajmując całą jezdnię Bolszoj Pirogowskiej, podążał w kierunku cmentarza Nowodziewiczy. Przodem powoli kroczyła kompania gwardzistów, błyszczały cholewy butów. Lśniły w słońcu szerokie bagnety. Za lśnieniem skóry i stali lśniła miedź, orkiestra dęta Frontu Rezerwowego wypełniała ulicę dźwiękami żałobnego marsza Chopina, co było jak najbardziej na miejscu, przecież nieboszczyk nie zdradził Polaków. Najmłodszego marszałka Związku Radzieckiego wieziono na lawecie. Spory oddział oficerów na aksamitnych poduszeczkach niósł przed nią jego ordery. Następnie szła pierwsza grupa żałobników, w jej centrum - żona Weronika w głębokiej żałobie, pod rękę z dwunastoletnią, zapuchniętą od płaczu Wierunią. Z drugiej strony wdowę prowadził pod rękę marszałek Rokossowski. W pierwszym szeregu byli najwybitniejsi dowódcy, którzy potrafili na jeden dzień wyrwać się do Moskwy ze swoich frontów i armii. Razem z nimi szli krewni marszałka, zmarłego śmiercią bohatera - matka z udręką na twarzy, wciąż jeszcze dumnej, ojciec, którego powierzchowność przypominała o niezłych ludziach w rosyjskiej historii, siostra Nina Gradowa, tak, ta właśnie... Dalej generałowie z Kwatery Głównej i sztabu, admirałowie floty, znakomici lotnicy, naukowcy, literaci, ludzie sztuki, całą kolumna wybitnych osobistości, na jej końcu maszerował kierowca, lejtnant Waśkow, pracownik AChU sztabu Frontu Rezerwowego, starszy lejtnant Słabopietuchowski, a także zapłakana młoda kobieta, lejtnant służby medycznej Taisja Pyżykowa, która nosiła w łonie dziecko marszałka podążającego w swoją ostatnią drogę. Przed bramą cmentarną, oddzielona od tłumu moskwian szpalerem milicji, czekała na kondukt jeszcze jedna grupa osobistości, byli wśród nich dyplomaci i przedstawiciele sojuszniczych misji wojskowych, między innymi pułkownik Kevin Taliaferro. Monasterska brama powoli wchłaniała kompanię, miedź, grupę z orderami, żałobne konie, lawetę z zamkniętą trumną, kolumnę żałobników. Podczas ceremonii pogrzebowej Taliaferro zajął miejsce, z którego widać było Weronikę. Doniosłość smutnego wydarzenia, a nie ulegało wątpliwości, że było to wydarzenie doniosłe, wszak wielu znawców widziało w marszałku Gradowie przyszłość Rosji, odsuwała się gdzieś w głąb, tak jak wszystko na świecie odsuwało się w głąb lub zjeżdżało na bok, kiedy widział Weronikę. Ile wdzięku, ile szlachetności w każdym geście, w każdym pochyleniu głowy, ile poezji przenika go wraz z każdym, najmniejszym błyskiem jej oczu! Co byłoby ze mną, gdybym

jej nie spotkał? Czerwonokamienny Kreml, ponury symbol światowego mroku, stał się dla mnie Włochami, Padwą i Weroną, Rzymem i Wenecją mojej miłości! Wygłaszano mowy, huknęła salwa artyleryjska, orkiestra zaniosła się crescendo, kiedy spuszczano trumnę, potem zgodnie z rosyjskim rytuałem żałobnicy ciskali na trumnę garść ziemi. Niechaj ziemia lekką mu będzie, chyba tak tu mówią. Natychmiast po odejściu od grobu ważne osobistości, wojskowi i cywile, zaczynali z ożywieniem wymieniać jakieś uwagi. Urywki zdań dotarły do Kevina Taliaferro. Okazało się, że oczekiwano Jego, to znaczy Stalina, ale z nieznanych przyczyn się nie zjawił. Był natomiast Beria i nawet wycierał chustką binokle. Byli Malenkow, Chruszczow i Mikojan. Szczebel całkiem niezły. Oni wciąż mówią o „szczeblach” i dodają „niezły”. W gruncie rzeczy było to życie towarzyskie jak nowojorskie imprezy, na których spotykali sięofanybody who ‘s somebody. Wielkie znaczenie ma obecność, bodaj na chwilę dostrzeżona przez innych ludzi z nomenklatury. Nie ma tu kroniki wydarzeń towarzyskich, prasa odnotowuje krótko: „Przybyli działacze z kierownictwa partii i rządu, a także literatury i sztuki”. Jednak mieszkańcy dużego, zadymionego i smutnego miasta będą w swoich domach i w urzędach komentować, kto wziął udział w pogrzebie marszałka Gradowa, a kogo zabrakło, pew * Ci, którzy coś znaczą. nie to ma wielkie znaczenie. Ukształtowała się tutaj nowa klasa i prawie dziedziczna hierarchia. Bardzo interesujący rozwój marksizmu. Nowa klasa z nową Anną Kareniną, czy nie tak? Wyrósł pagórek, osłoniły go kwiaty i szarfy, kompania gwardyjska oddała trzykrotnie salwę w szare kwietniowe niebo, ceremonia dobiegła końca. Tłum ludzi bez pośpiechu, „jak wypadało”, skierował się ku wyjściu. Taliaferro widział z tyłu głowę Weroniki, z zaczesanymi do góry, pod czarny kapelusz złocistymi włosami i wzruszające, młode loczki, wymykające się nieposłusznie. Księżniczka Marzenie - nieosiągalne marzenie slawisty z Connecticut. Ich syna nie było na pogrzebie. Nigdy o nim nie mówi, wzrusza tylko ramionami - „jest gdzieś na froncie” - i odwraca się, by ukryć łzy napływające do oczu. Dopytywanie się jest nietaktowne. Wszystko, o czym zawsze jakby mimochodem, jakby po przyjacielsku, po męsku, zawsze z ukrywanym śmieszkiem meldował dowódcy Gradowowi szef zarządu politycznego Strojło, było zgodne z prawdą, ale wyłącznie w ścisłym znaczeniu słowa. Weronika Gradowa i Kevin Taliaferro spotykali się rzeczywiście. Spotykali się na ulicy i na ulicy się żegnali.

Zwykle odbywało się to obok budynku telegrafu. Weronika, na przykład, zamyślona przechodziła przez ulicę Gorkiego, a kiedy na drugiej stronie podniosła głowę, ze stopni schodził wysoki dżentelmen w wojskowym płaszczu z wielbłądziej wełny. „Madame Gradów, co za niespodzianka!” Ona oczywiście także wyrażała zdziwienie: „Proszę, kogo ja widzę! Pułkownik Taliaferro,Iassume?” Albo inaczej: ona schodzi stopniami tegoż budynku, a pułkownik Taliaferro przechodzi na drugą stronę ulicy Gorkiego. „Proszę, kogo ja widzę! - mówi opanowane szybko rosyjskie zdanie. - Pani marszałkowa Gradowa, Iassume?!” Ona się śmieje, w ustach błyska złoty grzybek. „Chacha, zdaje się, że wpadłam w ręce wywiadu burżuazyjnego?!” Spacerują trochę na oczach wszystkich, żeby nie było plotek. Rozmawiają o teatrze, w Moskwie już grają i Mały i Bolszoj, a przede wszystkim MChAT, MChAT! Rozmawiają o literaturze. Ukazały się nowe wiersze Achmatowej i cykl Pasternaka... To wygląda na renesans? Musi pan poznać moją bratową, jest znaną poetką. Cieszyłbym się bardzo! No, na mnie czas, do widzenia!... Niekiedy widywał ją wychodzącą z bramy swego domu z pyzatym oficerem, nie wyglądającym na frontowca. Podczas licznych wyjazdów na front Taliaferro opanował tajemnice „frontowego szyku”, którego brak wyróżniał wojskowych z zaplecza. Ten oficer miał zawsze na wargach krzywy, można rzec jakby kryminalny uśmieszek i duży czub spadający spod daszka na brwi. Otwiera Weronice drzwi dużego niemieckiego samochodu i siada przy kierownicy. Widocznie kierowca. Pewnie wojskowy kierowca oddelegowany do dyspozycji rodziny marszałka. Oto jak żyje radziecka elita: jeździ limuzynami z paskudnym kierowcą. Niekiedy Taliaferro i Weronika mijali się w tłumie, udając, że się nie widzą. Właściwie nic dziwnego, że się mijali w moskiewskim tłumie. Co w tym dziwnego, skoro twoje biuro znajduje się w odległości kilku kroków od jej domu? Każdy wychodzi w swoich sprawach i może kilka razy dziennie minąć drugą osobę, nie widząc jej. Kiedyś, nie zauważając jej, widział, jak się uśmiechnęła, nie zauważając jego. Serce załomotało jak galopujący koń. Uśmiechnęła się nie tylko dlatego, że jakby go nie zauważała, lecz dlatego, że on jakby jej nie zauważał, wynika z tego, że w rzeczywistości musiała zauważyć, iż on tak często zjawia się na tym zatłoczonym skrzyżowaniu w swoich sprawach, nie zauważając jej, nie zauważającej ani trochę jego, swoim uśmiechem daje do zrozumienia, że ona także go nie zauważa, ponieważ byłoby dziwne tak często nie zauważać, kiedy człowiek tak sobie tędy przechodzi, ponieważ jego biuro mieści się za rogiem... Trzeba tu powiedzieć wprost, że Kevin Taliaferro miał niewielkie doświadczenie w

sprawach sercowych, chociaż w latach trzydziestych w Paryżu jego przyjaciel Raston dokładał wielu starań, by go dokształcić jak na współczesnego mężczyznę przystało. Minęły jednak szaleństwa tamtych lat, Kevin jakoś się zasuszył i pokornie szykował do komfortowej samotnej starości. Winą za obecną „bachczyserajską fontannę” obarczał rosyjską literaturę. Oto do czego może doprowadzić niewinne hobby, mamy przed sobą czyste wcielenie kuszenia słowem! A najsmutniejsze polega na tym, że nasz romans - cha, cha romans - to kilka spacerów ulicą! Nie ma widoków na przyszłość. Teoretycznie także nie ma żadnego wyjścia. Nawet w nazistowskich Niemczech przed wojną, gdybym spotkał kobietę, moglibyśmy wyjechać razem. W czerwonej Rosji to niemożliwe, chociaż jesteśmy sojusznikami. Bolszewicy stworzyli taką atmosferę, jest to niemożliwe nawet psychologicznie. W ich odczuciu cudzoziemiec nie całkiem należy do ludzkiej rasy. Ja sam czuję coś nienaturalnego w zbliżeniu z rosyjską kobietą. A szczególnie z Weroniką Gradową! To prawie jak bunt przeciwko Stalinowi! Pomimo takich myśli Kevin Taliaferro nie mógł się powstrzymać od chodzenia ulicą Gorkiego i zawsze drżał jak uczniak, kiedy się otwierały drzwi jej domu. Nawet paskudny kierowca, który wyprowadzał jej pieska - wypielęgnowany bolończyk w ubogiej Moskwie wywoływał w nim niestosowne w tym wieku gwałtowne uczucia. Ujrzał ją trzeciego dnia po pogrzebie. Była w wiosennym kostiumie. Krótki żakiet z poszerzonymi ramionami. Nie wiem, jaka moda panuje w Paryżu okupowanym przez Niemców, ale na Piccadily wyglądałaby całkiem swojsko. Przy telegrafie, oczywiście, przy telegrafie... „.. spotykali się przy ulubionej skale na brzegu oceanu”, to znaczy spotykali się przy telegrafie... Po prostu podszedł do niej. - Pani Gradów proszę przyjąć najszczersze kondolencje - powiedział. - Marszałek Gradów był dla mnie wcieleniem bohaterstwa! Uścisnęła mu rękę i poszli ulicą Gorkiego w górę. Czasami widzieli zdumione spojrzenia. Oficer amerykański i modna piękność wyglądali w tłumie jak przybysze z innej planety. Zresztą pod koniec wojny takich przybyszów było w Moskwie coraz więcej, kontakty rozwijały się, przyjeżdżali wojskowi i cywile, Anglicy zaczęli nawet wydawać gazetę „Brytyjski Sojusznik „, rozpowszechniano połyskliwy miesięcznik „Ameryka”. Nigdy od czasów rewolucji bolszewickiej nie miała Rosja tak ożywionych kontaktów z Zachodem. Sprzyjały temu także wyraźnie prozachodnie gusty moskiewskich piękności. Może to się rozwinie? Może Rosja zamierza wrócić do nas? W takim przypadku moje zakochanie nie jest tak beznadziejne.

