Asasyni. Legendarni zabojcy w c - Jerzy Hauzinski

Copy right © Jerzy Hauziński, 2016 Copy right © Wy dawnictwo Poznańskie sp. z o.o., 2016 Redaktor prowadzący : Dominika Kuczyńska, Bogumił Twardowski Redakcja: Barbara Borszewska Korekta: Anna Gądek Projekt okładki: Mariusz Banachowicz Projekt ty pograficzny wnętrza, łamanie: Mateusz Czekała Mapę wy konał Mariusz Mamet Konwersja publikacji do wersji elektronicznej: Dariusz Nowacki Wy danie elektroniczne 2016 eISBN 978-83-7976-424-2 Wy dawnictwo Poznańskie sp. z o.o. ul. Fredry 8, 61-701 Poznań tel.: 61 853 99 10 fax: 61 853 80 75 redakcja@wy dawnictwopoznanskie.com www.wy dawnictwopoznanskie.com

Spis treści

Wstęp

Rozdział pierwszy Narodziny isma’ilizmu nizaryckiego

Rozdział drugi Przed Sinanem Sieć konspiracy jna na terenie Sy rii Przenikanie do miast i pierwsze mordy Włodarze zamków

Rozdział trzeci Raszid ad-Din Sinan — konsolidacja i integracja Początki kariery Nur ad-Din i nizary ci sy ry jscy

„Technika terroru” Sinan misty czny Salady n — wróg „herety ków” Sprawa konwersji asasy nów na chrześcijaństwo Nowy kierunek zagrożenia — szpitalnicy i apogeum Salady na Zgładzenie Konrada z Montferratu Śmierć i „wieczność” Sinana

Rozdział czwarty Po Sinanie Powrót pod hegemonię Alamutu Ofensy wa Mongołów i Mameluków W stronę przy mierza z Manfredem Sy cy lijskim Pod dy ktatem sułtanów Egiptu Sy ry jski nizary zm w czasach współczesny ch

Rozdział piąty Fenomen Starca z Gór w polityce i kulturze średniowiecznego Zachodu Król Anglii Ry szard I Lwie Serce ofiarą w gąszczu oskarżeń Ry szard I jako rzekomy „mistrz skry tobójców” Szkoła skry tobójców Fry dery ka II? Sojusznik Starca z Gór? Posłowie asasy nów na europejskich dworach Asasy ni w trady cji literackiej zachodniego średniowiecza Legenda asasy nów współcześnie

Przypisy

Aneksy

Bibliografia

Wstęp

Asasy ni (uproszczona forma polska)[1], wy raz obecny w języ kach romańskich (lp. fr. assassin, wł. assassino, hiszp. asesino), od XVIII w. także w języ ku angielskim (tutaj wraz z formami pochodny mi), w okresie krucjat budził grozę przed nieznany m „saraceńskim” przeciwnikiem, który zagraża nawet królom. Później rzeczownik „asasy n” (w różny ch formach leksy kalny ch i rękopiśmienny ch) staje się sy nonimem skry tobójcy lub najemnego mordercy i w ty m znaczeniu obecny jest w źródłach włoskich. Pierwotnie termin ten wiązano z nazwą osobową „Starzec z Gór”, upatrując w niej ty tuł jakiegoś muzułmańskiego przy wódcy religijnego, raczej odstępcy, tłumacząc go błędnie jako Starzec z Gór (ar. Szajch al-dżabal), co raczej należałoby rozumieć jako Szajch Gór, Pan Gór wreszcie Wódz z Gór. Terminy „Starzec z Gór” i asasyni upowszechniły się pierwotnie w czasie krucjat do Ziemi Świętej na tery toriach sy ro-palesty ńskich. Termin asasyni doty czy ł skrajnej szy ickiej sekty, podgrupy znanej jako isma’ilici[2]. Kompetentny zary s dziejów tego kierunku i jego odłamów daje monografia bry ty jskiego uczonego o korzeniach irańskich, profesora Farhada Daftary ’ego, dy rektora naukowego działającego w Londy nie Insty tutu Ismailickiego (Institute of Ismaili Studies). Badania nad dziejami isma’ilizmu i podgrupy tej wspólnoty, nizary tów, pozwoliły ustalić jej związki przede wszy stkim z tery toriami Iranu, gdzie ruch ten został zapoczątkowany przez Persa Hasana Ibn as-Sabbaha (pers. Hasan-i Sabbah, zm. 1124 r.). Isma’ilici-nizary ci uważani by wają w niektóry ch pracach, zwłaszcza uczony ch muzułmańskich, za isma’ilitów Wschodu. Zawiązali się tutaj jako przeciwwaga dla sunnickiej dy nastii kalifów — Abbasy dów, ale także swoich wcześniejszy ch „konfratrów” — isma’ilitów faty midzkich. Ich celem by ło ustanowienie kalifatu potomków Nizara (zm. 1095 r.), sy na faty midzkiego kalifa Al-Mustansira (panował 1036–1094),

odsuniętego od sukcesji przez wielkorządcę egipskiego kalifatu Faty midów. W Iranie nizary ciasasy ni uczy nili swoim główny m wrogiem tureckich zdoby wców — Seldżuków. Tutaj też, w nadkaspijskich górach Älborz (Elburs), mieli swoją centralę[3]. Zwolennicy imamatu-kalifatu Nizara pojawili się w Sy rii wkrótce po jego śmierci, chociaż by ć może by li tu obecni jeszcze za jego ży cia. Jako sekta podporządkowana Hasanowi Ibn Sabbahowi, dokonująca skry tobójstw, asasy ni ujawniają się na tery toriach Asz-Szamu (Wielka Sy ria) niemal równocześnie z krzy żowcami. Kierują nią delegaci centrali ruchu isma’ilitównizary tów rezy dujący w twierdzy Alamut w północny m Iranie, w nadkaspijskich górach Elburs. Trzej pierwsi przy wódcy Alamutu wy stępują jako „wielcy misjonarze” (lp. da’i ad-duat), a czwarty z nich Hasan II Ibn Muhammad w 1164 r. obwieścił ujawnienie się imama, potomka Nizara, a następnie wy jawił, że jest nim on sam[4]. Sekta isma’ilitów-nizary tów, czy li asasy nów, posiadła najznaczniejsze placówki w Iranie, ale jak już powiedziano — wcześnie przeniknęła na tery toria Wielkiej Sy rii, zaś w drugiej połowie XII w. nizary ci tworzą konspiracy jną sieć na terenie Indii Północny ch. O tej sieci wiemy stosunkowo najmniej. Akty wność asasy nów na terenie Sy rii jest słabo udokumentowana, a wiadomości o nich ograniczają się do wzmianek w kronikach arabskich doby krucjat oraz do hagiograficznej pracy nizary ckiej zredagowanej w XVI stuleciu, chociaż utwór ten wskazy wać może na istnienie wcześniejszego archety pu. O ile asasy nów Iranu doty czą dwie odrębne kroniki perskie: jedna autorstwa Ata Malika Muhammada Dżuwajniego (zm. 1283 r.)[5], dołączona do historii pierwszy ch Czy ngisy dów, druga — Raszida ad-Dina Fazlallaha (zm. 1318 r.), stanowiąca wy dzielony tom Zbioru kronik, rodzaju historii powszechnej oraz parafrazy ty ch dzieł, a także relacje w inny ch kronikach perskich, o ty le dziejami asasy nów sy ry jskich, złowrogich odstępców i w końcu skry tobójców, kronikarze sunniccy i umiarkowani autorzy szy iccy nie okazy wali większego zainteresowania. Wy chwy ty wano natomiast charaktery sty czne dla arabskiej narracji literackiej (adab) anegdoty i ciekawostki o nieprzeciętny ch ludziach i wy darzeniach. Tak by ło w przy padku legendarnego przy wódcy asasy nów Sy rii, Raszida ad-Dina Sinana (zm. 1193 r.), który m bliżej się tutaj zajmiemy. Postać Raszida ad-Dina Sinana wy łoniła się z pomroku przeszłości najpierw na kanwie krucjatowy ch dziejów, gdzie wy stępuje jako Starzec z Gór (łac. Senex de Monte, Vetus de Monte). Termin ten nie stanowił nigdy „urzędowego” ty tułu przy wódcy sy ry jskich isma’ilitównizary tów, nazwany ch przez Europejczy ków asasy nami, czy li skry tobójcami, a później odbierany mi jako najemni zabójcy [6]. Sama ta nazwa może by ć tłumaczona na języ k arabski jako szajch al-dżabal, co oznacza jakiegoś przy wódcę, emira, dzierżącego władzę nad ludnością gór, natomiast nie jest kwalifikacją wieku. By łaby to raczej nazwa potoczna, uży wana przez prostą ludność górskich enklaw Sy rii Środkowej, zwłaszcza rejonów dzisiejszy ch Gór Alawitów (Dżabal Ansarijja, Dżabal Alawijjin, Dżabal Nusajrijja, w średniowieczu: Dżabal Bahra), która zapy ty wana o czczonego przez nią i bezwzględnego księcia z szacunkiem i trwogą mówiła: Szajch al-Dżabal. Pierwszy m przy wódcą sy ry jskich nizary tów-asasy nów, kontrolujący m umocnione ośrodki w Dżabal Bahra, Starcem z Gór (Panem Gór), by ł właśnie Raszid ad-Din Sinan Ibn Sulajman (panował 1163–1193), delegat przy wódcy wszy stkich nizary tów — władcy niety powego państwa rozrzuconego po różny ch rejonach Persji, a przede wszy stkim duchowego

mentora isma’ilitów-nizary tów, przy pisującego sobie pozy cję imama w rozumieniu szy ickim, kosmicznego przewodnika i zbawcy wierny ch. Pierwszy imam nizary tów, Hasan II Ibn Muhammad, według przy jęty ch dalej ustaleń, wy prawił Sinana, przy puszczalnie Araba rodem z okolic Basry, do Sy rii ok. 1163 r., nadając mu rangę „wielkiego misjonarza” (da’i al-kabir). Po gwałtownej śmierci Hasana II (1166) Sinan zaczął stopniowo uwalniać się spod duchowego i polity cznego przy wództwa sy na zmarłego imama, Muhammada, doprowadzając w pewny m momencie sy ry jską odnogę sekty do przejściowego zerwania z „centralą” ruchu w nadkaspijskim Alamucie. Stan ten trwał do końca przy wództwa Sinana w Sy rii (sty czeń 1193), zaś po jego śmierci wszy stko powróciło do sy tuacji sprzed 1193 r. — nad sy ry jskimi isma’ilitami przejął przy wództwo delegat Alamutu, który podobnie jak następujący po nim „mistrzowie krajowi” dla Sy rii do 1256 r., czy li upadku perskiego ośrodka, powrócił do posłuszeństwa imamom z Persji[7]. Zadaniem wy znaczony m sobie przez autora jest wy doby cie postaci najgłośniejszego z liderów sy ry jskich asasy nów, Sinana, z oparów legendy, nieprecy zy jny ch interpretacji czy wręcz uproszczony ch sądów, zwłaszcza kreujący ch go na emira tajemny ch morderców, bohatera czarnej legendy z okresu krucjat. Usiłuję też określić jego miejsce na polity cznej mapie Bliskiego Wschodu w stuleciu XII oraz rolę asasy nów Sy rii do wy gaśnięcia ich polity cznej podmiotowości w drugiej połowie XIII w. Należy jednak powiedzieć wy raźnie, że chociaż miano Starca z Gór przy pisały źródła europejskie również następcom Sinana w Sy rii, zaś sły nny Marco Polo i jego epitomatorzy uznali, że ty tuł ten nosił również przy wódca z Alamutu[8], to nie ma podstaw źródłowy ch, które by wskazy wały na nazy wanie alamuckich imamów „starcami z gór”. Współczesny wenecjaninowi, chociaż starszy od niego o jedną generację franciszkański misjonarz Wilhelm Rubruk, podróżujący w latach 1253–1255 do Karakorum na dwór wielkiego chana Mangu jako poseł króla Ludwika IX i pełnomocnik papieski, wzmiankując trzy krotnie perskich „mulhidów” (u niego: Mulichet, Mulibet), czy li „pogańskich” zabójców Haksasy nów, Axasy nów, nawet Hakasy nów, nie odwołuje się do żadnego Starca z Gór, nawet gdy pisze, że czterdziestu skry tobójców spośród nich zostało wy prawiony ch do Mongolii, by zgładzić wielkiego chana. Rzetelność każe jednak przy wołać ży dowskiego podróżnika z Tudeli, Benjamina, który po opuszczeniu Sy rii przez Mezopotamię (Irak Arabski) ok. 1170 r. dotarł do północnego Iranu i tam, w rejonie gór Rudbar, natknął się na lud Hasziszin, uznający zwierzchność nad sobą jakiegoś Starca. Można przy jąć, że skontaminował on sy ry jską nazwę ludową przy wódcy sekty zabójców z rzekomy m ty tułem zwierzchnika asasy nów (Al Hasziszin, transkry pcja z hebr.) Iranu. Zabieg ten nie mógł się jednak udzielić europejskim podróżnikom chrześcijańskim, ponieważ relacja z podróży Benjamina (Massaoth) spisana po hebrajsku nie by ła im wówczas znana. Jak już powiedziano, dopiero Marco Polo wprowadził do podróżniczej i piśmienniczej trady cji Zachodu opowieść o perskim Starcu z Gór, który przewodził dwom niższej rangi Starcom, jednemu działającemu w Kurdy stanie (czy taj: Kuhistan), drugiemu prowadzącemu sektę w Sy rii. Podkreślam raz jeszcze, że postacią, która by ła jako pierwsza nazy wana potocznie przez sy ry jskich górali Starcem, w rozumieniu: Panem, Mistrzem z Gór, by ł Raszid ad-Din Sinan, kluczowa postać dalszy ch my ch rozważań, zaś autorzy chrześcijańscy zaczęli określać w ten sam sposób jego sy ry jskich następców. Bezgraniczne oddanie sy ry jskich asasy nów swemu liderowi, Starcowi z Gór, zwłaszcza Sinanowi, a także jego konty nuatorom, który ch tożsamość nie by ła

zapewne znana sy ro-palesty ńskim krzy żowcom i ry cerstwu napły wającemu z Europy, przeniknęło wcześnie do literackiej trady cji świata chrześcijańskiego. Wątek ten, podjęty przez badaczy europejskich, zwłaszcza literaturoznawców, został dostrzeżony w piśmiennictwie trubadurów. Już w pierwszej połowie XIII w. prowansalscy trubadurzy pełni egzaltacji zwracali się do wy branki: „Masz mnie całkiem w swojej mocy niczy m Starzec swoich asasy nów”, jeden z nich pisał zaś do swej ukochanej: „Jestem twoim asasy nem, który ma nadzieję dostąpić raju, wy pełniając twoje rozkazy ”. Później, by ć może sam Dante w który mś z sonetów porówny wał swoje miłosne oddanie wy branemu obiektowi uczuć i pisał, iż jest mu oddany „Bardziej niż asasy n Starcowi i kapłan Bogu”[9]. W pracy tej nie zamierzam odtwarzać dziejów jednego z odłamów isma’ilizmu (kierunek w szy izmie), poprawnie określanego mianem nizary zmu, zaś w dawniejszej trady cji europejskiej asasy nami. Jednakże dzieje asasy nów-nizary tów muszą by ć tutaj uwzględniane jako bazowa perspekty wa rozważań doty czący ch Sinana, ich prominentnego przy wódcy w dwunastowiecznej Sy rii, którego postać wy cisnęła swoje złowrogie piętno zarówno na współczesny ch mu książętach islamu, jak i chrześcijaństwa. W literaturze światowej istnieje znaczna liczba prac doty czący ch isma’ilitów i isma’ilizmu, kierunku, który de facto wy łonił się z szy izmu w ciągu IX w. n.e., chociaż eponim tego kierunku ży ł jeszcze w VIII w. n.e., o czy m dalej. Literatura doty cząca isma’ilizmu, z nizary tami (asasy ni) włącznie, doczekała się solidny ch bibliografii, które zapoczątkował Władimir Ivanow (1886–1970), prekursor badań nad piśmiennictwem ismailickim, autor pionierskiego przewodnika po literaturze isma’ilizmu (wy d. 1, 1933), w który m uwzględniono również badaczy spoza świata muzułmańskiego. Obszerną bibliografię literatury ismailickiej i opracowań anality czny ch wy dał Ismail K. Poonawala (wy d. 1, 1977). Wreszcie niezwy kle sumienne opracowanie doty czące tak źródeł, jak i prac naukowy ch o isma’ilizmie stanowi Ismaili Literature autorstwa Farhada Daftary, dy rektora naukowego londy ńskiego Institute of Ismaili Studies (2004). W przeszłości, ograniczając się do prześledzenia podstawowy ch prac doty czący ch samy ch asasy nów (nizary ci), dokonałem ich przeglądu na miarę ówczesny ch możliwości bibliograficzny ch w dwóch arty kułach, pomieszczony ch w „Euhemerze. Przeglądzie Religioznawczy m” (1972/1973). Kilka lat później ukazał się mój, z konieczności niepełny, przegląd źródeł arabskich do dziejów rozpatry wanego tu fenomenu, będącego wy tworem szy ickiego ekstremizmu. Na uwagę zasługują badania polskiej arabistki, Katarzy ny Pachniak, doty czące filozofii isma’ilizmu doby Faty midów, chociaż nie doty czą one bezpośrednio isma’ilizmu okresu alamuckiego (nizary zm). Autorce tej zawdzięczamy również znakomity przekład sy ntezy Henri Corbina na temat historii my śli muzułmańskiej, w której zawarł on inspirujące refleksje o isma’ilizmie w różny ch epokach, z uwzględnieniem okresu alamuckiego. W chwili obecnej szerokie rzesze polskich czy telników mają do dy spozy cji pracę bry ty jskiego publicy sty W. Bartletta omawiającą ogólną historię sekty, chwilami przegadaną i niestety, nie wolną od przekłamań, a nawet błędów[10]. Prace ogólne, doty czące isma’ilizmu bądź ty lko asasy nów, nie dają na ogół wszechstronniejszego spojrzenia na osobę sy ry jskiego Starca z Gór, Raszida ad-Din Sinana. Nie doty czy to prób, jakie zademonstrował w swy ch arty kułach arabista francuski Charles Defremery, piszący w XIX w. o asasy nach Sy rii na łamach „Journal Asiatique”. Natomiast inny

arabista francuski, Stanislas Guy ard, opracował i wy dał ismailickie materiały „hagiograficzne” o Sinanie proweniencji sy ry jskiej, na czele z traktatem o jego cudowny ch dokonaniach przy pisy wany m niejakiemu Abu Firasowi. Podobnie rzecz się ma z pierwszą, w pełni naukową monografią amery kańskiego arabisty -history ka, Marshalla G. S. Hodgsona o „zakonie asasy nów”. Pisząc o Sinanie, najrozleglej jak dotąd z wszy stkich uczony ch niemuzułmańskich, Hodgson skoncentrował się na filozoficzny ch osobliwościach sy ry jskiego nizary zmu. Szczególne zasługi w badaniach nad postacią Sinana położy ł uczony bry ty jski, profesor Bernard Lewis (ur. 1916 r.). Uczony ten, niezwy kle kompetentny badacz przeszłości, a także teraźniejszości muzułmańskiego Bliskiego Wschodu, zainteresował się ory ginalną, bliżej dotąd nieznaną biografią Sinana, pochodzącą ze Słownika biograficznego sławnych mężów Aleppo autorstwa średniowiecznego kronikarza Kamala ad-Dina Ibn al-Adima. Ponieważ część Słownika zawierająca noty biograficzne doty czące Sinana nie zachowała się, Lewis wy doby ł je z interpolacji zawarty ch w trzech późniejszy ch kompendiach history czny ch, zrekonstruował tekst, a później dał jego precy zy jny angielski przekład. Natomiast bardziej ogólną zasługą tego uczonego jest autorstwo nader treściwej sy ntezy ruchu asasy nów-nizary tów, w której odbicie znalazły wcześniejsze ustalenia Lewisa doty czące Sinana i nizary zmu sy ry jskiego[11]. Zwięzły szkic sy lwetki Sinana na tle epoki dał ismailicki badacz Nasseh A. Mirza w broszurze opublikowanej w języ ku angielskim, zaś rozważania tam zawarte powtórzy ł w szerszej pracy doty czącej nizary zmu sy ry jskiego. Na temat Sinana istnieje pewna grupa arty kułów, przy czy nków i książek napisany ch w języ ku arabskim przez badaczy związany ch z isma’ilizmem, jak Mustafa Ghalib, a szczególnie Arif Tamir. Trudno jednak zwery fikować szereg ustaleń i interpretacji zawarty ch w ty ch pracach, ponieważ mamy tutaj do czy nienia z niemożnością dotarcia do niejako „wewnętrznej” spuścizny isma’ilizmu sy ry jskiego; szczegółowe konstatacje zawarte w ty ch pracach są z reguły trudne do wery fikacji. Okolicznością wartą odnotowania, a związaną z aktualną działalnością fundacji Jego Książęcej Wy sokości Agi Chana IV (Khan), jest podjęcie badań archeologiczny ch i restauracji pomników architektury ismailickiej usy tuowany ch m.in. w Sy rii Środkowej. Ustalenia te zostaną również w pracy tej uwzględnione na miarę możliwości jej autora. W tekście tutaj przedkładany m pragnę zwrócić uwagę na niejako dwa oblicza sy ry jskiego przy wódcy, wy doby ć je ze stosunkowo skromny ch przekazów źródłowy ch, nad który mi już od wielu lat pracuję. Mam tu na uwadze history czną postać przy wódcy realizującego cele szczególnego ruchu muzułmańskich „odstępców”, asasy nów, w dobie krucjat, a równocześnie ideologa bardziej indy widualnej odmiany nizary zmu, którego spuścizna zachowała się częściowo w późniejszy ch epokach. Przedkładając tę pracę Czy telnikowi, świadom jestem dy skusy jności pewny ch tez w niej zawarty ch, chociaż mam przy ty m nadzieję, że mogą one przy czy nić się w jakiejś mierze do dy skusji w wy miarze orientalisty ki polskiej, a może nawet szerszy m. Zamy kając te wstępne uwagi, pragnę wy razić słowa podziękowania osobom, które wsparły mnie w pracach nad przy gotowaniem tego szkicu. W pierwszej kolejności wy rażam podziękowania dr Marzenie Głodek, która poza techniczną pomocą zechciała przedy skutować ze mną niektóre kwestie szczegółowe. Zachowuję wielką wdzięczność wobec szacownej osoby profesora Farhada Daftary, który wspaniałomy ślnie udostępnił mi odkry wcze prace będące

dziełem uczony ch związany ch z kierowany m przezeń The Institute of Ismaili Studies of London. Zobowiązany jestem również profesorom Adnanowi Abbasowi i Hassanowi Alemu Jamsheerowi za cenną konsultację filologiczną. Z głęboką wdzięcznością wspominam też rosy jską badaczkę isma’ilizmu nizary ckiego, doc. Ludmiłę W. Strojewą, której ustalenia doty czące nizary zmu perskiego znalazły i znajdują rezonans w mojej pracy badawczej. Nie mogę też nie wspomnieć wy bitnej mediewistki polskiej, profesor Bry gidy Kürbisówny, której refleksje z zakresu średniowiecznej komparaty sty ki zjawisk religijny ch nie pozostały bez wpły wu na moje własne przemy ślenia. Wy przedzając zamierzone treści, wspomnę, iż funkcjonowanie asasy nów, ślepy ch wy konawców woli Starca z Gór, by ło moty wowane nie haszy szem czy inny mi narkoty kami, ale sy stemem indoktry nacji odwołujący m się do wizji nagrody „wierny ch”, która ma spotkać ich w ży ciu przy szły m. Chodziło o „atrakcje” przewidziane w Koranie, ale przy wódcy sekty mieli zawsze możliwość rozszerzenia oferty o parady gmat nieustającego orgazmu, który m ze względów zrozumiały ch nie indoktry nowano elit sekty czy też współdziałający ch z nimi my ślicieli muzułmańskich.

Rozdział pierwszy

Narodziny isma’ilizmu nizaryckiego

Doktry nalne korzenie Raszid ad-Dina Sinana, zaliczanego przez apologetów isma’ilizmu do „herosów” islamu[12] (co kłóci się z przekonaniami sunnitów), tkwią w kulcie kuzy na i zięcia Mahometa Alego Ibn Abi Taliba (zm. 661 r.), czwartego z kalifów wy łoniony ch drogą elekcji, zaś dla szy itów pierwszego imama. Kult ten szy bko przy brał nieby wałe rozmiary, rażąc nawet znaczną część zwolenników samego Alego, czy li szy itów, bowiem niektóre kierunki w sposób mniej lub bardziej ostentacy jny przy pisy wały Alemu cechy boskie lub czy niły zeń ziemską inkarnację Boga. Echa ty ch wy obrażeń pojawiać się będą w ekstremisty czny ch odmianach szy izmu, w ty m również w isma’ilizmie. Ali zapoczątkował cy kl imamów „widzialny ch”, zamy kający ch się dla większości osobą dwunastego imama Muhammada al-Mahdiego (zm. ok. 874 r.), zwanego Al-Muntazar (Wy czekiwany ), dla isma’ilitów osobą imama siódmego (zm. przed 765 r.; stąd nazwa), raczej zaś postacią jego sy na Muhammada[13]. Wcześniej wy raźny rozłam w szy izmie nastąpił na tle osoby Zajda Ibn Alego, brata czwartego imama Muhammada al-Bakira (zm. 735 r.). Zwolennicy Zajda uznali go piąty m legalny m imamem szy itów i na nim zamknęli cy kl imamów „widzialny ch”, jednakże nie rozwinęli szczególnej teologii ześrodkowanej na tej postaci. Duchowa genealogia Sinana, złowrogiego „Starca z Gór” krzy żowców, prowadziła jednakże poprzez Nizara, sy na ósmego faty midzkiego imama-kalifa Al-Mustansira (panował 1036–1094), do Isma’ila, sy na szóstego imama szy itów Dżafara as-Sadika (zm. 765 r.). Tak zwani isma’ilici „właściwi”, którzy opowiedzieli się za duchową sukcesją Muhammada Ibn Isma’ila, stanowili istotne ogniwo odniesienia dla późniejszego isma’ilizmu Faty midów oraz jego nizary ckiego odłamu, który z pewny mi mody fikacjami reprezentował „Starzec z Gór” Sinan.

O wczesny m isma’ilizmie trudno coś bliższego powiedzieć — zakłada się nawet, że zanikł całkowicie[14]. Część badaczy (zwłaszcza isma’ilickich) dostrzega jednakże jego ciągłość, zaś odrodzenie kery gmatu imama isma’ilitów nastąpiło w połowie IX stulecia po Chry stusie i by ło związane z działalnością niejakiego Abd Allaha, pochodzącego z Al-Ahwazu (pers. Chozestan) kupca, nazwanego później Abd Allahem Starszy m, który by ć może wy wodził się ze wspólnot judaisty czny ch lub by ł „magiem” (zoroastry jczy kiem), chociaż jego genealogia by ła wy prowadzana przez isma’ilitów od potomków Alego i Fatimy. Ów Abd Allah, zamożny kupiec i przy puszczalnie wy słannik tajnego centrum, działając najpierw w miasteczku Askar Mukram, a później w sy ry jskiej Salamijji, zaczął rozwijać misję ismailicką, pozy skując szeregi prozelitów, z który ch rekrutował później dalszy ch propagatorów, da’ich. Rozbudowaniu doktry nalnemu uległa wówczas koncepcja imamatu, co dokonało się za następców Abd Allaha Starszego. Isma’ilici przejęli od szy itów imamickich zasadę, iż imam jest pośrednikiem między Bogiem a wierzący mi, nadając jej bardziej kategory czny akcent. Należy więc słuchać poleceń jedy nego, desy gnowanego w dany m czasie imama. Podobnie jak dla wszy stkich szy itów Ali Ibn Abi Talib jawi się jako pierwszy imam z Boskiej desy gnacji, tak następny mi imamami mogli by ć ty lko potomkowie jego i Fatimy. Isma’ilici rozwinęli postrzeganie historii religijnej jako następstwa er różny ch proroków uznawany ch w Koranie. Wy odrębnili oni siedem er profety czny ch (dawr) o różny m czasie trwania. Każdą z nich inaugurował prorok „mówiący ” (natik), obwieszczający objawione przez niego przesłanie, którego aspekt egzotery czny (zahir) zawiera się w prawie religijny m islamu — szari’acie. Natikami sześciu pierwszy ch er ludzkości by li: Adam, Noe (Nuh), Abraham (Ibrahim), Mojżesz (Musa), Jezus (Isa) i Mahomet (Muhammad). Ich posłannictwo nie odkry wało znaczenia wewnętrznego (batin), dlatego po każdy m z nich następował jego depozy tariusz (wasi), nazy wany także prorokiem „milczący m” (samit), a później podstawą, fundamentem (asas), który wy łącznie wtajemniczony m objawiał prawdy ezotery czne (haka’ik), zawarte w wewnętrzny m (batin) wy miarze przesłania danej ery. Muhammad Ibn Isma’il jako imam wieńczący szósty cy kl by ł według ty ch spekulacji siódmy m imamem, który wy brał stan ukry cia jako mahdi, zaś po powrocie ma się stać siódmy m natikiem, zapoczątkowujący m erę „chwil ostatnich”, końcowy ch. Objaśniając jego rolę, Daftary wy jaśnia: „Nie przy niesie nowego szari’atu, aby zastąpić nim święte prawo. Jego misja będzie polegać na objawieniu całej ludzkości ukry ty ch dotąd treści ezotery czny ch”[15]. Zaznacza się, że łączy łby w sobie pozy cje natika i wasiego (asasa), a zarazem by łby ostatnim imamem, eschatologiczny m Imamem — Mahdim. To stanowisko zmienili Faty midzi, ogłaszając, że to oni są imamami, wy wodzący mi się w prostej linii od Alego i Fatimy, i rządzić będą aż do nastania imama wy pełnienia się czasu history cznego, czy li Ka’ima — Mahdiego. Po 899 r. doszło do zerwania przez karmatów, społecznie rady kalny nurt w isma’ilizmie, z ruchem profaty midzkim na tle koncepcji mahdiego, który m dla karmatów pozostawał „ukry ty ” imam Muhammad Ibn Isma’il, zaś dla Faty midów, zwolenników Abd Allaha Młodszego (prawnuka Abd Allaha Starszego), by ł nim mahdi, imam „widzialny ”, ży jący i sprawujący władzę kalifacką. Ten „widzialny ” imam, przy wódca wy wodzący się z linii odnowiciela isma’ilizmu Abd Allaha Starszego, również Abd Allah (niekiedy : Ubajd Allah, zwany też Sa’idem) Ibn Muhammad, „objawił się” jako widzialny imam i proklamował w Ifrikijji powstanie

ismailickiego kalifatu Faty midów, nawiązując wy raźnie do najwcześniejszej trady cji szy ickiej i jednocześnie wczesnoislamskiej, związanej z Fatimą, córką Mahometa, i Alim Ibn Abi Talibem, którego by ła żoną. Gest ten kręgi sunnickie uznały za niesły chaną prowokację, czy wręcz bluźnierstwo, a abbasy dzcy kalifowie z Bagdadu za uzurpację i wy zwanie do ideologicznopolity cznej konfrontacji. Przy pisy wanie sobie przez Faty midów, pomniejszany ch przez sunnitów do roli potomków Ubajd Allaha (zamiast Abd Allaha) — Ubajdy tów, zmuszało ich do szczególnego akcentowania rzekomo faty midzkiej genealogii. Pierwszy kalif z tej dy nastii, imam Abd Allah al-Mahdi, wy jaśnił w liście skierowany m do swej gminy w Jemenie, iż wy wodzi się w prostej linii od Muhammada Ibn Isma’ila, rzeczy wistego potomka Fatimy. Aby uwiary godnić genealogiczny „dowód”, powołał się na obowiązującą isma’ilitów, poddawany ch represjom sunnitów, zasadę maskowania się (ar. takijja), co by ło zręczny m argumentem na rzecz konieczności ukry wania prawdziwej tożsamości celem uniknięcia prześladowań. Do roku 969 punkt ciężkości kalifatu isma’ilitów przesunął się do Egiptu, a jego wpły wy objęły południową Sy rię, gdzie równolegle z siłami militarny mi nowego kalifatu działalność rozwinęli faty midzcy misjonarze (ar. lp. da’i, lm. du’at). Propagowanie isma’ilizmu na tery toriach Egiptu nie znalazło większego oddźwięku — tamtejsza ludność pozostała w większości wierna sunnizmowi. Nową formułę wiary przy jęły głównie elity, a częściowo ludność stolicy ismailickiego imperium Kairu (Al-Madina al-Kahira), założonej w 971 r. Inaczej sy tuacja przedstawiała się w Sy rii, gdzie silne by ły trady cje skrajnego szy izmu — by li tu już obecni nusajry ci, zwolennicy karmatów oraz isma’ilici z centrum w Salamijji. Już w czasach szóstego faty midzkiego imama-kalifa Al-Hakima (panował 996–1021) zaznaczy ł się w państwie Faty midów kry zy s władzy centralnej, któremu towarzy szy ły podziały isma’ilizmu na sekty. Jeszcze za ży cia tego kalifa od oficjalnej linii isma’ilizmu faty midzkiego odłączy li się hakimici i druzowie (hamzawici). W 1094 r., po śmierci kalifa Al-Mustansira, regent państwa Badr al-Dżamali, z pochodzenia chrześcijański Ormianin, odsunął od sukcesji wy znaczonego wcześniej przez władcę imamem-kalifem najstarszego z jego starszy ch sy nów Nizara i osadził na tronie jednego z młodszy ch sy nów imama, Al-Mustalego. Nizar uciekł do Aleksandrii, doprowadził tam do buntu garnizonu, lecz poniósł klęskę i został zgładzony w kazamatach tamtejszej cy tadeli lub w Kairze. Wraz z nim stracono jego sy na. Stronnicy Nizara początkowo nie dawali wiary jego śmierci, później zaś ogłosili, że imamem pozostaje który ś z jego potomków, i odmówili uznania linii Al-Mustalego. Nazwano ich nizary tami, a niekiedy też określano mianem wschodnich isma’ilitów. Zwolenników Al-Mustalego zaczęto określać mianem mustalitów. Ry walizacja dwóch ty ch ugrupowań zredukowała możliwości jednolitej propagandy doktry nalnej. Nizary ci osiągnęli przewagę na wschodzie świata islamu, pozostając prakty cznie poza zasięgiem dy ktatu Faty midów. Propagandę i struktury organizacy jne isma’ilitów-nizary tów zdominowała działalność Persa (by ć może o arabskim rodowodzie) Hasana Ibn as-Sabbaha al-Himjari (zm. 1124 r.)[16], który po roku 1078 znalazł się w Kairze, gdzie uzupełniał edukację religijno-filozoficzną w sły nnej stołecznej „akademii” Faty midów, Domu Mądrości (Dar al-Hikma). Wówczas też zaprzedał się sprawie Nizara jako wy znaczonego przez imama-kalifa na zasadzie nassu (dziedziczenie) sukcesora. Trudno jednoznacznie orzec, czy „podpadł” fakty czny m decy dentom egipskiego kalifatu. W każdy m razie ok. 1080 r. wy pły nął z Aleksandrii w rejony Afry ki Zachodniej, by propagować zasady isma’ilizmu, apoteozując

zapewne postać Nizara. Kierunek morskich wichrów zawrócił jednak statek, który m pły nął do sy ry jskich wy brzeży, skąd wy siadł na ląd i poprzez tery toria Sy rii dotarł do prowincji Al-Dżazira (na zachód od Górnej Mezopotamii), dalej zaś do zachodniego i północnego Iranu. Wszędzie tam propagował „nową misję” (ar. ad-da’wa al-dżadida), czy li isma’ilizm z jakimiś drobny mi innowacjami, pozy skując dzięki zaniżonej czujności administracji seldżuckiej i jej pełnomocników, atabeków (także: atabegowie) rzesze prozelitów.

Hasan Ibn as-Sabbah przy wódca isma’ilitów

We wrześniu 1090 r. fortelem zajął nieprzy stępną górską fortecę Alamut, położoną w górach Elburs (Älborz), na północny -zachód od miasta Kazwin w nadkaspijskim Dajlamie. Stąd zintensy fikował ismailicką misję, opanowując przy ty m różny mi sposobami szereg twierdz i umocniony ch punktów w prowincjach Iranu (Mazanderanie, Kumisie [Komes], Kuhistanie, Dżibalu, a nawet w południowy m Farsie). W ten sposób doprowadził do powstania ismailickiego państwa o niety powy m szablonie tery torialny m, którego charakter celnie ukazała rosy jska history k-iranista, Ludmiła W. Strojewa[17]. Opanowany ch fortec oraz tery toriów, a także

eksplozji ismailickiej propagandy nie zdołały zatrzy mać karne ekspedy cje seldżuckich sułtanów. Powstrzy mam się tutaj od szczegółowszy ch uwag w tej mierze, stwierdzając jedy nie, że mogą by ć one także przedmiotem osobnej pracy. Cechą znamienną dziejowego fenomenu isma’ilitów-nizary tów spod znaku Hasana Sabbaha (tak dalej w uproszczeniu) by ło formowanie szwadronów skry tobójców, fida’ich (ar. fida’i, lm. fida’ijjun; od fada’a, tj. czy nić ofiarę z siebie). Przy niósł on tej wspólnocie religijnej ponurą sławę asasy nów (assassins), czy li zabijający ch dla idei, później także najemny ch morderców. Akcje tego rodzaju zainaugurowało zgładzenie przez asasy nów, podkomendny ch Hasana Sabbaha, odsuniętego wezy ra seldżuckich władców Iranu, a równocześnie zdeklarowanego wroga tajny ch ugrupowań szy ickich odstępców Nizama al-Mulka w październiku 1092 r.

Twierdza Alamut

Hasan Sabbah uważał siebie początkowo za „delegata” imama-kalifa z Kairu Al-Mustansira, ale by ć może jeszcze za ży cia tego kalifa uznał jego zlikwidowanego później sy na Nizara oraz przeby wającego jakoby w ukry ciu któregoś z jego potomków. Wy stępował jako naczelny misjonarz nizary tów wschodniego islamu i zdaje się, że nie przy pisy wał sobie roli „dowodu” (ar. hudżdża) na istnienie imama. Wiódł ascety czne ży cie, studiował bogatą literaturę filozoficzną i scjentologiczną islamskiej ekumeny, a także prowadził ekspery menty pseudonaukowe, by ć może również parał się astrologią. Aby nie rozpraszać swego élan vital, harem odesłał do usy tuowanej poza Alamutem fortecy. Miał bardzo rozległe plany pozy skania bliskowschodnich społeczności dla nizary zmu. W ty m też celu wy prawił swoich „delegatów”, wielkich misjonarzy (lp. da’i alkabir), najpierw do irańskiego Kuhistanu, zdaje się, że również do Azerbejdżanu i Kurdy stanu,

a nawet do odległej Sy rii. Kiedy wy czuł, że zbliża się kres jego ziemskiej egzy stencji, następcą wy znaczy ł jednego z czterech swoich „przeorów”, Persa Kiję Buzurgummida (pers. BozorgOmmid; przewodził 1124–1138). Walcząc z Seldżukami i ich wasalami, nizary ci Iranu nie rezy gnowali z prób obalenia narzuconego isma’ilizmowi faty midzkiemu duchowego pry matu mustalitów, który mi manipulowali potężni regenci. Jeszcze za ży cia Hasana Sabbaha udało się im zgładzić w wy niku misternego spisku sy na i następcę Badra al-Dżamalego, Al-Afdala (1121). Dziewięć lat później zamordowali faty midzkiego kalifa-imama Al-Amira, który konsekwentnie kwestionował prawa Nizara do imamatu oraz dy skredy tował jako „pogan i bezbożników” isma’ilitów-nizary tów, szy dząc z wersji, jakoby sy n Nizara, w każdy m razie jego potomek, przeby wał w Iranie. W ty m celu ok. 1122 r. Al-Amir wy dał anty nizary cki manifest. Zamachu na niego dokonało osiem lat później w Kairze dziesięciu skry tobójców, „wy delegowany ch” niewątpliwie przez Alamut. Niewy kluczone, że wśród nich znajdowali się dwaj asasy ni z sy ry jskich ośrodków. Sy n Buzurgummida, Muhammad (1138–1162), poszedł śladami ojca, powstrzy mując ataki sunnickich władców Iranu, rozwijając propagandę nizary zmu i oczekując nadejścia ukry tego imama. Dopiero jego sy n i konty nuator, Hasan Ibn Muhammad (przewodził 1162–1166), dokonał ideologicznego przełomu w koncepcji prakty cznego przy wództwa ruchu nizary tów, ogłaszając 8 sierpnia 1164 r. „objawienie się” widzialnego imama, niebawem też ogłosił, że ty m imamem jest on sam. W kazaniu-orędziu wy głoszony m w ty m dniu w Alamucie Al-Hasan, ewokowany później jako ala zikrihi as-salam („pokój niech będzie jego pamięci”), proklamował nadejście Wielkiego Zmartwy chwstania (Kijama al-kijamat), mówiąc m.in.: Maulana (Nasz Pan — tzn. imam) jest ty m, który przy nosi zmartwy chwstanie (Ka’im al-kijama); jest panem by tów, panem, który jest aktem absolutnego by tu (wudżud mutlak); obce są mu wszelkie oznaczenia egzy stencjalne, gdy ż wy kracza poza nie wszy stkie; otwiera próg miłosierdzia, a przez światło swojej wiedzy sprawia, że każdy by t staje się widzący, sły szący i mówiący na wieczność[18]. Wiadomo ze źródeł perskich, że wersję o swoim imamickim rodowodzie Hasan ala zikrihi assalam krzewił już za ży cia ojca. By ł to przełomowy zwrot w dziejach ismailickiej doktry ny, o istotny ch konsekwencjach, które udzieliły się także „wielkiemu przeorowi” nizary tów Sy rii, centralnej postaci tej książki Raszid ad-Dinowi Sinanowi. Od genealogii imamickiej nie odciął się sy n i następca Hasana, Muhammad, którego autory tet by ł stopniowo przez sy ry jskiego przy wódcę dy skontowany, co prakty cznie doprowadziło do doktry nalnego odrzucenia przez Sinana imamickiej pozy cji pana Alamutu. Trudno też przy jąć bezwarunkowo, że oburzały go przejawy admiracji na zewnętrz i że z przekonaniem tępił zwolenników teorii o desy gnacie imama odnoszony m do jego osoby, o który ch wzmiankuje m.in. Słownik biograficzny autorstwa Ibn Challikana[19]. Od jego imienia określani oni są tam jako sinanijja.

Rozdział drugi

Przed Sinanem

Sieć konspiracyjna na terenie Syrii

Dziejopis Aleppo Kamal ad-Din Ibn al-Adim w swoim kompendium dziejów tego kluczowego ośrodka Sy rii Północnej, pisząc o wy darzeniach przy padający ch na początek XII w. (pocz. V w.h.), dostrzega pojawienie się w ty m mieście zwolenników Persa Hasana Ibn as-Sabbaha, którzy szy bko dopuszczają się zatrważający ch zbrodni na prominentny ch przedstawicielach ży cia publicznego — sunnickich (czasami też szy ickich) autory tetach religijny ch, dowódcach wojskowy ch i różnej rangi emirach. Zaznacza, iż już na samy m początku „do ich mazhabu przy łączy ło się wielu ludzi, szukając u nich schronienia. Każdy, kto chciał uniknąć porażki lub trudności, przy stawał do nich”[20]. Zrady kalizowana forma isma’ilizmu w postaci nizary zmu trafiała, jak pokaże przy szłość, do niższy ch warstw miejskich, plebsu, a socjotechnika misjonarzy zjedny wała sekcie chłopstwo. Asasy ni-nizary ci dotrą także skutecznie do sy ry jskich elit władzy, z przy czy n koniunkturalny ch usiłujący ch wy korzy sty wać nizary ckich bojowników do swoich polity czny ch celów. Sy tuacja ziem sy ry jskich, rozumiany ch w szerokim pojęciu geograficznohistory czny m, by ła bardzo złożona, co pogłębiło się jeszcze wraz z pojawieniem się europejskich intruzów-krzy żowców oraz wraz z niewy gasły mi aspiracjami Cesarstwa Bizanty ńskiego. Alamuckie centrum całego ruchu pod przewodem Hasana Sabbaha wcześnie podjęło decy zję o zwróceniu się w stronę Sy rii, kraju, czy raczej konglomeratu regionów geograficzny ch przy pominający ch warunki istniejące w Persji. Ukształtowanie ty ch regionów sprzy jało prowadzeniu działalności konspiracy jnej i quasi-party zantki, ponieważ dawało możliwość chronienia się na terenach niełatwy ch do penetracji militarnej. Równocześnie Sy ria by ła wielkim rejonem stanowiący m przedpole egipskiego kalifatu Faty midów, państwa, które jak wiadomo, z różny m skutkiem usiłowało narzucać swoją kontrolę tery toriom Asz-Szamu (w rozumieniu nie ty lko Damaszku, ale anty cznej Magna Sy ria)[21]. Kiedy asasy ni tam się pojawili, jedność imperium Seldżukidów by ła już mocno zachwiana: w 1095 r. poległ w zawierusze wojny

domowej wy mierzonej w Wielkiego Seldżuka seldżucki władca dzielnicy sy ry jskiej tureckiego imperium Tutusz. Władza nad Sy rią uległa podziałowi pomiędzy jego dwóch sy nów i spadkobierców — Ridwana, władcę północy kraju z centrum w Aleppo, i Dukaka, sułtana sy ry jskiego południa ze stolicą w Damaszku. Religijnie, a do pewnego stopnia i etnicznie podzielona ludność Sy rii nie kierowała się tak wy raźny m antagonizmem, jaki dawał o sobie znać w Persji, kraju o trady cjach staroży tnej cy wilizacji i państwowości, której ludność, zwłaszcza miejska, upatry wała w Seldżukach barbarzy ńskich najeźdźców. Toteż niechęć ludności sy ry jskiej do tureckich, głównie turkmeńskich intruzów, chociaż niepozbawiona mniej lub bardziej maskowanej wrogości, nie miała tak wy raźnego oblicza społecznego jak w Iranie. Asasy ni w tureckich „gospodarzach” upatry wali przede wszy stkim realizatorów sunnickiego credo i reprezentantów sunnickiej ideologii kalifackiej. Wy daje się jednak, że w pierwszy ch dziesięcioleciach stulecia XII zmierzali oni do tępienia ludzi i insty tucji służący ch interesom dy nastii Faty midów — już mustalitów, a więc zdeklarowany ch wrogów konfesji nizary ckiej. Na pierwszy m planie, chociaż nie jest to wy rażone w źródłach explicite, zmierzali oni w Sy rii pod egidą Alamutu do obalenia mustalickiej linii kalifów Kairu i zastąpienia ich potomkami Nizara. Dy rekty wa ta została wy znaczona ruchowi przez Hasana Sabbaha, co celnie ujął współczesny badacz isma’ilizmu: Nie znaleziono źródłowego potwierdzenia, ale Hasan z Alamutu i jego dwaj następcy wierzy li, że jeszcze w Kairze zapanuje linia Nizara i kalifat Egiptu znajdzie się pod słuszny m przewodnictwem[22]. Realizacji tej wizji, której spełnienie okazało się nierealne, służy ć miała także sy ry jska ekspozy tura ruchu. Nie przy niosło to spodziewanego rezultatu także wówczas, kiedy 2 zu al-kada 524/8 października 1130 r. dziesięciu fida’ich (w ty m dwóch rodem z Sy rii), wy delegowany ch przez alamuckie centrum, zgładziło faty midzkiego kalifa-imama, Al-Amira. Zbrodnia ta przy czy niła się do dalszego pogłębienia rozłamu w isma’ilizmie, dzieląc ruch mustalicki na odłamy : hafizy cki i tajjibicki. Pierwszy z ty ch odłamów w 526/1132 r. uznany został ostatecznie w Egipcie za oficjalną religię państwa — dalsze stadium mustalizmu. Mimo polity cznej i powtarzającej się cy klicznie gospodarczej degradacji kalifatu Faty midów ruch nizary cki nie by ł zdolny osiągnąć swego zasadniczego celu — osadzenia na tronie w Kairze kalifa-imama z linii Nizara. W przy padku nizary tów Iranu i Sy rii ten pierwszoplanowy cel zszedł jednak na plan dalszy w obliczu stałej konfrontacji z ofensy wą sunnizmu i bardziej wy ważoną ofertą szy izmu imamickiego. Należy zauważy ć, że geografia religijna Sy rii oddziały wała dwubiegunowo na perspekty wy skrajnego odłamu isma’ilizmu, religii asasy nów. Z jednej strony, Sy ria by ła terenem ujawnienia się wczesny ch odmian szy ickiej ekstremy, jak nusajry ci, którzy docierają tutaj w drugiej połowie IX w. W ty m też czasie w Sy rii osiada ukry ty imam isma’ilitów Abd Allah, zwany Al-Akbar (w znaczeniu: Starszy ), znajdując schronienie w pewny m chrześcijańskim klasztorze na zboczach Dżabal as-Summak, nieopodal miasta Ma’arrat an-Numan. Później, na wy kupiony m od abbasy dzkiej administracji gruncie, ciągle nierozpoznany, wznosi w Salamijji, osadzie na skraju Pusty ni Sy ry jskiej, ok. 35 km na południowy wschód od Hamy, okazałą rezy dencję. Obiekt ten aż

do 289/902 r. służy ł będzie ismailickiej misji za „przy by tek uchodźców” (dar al-hidżra), zaś imam Muhammad Ibn Abd Allah połączy ł go podziemny mi kory tarzami z pusty nią, chociaż jego sukcesorom, egipskim Faty midom, nie uda się zapanować polity cznie nad całą Sy rią, jej tery toria znajdą się w zasięgu oddziały wania sterowanej z Kairu misji ismailickiej, która zorganizuje dość hermety czne wspólnoty wy znawców na ziemiach od palesty ńskiego Askalonu i rejonu Hebronu po Aleppo. W początkach stulecia XII, w sy tuacji podziału isma’ilizmu na nurt mustalicki, wy znający oficjalną ideologię religijno-polity czną egipskiej dy nastii Faty midów, i rady kalny ch isma’ilitów-nizary tów, ci ostatni co najmniej zrównoważą wpły wy mustalitów. Atrakcy jność isma’ilizmu nizary ckiego redukować będzie w odbiorze społeczny m obrana przez asasy nów strategia selekty wnego, ale równocześnie upublicznianego terroru, powodującego zastraszenie jego następstwami bezpośrednimi, jak i pośrednio — straszny mi skutkami odwetu ze strony władzy polity cznej i ludności. Przy by sz z muzułmańskiej Hiszpanii Ibn Dżubajr, którego wizy ta w Sy rii zbiegła się z ostatnimi latami przy wództwa Sinana (580/1184–1185), następująco naświetlił stosunki religijne panujące w cały m ty m regionie („Wielka Sy ria” i Palesty na): Szy ici w krajach ty ch mają wy raźną przewagę; jest ich tu znacznie więcej niż sunnitów, i wszędzie też zasiali swoje doktry ny. Podzielili się oni na liczne odłamy, wśród który ch są rafidy ci; oni zaś to bluźniercy. Są tam imamici, zajdy ci, nadający szczególne znaczenie wy wy ższaniu majestatu (tafdil), isma’ilici i nusajry ci, a to niegodziwcy przy pisujący Alemu — niech Bóg rad będzie z niego — boską naturę, lecz Bóg jest ponad ich dy wagacjami. I są też ghurabijja, którzy uważają, że Ali — niech Bóg rad będzie z niego — by ł tak podobny do Proroka — błogosławieństwo i łaska Boga niech będzie z nim — jak kruk do kruka, i którzy przy pisują Dżabrailowi — pokój niech będzie z nim — słowa wy noszące Boga nadzwy czaj wy soko, i liczne inne sekty, który ch wy liczenie by łoby uciążliwe. Bóg sprowadził ich z właściwej drogi, a za nimi poszło ścieżką błędu wielu ich zwolenników[23]. Ibn Dżubajr, wy mieniając isma’ilitów, zdaje się nie dostrzegać wewnętrznego podziału tego kierunku w jego czasach na trzy sekty : mustalitów, nizary tów, tajjibitów, ponieważ od strony doktry nalnej nie by ło między nimi istotny ch różnic. Dwa te pierwsze odłamy, wy stępujące na terenie Sy rii, jak też nusajry ci, charaktery zowały się, zwłaszcza w obliczu polity czny ch fluktuacji, nietrwałością wewnętrznej spójności, zaś „przechodzenie by ło łatwe i następowało nieraz od jednej doktry ny i przy wódcy do drugiej”. Ażeby właściwie ocenić stosunki polity czne panujące na tery toriach sy ry jskich (wraz z Palesty ną) w momencie objęcia przy wództwa sekty przez Sinana jako „mistrza krajowego”, zwrócić należy uwagę na sy tuację towarzy szącą narodzinom ruchu nizary ckiego w Sy rii. Charaktery zowała ją daleko posunięta dezintegracja, podobnie jak cały ówczesny Bliski Wschód. Nad większością krajów i regionów dominowało imperium tureckich Seldżukidów, wy ręczający ch się podległy mi sobie książętami dzielnicowy mi — na szczeblu najwy ższy m wy wodzący mi się z głównego pnia panującej dy nastii. W prowincjach władza seldżuckich sułtanów wcześnie została zastąpiona przez rządy atabeków (także: atabegów), tworzący ch

stopniowo własne dy nastie. Egipt i przejściowo część tery toriów sy ry jskich znalazły się pod panowaniem ismailickich Faty midów, którzy przy najmniej do schy łku XI stulecia (koniec IV w.h.) posiadali znaczny potencjał polity czny i silne zaplecze gospodarcze. Nadto Faty midzi jako dy nastia kalifów, ale jednocześnie imamów w pojęciu szy ickim, cieszy li się przez dłuższy czas wy sokim prestiżem religijny m, który starali się rozszerzać, patronując ismailickiej działalności misy jnej prowadzonej daleko poza granicami ich państwa. W przy padku ty m musiało dochodzić do otwarty ch konfliktów z ludnością sunnicką, uznającą duchowy pry mat rezy dującej w Bagdadzie dy nastii kalifów abbasy dzkich. Abbasy dzi uzależnieni przez stulecie od tureckich Seldżukidów, w połowie XII w. zrzucili uciążliwą kuratelę seldżuckich sułtanów i pod rządami czterech kalifów — Al-Muktafiego (530/1136–555/1160), Al-Mustandżida (555/1160– 566/1170), Al-Mustadiego (566/1170–575/1180) i An-Nasira (575/1180–622/1225), odbudowali w Iraku Arabskim liczącą się polity cznie strukturę państwową[24]. Jak widać, proces ten zapoczątkowany został jeszcze przed wy stąpieniem Sinana i nie zaowocował sprzy jający mi nizary tom skutkami, bowiem silna pozy cja Abbasy dów inspirujący ch wszelkiego rodzaju akcje przeciwko szy itom znajdowała ujście w anty szy ickich tumultach i rzeziach dokony wany ch na isma’ilitach lub też osobach o isma’ilizm pomawiany ch. Ogólną charaktery sty kę polity czną Sy rii u progu pojawienia się w kraju ty m nizary tów, co jak wiadomo zbiegło się z nadejściem krzy żowców, nakreśla celnie Peter M. Holt: Tak więc gdy krzy żowcy przy by li do Sy rii jesienią 1097 r., zastali kraj rozczłonkowany polity cznie i rządzony przez władców o niewielkim doświadczeniu i wąskim widzeniu rzeczy wistości. Lecz ci mało ważni książęta i namiestnicy mieli za sobą dwie wielkie potęgi: sułtana Wielkich Seldżuków i faty midzki Egipt, obie co prawda chy lące się ku upadkowi, z ty m że Seldżucy przejawiali mniejsze niż Egipt zainteresowanie losami Sy rii[25]. Prowincje — „dzielnice”: południowa (właściwy Asz-Szam) ze stolicą w Damaszku i północna z ośrodkiem w Halabie (Aleppo) w 488/1095 r. rozłączają się. W Aleppo rządy obejmuje bratanek Wielkiego Seldżuka Ridwan (488–507/1095–1113), a w Damaszku jego brat Dukak (488–497/1095–1104). Linia Ridwana poprzez jego sy na Tadż ad-Daulę Alp Arslana (507– 508/1113–1114) i drugiego z sy nów, małoletniego Sultan Szaha (508–511/1114–1117), wy gasła, ale dotąd fakty czne rządy sprawował w Aleppo eunuch Lu’lu. Dlatego zejście Ridwana wy znacza zdaniem specjalistów koniec panowania Seldżuków w Sy rii. Z woli szy ickich klanów Aleppo dy nastia seldżucka została w 512/1118 r. zastąpiona przez turkmeńskich Artukidów. W Damaszku atabek Tughtakin przez krótki czas lawiruje pomiędzy zwolennikami rocznego sy nka zmarłego sułtana Dukaka a jego przy rodnim bratem, jeszcze niepełnoletnim Irtaszem (lub Bektaszem), ale w 498/1105 r. wprowadza samodzielne rządy, poślubiwszy wcześniej wdowę po zmarły m władcy. Jak pisze arabski kronikarz: „I uzy skał pełnię władzy. Dobrze odnosił się do ludzi i postępował z nimi sprawiedliwie; bardzo mu więc sprzy jali”. Do końca rządów w Damaszku Tughtakin formalnie pozostawał atabekiem i nie ogłosił nastania rządów nowej dy nastii. Sprzy jając nizary tomasasy nom, o czy m niżej, rządził do 522/1128 r., zaś jego sy n Tadż al-Muluk Buri dał początek dy nastii Bury dów, odsuniętej od rządów w Damaszku przez Nur ad-Dina w 549/1154 r.[26]. Dy nastią o aspiracjach więcej niż regionalny ch by li turkmeńscy Artukidzi, który m dał