Weronika zaczęła nagle opowiadać o swoim synu. W końcu czterdziestego trzeciego siedemnastoletni Borys uciekł na front. Półtora roku nie można było go znaleźć. Proszę sobie wyobrazić, dowódca Frontu Rezerwowego nie może znaleźć syna! Byliśmy prawie pewni, że zginął. Wreszcie niedawno odnaleziono go, okazało się, że cały czas wykonywał tajne zadanie na zapleczu Niemców. Ręce i nogi mi zlodowaciały, Kevinie (tak właśnie powiedziała - Kevinie, ręce i nogi mi zlodowaciały, Kevinie!), kiedy wyobraziłam sobie mego chłopca na zapleczu wroga! Krótko mówiąc, szalałam z radości; on żyje, wojna się kończy, obiecano mi, że niedługo wróci do domu, kiedy się znowu wydarzyło coś okropnego, nic mi nie mówią, ale Borys znowu zniknął... Jak się to panu podoba? Czy nie za wiele tego dla jednej niemłodej kobiety? Taliaferro pod wpływem sympatii, współczucia, zachwytu, jakichś pasaży Mozarta unoszących się w powietrzu, zaproponował nagle: - Jest już wiosna, Weroniko! Może byśmy się wybrali do Sokolników? Tyle tam brzóz, prawdziwa Rosja! Spojrzała na niego ze smutnym uśmiechem. Pewnie kocha Błoka, nie może nie kochać. Być może w tej chwili myśli słowami Błoka: „No proszę, ten także zakochany”. Później zjawił się inny cytat, z bliższej mu kultury: „...i nie zdarła jeszcze trzewików, w których za trumną szła...” Ale to całkiem coś innego, przecież nie chodzi o... Po prostu jesteśmy sobie bliscy duchowo, to zwykła ludzka sympatia, chciałby odwrócić myśli uwielbianej istoty od okrucieństw wojny, niechajby bodaj na godzinę wróciła do własnej urody, do przyrody, idealnej Rosji... - Zgoda, jedźmy - uśmiechnęła się nieco radośniej. - Jedziemy metrem? - Chwileczkę, mam samochód! Zostawił ją na bulwarze Twerskim i pognał do garażu ambasady po swego buicka. Drżał w drodze powrotnej jak stareńki silnik, czy nie zrezygnowała czasem, nie odeszła? Śliczna siedziała jednak na ławce, kartkowała „Brytyjskiego Sojusznika”. Obok ulokowała się z robótką idealna rosyjska staruszka, prawdziwy filar rosyjskiej kultury, taka Arina Rodionowna. Nim dojechali do parku w Sokolnikach, słońce chyliło się już ku zachodowi. Zorza wieczorna odbijała się w licznych kałużach w głównej alei, podbarwiając lekko pnie wyraźnie symbolicznych brzóz. Kevin i Weronika powoli omijali kałuże. Niekiedy wyciągała ku niemu rękę, on pomagał jej przeskoczyć niewielkie lustro wody. Można by było dodenić się cudownym powietrzem, gdyby nie paliła tak dużo. Paliła bez przerwy. Ciekawe, pali Chesterfieldy. Ich zapach przywołuje w pamięci tłok przy barze, podpite towarzystwo, nieskrępowane spojrzenia.

Chodzi oczywiście o barowych bywalców, nie o nas! Opowiadała o zmarłym marszałku. Czy nie jest dziwne, że o strategicznym pojęciu drugiej wojny światowej mówi się po imieniu, Nikita? Okazuje się, że pojęcie strategiczne, złożone niedawno do grobu przy akompaniamencie salw artyleryjskich i dźwiękach orkiestry, w czasach, gdy było bohaterskim młodzieńcem Nikitą, w dwudziestym drugim roku spotkało wieczorem w górach przy ognisku rozmarzoną dziewczynę, Weronikę. Ognisko płonęło na skale nad przestworzem morskim, na wietrze, który ona nazywa homerowskim, to znaczy wiatrem Odysei... I dalej, jak żyli, do diabła, na ogół wesoło, chociaż dręczyły go koszmary wojny domowej. Może pan wierzyć albo nie, ale byłam świetną tenisistką, cha, cha, mistrzynią Zachodniego Okręgu Wojskowego. Może pani wierzyć lub nie, Weroniko, ale ja również byłem kiedyś mistrzem New Haven Country Club. Ach tak, więc pan także jest tenisistą, miło mi. Zmierzymy się latem, jeżeli nie... Dlaczego „jeżeli nie”?... Tak sobie, no więc się zmierzymy... Proszę mi opowiedzieć o swojej rodzinie. Moją rodziną była jego rodzina. Opowiadała o Gradowych, o wieczorach w Srebrnym Borze, gdzie czasami wydawało się, że w Rosji nic nie zaszło... Co pani powiedziała, Weroniko? Dlaczego pani zamilkła? Po przykrej pauzie powiedziała, że właśnie stamtąd ją zabrano. Co znaczy „zabrano”, droga Weroniko? Aresztowano. Przepraszam, nie rozumiem, chce pani powiedzieć, że aresztowano męża? Słyszałem, że marszałek Gradów cztery lata spędził w wojskowym więzieniu, ale przecież nie mogli aresztować pani? Wciąż się oglądała. Początkowo miał wrażenie, że ogląda wspaniały, gasnący powoli zachód słońca, później pomyślał, że to objaw znerwicowania. Mówiąc o więzieniu wojskowym, nie ma pan na myśli czegoś takiego, jak zamek Monte Cristo, panie pułkowniku? Pracował w kopalni, o mało nie zdechł z głodu. Co się zaś tyczy „pani marszałkowej”, to spędziła ona cztery lata na wyrębie lasu, w paskudnej fabryce wojłoku, w obrzydliwych barakach i... Mówiąc te słowa nie rozglądała się, lecz patrzyła mu prosto w oczy, jakby pytała: „No jak, Kevinie, jak się miewa twoja radziecka Anna Karenina?” Ręka z papierosem i wargi drżały. Gdybyż bodaj na chwilę przytulić się do tych warg! - Dość już tego! - rzuciła papierosa i ruszyła przed siebie nie zwracając uwagi na kałuże. Dopędził ją. - Opowie mi pani dokładniej o tamtych czasach?! - Nie opowiem! - powiedziała ostro. - Ściemnia się, wracajmy do naszych domów.

Kilka minut szli szybko bez słowa. Pryskało błoto. Pantofelki na kauczuku i jedwabne pończoszki zachlapały się, ale szelest spódnicy, szelest jej spódnicy... przecież to z Dostojewskiego, Polina i Aleksy... W ich kierunku wlekli się dwaj mężczyźni. Taliaferro chciał odwrócić uwagę Weroniki od przykrych wspomnień. - Proszę spojrzeć na tych mężczyzn. Czyż nie wyglądają jak bohaterowie Turgieniewa? Chór’ i Kalinycz, czyż nie mam racji? Weronika drgnęła nagle i z niechęcią spojrzała na mężczyzn. Rozminęli się. Jakiś czas szli w milczeniu, nagle złapała Taliaferro za rękę: - Boję się, Kevinie, „bohaterów Turgieniewa”! Proszę się obejrzeć! Odwrócił się i zobaczył, że mężczyźni stali i patrzyli za nimi. W zmierzchu nie widać było twarzy, ale tak mogli patrzeć zarówno agenci policji jak i zwykli, ciekawi gajowi. Co chwilę trzeba sobie przypominać osobliwości tego kraju, o wiecznie kwitnącej paranoi. - Czy pan nie rozumie, oni są wszędzie - szeptała Weronika. - Zjawiają się zawsze, kiedy się spotykamy na ulicy Gorkiego. Dzisiaj, kiedy zostałam na bulwarze, przysłali do mnie obrzydliwą staruchę z robótką. A kiedy jechaliśmy tu, nie zauważył pan Pogotowia? Czy pan myśli, że to rzeczywiście było Pogotowie? Zapadł zmrok. Wokół nich nie było już nikogo. Bohaterowie Turgieniewa zniknęli sprzed oczu i z pamięci, wokół nie było żywej duszy. Zapadała już noc, rodzący się księżyc wróżył pomyślność; noc ostatniego tygodnia drugiej wojny światowej, jeżeli nie brać pod uwagę Japonii, a Japonię należało brać pod uwagę. Ale kto już miał głowę do Japonii. Już wśród brzóz błyszczały oczy, tak było. Wzięła go pod rękę i pociągnęła z alei w brzozy. - Do diabła - szepnęła. - Do diabła z nimi wszystkimi - ciągnęła. - Gady, bydlaki! - prawie płakała. - Nie ma nikogo więcej - powiedziała. A on zapomniał o paryskim doświadczeniu, położył jej rękę na ramieniu jak dobremu przyjacielowi. Nie płacz z powodu samotności, chciał powiedzieć, teraz nie jesteś sama, chciał dodać, ale nie powiedział nic. Rozpięła jego płaszcz. - No cóż, proszę, niech pan całuje! - powiedziała. Dotknął jej warg delikatnych, chociaż pachniały papierosami. Rozpięła swój żakiet i bluzkę, guziczki miękkiej kamizelki. Ujął jej pierś. „Chodźmy tam! No, tam, nie widzi pan?” Ujrzał

świeżo spiłowany pień. Pewnie robota Choria i Kalinycza. Usiadł. „No, gdzie są one, pańskie guziki?” „Nie ma guzików, to suwak”. „Cha, cha, nigdy czegoś takiego nie widziałam”. „Przepraszam, teraz ja...” Szybko sobie przypomniał paryskie doświadczenie. Jęczała, odchylała głowę do tyłu albo kładła na jego ramieniu. „Gady, bydlaki, macie, macie! - mruczała. - Nienawidzę was, nienawidzę...” „Proszę zapomnieć o nienawiści - tłumaczył czule. - Proszę zapomnieć o wszystkim, kochana Weroniko, nie oddam już pani nikomu...” - Cóż to za baba! - rzekł z nutką uznania Ławrientij Pawłowicz Beria, kiedy Nugzar Lamadze meldował o wyczynach marszałkowej Gradowej. Z Berią zresztą nigdy nie wiadomo, czy się rzeczywiście zachwyca, czy ironizuje złowieszczo. - To prawdziwa rosyjska baba! kontynuował rozważania Beria. - Pamiętasz, Nugzar: „Konia zatrzyma w biegu, w płonący wejdzie dom...” Powołując się na strofę z Niekrasowa, dość zużytą z powodu zbyt częstego cytowania, Beria mówił tak, jakby nie „konia” i „dom” miał na myśli, lecz coś innego, nieco tylko podobnego w brzmieniu. Plasnął w dłonie, spojrzał ponad binoklami na Nugzara i uśmiechnął się, jakby wyobraził siebie na miejscu zastępcy attache wojskowego Stanów Zjednoczonych. - Mówisz, na pieńku? Nieźle! Lamadze jak zwykle basował szefowi, usiłował odgadnąć kierunek jego myśli, ale sam się nie wypowiadał. Beria wyszedł spoza biurka, przespacerował się po gabinecie, w najdalszym kącie zachichotał, jeszcze raz plasnął w dłonie. A mówią, że doświadczenie lagrowe na nic się nie przydaje! Zbliżył się szybko do Nugzara siedzącego w fotelu, potrząsnął go za ramię. - Dlaczego milczysz, Nugzarze? Dlaczego czekasz na moją decyzję? No co, nie rozumiesz sytuacji: nocą, w lesie, na pieńku, z Amerykaninem, ze szpiegiem, no! No, mówszenideda towtchan, co proponujesz? - Myślę, Ławrentiju Pawłowiczu, że nie wolno przeoczyć takiego wydarzenia. Mam wrażenie, że ona chce z nim wyjechać, ale my nie powinniśmy tego przeoczyć. - Więc działaj! - rzekł Beria i zajął się innymi sprawami. To znaczy innymi zbrodniami, powiedzą niewdzięczni potomkowie. Przebrzmiały już salwy zwycięskiej defilady, sztandary armii niemieckiej zostały ciśnięte do

podnóża Mauzoleum Lenina, czyli do stóp Stalina, kiedy w końcu czerwca czterdziestego piątego roku w mieszkaniu nieżyjącego marszałka Gradowa odbyła się godna uwagi kolacja. Kolacja na pozór zwyczajna, dla trzech osób, ale Weronika sprowadziła ze Srebrnego Boru samą Agaszę, by ją przygotować i podać. Pierwszy zjawił się generał Nugzar Lamadze. Na tę okazję wystroił się w nowiutki szary garnitur, doskonale podkreślający jego zręczną sylwetkę. Krawat „w ogórki” i identyczna chusteczka, której rożek wysuwał się odrobinę z kieszonki, by nikt nie pomyślał, że służy do nosa, świetnie harmonizowały z garniturem. Oczywiście nikt nie powinien był pomyśleć, że przystojny młody człowiek z Kaukazu jest urzędnikiem wysokiej rangi w strasznym, tajnym resorcie. Pani domu przywitała go w sukni koloru bordo, która wyglądała tak, jakby dopiero co ześliznęła się z ramion właścicielki i nie miała zamiaru zbyt długo osłaniać jej piersi. - Weroniko, serce moje, przysięgam na Dolinę Alzańską, że jesteś zniewalająca! - Lamadze uznał, że wypada to powiedzieć i z zaangażowaniem wcielił w czyn. - Gdyby nie obowiązki służbowe... jakkolwiek, cha, cha, nie poznałabyś mnie dzisiaj, Weroniko, serce moje. Lekkoduch Nugzar jest teraz miłośnikiem życia rodzinnego. Powinnaś zaopiekować się moją Lamarą, ciągle jeszcze źle się czuje w stolicy... Stół wyglądał przepięknie: kryształy, porcelana, serwetki w srebrnych pierścieniach. Zgodnie z rosyjskim zwyczajem napoje umieszczono na stole jadalnym. Wódka - czysta i cytrynówka - w masywnych karafkach, butelki wina i koniaku obok zakąsek, których część pochodziła z wydziału zaopatrzenia Ministerstwa Obrony, reszta - z obfitych zasobów Agaszy w Srebrnym Borze. Główny gość, który jeszcze nie nadszedł, chociaż cudzoziemiec, uwielbiał rosyjskie zwyczaje. Nugzar przeszedł się po doskonałych turkmeńskich dywanach, zdobiących mieszkanie, usiadł przy stole, nalał wódki do cieniutkiego kieliszka. Weronika usiadła obok z wiecznym papierosem, mieli wrócić do jednego z tematów trudnych, przejmujących, poruszających Weronikę do samej głębi, kiedy wszedł Szewczuk. Czub miał wypomadowany, buty wypucowane do blasku, współzawodniczyły z nimi guziki wyjściowego munduru z nowiutkimi, sterczącymi jak skrzydełka, lejtnanckimi naramiennikami. Wyraźnie zjawił się na kolację, chociaż nikt go nie zapraszał. Spokojnie, ze zwykłym chuligańskim grymasem odsunął krzesło, usadowił się i dopiero