początek wasal sułtana Malik Szaha, Artuk Ibn Ekseb, przy wódca jednego ze szczepów oghuzy jskich. Swoją burzliwą karierę wodza zakończy ł w Palesty nie i zmarł w Jerozolimie w 483/1090 r. Jego sy nowie Sukman (tur. Sökmen) i Ilghazi by li początkowo wasalami Seldżuka Tutusza, ale po zajęciu Jerozolimy w 491/1098 r. przez faty midzkiego „generalissimusa” AlAfdala, zmagając się z Faty midami i krzy żowcami, Artukidzi osiedli ostatecznie w Dijar Bakrze wokół Mardinu i w Hisn Kajfa. Ród rozsławił jeden z sy nów Artuka, Nadżm ad-Din Ilghazi I (507/1114 lub 508/1115–516/1122), który do księstwa Mardinu przy łączy ł w 515/1121 r. Majjafarikin. Przekazano mu również władzę nad Aleppo, o czy m dalej. Jednakże do historii Ilghazi I przeszedł jako autor pierwszego znaczącego zwy cięstwa nad krzy żowcami, odniesionego w rabi I 513/czerwcu 1119 r. nad księciem Antiochii Rogerem z Salerno[27]. Jak wspomniano, w 512/1118 r. Artukidzi objęli ster rządów w Aleppo. Ich sześcioletnie panowanie nie przy niosło jednak ośrodkowi temu polity cznej ani gospodarczej stabilizacji. Miasto wraz z prowincją znalazło się w wirze walk z krzy żowcami, które w ostateczny m efekcie nie dały pozy ty wny ch następstw. Destrukcy jne dla Aleppo w świetle nowszy ch badań okazały się krótkotrwałe rządy Nur ad-Dauli Balaka (516/1122–518/1124), wy śmienitego wojownika, lecz ograniczonego w roli przy wódcy polity cznego, który w stosunku do podległy ch sobie tery toriów stosował metody rozboju i pustoszenia własności ziemskiej. Jednakże Kamal ad-Din pisze: „Z nadejściem Balaka do Aleppo umocniło się [w nim] bezpieczeństwo, bowiem złoczy ńców i bandy tów ogarnął wielki strach”[28]. Będzie o nim jeszcze mowa w kontekście nieprzy jazny ch relacji z asasy nami. Garnizon Aleppo i zwolennicy Balaka w mieście opowiedzieli się za jego bratankiem, sy nem Ilghaziego I, Husam ad-Dinem Timurtaszem, który nie zwlekając, wziął Aleppo w posiadanie w dniu śmierci stry ja (7 maja 1124 r.). Szy ici jednakże kilka miesięcy później zaoferowali miasto tureckiemu wodzowi, atabekowi Mosulu Aksunkurowi al-Bursuki, który zaangażowany w walki z Frankami-krzy żowcami nie mógł osobiście zarządzać miastem. Ustanowił on w Aleppo swoim pełnomocnikiem sy na Izz ad-Dina Masuda. Po powrocie do Mosulu, prawdopodobnie w celu uzupełnienia rezerw, 9 zu al-kada 520/26 listopada 1126 r. Al-Bursuki został napadnięty w główny m meczecie miasta przez ośmiu asasy nów przebrany ch za sufich i śmiertelnie poraniony [29]. Pozostawiony w Aleppo sy n zgładzonego atabeka i głównodowodzącego seldżuckiej armii wschodu Masud, widząc, że nie zdoła utrzy mać się w mieście, opuścił Aleppo, by jak mówił, walczy ć z Frankami, a zarząd przekazał swemu pełnomocnikowi, emirowi Tumanowi. Wkrótce też Masud zakończy ł w tajemniczy ch okolicznościach ży cie. Władzę w Aleppo usiłowali zagarnąć różni tureccy pretendenci, co pogłębiło tam uciążliwe dla wszy stkich zamieszanie. W 521/1127 r. każda z miejskich frakcji raz jeszcze wy łoniła swego kandy data: sunnici obwołali nim Artukidę Badr ad-Daulę Sulajmana, a szy ici — jednego z sy nów Ridwana, Ibrahima. Sy tuację zdołał jednak niebawem opanować kolejny atabek Mosulu, wkrótce też władca całej Sy rii Północnej, sunnita Imad ad-Din Zanki (Zengi), zajmując w muharramie 522/sty czniu 1128 r. miasto. Posunięcie to miało rozstrzy gające znaczenie dla dalszy ch losów sy ry jskiej północy, bowiem na okres następny ch dziesięcioleci wiązało Aleppo z Mosulem, formując podstawy pod państwo Zankidów i tworząc bazę militarną do operacji przeciwko krucjatowy m przy czółkom na Bliskim Wschodzie. Fakt ten zapoczątkował również proces przezwy ciężania lokalny ch party kulary zmów sy ry jskich, który nie wróży ł niczego dobrego dla nizary ckich enklaw. Mimo długotrwałego stanu anarchii nizary ci-asasy ni nie odzy skali dawny ch wpły wów w Aleppo. Można założy ć, że zachowując świadomość nieprzy jazny ch sobie

nastrojów, działali tutaj w ścisłej konspiracji. Natomiast otwarty m terenem ich jawnej akty wności stało się południe Sy rii, z Damaszkiem włącznie. O sy tuację tery toriów sy ry jskich zahaczy ła gałąź arabskiej dy nastii Ukajlidów, reprezentowana przez lokalną linię z Kalat Dżabar i Ar-Rakki, istniejącą do 564/1169 r., obaloną przez Nur ad-Dina. Tery toria sy ry jskie, także w XII stuleciu, podobnie jak w okresach wcześniejszy ch przemierzały beduińskie plemiona. W Sy rii Północnej by ły to zwłaszcza Numajr, Ukajl i Kinana. Z nich to wy wodziły się w większości lokalne dy nastie emirów. Spośród lokalny ch emiratów arabskich położony ch w górach środkowej Sy rii, znany ch w dobie krucjat jako Dżabal Bahra (dziś: Dżabal Ansarijja), na kartach historii wy stępują dwa małe emiraty — Banu Muhriz w Al-Markabie i Al-Kadmusie oraz Banu Amrun w Al-Kahfie. AlMarkab przy padnie w pierwszej połowie XII w. wasalom księcia Antiochii, ary stokraty cznej rodzinie Mazoir, a później szpitalnikom, zaś Al-Kadmus i Al-Kahf staną się kluczowy mi twierdzami asasy nów. Doliną górnego Orontesu (ar. Asi) władał Chalaf Ibn Mula’ib z Apamei, po czy m rejon ten stał się tery torium przetargowy m frankijsko-muzułmańskim, zaś bardziej na południe usadowili się Munkizy dzi (Banu Munkiz), z ośrodkiem w Szajzarze, którzy utrzy mali się tam do wielkiego trzęsienia ziemi w radżabie 552/ sierpniu 1157 r. Zasadniczy ch przetasowań w Sy rii dokonali Zankidzi, który ch lider, wspomniany już Imad ad-Din Zanki, zlikwidował w 539/1144–1145 r. hrabstwo Edessy, najstarsze państwo krzy żowe, a obraną przezeń drogą unifikacji tery toriów sy ry jskich poszedł jego sławny sy n Nur ad-Din (od 541/1146)[30]. Umocnieniu się rządów Zankidów towarzy szy ł jednak inny ty p dezintegracji tery torialnej, opartej na dzierżawach ty pu ikta. Prowadziło to do bardziej kontrolowanego party kulary zmu polity cznego oraz narzucało nowy podział funkcji administracy jno-fiskalny ch. Ty powy m dla uwzględniany ch tu tery toriów i czasu może by ć przy kład Kurda Asad ad-Dina Szirkuha, namiestnika Himsu i Ar-Rahby, stry ja Salady na. Obejmując swoje „lenno”, Szirkuh dy sponował gwardią złożoną z 500 wojowników, utrzy my wał zaś swą gwardię z dochodów, jakie przy nosił mu podatek gruntowy ikta, pobierany z nadany ch ziem. Zasły nął z ekspedy cji egipskich, zaś w Sy rii jego akty wność militarna jest udokumentowana dla lat 549–554/1154–1159. Jego awans w otoczeniu Nur ad-Dina spotkał się z nieskry waną zawiścią starszej generacji emirów tureckich[31].

Alamut, dziedziniec

O losach ruchu nizary ckiego w Sy rii miała decy dować centrala w Alamucie, której przewodził Hasan Sabbah jako „wielki misjonarz” (ar. da’i ad-du’at)[32]. Jak już powiedziano, równolegle, chociaż bez związku z pierwszą wy prawą krzy żową, wy prawił on do Sy rii swojego przedstawiciela Al-Hakima al-Manadżdżima, czy li Al-Hakima zwanego Astrologiem albo też, jak rozumieją to niektórzy : lekarzem-astrologiem[33]. Ta forma imienia pierwszego głównego misjonarza (ar. da’i al-kabir) dla Sy rii jest dość umowna i konspiracy jna, nie jest to bowiem imię własne. Wiemy jedy nie, że by ł on, podobnie jak „wielki misjonarz” Hasan, Persem. Zapewne w porozumieniu z mistrzem z Alamutu wszedł w bliskie kontakty z władcą sy ry jskiej północy, Seldżukidą Ridwanem Ibn Tutuszem, który szukał sprzy mierzeńców w walce z ry walizujący mi z nim emirami w Sy rii. By li nimi przede wszy stkim jego brat, władca Damaszku Dukak, i pretendujący do samodzielności amir Himsu (Homs) Dżanah ad-Daula. Z „LekarzemAstrologiem” pojawia się miejscowy akty wista nizary cki rodem z Sarminu, Abu al-Fath. Kierując się względami koniunkturalny mi, Ridwan zezwolił im na prowadzenie działalności propagandowej oraz na założenie w Aleppo domu misy jnego (ar. dar ad-da’wa). Farhad Daftary sugeruje, że sam Ridwan mógł ulec religijnej agitacji asasy nów, gorliwie słuchał ich nauk, co mogło spowodować zmianę orientacji wy znaniowej przez tego sułtana, który już wcześniej przy jmował credo isma’ilitów-mustalitów, by później oficjalnie powracać do sunnickiej ortodoksji. W każdy m razie nizary ci-asasy ni szy bko odwdzięczy li się Ridwanowi za przy chy lność, jaką ich obdarzał, gdy ż w radżabie 496/maju 1103 r. zaszty letowali władcę Himsu Dżanaha ad-Daulę w wielkim meczecie („meczet katedralny ”) w Himsie[34]. Morderstwa dokonało trzech fida’ich, wprawiając w osłupienie i przerażenie zgromadzony ch w meczecie wierny ch. Liczni żołnierze z tureckiego garnizonu Himsu zbiegli do Damaszku. Większość źródeł

jest zgodna, że zbrodni dokonano na rozkaz Al-Hakima al-Munadżdżima, działającego w porozumieniu z Ridwanem. Zbrodnia ta, chociaż, jak się zdaje, nie pierwsza z repertuaru sy ry jskich asasy nów, osiągnęła zamierzony cel propagandowy : pokazała, że w Sy rii ujawniła się siła, z którą należy się liczy ć, zaś sprawcy należą do ludzi „słusznej sprawy ”, kierując się jakimiś ważny mi pobudkami, zapewne religijny mi. Asasy ni w takim przy padku, jak i w inny ch, temu podobny ch, działali przy otwartej kurty nie, mordując bez wahania wskazaną ofiarę na oczach setek ludzi. Inaczej przebiegała mająca miejsce wcześniej likwidacja naczelnego kadiego Aleppo, Persa Fadl Allaha az-Zauzani (Zuzani), zdeklarowanego przeciwnika nizary tów i posła Ridwana w 490/1096–1097 r. na dworze w Kairze, którego asasy ni zabili bez większej ostentacji w 495/1101–1102 r. Prawdopodobnie wcześniej nizary ci Aleppo usiłowali go pozy skać, co spotkało się z odmową i wzmożoną propagandą anty nizary cką ze strony tegoż autory tetu. Jak powiada arabski kronikarz: „on piętnował baty nitów i ich naukę, i powiadają, że to oni właśnie go zabili”[35]. Wodzowie i władcy by li jednak usuwani w sposób jawny, na oczach tłumu, w każdy m przy padku natomiast ich wy czy ny poprzedzały prowadzone w ścisłej konspiracji przy gotowania, związane z penetracją terenu, rozpoznaniem osoby i środowiska potencjalnej ofiary itp. Identy czne metody stosowane by ły w Persji. Wy próbowaną metodą by ło oddziały wanie na ludzkie emocje, lęki i przesądy, zaś „szkolenie, indoktry nacja od najmłodszy ch lat zmuszały same do posłuszeństwa”, a więc haszy sz, o którego stosowanie pomawiano później asasy nów, nie by ł konieczny [36]. Do wątku tego jeszcze powrócę. Podobnie jak w Persji, nizary ci Sy rii szy bko wy znaczy li sobie za cel przejęcie w niedostępny ch górskich obszarach Sy rii zamków i warowni, z który ch mogliby dokony wać akcji terrory sty czny ch, ale też przy gotowy wać zastępy prozelitów i inspirować działania propagandowe. Wkrótce po pojawieniu się w Sy rii emisariuszy nizary zmu udało się im uzy skać silne lokalne wsparcie w Sarminie, Ma’arrat an-Nu’man czy Ma’arrat al-Misrin (także: Ma’arrat Masrin), co pozwoliło asasy nom kontrolować znaczne połacie kraju na południowy zachód od Aleppo i przeniknąć w rejon gór Dżabal as-Summak. Wcześnie też udało im się zająć miasto Kafarlasa, które w pierwszy m okresie krucjat przechodzić będzie z rąk do rąk. Ośrodek ten utracili nie później niż w 1110 r. na rzecz księcia Antiochii Tankreda. W niedługim czasie po śmierci Dżanaha ad-Dauli umiera Al-Hakim „Astrolog”, a alamucka „centrala” wy znacza na jego miejsce Abu Tahira, zwanego „Złotnikiem” (ar. As-Saigh), który konty nuuje zasadnicze kierunki działalności sekty w Sy rii. Pierwszą ważną akcją sy ry jskich asasy nów, prowadzony ch przez Abu Tahira „Złotnika”, by ł napad na miasto Apamea (Afamija, Famija). Jej rządca, arabski szajch Chalaf Ibn Mula’ib, został w 1092 r. wy pędzony przez Turków seldżuckich z Himsu i szukał schronienia w Egipcie. Chalaf posiadał duży kredy t zaufania u arabskiej ludności miasta, w większości szy itów i isma’ilitów faty midzkich, którzy zwrócili się do władz kalifackich w Kairze o przy wrócenie im dawnego namiestnika. Kalifacki „diwan” Kairu upoważnił Chalafa do przejęcia Apamei i zarządzania nią w charakterze reprezentanta egipskich Faty midów. W 1096 r. Chalaf odebrał miasto Ridwanowi i przejął zarząd nad Apameą, lecz równocześnie zaczął nękać okoliczne placówki seldżuckie. Chociaż szy ita i przy puszczalnie isma’ilita faty midzki, Chalaf, by ł widocznie niechętny asasy nom, odrzucał związki z nimi i poniósł śmierć od szty letów asasy nów wy ekspediowany ch przez naczelnego misjonarza Sy rii, Abu Tahira „Złotnika”, co nastąpiło przed 26 dżumada I 499/3 lutego 1106 r. Druży nie fida’ich,

wy prawionej z Aleppo, towarzy szy ł wspomniany Abu al-Fath Sarmini, czy li pochodzący z Sarminu[37]. Po dokonaniu zbrodni i opanowaniu cy tadeli oraz miasta Abu Tahir przejął ten ośrodek pod własny nadzór, nominalnie jednak na rzecz władcy Aleppo, Ridwana. Sukces asasy nów by ł jednak nietrwały. Tankred, bohater pierwszej krucjaty, który zajął już wiele tery toriów pomiędzy Antiochią a Aleppo, przy puszczalnie kierując się prośbą ludności chrześcijańskiej, która obawiała się nizary ckich rządów, oraz wezwany przez Al-Musabbiha, sy na zgładzonego emira, najechał Apameę. Po pierwszy m, nierozstrzy gnięty m, oblężeniu przy by ł powtórnie i we wrześniu 1106 r. odebrał kapitulację tego miasta. Abu al-Fath zmarł poddany wy szukany m torturom, gdy ty mczasem jego nizary cki zwierzchnik Abu Tahir wy kupił się z niewoli i powrócił do Aleppo. Nieco później nizary ci stracili na rzecz Tankreda wspomnianą już Kafarlasę. Echa zgładzenia przez asasy nów Chalafa Ibn Mula’iba, walk Tankreda o Apameę i zemsty na Abu al-Fathu znalazły dość szerokie naświetlenie w łacińskich kronikach pierwszej krucjaty, chociaż kontekst ty ch wy darzeń jest niezby t jasny bez uwzględnienia źródeł arabskich. Można zaznaczy ć, że fakty te złoży ły się na pierwszy kontakt krzy żowców z asasy nami, jak widać konfliktowy [38].

Przenikanie do miast i pierwsze mordy

Mając na uwadze założone wcześniej cele, asasy ni rozwijali swoją działalność w Aleppo i w bliższy ch oraz dalszy ch ośrodkach sy ry jskich. Równocześnie starali się rozgry wać własną kartę rękoma sułtana Ridwana. Sy tuacja władcy Aleppo by ła napięta w obliczu „frankijskich” zakusów, ale także potencjalnego niebezpieczeństwa ze strony rządcy Mosulu, Maududa Ibn Altuntakina (Altuntigin), głównodowodzącego sił ekspedy cy jny ch w Sy rii, który z błogosławieństwem kalifa abbasy dzkiego podjął ofensy wę przeciwko krzy żowcom. Kiedy Maudud przy by ł do Aleppo w 505/1111 r., bramy miasta zostały przed nim zamknięte, a do tego aresztowano niezadowolony ch z rządów Ridwana lub chcący ch współpracować z Maududem notabli miejskich[39]. Chociaż źródła nie mówią tego wprost, nizary ci opowiedzieli się za Ridwanem, który umożliwiał im prowadzenie otwartej propagandy religijnej odbieranej tak przez sunnitów, jak i szy itów jako oczy wista herezja. Dało się odczuć niezadowolenie ludności z sojuszu władcy z herety kami-asasy nami; domagano się wy pędzenia z Aleppo Abu Tahira i jego ludzi. Według kronikarzy arabskich sy tuacja stała się napięta po nieudany m zamachu w 1111 r. na ży cie Abu Harba Isy Ibn Zajda, bogatego kupca z Azji Środkowej i zdeklarowanego przeciwnika nizary tów. Miały miejsce ataki na wy znawców nizary zmu i otwarte ich piętnowanie[40]. Lenny władca (ar. mukta) Mosulu, amir Maudud, prowadząc z różny m efektem operacje militarne przeciwko krzy żowcom, został „wmanewrowany ” przez Ridwana w akcję w obronie Aleppo przed krzy żowcami, lecz okazało się, że Seldżukida obawia się nadejścia poplecznika Wielkiego Seldżuka, sułtana Muhammada i nie zamierza wpuścić go do swej stolicy (504/1111). Podczas trzeciej wy prawy do Sy rii Maudud zdecy dował się połączy ć swoje siły z atabegiem Damaszku Zahirem ad-Dinem Tughtakinem (Tugtegin). Wódz seldżucki i gorliwy sunnita, Maudud został w połowie 1113/507 r. powitany w Damaszku wy lewnie, lecz nieszczerze przez tureckiego „brata”, Tughtakina. Pewnego jesiennego dnia, w piątek 12 rabi II 507/21 września

1113 r., Maudud wraz z gospodarzem, trzy mając się pod ramię, udał się na modlitwę do wielkiego meczetu w Damaszku[41]. Po skończonej modlitwie, znowuż w bratnim uścisku, Tughtakin i Maudud opuszczali dziedziniec meczetu, a gość podziwiał wspaniałość okoliczny ch budowli. W pewny m momencie rzucił się na Maududa jakiś człowiek i zranił go czterokrotnie nożem. Sprawca został naty chmiast rozsiekany przez gwardzistów, natomiast Maududa zaniesiono do domu Tughtakina, gdzie wkrótce skonał. Większość średniowieczny ch autorów arabskich przy pisuje sprawstwo Tughtakinowi, nie odsuwając podejrzeń także od Ridwana. Podejrzewanie oby dwu ty ch władców, chociaż nie znajduje potwierdzenia w sferze dowodów, jest uzasadnione. Tutaj powstrzy mam się od szczegółowszej analizy opisy wanej sy tuacji, lecz wiele wskazuje, że zamachu dokonał nizary cki fida’i — asasy n. Niezależnie od tego, jak by ło w rzeczy wistości, panująca opinia zbrodnię przy pisała isma’ilitom-nizary tom, asasy nom. Znanego z pronizary ckiej sy mpatii Ridwana, który pozwolił nizary tom na otwarcie w Aleppo „domu misji” (dar ad-da’wa), zastąpił jego szesnastoletni sy n Alp Arslan. Początkowo konty nuował on w stosunku do nizary tów polity kę ojca, tolerując ich obecność w Aleppo, wy najmował im twierdzę miasta Balis na szlaku Aleppo–Bagdad. Już po śmierci Ridwana sułtan Muhammad Ibn Malikszah (1105–1118) skierował list do Alp Arslana, w który m oświadczał: „Rodzic twój przeciwstawiał się mnie co do baty nitów, ty zaś, jego sy n, winieneś zabiegać, aby ich wy cięto”[42]. Zbiegło się to z inicjaty wą Sa’ida Ibn Badi, burmistrza (ra’is) Aleppo i dowódcy milicji miejskiej (ahdas)[43], który uzgodnił z panem sułtanatu Aleppo posunięcia godzące w nizary tów. W wy niku ty ch uzgodnień skazano na śmierć naczelnego misjonarza isma’ilitów-nizary tów Abu Tahira „Złotnika” i inny ch przy wódców asasy ńskich, a około dwustu ich zwolenników zabito lub uwięziono. Późniejszy dziejopis Aleppo Kamal ad-Din (1192–1262) napisał: I wrzucił [Alp Arslan] niektóry ch spośród nich do więzienia i zajął całe ich mienie. Jedny ch z nich później wy puścił, drugich zrzucił ze szczy tu twierdzy, trzecich wy rżnął. Ty lko niektóry m z nich udało się zbiec, i rozproszy li się po kraju. I uciekł da’i Ibrahim z zamku [Balis] do Szajzaru, a Husam ad-Daula (gdzie indziej: Husam ad-Din) Ibn Dumladż uniknął uwięzienia i zmarł [ze starości] w Ar-Rakce[44]. Ten ostatni przewodząc nizary tom Aleppo, by ć może okupił się Alp Arslanowi. Wcześniejszy od Kamala ad-Dina Ibn al-Kalanisi (1073–1160) utrzy muje, że niektórzy zbiedzy znaleźli schronienie w kraju Franków[45]. Naśladując rozwiązania przy jęte przez perskich nizary tów, w warunkach prowadzenia działalności konspiracy jnej i częściowo terrory sty cznej, sy ry jska gałąź sekty zmierzała do zdoby cia dla swego ruchu trwałej bazy, odpowiednika perskiego Alamutu[46]. Stawało się to koniecznością oczy wistą w świetle utraty doty chczasowego zaplecza u władcy Aleppo i w samy m ty m mieście. Zapewne już wcześniej ich uwaga została zwrócona na położone nad środkowy m Orontesem (arab. Nahr al-Asi) miasto i twierdzę Szajzar, ale teraz zawładnięcie takim ośrodkiem by łoby dla nizary tów wielką szansą stabilizacji w Sy rii Północnej. Szajzar by ł położony na drugim ważny m szlaku przecinający m Sy rię z północy na południe, w ty m wariancie z Aleppo do Himsu, Baalbeku (Balabak) i dalej aż do Damaszku[47]. Próbę zagarnięcia Szajzaru jako dogodnego ośrodka koncentracji wy znawców nizary zmu

w skali Sy rii Północnej, propagandy i kolejny ch aktów terroru poprzedziła akcja rozpoznawcza przeprowadzona przez wy znawców tej sekty i tajnej organizacji, którzy wtopili się w mieszkańców miasta[48]. By ć może też udało się im pozy skać informatorów przeby wający ch w otoczeniu Munkizy dów, jak to zdarzało się na dworach inny ch muzułmańskich książąt. Stosunkowo pełny opis ataku nizary tów (baty nitów) na Szajzar dał dziejopis Damaszku Ibn alKalanisi, umieszczając ten epizod wśród wy darzeń 507 r. od Hidżry (18 VI 1113–6 VI 1114). Ponieważ napad nizary tów nastąpił w Wielkanoc mieszczącą się w ty m roku ery islamu (lub w Wielką Sobotę) w 507 r.h., wy darzenie to można ściśle datować na 6/7 IV 1114 r. Dziejopis Damaszku podaje, że wtedy to komando baty nitów (nizary ci) w sile stu pieszy ch wojowników rekrutujący ch się z miast Afamija, Sarmin, Ma’arrat an-Numan i Ma’arrat Misrin (Masrin) napadło na twierdzę Szajzaru, gdy jej garnizon nie okazał czujności. Udało się im zająć twierdzę, przeganiając wszy stkich gotowy ch jej bronić. Nizary ci zawarli wrota prowadzące do twierdzy, przy czy m chodzić tu może o bramę wiodącą do górnego miasta, wspięli się (po sznurach?) do cy tadeli i opanowali ją wraz z wieżami. By ło to wtedy, gdy emirowie Szajzaru — Banu Munkiz — udali się obserwować przebieg uroczy stości wielkanocny ch. Ibn al-Kalanisi z zadziwiającą znajomością tematu wy jaśnia: „Napad został zaplanowany przez nich długo przedtem, a Banu Munkiz okazy wali wszelaką przy chy lność ty m ludziom, gdy zaś ci zamy ślili ich nieszczęście”[49]. Dowiadujemy się z kolei, że mieszkańcy Szajzaru przed wdarciem się nizary tów w obręb cy tadeli schronili się w wieży zewnętrznej, baszcie górnego miasta (barbakan?) i wciągnęli na powrozach kobiety poprzez okna cy tadeli, by pozostały bezpieczne. Do wieży tej przy cwałowali Munkizy dzi władający twierdzą, którzy dołączy li do obrońców i z okrzy kiem „Allah Akbar” odparli nacierający ch baty nitów, którzy by li zmuszeni schronić się w cy tadeli. Tam osaczono ich, złamano ich opór i wy rżnięto. Z końcowej części relacji dowiadujemy się o akty wnej, anty ismailickiej postawie ludności Szajzaru, która „w niezliczonej ilości ujarzmiła ich (tj. nizary tów) mieczem i pozabijała ich do ostatniego człowieka”. Ibn al-Kalanisi dodaje: „A wszy scy, którzy by li ich zapatry wań w mieście, zostali wy dani na śmierć, a [sunnici] zachowali wielką czujność, by przy padek taki już nigdy się nie powtórzy ł”. Wy biegając chronologicznie do przodu, wspomnieć można, że zainteresowanie nizary tówasasy nów Szajzarem nie ustało po 1114 r. Trudno też powiedzieć, czy kilka wzmianek o ich zakusach na ten ośrodek w dziele Usamy Ibn Munkiza, pozbawiony ch datacji, doty czy sy tuacji jednorazowej. Cy towany tu już Ibn al-Kalanisi, pisząc o wy darzeniach wkrótce po upły wie miesiąca szawwala 552/po 4 grudnia 1157 r., odnotował:

Jedna z ofiar asasy nów, wezy r Nizam al Mulk, zamordowany w 1092 r.

[Frankowie] podeszli pod miasto Szajzar, wdarli się doń siłą, zabijali, brali jeńców i grabili. Zgromadziło się tutaj mrowie ludzi al-isma’ilijji wśród [wielu] inny ch, i oni to pokonali Franków, zabili wielu z nich, i odparli ich od Szajzaru[50]. Można się domy ślać, że isma’ilici, tj. asasy ni, będąc jedną z grup walczący ch o Szajzar, nie mogli ośrodka tego przejąć na własną rękę. Nieco inny przebieg miała sy tuacja z roku 565/1170. I tak, korzy stając z katastrofalnego dla sy ry jskiej północy trzęsienia ziemi, zaatakowali oni małą załogę ry cerzy krzy żowy ch, którzy osiedli w ruinach, by kontrolować sy tuację nad środkowy m Orontesem. Nizary tom udało się załogę Franków zaskoczy ć i rozproszy ć, a następnie przejąć ruiny Szajzaru. Dopiero wy prawa silnego oddziału pod rozkazami jednego z wodzów Nur ad-Dina przy niosła ostateczne uwolnienie Szajzaru od ataków ze strony nizary tów. Zaznaczmy, że epizod ten przy pada na okres przy wództwa Sinana. Celny zary s zmian polity czny ch i rozwoju tery torialnego wczesny ch enklaw nizary ckich w Sy rii dał profesor Peter Malcolm Holt, pisząc:

Oprócz władców muzułmańskich i frankijskich istniała w owy m okresie w Sy rii jeszcze jedna siła odgry wająca ważną, acz niezby t jasną rolę — sekta asasy nów. Chaos polity czny, w jakim znajdowała się Sy ria w przededniu przy by cia krzy żowców i stan niestabilności utrzy mujący się po założeniu państw frankijskich, sprzy jały działalności propagatorskiej isma’ilitów. Za przy zwoleniem, a nawet pod patronatem Ridwana, asasy ni, jak to już wiemy, utworzy li w Aleppo swą bazę operacy jną. Wkrótce po śmierci Ridwana w 507/1113 r. asasy ni zostali wy jęci spod prawa, co jednak nie pociągnęło za sobą naty chmiastowego usunięcia ich z miasta [Aleppo — J. H.]. Następną bazą tej sekty stał się Damaszek, gdzie Tughtakin udzielił jej poparcia. Lecz i tutaj poby t asasy nów zakończy ł się ich proskry pcją, co nastąpiło po śmierci ich protektora Tughtakina w 522/1128 r. W Sy rii następca Tughtakina, Buri, założy ciel dy nastii Bury dów, już w drugim roku swego panowania doprowadził do masowej zagłady asasy nów. Wtedy asasy ni sy ry jscy, idąc za przy kładem swy ch perskich pobraty mców, przenieśli swe siedziby w odległe i trudno dostępne warownie górskie. Większość ty ch twierdz znajdowała się w górach Dżabal Bahra (obecnie Dżabal Ansarijja) w przy brzeżny m pasmie na północy Sy rii[51].

Włodarze zamków

W trzeciej fazie zabiegów nizary tów o nowe umocnione ośrodki w Sy rii, wy muszonej m.in. utratą Banijasu, a więc w latach 1132–1151, skierowali się oni na zamki i twierdze położone w Dżabal Bahra (dziś Dżabal Ansarijja — Góry Nusajry tów), usy tuowane pomiędzy miastami Hama od wschodu a nadmorskimi Try polisem i Latakią od zachodu. Między 1130 a 1132 r. górale z Kadmusu (przy puszczalnie nusajry ci) przejęli to miejsce okupowane przez Franków zaledwie od 1129 r. Przeszło ono od nich na seniora Al-Kahf, Sajf ad-Dina Ibn Amruna. Ten uznał, że nie zdoła się tam utrzy mać, i gdy ty lko misjonarz ismailicki Abu al-Fath znalazł miejsce mogące zrekompensować asasy nom utratę Banijasu, w 527 r.h./1132–33 sprzedał mu Kadmus. By ła to pierwsza forteca asasy nów w Dżabal Bahra[52]. Benjamin z Tudeli, który ok. 1167 r. przemierzy ł tery toria Sy rii, zapisał w swoim Itinerarium (Massaoth), że główną siedzibą „haszy szy stów” (hebr. Hasziszin), wy znawców jakiegoś „Starca Góry ”, jest właśnie twierdza Kadmus[53]. Zasadniczo, na wczesny m etapie opanowy wania twierdz i warowny ch punktów w Dżabal Bahra trzy zwłaszcza miały znaczenie podstawowe, tj. Kadmus, Al-Kahf i Masjaf (dziś m. Masjad, niekiedy Misjaf). Po opanowaniu Kadmusu nizary ci-asasy ni weszli w posiadanie twierdzy Al-Kahf (grota), kiedy to jeden z sy nów Sajf ad-Dina Ibn Amruna, Musa, skłócony z braćmi (lub kuzy nami?) o dziedziczenie po ojcu zabity m w 1135 r., wy dał Al-Kahf asasy nom, co nastąpiło przed 1139 r.[54]. W ramadanie 535/kwiecień–maj 1141 r. do posiadłości sekty dołączy ła forteca Masjaf (także Misjaf, Masjas, Masjad); asasy ni, przechy trzy wszy Sunkura, dowódcę tego punktu w służbie Munkizy dów z Szajzaru, wtargnęli do zamku i zabili go. Z tą chwilą Masjaf, posiadający, jak wy kazały badania archeologiczne, rodzaj podgrodzia (zalążek przy szłego miasta), stał się ważny m ośrodkiem dla obranej przez asasy nów takty ki przewodzenia wspólnocie i organizacji działalności misy jnej[55]. Modus działania nizary tów–asasy nów oddaje casus twierdzy Al-

Charba (także: Al-Chariba), która by ła lennem emira Hamy Salaha ad-Dina Muhammada Ibn Ajjuba al-Jaghisjani. Jej dość dokładny opis daje cy towany tu Usama Ibn Munkiz: By ła to twierdza niedostępna na stromej, urwistej ze wszy stkich stron skale. Wchodziło się do niej po drewnianej drabinie, a po wejściu zabierano drabinę i do twierdzy nie by ło żadnego dostępu. W twierdzy, poza rządcą, nie by ło nikogo oprócz jego sy na, jego sługi i strażnika[56]. Usama podaje, że strażnik ten miał przy jaciela imieniem Al-Mardżi, który odwiedzał go w różny ch swoich sprawach, i Munkizy da mówi następnie: „On to zmówił się z isma’ilitami, którzy zawarli z nim pewien układ, obiecując mu pieniądze i posiadłość w zamian za poddanie im twierdzy ”[57]. Zdradziecki znajomy strażnika, uzy skawszy zezwolenie na wejście do twierdzy, zabił tegoż niespodziewanie, następnie udał się do zarządzającego twierdzą hadżiba Isy i również go zabił. Tak samo postąpił z jego sy nem i przekazał twierdzę nizary tom. Warowny ten punkt przez następne lata stanowił liczący się ośrodek penetracji sekty w regionie. Nie jest jednak pewne, czy sy tuacja tak plasty cznie opisana w głośny m dziele Usamy Ibn Munkiza doty czy Al-Chariby, ponieważ termin ten nie jest w unikatowy m rękopisie służący m wy dawcom (H. Derenbourg, Ph. K. Hitti) wokalizowany. C. Cahen, a przed nim R. Dussaud zastrzegają się, że mogą tu w grę wchodzić różne odczy tania tej nazwy, a co za ty m idzie, nieco innego przebiegu wy darzeń związany ch z zajęciem właściwej Al-Chariby [58]. C. Cahen próbował jednak połączy ć w formie hipotezy związek pomiędzy informacją Usamy a przekazami inny ch autorów arabskich na temat zajęcia Chariby. Ustalił on, że w 531 r.h./ X 1136–X 1137 garstka asasy nów wy parła mały garnizon frankijski z Al-Chariby. Namiestnik Hamy z ramienia Imada ad-Dina Zanki, Salah ad-Din al-Jaghisjani (także: Al-Jaghisijani) doprowadził do przejściowego usunięcia stamtąd nizary ckiej obsady zamku. Jednakże mieli oni punkt ten odzy skać w sposób opisany przez Usamę, a więc w wy niku podstępu. Wkrótce też w skład naby tków sekty weszła położona na północ od Al-Kadmus twierdza Al-Manika, a później leżąca pomiędzy nimi Al-Ullajka, ostatecznie „wy dzierżawiona” od szpitalników. Szams ad-Din Muhammad ad-Dimaszki (zm. 1327 r.) w swojej Kosmografii wy licza twierdze należące do isma’ilitów w następujący m porządku: Al-Chawabi, Al-Kahf, w której jest jaskinia, gdzie chronił się i stąd wy ruszał Raszid adDin [Sinan], i gdzie jak się opowiada został pochowany, lub jak powiadają niektórzy, ty lko znikał i znowu się pojawiał. Dalej zamek Al-Kadmus, gdzie w miesiącach tammuz i ab gromada węży pojawiała się w pewnej gorącej łaźni. Zamek Al-Ullajka, zamek AlMajnaka [Manika], zamek Ar-Rusafa położone są na grzbiecie (górskim), skłaniający m się w stronę Damaszku[59]. Dalej wy mienia zamki: Abu Kubajs i Masjaf, chociaż z ty m pierwszy m nie można łączy ć poby tu isma’iltów, natomiast mówiąc o twierdzy Masjaf pisze: „Ta ostatnia jest fortecą isma’ilitów górującą nad ty mi wszy stkimi, z której posy łają oni fida’ich do wszy stkich krajów, ażeby zabijali królów i ludzi znaczący ch”[60]. Kluczowe górskie ośrodki sy ry jskich asasy nów

posiadały mniejsze warowne punkty je wspierające. Tego rodzaju zamkiem by ła forteca AlKahir, położona w niewielkiej odległości na północny zachód od Masjafu i związana z kwaterą główną górskim pasmem umożliwiający m przemieszczanie się pomiędzy twierdzami. Wszy stkie te warowne punkty asasy ni zatrzy mają aż do likwidacji polity cznego znaczenia w wy niku militarny ch i dy plomaty czny ch działań sułtana Bajbarsa, a więc do lat 1271–1273.

Twierdza Kahf

Przy wódcy sy ry jskich nizary tów jako „delegaci” Alamutu by li w większości Persami. Zaliczał się do nich Bahram, następca Abu Tahira „Złotnika”, straconego w 507/1113–1114 r. w wy niku anty ismailickiej reakcji w Aleppo. Podobnie jak jego poprzednicy Bahram by ł Persem, siostrzeńcem Al-Asadabadiego, wy sokiego urzędnika perskiego, który został stracony jako nizary ta w Bagdadzie w 494/1101 r. na rozkaz sułtana seldżuckiego Barkijaruka. Uchodząc przed represjami, Bahram zbiegł z Iraku do Sy rii, gdzie podjął się działalności misy jnej jako da’i. Wkrótce po masakrze nizary tów w Aleppo, Bahram, obecnie naczelny da’i, przeniósł ośrodek działalności da’wy do południowej Sy rii, co wiązało się z restry kcjami zarządzony mi w Aleppo przez Nur ad-Daulę Balaka[61]. Niezastąpiony dziejopis Aleppo Kamal ad-Din zapisał: W środę, 26 zu al-kada (518/4 sty cznia 1124 r.) Balak zjawił się w Sy rii, schwy tał delegata [mistrza] Bahrama, naczelnego misjonarza baty nitów Halabu, i nakazał wy gnać ich z Halabu; wy przedawali oni swój majątek i wszelkie dobra, i odchodzili stąd[62]. Działając w sy tuacji narastającego zagrożenia ze strony władz i ludności, Bahram, jak pisze współczesny mu Ibn al-Kalanisi:

[…] ży ł w skrajny m ukry ciu i tajemniczości, stale się przebierał, aby móc się przenosić z twierdzy do twierdzy i z miasta do miasta, nie będąc rozpoznany m, aż pojawił się w Damaszku, stosownie do porozumienia, które Nadżm ad-Din Ilghazi, sy n Artuka, zawarł z amirem Zahir ad-Dinem Atabakiem, i do listu zawierającego mocne referencje na jego rzecz. Został przy jęty z szacunkiem z racji ostrożności przed jego szkodnictwem i przed ty m, co stanowiło jego sektę[63]. Z Damaszku rozesłał swoich emisariuszy do okoliczny ch miejscowości, ażeby pozy skiwali nowy ch wy znawców. Sprzy mierzeńcem jego stał się wezy r władcy Damaszku Abu Ali Tahir Ibn Sad al-Mazdakani, który „gdy by nawet nie podzielał jego my ślenia, to i tak sekundował mu w narzucaniu jego przewrotny ch zamiarów i w spełnianiu jego tajemny ch planów”[64]. Z rekomendacji wezy ra Al-Mazdakaniego uzy skał audiencję u Tughtakina, którego poprosił o warowny punkt dający schronienie jemu i jego ludziom, spełniający zadania obronne. Tughtakin zdecy dował się przekazać Bahramowi w zu al-kada 520/listopad–grudzień 1126 r. fortecę Banijasu, miasta położonego blisko źródeł Jordanu[65]. Strona muzułmańska uznała by ć może, że punkt ten miałby osłaniać południową granicę „królestwa” Damaszku przed Frankami. Banijas jako twierdza i miasto urosły przejściowo do rangi głównego ośrodka operacy jnego asasy nów w południowej Sy rii. Ibn al-Kalanisi podaje: „Gdy Bahram wziął Banijas, zaczął go forty fikować i naprawiać uszkodzone oraz zniszczone mury ”, równocześnie rozwinął zbrojną i propagandową działalność na okoliczny ch ziemiach. Z Banijasu Bahram i jego zwolennicy dokony wali częsty ch wy padów i zdołali opanować okoliczne miejscowości. Bahram zakładał, że zdoła opanować Wadi at-Tajm, zamieszkane przez mieszaną ludność druzy jską, ismailicką, może też nusajry cką i inny ch „odstępców”, czy li że będzie ono terenem dogodny m dla ekspansji asasy nów. Jednakże błędem z jego strony by ł napad na jednego z beduińskich szajchów tego obszaru, Baraka Ibn Dżandala, schwy tanego w wy niku podstępu i straconego przez zwolenników Bahrama. Wkrótce potem Bahram i jego akolici zaczęli opanowy wać Wadi at-Tajm i okoliczny rejon Hasbajji, jednakże napotkali oni tam na zdecy dowany opór Dahhaka Ibn Dżandala, brata zabitego ra’isa (w znaczeniu starosty ). W ty m przy padku asasy ni nie mogli liczy ć na pobłażliwość ze strony beduińskiego przy wódcy. Jednakże perspekty wa upadku wpły wów sekty na sy ry jskim południu, a zwłaszcza w samy m Damaszku, zary sowała się wraz z naturalną śmiercią Bury dy Tughtakina (1128), fawory zującego wezy ra Al-Mazdakaniego, protektora sekty. Sy n i następca Tughtakina, Szams al-Muluk Isma’il, uległ wpły wom przeciwników wezy ra ojca, a równocześnie osobistości zbulwersowany ch wpły wami asasy nów na dworze i wśród ludności stolicy emiratu Bury dów. Inicjaty wa zmiany tego stanu rzeczy wy szła od zwierzchnika miasta (ra’is) AlMuffaridża Ibn al-Hasana Ibn as-Sufiego, osobistego wroga wezy ra i duchowego przeciwnika isma’ilitów. Dy gnitarz ten oraz podzielający jego punkt widzenia wojskowy namiestnik Damaszku, Jusuf Ibn Fajruz, przekonali nowego władcę o konieczności wy eliminowania Al-Mazdakaniego i położenia kresu wpły wom asasy nów w emiracie i w samej stolicy. W środę 17 ramadana 523/4 września 1129 r. na ranny m posłuchaniu wezy r został zgładzony z rozkazu nowego władcy, a jego głowę odcięto i wy stawiono na widok publiczny. Oddziały straży miejskiej i gawiedzi rzuciły się na asasy nów i ludzi podejrzewany ch o sprzy janie sekcie, mordując i łupiąc ich domostwa. Według dziejopisa współczesnego wy darzeniom: „Przez następny ranek dzielnice

i ulice miasta zostały oczy szczone z baty nitów, a psy ujadały i spierały się nad ich członkami i zwłokami”[66]. Liczbę asasy nów zabity ch w ty m pogromie Ibn al-Asir szacuje na sześć ty sięcy, anonimowy autor Bustanu na dwadzieścia ty sięcy, zaś Sibt Ibn Dżauzi na dziesięć ty sięcy [67]. Isma’il al-Adżami, widząc, że jego pozy cja jest nie do utrzy mania, wy dał Banijas Frankom i zbiegł na tery torium frankijskie. Zdaniem arabskich kronikarzy „dotknęły go tutaj pogarda i poniżenie”, niebawem też zmarł (grudzień 1130 r.). By ć może rację ma Ibn al-Asir utrzy mujący, że przy czy ną upadku wezy ra i rzezi asasy nów by ł zamy sł wy dania przez nich Frankom Damaszku, ośrodka o kluczowy m znaczeniu, w zamian za przejęcie przez sektę Ty ru. Po Bahramie, który zginął w Wadi at-Tajm w 523/1128–1129, osaczony przez miejscowego emira, mszczącego śmierć brata, nastąpił w Damaszku utrwalony na kartach Historii Ibn al-Asira, Abu al-Wafa, zaś w Banijasie Isma’il al-Adżami (zm. 524/1130 r.). Ibn al-Asir pisze o postawieniu na czele damasceńskiej da’wy asasy nów „w miejsce Bahrama człowieka o imieniu Abu alWafa”, zaś jego pozy cja zdaniem tegoż kronikarza rosła z dnia na dzień, a zwolenników przy by wało. Poszedł do ludzi z Damaszku i pozy skał wielu spośród mieszkający ch tam muzułmanów, a władza jego nad nimi by ła większa niż ich pana Tadż al-Muluka[68]. Sy tuacja ta uległa zmianie wraz z upadkiem rzecznika asasy nów u władcy, wezy ra AlMazdakaniego, i dokonaniem na nich pogromu. W nawiązaniu do ty ch wy darzeń pozostaje fragment Kroniki Wilhelma z Ty ru, kanclerza Królestwa Jerozolimy (od 1174), następnie zaś arcy biskupa Ty ru (od 1175), w który m wspomniany jest „pewien urzędnik asasy nów zwany Emir Ali”, który zrezy gnował ze wspomnianego miasta Paneas (Banijas), przekazując je Frankom. Tutaj po raz pierwszy w dziele Wilhelma pojawia się termin „assissini”, przy czy m dziejopis powiada, że „lud ten jest dla chrześcijan i narodów inny ch wy znań, a ogromnie dla książąt, podejrzany bardzo i słusznie budzący przerażenie”[69]. Dodaje też, że do wątku tego powróci w inny m miejscu. Przy wódca znany jako Abu al-Wafa już później się nie pojawia, nie ma natomiast podstaw, ażeby łączy ć go z hersztem komanda asasy nów walczący ch po stronie Rajmunda z Antiochii pod Inab w 1149 r. Nizary ci Sy rii po przejściu na tery torium chrześcijan Isma’ila „Persa” i by ć może upadku Abu al-Wafy utracili na jakiś czas swoją dy namikę organizacy jną i propagandową. Piątego dżumada II 525/7 maja 1131 r. dwaj asasy ni-nizary ci nadesłani z perskiego Chorasanu przez centralę w Alamucie dokonali zamachu na Bury dę Tadż al-Muluka Isma’ila, sprawcę ich wcześniejszego pogromu w Damaszku. Można przy jąć, że do Sy rii zostali skierowani naty chmiast po pogromie, wiadomo zaś, że udając wolontariuszy, zaciągnęli się do gwardii władcy Damaszku i w stosownej chwili rzucili się na niego, zadając dwie rany, gdy udawał się z łaźni do swy ch komnat w cy tadeli. Zostali naty chmiast uśmierceni przez mameluków. Jedna z ran się zagoiła, natomiast w drugiej rozwinął się przewlekły stan zapalny, którego następstwem będzie po długiej chorobie śmierć Tadż al-Muluka 21 radżaba 526/7 czerwca 1132 r.[70]. Przy wódcą, który zreorganizował sy ry jską „misję” (da’wa), by ł Abu al-Fath (nie należy łączy ć go z wcześniejszy m Abu al-Fathem as-Sarmini), który zapoczątkował sy stematy czną penetrację w Dżabal Bahra, przejmując w posiadanie w 527/1132–1133 r. twierdzę Al-Kadmus.

Nieznane są dalsze losy Abu al-Fatha, nie wiemy też, czy pomiędzy nim a ostatnim przed Sinanem przy wódcą nizary tów Sy rii, Abu Muhammadem, by li jeszcze jacy ś inni „mistrzowie krajowi”, choć niewy kluczone, że poprzednikiem Abu Muhammada by ł wspomniany wy żej dowódca konty ngentu asasy nów, Kurd Ali Ibn Wafa. Do przy by cia Sinana wspólnota sy ry jska umocniła swoje pozy cje w Dżabal Bahra. Sekcie przewodził już wówczas by ć może wspomniany Abu Muhammad. Niewy kluczone więc, że dziełem jego by ło zgładzenie szajcha Wadi at-Tajm, Dahhaka Ibn Dżandala, w odwecie za „misjonarza” (da’i) Bahrama. Zamachu na Dahhaka asasy ni dokonali w 544/1149–1150 r. Drugim, nieco późniejszy m wy czy nem fida’ich, miało by ć zgładzenie u wrót Try polisu w 1152 r. hrabiego Rajmunda II, uważanego na ogół za pierwszą znaną ofiarę sekty z obozu krzy żowców, przy czy m moty wy tej zbrodni nigdy nie zostały wy jaśnione. Okoliczności poprzedzające epilog przy wództwa Abu Muhammada oraz sukcesji po nim pozostają niejasne. Pewne światło na sy tuację nizary ckiej wspólnoty w Sy rii rzuca wy powiedź samego Sinana, przy taczana przez Kamal ad-Dina w jego Słowniku biograficznym sławnych mężów Aleppo. Można założy ć, że w przy padku ustanowienia następcy Abu Muhammada, po jego śmierci (1162 lub 1163?), osobistości z otoczenia zmarłego przy wódcy, nie czekając na stanowisko Alamutu, wy sunęły własnego kandy data Chwadżę Alego Ibn Masuda. Śmiały ten krok da się może tłumaczy ć jakimś zamieszaniem związany m ze śmiercią „wielkiego mistrza” Muhammada Ibn Kiji Buzurgummida (rabi I 557/marzec 1162). Osoba nowego przy wódcy nie znalazła jednak akceptacji u części liderów sekty w Sy rii, który m przewodził da’i Al-Fahd Ibn alHajtijja. Przy pomocy niejakiego Abu Mansura doprowadził on do zgładzenia Chwadży Alego, gdy ten opuszczał łaźnię. By ć może instrukcja nadesłana przez zwierzchnika z Alamutu, ty m razem już Hasana II Ibn Muhammada, widzącego w roli lidera w Sy rii Sinana, sprawę rozstrzy gnęła. Abu Mansur, by ć może bezpośredni zabójca Chwadży Alego, został stracony, zaś Al-Fahda oszczędzono, choć zdaje się nie na długo; że prędzej czy później stracił on ży cie, wskazy wać może jedna z anegdot o Sinanie, która mówi, że kolejny, ty m razem legalny przy wódca, tj. Sinan, napotkawszy węża, rozpoznał w nim Al-Fahda Ibn al-Hajtijję, każąc swoim towarzy szom go nie zabijać. Kiedy zapy tano go, dlaczego chce węża ocalić, powiedział: „Ty m wężem jest Al-Fahd; odby wa karę za swoje grzechy. Nie uwalniajcie go z jego obecnego stanu”. Do wątków ty ch powrócę jeszcze w kontekście przejęcia przewodnictwa w Sy rii przez Raszida ad-Dina Sinana. Krzy żowcy, opanowując nieznane sobie rejony wschodniego świata, zetknęli się z mozaiką ludów, które sprowadzali do trzech grup, tj. Saracenów, a więc wszy stkich wy znawców islamu, chrześcijan wschodnich, na ogół klasy fikowany ch jako schizmaty ków, i reliktów ludności wy znającej judaizm, i dawne pogańskie kulty, obecne zwłaszcza w miastach Palesty ny. Pierwsze, źródłowo poświadczone zetknięcie asasy nów-nizary tów z krzy żowcami na terenie Ziemi Świętej nastąpiło w 1106 r. i jak już powiedziano, trafiło na karty kronik arabskich, ale też łacińskich. W przy padku ty ch drugich relacja doty cząca tego epizodu znalazła się w dziele kronikarza pierwszej krucjaty Alberta z Akwizgranu. Od Alberta dowiadujemy się, że Apamea po utracie swego pana, zgładzonego przez nikczemnego Bothera (Abu Tahir), znalazła się w rękach zabójcy, który działał w porozumieniu z jakimś Brodoanem (Ridwan). Dwaj sy nowie zabitego (źródła arabskie wy mieniają ty lko jednego z nich) zwracają się o pomoc do Tankreda, który

podejmuje walkę o miasto, ale widząc przewagę Saracenów — Arabów i Turków, odstępuje. Po jakimś czasie Tankred uderzy ł na Apameę, a ponieważ Botherowi nie nadeszli z pomocą inni, zaś ludność miasta by ła mu nieprzy chy lna, oddał się w ręce Tankreda. Ten, już jako władca Apamei, zgodził się, by sy n zgładzonego wcześniej władcy pomścił śmierć ojca. Zabito sprawców zbrodni, w ty m kompana owego Bothera. Albert z Akwizgranu nie mówi, kim by ł sprawca zabójstwa władcy Apamei nazy wany Botherem, który na krótki czas wraz ze swy mi zwolennikami opanował miasto. Krucjatowy kronikarz pisze później o zwy cięstwie Tankreda i poddaniu miasta swej władzy. Ty le wnosi perspekty wa źródła łacińskiego, która podlega uściśleniom w konfrontacji z przekazami arabskimi. Dziejopis pierwszej krucjaty nie odróżnia jeszcze asasy nów od inny ch „Saracenów”. Nie jest on też pod wrażeniem ich złowrogiej potęgi, jednakże jego przekaz pozwala z grubsza odtworzy ć bieg wy darzeń, który ch główny mi bohaterami są Abu Tahir i zwolennicy tego lidera, tj. nizary ci-asasy ni. Jak pisze Farhad Daftary : „By ło to prawdopodobnie pierwsze zetknięcie pomiędzy nizary tami a krzy żowcami w Sy rii”.