wtedy zapytał uprzejmie: - Czy mogę, Weroniko Aleksandrowno? Ostatnio Szewczuk Leonid dosłownie wariował. Marszałkowa, którą poza jej plecami nazywał ukochaną, odstawiła go od piersi, i włóczy się z jakimś nierosyjskim oficerem, być może Jugosłowianinem, o czym Szewczuk przekazał kilka raportów gdzie trza. Teraz znowu ten kaco, elegancik zasrany, zjawił się na horyzoncie. Wściekła się baba! Kiedyś pogadał sobie z nią wesolutko. „Widocznie chcesz, Weroniko, żeby się wszyscy dowiedzieli, jakiej wprawy przy mnie nabrałaś? Może opowiesz jugosłowiańskim towarzyszom o lagrowej twórczości amatorskiej?” Na nic się to zdało, odpowiedziała atakiem histerii i rzucaniem niestosownymi przedmiotami, konkretnie książką w obcym języku. Tego wieczoru Szewczuk w swoim miejscu zamieszkania, to znaczy w piwnicy tejże kamienicy, łyknął ćwiartkę, odszykował się i przyszedł, by wyjaśnić sytuację. A Weronika, kiedy usiadł, natychmiast wstała i uroczyście w kurewskiej sukni wyszła do kuchni, niby to w jakiejś gospodarskiej sprawie. A kaco świdruje złymi oczami. Możemy na siebie popatrzeć, kaco, zobaczymy, kto mocniejszy. - Leonid - przedstawił się z wyzwaniem i sięgnął po karafkę. - Ano wynoś się stąd, Leonidzie! - powiedział spokojniutko gość, siedzący na skraju krzesła. - Co to ma znaczyć? - nie zrozumiał Szewczuk. - Zaraz spakuj wszystko, co tu masz, i wynoś się natychmiast, ty: Szewczuk Leonid Iljicz, urodzony w tysiąc dziewięćset piętnastym roku - gość mówił takim głosem, że były funkcjonariusz Wochry* natychmiast zrozumiał, kogo, jakie Woorużonnaja ochrana - zbrojna ochrona, strażnik. głosy naśladowało lagrowe kierownictwo, to był jeden z najważniejszych głosów. - Jakże to, towarzyszu, dokąd mam iść - jeszcze się szarpał jak przyduszona mrówka, wstał jednak z krzesła i poprawił mundur. Gość wyjął z kieszeni notes z przerażającymi literami, naskrobał coś, wyrwał kartkę, podał: - Zgłosisz się jutro z tą kartką do Biura Przepustek, Kuźniecki Most osiem. To wszystko. Możesz odejść. Kiedy Weronika zajrzała z kuchni do jadalni, natrętnego kierowcy już nie było. - W porządku, Weroniko - uśmiechnął się Nugzar. - Już nie będzie ciebie szantażował. Zbliżyła się, oparła na krześle nogę, widoczną prawie do biodra w rozcięciu sukni.

- Posłuchaj, czarcie, skąd wiesz, że on mnie szantażował? Zainstalowaliście tutaj swoje aparaty czy jak? Uśmiechnął się dobrodusznie. - A jak myślałaś? Jak myślisz, marszałek Gradów - to co? Przecież to była sprawa państwowej wagi! - A więc?... - śmiała się niby zuchwale jak dawniej, ale widać było wyraźnie, że jest trochę przestraszona. - Więc wszystko słyszano? - Spokojnie, spokojnie - uspokajał dłonią powietrze. - Wiele słyszano, ale oczywiście nie wszystko. Stamtąd słyszano prawie wszystko, wybacz. Stąd trochę gorzej. To nieważne, Weroniko, możesz być spokojna. To nie ma żadnego związku z naszą sprawą. A poza tym nie nazywaj mnie czartem. Nie jestem wprawdzie aniołem, ale czartem także nie jestem! Nugzar zjawił się prawie natychmiast po spacerze w Sokolnikach. Dzień lub dwa ukazywał się przelotnie, nie ukrywając, że tu krąży. Później przyszedł z bukietem kwiatów nie pochodzących z podmoskiewskich ogrodów, lecz ze specjalnych szklarni. - Czy mam to traktować jako zaloty, kuzynie? - spytała ze zwykłą kokieterią Weronika, chociaż bardzo dobrze rozumiała, co się święci. - Ach, gdybyż! - westchnął. - Niestety, przyszedłem służbowo. Wiesz, Weroniko, pewnie będziesz musiała zapoznać mnie z pułkownikiem Taliaferro. - Niby z jakiej racji? - rzekła ostro, tak jakby się wcale nie przestraszyła, lecz przeciwnie, oburzyła. Nugzar lekko uśmiechnął się; widział, że Weronika drży ze strachu. - Taka służba, kochanie. Interes państwa. To ma tylko pośredni związek z pani osobistymi sprawami. - A jednak ma związek? - uniosła się znowu. - Z jakiej racji? - Z takiej racji - podniósł nagle głos - że jesteś wdową po dwukrotnym Bohaterze Związku Radzieckiego, kawalerze Orderu Suworowa pierwszego stopnia, nie licząc pół setki innych odznaczeń, marszałku Związku Radzieckiego Nikicie Gradowie. Czy nie rozumiesz, że twoje sprawy osobiste - to nie całkiem twoje sprawy? Ta rozmowa zapoczątkowała „psychologiczne natarcie” resortu na piękną Weronikę. Smutni lub, jak ich teraz nazywała „bohaterowie Turgieniewa”, czyhali wszędzie: chodzili za nią krok w krok, dyżurowali na schodach, cynicznie uśmiechali się z przejeżdżających samochodów. W

Sokolnikach miała wrażenie, że paskudny pysk sterczy spoza każdej brzozy. Pewnego razu, kiedy się całowali z Kevinem, nagle oślepiły ich trzy jaskrawe latarki. Dyplomata, straciwszy głowę, rzucił się na nie z pięściami, ale latarki zniknęły, a wśród drzew przetoczył się rechot leśnych ludzi. Tamtego wieczora ktoś przedziurawił oponę buicka. Taliaferro się wściekał. Weronika nie mogła przyjść do niego i nie miała odwagi zaprosić go do siebie. W dużym mieście nie było dla nich schronienia. Nie mógł złożyć skargi drogą służbową. Departament Stanu i Pentagon pewnie odwołałyby go z Moskwy, by uniknąć skandalu. - Musimy pobrać się jak najprędzej! - nalegał. - Trzeba pójść do tego waszego ZAGSu. Weronika milczała, ale nie protestowała. Po jednym z takich wybuchów Amerykanina Nugzar wszczął dziwną rozmowę z Weroniką. - Wiesz, pomimo wszystkich zasług, Nikita nie miał najlepszej opinii. Pancerzownice uratowały go od śmierci innego rodzaju, chociaż w każdym przypadku pogrzeb godny marszałka miał zapewniony. Co przez to chcę powiedzieć? Dlaczego coś złowieszczego? No, nie przesadzaj, piękna! Jak możesz udowodnić, że robiłem jakieś aluzje? Zabawne. Po prostu chciałem powiedzieć, że poglądy mego kuzyna pozostawiały wiele do życzenia. Wybacz, ale wielu towarzyszy uważało, że marszałek Gradów miał jakieś dalekosiężne plany. Powiedz, Weroniko, czy nic po sobie nie zostawił? Dlaczego „bzdury”? Dlaczego „paskudny uśmiech”? Jakoś tak nieprzyjemnie przesadzasz, moja droga. A tymczasem niektórzy towarzysze mają wrażenie, że zostały po nim jakieś notatki. Nic nie schowałaś, Weroniko? Zauważył, że jest przestraszona. Położył uspokajająco dłoń na jej drżącą rękę. - No, nie denerwuj się. Pomyśl o córce. Bez matczynej opieki z dzieckiem wszystko może się zdarzyć. Dostała duszności. Nalał wina do szklanki. - Dobre wino zawsze pomaga. Nie odstawiaj teatru, Lubow’ Jarowaja. Na razie twojej córce nic się nie przytrafiło, mam rację? Po prostu trzeba zawsze myśleć o dzieciach. Ja zawsze myślę o dzieciach, i o Szocie, i o Cisanie. Ty także nie powinnaś zapominać o Wieruni, o Borysie. Co o Borysie? Jak to co o Borysie? Oczywiście wiem o Borysie. Myśmy zawsze wiedzieli o Borysie. Nie przekonałaś się jeszcze, że my wszystko wiemy? Trzeba było myśleć, kiedy go poszukiwałaś. Więc o Borysie. Nie wszyscy towarzysze są zgodni, że jego poglądy są słuszne. Oczywiście jest bohaterem, odważny młody człowiek, niektórzy jednak zastanawiają się, czy nie odziedziczył niesłusznych poglądów. Nie, na razie nie przyjedzie. Wojna się skończyła, ale on

jest jeszcze potrzebny. Myślę, że niedługo przyjedzie, jeżeli nic się nie wydarzy. Jak to, co się może zdarzyć? Z żywym człowiekiem różnie może się zdarzyć. Co z tego, że się wojna skończyła? Nie na wojnie także się może zdarzyć wszystko. W filozoficznym sensie, oczywiście. Weronika, wstrząśnięta tą rozmową, przerwała na kilka dni spotkania z Kevinem. Odkładała słuchawkę, kiedy słyszała jego głos. Nie zbliżała się do okna, żeby nie widzieć maszerującej pod telegrafem śmiesznej i kochanej postaci podstarzałego chłopca. Connecticut... to „c” w środku nie wiadomo dlaczego jest nieme... Etat profesorski w Yale, nowojorska jaskinia przy Riverside z oknami wychodzącymi na „Gudzon”, który nie jest „Godzonem”, lecz oczywiście Hadsonem, tam przenocujemy, kiedy przyjedziemy na koncert w Carnegie Hali... To wszystko wyobraża sobie, nie wiadomo dlaczego, w jesiennym przezroczystym powietrzu, czerwone i ciemnofioletowe liście... W zimie będziemy jeździli na Bermudy, sweetheart... okazuje się, że zimą jeżdżą na Bermudy... Oczywiście to się nigdy nie spełni. Oni mnie wykończą, myślała. Jak on wyjedzie, ze mną koniec. I z całą moją rodziną, teraz się nie odczepią. Wpadłszy w panikę, wywiozła Wierunię do Srebrnego Boru, pod opiekę babci. Mary wyczuła coś. Może wyjechać z małą do Tyflisu? Kiedyś ukrywała się tam Ninka. Bo weźmie urlop. Nie trzeba, nie trzeba, ja sama nie wiem, Mary, kochana, nic nie mogę powiedzieć, ale miej Wierunię na oku... Wyskoczyła z furtki. Na rogu leniwie palą papierosy dwa potężne chłopiska. Czyżby tutaj także byli „bohaterowie Turgieniewa”? Nagle sytuacja się odmieniła. Znowu się zjawił Nugzar uśmiechnięty, ugrzeczniony. Obawia się, że został niewłaściwie zrozumiany. Po co panikować? Czy ktokolwiek powiedział coś złego o pułkowniku Taliaferro? Nigdy stosunki między naszymi krajami nie były tak dobre, a będą jeszcze lepsze. Takiego wroga pokonaliśmy razem! Pułkownik Taliaferro - dobry oficer, człowiek uczciwy, wykształcony. W dodatku rusofil. Porozmawiajmy o wszystkim spokojnie, bez histerii, rozważmy wszystko. Oczywiście pracuję dla państwa, ale przecież jestem człowiekiem i krewniakiem... I oto dziwna trójka - Weronika, Nugzar, Taliaferro - zasiada do uroczystej kolacji. Kevin także przyszedł po cywilnemu: marynarka w jodełkę, krawat z dzianiny. - Proszę wybaczyć, pułkowniku, nie uprzedziłam pana, że będzie jeszcze jeden gość wdzięczyła się Weronika. - To kuzyn mego zmarłego męża, Nugzar Lamadze. Zjawił się nieoczekiwanie jak... - zachichotała - jak diabeł z tabakierki! - Ojej, Weroniko - jęknął Nugzar, który w modnym garniturku i jaskrawym krawacie, ze