Twierdza Khawabi

Asasy ni, mała wy izolowana grupa „saraceńska”, przy puszczalnie poczy ty wana w ty m czasie przez Franków za jedno z arabskich plemion, nie mogła stanowić poważnego przeciwnika ani partnera dla legendarnego wodza pierwszej krucjaty. Tankred (zm. 1112 r.), choć formalnie regent Antiochii, pod nieobecność jej władcy Boemunda I (Bohemond), przejściowo także Edessy, ty tularny książę Galilei, by ł najznaczniejszy m łacińskim panem feudalny m w północnej Sy rii. Aż do śmierci prowadził na własną rękę nieustanne zmagania z Turkami i Bizanty ńczy kami, nie unikał też konfliktów we własny m obozie. Nie można więc powiedzieć o nim, że by ł

rzecznikiem oficjalnej polity ki jerozolimskiego królestwa. Ismailickich asasy nów na sty ku z krzy żowcami dostrzegamy w polity ce emiratu Damaszku dekadę później, w czasach Tughtakina i jego następcy. Jak już powiedziano, ten pierwszy nadał wodzowi nizary tów Bahramowi miasto Banijas wraz z twierdzą, który to ośrodek asasy ni dzierży li w latach 1126–1129. Ibn al-Asir, chociaż jego świadectwo jest kwestionowane przez część badaczy, podaje, że asasy ni zostali w 522/1128 r. włączeni do gry z krzy żowcami, który m mieli pomóc opanować Damaszek. Ty tułem rekompensaty za tę „przy sługę” sekta otrzy mać miała od Franków miasto Ty r. Po pogromie asasy nów w Damaszku (zob. wy żej) ich naczelny da’i Isma’il al-Adżami przekazał Banijas krzy żowcom, a sam zbiegł na podległe im ziemie. Ibn al-Asir pisze o ty m: Kiedy w Damaszku rozprawiono się z isma’ilitami, Isma’il, rządca (wali) Banijasu wy straszy ł się, że ludzie wy stąpią przeciwko niemu i ty m, którzy by li wraz z nim, i ich pozabijają. Wy słał więc do Franków wiadomość i wy raził gotowość przekazania im Banijasu, jak też przeniesienia się do ich krainy, a oni na to przy stali. Przeto wy dał im zamek i przeprowadził się ze swoimi towarzy szami do ich krainy, ale tam doznał gwałtu, pogardy i poniżenia, i zmarł na początku roku 524 [po 15 grudnia 1129]. Jak wy nika z kronik zachodnich, król Baldwin II (panował 1118–1131) przejął Banijas w początkach listopada 1129 r., zaś w safarze 527/grudniu 1132 r. ośrodek ten zostaje zdoby ty na Frankach przez emira Damaszku Szams al-Muluka Isma’ila, by po dwóch latach na dłuższy okres powrócić pod panowanie krzy ża. Mówiono już o ty m, że około 1132 r. zainteresowanie sekty kieruje się w stronę nieprzy stępny ch warowny ch punktów w Dżabal Bahra. Nizary ci kilka z nich opanowują, a ich polity ka polega ogólnie na lawirowaniu pomiędzy Zankidami — Imad ad-Dinem, po nim zaś Nur ad-Dinem — a krzy żowcami. Konty ngent asasy nów przejdzie na stronę księcia Antiochii Rajmunda z Poitiers w walkach pod Antiochią z 1149 r., prowadzony ch w końcowej fazie przez seniora Antiochii z zadaniem odbicia twierdzy Inab, strzegącej szlaku wiodącego do stolicy księstwa. Informacja autorów arabskich o przebiegu wy darzeń, w które wpisują się asasy ni, dopełnia świadectwo Michała Sy ry jczy ka (zm. 1199 r.), jakobickiego patriarchy Antiochii. Podaje on, że w wojsku Rajmunda znalazł się „Arab-ismailita”, który odłączy ł się od Nur adDina. On i jego oddział bardzo pomogli Frankom: pokonali Turków, którzy uciekli zdziesiątkowani i pozbawieni zdoby czy. Niedługi czas potem, pisze Michał Sy ry jczy k, Rajmund przy puścił ofensy wę przeciwko wojskom muzułmańskim, co w ocenie jego sprzy mierzeńca „Arabaisma’ility ” nie miało szans wobec przy tłaczającej przewagi wojsk islamu, radził jedy nie Rajmundowi ograniczy ć się do obrony własnego dominium. Ten jednak rady nie posłuchał i zebrawszy siły zdecy dowanie ustępujące oddziałom muzułmańskim, zaplanował atak na siły przeciwnika. Nocą, przed rozstrzy gającą bitwą, isma’ilita, mający jak widać dobre rozeznanie w sy tuacji, podszedł do Rajmunda i według jakobickiego kronikarza powiedział mu: Nie posłuchałeś mnie i my zginiemy. A teraz uważaj: uciekaj, zwiewaj! Możliwe, że niektórzy z nas się wy mkną, niektóry m to się nie uda, bo jesteśmy otoczeni przez wielkie

wojsko. Jeśli pozostaniemy tutaj aż do rana, oni zniosą nas całkowicie. Ta ocena sy tuacji, pochodząca od dowódcy konty ngentu asasy nów, znanego ze źródeł arabskich jako Kurd Ali Ibn Wafa, okazała się trafna[71]. Ażeby uchwy cić słabe kontury relacji pomiędzy krzy żowcami a nizary tami, trzeba zatrzy mać się na chwilę przy wy darzeniu, które zostało odtworzone współcześnie przez Wilhelma z Ty ru. Pisze on w swej Kronice, nie podając dokładniejszej daty, o zgładzeniu przez asasy nów (Assissinorum) hrabiego Try polisu Rajmunda II (w latach 1137–1152). Informacja podstawowa została tu ograniczona do stwierdzenia, iż Gdy więc zawrócono do wrót miejskich, nie przeczuwając żadnego nieszczęścia, na wejściu do bramy między murem i przedmurzem [przy gródek] od miecza asasy nów doznał żałosnej zguby [72]. Dalej Wilhelm zapisał, że wraz z seniorem Try polisu śmierć poniósł towarzy szący mu „oddany ry cerz i szlachetny pan”, Radulf de Merle, i ktoś jeszcze; obaj podjęli się osłaniać hrabiego. Ta zdawkowa informacja legła u podstaw wszy stkich późniejszy ch przekazów, niekiedy z wtrętami z fantazji. Kronikarz i hierarcha zaraz potem podaje, że w zamku Try polisu przeby wał król Baldwin III (panował 1143–1163), który o niczy m nie wiedząc, grał w kości. Na wieść o zamachu w mieście wszczęto alarm i przy stąpiono do pogromu obcokrajowców oraz osób o wschodniej prezencji, pragnąc pomścić śmierć swego seniora. Z wcześniejszej narracji Kroniki Wilhelma wiadomo, że Rajmund II odprowadzał poza miejskie mury (zapewne na trakt południowy ) goszczącą wcześniej królową wdowę, matkę aktualnego króla Melisandę, oraz własną małżonkę Hodiernę, udające się do Jerozolimy. Co dziwne, napastnicy nie zaatakowali hrabiego i jego towarzy szy w drodze powrotnej przed miastem, lecz dopiero podczas wjazdu w przestrzeń murów miejskich. Śladów tej zbrodni nie ma w źródłach arabskich. Powszechnie przy jmuje się, że konsekwencją zbrodni na Rajmundzie II by ło narzucenie przez templariuszy try butu asasy nom, co nastąpiło jednak, moim zdaniem, nie od razu[73]. W każdy m razie przed 1173 r. templariusze rokrocznie pobierali od isma’ilitównizary tów try but w wy sokości dwóch ty sięcy bizantów, którego uchy lenie Sinan usiłował wy egzekwować, wchodząc w sojusz z królem jerozolimskim Amalry kiem I (panował 1163– 1174), o czy m niżej. Wątek ten Wilhelm podejmuje, pisząc o poselstwie asasy nów na dworze jerozolimskim w 1173 r., a nie w kontekście zabójstwa Rajmunda II w 1152 r. Warunek (articulus) taki zakon narzucił asasy nom, gdy ż ry cerze zakonni mieli zamki graniczące z ich ziemiami, konstatuje Wilhelm z Ty ru. Naby tki poczy nione przez asasy nów w zachodniej strefie Dżabal Bahra by ły bacznie obserwowane przez templariuszy od chwili, gdy w wy niku nadań regentki hrabstwa Hodierny i jej sy na Rajmunda III fakty czny m dominium zakonu stała się Tortosa, od południa zaś osaczały nizary tów Chastel-Blanc (Safitha, Safisa) i nizinna forpoczta ry cerzy Świąty ni, Araima. Jak wspomniano, równocześnie z templariuszami na południowej i zachodniej granicy „zamków misji” pojawiają się szpitalnicy. Na Sinana i jego następców spadną w pierwszej kolejności finansowe następstwa obecności dwóch ty ch zakonów ry cerskich.

Rozdział trzeci

Raszid ad-Din Sinan — konsolidacja i integracja

Darmowe eBooki: www.eBook4me.pl

Początki kariery

Sy ry jska gałąź nizary tów-asasy nów utrwaliła swoją pozy cję i nabrała ponurego rozgłosu za sprawą Raszida ad-Dina Sinana Ibn Salmana (lub Sulajmana) Ibn Muhammada Abu al-Hasana al-Basri, który krzy żowcom zawdzięczał nieznany jego sekcie epitet Starca z Gór, by ć może o arabskiej ety mologizacji ludowej „Szajch al-Dżabal” (Władca Gór, Starzec z Gór), jak mogła go określać okoliczna ludność[74]. Średniowieczne przekazy arabskie podają zgodnie jego nisbę jako: Al-Basri, a więc wy wodzący się z południowoirackiej Al-Basry. Dziejopis Aleppo Kamal ad-Din (1192–1262), a niezależnie od niego Jakut Ibn Abd Allah al-Hamawi ar-Rumi (ok. 1179– 1229), uczony -ency klopedy sta i podróżnik, uściślają miejsce urodzenia Sinana jako położoną w pobliżu Basry wioskę Akr as-Sudan[75]. Jakut podaje, że rejon ten znany by ł jako Asz-Szurta i rozciągał się pomiędzy miastami Wasitem a Al-Basrą. Przestrzeń na zachód od ty ch miast wy pełniały rozległe rozlewiska, wielkie bagna, zwane Al-Bata’ih (lm. Al-Batiha, dosł. Laguna), mogące w niektóry ch punktach służy ć za miejsce azy lu. Już w pierwszy ch wiekach islamu tery toria na południe od Al-Kufy dawały schronienie różnego rodzaju „odszczepieńcom” od muzułmańskiej ortodoksji, jak też wy znawcom wierzeń przedmuzułmańskich. Do ty ch pierwszy ch zaliczali się m.in. skrajni chary dży ci-azrakici, szy iccy ekstremiści kajsanicirawandy ci, karmaci, isma’ilici „właściwi”, nusajry ci. Kulty przedmuzułmańskie znalazły identy fikację w religii mandejczy ków prakty kujący ch chrzest, będący źródłem oczy szczenia. Istotną rolę odgry wał w tej części Iraku Arabskiego oportunisty czny w zasadzie wobec władzy kalifackiej chrześcijański Kościół nestoriański. Bliskość centralny ch miejsc kultu szy ickiego — An-Nadżafu, gdzie jest grób Alego, i Karbali, z grobem Al-Husajna, sprawiła, że irackie południe zdominowała szy icka społeczność uznająca

dwunastu imamów (imamici właściwi). Stąd część autorów średniowieczny ch, jak też większość badaczy nam współczesny ch, przy jęła, że Raszid ad-Din Sinan wy wodził się ze środowiska szy itów dwunastu imamów. Charaktery zując południowoiracką strefę Asz-Szurtę, Jakut ar-Rumi podaje, iż jest to duży rejon na prawo od Wasitu, między Wasitem a Al-Basrą, zaś wszy scy ludzie zasiedlający okolice Al-Basry wy znają poglądy ishakitów-nusajry tów (ishakijjanusajrijja), a są oni ludźmi błędu i jedny m z nich by ł Sinan, misjonarz (da’i) ismailicki, pochodzący z wioski Akr as-Sudan. Według Jakuta, Sinan wy wodził się więc, zanim został isma’ilitą-nizary tą, ze środowiska nusajry tów, a nie imamitów[76]. Wy jaśniałoby to po części uznanie przez niego pewny ch wy obrażeń właściwy ch nusajry tom, jak wiara w transmigrację dusz ludzkich (hulul). Muhammad asz-Szachrastani (zm. 1153 r.) badający różnice doktry nalne pomiędzy różny mi odłamami szy izmu nadmienia: nusajry ci bardziej obstają przy uznaniu pierwiastka bożego, a ishakici skłaniają się bardziej do uznania [w imamie] współudziału w proroctwie; wy stępują u nich też rozliczne inne rozbieżności. Według Asz-Szahrastaniego założy cielem ishakitów by ł Ishak Ibn Muhammad an-Naha’i, noszący przezwisko Al-Ahmar (Czerwony ), „nawracający ” w Al-Mada’inie pod koniec III w.h./IX w. Według ishakitów to Ali posłał Mahometa do ludzi z boży m posłannictwem. Melanż rozmaity ch wy obrażeń i koncepcji religijny ch nie pozostał bez wpły wu na młodego Sinana, który zapewne jeszcze w bardzo młody m wieku zapoznawał się z nimi, wartościował je, a niektóre z nich sobie przy swajał. W ty m ostatnim przy padku przy jął wielowątkową ekstremalną wy kładnię imamatu Alego Ibn Abi Taliba. Nigdzie nie odnotowano daty narodzin chary zmaty cznego przy wódcy sy ry jskich nizary tów. Farhad Daftary wy znacza ją rozciągliwie na lata 20. szóstego stulecia ery islamu (1126–1135), co wy daje się bardzo prawdopodobne. Ze wzmianek autobiograficzny ch samego Sinana, wy stępujący ch zwłaszcza w Słowniku biograficznym Kamala ad-Dina, wy nika, że pochodził z wy ższej warstwy społeczności irackiej prowincji, w której ojciec jego by ł jakoby osobą znaczącą. Przy jmując analogię z inny mi postaciami osadzony mi w dawnej cy wilizacji islamu, edukację rozpocząłby przed ukończeniem 10. roku ży cia. Trudno powiedzieć, jaki by ł jej przebieg, ale można założy ć, że po przejściu cy klu elementarnego konty nuował naukę, poddając się indoktry nacji którejś z sekt szy ickich (niekoniecznie imamickiej). Dość tajemniczo brzmią zaczerpnięte przez Kamala ad-Dina z zagubionej pracy Ibn ad-Dari słowa Sinana, cy towane przez szambelana (hadżib) Damaszku Mu’in ad-Dina: „Znalazłem się w Basrze i mój ojciec by ł jedny m z jej prominentów, a przesłanie to (al-hadis) utkwiło w my m sercu”. Można się domy ślać, że ty m przesłaniem by ła doktry na ismailicka. Cy towany przekaz podaje dalej na podstawie słów samego Sinana, iż między nim a jego braćmi wy darzy ło się coś, co sprawiło, że musiał ich opuścić i wy ruszy ć w drogę „bez jakichkolwiek zapasów i bez wierzchowca”. Swoje

kroki skierował do odległego od rejonu irackiej Al-Basry północnoirańskiego Alamutu, który jak się okazało, stał się miejscem przełomowy m jego dalszej ży ciowej drogi. Wspominał później, iż władcą tego ośrodka i — dodajmy — zwierzchnikiem wszy stkich isma’ilitów-nizary tów by ł Kija Muhammad (Muhammad I Ibn Buzurgummid, 1138–1162), który miał dwóch sy nów — Hasana i Husajna. Sinan opowiadał dalej: (Muhammad) umieścił mnie z nimi w szkole i by łem traktowany dokładnie tak samo jak oni w sprawach, które są niezbędne dla egzy stencji, wy chowania i ubioru dzieci. Przekaz ten jest mocno enigmaty czny, zawiera bowiem zasadnicze niedomówienia, m.in. jak młodociany osobnik przeby ł, zdany na siebie, tak długą drogę prowadzącą z irackiego południa do niedostępny ch nadkaspijskich gór Elburs (Älborz), w jaki sposób znalazł się w odizolowanej od świata zewnętrznego kwaterze przy wódcy tajemnej sekty, jak wreszcie pozy skał względy jej zwierzchnika, a przy ty m władcy liczny ch zamków i przy legający ch do nich ziem. Większość odpowiedzi na tak postawione py tania może by ć już jednak domeną literatury pięknej, dlatego pokuszę się ty lko o jedną z hipotety czny ch możliwości. Sinan jako chłopiec przy by ły z odległy ch stron mógłby zwrócić na siebie uwagę „włady ki” Alamutu (pers. chudawand-i Alamut) i zostać dopuszczony do towarzy stwa jego sy nów, gdy by legity mował się alidzkim rodowodem. Może więc nie całkiem bezpodstawne jest identy fikowanie Sinana z alidzkim imamem Muhammadem Ibn Husajnem, co ma miejsce w przy padku ismailickiego badacza Arifa Tamira (1921–1998) [77]. Wiadomo skądinąd, że Alamut stanowił miejsce azy lu dla niektóry ch Alidów szukający ch schronienia przed restry kcjami ze strony sunnitów. Średniowieczne testimonia islamskie nie sugerują jednakże takiej ewentualności w przy padku Raszida ad-Dina Sinana. Podczas poby tu w Alamucie Sinan został wprowadzony w arkana nizary zmu, równocześnie zaś zdoby ł narzędzia do prowadzenia misji (da’wa) i pozy skiwania prozelitów. Potwierdza to przekaz współczesnego przy szłemu przy wódcy asasy nów Abu Ghaliba Ibn al-Huasjna (1140– 1201), przy wołany u Kamal ad-Dina: Służy ł on przewodnikowi isma’ilitów w Alamucie i ćwiczy ł się w naukach filozofów, czy tał zaś liczne książki o anty nomiach i posługiwaniu się nieuczciwą argumentacją. [Czy tał] także Listy Braci Czystości (Rasa’il Ichwan as-Safa) i podobne prace z filozofii, co argumentują i sugerują, lecz niczego nie dowodzą. Osiągnięte wówczas hory zonty adepta nizary zmu nie wy kraczały zapewne metodą i zakresem poza wspomniane tu ency klopedy czne dzieło anonimowy ch autorów działający ch w X w. (IV w.h.) w Al-Basrze, głośny zbiór 51 traktatów (plus 1), opracowany ch i połączony ch w jedną całość. W ocenie charakteru ty ch prac przeważy ł pogląd o ich związkach z koncepcjami ismailickimi, chociaż interpretowano je jako produkt my śli ogólnomuzułmańskiej o różny ch inspiracjach (także pozaislamskich). Jak pisze Bernard Lewis: „Słusznie czy nie, Rasa’il zostały potępione przez sunnitów i uznane przez isma’ilitów jako dzieło ismailickie”[78]. Według przekazu anonimowej kroniki sy ry jskiej z XII w. oraz autora dzieła o historii znanego jako At-Tarich alMansuri, Muhammada al-Hamawiego (zm. po 1231 r.) Traktaty Braci Czystości palono w 1100 r.

(494 r.h.) w Bagdadzie, a w ty m samy m czasie uśmiercono liczny ch wy znawców doktry ny ismailickiej. Wy daje się to zrozumiałe, jeśli przy jmiemy, że Traktaty stanowią próbę nadania ostatecznego kształtu oficjalnej wy kładni ismailickiej w aspektach duchowy ch i materialny ch, aspirując do objęcia wszelkiej wiedzy. Nauki w nich zawarte miały wy rażać pogłębione „prawdziwe znaczenia” (haka’ik) uniwersum, wspierające objawienie i prawa religijne, i ostatecznie objaśniać je drogą racjonalną. W ty m też znaczeniu obejmują Traktaty część ismailickich dogmatów: stanowią one ukry te znaczenie „Objawienia i Prawa”, które są ich widomy m aspektem. Dla autorów Traktaty miały wpajać ludziom oczy szczającą wiedzę, której gwarantem jest prawowity imam, zaś jego urząd prowadzi do wznoszenia się ducha (ich wewnętrznego rozwoju). Dzięki wiedzy dusze zbliżają się do imama. Przy bliżanie się do Boga wiąże się na ty m świecie ze zbliżaniem do imama. „Znajomość Boga to znajomość imama” — miał orzec szósty imam Dżafar as-Sadik. Prawdziwa wiedza pomaga mu by ć rozpoznany m, dzięki czemu jest on słusznie kopalnią wiedzy „prawdziwej”. W alamuckim centrum Sinan, jak wspomniano, zapoznawał się także z inny mi źródłami ismailickiej imamologii. Można więc przy jąć, że rozpoczął od studiowania pism Hasana Sabbaha, zwłaszcza zaś jego traktatu Cztery rozdziały. Herezjolog Asz-Szahrastani, streszczając tezy Hasana tam wy łożone, stwierdzał: „Główny m założeniem jego nauki, do którego stale powracał, by ło to, że w każdy m twierdzeniu i w każdy m wy wodzie dowodził [niezbędności] nauczy ciela”. Pojęciu imama Hasan Sabbah podporządkował kategorię ta’limu, autory taty wnego nauczania, które jest warunkiem prawdziwego poznania. Wspierano w ten sposób przy wódczą rolę autory tetów ismailickich. Jak pisze Daftary : „Idea ta’limu kładła nacisk na absolutną lojalność wobec imama, a w czasie jego nieobecności — wobec jego pełnego przedstawiciela zwanego hudżdżą”[79]. Jak zobaczy my, w nieodległej przy szłości Sinan po mistrzowsku wdrażał będzie tę zasadę. W marcu 1162 r. (rabi I 557 r.h.) zmarł drugi z następców Hasana Buzurgummid, który wcześniej wy znaczy ł następcą swego sy na Hasana, wówczas około trzy dziestopięcioletniego. Wkrótce po objęciu przy wództwa znany nam już Hasan, z inwokacją ala zikrihi as-salam (pokój niech będzie jego wspomnieniu) wy prawił Sinana do Sy rii. Sinan wspominał: Odszedłem tak jak [odszedłem] z Al-Basry i ty lko rzadko wstępowałem po drodze do jakiegoś miasta. On [tzn. imam Hasan] dał mi instrukcje i listy. Przy by łem do Mosulu i zatrzy małem się w [dzielnicy ] Meczetu Cieśli, i przeby wałem tam jedną noc, i następnie odszedłem, [a idąc] nie odwiedziłem żadnego miasta. Miałem list dla jednego z naszy ch towarzy szy (rafik, lm. rufaka), który mu przekazałem, a on dał mi prowiant i wy najął wierzchowca na trasę do Aleppo. Spotkałem tam drugiego towarzy sza i przekazałem mu inny list, a on również wy najął mi wierzchowca i wy prawił mnie do Kahf. Otrzy małem rozkazy, by pozostać w tej fortecy i przeby wałem tam aż szajch Abu Muhammad, pan misji (sahib ad-da’wa) zmarł w górach. Nastąpił po nim Chwadża Ali Ibn Masud, bez nominacji (Alamutu), ale z desy gnacji grupy towarzy szy. Następnie da’i Abu Mansur, bratanek szajcha Abu Muhammada, i da’i Fahd zmówili się i posłali kogoś, by odebrał mu ży cie, gdy ten wy chodził z łaźni. Rozważali między sobą sprawę przy wództwa, a zabójcy zostali aresztowani i uwięzieni. Z Alamutu nadszedł potem rozkaz, by stracono mordercę i uwolniono da’iego Fahda. Wraz z ty m nadeszło orędzie

i rozkaz, by odczy tano je ogółowi[80]. Treść listu-orędzia history k Kamal ad-Din podaje na podstawie rękopisu Historii autorstwa AlHusajna Ibn Ali Ibn al-Fadla ad-Dari’ego. Jeśli rzeczy wiście przesłanie to wy szło z kwatery w Alamucie, dawało ono Sinanowi wolną rękę w zakresie uporządkowania spraw nizary ckiej wspólnoty w Sy rii, sugerując, że doty chczasowe rozbieżności w opiniach i niesnaski mogą stanowić pouczającą lekcję. Co znamienne, tekst napisany w konwencji sunnickiej przy wodzi na my śl metafory kę i alegorie koraniczne, ostrzegając przed grzechem rozłamu; trudno też doszukać się w nim wy raźny ch akcentów teologii ismailickiej. Kończy się wezwaniem adresowany m przez pana Alamutu do Sinana: „Niech Bóg okaże tobie miłosierdzie. Okaż posłuszeństwo twojemu przewodnikowi, wszak by ł on niczy m ów etiopski niewolnik”. „O ci, którzy zeszli z jego drogi”. Ilość wy brany ch cy towań koraniczny ch ulega dalej pomnożeniu. Do zakończenia tegoż orędzia wpleciono wersety Świętej Księgi zawierające aluzje do jakichś nieprawidłowości, od który ch i sam Sinan zdaje się nie by ć wolny. Z dość enigmaty cznej treści przesłania trudno wy ciągać jakieś pewniejsze wnioski. Nie ulega wszakże wątpliwości, że przewodnictwo nad sy ry jskimi nizary tami (asasy ni) Raszid ad-Din [nie Nasir ad-Din] Sinan objął z mandatu alamuckiego przy wódcy. Rodzi się py tanie, kiedy to fakty cznie miało miejsce. Hodgson sugeruje, że Sinan trafił do Sy rii jako zbieg, uciekając z Alamutu przed gniewem pana nizary ckiego, ówczesnego przy wódcy wszy stkich nizary tów Kija Muhammada (Muhammad Ibn Buzurgummid). Przy czy ną niełaski Sinana na dworze w Alamucie by łoby opowiedzenie się za doktry nalny mi koncepcjami sy na Kiji Muhammada I, Hasana, który jeszcze przed zastąpieniem ojca w sekrecie kolportował wersje o swoim imamickim pochodzeniu. Muhammad I replikował wówczas: „Hasan jest moim sy nem, a ja nie jestem imamem, lecz jedny m z da’ich. Ktokolwiek słucha ty ch słów [tzn. Hasana] i daje im wiarę, jest niewierny m i bezbożnikiem”. W tej sy tuacji wy znawcy „nowinek” Hasana narażali się przy wódcy i jego otoczeniu. Hipoteza Hodgsona nawiązuje do wersji późniejszego ismailickiego historiografa Abu Firasa, zgodnie z którą Sinan po przy by ciu do Sy rii zatrzy mał się w osadzie Bastarjun niedaleko Al-Kahf i tam, ukry wając swoją tożsamość, uczy ł dzieci pisać. Jego poby t incognito w okolicach tej twierdzy miałby według Abu Firasa trwać siedem lat. Można by to pogodzić z wersją Al-Husajna Ibn Ali ad-Dari’ego przy toczoną przez Kamala adDina, według której szambelan Mu’in ad-Din Mawdud miał opowiadać, iż w 552 r.h./1157–1158 zetknął się z isma’ilitami. Znalazł się wówczas w towarzy stwie Sinana, którego zapy tał, co sprawiło, że jest on w ty m oto miejscu [gdzieś w Sy rii]. Po ty m zapy taniu Sinan, jak już podawaliśmy, opowiedział o swoim ży ciu. Z dalszego ciągu relacji dowiadujemy się, że imam z Alamutu Hasan II ‘ala zikrihi as-salam’ polecił Sinanowi udać się do Sy rii, co musiało nastąpić nie wcześniej, niż w marcu 1162 r., a więc po objęciu przewodnictwa nad nizary tami przez Hasana II. Ten wątek relacji pozostaje w sprzeczności z datacją spotkania w Sy rii pomiędzy szambelanem Mu’in ad-Dinem Mawdudem a Sinanem, co miało się wy darzy ć w 552 r. ery islamu (13 II 1157–4 I 1158). By ł to rok wielkiego trzęsienia ziemi, jakie latem nawiedziło środkową Sy rię. Chrześcijański kompilator (Kopt) Al-Mufaddal b. Abi al-Fada’il, który doprowadził swoją Kronikę do 759 r.h./1358, zapisał, w specy ficzny m zresztą kontekście, że Sinan doznał kalectwa w wy niku runięcia na jego nogę kamienia podczas trzęsienia ziemi. Jego

zwolennicy nie mogli wy baczy ć Sinanowi tej kontuzji, zamierzali go nawet zgładzić, utrzy mując: „Boskość nie może by ć niedoskonała, jeśli (przejawia się) w ludzkich członkach”. Z braku datacji tej informacji trudno przesądzać, czy by ło to wielkie trzęsienie ziemi z roku 1157, czy też jeden z ruchów tektoniczny ch wy stępujący ch na rozpatry wany ch tu tery toriach w latach 1157–1170, a więc także w okresie, kiedy Sinan by ł już ustanowiony m przez Alamut naczelny m zwierzchnikiem asasy nów Sy rii (da’i al-kabir). W ty m przedziale czasowy m najprawdopodobniejsze wy daje się potężne trzęsienie ziemi, jakie nastąpiło 29 czerwca 1170 r. (12 szawwal 565) i przeszło przez Sy rię, dochodząc do Cy pru. Skutkowało ono między inny mi poważny mi spustoszeniami miejscowości i położony ch w Dżabal Bahra (Dżabal Ansarijja) zamków. Ismailicki autor Abu Firas, ktoś w rodzaju „hagiografa” Sinana, przekaziciel różny ch podań i legend o herosie sy ry jskich nizary tów, podaje podobnie jak wcześniejsze źródło, że po przy by ciu do Sy rii Sinan zatrzy mał się w osadzie Bastarjun, w pobliżu Al-Kahf, nauczał dzieci i leczy ł się (z jakiej choroby, nie podaje), co trwało przez lat siedem. Z ukry cia wy szedł po śmierci szajcha (główny da’i Sy rii) Abu Muhammada i stanął na czele asasy nów Sy rii (isma’ilici). Prawdopodobieństwa tej wersji nie wy klucza, jak już wspomniano, Hodgson. Natomiast niektórzy z wcześniejszy ch badaczy, kierując się świadectwem Abu Firasa, utrzy mują, iż kierownictwo nad sektą w Sy rii Sinan objął jako pełnoprawny przy wódca w 1169 r., co jednak burzy źródłowo poświadczoną chronologię inny ch wy darzeń. Cy towany przez kronikarza Aleppo Kamala ad-Dina wcześniejszy dziejopis, Abu Ghalib, mówi o wy słańcach wy prawiony ch do Sy rii przez pana Alamutu z misją zgładzenia Sinana, co miało przy paść na wczesny okres by tności Sinana w Dżabal Bahra. Zwierzchnikiem wszy stkich nizary tów miał by ć wówczas Kija Muhammad, usiłujący, jak wspomniano, wy eliminować stronników swego nieposłusznego i nieprawomy ślnego sy na. Lewis słusznie zauważa jednak: „Świadectwo to jest jednakże nieprzekonujące”, zaś Kija Muhammadem (II) mógł by ć bardziej sy n i następca Hasana II, panujący w latach 1166–1210. Kry ty czna analiza skromnego materiału źródłowego, jak i wniosków i ustaleń badawczy ch, pozwala przy jąć, że Raszid ad-Din Sinan sprawował przy wództwo nad nizary tami Sy rii jako „delegat” (na’ib, wali) „gospodarza” (chudawand) Alamutu od ok. połowy 1162 r. Pozy cja Sinana wraz z otrzy maniem pełnomocnictw autory taty wnego przy wódcy Alamutu, Hasana II, wy stępującego przed swy mi wy znawcami z pozy cji imama, po ukróceniu walk frakcy jny ch w nizary ckich ośrodkach w Dżabal Bahra nabierała cech autory tarny ch. Jak powiedziano, na drugim etapie rozwoju nizary ckiej misji (da’wa) w Sy rii, zaczęła przeważać zasada jednoosobowego przy wództwa, którą potrafił wy egzekwować poległy w rejonie Wadi atTajm ok. 1129 r. da’i Bahram. Tej rangi pozy cję posiadali też kolejni liderzy sy ry jskich nizary tów, tj. Isma’il, Abu al-Wafa oraz bezpośredni poprzednik Sinana, Abu Muhammad. Nadrzędny m zadaniem Sinana jako przy wódcy nizary ckiej „dżaziry ” (wy spy ) sy ry jskiej by ło przy czy nienie się do zwy cięstwa nowej alamuckiej formuły nizary zmu, wy nikającej z dogmatu imamatu Hasana II, który poprzez domniemanego przodka Nizara Ibn al-Mustansira został w ty m przy padku uznany prawowity m sukcesorem kalifa-imama Alego b. Abi Taliba, Muhammada b. Isma’ila, a dalej faty midzkich kalifów-imamów, na Al-Mustansirze kończąc. Ponieważ w łonie isma’ilizmu faty midzkiego doszło ok. 1132 r. do kolejnego rozłamu, a trzech

ostatnich kalifów z Kairu odstąpiło od przy pisy wania sobie chary zmatu imama, ideolodzy nizary zmu alamuckiego nasilili swoją teorety czną i propagandową akty wność, obliczoną w dalszej perspekty wie na ostateczne zwy cięstwo idei imamatu Hasana II i jego spadkobierców. Jednakże bieg wy darzeń w wy miarze ponadregionalny m oczekiwania takie zniweczy ł. Mam tu na uwadze zwłaszcza polity czne zwy cięstwo w Egipcie orientacji sunnickiej oraz wzrost realnej pozy cji Abbasy dów w samy m Iraku Arabskim, postępujący wraz z załamaniem sy stemu seldżuckiego. Tendencje te rejestrował bez wątpienia Raszid ad-Din Sinan, co nie pozostało bez wpły wu na jego późniejsze posunięcia, ale to już obszar dalszy ch naszy ch rozważań. Dwoma prakty czny mi zadaniami, jakie stawały przed Sinanem, by ło zachowanie i utrwalenie stanu posiadania w Dżabal Bahra oraz intensy fikacja propagandy ismailickonizary ckiej w możliwie jak największej liczbie regionów i ośrodków history cznej „Wielkiej Sy rii” (ar. Asz-Szam). Należy przy pomnieć, że nizary ci nie mogąc utrzy mać stanu posiadania w miastach i w bazach zlokalizowany ch na nizinach, sięgnęli do takty ki wy pracowanej przez ich perskich współbraci i zaczęli okupować trudno dostępne kry jówki (jaskinie, pieczary, wąwozy ) oraz stopniowo zagarniać nieprzy stępne górskie zamki. Na trzecim, według rachuby Lewisa, etapie ich ekspansji w Sy rii uwagę swoją skierowali w rejon kompleksu górskiego w Sy rii Środkowej, znanego obecnie jako Dżabal Ansarijja (Góry Nusajry tów), zaś w okresie krucjat jako Dżabal Bahra (Góry Morskie), położone w przy bliżeniu 20–40 km na wschód od linii brzegowej, obejmującej takie porty, jak Latakia, Dżabala, Banijas (Valania), Maraclea i Tortosa. Wy sokość skalisty ch wzniesień Dżabal Ansarijja dochodzi do ok. 920 m n.p.m. (szczy tów do 2500 m n.p.m.), co czy ni je bardziej nieprzy stępny mi od dość płaskiego pogórza Dżabal asSummak czy okolic północnosy ry jskiego Al-Dżazr, rejonów ich wcześniejszy ch, częściowo zamaskowany ch baz. Niektórzy history cy, opierając się głównie na opinii wy rażonej przez Abu Firasa, przy pisują Sinanowi zasługę odbudowy dla jego „zakonu asasy nów” stary ch punktów obronny ch i zagarnięcia ośrodków nowy ch. Pogląd taki jest trudny do udowodnienia, jako że większość nizary ckich ośrodków w Dżabal Bahra znalazła się w rękach asasy nów, zanim Sinan stał się ich przy wódcą. Arabscy dziejopisowie nie przy pisują Sinanowi szczególnej roli w procesie zagarniania zamków lub rekonstrukcji punktów obronny ch już istniejący ch. Może jednak racja jest po stronie współczesnego badacza isma’ilizmu — Daftary ’ego, który opierając się na trady cji sy ry jskich isma’ilitów, pisze, że Sinan odbudował fortece Ar-Rusafa i Al-Chawabi, jak też „uforty fikował i wzniósł inne twierdze, i zajął fortecę Al-Ullajka, w pobliżu frankijskiego zamku Markab dzierżonego przez szpitalników”. Obok warowny ch budowli asasy ni wy korzy sty wali, podobnie jak wcześniej, dające schronienie punkty naturalne, jaskinie, skalne pieczary, a by ć może i ruiny staroży tny ch budowli. Posługiwali się środkami łączności i sy gnalizacji, w który ch obok gołębi pocztowy ch ważną rolę spełniał sy stem sy gnalizacji świetlnej, czemu sprzy jała lokalizacja ich główny ch ośrodków w Dżabal Bahra. Z Masjafu, na przy kład, łatwo można by ło tą drogą porozumiewać się z położoną nieco na południowy zachód Ar-Rusafą, możliwa też by ła łączność tą drogą z Al-Kulaj’ą i Al-Charibą. Z Masjafu w kierunku zachodnim otwarta przestrzeń ułatwiała wy mianę informacji z Al-Kadmusem, z kolei ten potężny ośrodek wy znawców „Starca z Gór” mógł porozumiewać się sy gnałami świetlny mi z położony mi bardziej na północ Al-Ullajką i Al-Maniką (także: Al-Majnaka). Nie ulega wątpliwości, że nizary ci posiadali doskonałą orientację w przebiegu mniej dostępny ch szlaków górskich. By ć może stworzy li też sieć podziemny ch przejść. Nie można wy kluczy ć prawdziwości wersji

zawartej w dziele Abu Firasa, że podczas oblężenia przez Salady na Masjafu w sierpniu 1176 r. (safar 572) Sinan wraz z dwoma towarzy szami znalazł się na sąsiednim wzgórzu, skąd śledził przebieg sy tuacji. By ć może przedostał się tam podziemny m przejściem.

Masjaf

Sy ry jski autor ismailicki Arif Tamir, opierając się na pewny m źródle z VIII/XIV w., podaje, że Sinan spędził ty dzień, przemieszczając się między czterema zamczy skami, tj. Al-Kahf, Masjafem, Kadmusem i Al-Ullajką. Zwy kł odwiedzać też Al-Chawabi i Al-Majnakę, a dwa dni zatrzy my wał się w osadzie Dżabal Maszhad, by pisać, rozmy ślać i prowadzić obserwacje astronomiczne[81]. Także jako przy wódca Sinan w znaczny m stopniu działał w konspiracji, zaś dla zmy lenia przeciwnika i by ć może swego otoczenia pozorował własną śmierć. Piszący w następny m stuleciu Ibn al-Ibri al-Malati (Barhebraeus, zm. 1286 r.) podaje: I skry wał się on czas długi i rozgłaszano, że zmarł, lecz on już wkrótce się ukazy wał. Działo się to tak często, że kiedy wreszcie zmarł, jego zwolennicy nie dali temu wiary [82]. Nieco wy przedzając fakty , dodam, że w okoliczności tej upatry wać można rozbieżności w datowaniu zgonu Sinana u współczesny ch mu dziejopisów. „Zamki misji” (kila ad-da’wa) stały się w czasach Sinana, „Starca z Gór” krzy żowców, wraz z sy stemem wewnętrznej łączności zwarty m kompleksem obronny m, swego rodzaju „emiratem”

o charakterze polity czno-religijny m. Piszący w czasach Sinana kanclerz Królestwa Jerozolimskiego, a następnie arcy biskup Ty ru oraz dziejopis „zamorskich Franków” Wilhelm, oszacował populację zamieszkały ch na tery torium sy ry jskich asasy nów na 60 ty sięcy, a liczbę ich zamków określił na 10. Sekta posiadała też swoich zwolenników w inny ch rejonach Sy rii, co wzmacniało jej potencjał „misy jny ” i możliwości w sferze działań specjalny ch, agenturalnoterrory sty czny ch. W czasach Sinana członkowie sekty by li nadal obecni w takich miastach, jak Aleppo, Al-Buza’a, Al-Bab, Ar-Rakka nad Eufratem, a także w miastach Al-Dżaziry, czy li w strefie mezopotamskiej północy. Zakonspirowani rafikowie („towarzy sze”) po procesie elementarnej indoktry nacji, o której przebiegu nie mamy jednak wiarogodny ch dany ch źródłowy ch, przenikali w otoczenie upatrzony ch władców i rządców oraz do wrogich asasy nom środowisk, by śledzić na bieżąco sy tuację i jeśli trzeba, przy gotować grunt dla aktu terroru. Takty ka ta została wprowadzona jeszcze przed Sinanem i przy jęła się najpierw w środowisku isma’ilitów perskich pod przewodem Hasana Sabbaha. Niekonwencjonalne jak na epokę średniowiecza instrumenty działania nizary tów-asasy nów decy dowały o ich skuteczności.

Nur ad-Din i nizaryci syryjscy

W ciągu dwóch lat od śmierci ojca Imada ad-Dina Zankiego Nur ad-Din Mahmud osiągnął pozy cję niekwestionowanego seniora książąt zankidzkich. Pomogło mu w ty m oparcie się na kadrach sformowany ch jeszcze przez jego ojca, w ty m grupie doradców Zankiego. Przy czy niło się do tego hasło konty nuacji celów polity czny ch wy znaczony ch przez zmarłego władcę. Nikita Elisséeff, wszechstronny monografista Nur ad-Dina, zauważa celnie: Dzięki Zengiemu [Zanki] sunnici odzy skali wiarę w siebie. Autory tet i energia, z jaką atabeg prowadził świętą wojnę, pozwoliła im powstrzy mać napór Franków, a z drugiej strony doprowadziła do odrodzenia w islamie sunnickim sił dostateczny ch, aby ujarzmić elementy przeciwne — szy ickie lub ismailickie[83]. Podjął on wy siłek utrzy mania wpły wów w przeważającej części ziem Ży znego Półksięży ca, a zwłaszcza na tery toriach sy ry jskich. W strategii Nur ad-Dina wy stąpiło, na zasadzie konty nuacji, na pierwszy m planie wy parcie z tery toriów sy ry jskich europejskich intruzówkrzy żowców oraz ostentacy jne nagłaśnianie programu wy korzenienia doktry nalny ch odstępstw od sunnickiego credo, co stało się wy ty czną programu zmarłego sułtana. W 1148/1149 r. Nur adDin zakazał szy itom Aleppo zgromadzeń w meczetach i zabronił im wprowadzania do codzienny ch modłów formuły : „Podążajcie do najlepszej ze spraw”. To samo doty czy ło formuły znieważania towarzy szy Muhammada (oczy wiście z wy jątkiem Alego). Kiedy jednak w 554 r.h./1159 r. Nur ad-Din poważnie się rozchorował i można by ło spodziewać się jego zejścia, młodszy brat władcy, Amir Amiran Muhammad, pragnąc pozy skać możliwie najwięcej zwolenników dla swojej kandy datury, przy wrócił szy ickie formuły do modlitw w Aleppo. Dziejopis Aleppo Kamal ad-Din powiada:

I zbierał Amir Amiran ludzi i przy ciągał do siebie mieszkańców Halabu; i zawładnął miastem, z wy jątkiem cy tadeli. I wprowadził szy icką formułę do modlitwy, dołączając do niej następujące słowa: „Niechaj będzie pochwalona najlepsza ze spraw. Muhammad i Ali są najlepszy mi z ludzi” i ty m zjednał sobie szy itów. W Aleppo rozgorzały walki na tle religijny m, a obecni w mieście isma’ilici (raczej nizary ci) dewastowali madrasy. Kiedy jednak okazało się, że Nur ad-Din będzie nadal sprawował rządy, isma’ilici przezornie opuścili Aleppo, ci zaś, co pozostali w mieście, częściowo wtopili się w społeczność imamitów. Należy jednak pamiętać, że jesteśmy jeszcze w czasach przed nastaniem Sinana jako zwierzchnika sy ry jskiej odnogi nizary zmu. Wcześniej jeszcze, przy puszczalnie ok. 1157 r., Nur ad-Din odebrał na krótko asasy nom twierdzę Masjaf, ich główny później ośrodek obronny w Sy rii. Isma’ilici zwrócili się wówczas do tegoż władcy, by odstąpił im położony na szlaku z Antiochii do Aleppo zamek Bajt Laha, lecz Nur ad-Din przy czy nił się do zburzenia tego punktu. By ć może z wy darzeniem ty m wiąże się informacja późniejszego kosmografa arabskiego pochodzącego z Sy rii, Zakarijji Kazwiniego, który przekazał znamienną relację: I powiadają, że Nur ad-Din, władca Asz-Szamu, sprzeciwił się posiadaniu przez isma’ilitów [ziem] w środku kraju. Zawitał do niego przeto skry cie nocą ktoś, kto wbił jemu przy wezgłowiu szty let z kawałkiem pergaminu. A by ła tam wiadomość: „Jeśli następnej nocy nie wy cofasz się, szty let znajdzie się w twoim brzuchu”. Więc (ów) odszedł[84]. Atmosfera lęku przed isma’ilitami-asasy nami od czasu do czasu oży wała, czego potwierdzeniem może by ć informacja kronikarza Aleppo Kamala ad-Dina, który w swojej kronice tej ważnej sy ry jskiej stolicy zaznaczy ł po opisie wielkiego trzęsienia ziemi w Sy rii z 1170 r. (565 r.h.): A przedtem, w (5)65 roku [1168/69] spłonął wielki meczet Halabu i okoliczne bazary, a Nur ad-Din przy stąpił do odbudowy tego (meczetu) i ty ch bazarów. I powiadano: „To isma’ilici spalili je (wszy stkie)”. Skuteczność władzy Nur ad-Dina nad obszarami sy ry jskimi, zważy wszy na ich fakty czne rozdrobnienie, by ła dosy ć względna. Nie oznaczało to jednak, ażeby rezy gnował on z globalny ch, bezpośrednich wpły wów fiskalny ch, niezbędny ch dla utrzy mania armii i administracji sułtanatu. By ł to sy stem płatniczy oparty na mukusie, czy li sumie wpły wów podatkowy ch z różny ch źródeł, także z podatku gruntowego ty pu ikta, zredukowanej o kwoty podatkowe płacone wcześniej. Takie pomniejszone w zasięgu władzy Nur ad-Dina sumy mukusu u schy łku jego rządów szacowane są dla Aleppo na około 100 000 dinarów, dla regionu Damaszku 50 000, zaś regionów graniczący ch z placówkami asasy nów, na przy kład dla Azazu, na 6500, Kafartabu 2000, Sarminu 2360 dinarów. Znawca ty ch zagadnień Claude Cahen pisze: „Lecz nie jest możliwe poznać te kwoty opodatkowania zawarte w ty ch cy frach”, zastrzegając, że nie można ich zestawić z wpły wami w państwach frankijskich.

Masjaf — brama

Nie znaleziono dotąd źródłowy ch podstaw uzasadniający ch założenie, że dy stry kt „zamków misji” (kila ad-da’wa) by ł objęty jakimś rodzajem podatków lub danin na rzecz sułtanatu Nury dów (Zankidów), lecz jak wiadomo, sy stem feudalny źle znosił próżnię w zakresie obciążeń fiskalny ch, zwłaszcza gdy chodzi o ziemię. Stabilizacja tery torialnego szablonu nizary ckiego emiratu w Dżabal Bahra, przy padająca na czasy Sinana, mogła skłaniać Zankidów, aby poprzez swoich przedstawicieli egzekwowali pewne podatki i daniny od asasy nów z ty tułu ziem przy legający ch do ich zamków. Akceptacja pewnego modus vivendi mogła gwarantować okresowo twierdzom i tery toriom sy ry jskiej gałęzi „zakonu” względne bezpieczeństwo. Nizary ciasasy ni nie uwolnili się od świadczeń podatkowy ch wobec frankijskich sąsiadów, zakonów ry cerskich templariuszy, później także szpitalników, a by ć może w jakiejś mierze na rzecz rozlokowany ch na pograniczu ich zachodnich forpoczt domen krzy żowy ch rodów feudalny ch. W przy padku muzułmańskich sąsiadów z pozy cji feudalnego seniora zdaje się wy stępować wobec asasy nów przed pojawieniem się Sinana emir Hamy, równocześnie amir hadżib dworu Nury dów z Aleppo, „dubler” wezy ra atabeka Nur ad-Dina i bliski doradca władcy Salah ad-Din

Muhammad Ibn Jaghisijani (także: Al-Ghisjani). Aspiracje do renty feudalnej z ty tułu ziemi dzierżonej przez sekciarzy przejawiać też mogli pomniejsi emirowie, sąsiadujący z „zamkami misji”, jak Banu Amrun, czy nawet Munkizy dzi z Szajzaru. Te czy inne względy nie powstrzy my wały, jak widzieliśmy, asasy nów od prób oderwania od muzułmańskich sąsiadów warowny ch punktów w górskich rejonach środkowej Sy rii. Termin „zamki misji” jest więcej niż eufemizmem przy pisany m tworowi, którego nie da się łatwo wy eliminować, wcześnie też nabiera charakteru administracy jnego w obrębie bardziej całościowej, nadrzędnej struktury polity cznej. W czasach sułtanów — by ły ch niewolników (mameluków), a później Osmanów, jest to już termin administracy jny, odzwierciedlający jednostkę tery torialną obłożoną określony m podatkiem. Dla czasów Zankidów, a później Ajjubidów, nie znajdujemy takiego umiejscowienia w sy stemie sprawowania władzy, bardzo zresztą rozdrobniony m. Doniosłe znaczenie w północnej Sy rii odgry wał za Nur ad-Dina ród Banu ad-Daja (Ibn ad-Daja), o arabskim rodowodzie w linii męskiej. Klan ten osiągnął szczy t kariery dzięki Madżd ad-Dinowi Abu Bakrowi Ibn ad-Daji, przy branemu („mlecznemu”) bratu sy na Zankiego (Zengiego), Nur ad-Dina Mahmuda. Madżd ad-Din przez dwadzieścia trzy lata by ł namiestnikiem Aleppo i jego dy stry ktu, a później także głównodowodzący m armii północy AszSzamu. Według kronikarza Abu Szamy Madżd ad-Din miał jeszcze czterech braci, którzy zaznaczy li się w dziejach państwa Zankidów. By li nimi: Baha ad-Din Umar (zm. 5 safara 564/9 listopada 1168 r.), Badr ad-Dina Hasan, Szams ad-Dina Ali i Sabik ad-Din Usman. Gdy w 1157 r. w wy niku trzęsienia ziemi wy ginął ród Banu Munkiz, Nur ad-Din posiadłość tę nadał Madżd ad-Dinowi. Pod koniec rządów Nur ad-Dina znaczny mi wpły wami cieszy ł się Szams adDin, uważany za „największego z emirów [w służbie] Nury dów”, któremu przy padł po śmierci brata w 1170 r. Szajzar. Nieco wy biegając, można wspomnieć, że członkowie rodu Banu ad-Daja wdali się w intry gi dworskie w Aleppo zaraz po śmierci Nur ad-Dina, zaś dzieląc wpły wy z wezy rem sy na zmarłego sułtana Al-Malika as-Saliha, Kumusztakinem, usiłowali torpedować dążenia Salady na do władzy nad sy ry jską północą. Ponieważ w zawierusze polity cznej, jaka udzieliła się państwu Zankidów w momencie nadciągającej dominacji Salady na, zaznaczy ł się epizod z asasy nami, celowe jest krótko go naświetlić. Około 1175 r. zmarł przewodzący Banu adDaja Szams ad-Din Ali, prawdopodobnie uwięziony w cy tadeli, a przy ty m ciężko chory, Salady n jednak nie zdecy dował się rozprawić z pozostały mi braćmi, a raczej zmierzał do pozy skania ich dla swoich celów. Prawdopodobnie po swoim drugim, ostateczny m już zwy cięstwie nad koalicją Zankidów (10 szawwala 571/22 kwietnia 1176 r.) zwrócił członkom tego rodu Szajzar i przy wrócił im prawa do inny ch posiadłości, jak Kalat Dżabar i Al-Harim. Ponieważ chronologiczny tok arabskich kronik by wa dość zagmatwany, z pewną rezerwą przy jąć należy informację, że czołowi przedstawiciele klanu Banu ad-Daja znaleźli się w rękach Sinana. Jeden z informatorów dziejopisa Aleppo Kamal ad-Dina przekazał, że jedny m z warunków rozejmu, zawartego pomiędzy Salady nem i Sinanem w muharramie 572/lipcu 1176 r., by ło uwolnienie przez Sinana braci Szams ad-Dina Alego (ten przecież już nie ży ł?), Sabika ad-Dina i Badr ad-Dina. Związki Sinana z emirami z rodu Banu ad-Daja musiały by ć jednak znacznie wcześniejsze, zmienny też by ł ich charakter. Przedstawiciele klanu, nadzorując z ramienia Nur ad-Dina przejęte przez niego tery toria północnej i środkowej Sy rii, pozostawali w zróżnicowany ch relacjach z nizary tami-asasy nami. Nie można wy kluczy ć, że we wczesny m okresie przewodnictwa Sinana nad sy ry jską odnogą sekty Banu ad-Daja, której przewodził

wspomniany Madżd ad-Din, egzekwowali w stosunku do jej lidera jakąś formę wasalitetu. Jak wspomniano, otrzy mał on od Nur ad-Dina jako nadanie (ikta) Szajzar, ośrodek pozostający od dłuższego już czasu w orbicie zainteresowań sekty, a po nim Szajzar przy padł drugiemu z braci Szams ad-Dinowi Alemu. Kronikarze arabscy, doceniając znaczenie liderów Banu ad-Daja, podają niekiedy o nich sprzeczne informacje. Mnożą się one, jak powiedziano, gdy w wir wy darzeń na sy ry jską arenę wkracza Salady n, pozorujący tutaj nawet po śmierci Nur ad-Dina (11 szawwala 569/15 maja 1174 r.) posłusznego wasala Zankidów, de facto zaś będącego niezależny m władcą, przy czy m jak stwierdza Peter M. Holt: Wy darzenia na przestrzeni lat 569/1174–581/1186 wskazują, że my ślą przewodnią jego polity ki by ła nie ty le święta wojna, ile pragnienie zjednoczenia wszy stkich ziem Zankidów pod swoim zwierzchnictwem[85]. Dążąc do rozszerzenia swej władzy nad ziemiami Wielkich Atabeków, Nury dów-Zankidów, Salady n odebrał przejściowo opiekę nad małoletnim sukcesorem Nur ad-Dina, As-Salihem Isma’ilem, jego kuzy nowi, władcy Mosulu Ghaziemu II Sajf ad-Dinowi. Przeciwni ingerencji Salady na w sprawy Sy rii dawni „ministrowie” Nur ad-Dina, na czele z wezy rem Kumusztakinem i klanem Banu ad-Daja, nadal wpły wowy m w Aleppo, uprowadzili z Damaszku do Halabu młodocianego sułtana Isma’ila al-Malika as-Saliha, kwestionując legalność opieki Salady na nad jego sukcesją. Ty m, który sprowadził as-Saliha z Damaszku do głównej stolicy Zankidów, by ł Sabik ad-Din Usman działający z upoważnienia swego starszego brata Szams ad-Dina Alego i wezy ra Kumusztakina. Pod koniec października 1174 r. As-Salih Isma’il eskortowany przez Sabika ad-Dina znalazł się w Aleppo. Tutaj współdziałający z Salady nem dowódcy damasceńscy zatrzy mali jako więźniów trzech przedstawicieli rodu Banu ad-Daja, braci Szams ad-Dina, Badra ad-Dina i Sabika ad-Dina. Epizod ten, będący na rękę Salady nowi walczącemu właśnie o utrzy manie sy ry jskiego południa, z Damaszkiem jako jego centrum, rzuca pewne światło na jakiś rodzaj związków pomiędzy Sinanem a klanem Banu ad-Daja i może pośrednio wskazy wać na pełen obaw stosunek asasy nów do ekspansy wny ch kroków Salady na w Sy rii. Wspomniano już, że jako więzień umiera w twierdzy Aleppo Szams ad-Din Ali, który już wcześniej zapadł na jakąś chorobę. Dziejopis Aleppo Kamal ad-Din, opierając się na informacji pewnego autora spisującego historię Munkizy dów, mówi o liście Sinana do Sabika ad-Dina Ammara (chodzi o Usmana) Ibn ad-Daja, pana Szajzaru, któremu składa kondolencje z powodu śmierci Szamsa ad-Dina (Alego), nazy wając go panem Kalat Dżabar. Do słów osobistego współczucia Raszid adDin Sinan dołączy ł okolicznościowe strofy z wiersza arabskiego poety Abu Tammama at-Taji (zm. 846 r.): Śmierć nie stąpa ciężkimi krokami. Wyjątkiem są ramiona wielkich i potężnych. Gdy jesteś cierpliwy, jesteś panem tych, co długo już cierpią; A kiedy brak ci cierpliwości, nie możesz być potępiony. Teraz wspieram ciebie tylko mową, lecz gdyby ktoś nastawał [na ciebie] Z wyjątkiem śmierci podałbym ci pomocną dłoń[86].

Fragment dawnego arabskiego utworu poety ckiego sugeruje, że przy wódca asasy nów jest gotów wspierać brata zmarłego emira, i to przeciwko jakiemuś potężnemu przeciwnikowi, słabszemu co prawda od śmierci, lecz w domy śle: chy ba Salady nowi. Moment ten wiedzie nas jednak już do etapu następnego, to jest stosunków pomiędzy władcą Egiptu i w pespekty wie panem Sy rii, jak też dalszy ch obszarów Ży znego Półksięży ca. Umocnione forpoczty asasy nów w Dżabal Bahra nie mogły odwrócić uwagi tak dy namicznego wodza i władcy jak Nur ad-Din od jego strategiczny ch celów, który mi by ły powstrzy manie Franków i Cesarstwa Bizanty ńskiego, a w ostatnich latach rządów utrzy manie w ry zach rosnącego w siłę formalnego wasala Zankidów, Kurda Salady na. Ten ostatni świadomie podjął hasło świętej wojny z krzy żowcami i równocześnie oficjalnie zdeklarował się jako wróg wszelkich odstępstw od sunnizmu. Zwraca się uwagę na fakt, że Nur ad-Din jeszcze w okresie rządów swego egipskiego wezy ra Szirkuha nalegał na Salady na, ażeby ten wprowadził do chutby w kazaniu piątkowy m egipskich meczetów imię kalifa abbasy dzkiego zamiast faty midzkiego, zaś „Salady n ze swej strony czy nił wy siłki, aby wy znawcy islamu w Egipcie powrócili do sunnizmu”. Sy tuacja nabrała jasności, kiedy 10 muharrama 567/12–13 września 1171 r. zmarł ostatni ismailicki kalif Egiptu, Al-Adid. Wkrótce też w chutbie w kairskich meczetach wy mieniano imię Abbasy dy Al-Mustadiego. Abbasy dzki książę wierny ch niebawem ogłosił Nur ad-Dina sułtanem Sy rii i Egiptu, a Salady nowi jako bojownikowi wiary przesłał przy pisaną władcom ozdobną szatę honorową. Rosnąca pozy cja Salady na musiała niepokoić jego coraz bardziej nominalnego suzerena Nur ad-Dina. W ich ry walizacji dostrzec można szczególny wy ścig o względy sunnickich autory tetów islamskiego świata. Zakładam, że na tej fali Nur ad-Din uakty wnił się wobec gniazd szy ickiej herezji, z nizary tami-asasy nami w awangardzie. Przy jmuje się, że gdy by nie nieoczekiwane zejście tego nieprzeciętnego monarchy i wodza (połowa maja 1174 r.), sy ry jscy asasy ni prawdopodobnie po raz drugi zostaliby zagrożeni w swej polity cznej egzy stencji. W liście do Nur ad-Dina, zredagowany m przez Al-Kadiego al-Fadila, Salady n zawiadamia o zmowie w Kairze i jej stłumieniu (1174 r.) i utrzy muje, że profaty midzcy spiskowcy napisali do Sinana, dowodząc, że ich doktry ny są zasadniczo takie same, a różnice nieznaczne, i namawiali do prowadzenia dalszej gry w kierunku obalenia nowego lidera świata sunnickiego. Antolog Ibn Challikan (zm. 1282 r.), powołując się na świadectwo przy woły wanego tutaj Kamala ad-Dina, w swy m haśle biograficzny m poświęcony m Nur ad-Dinowi pisze: „Natrafiłem na list, który Sinan, jak powiadają, miał napisać do Nur ad-Dina Mahmuda Ibn Zanki, lecz prawda jest taka, że by ło to [skierowane] do Salady na”. Cała korespondencja pomiędzy Sinanem a Salady nem została przekazana przez sekretarza sułtana znanego jako Al-Kadi al-Fadil, ale są w niej również ślady wy miany kancelary jnej pomiędzy Sinanem a Nur ad-Dinem. Utrzy mana w nieprzy jazny m tonie korespondencja Sinana mogła stanowić repety cję pewnego szablonu wraz z poety ckimi wtrętami, które Raszid ad-Din mógł przesy łać niemal równocześnie Nur adDinowi i Salady nowi, przy czy m w różny ch wersjach rękopiśmienny ch, w epistołach zwrócony ch do Salady na znajdują się dodatkowe wtręty. Wy prowadzać stąd można wniosek, że identy cznie wy sty lizowane pisma trafiały niemal równocześnie do dwóch różny ch adresatów, manifestujący ch w drodze specy ficznego polity cznego przetargu swoje wrogie plany względem sekty. Zachowały się również próbki wierszy, które wraz z listami Sinana miały dotrzeć do

potężnego adresata (Salady na lub Nur ad-Dina?). W przekazie zachowany m u Ibn Challikana znalazł się list będący odpowiedzią Sinana na groźby ze strony Nur ad-Dina. Odpowiedź otwiera poety cki fragment: Ty, który grozisz nam uderzeniem miecza! Jeśli moja potęga zostanie obalona przez ciebie Oby już nigdy się nie podniosła! Oto gołąb odważył się grozić jastrzębiowi! Hieny pustyni powstały przeciwko lwom! Swoim palcem zatykasz paszczę węża. Niech ból, który ogarnął twój palec, ci wystarczy[87]. Proza odpowiedzi Sinana jest dalej pełna przechwałek, a także quasi-religijnego dy dakty zmu, zdominowanego przez sapiencjalną retory kę opartą na Koranie, ale również sięgającą do wy obrażeń staroarabskich. Z tekstu wnosić można jednak, że Nur ad-Din podjął jakąś próbę narzucenia swego dy ktatu nizary tom-asasy nom, gdy ż Sinan w swej epistole stwierdza: A jeśli chodzi o twoje słowa, że odetniesz mi głowę i zmieciesz moje fortece z powierzchni niewzruszony ch gór, które je podtrzy mują, wiedz, że są to ty lko złudne my śli, próżne rojenia (…)[88]. Ibn Challikan zaznacza, że w innej kopii tego samego listu, należącej do Al-Kadiego al-Fadila, znalazł dodatkowy fragment: „Kiedy przeczy tasz ten list, spodziewaj się nas i bądź przy gotowany ; przeczy taj również początek sury » Niech się stanie« i końcówkę sury » Sad« ”. Wspomnieć można, że w przy padku pierwszy m chodzi o surę 16 Koranu Pszczoły (An-Nahl), przy czy m sty lizacja jej początku w przekładzie polskim J. Bielawskiego pozostaje otwarta na interpretację tłumacza, ale sens jest taki sam: „Nadejdzie rozkaz Boga. Nie starajcie się go przy spieszy ć!”. Natomiast przy wołując koniec 38 sury, Sinan ostrzega jej słowami: „To jest ty lko napomnienie dla światów. I wy z pewnością dowiecie się o ty m po pewny m czasie”. Jak powiedziano, zaostrzenie stosunków pomiędzy Sinanem a Nur ad-Dinem w połączeniu z nowy m zagrożeniem dla skrajny ch kierunków szy ickich pły nący m ze strony Salady na, mogło zakty wizować przy najmniej werbalną ofensy wę nizary ckiego przy wódcy. Dalej będzie mowa, że oceniając realnie własne możliwości, Raszid ad-Din Sinan zmierzał będzie nawet do anty sunnickiego sojuszu z Frankami. Z założenia musiał by ć on zwrócony przeciwko dwom równie niebezpieczny m dla isma’ilitów-asasy nów liderów sunnizmu. Przy padek drugiego z nich, to jest Salady na, w kontekście relacji z asasy nami będzie przedstawiony dalej.