swoją smagłą kaukaską urodą reprezentował typ, nazywany w Ameryce „łacińskim kochankiem”. - Znowu diabeł? Weronika była zaskoczona, okazało się bowiem, że wszechmocny enkawudzista krępuje się cudzoziemca. - Nie jestem oczywiście aniołem, ale i nie diabłem! - Nugzar powtórzył swój ulubiony żart. - Widzę - powiedział Kevin. - Co? - Nugzar drgnął lekko. - Że nie jest pan aniołem - uśmiechnął się Kevin. - A pan, panie Taliaferro? - Nugzar spojrzał na Amerykanina zmrużonymi oczami, wyraźnie po to, by przezwyciężyć dziwne zakłopotanie. - Mam wrażenie, że pan również nie jest aniołem? - Proszę do stołu, diabły! - rozweseliła się Weronika. Ledwo wypili po pierwszym kieliszku wódki, Kevin pochylił się do sąsiada: - Pan jest z enkawude? - spytał. „Łaciński kochanek” z zaskoczenia upuścił na obrus starannie wybrany grzybek. - Dlaczego pan tak myśli, panie Taliaferro? - Od razu widać - wyjaśnił uprzejmie Amerykanin. - Kiedy ujrzałem pana, zaraz pomyślałem sobie, że dzisiaj madame Gradowa gości człowieka z tajnej policji. Wszyscy zaśmiali się dobrodusznie, ale Nugzar nie mógł się powstrzymać od śmiechu, kiedy pozostali zamilkli. Śmiał się wciąż, ocierał twarz piękną chustką i znowu się śmiał, aż Weronika i Kevin wymienili zaniepokojone spojrzenia. - Rozbawił mnie pan, Kevinie - powiedział w końcu. - Opowiem kolegom, także się uśmieją. Wypijmy za przenikliwe amerykańskie oko! - Nie wszyscy Amerykanie mają taki wzrok - rzekł Kevin. - Zapewniam pana, że każdy mój kolega z miejsca uwierzyłby, gdyby się pan przedstawił, powiedzmy, jako pogromca pytonów. Ja wyrobiłem sobie oko dzięki znajomości literatury rosyjskiej. - To znakomicie! - wykrzyknął Nugzar. - Wypijmy za literaturę rosyjską! Ten naród nie stworzył nic wielkiego poza literaturą i tajną policją, jak to pan nazywa. My używamy innego terminu, organy dyktatury proletariatu. Bawi to pana? Dlaczego się pan śmieje? Bez obaw, można się śmiać. Skoro zostałem zdekonspirowany, pomówmy wprost. Proszę powiedzieć, Kevinie, co planuje Ameryka na Pacyfiku? Znowu się śmiali wszyscy troje, chociaż pytanie nie było śmieszne. Może Czeka przez jakieś

otwory pompowało do środka gaz rozweselający? Tak minęła kolacja. NawetyAgasza kilkakrotnie zaglądała do jadalni. Co się tam dzieje? Śmiech, dźwięk kieliszków, jakby się bawiło liczne grono, a tam przecież tylko Weronika, Nuzgarek (Agasza pamiętała go jak tańczył w 1925 roku), no i ten bardzo przyzwoity obywatel z obcego kraju. Dwie godziny później Nugzar zaczął się żegnać. Oczywiście ucałował z dubeltówki „atlantyckiego sojusznika” i wymusił na nim przyrzeczenie, że przyjedzie do Gruzji na dzicze łowy. Nie w tym sensie, Kevin, że dziki polują na ludzi, lecz przeciwnie. Chwiejąc się odrobinę, całkiem sprawnie ściągnął z wieszaka płaszcz, po drodze zahaczył o słuchawkę telefoniczną, burknął do niej „Lamadze” i ruszył do drzwi. W drzwiach przysunął do siebie ucho Weroniki, szepnął „Fajny chłop!” i zniknął. W mieszkaniu zapanowała cisza. Weronika zgasiła światło w przedpokoju, zsunęła pantofelki. Potem pomyślała: „Wyjdę do niego całkiem nago!” i ściągnęła przez głowę suknię. Kiedy weszła, w jadalni także było ciemno, tylko z drugiej strony ulicy na gmachu telegrafu świeciły się lampy nad dużym portretem Stalina. Pułkownik Taliaferro także wyłączył światło i rozluźnił krawat. Pojawienie się nagiej nimfy wstrząsnęło nim. Oto nagroda za katusze, które przyszło znieść! „Zaczekaj, zaczekaj - szepnęła. - Pozwól! A to co, dlaczego zwykłe guziczki?” Kochali się całą noc jak dwudziestolatkowie, a nad ranem położyła palec na wargach i ołówkiem napisała w notesie: „To nasza pierwsza i ostatnia noc, Kevinie. Żądają, bym pracowała dla nich, szpiegowała ciebie. Inaczej mnie nie wypuszczą”. Przeczytał, wziął od niej ołówek, odwrócił stronę i napisał: „Zgódź się”. Po namyśle dodał wykrzyknik. Później wyrwał obie kartki, zgniótł i podpalił zapalniczką. Podrzucał na dłoniach, zanim się całkiem nie spaliły. W Srebrnym Borze jeszcze przed zmrokiem zaczynały szaleć słowikL Nina siedząc na stopniach tarasu cytowała Zoszczenkę: „Śpiewają, bo chcą żreć!” Mary Wachtangowna spoglądała na nią z daleka i rozumiała, że sprawy się skomplikowały, córka, jak się wydaje, znowu jest zakochana. Znowu nie jest człowiekiem nadliczbowym w „słowiczym ogrodzie”. Nina obserwowała lot świetlików. Zjawiały się czasem przy samym nosie, zapalały światełko, tkwiły ułamek sekundy w diogenesowym zamyśleniu i znikały w ciemności. Błyski widać było w całym ogrodzie, niekiedy sięgały one wierzchołków drzew. Chwilowe imitacje planet. Powiem mu, by narysował taki prymitywny pejzaż, wczesna letnia noc ze świetlikami. Niech popracuje. A ja na dole dopiszę kląskanie słowików. Będzie to prymityw, żałosna człowiecza żałość,

pożegnanie wojny. Mary i Weronika siedziały nieco dalej na ławce, obserwowały bawiące się dziewczynki, rozmawiały po cichu. Śmierć Nikity znowu je zbliżyła. - Spójrz, kochanie - powiedziała Mary z czułym gruzińskim przydechem. - Widzisz tamte krzewy pod oknami sypialni? Tamtego dnia, jestem pewna, że to było dokładnie w tamtej chwili, coś pchnęło mnie do okna. Właśnie wyjęliśmy zimowe okna, wszystko pootwierane... powietrze, zapach wiosny... I nagle wydało mi się, że tamtędy przeszedł Nikita, ściślej przemknął szybko, jakby przepłynął na boku przez krzaki... Jestem pewna, że żegnał się ze mną... Weronika całowała jej policzek, głaskała ramię. - Mary, kochana, na razie nie mówię o tym nikomu, ale pewnie wyjadę do Ameryki. - A co z Baboczką? Nie poczekasz na niego? - spytała stara kobieta, jakby nie zdziwiła jej Ameryka. - Muszę wyjechać jak najszybciej - szeptała Weronika. - To bardzo ważne. Dla wszystkich. Dla Borii również. Wierz mi, Mary, ratuję nie tylko siebie. - Komu mam wierzyć jak nie tobie? Jesteś matką moich wnuków. Ucałowały się i przytuliły do siebie. Przyszła zazdrosna Ninka. - Puścicie mnie do środeczka? Teraz siedziały w trójkę przytulone do siebie. - Na pogrzebie była kobieta, którą kochał - powiedziała nagle Weronika. - Chciałam ją znaleźć, ale nie mogłam. - Po co? - wzruszyła ramionami Nina. - Kochał, odszedł. Zapłonął, zgasł. Tak błyska cała ziemia. XIX Warstwa ozonowa - Cecylio Naumowno, telefon! - wołała z końca korytarza córka sąsiadów, siedmioklasistka Marina, dobrze ułożona dziewczyna. Tymczasem w kuchni kobiety jak zwykle przygadywały sobie kłótliwie, dokopywały - według ich słownictwa - jedna drugiej. Ogromne mieszkanie kmunalne przy ulicy Furmannej, zamieszkane przez dwanaście rodzin i jedną samotną kobietę, Cecylię, żyło swoim powszednim - kuchennołazienkowokorytarzowym życiem. - Hej, Naumowna! - wrzeszczała z kuchni zachrypniętym głosem najważniejsza osobistość w mieszkaniu, ciocia Szura Pogożyna. Od rana czuwała na stanowisku przy swojej fajerce, ciągle coś tam mieszała i dyrygowała komunalnym życiem.

- Zapukaj, Marinko, do drzwi, pewnie nie słyszy! Tutaj, do mieszkania ojca, Cecylia Rozenblum wprowadziła się w trzydziestym dziewiątym roku. Wcześniej kilka szczęśliwych lat spędziła z Cyrylem w słynnej moskiewskiej kamienicy „Dom Handlowy”, która była ozdobą dawnej Warwarki. Niegdyś, w czasach przedrewolucyjnych mieściły się tu firmy kapitalistyczne, wielki moskiewski handel, obecnie kamienica była siedzibą ministerstw i resortów i dawała dach nad głową zbiorowisku radzieckiej biurokracji. W latach trzydziestych kilka korytarzy, z pozostałymi po dawnych czasach hotelowymi lustrami i kutymi drzwiami wind, należało do WCSPS*. * Wsiesojuznyj Centralnyj Sowiet Profiesyonalnych Sojuzow - Wszechzwiązkowa Centralna Rada Związków Zawodowych. W dawnych pokojach hotelowych mieszkali aparatczycy średniego szczebla. Mieszkała tam nawet legenda rewolucji, słynna Ankacekaemistka, o której ze strachem opowiadano, że córkę Zinaidę miała z cudzoziemcem. W roku trzydziestym siódmym nocami kupieckie chodniki dywanowe, bardzo już zniszczone w ciągu dwudziestu lat, nieco głuszyły kroki „stosownych organów”. Pewnej nocy, już po aresztowaniu Cyryla, Cylę obudził skrzyp jakichś drzwi. Wyjrzała na korytarz, gdzie stała grupka sąsiadów. Wszyscy w milczeniu patrzyli na ośmioletnią Raję Keller, która uśmiechając się, jakby nie ustami, lecz policzkiem, huśtała się na ciężkich drzwiach swego pokoju, gdzie mieszkała z ojcem Iljuszą Kellerem, wykładowcą katedry nauk społecznych MGPI*. Mama Rai przed kilkoma miesiącami nie wróciła z pracy w tymże samym MGPI. W pokoju było ciemno, przez uchylone drzwi widać było w dużym otwartym oknie wydęte wiatrem białe zasłony z płótna. - Co się tak huśtasz, Rajo, w nocy? - powiedziała Cyla, nie rozumiejąc jeszcze, co się wydarzyło. - A huśtam się - powiedziała ze smutkiem Rają. Ktoś z sąsiadów spróbował zdjąć dziewczynkę z drzwi, ale się opierała, Cyla wciąż nic nie rozumiejąc, zajrzała do pokoju. „Iljusza! Iljusza!” Odpowiedzi nie było. Na parapecie zobaczyła ślad gumowej podeszwy. Spojrzała na dół - Iljusza z rozpostartymi rękami leżał na chodniku. Obok niego z pozostawionego na noc wózka do wody gazowanej sączyła się wilgoć. Tak się toczyło życie. W trzydziestym dziewiątym roku pokoje hotelowe zajął komisariat metalurgii żelaza. Cyli bez ceremonii kazano pakować manatki: „Wracajcie, Rozenblum, do

ojca!” W ten sposób trafiła do mieszkania komunalnego przy Furmannej, zamieszkała znowu u swego skromnego „dziadka Nauma”, który od dwudziestu lat był rachmistrzem w rejonowym urzędzie kwaterunkowym, a w wolnym czasie robił to, co lubił najbardziej - szył piękne buty z powierzonego materiału, dorabiając parę groszy do ubogiej pensji. W końcu i na Furmannej Cyla została sama, jeżeli nie brać pod uwagę dwunastu rodzin gnieżdżących się obok, ponieważ dziadek Naum nagle, nie sprawiając nikomu kłopotu, przeniósł się do stron nieznanych, gdzie być może nie będzie musiał ukrywać oczu i przesadnie szurać nogami, udając starość. * Moskowskij Gosudarstwiennyj Piedagogiczeskij Institut - Moskiewski Pedagogiczny Instytut Państwowy. Po śmierci ojca sąsiedzi zainteresowali się pokojem Cyli, niektórzy wypowiadali się wprost, że to metraż nieproporcjonalny. „Czternaście metrów kwadratowych dla jednej niechlujnej kobiety, czy to sprawiedliwie, towarzysze?” - tak niekiedy podniesionym głosem wypowiadała się notariusz Naryszkina. Dziwna rzecz, pomocną dłoń podała ciocia Szura Pogożyna. Zjawiła się któregoś wieczoru u Cyli z półlitrówką. - Wypijmy, Cylko, za spokój jego duszy! - po upstrzonej brodawkami twarzy starej kobiety płynęły łzy. - Hej, Naumie, Naumie - mówiła ze szlochem. - Hej, Naumie! Możesz wierzyć lub nie, Cylko, ale nigdy nie doniosłam na niego, że szyje buty! Przytulone do siebie płakały tak długo, aż wysączyły pół litra, odtąd skończyły się gadki o metrażu, w mieszkaniu nie było mocnych na ciocię Szurę. - Idę, idę! - Cyla wyskoczyła na korytarz bez spódnicy, spostrzegła się, wróciła, owinęła gruby tyłek jakimś prześcieradłem, znowu, jak mówił Józef Wissarionowicz „typowy niewypał”, wróciła jeszcze raz, pokręciła się bezradnie wśród niezliczonych książek, aż wpadła na wspaniały pomysł i włożyła płaszcz. W korytarzu huczało od rechotu. Przy drzwiach wejściowych kilkunastoletni chuligan Sranin podciągał szprychy w swoim pirackim rowerze. Zawsze na widok Cecylii młody oprych, nie wiadomo dlaczego dumny ze swego niecenzuralnego nazwiska, zaczynał śpiewać popularną w tamtych czasach antysemicką piosenkę o starej Żydówce, kaleczącej mowę rosyjską, niebacznej na przepisy drogowe, dla której najważniejszą sprawą na świecie jest ugotowanie obiadku dla swego Abhaszy. Ciocia Szura nieraz syczała na niego albo i miotłą groziła, ale zawsze kończył swój występ. - Artysta - mówił z ukrytą dumą tatunio Sranin, pracownik łaźni w Sandunach, kiedy był w