„Technika terroru”

Kronikarze arabscy, w większości o orientacji sunnickiej, nie wnikali w detale związane z techniką operacji terrory sty czny ch przeprowadzany ch przez sektę; zresztą nietrudno sobie wy obrazić, że te skry wane by ły starannie przed światem zewnętrzny m. Trzeba też pamiętać, że wszy stko, co doty czy ło „kuchni” bezbożnej wspólnoty nizary ckiej, budziło ostentacy jną niechęć przedstawicieli świata sunnickiego, trudno więc spodziewać się, ażeby dochodzili oni szczegółów związany ch z ich działalnością. Ograniczali się do hałaśliwego potępiania postępków asasy nów, kwestionując przede wszy stkim celowość ich założeń i kierunków akty wności zagrażającej spójności wspólnoty „wierny ch”, czy li muzułmanów — sunnitów czy też umiarkowany ch szy itów. Inaczej rzecz widzieli autorzy chrześcijańscy, którzy podobnie jak ci pierwsi nie by li zdolni dotrzeć do hermety cznego środowiska nizary ckiej sekty. Zakładam nawet, że będąc często mniej uprzedzeni do asasy nów aniżeli sami „Saraceni”, mogli wiedzieć więcej i z większy m dy stansem analizować różne wersje oralne na temat asasy nów powstałe w środowisku sy ry jskim. Realizm ty ch testimoniów zakwestionował niedawno najwszechstronniejszy aktualnie badacz isma’ilizmu Farhad Daftary. Zastrzeżenia jego, jak wspomniałem na wstępie tej książki, doty czą history czności ty ch przekazów, które sprowadza on do gatunku legend. Przy pomnę, że chodzi tutaj o oszałamianie haszy szem adeptów, utrzy my wanie w górskich twierdzach czegoś na kształt ośrodków szkolenia specjalnego, także w zakresie języ ków potencjalny ch nieprzy jaciół, czy wreszcie śmiertelny ch salt asasy nów. Wy przedzając informacje wy stępujące w średniowieczny ch źródłach kręgu bliskowschodniego, zatrzy mam się przy niejako archety powy ch relacjach autorów zachodnioeuropejskich, który ch w miarę całościowego rozbioru dokonałem w przeszłości. Na pierwszy m miejscu widziałby m relację posła Fry dery ka I Rudobrodego bawiącego na dworze Salady na i jego brata w Damaszku w 1175 r., administratora diecezji strasburskiej

(Viztum) Burcharda. Przeby wał on w rejonie egipsko-sy ry jskim w okresie pierwszego zamachu fida’ich Sinana na ży cie nowego władcy ty ch obszarów, o czy m musiało by ć głośno w kręgach dworskich najsławniejszego z Ajjubidów. Przy by sz z Europy miał okazję sty kać się z ich przedstawicielami, którzy za pośrednictwem tłumacza naświetlili mu zapewne cały ten epizod i jego sprawców. Dzięki temu Burchard ze Strassburga, zapoznawszy się z problemem asasy nów, wprowadził ten groźny, a zarazem fascy nujący wątek do swego itinerarium. Pisze on m.in. Kraj ich jest niezby t urodzajny, stąd ży ją jedy nie z hodowli by dła, mają oni swego władcę, trzy mającego w wielkim strachu wszy stkich saraceńskich książąt tak dalszy ch jak i bliższy ch, a także chrześcijan pozostający ch w sąsiedztwie z nimi oraz wszy stkich możny ch, ma on bowiem w zwy czaju w zadziwiający sposób mordować[89]. Dalej Burchard relacjonuje, iż władca ten ma w górach (Sy rii) kilka zamków (pałaców), otoczony ch murami znacznej wy sokości, w który ch trzy ma bardzo wielu sy nów własny ch wieśniaków wy chowy wany ch od niemowlęctwa, którzy uczą się rozmaity ch języ ków, a to łaciny, greckiego, romańskiego, saraceńskiego i w ogóle niejednego drugiego. W stwierdzeniu ty m jest zapewne sporo przesady, bowiem trudno wy obrazić sobie, ażeby przy wódca asasy nów — w ty m wy padku Sinan — prowadził coś w rodzaju szkoły agentówzabójców uczony ch skrupulatnie języ ków obcy ch. Jednakże w niektóry ch przy padkach wy konawcy jego zbrodniczy ch zamy słów musieli posiadać znajomość języ ka wskazanej ofiary, jak by ło to na przy kład z zabójcami Konrada z Montferratu, którzy według niektóry ch relacji zachodnich znaleźli się w jego otoczeniu, a nawet przy jęli chrzest. Burchard przy wołuje wersję, iż ży jąc od dzieciństwa w ścisły m odosobnieniu w swy ch zamkach, poza własny mi nauczy cielami i mistrzami nigdy innego człowieka nie widzieli i żadnej innej nauce nie ulegali, dopóki nie stanęli przed swy m księciem, ażeby zbrodni dokonać. By ć może ten moment Burchardowej relacji oddaje stan z okresu przy wództwa Sinana, który jak można założy ć na podstawie źródeł paralelny ch, zreorganizował sektę w Sy rii, nadając jej charakter bardziej „elitarny ”. Wcześniej bowiem asasy ni-skry tobójcy, działający na tery toriach sy ry jskich, rekrutowali się z prozelitów nizary zmu ży jący ch w ośrodkach o charakterze otwarty m, na przy kład w Sarminie, Ma’arat an-Numan czy Apamei. Relacja Burcharda ze Strassburga o asasy nach trafiła też do Kroniki Słowian benedy kty ńskiego opata Arnolda z Lubeki, obejmującej lata 1171–1209; często też by ła przy pisy wana temu zakonnemu dziejopisowi. Podkreślić należy, że Arnold posiadał rozległą wiedzę o sy tuacji w rejonie śródziemnomorskim, gdzie zdarzy ło mu się przeby wać, w ty m także w Palesty nie. W księdze IV swego dzieła pisze on dość samodzielnie na temat asasy nów w kontekście zabójstwa Konrada z Montferratu. Przy wódcę sekty, a więc Sinana, określa on

mianem Starca, pisząc dalej: Opowiem obecnie o ty m Starcu coś śmiechu wartego, wszelako to, co od wiarogodny ch ludzi dowiedzieć się mogłem. Umiał on bowiem czarnoksięskimi sztukami poddany ch swy ch tak omamić, że nie chcieli oni wierzy ć w żadnego innego boga i nikogo innego czcić, jak ty lko jego samego. Kronikarz pisze dalej, iż Starzec z Gór obiecy wał swoim wy znawcom rajskie rozkosze oraz napawał ich zapałem, by bez wahania „przedkładali ponad ży cie śmierć”, z tej to przy czy ny „często na jego skinienie i rozkaz wielu z nich rzucało się z wy sokiego muru. Tak to łamiąc sobie kark, ginęli marną śmiercią”. Taka prakty ka mogła mieć sporady cznie miejsce, zwłaszcza gdy chodziło by ć może o zademonstrowanie ślepego posłuszeństwa wy znawców ważny m przy by szom z zewnątrz (np. Henry k z Szampanii, ty tularny król Jerozolimy, lecz chy ba gość następcy Sinana?). Trudno bowiem przy puszczać, ażeby Sinan bez wy raźnego powodu marnotrawił potencjał ludzki, stanowiący jego korpus skry tobójców. Dalej w przekazie Arnolda z Lubeki pojawia się wersja wy stępująca u późniejszy ch autorów zachodnich, z Marco Polo włącznie, że Starzec pewny m napojem wprawiał ich w upojenie, zachwy t i szał. Powodując magiczny mi sztukami fantasty czne wizje senne, napełniał ich radością i ochotą lub też pozwalał dojrzeć dziwy i zapewniał ich, że przez każdy taki czy n w wieczności podobnie mieć będą. Doty kamy tutaj problemu, który zasy gnalizowałem już na wstępie, czy wersja o narkoty zowaniu wy znawców nizary zmu — asasy nów ma realne uzasadnienie. Jak wiadomo, podjął ją w sposób źródłowo ugruntowany wielki arabista francuski I. A. Silvestre de Sacy (1758–1838), wy prowadzając sam termin assassin (z rozmaity mi dery watami) od arabskiego rzeczownika haszszisz, oznaczającego rodzaj trawy, ale również słomę, obecnie zaś konopie indy jskie (cannabis sativa L.). Upowszechnienie stosowania odurzający ch środków narkoty czny ch przy pada w świetle przekazów źródłowy ch dopiero na okres począwszy od XIV stulecia, nie ma też o prakty kach takich wzmianki w pisanej trady cji ismailickiej. De Sacy w punkcie wy jścia swy ch wy wodów łączący ch prakty kę konsumpcji haszy szu przez asasy nów i ty m też wy jaśniając ich nazwę w dery watach języ ków zachodnich, oparł się na kilku wzmiankach źródeł arabskich kręgu sy ry jskiego i Benjaminie z Tudeli. Wy przedzając dalsze uwagi w ty m przedmiocie, wspomnę jedy nie, że hiszpańsko-ży dowski podróżnik przeby wający w Sy rii w 1167 r. obok Araba, również pochodzącego z Hiszpanii Al-Idrisiego, by łby przekazicielem najstarszego świadectwa, w który m działająca w Sy rii sekta muzułmańskich „odstępców” się pojawia. Trzecim w kolejności autorem zachodnim dostrzegający m asasy nów by ł późniejszy arcy biskup Ty ru Wilhelm. Kronikarz ten wy mienia asasy nów w swojej Kronice, pisząc o wy darzeniach z lat 1132–1134 (zob. wy żej). Pisząc w czasach Sinana o asasy nach, Wilhelm z Ty ru zaznacza:

Jaki jest lud asasy nów i jak nikczemne i wstrętne Bogu podtrzy muje wierzenia, wy łoży my w późniejszy m miejscu i czasie. Ty mczasem wy starczy to o nich wiedzieć, że lud jest podejrzewany przez chrześcijan o zbrodnie i zasłużenie budzi grozę u wy znawców inny ch religii, a szczególnie wśród książąt. O wspólnocie tej Wilhelm podaje więcej szczegółów w kontekście epizody cznej próby zbliżenia — raczej polity cznego — do władz Królestwa Jerozolimy. Wątek ten podejmuję jednak w inny m miejscu mej pracy, natomiast tutaj należy zatrzy mać się na ogólnej charaktery sty ce geografii krainy asasy nów, która rozciąga się na wschód od biskupstwa Tortosy. Na tę tajemniczą enklawę składa się dziesięć zamków oraz licząca co najmniej 60 ty sięcy populacja ży jąca z hodowli by dła. Przewodzi jej mistrz, ustanawiany na zasadzie osobisty ch przy miotów, którego nazy wają Starcem, a któremu podporządkowują się bezgranicznie. Wilhelm, konty nuując swoją opowieść, pisze iż są oni zjednoczeni z nim więzami takiej uległości i takiego posłuszeństwa, że nie masz niczego na ty le trudnego, ciężkiego lub niebezpiecznego, czego by oni na ży czenie przy wódcy z ogromny m zapałem nie podjęliby się spełnić. Tak więc jeśli gdzieś istnieje książę, nienawistny lub niebezpieczny dla tego ludu, to on objawia swoją wolę i wręcza jednemu z nich lubo też kilku szty let. Wskazana osoba lub grupa pokonuje wszelkie przeszkody, ażeby spełnić powierzone sobie zadanie i zadowolić swego pana. Wilhelm, zamy kając ten wątek, stwierdza, że ludzie ci są nazy wani tak przez „naszy ch”, czy li Franków, jak i Saracenów, Asasy nami (Assissinos), przy czy m „nie wiadomo, z czego nazwę tą wy prowadzać”[90]. Świadectwo kronikarza i hierarchy kościelnego jest tutaj stosunkowo suche i pozbawione, także w dalszej części, szczegółów o indoktry nacji, treningach adeptów sekty, a także o wprowadzaniu ich w stan oszołomienia środkami odurzający mi. Posiada ono jednak wy soki pułap wiary godności history cznej, ponieważ sam autor, wcześniej kanclerz Królestwa Jerozolimy, mógł zetknąć się z asasy nami i zasięgnąć od nich potrzebny ch informacji, jako że wy różniał się czy nną znajomością języ ka arabskiego, a także korzy stał z arabskich kronik. Kolejną relacją o asasy nach Sy rii przy stającą do czasów Sinana jest świadectwo biskupa Akki Jakuba z Vitry, autora o generację późniejszego, ale podobnie jak Wilhelm z Ty ru funkcjonującego w „Zamorzu”. Wy przedzając, powiedzieć można, że relacja jego na temat asasy nów nawiązuje do wcześniejszego przekazu Wilhelma z Ty ru, ale także do przekazów źródłowy ch u Burcharda ze Strassburga i Arnolda z Lubeki, a zapewne też do lokalnej sy ry jskiej trady cji mówionej. Tak więc Jakub, który pojawił się w Palesty nie wkrótce po 1216 r., przed udziałem w wy prawie do Damietty, powrócił tutaj ok. 1220 r. i przez paręnaście lat sprawował w Ziemi Świętej wy sokie godności kościelne. Wtedy też zapoznał się ze specy fiką ziem i ludów zamieszkujący ch tery toria sy ro-palesty ńskie, a także sięgnął do przeszłości stosunków krzy żowy ch efemery d z lokalny mi władztwami muzułmańskimi. Nawiązując do relacji o domniemany ch próbach przejścia asasy nów na chrześcijaństwo autorstwa Wilhelma z Ty ru, Jakub z Vitry wprowadza własny moty w genezy sekty asasy nów, pisząc:

Pierwszy m i główny m przeorem ich nieszczęsnej religii by ł jakiś opat (abbas), a miejscem skąd pochodzą i skąd przy by li do Sy rii, są odległe rejony Wschodu niedaleko miasta Bagdadu i części prowincji Persji[91]. Podał tę informację, dającą się pogodzić z history czny m rodowodem sy ry jskich asasy nów, i prawdopodobnie ją zaczerpnął z niezachowanego do naszy ch czasów wielkiego kompendium history cznego autorstwa Wilhelma z Ty ru, które w czasach biskupa Akki by ło zapewne w obiegu. Dalej Jakub przy jmuje ton moralizatorski, mówiąc, iż ludzie owi nie rozróżniają tego, co jest święte od tego, co grzeszne, wierzą, że całe posłuszeństwo okazy wane bezgranicznie ich zwierzchnikom przy nosi im chwałę na ży cie wieczne. Dalej znowuż mamy powtórzenie opinii Wilhelma z Ty ru, że bezwarunkowe oddanie dla mistrza, którego zwą Starcem, wy raża się taką podległością, że nie ma żadnej rzeczy trudnej ani niebezpiecznej, której by nie bali się podjąć, czy której by nie spełnili z radością ducha i ochoczo na ży czenie swojego pana. W ślad za Wilhelmem z Ty ru Jakub podejmuje kwestię domniemanego projektu konwersji nizary ckiej wspólnoty na chrześcijaństwo, co znowuż tu pominiemy. Bardziej przy datna dla toku ty ch rozważań jest kwestia wielostronnej edukacji przy szły ch realizatorów woli Starca następująco zary sowana przez Jakuba z Vitry : Zaś Starzec, ich pan, nakazał chłopców spośród tego ludu wy chowy wać w miejscach sekretny ch i rozkoszny ch i wy uczy wszy ich z całą starannością języ ków różny ch narodów, posy ła ich, wręczy wszy noże, do różny ch krajów i zaleca im zabijać znaczący ch ludzi tak spośród chrześcijan, jak też Saracenów, do który ch czuje z jakiejś przy czy ny nienawiść, lubo też na prośbę swoich przy jaciół, jako też za wielką zapłatą. Obiecuje, że wy konawszy jego ży czenia, doznają jeszcze większego szczęścia i niekończący ch się rozkoszy, i po śmierci będą stale przeby wać w raju wy glądający m tak właśnie jak miejsce, gdzie ich wy chowy wano. Jeśli dotrzy mując absolutnego posłuszeństwa, zdarzy się, że śmierć poniosą, to przez swój lud uznani zostają za męczenników, zaliczeni będą do święty ch i będą doznawać szczególnej czci[92]. Ciekawa jest też kolejna fraza przekazu Jakuba z Vitry, iż rodzice owy ch dzieci, które by śmierć poniosły, otrzy mują od nauczy ciela, „który zwie się Starcem”, hojne dary. Nie całkiem jasna jest uwaga dziejopisa, nasuwająca różne warianty interpretacy jne, że jeśli rodzice skry tobójców „by liby niewolnikami, to zostaliby wy zwoleni”. To wtrącenie pozostaje jednak poza główny m nurtem ty ch rozważań. Interesujące światło na takty kę zbrodni dokony wany ch na najbardziej prominentny ch ofiarach rzucają moty wy wy stępujące w dwóch relacjach doty czący ch naświetlonego już

zabójstwa Konrada z Montferratu, mieszczący ch się wśród źródeł trzeciej krucjaty. Jest nimi przekaz anonimowego Itinerarium regis Ricardi oraz przy pisy wany wędrownemu poecie z Normandii Ambrożemu poemat L’Estoire de la Guerre Sainte. Tak więc dwóch zabójców markiza odpowiednio przeszkolony ch i znający ch języ k Franków przy by ło do Ty ru, by wstąpić na służbę w obozie chrześcijan, i nawet wiarołomnie przy jęli chrzest. Gdy jeden z nich został dopadnięty i poddany torturom, wy znał, że Starzec z Masjad (Masjaf) wy słał ich, aby dokonali w stosowny m czasie zamachu na Konrada, pozbawiając go ży cia. Żeby wy jaśnić mechanizm zbrodni, oby dwa krucjatowe źródła podają, iż według starego zwy czaju Starzec z Masjad wzy wa do swojego pałacu wielu chłopców z zacny ch rodów i zapewnia im właściwe wy kształcenie oraz naukę różny ch języ ków, aby w jakimkolwiek kraju świata mogli swobodnie rozmawiać bez pomocy tłumacza. W największej tajemnicy szkoli się ich również, jak zadawać najskuteczniejsze ciosy. Kiedy osiągną wiek dojrzewania, ich zwierzchnik wzy wa ich do siebie i nakazuje im zgładzić jakiegoś wielkiego człowieka w zamian za odpuszczenie grzechów. W ty m celu wręcza każdemu z nich bardzo długi i ostry nóż; są bez reszty posłuszni i nigdy nie wahają się wy pełnić rozkazu ani nie spoczną, dopóki nie dosięgną wskazanego im księcia lub ty rana. Pozostają na służbie u przy szłej ofiary, aż nadarzy się okazja, aby wy pełnić wy znaczone im zadanie. Wierzą, że przez czy n taki doznają rajskich szczęśliwości. Moty w ślepego oddania i bezgranicznego posłuszeństwa wobec Starca z Gór wraz z mocno rozbudowaną wersją o wprowadzaniu adeptów religijnie umoty wowany ch zbrodni w inny poziom świadomości, powiązany z narkoty czny m snem, rozwinął najbardziej znany populary zator legendy asasy nów w świecie, Wenecjanin Marco Polo. Wizja tego podróżnika wzbogacona moty wem „rajskiego ogrodu”, choć odniesiona już do alamuckiego przy wódcy, Starca z krainy Mulehet w Persji, który nosi imię Alaody n, wy rosła na bazie dawny ch wy obrażeń z kręgu sy ry jskiego odnoszony ch do poniekąd archety powego „Starca z Gór”, Raszida ad-Dina Sinana. Nie oznacza to by najmniej, ażeby m umniejszał skalę „zasług” w zakresie skry tobójczy ch prakty k będący ch dziełem alamuckiego imama Ala ad-Dina Muhammada III (618/1221–653/1255). Abstrahując od rozważony ch odrębnie wątków opowieści Wenecjanina o narkoty zowaniu asasy nów jakimś rodzajem opium, a następnie przenoszeniu ich (w sposób dosłowny ) do ogrodu urządzonego na kształt raju obiecanego zbawiony m w Koranie, wskazać można kilka momentów, które dałoby się przy pisać wcześniej najsławniejszemu z sy ry jskich przy wódców sekty. Jest to uwaga autora Opisania świata, iż Starzec na swoim dworze trzy mał młodzieńców spośród mieszkańców gór tego kraju w wieku od lat dwunastu do dwudziestu, to by li ci, którzy zdawali się zdatni do wojennego rzemiosła. Pomijając sugestię biorącą się z wy obrażeń o rajskich wy godach i komforcie, że Starzec z Gór „ży ł wspaniale”, można powtórzy ć za średniowieczny m podróżnikiem, iż wmawiał w ty ch prosty ch górali, którzy go otaczali, że jest prorokiem. I uwierzy li w to zaiste. I rozsy łał Starzec młodzieńców owy ch w rozmaite strony, aby opowiadali i nawracali ludzi na wiarę jego.

Marco Polo pisze dalej co następuje: Po powrocie do swego pana ci, którzy wy szli cało, opowiadali, jak dobrze spełnili zadanie. Starzec radował się wielce i wy prawiał im wielkie święto. Dobrze wiedział, który z nich by ł najgorliwszy, gdy ż za każdy m wy sy łał potajemnie swoich ludzi, i ci go powiadamiali, który by ł najśmielszy i najzdatniejszy do morderstwa. Pojawia się tu mocno prawdopodobna od strony niejako „operacy jnej” sugestia, iż Starzec kontrolował przebieg zamachów i stopień zaangażowania zamachowców poprzez własny ch tajny ch obserwatorów. Dalej autor nasz referuje: I tak, gdy Starzec chciał zabić jakiegoś panującego lub innego człowieka, wy bierał kilku spośród swy ch „assasy nów” i wy sy łał ich tam, dokąd chciał, wmawiając w nich, że pragnie wy słać ich do raju, lecz muszą iść zamordować tego lub owego, jeśli zaś zginą, pójdą do raju. Przemawiał do nich: „Sy nu, oto jest rozkazanie naszego proroka Mahometa, że ktokolwiek broni sługi jego, do raju pójdzie, więc jeśli mu będziecie posłuszni, dostąpicie tej łaski”. I ci, którzy taki rozkaz otrzy mali od Starca, czy nili to chętniej niż cokolwiek innego i wy ruszali, aby spełnić wszy stko, co im Starzec rozkazał, gotowi narazić się na największe niebezpieczeństwo, gotowi umrzeć wraz z wrogami władcy, gardząc doczesny m ży ciem. Z tego powodu nad całą okolicą władał strachem i grozą jak ty ran. W ten sposób nie uszedł śmierci żaden człowiek, jeśli sobie tego Starzec z Gór ży czy ł. I zaiste, zapewniam was, wielu królów i książąt płaciło mu try but i utrzy my wało z nim dobre stosunki z obawy, aby nie zostali zgładzeni[93]. Jeśli przy wołany w Opisaniu świata autory tet proroka Mahometa zastąpimy parady gmatem imama „danej chwili”, wiodącego wierny ch do zbawienia, wtedy nie trzeba tu już nic dodać ani ująć. Zachowane przekazy źródeł orientalny ch odnośnie do prakty k nizary ckich skry tobójców z nieliczny mi wy jątkami są zdecy dowanie bardziej zdawkowe aniżeli relacje autorów zachodnich. O bezgraniczny m oddaniu isma’ilitów (nizary tów) swemu przy wódcy pisał wspomniany już podróżnik Ibn Dżubajr i wy powiadał się następująco, mając na uwadze Sinana: I uczy nili go swoim ubóstwiany m idolem, zawierzy wszy jemu swoje dusze i całkowicie mu się poddali i ochoczo spełniali to, co nakazy wał. Gdy więc rozkaże komukolwiek z nich rzucić się z wy sokiej góry, ów tak postąpi, podążając do swojej zguby, aby go zadowolić[94]. Pojawia się tutaj kwestionowana niekiedy wersja o śmiertelny ch saltach fida’ich-asasy nów, która obecna jest też w trady cji irańskiej i łączona z osobą Hasana Sabbaha. W Słowniku biograficznym sławnych mężów Aleppo autorstwa Kamala ad-Dina wy stępuje ten moty w prowadzący do Muntadżaba ad-Dina, sy na armijnego skarbnika sułtana Salady na. Powołując się na list Sinana

adresowany do Salady na, przy tacza on słowa tego pierwszego zwrócone do posła potężnego władcy Egiptu i Sy rii: „Pan twój włada ty m, co jest zewnętrzne dla twego wojska, ja zaś panuję nad ty m, co jest we wnętrzu serc moich zastępów. Dowodem będzie to, co teraz ujrzy sz”[95]. AlMuntadżab podaje dalej: Następnie wezwał dziesięciu młody ch mężczy zn ze swojej świty, a przeby wał wówczas w niedostępnej twierdzy Al-Kahf. — Urządzony by ł tam wietrznik prowadzący w przepaść. — Wy jął tedy spod maty modlitewnej nóż i cisnął nim w wietrznik. Następnie dał im znak i powiedział: „Ktokolwiek chce ten nóż, niech rzuci się za nim”. Wszy scy naty chmiast skoczy li i roztrzaskali się o skały. Poseł Al-Muntadżab relacjonuje dalej: „Powróciliśmy do Al-Malika an-Nasira [jeden z lakabów Salady na] i opowiedzieliśmy mu o ty m, co się wy darzy ło, i po ty m zawarł on pokój z nim”.