pobliżu podczas występu synalka. Po odśpiewaniu całości Sranin młodszy natychmiast zapominał o Żydówce Cyli, zastanawiał się bowiem, co dziś uda mu się porwać, mknąc rowerem po Srietience. A w słuchawce telefonicznej niski głos Nadi Rumiancewej mówił z wyrzutem: - Zdechnąć można, czekając na ciebie, Cylu! Pewnie znowu wyskoczyłaś na korytarz z gołą pupą? Po spotkaniu przy bramie lefortowskiego więzienia w pierwszych dniach wojny Cyla i Nadia zaprzyjaźniły się pomimo istotnych różnic w poglądach politycznych i filozoficznych. Nadia pomagała niezorganizowanej marksistce. Kiedyś zastała ją przy płycie. Czyta, kretynka, jak zwykle prace „symbirskiego idioty” i - proszę państwa - robi sobie kolację, to znaczy smaruje patelnię stearyną i kładzie na niej pożyczone od kogoś ziemniaczane obierki. Okazało się, że Cecylia nie zarejestrowała się w żadnym sklepie i nawet nie wie, jak to się robi, kartek żywnościowych nie ma. Po prostu błędne koło: z Instytutu Polityki Światowej wyrzucono ją jeszcze przed wojną jako żonę wroga ludu, która nie wyrzekła się męża, oczywiście nigdzie nie może

dostać

się

na

etat.

Jako

„wolny

strzelec”

dorabia

prelekcjami

za

pośrednictwempartproswietu*, ale dranie marksistowscy nawet słyszeć nie chcą o umieszczeniu jej w swoich wykazach na kartki żywnościowe. Niech sobie zdycha! Nadia Rumiancewa od lat była korektorką w wydawnictwie Prawda, zarabiała niewiele, ale kartki miała specjalnej kategorii „W” i mogła wykupić wszystko, co się należało. Krótko mówiąc, udało się jej jako tako załatwić dla przyjaciółki przynajmniej przydział chleba, czterysta gramów komiśniaka. Po prostu zagadała tych w rajispołkomie**. Człowiek linię partyjną wciela w życie, a wy jej chleba odmawiacie? Później zapoznała kretynkę z miejscową księżniczką,

Gudial

Lubomirowną

Megapolis,

kierowniczką

uczelnianej

stołówki

na

Małorosiejce. Ta towarzyszka, Gudial Lubomirowno, może pisać dla waszej córki Osanny wspaniałe patriotyczne wypracowania. „Ciekawe” mruknęła Gudial Lubomirowną, długo studiowała pęczek nieprzydatnych kartek żywnościowych Cyli, potrząsała nim jak zabitym drobiem, później zaś nieoczekiwanie oznajmiła z szerokim, przyjaznym uśmiechem: - Przychodź kochana, z bańką do kuchennych drzwi, podasz swoje imię i imię ojca. Broń Boże nazwisko! Do bańki nalewano Cecylii, niemal regularnie, zupę z soczewicy, a czasami nawet odżywczy płyn Sufle. Zupa musiała się odstać, w ciągu dwóchtrzech godzin brud spłynął na dno, a ziarenka

soczewicy wypływały na wierzch. Płyn Sufle spożywała od razu, niekiedy w drodze. Nawiasem mówiąc, to Nadia Rumiancewa przejrzała zakamarki zmarłego Nauma i znalazła książeczkę oszczędnościową z przyzwoitym wkła * Oświaty partyjnej. ** Rajonnyj Ispołnitielyj Komitet - Rejonowy Komitet Wykonawczy. dem, efektem nielegalnego wyrobu butów, i dopilnowała nabycia przez Cecylię praw spadkowych. Również Nadia Rumiancewa, nim na porządku dziennym stanęła sprawa kartek żywnościowych, wyciągnęła Cecylię z krótkotrwałej, ale niemal katastrofalnej ewakuacji, kiedy przyszło jej prawie żegnać się z „białkową formą życia” na przeklętej stacji Ruzajewka, ale to całkiem inna historia nie mieszcząca się w niniejszej powieści. Pragniemy tylko udowodnić, że się Cyli poszczęściło w świecie „obiektywnej rzeczywistości”. Spotkała na swej drodze silną i bezinteresowną przyjaciółkę, która zrobiła dla niej tyle dobrego. Dodajmy, że czyniła dobro, ale również i sama korzystała, bowiem chociaż Cylka niewiele potrafiła, dobre uczynki Nadi wzbogacały jej własne samotne życie. Ten, który daje, zawsze coś z tego ma, nawet jeżeli tego nie dostrzega. Nadia dostrzegała. Dawno zrezygnowała z poszukiwań męża. Pogodziła się z utratą „Piotra Gromogrzmiącego”, ale nigdy nie przywoływała do porządku przyjaciółki, kiedy tamta opowiadała o niezliczonych podaniach i odwołaniach. Nie ułożyło się osobiste życie Nadieżdy. Pewnie można było postawić krzyżyk, odkreślić grubą kreską, czy jak tam jeszcze. „To już nie dla nas, Cylu - mówiła. - Młode dziewczyny szaleją, walczą o każdego kalekę, kto poleci na takie stare babska jak my”. Mówiła to z myślą o sobie. Cyla chyba nie bardzo rozumiała, o co chodzi. Po odejściu Cyryla seks był dla niej przeszłością. Co prawda czasami sadowiły się wygodnie na łóżku, paliły w ciemności i wspominały swoich mężów, ich sylwetki, ubrania, głosy, powiedzonka, romantyczne chwile spędzone z nimi i nawet szczegóły intymne, niekiedy bardzo intymne. „Więc i on wtedy, i ja także... No i co ty?... No ja, mówiąc szjcz&tzz, zdziwiłam się...” Były to najmilsze chwile dla Nadieżdy Rumiancewej. Wtedy chyba uwielbiała Cylkę. Nie zwracała nawet uwagi na ten jej wieczny przykry zapaszek, chroniczny vulvovaginitis. - No, co słychać? Co słychać? Co słychać? - zaterkotała Cylka. Od jakiegoś czasu zdradzała objawy otępienia, zahaczy się o jakiś wyraz i powtarza go w nieskończoność: - Co słychać? - Wydarzyło się, Cyłko, coś bardzo ważnego! - głos Nadi zdradzał zdenerwowanie, całkiem nie pasujące do niej. - Przyjechał zootechnik Lwów! Nieważne, co to za zootechnik Lwów,

ważne, że stamtąd! Skąd „stamtąd”? Nie rozumiesz, kretynko? Krótko mówiąc, przyjdź o szóstej, będzie u mnie i wszystko opowie. O czym opowie? To nie jest na telefon, Cylu. Przyjdź, dowiesz się. Ogarnij się trochę. Włóż granatową, którą ci dałam. Koniecznie włóż granatową i białe skarpetki. Rozumiesz? I umyj się porządnie, rozumiesz? Nagrzej wody i umyj się cała, rozumiesz?! Nagrzej wody i umyj się cała, rozumiesz?! Cecylia niczego nie zrozumiała, ale polecenia wykonała: umyła w łazience wszystkie fałdy ciała, nawet trochę pogłaskała ciężkie piersi. Spod drzwi łazienki, która służyła mieszkańcom wyłącznie jako pralnia, wypłynęła na korytarz odrobina wody. Notariusz Naryszkina rozdała się: „Spójrzcie tylko, czy nie czas zastanowić się nad tymi, którzy zanieczyszczają mieszkanie?” O godzinie szóstej Cecylia w granatowej spódnicy i białych skarpetkach, a także w welwetowej marynarce ojca, przybyła na ulicę Zubowską, gdzie w suterenie z oddzielnym wejściem mieszkała przyjaciółka Nadia Rumiancewa. Zootechnik Lwów zajmował cały bok stołu, był nieprawdopodobnie szeroki, chociaż wcale nie otyły. Na widok nowej damy wstał, zapełniając sobą połowę kanciapy, był bowiem nieprawdopodobnie wysoki, chociaż głowę miał małą, małe kobiece rączki i stopy, obute w zgrabne (prawie rozenblumowskie - pomyślała Cecylia) buty. Wyjątkowo reprezentacyjny mężczyzna, doskonały reperezentant naszego inżynieryjnotechnicznego personelu. Krótkie, jasne włosy, słowiańskie oczy, lekko zamglone, ale znowuż w pozytywnym sensie, czystym, zdrowym rektyfikatem. „Chyba bezpartyjny” - pomyślała Cecylia, kiedy ucałował jej dłoń, i miała rację. Zootechnik Lwów odsiedział pięcioletni wyrok z paragrafu dotyczącego przestępstw gospodarczych, zwolniono go jeszcze przed wojną (wyrok zatarto z powodu braku cech przestępczych), teraz pracuje jako specjalista z wolnej stopy, „entuzjasta Dalekiej Północy”, jest zastępcą dyrektora sowchozu „Droga Października”, nieopodal Sejmczanu. Hodują tam srebrne lisy i sobole. Opowiadał cuda o kraju, z którego przyjechał na urlop: - Tam u nas, dziewczyny, śpiewa sam Wadim Kozin! „Pamiętasz^ Sasza, nasze spotkania w nadmorskim parku pośród drzew...” Kołyma, dziewczyny, to złoto, las, skóry, wysokie zarobki z północnymi dodatkami! Wiecie, ile zabrałem ze sobą na urlop? Sam nie wiem, ile zabrałem! Proszę, częstujcie się! - z dużego worka, stojącego za jego krzesłem, wykładał na stół tabliczki amerykańskiej czekolady. - U nas do Ameryki dwa kroki, dziewczyny! Lend kasę przez nas idzie, samolotami, statkami! Rzeczywiście w maleńkiej kuchence Nadi pachniało amerykańskim dostatkiem, smażył się

tam amerykański bekon, przywieziony przez Lwowa, z rosyjskimi ziemniakami i cebulką. Weźmy witaminy - ciągnął gość. - Niektórzy uważają, że na Kołymie szaleje awitaminoza. Nie wierzcie, dziewczęta! Spójrzcie na moje zęby, zdrowiuteńkie, ani jednej plomby, a już kończę czwarty krzyżyk! Nie chorowałem na szkorbut nawet w ła... nawet w trudnych warunkach! A dlaczego? Dlatego, że latem Kołyma jest przebogatym magazynem witamin. Na wzgórzach czerwono od borówek, orzeszki cedrowe można nosić workami! Człek się nawcina na całą zimę! A jakie u nas zimy? „Kołymo, ty Kołymo, cudowna planeto, dwanaście miesięcy zima, a potem tylko lato!” To taki folklor! W zimie trzeba pić nalewkę z igliwia sosny błotnej, cudowna sprawa! Dodajemy ją do paszy i zaraz zwierzak ma ładniejsze futerko, a za nasze futra na międzynarodowych aukcjach dostajemy funty szterlingi, dziewczyny, iunty szterlingi, kilogramy i centnary szterlingów, szterlingów... Błękitne oczy szkliły się niekiedy, a ręce same przez się tańczyły po stole w poszukiwaniu butelki z przeźroczystym płynem. Każdy kielich zagryzał łapczywie, rozrywał mocnymi zębami kawałki solonej kiety, których sterta leżała na stole. - A jakie wspaniałe ryby! Tę kietę sam wyciągałem ze strumienia. Stoisz sobie w wodzie do kolan i wyciągasz rękami! Taka jest Kołyma! - Czy moglibyście, towarzyszu Lwów - mówiła spokojnie Cyla (w kieszeni miała list bez adresu, ale z nazwiskiem ukochanego na kopercie). - Czybyście mogli? - ale właśnie wbiegła Nadieżda z kolejną porcją przysmaków. - Dziewczyny, to nie w porządku! - śmiał się Lwów, nalewając spirytus do graniastych szklaneczek i podbarwiając go Trzema siódemkami. - Sam jeden piję, a wy tylko zagryzacie. Powinniśmy się zatruwać równomiernie. Wypijmy za przyjaźń! Za szczęście nas wszystkich, obecnych i nieobecnych! Nadia Rumiancewa zmieniła się nie do poznania, zarumieniona, odmłodzona, wyglądała jak komsomołka z czasów pierwszego planu pięcioletniego. Policzki rumiane jak jabłuszko, jak z obrazu Deineki! - Spójrz tylko, Cylu, co mi przywiózł zootechnik Lwów! - zawołała, wyciągając coś spod fartuszka. - List od Piotra! Żyje, jest zdrów, pracuje na fermie lisów. Po prostu nie wiem, jak ci się odwdzięczyć, zootechniku Lwów! - sadowiła się na długie kolano gościa, tarmosiła go za włosy. - Ojej, Cylu, poproś go, by dowiedział się o twego, on zna wszystkich na Kołymie! Cyla wyjęła z welwetowej kieszeni swój list:

- Właśnie chciałam was prosić, towarzyszu, jeżeli nie sprawi wam kłopotu, przy okazji... Mój mąż, którego z pewnością omyłkowo... krótko mówiąc bez prawa do korespondencji, ale w sprawie tego nie ma, to znaczy, że ma prawo do korespondencji, chociaż... - No, Cylu, kochanie! - zootechnik Lwów jedną ręką głaskał plecy Nadieżdy Rumiancewej, a drugą mocno, po przyjacielsku, kto wie czy nie leczniczo, pogłaskał kręgosłup Cyli od szyi aż do samego końca. - No, dziewczyny, nie skamlać! - Schwycił list Cyli, zerknął na imię. - Dobra jest, dostarczymy Cyrylowi Gradowowi! - Cooo? - zawołała Cecylia, zerwała się przy tym i złapała za serce pod piersią i nad piersią. Wy go znacie? - Dziwne, ale tak! - śmiał się zootechnik Lwów. - Znają się z Pietią i nawet są przyjaciółmi. Teraz wybrał się etapem bez konwoju w delegację do Susmanu. Sam go tam wysłałem na jakiś czas, żeby się kierownictwo nie czepiało. Ale bez nerwów, Cylu, jest tam bezpieczny. Ciekawy człowiek z tego twego Cyryla, bardzo pozytywny... Cyli coraz bardziej kręciło się w głowie, by się wzmocnić, jednym haustem wychyliła do dna szklankę z podbarwionym palącym płynem. Opanował ją jakiś szalony nastrój. On żyje! Mój chłopak żyje! - Jesteście wspaniały, zootechniku Lwów, jesteście listonoszem z bajki, jeżeli, rzecz jasna, nie kłamiecie! - dotyk męskiej dłoni obezwładniał Rumiancewa. Gość już ją ciągnął za zasłonę, na miękkie samotnicze posłanie. Zasłonę zasunięto, łóżko zadygotało. „Takie pierogi - dogadywał z wysiłkiem zootechnik Lwów. - Takie pierogi!” Nadia Rumiancewa zanosiła się jak słowik. „Cylka zostań!”- zawołała między jednym jęknięciem i drugim. Cyla ani myślała wychodzić. Nie zwracała uwagi na to, co się dzieje za zasłoną, maszerowała tam i z powrotem po suterenie, papieros w zębach, papieros w ręku, wydech, jakby dymił wielki piec. Niekiedy w świetle latarni widać było kroczące za oknem rozklapane sandały i skamieniały komplet palców. „Więc żyjesz! - myślała Cyla. - Ja miałam rację, a nie twoi ze Srebrnego Boru! Więc się jeszcze spotkamy, znowu będziemy się spierali na temat Programu erfurtskiego, rozgromimy do cna relatywizm Spenglera!” „Wciąż wyżej, i wyżej, i wyżej!” - zaintonowali za zasłoną na dwa głosy. Nie dało się wyżej, to był triumf areonautyki!

Co się dzieje? Spoza zasłony wyskakuje Nadia z rozpromienionym pyszczkiem, jak własna nieistniejąca córka. Wbija się w czerwone - chyba dotąd nie miała czegoś takiego - majteczki. - Teraz ty, Cylka! Idź, idź, głupia. To żadna zdrada! Przecież to przyjaciel, nasz wielki przyjaciel! - Nie, dajcie spokój! Towarzysze, oszaleliście? Towarzysze! - Cyla opierała się, ale drobna dłoń wielkiego przyjaciela, która się wysunęła spoza kwiecistej zasłony, złapała ją za spódnicę. - Cylu, Cylu, czy ty nie rozumiesz? Koniec z wojną, koniec z więzieniem. Nocą, kiedy było po wszystkim, spacerowali we trójkę ulicą Kropotnikowską, do Pałacu Rad i z powrotem. - Tu, nawiasem mówiąc, mieszkała Isadora Duncan - opowiadała zootechnikowi Lwowowi Cyla jako rodowita moskwianka. - Słyszeliście, towarzyszu, o takiej działaczce rewolucyjnej estetyki? - Tylko w kontekście Sergiusza Jesienina - powiedział i ku zaskoczeniu pań wyrecytował: Prawda, twą młodość wypił inny, Lecz ja nad własne życie cenię, Twych szklanych włosów obłok dymny, Oczu jesienne zamyślenie. Wszyscy troje mieli wilgotne, przygładzone włosy. Po raz pierwszy od wielu lat otaczała ich świeża, ozonowa aura nadziei. - Ciekawa jestem, Lwów - spytała Nadieżda Rumiancewa, trzymając wytwornie papierosa w lekko odchylonej dłoni. - Czy się nie boicie przekazywać pozdrowienia żonom wrogów ludu? - Oczywiście, że się boję - odrzekł zootechnik Lwów. - Jednak w świecie istnieje coś jeszcze prócz strachu. Właśnie tej nocy, a biorąc pod uwagę różnicę czasu - może właśnie podczas owego sierpniowego spaceru - na Hiroszimę spadła bomba atomowa. Rozpoczynał się wiek wielkiej technologii. XX „Droga Października” Vv październiku czterdziestego piątego roku w soborze Jełochowskim odprawiona została uroczysta

liturgia

w

związku

z

zakończeniem

działań

wojennych,

rozgromieniem

niebezpiecznego wroga - Niemiec i zwycięstwem nad Japonią. Liturgii przewodniczył metropolita krutycki i kołomenski Nikołaj. Śpiewał chór teatru Bolszoj, a także soliści, ludowi artyści Związku Radzieckiego. „Dzięki składamy Panu, zanosimy modły dziękczynne za zesłanie nam zwycięstwa w

wielkiej wojnie! Sława naszej bohaterskiej armii i jej wodzowi, wielkiemu Stalinowi!” Pięknie śpiewał chór: „Sława ci, sława, Rusi moja! Sława ci, nasza ziemio rosyjska!” - Pamiętasz, skąd to jest? - szepnął Kevin do Weroniki. Skinęła głową. - Oczywiście, Glinka, Iwan Susanin. - Dawniej opera miała tytuł Życie za cara - przypomniał - i śpiewano inaczej: „Sława ci, sława, carze rosyjski, nasz władco z Bożej łaski...”. Uśmiechnęła się do niego przez ramię, na którym spoczywał wysokiej jakości srebrny lis. Kevin niedawno przeszedł w stan spoczynku i z przyjemnością zmienił pentagoński mundur na obszerne brązowe i szare garnitury, chętnie także nosił granatową jesionkę z miękkiej alpaki. Mieli w najbliższym czasie wyjechać ze Związku Radzieckiego. Najpierw do Sztokholmu, następnie do Londynu, w końcu do Connecticut, słynącego ze strzyżonych trawników. Wypadałoby się rozczulić, popłakać, myślała Weronika, to przecież pożegnanie ojczyzny. Nie potrafię, brak mi łez, nie czuję ojczyzny. Modlić się za „Karalucha”? Wybaczcie, ale beze mnie! Liturgia przebiegała wspaniale, duchowni jednak czuli się kiepsko. Do cerkwi przyszli tylko członkowie korpusu dyplomatycznego i nieliczni „działacze nauki, literatury i sztuki”. Nie przybył nikt z oczekiwanych dostojników państwowych. Cerkwi przypominano znowu o rozdziale od państwa. Jesienią czterdziestego piątego roku na Kołymie w rejonie kopalni Dżełgała wcześnie zaczął padać śnieg. W październiku na otwartej przestrzeni szalała po szreniu zamieć, niekiedy przy głazach wystrzelała w górę i zwijała się jak potężna fala przybojowa. A w wąwozach zieleń wyglądała jeszcze całkiem świeżo, na zboczach wzgórz niebieszczyły się i czerwieniły przejrzałe jagody i borówki, a śnieg padający spokojnie jak w operze, topniał natychmiast wokół ciepłych źródeł. Tam właśnie podążali zekowie bez konwoju, by na całą zimę nasycić się witaminami. Łapczywie popijali także wodę z potoków płynących wąwozami, bowiem uchodziła za leczniczą. Niekiedy korzystała z tych dobrodziejstw także zwykła brać robocza, to znaczy więźniowie konwojowani, kiedy trafiali się ludzcy strażnicy. Na przykład Wania Noczkin, łapeć riazański, jak czasem sam o sobie mówił. Konwojując znajomych „wrogów ludu” na nocną zmianę do sowchozu hodowlanego, często zatrzymywał się o zmierzchu w takiej oazie, niby po to, żeby się odlać albo odpocząć chwilę, siedząc w kucki, pozwalał wtedy swoim podopiecznym poskubać leśne runo. Siedział sobie, stękał, podziwiał złociste pasy zorzy wieczornej na niebie, marzył o

powrocie do domu po „demobilu”, o tym, jak będzie okłamywał znajomków o wojnie z Japończykami Tamtego wieczora jednak pomaszerowali górą, nad wąwozem, prosto przez zamieć w kierunku sowchozowych światełek. Nikt z „wrogów ludu” nawet nie napomknął Wani, by pozwolił sobie ulżyć. Tuzin zeków zasuwał raźnie, bez żadnych gadek, jakby nie chcieli spóźnić się do pracy. Byli dobrze odżywieni, silni, służyła im praca przy zwierzętach. Był między nimi czterdziestotrzyletni Cyryl Gradów. W czapce uszance, kufajce i pikowanych spodniach, wyglądał na więźnia po znajomości przydzielonego do jakiejś lekkiej lub prawie lekkiej, w każdym razie nieszkodliwej pracy. Tak właśnie było w końcu ósmego roku odbywania wyroku, ale ile wcześniej przeżył, ile razy był o krok od śmierci i wracał do znienawidzonego życia! Do obozów kołymskich trafił w końcu tak zwanej garaninszczyny, kiedy po kopalniach szalał zwariowany pułkownik Garanin z pistoletem w ręku, kiedy co wieczór na apelu bydlaki z URCzu wywoływali nazwiska tak zwanych sabotażystów i na miejscu, jak to się mówi, nie odchodząc od kasy, likwidowali za rogiem baraku. „My, Gradów, jako skazani na więzienie nie mamy żadnych szans na przeżycie - mówił moskiewski znajomy, sąsiad z pryczy Piotr Rumiancew. - Nie warto liczyć na złotą starość i wieczór przy kominku z Arystotelesem w ręku”. Nagle na początku czterdziestego w Siewłagu* powiało nowym wiatrem - zachowanie siły roboczej. Zniknął Garanin, Gradów i Rumiancew na razie uszli z życiem. W toku ciągłych łagrowych przegrupowań stracili się wzajemnie z oczu, zapomnieli o sobie, nie przeczuwając nawet, że półtora roku później ich żony, jak żartowano w męskich żonach - „nasze wdowy”, spotkają się przed więzieniem w Lefortowie i zaprzyjaźnią. Cyryl trafił do kopalni „Zołocistyj”, odległej w linii prostej o sto lub dwieście kilometrów od piekielnej odkrywki Zielenłagu, gdzie znajdował się specjalny obóz dla szczególnie niebezpiecznych państwowych przestępców, w tym czasie walczył w nim o przetrwanie jego brat, duma rodziny, NikituszkaKituszka. Trudno określić na czym polegały zalety sytuacji więźniów zwykłych łagrów na północy w porównaniu ze skazanymi na unicestwienie więźniami Zielenłagu. W „Złocistym” Cyryl szybko zaczął marnieć, w jego głowie zapanował zamęt, jednak tuż przed wojną znowu się pojawiła jakaś lekka bryza i zamiast do trupiarni dostał się do ośrodka zdrowotnego, gdzie otrzymywał nieznośnie śmierdzący, lecz wyraźnie wzmacniający tłuszcz „zwierząt morskich”.

Ledwo Cyryl w ośrodku zdrowotnym jako tako wrócił do siebie, wybuchła wojna, a wraz z nią na Kołymę zwaliła się lawina coraz to nowych wytycznych i rozkazów zaostrzenia reżymu i wzmożenia czujności wobec zdrajców, terrorystów,

opozycjonistów,

sprzedawczyków

faszystowskich i trockistów, wyznaj się, kto jest kim. Lawina porwała Cyryla jeszcze za czasów garaninowskich i zaniosła na lodowatą Serpantynkę. Zachowano tam starannie tradycje niezłomnego czeki * Północne lagry. zmu, chociaż nie było jeszcze instrukcji o wykańczaniu za rogiem. Cyryl znowu zaczął szybko podupadać, znowu przez przypadek wydostał się z gromady marniejących, wygłodzonych ludzi. Tym razem uratował go „medbrat” Stasis, który wziął go do siebie jako sanitariusza. v Tak się szamotał kandydat nauk marksistowskich Cyryl Gradów przez całe osiem lat pobytu w krainie praktycznego marksizmu. Na przemian raz zamykała się nad nim klapa włazu do kanału, wpadał wtedy w chlorowane wapno, by w nim zniknąć na zawsze, lub nagle wyskakiwał na powierzchnię niczym żałosny bąbel. Z kopalni trafiał do rajskiej ciepłej doliny jako siła robocza przy produkcji kiszonek. Kapusty, rzepy od groma! A podczas głodu panującego w czterdziestym trzecim litościwa kucharka obdarowała go półlitrową bańką drożdży. W tej koszmarnej krainie dobrze odżywione baby zwracały uwagę na oczy Cyryla. „Ale masz oczy, chłopie! Co tak stoisz w drzwiach jak obcy? Wejdź, nie wyziębiaj chałupy!” W lagrowym losie Cyryla był pewien ciekawy szczegół, z którego on sam nie zdawał sobie do końca sprawy i którego, na szczęście lub nieszczęście, nie znało lagrowe kierownictwo. W trzydziestym siódmym, po dwóch tygodniach wściekłej czekistowskiej obróbki, zaciągnięto go na sąd tak zwanej trójki i szybko wydano wyrok: dziesięć lat pobytu w obozie pracy bez prawa do korespondencji. Dalsze losy potoczyły się jak u innych więźniów: więzienia etapowe, etapy, odstawa na Kołymę. W tym czasie wiedział już doskonale, co znaczy sformułowanie „bez prawa do korespondencji”, jednak w miarę upływu czasu w drodze na wschód zrodziła się myśl, że sformułowanie to gdzieś się zagubiło. „Nie zdziwiłbym się, gdyby tam u nich był taki bajzel, jak wszędzie” - powiedziała kiedyś Nadia Rumiancewa, stojąc przed bramą więzienia w Lefortowie, i była bliska prawdy. Prawdopodobnie sformułowanie to przez przeoczenie zostało w jakiejś teczce sprawy Cyryla i nigdy nie trafiło do innych teczek. Może w jednych wykazach figurował jako stracony, w innych otrzymywał zaopatrzenie należne zwykłym więźniom obozów pracy na Kołymie. Pewnego razu postanowił wypróbować los i napisał list do Cyli. Odpowiedzi nie było, ale jakieś dwa lata

później, podczas delegacji do lasu na Sudarze, z ciężarówki przewożącej pocztę spadła mu do rąk paczka, niczym miękko lądujący z niebiańskich przestworzy złoty meteoryt. Była w niej kartka, napisana przez Cylę ulubionym pseudogotykiem, wynikało z niej, że jego list dotarł do adresatki, a wszystkie jej wcześniejsze przesyłki ginęły lub zostały odrzucone. Czy warto ryzykować, myślał, niepokoić Cylę i narażać się na przywrócenie złowieszczego sformułowania? Niech żyje tak, jakby mnie już nie było, niech znajdzie sobie męża, wszak ja nie całkiem żyję, chociaż przyzwyczaiłem się do tego półżycia i lękam się owej „formułki”. Wyznał sobie nagle, że samogwałt, uprawiany nierzadko, odsunął Cecylię do zakamarków pamięci. Zdrowi, młodzi faceci rozwiązywali problemy seksualne w sposób prosty, a jednocześnie malowniczy. Nazywano to „pójść za szopę”, w nocy, pół godziny przed sygnałem do spania, za szopą, w której syczały dwa kotły z wrzącą wodą, zawsze stała grupa, a niekiedy tłum zeków, zapatrzonych w niebo. Rozlegały się jęki, czasem ryki, każdy był pogrążony we własnej wyobraźni. Cyryl nie wiadomo dlaczego nigdy nie marzył o żonie, w swoich „wypadach” widywał smagłą, szczuplutką dziewczynę podobną do siostry, a może właśnie ją. Zaradni zekowie nawiązywali znajomości poza łagrem i przez nie zapewniali sobie korespondencję. Cyryl nawet nie próbował tego robić. Czasami uświadamiał sobie, że wcale nie ma ochoty, by go uznano za żywego w tamtym świecie, gdzie krzepki ojciec rządzi się w domu podobnym do siebie, a matka wlecze czteroletniego Cyrylka, dogadując ze śmiechem: „Cyryl smutna mina, wypadł z komina!” Też mi żarciki! Brat pewnie zabity, po co ja mam się pchać do świata żywych? Po co mam się poniżać, zajmować jego miejsce: cha, cha, nie smućcie się, NikituszkaKituszka nie żyje, ale ja „Cyryl smutna mina” żyję! Takie go czasem nurtowały dziwne myśli, a kiedy się spostrzegał, tłumaczył się sam wobec siebie awitaminozą. Zresztą często miał wrażenie, że nie żyje. Całkiem możliwe, że wtedy, w trzydziestym siódmym „formułkę” urzeczywistniono, a ja skatowany, nie zauważyłem tego. Być może wrzucono mnie do wspólnego grobu, posypano wapnem chlorowanym i to, co się ze mną obecnie dzieje, to po prostu pośmiertne wygasanie świadomości albo odwrotnie... Co „odwrotnie”? Co może się dziać odwrotnie? A może się zdarzyć odwrotnie, obecne nieistnienie jest początkiem czegoś potężnego, bolesnym przejściem do feerii prawdziwego życia, niematerialnego królestwa wolności i piękna? W obu przypadkach cóż znaczy nasza ziemska droga z jej triumfami i klęskami, z szampanem i wapnem chlorowanym?

Co to wszystko znaczy, czy cały nasz marksizm nie jest unikiem od odpowiedzi na to pytanie? Cały zryw rewolucyjny, któremu tak wiernie i namiętnie służyłem, czyż nie był tylko unikiem? - Jak myślisz, czy to ma jakiś sens? - spytał kiedyś „medbrata” Stasisa. Sam wygląd potężnego Litwina z Memla był zaprzeczeniem wszelkich metafizycznych spekulacji. Na własnoręcznie wystruganych nartach wytyczał drogę kolejnej wyprawy. Na widok wyłaniającego się ze śnieżycy barczystego łyżwiarza z oszronionymi brwiami, błyszczącymi siwymi oczami i rumianymi policzkami, kombinacją barw przypominającą dziecinne bajki, dochodiagi otrząsali się z apatii, by przeżyć jeszcze jeden dzień i zapaść w jeszcze jeden żywy sen. - Proszę? - Stasis, nie zrozumiawszy pytania, odwrócił się całym ciałem do sanitariusza. Siedzieli w chylącej się na bok chacie, w której mieściło się ambulatorium. We wszystkich kątach pogwizdywał wiatr, przenikający pod dach. Śnieg szybko zasypał mętne okno. Na piecyku stojącym w kącie gotowały się strzykawki. „Gdybyś posłuchał ojca i studiował medycynę, byłbyś lekarzem, lekarzem, rozumiesz? - mawiał Stasis. - Lekarz nawet w łagrze jest lekarzem, a nie zekiem!” „Medbrat” uwielbiał medycynę, wśród jego ulubionych książek, które nosił ze sobą podczas licznych podróży służbowych, był podręcznik chirurgii ogólnej profesora B. N. Gradowa, napisany w dawnych czasach, kiedy profesor dopiero objął katedrę i stwierdził istotne błędy metodyczne. Ten podręcznik po prawdzie uratował Cyrylowi życie. Opatrując odmrożenia „medbrat” Stasis zwrócił uwagę na nazwisko Gradów i śmiejąc się spytał, czy nie jest krewnym profesora. Kiedy się dowiedział, że ma do czynienia z rodzonym synem profesora, zaczął go ratować. Odtąd przez cały prawie rok, aż do kolejnego kołymskiego huraganu byli nierozłączni, docierali do najdalszych punktów leśnych i delegacji służbowych, sprawowali nad nimi opiekę medyczną i sanitarną, pracowali sumiennie, nie dla pozorów, lecz by rzeczywiście pomóc mieszkańcom widmowych „punktów” i „delegacji służbowych”. - Czy życie ludzkie ma jakiś sens? - ciągnął Cyryl owej nocy, wśród tajgi gwiżdżącej i huczącej na różne głosy. - Nazywaliśmy to „przeklętymi pytaniami”, Stasis, i przywykliśmy traktować je z uśmiechem. „Przeklęte pytania rosyjskich chłopców” i tak dalej. I zawsze z góry, nigdy nie traktowaliśmy tego poważnie. Szczególnie w naszej rodzinie, wychowanej w dziewiętnastowiecznym pozytywizmie, wierzącej w ludzki geniusz, w naukę... Rozumiesz to, Stasis? Jeżeli niezupełnie, powiedz, powtórzę, mogę nawet po niemiecku...

- Wszystko rozumiem - odrzekł zwięźle Stasis. Siedział teraz tyłem do Cyryla, nie odwracał się do niego, patrzył przed siebie na sterylizator błyszczący w mdłym świetle żarówki. - Rozumiesz, pytanie wydaje się bezsensowne, neurasteniczne, kiedy trzeba walczyć o idee, o przyszłość, o nowe społeczeństwo, kiedy literatura o życiu prawie całkiem wyparła samo życie, a ty siedzisz przy herbacie w otoczeniu rodziny i grona innych osób kształtujących wewnętrzny świat rosyjskiego inteligenta, ci ludzie wiele razy zastanawiali się nad tym pytaniem i zda się, odpowiadali na nie samym swoim istnieniem w jakiejś spekulatywnej przestrzeni. Nawet na wojnie, oko w oko ze śmiercią, gdzie unicestwianie ciała jest czynnością powszednią, pytanie to brzmi niestosownie, ponieważ szaleją tam pasje, homeryckie porywy, trwa teatralne przedstawienie. „Za ojczyznę!” - oto bezmyślny sens zabijania życia. „Za wolność!”- i tak dalej, cała ta muzyka. Muzyka, Stasis! Ale tutaj nie ma takiej oprawy, na katordze, w łagrach, przy taczce, w baraku, przy misce lury... Tu wszystko się odbywa bez żadnego oszustwa, zwykły rozkład białka, śmierć literatury, pozbawienie wszystkich bohaterskich i antybohaterskich postaw, zwykły marsz do grobu... - Tu także być muzyka! - przerwał mu gwałtownie Stasis, ale natychmiast zamilkł, jakby się spostrzegł. Cyryl wrzucił do piecyka dopalonego do końca skręta. - Wiem, co masz na myśli, bracie. Wiarę? Mity chrześcijańskie? Wiem, jesteś wierzący, widziałem jak się modlisz. Nie bój się, nie zakapuję. - Nie boję się, Cyrylu. I nie jest to oszustwo, Cyrylu - Stasis odwrócił się do niego twarzą. Siedział skulony, uniesione nieco masywne ramiona wyglądały tak, jakby dźwigał worek, długa końska twarz i ręce z żyłami jak powrozy były opuszczone. - Naucz mnie wiary, Stasis! - poprosił, Cyryl ku własnemu zdziwieniu. - Wiem, że Marks zdechł, ale skąd mam wiedzieć, czy Bóg żyje, kiedy wszyscy mówią co innego? Naucz, bracie?! - Wypijesz? - spytał Stasis, wskazując głową zielonkawą flaszkę ze szklanym korkiem. - Nie trzeba - rzekł Cyryl. - Ze spirytusem łatwo, ale na krótko. A ja chcę na serio... spróbować wierzyć... Opowiedz o sobie! Kim jesteś? Widocznie wiatr odłamał z drzewa gałąź i cisnął na druty. Słabiutka żarówka zgasła. Czerwonawe, drżące światło z paleniska sprzyjało zwierzeniom. Stasis Jonaskis pochodził z odłamu Bałtów, którzy zamieszkiwali piaszczyste wydmy

chroniące ląd przed odwiecznym naporem morza pomiędzy Memlem i Królewcem. Jego ojciec podczas pierwszej wojny światowej stracił nogę, musiał opuścić gospodarstwo i łódź i poszukać innej pracy, znalazł ją w klasztorze franciszkanów. Tam minęło dzieciństwo Stasisa. Służył do mszy, braciszkowie uczyli go czytać i pisać, a także geografii, historii, biologii. Czytał po niemiecku i po łacinie święte księgi. Uprawiał również sport. Proszę? Tak, uprawiał sport. W wieku lat siedemnastu bronił barw klasztoru w zawodach wioślarskich. Więc całkiem naturalnie został zakonnikiem. Tak, wstąpił do zakonu, dziękuję. Uważasz, że nienaturalnie? Proszę? Ależ nie, chciałem służyć Bogu i byłem szczęśliwy. Studiowałem medycynę. Tak właśnie, będąc zakonnikiem Stasis uczył się w szkole fełczerskiej. To było już na Litwie, w Pałandze. Tam po katastrofie został schwytany podczas obławy. Kiedy spisywano dane personalne, powiedział, że jest felczerem, ale nie powiedział, że jest zakonnikiem. Oto wszystko. Nikt w Związku Radzieckim nie wie, że jest zakonnikiem. Teraz wie Cyryl, ale on ufa Cyrylowi. Gdyby dowiedzieli się, że jest franciszkaninem, wykończyliby go, ponieważ dla nich franciszkanin to gorzej niż trockista. Nawiasem mówiąc, jest bardzo szczęśliwy, że tu mówią do niego „medbrat” Stasis, to brzmi prawie jak „brat Stasis”, a może nawet lepiej. - Mówisz, że jesteś bardzo szczęśliwy? Czyż na Kołymie można być szczęśliwym? - spytał Cyryl. „Medbrat” Stasis uważał, że można. Nie tylko pacjent potrzebuje pomocy medycznej, ale także ten, który jej udziela. Szczególnie, jeżeli wierzy w Boga i stale się do Niego modli. Tu, w łagrach, trzeba się modlić nie tylko od czasu do czasu, kiedy się odmawia modlitwy, lecz w każdej chwili. „Medbrat” Stasis nauczył się żyć Bogiem, tak będzie zawsze, nikt nie potrafi odebrać mu tego do końca pobytu w ziemskiej niewoli. Właśnie, Cyrylu, niewoli, jeżeli potem chciałeś wolność, to twoja wybór, rób to teraz sam dla wolność wszystkich, wybacz mi błędy językowe. Tego, niestety, nie da się nauczyć, to nie sport i nie medycyna. Wiara i życie - to jedność, jeżeli to rozumiesz, znaczy zwyciężyłeś. - Naucz mnie przynajmniej jakiejś modlitwy, bracie Stasis - Cyryl nagle zaszlochał jak dziecko, a w oczach ukazały się łzy. - Nie znam żadnej modlitwy w języku rosyjskim - rzekł Stasis. Nie uspokajał Cyryla, przeciwnie, patrzył na łzy płynące po surowej, pomarszczonej twarzy z promienną radością. - Naucz mnie po łacinie, zapamiętam - błagał Cyryl. Tak się zaczęła ich przyjaźń, co wcale nie znaczy, że Cyryl z miejsca opanował tajemną umiejętność „medbrata” „chłonąć Boga”.

Spędzili razem kilka miesięcy jako felczer i sanitariusz, później wiatry kołymskie porozrzucały ich do różnych ośrodków lagrowych. Czasami ich ścieżki krzyżowały się, wtedy z radością rzucali się ku sobie, poklepywali, jakby pragnęli się przekonać, że druh żyje, najczęściej rozmawiali o różnych powszednich bzdurach, o tym wszystkim, czym żył półżywy ludek okrutnego królestwa, i tylko czasem szeptali razem łacińskie słowa modlitwy. Były okresy, kiedy nie spotykali się całymi miesiącami, ale zawsze, przez wszystkie lata, później zresztą także przez całe życie, w pamięci Cyryla nie zbladła owa wietrzna noc w nędznej chałupie, czasowo służącej jako ambulatorium, kiedy nagle się rozpłakał dziecinnymi łzami. W czterdziestym piątym powiodło mu się, trafił pod solidny dach hodowlanego sowchozu „Droga Października”, którym rządził niezwykły człowiek, zootechnik Lwów. Sowchoz podlegał bezpośrednio potężnej moskiewskiej instytucji eksportującej futra, miejscowi bonzowie łagrowi mogli tylko z daleka powarkiwać na niego, ich władza tam nie sięgała. Ktoś obliczył, że zwierzęta futerkowe lepiej rozmnażają się w kołymskich wybiegach niż gdziekolwiek indziej, zootechnik Lwów otrzymał wielkie uprawnienia do rozwijania przedsiębiorstwa, a także angażowania siły roboczej. Dziwak Lwów zachowywał się tak, jakby nie zdawał sobie sprawy z tego, że znajduje się w samym centrum rozległej katorgi. Polował, łowił ryby, popijał, słuchał płyt z muzyką operetkową. Przyjeżdżał także jak dobry właściciel niewolników do punktów lagrowych w poszukiwaniu robotników. Kiedy jednak ich wybrał, potrafił bronić swoich ludzi i nigdy nie poniżał więźniów, przeciwnie, z niektórymi witał się podaniem ręki i utrzymywał prawie przyjazne stosunki. Teraz z urlopu spędzonego na „kontynencie” przywiózł Piotrowi Rumiancewowi i Cyrylowi Gradowowi pozdrowienia z pierwszej ręki od ich żon. Więźniowie odwdzięczali mu się wiernością i rzetelną pracą. Sowchoz prosperował znakomicie. Pracujemy, chłopaki, za funty szterlingi, zwykł był mawiać zootechnik Lwów, za ciężką walutę. Cięższą niż złoto. Dzisiaj nocna zmiana szczególnie szybko podążała z żony do sowchozu przez nasilającą się zamieć, maszerowali jak ów tuzin u Błoka: „Naprzód w rewolucyjnym pochodzie! Wróg nie śpi, drogę ci zachodzi!”* Tym razem jednak nie gorliwość była przyczyną pośpiechu. Chodziło o to, że tej nocy spodziewano się przybycia „medbrata” Stasisa. Nim doszli, zapadła noc, świat utonął w ciemnościach, jednak już dobiegały charakterystyczne odgłosy fermy, nigdy nie milknące ujadanie lisów. Setki zwierząt o drogocennych futrach kręciły się wokół karmników, użerały między sobą, żądały karmy.

Żywiono je tak, że więźniowie mogli tylko marzyć o podobnym jadłospisie. Państwo wiedziało, kogo warto karmić. Gdyby więźniowie mieli takie puszyste, piękne futra, także karmiono by nas dobrze, a później zabijano, obdzierano skórę i garbowano, jak my zabijamy, obdzieramy i garbujemy lisy. Nie jestem tylko pewny, czy wtedy obsługa pałaszowałaby kotlety, jak my czasem wtrajamy sznycelki z lisiego mięsa. To straszny koncentracyjny obóz, myślał w złych chwilach Cyryl. Fabryka śmierci, świątynia grzechu pierworodnego. Pracował w oddziale garbarskim, gdzie surowe skórki poddawano obróbce. Stamtąd trafiały do pakowni i dalej, na „kontynent”, do kombinatu futrzarskiego, w którym przerabiano je na elegancki towar. Czasami udawało mu się zapomnieć o istocie wykonywanej pracy, traktować skóry jak zwykły surowiec. Wtedy mechanicznie zeskrobywał krwawą miazgę i myślał o czymś innym lub rozmawiał z kolegami. Czasem jednak przeszywała go świadomość, czuł się wówczas brudnym, podłym zabójcą Bożego stworzenia, istoty nieprawdopodobnie gibkiej, zręcznej, o ruchliwym ogonie, lśniącym futerku i bystrych, sprytnych oczkach. Jednak to stworzenie także zabija, by żyć, i w tym obozie śmierci żre zabite, tak się kręci ten zwierzęcy świat, kołowrót okrucieństwa, który w ostatecznym rachunku tworzy ocean ludzkiego terroru. Gdzie szukać wyjścia? W przedsionku sowchozowego zarządu tupali chodakami, walonkami, czasem prawdziwymi kaloszami, otrząsali uszan Przeł. Józef Waczków. ki, czapki, rękawice, zaraz miotłami wymietli śnieg na zewnątrz. Wania Noczkin postawił swój karabin w kącie; nie załadowany, nie strzeli. „No jak tam, „medbrat” przyszedł?” -”A jakże, szybko, szybko, chłopaki, do świetlicy wszyscy na szczepienie!” Tuzin pomaszerował długim korytarzem z drewnianą podłogą, wszyscy tu byli sami swoi, liczyli na to, że między nimi nie ma kapusiów. Na korytarzu spotkali Rumiancewa Piotra, właśnie skończył pracę i już w biegu czytał coś poważnego. Żartobliwie szturchnął łokciem Gradowa Cyryla: „Obskuranci, klerykałowie!” szepnął. W ciemnawym pokoju niewyraźnie zarysowywała się wykuta z czarnego kamienia łysa głowa „wiecznie żywego”. „Dziesięć druzgoczących stalinowskich ciosów” w postaci granatowych strzał przecinało przestrzeń niezapomnianego „kontynentu”. Pod mapą „medbrat” Stasis szybko ustawiał na półeczce wyjęte z akuszerskiej walizeczki swoje gospodarstwo: krucyfiks, miniaturowy składany tryptyk „Madonna Litta” pędzla łagrowego malarza, menzurki z

rozcieńczonym winem i pokrojony na drobne kawałeczki amerykański puchaty chleb jako hostię. Wania Noczkin ze swoim karabinem stanął w kącie: „Módlcie się szybko, chłopcy, bo nas wszystkich na miejscu wykończą!” „Medbrat” Stasis odwrócił się do tuzina zeków, podniósł ręce. „W dniu Wszystkich Świętych pomódlmy się bracia do naszego Pana Jezusa Chrystusa!” Ukląkł, zaraz dołączyła do niego cała dwunastka, Wania Noczkin, rozejrzawszy się wokół, ukląkł także za przykładem starszych. „Medbrat” Stasis zanucił z cicha słowa przełożone przez siebie ze świętej łaciny, matki wszystkich języków: Wierzymy w Boga Ojca Wszechmogącego, Twórcę Niebios i Ziemi, Widzialnego i Niewidzialnego. Wierzymy w naszego Pana, Jezusa Chrystusa, Syna Bożego Jedynego, Zrodzonego z Ducha Świętego, Bóg z Boga, Światło ze Światła... Za ścianami wyła zamieć. Dobiegało nie milknące lisie ujadanie. Dziewiąte intermedium. Z prasy Skandynawska Agencja Informacyjna Gestapo aresztowało w Rydze podczas podróży propagandowej generała Własowa za to, że zbyt dużo mówił o Rosji. Według nie sprawdzonych informacji, wymieniony został osadzony w obozie. „Obnowa”, Belgrad Zwierzchnik Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej generał Własow powiedział, że podstawąjego polityki zagranicznej jest „szczera i trwała przyjaźń między narodami rosyjskim i niemieckim”. „New York Times”, 21 maja 1945 roku W czasie walk barykadowych w Pradze pomocy partyzantom udzielił generał Własow, wyraźnie pragnąc ratować swoją opinię. Partyzanci skorzystali z pomocy, chyba jednak nikt nie wie, co się stało z Własowem, kiedy 9 maja wkroczyła Armia Czerwona. „New York Times”, 20 maja 1945 roku Okazało się, że Hitler był przeciw temu, by obce progermańskie formacje wojskowe nosiły

niemieckie umundurowanie. „Każdy bandyta chciałby chodzić w niemieckim mundurze! Niech kozacy noszą własne umundurowanie!” „New York Times”, 27 czerwca 1945 roku Generał Własow w rękach Kraju Rad, informuje moskiewski korespondent gazety. Hitlerowcy używali jednostek armii własowskiej przeciwko partyzantom w Jugosławii i Francji. „New York Times”, 2 sierpnia 1946 roku Radio moskiewskie doniosło, że na podstawie wyroku Sądu Najwyższego generała Własowa i dziesięciu jego oficerów stracono przez powieszenie. „Newsweek”, styczeń 1944 roku Donoszą iż podczas Konferencji w Teheranie Winston Churchill w imieniu Króla Jerzego VI wręczył marszałkowi Stalinowi na uroczystości w ambasadzie radzieckiej tak zwany Miecz Stalingradu, wykuty przez osiemdziesięciotrzyletniego Toma Beasleya. Wzruszony głęboko Stalin ucałował miecz, po czym przekazał go Woroszyłowowi. Woroszytaw upuścił królewski podarunek. ...Averill Harriman: „Prowadzić pertraktacje z Rosjanami - to tak jakby dwa razy kupować tego samego konia”. Dziesiąte intermedium. Gęsi lejbgwardii Na końcu naszej księgi drugiej, jesienią czterdziestego piątego roku, widzimy profesora Borysa Nikiticza Gradowa na brzegu jeziora Bezdonka. o zachodzie słońca, u schyłku dnia, teraz każda pora kojarzy mi się ze schyłkiem, myślał. Skończyła się wojna. Mam siedemdziesiąt lat. Rodzina rozbita. Wszystko, co stanowiło natchnienie, jest kłamstwem. Nawet medycyna. Pora zachodzącego słońca. Życie może się w każdej chwili urwać. Tak samo zresztą jak w przypadku każdego Homo sapiens, starego i młodego. W zasadzie każdy dzień przypomina tamtą bitwę czołgów wśród słoneczników, po której spotkaliśmy się z Nikituszką. Jak trafnie mówił o intoksykacji wojną o upojeniu wojną dzięki któremu człowiek może iść do natarcia, to znaczy żyć, myśląc o śmierci. Moje upojenie wyparowało teraz bez reszty, odblask zorzy wieczornej w lustrzanej wodzie ani przez chwilę nie zachwyca, ani na mgnienie, o ile nie... O ile nie pojawią się gęsi. Oto lecą. Dziewięć wspaniałych ptaków, które nabrały sił na podbiegunowych bagnach, kieruje się swoją odwieczną trasą ku delcie Nilu. Staw Bezdonka to jedno z miejsc odpoczynku w podróży. Klin zniża się, przewodnik zamierza wodować

jednocześnie. „Rób jak ja! Rób jak ja! Rób jak ja!” - woła. Na chwilę eskadra nieruchomieje i woduje. Wyższy pilotaż! Stary profesor wpada nagle w zachwyt nad triumfem gęsi, nad dziwnym widowiskiem, które się rozgrywa na planecie Ziemia. Może kiedyś jakaś cząstka mojej istoty była wędrownym stworzeniem? Kto wie, jakim przemianom ulegają nasze istoty poza granicami marności? Dlaczego nie mielibyśmy wyobrazić sobie dziewiątki ptaków w postaci oddziału pawłowskich gwardzistów, maszerujących gęsim krokiem przy dźwiękach rosyjskopruskich fletów i preobrażeńskiego bębna? Później ściągają buty, żeby donośny gęsi krok zamienić na skradający się koci w korytarzach Inżynierskiego Zamku? Gwoli wolności, gwoli wyzwolenia ojczyzny od tyrana, w imię liberalnej historii - cichy przeskok ku brudnej, krwawej sprawie... A wszystko wokół skręca się z grzechu i wszystko wokół zamiera z miłości. Stary profesor ma wrażenie, że ktoś siedząc wraz z nim nad chłodną i ciemną wodą myśli o tym samym, ktoś maleńki i nieskończenie kochany. Odwraca się i idzie ścieżką w stronę domu.