Qalaat al-Khawabi

Konkluzja owej relacji jest zby t prosta, ażeby wy jaśniać przebieg zdarzeń, natomiast nie ma

dostateczny ch podstaw pozwalający ch kwestionować specy ficzną manifestację ślepego posłuszeństwa fida’ich. Nasuwa się tu analogia z relacjami źródeł arabskich i perskich doty czący ch samopoświęcenia adeptów w kręgu Hasana Sabbaha, z który ch bardziej znana relacja trafiła do dzieł teologa i dziejopisa Ibn al-Dżauzi. Odosobniony ch przy padków tutaj opisany ch nie można wy kluczy ć, trudno jednak, przy jąć jak to czy niła dawna historiografia Europy, powszechność tego rodzaju prakty k. Zarówno Hasan, jak i późniejszy przy wódca sy ry jski Raszid ad-Din Sinan, mimo swej determinacji w kierunku realizacji wy znaczony ch celów, by li ludźmi racjonalny mi jak na miejsce i czas prowadzonej działalności. Zastanawiać nawet się można, czy nie by li przy wiązani w ludzki sposób do młody ch ludzi, dla który ch stanowili więcej niż ojców. Krwawa ofiara — fada’ — by ła uzasadniona jedy nie nadrzędny mi celami wspólnoty nizary ckiej. Wszy stkie te relacje, o różny m stopniu history cznej wierności, wskazują na gotowość asasy nów do samopoświęcenia w imię określonej sprawy. Mimo milczenia źródeł, w cały m ruchu nizary tów-asasy nów można doszukać się podziału zwolenników na przy najmniej dwie grupy. (Nie opowiadam się tutaj za modną w XIX w. i obecnie zarzuconą teorią wielostopniowego wprowadzania w arkana sekty ). Pierwszą z nich tworzy li propagatorzy isma’ilizmu, posiadający niezbędne przy gotowanie do oddziały wania na potencjalny ch adeptów, czy li prowadzenia działalności misy jnej, tak jak to by ło na wcześniejszy ch etapach ruchu ismailickiego. Grupę drugą stanowiły druży ny wojowników strzegący ch obronny ch punktów sekty. Z nich to mogli wy wodzić się wy konawcy skry tobójczy ch zadań nałożony ch przez zwierzchników — rafikowie (ar. rafik, lm. rufaka), którzy wy pełniając powierzone im misje, stawali się fida’imi, a ponosząc śmierć, mogli uchodzić za szahidów, męczenników słusznej sprawy, ty ch, co zginęli za wiarę (ar. szahid, lm. szuhada). Wy znawcy „Starca”, zaliczający się do tej grupy, przechodzili zapewne niezbędne przeszkolenie w zakresie walki wręcz, połączone z jakimiś formami tricków akrobaty czny ch. Ta forma walki, znana jeszcze pod wpły wem prakty k dalszego Wschodu w przedmuzułmańskim Iranie, udzieliła się komandom perskich asasy nów, zaś instruktorzy wy wodzący się spośród nich prowadzili treningi wśród irańskiej młodzieży ismailickiej. Analizując przez długie lata przekazy piśmiennictwa zachodniego o asasy nach oraz bardziej powściągliwe testimonia świata muzułmańskiego, nie wy kluczam, że adepci Sinana mogli w niewielkich grupach uczy ć się języ ka i oby czajów w przeciwny m obozie, by móc przenikać w określone środowiska. Imperaty wem ich działań by ło absolutne posłuszeństwo wobec mistrza. Metody stosowane przez Sinana, nawiązujące do prakty k stosowany ch przez założy ciela ruchu nizary tów, zapewniały wy chowanie i wy trenowanie ślepo posłuszny ch bojowników, którzy w każdy m momencie by li gotowi poświęcić ży cie. Jak wielokrotnie nadmieniałem, grupa ta została nazwana fida’imi, co bierze się od arabskiego rzeczownika: fada’ — ofiara; fida’imi to zatem ci, którzy składają swe ży cie w ofierze dla sprawy. Jak wiadomo, w środowisku sy ry jskim już w średniowieczu pojawiła się forma pochodna: fidawi, a później fedain; współcześni fedaini to bojownicy ruchu palesty ńskiego. Jak wy żej wspomniano, kilka wzmianek zawarty ch w źródłach orientalny ch kręgu sy ry jskiego oraz zachodnie dery waty w kronikach o krucjatach doprowadziły francuskiego arabistę Antoine’a Isaaca Silvestre’a de Sacy do przełomowej próby wy jaśnienia „ludowej” nazwy nizary tów jako asasy nów. W ostateczności, do swy ch monumentalny ch dzieł dołączy ł on

niewielką rozprawę na temat przy wództwa w sekcie asasy nów (szerzej: isma’ilitów) i podjął udaną próbę ety mologizacji słowa, wy stępującego już od kilku stuleci w języ kach romańskich, później również w angielskim, na określenie skry tobójcy i skry tobójstwa. Pokazał on m.in. związek różny ch form samego terminu na określenie tego odłamu szy izmu, takich jak assassini, assissini, także hejssessini itp., z rzeczownikiem arabskim haszisz (hašīš), odnosząc uży ty przez Abu Szamę (1203–1268), monografistę dwóch władców — Nur ad-Dina i Salady na, termin hasziszi (lm. hasziszijja) do sy ry jskiej gałęzi isma’ilitów-nizary tów[96]. De Sacy nie miał wątpliwości, iż samą nazwę w wersji arabskiej sekciarze ci zawdzięczali stosowaniu dość powszechnie haszy szu w celu doznania ekstaty czny ch stanów, w efekcie który ch tracili swoją wolę i dokony wali morderczy ch wy czy nów. Stosując środek narkoty czny, mogli także przeży wać wizje raju i nabierać wigoru podczas dokony wania skry tobójczy ch akcji. Zarówno Abu Szama, jak i cy towany przezeń Ibn Abi Tajji wy mieniają al-hasziszijja, a Sinan nazy wany jest Panem Haszy szu (Sahib al-Haszisza). Sam termin pojawia się dwukrotnie w odniesieniu do nizary tów w deklaracji doktry nalnej faty midzkiego kalifa Al-Amira (495/1101–524/1130) z około 517/1123 r., odrzucającej założenia nizary tów odnośnie do legalności imamatu Faty midów w linii Al-Mustalego. W piśmie noszący m wy szukany ty tuł Unicestwienie błyskawicy poniżenia (Ika sawa’ik al-irgham) potępiono definity wnie, nie podając żadny ch rzeczowy ch argumentów, głośny ch, zwłaszcza w Damaszku, zwolenników linii Nizara, nazwany ch tutaj bez jakiegokolwiek wy jaśnienia terminem alhasziszijja, który sugerować może wspólnotę „konsumentów” haszy szu[97]. Sam jednak termin, bez konotacji ismailickich, znany by ł już kilka dziesięcioleci wcześniej, nabierając powszechnie znanego znaczenia w świecie muzułmańskim lub przy najmniej w Egipcie i Sy rii. Nizary ci sy ry jscy są wzmiankowani jako hasziszijja w najwcześniejszej ze znany ch kronik seldżuckich, napisanej w 1183 r. przez Imada ad-Dina Muhammada al-Katiba al-Isfahani (zm. 1201 r.), którego historia Nusrat al-fatra (Wsparcie w wytrwałości) dostępna jest jedy nie w wersji skróconej, zredagowanej w 1226 r. przez Al-Bundariego. W dziele ty m termin hasziszijja pojawia się dwa razy i jest stosowany zamiennie z terminami batinijja i malahida. Na wspomniane dzieło Abu Szamy, późniejsze od redakcji Al-Bundariego, zwrócił uwagę w ty m kontekście De Sacy. Nieco późniejszy od Abu Szamy history k Egiptu, Ibn Mujassar (1231–1278) wy jaśnia, że nizary ci nazy wani są w Sy rii hasziszijja, ci z Alamutu znani są jako batinijja i malahida; w Churasanie wy stępują jako talimijja, „a wszy scy są isma’ilitami”. Termin hasziszijja pojawia się niekiedy w geograficzny m piśmiennictwie świata arabskiego na określenie isma’ilitównizary tów. I tak jako pierwszy spośród geografów i podróżników wy mienia go sławny arabski uczony z Hiszpanii Al-Idrisi (zm. 560/1165 r.). W jego zachowany m kompendium geograficzny m Nuzhat al-musztak (Podarunek dla spragnionego) przy opisie rejonu na południe od Tortosy wy mienia nieprzy stępną twierdzę Al-Chawabi, położoną na szczy cie góry, i podaje, że zamczy sko to należy do „ludzi al-hasziszijja, co odeszli od islamu i nie wierzą w odrodzenie ani w zmartwy chwstanie po śmierci, przez co zostali odtrąceni”[98]. Niewiele młodszy od Al-Idrisiego podróżnik ży dowski Benjamin z Tudeli, podróżujący przez Sy rię ok. 1167 r., który wy mienia lud Al-Hasziszin, lokalizując niedokładnie jego siedziby blisko nadmorskiej Dżabali (Gebala; Baal Gad).

Ludzie ci nie ży ją według zasad religii muzułmańskiej., lecz kierują się przy kazaniami jednego spośród siebie, poczy tując go za proroka. Nazy wają go Szajch Al Hasziszin. Czy nią wszy stko, co im rozkaże, choćby miało to kosztować ich ży cie, on zaś znany jest jako Starszy nad nimi. W dalszej części przekazu Benjamin podkreśla raz jeszcze bezwarunkowe posłuszeństwo „haszaszy nów” swemu mistrzowi, podaje, że ich główny m ośrodkiem jest twierdza Kadmus oraz że są oni w stanie wojny z „sy nami Edoma, co zwą się Frankami”, przede wszy stkim zaś z władcą Try polisu. W relacji Benjamina z Tudeli powraca moty w ślepego posłuszeństwa członków sekty względem swojego zwierzchnika, poczy ty wanego przez nich za proroka. Nie ma tu mowy o oddawaniu Sinanowi ok. 1167 r. boskiej czci. Pojawia się natomiast, podobnie jak u Al-Idrisiego, nazwa owego „ludu” w formie zbliżonej do arabskiego hasziszi. Również i tutaj podróżnik nie podaje, z czego nazwa ta się bierze. Do niedawna uważano, że forma al-hasziszijja stosowana by ła pejoraty wnie na określenie wy łącznie isma’ilitów-nizary tów Sy rii, jednak stosunkowo niedawno badacz niemiecki Wilferd Madelung stwierdził wy stępowanie tego terminu na określenie nizary tów irańskich w tekstach zajdy ckich z pierwszej połowy XIII w. Pozostając przy znaczeniu rzeczowników „haszisz”, „haszasz” i dery watów „hasziszi” — (lm. hasziszijja; potocznie lm.: hasziszijjin i hasziszin) i uży wane rzadziej: „haszszasz” (lm. haszszaszin) — przy jąć można, że u jego podstaw jest nazwa zioła o właściwościach narkoty czny ch: haszy sz. Dery waty te, odnoszone do pewnej kategorii ludzi, rozumiałby m jako pewną przenośnię: hasziszijja, „haszy szy ści”, to ludzie ulegający działaniu haszy szu — lub dalej: postępujący, jakby by li pod wpły wem tego zioła. Termin hasziszijja mógł by ć odczy ty wany przenośnie na określenie „dolnej klasy pospólstwa” i „bezbożne wy rzutki społeczne” w odniesieniu do isma’ilitów-nizary tów w XII i XIII stuleciu. Profesor Franz Rosenthal utrzy muje, że nasuwa się wiele wątpliwości, czy nazwa „asasy ni” fakty cznie może by ć łączona ze znaczeniem rzeczownika „haszy sz” spośród wielu możliwy ch konotacji, i stwierdza dalej: „nadal istnieje prawdopodobieństwo, że tak fakty cznie by ło”[99]. Przezwisko hasziszijja oraz szerokie zaży wanie narkoty ku mogły wy nikać z prawdziwego lub domniemanego uży wania konopi przez członków sekty, którzy by li w znacznej mierze architektami rozległej sieci jawny ch i ukry ty ch wpły wów na świat muzułmański. Doty czy to jednak nie ty lko sy ry jskiej gałęzi sekty isma’ilitów-nizary tów ani też jednego okresu — w ty m wy padku przy wództwa Sinana w latach 1163–1193. W niektóry ch przy padkach, jak podczas oby dwu nieudany ch zamachów na Salady na, zdeterminowani zamachowcy mogli działać w stanie odurzenia narkoty cznego, choć nie oznacza to, że właśnie haszy szem. Nazwa „hasziszijja” przy lgnęła do nizary tów w XII i XIII stuleciu, lecz jak pisze F. Daftary „nie dlatego, że nizary ci lub ich fida’i potajemnie zaży wali haszy szu w sposób regularny, co w żadny m wy padku nie mogło by ć publicznie znane”. Stosowanie środków odurzający ch, co paraliżowałoby przestrzeganie nakazów szari’atu, mogło by ć potępiane przez samego Hasana Sabbaha (zm. 518/1124 r.) i jego dwóch następców, bowiem religijne prawo islamu nadal obowiązy wało nizary tów przed 559/1164 r. Wy starczy wspomnieć najwy ższą karę, jaką poniósł sy n samego Hasana Sabbaha na podstawie wy roku ojca za zabronione przez szari’at pijaństwo. Prawdziwy m

narkoty kiem inspirujący m fida’ich do samobójczy ch zamachów by ła staranna indoktry nacja obliczona z reguły na prosty ch akolitów, wy wodzący ch się z wiejskiej i miejskiej biedoty. W osadzonej na dobrej znajomości history czny ch realiów i religijnej mentalności ludzi islamskiego Orientu, pisarz francuski libańskiego pochodzenia Amin Maalouf w sposób niebudzący wątpliwości wy jaśnia fenomen działania ty ch ekstremistów: Mimo utrzy mującej się uporczy wie i wy godnej trady cji, musimy uznać oczy wistą prawdę: asasy ni nie znali innego narkoty ku poza wiarą pozbawioną wątpliwości, stale umacnianą poprzez niezwy kle wy tężone nauczanie, idealnie skuteczną organizację i najściślejszy podział zadań[100]. Do czasów Sinana nizary ci (niekoniecznie sy ry jscy ) przeprowadzili na tery toriach sy ry jskich niespełna dziesięć udany ch zamachów na prominentne osoby (jedną z obozu chrześcijańskiego, tj. hr. Try polisu Rajmunda). W ciągu około trzy dziestu lat przy wództwa Sinana bilans ten jest jeszcze bardziej sy mboliczny — z rąk sekty ginie w 573/1177 r. Szihab ad-Din Ibn al-Adżami, wezy r władcy Aleppo Al-Malika as-Saliha. W miesiącu rabi II 588/kwiecień 1192 r. wy słannicy Sinana mordują w Ty rze markiza Konrada z Montferratu, świeżo wy łonionego drogą elekcji króla Jerozolimy i męża córki Amalry ka I, Izabeli. Zabójstwa dokonano na krótko przed królewską koronacją elekta i z zemsty za gwałt wy rządzony przeszło dwa lata wcześniej na jednostce pły wającej należącej do isma’ilitów i jej załodze. W odniesieniu do tej tragedii sprzed stuleci mediewista austriacki profesor Heinrich Fichtenau pisał: Sprawa wy dawała się tak jednoznaczna, że prawie w całej Europie wierzono w winę Ry szarda [króla Anglii]. Rzeczy wiście, rozkaz wy dał pewien szejk sy ry jskiej sekty asasy nów; tenże „Starzec z Gór” (Szajch al-Dżabal, „Pan Gór”) miał dla usprawiedliwienia Ry szarda skierować pismo do księcia Leopolda [Austriackiego]. Jego tekst pokazuje dobrą znajomość sprawy, chodzi jednak o fałszerstwo w celu odciążenia pojmanego króla[101]. W ten sposób akt zemsty lidera asasy nów nabrał rozgłosu w całej zachodniej Europie, stając się elementem gry polity cznej monarchii Zachodu, a jednocześnie przy czy nił się do upowszechnienia wersji o asasy nach jako skuteczny ch i bezwzględny ch zabójcach. Zgładzenie Konrada zostało dostrzeżone, jak już powiedziano wcześniej, także w świecie bliskowschodniego islamu. Analiza nasza nie pozwala jednak widzieć w Sinanie sprawcy sery jny ch mordów, chociażby ze względu na szczupłość przeprowadzony ch na jego rozkaz akcji. W ograniczony m zakresie realizował odziedziczoną po poprzednikach strategię terroru, obecną zresztą znacznie silniej w prakty kach irańskich przy czółków ruchu, z alamucką centralą na czele. Wy starczy wspomnieć, opierając się na ustaleniach rosy jskiej badaczki Ludmiły W. Strojewej, że w ciągu siedemdziesięciu dwóch lat uprawiania przez nich działalności terrory sty cznej (od zabójstwa Nizam al-Mulka w 1092 r. licząc) liczba ofiar wy nosiła 75 ludzi, co także nie jest wielkością wy olbrzy mioną[102]. Liczby te doty czą jednak ty lko Iranu.

Isma’ilizm okresu alamuckiego (nizary zm) skażony piętnem terroru posługiwał się też określoną strategią, wspólną dla wszy stkich przy wódców „asasy ńskich” tak chronologicznie, jak i tery torialnie. Jego istotę ujął celnie, choć w konwencji literackiej, cy towany już Amin Maalouf, który przy pisuje Hasanowi Sabbahowi następujące pouczenie: Nie wy starczy zabijać naszy ch wrogów (…). Nie jesteśmy zabójcami, lecz wy konawcami wy roków, musimy działać publicznie, dla przy kładu. Zabijamy jednego człowieka, terrory zujemy sto ty sięcy. Jednakże nie wy starczy zabijać i terrory zować, należy także umieć umierać, bo jeśli zabijając, odstraszamy naszy ch nieprzy jaciół do działań skierowany ch przeciwko nam, to ginąc z najwy ższą odwagą wy wołujemy podziw tłumu. A z tego tłumu wy jdą ludzie, którzy przy łączą się do nas. Umieranie jest ważniejsze od zabijania. Zabijamy dla obrony, umieramy, by nawracać, by podbijać. Podbój to nasz cel, obrona to ty lko środek[103]. Znamienne okazuje się podejście do dokony wany ch aktów terroru ze strony ismailickiej, a by ć może szerzej także inny ch ekstremalny ch szy ickich społeczności, które widziały w zabójcach męczenników za wiarę (szahid, lm. szuhada) i oczekiwały od nich najwy ższej ofiary. Dziejopis Kamal ad-Din przy tacza interesujący przy padek młodzieńca z Kafr Nasih, miejscowości w sąsiedztwie północnosy ry jskiego Azazu, który by ł jedy ny m ocalały m uczestnikiem zamachu na głównodowodzącego armii seldżuckiej, Kasima ad-Daulę al-Bursuki, w listopadzie 1126 r. Gdy matka zamachowca usły szała o śmierci Al-Bursukiego i zgubie ty ch, co na niego napadli, i dowiedziała się, że sy n jej by ł z nimi, uradowała się, upiększy ła oczy anty monem i okazała radość. Lecz po kilku dniach przy szedł do niej jej sy n ocalony ; popadła tedy w rozpacz i obcięła sobie włosy, a oblicze jej poszarzało[104]. Przenieśmy się w drodze wy jątku do naszy ch czasów, kiedy to 8 czerwca 1992 r. ginie od kul zamachowca postępowy egipski dziennikarz i działacz polity czny Faradż Fauda. Zabójca by ł sunnickim fundamentalistą, podobnie jak jego wspólnik, oby dwaj zaś mieli świadomość, że w przy padku ujęcia zostaną skazani na śmierć i straceni. W toku procesu zabójca F. Faudy został zapy tany przez sędziego: — Dlaczego zamordowałeś Faradża Faudę? — Ponieważ by ł niewierny m. — A z której jego książki wy ciągnąłeś taki wniosek? — Nie umiem czy tać ani pisać. — Jak to? — Po prostu — nie umiem czy tać ani pisać!”[105]. Tutaj, podobnie jak w przy padku szy icko-ismailickich terrory stów spod znaku Hasana Sabbaha i Sinana, wy starczy ła ślepa wiara w słuszność orzeczeń przy wódców i fanaty czna determinacja w dążeniu do osiągnięcia celu.

Sinan mistyczny

Faty midzi ogłaszający swoją dy nastię rodziną potomków Alego poczy ty wali siebie za inkarnację Mahdiego. Szczególnie pouczające są w ty m względzie fragmenty opublikowane przez S. Guy arda: kalif faty midzki Mu’iz li-Din-illah (panował 953–975) ogłosił siebie wcieleniem Rozumu Powszechnego, co zrówny wało go z siódmy m natikiem terminologii ismailickiej. Lecz rozgraniczenie pomiędzy doktry ną Raszida ad-Dina Sinana a sy stemem isma’ilitów jest w opozy cji do niej wy starczająco głębokie, ponieważ — jak to zobaczy my dalej — Raszid adDin pretendował do boskości, nie ogłaszając siebie siódmy m natikiem, lecz siódmy m asasem, czy li wcieleniem Uniwersalnej Duszy, drugą emanacją Bożą. Na podstawie fragmentów opublikowany ch przez cy towanego badacza francuskiego staje się widoczne odejście przez Sinana od wy kładni zamknięcia cy klu ery imama — natika i asasa równocześnie, który jest Ka’imem kijamatu, a więc wy pełnieniem czasu doczesnego przez ostateczne, powszechne zmartwy chwstanie. Sy ry jski nauczy ciel sam umiejscawia siebie jako spełnienie siódmego cy klu wiążącego historię świata. Podobnie jak wcześniejsi isma’ilici akceptuje teorię o cy klach sześciu pierwszy ch natików, który mi by li — przy pomnijmy — Adam, Noe, Abraham, Mojżesz, Jezus i Mahomet. Etapem siódmy m jest cy kl Abu Zarra (Abu Dharr), postaci history cznej (zm. ok. 652 r.), ale ujmowanej tutaj w kategoriach ismailickiej soteriologii. Według islamskiej trady cji, history czny Abu Zarr al-Ghifari wy znawał jedy nobóstwo jeszcze przed przy jęciem nauki Mahometa, islamu. Z Mahometem nawiązał tajemny kontakt za pośrednictwem Alego, stając się jedny m z pięciu (czy może czterech?) pierwszy ch wy znawców. Później przeby wał w Sy rii, aż nie wezwał go kalif Usman, ponieważ został oskarżony przez Mu’awiję o jakąś nieprawomy ślność. Podkreślano jego pokorę i ascezę, w czy m jak się powiada, miał przy pominać Jezusa. By ł bardzo pobożny, ale też żądny wiedzy. Sunniccy ontolodzy przy pisali mu aż 281 trady cji (hadisów).

Tutaj postać Abu Zarra nabiera kosmicznego wy miaru. Nie miejsce tu na rozważania stricte metafizy czne, można jedy nie za Hodgsonem powtórzy ć, że w świetle zachowany ch przekazów „nie da się rozstrzy gnąć kwestii, do jakiej roli pretendował Sinan”. Hodgson przy pomina w oparciu o Guy arda, iż sy ry jski „Starzec z Gór” uznawał siebie za siódmego „mówiącego” imama (natik), jednocześnie apoteozując wszy stkich natików, w który ch widział inkarnacje Boskie. Natomiast René Dussaud utrzy my wał, że z rozpatry wanego przekazu wy nika, iż Sinan widział siebie jako asasa Abu Zarra, który by łby siódmy m „mówiący m” imamem (natikiem), i że Sinan utożsamiał asasa z samy m Bogiem. Wersja taka krąży ła po Sy rii, co potwierdza opinia arabskiego podróżnika z Hiszpanii Ibn Dżubajra, który krótko przed rokiem 1184 przeby wał w Sy rii, jednoznacznie potępiającego sy ry jskiego lidera herety ków-isma’ilitów: Przeznaczenie zesłało im diabła w ludzkiej postaci, co zwał się Sinanem, który zwiódł ich kłamstwem i zmy śleniami; omamił ich, posłuży wszy się zwy kły mi sztuczkami. I uczy nili go swoim ubóstwiany m idolem, zawierzy wszy jemu swoje dusze i całkowicie mu się poddali i ochoczo spełniali to, co nakazy wał. Gdy więc rozkaże komukolwiek z nich rzucić się z wy sokiej góry, ów tak postąpi, podążając, aby go zadowolić do swej zguby [106].

Starzec z Gór — XIX-wieczna ry cina

W pismach ismailickich pochodzący ch z późniejszego okresu (XIV–XVI w.), lecz w znacznej mierze przekazujący ch starszą trady cję sy ry jską, Sinan wy stępuje po Abu Zarrze, co wskazuje, że zajął on pozy cję asasa. Wy żej stawia się Abu Zarra, wy niesionego tutaj do stanowiska Ka’ima al-Kijama, Bieguna Zmartwy chwstania, który to ty tuł przy sługiwał właśnie siódmemu natikowi. Na wy kazie siedmiu natików we fragmentach odczy tany ch przez Guy arda, doty czący ch Raszida ad-Dina Sinana, Abu Zarr wy stępuje dwukrotnie pod imieniem Al-Ka’ima i Mahdiego. Sinan, wy mieniany po Abu Zarrze, nie pretenduje do innego ty tułu niż asas. Abu Zarr objawia się jako pierwszy asas ostatniego cy klu, „lecz religia nie będzie wami spełniona, dopóki nie ukażę się wam w postaci Raszida ad-Dina”. Lista wy liczająca tutaj asasów podaje: „Seth [Sem], Ismael, Aaron, Szy mon, Ali i [ktoś o nazwie] Imam”. Zdaniem Dussauda owy m „Imamem” jest nie kto inny, jak Raszid ad-Din Sinan. Ty ch spekulacji związany ch z jego osobą, ze względów ideologicznopolity czny ch Sinan nie ujawniał, a przed wrogim otoczeniem islamskim sy mulował nawet, że je odrzuca. Znali je jedy nie najbardziej „sprawdzeni” i wtajemniczeni jego zwolennicy, przed który mi nie ukry wał, że pretenduje do boskości. Podobnie rzecz się miała półtora stulecia wcześniej ze sprawą „boskości” faty midzkiego imama-kalifa Al-Hakima bi-amr-illaha (panował

996–1021). Druzowie doszli do przeświadczenia, że ten faty midzki imam-kalif jest najdoskonalszą inkarnacją jedy ności Boga. Bóg realizuje się poprzez świetlistą emanację, która nie jest ograniczona żadną logiką i nie da się jej pojąć żadny m opisem lub prawem. Jest on przy czy ną przy czy ny przy czy n (mu’ill illa al-ilal). Formuła ta pojawia się w późnej literaturze ismailickiej, u Abu Firasa Szihaba ad-Dina, co wskazuje na to, że druzy jskie i ismailickie pojęcia przenikały się nawzajem. Prawdopodobnie bardziej umiarkowany nurt druzów złagodził podejście do konceptu boskości Al-Hakima, imama-kalifa, który pozostaje imamem druzów, następcą proroków (chalifa al-anbijja), co miało znosić dawne nieporozumienie wy nikłe z uznania za jedno imion: Al-Hakim (to imię Boga) z Al-Hakim bi-Amr Allah (imię kalifackie oznaczające światłego człowieka pod władzą boską). Próby deifikacji Sinana podzieliły jego wspólnotę; część wy znawców oskarży ła go o odszczepieństwo i bałwochwalstwo przed imamem Alamutu (wtedy Muhammadem II Ibn Hasanem; panował 1166–1210), który podejmował próby zgładzenia Sinana. Dussaud sugeruje, że Sinan znalazł wówczas oparcie we „frakcji” zwanej szamalitami (asz-szamalijja), czcicielami staroży tnego kultu słońca, powiązany mi z wy wodzącą się z szy izmu sektą nusajry tów. Te i wcześniejsze związki Sinana z nusajry tami sprawiły, że Sinan według francuskiego uczonego „podszy ł się pod wiarę nusajry tów metempsy chozę”. Można też przy pomnieć, że wielkiemu mistrzowi sy ry jskich asasy nów potrzebne by ły wpły wy wśród nusajry ckich sąsiadów z górskich enklaw środkowej i południowej Sy rii, zmierzające jeśli nie do ich konwersji na nizary zm, to do ich zneutralizowania na gruncie szeroko pojętej doktry ny szy izmu. Rozdziały, gdzie on wy kłada swój sy stem — pisze Dussaud — nie miały innego celu jak ten, ażeby zaprowadzić wy ższość asasa nad natikiem, i on obwieścił tę wy ższość za pośrednictwem Abu Zarra — siódmego natika w jego sy stemie. Wniosek z tego wy pły wający by ł taki: „Ty, Abu Zarr, siódmy natiku, tobie nie przy należy nic więcej ponad ostrzeganie, nam przewodnictwo. Przewodnikiem ty m stał się Raszid ad-Din”. Z religii nusajry tów Sinan miał przejąć kult innego, obok Abu Zarra, zwolennika Alego Ibn Abi Taliba, ojca szy izmu Salmana al-Farisi (pers. Salman Pak), oświadczy ł bowiem: Następnie objawiam się w formie Alego, pana epoki, staję się ukry ty m pod postacią Muhammada, ty m zaś, co rozprawia o znajomości mojej natury, będzie Salman. Oficjalnie nusajry tów zniechęcono do wy rzeczenia się triady : Ali — Muhammad — Salman, gdy ż zachowy wali oni anty czną triadę: Niebo, Słońce, Księży c, który ch kult całkowicie zaniknął i który Raszid ad-Din odniósł do cy klu Abrahama: „Następnie objawiłem się w cy klu Abrahama pod trzema imionami — Gwiazd, Słońca i Księży ca”. Ustępując pozornie przed przeży tkami sy stemu, który petry fikował staroży tne kulty natury, posunięto się ostatecznie do adoracji Alego, Muhammada i Salmana. Ostatecznie pogodzono Alego z Niebem lub emirem (panem gwiazd), Muhammada ze Słońcem i Salmana z Księży cem. Ta osobliwa doktry na Raszid ad-Dina Sinana obliczona wy łącznie na wtajemniczony ch, zresztą niezby t wy robiony ch intelektualnie, znakomicie współbrzmiała z ich rodzimy mi, pogańskimi wy obrażeniami i lepiej przy stawała do

ich świadomości aniżeli iluzje wy woły wane haszy szem. Jest prawdopodobne, że na początku swojej misji w Sy rii Sinan wiernie interpretował doktry nę kijamy alamuckiego imama Hasana II ‘ala zikrihi as-salam’, ale po nagłej śmierci swego przy jaciela rozluźnił swój doktry nalny związek z sy nem i następcą Hasana, Muhammadem II. Z przekazów, o który ch już częściowo by ła mowa, wy nika, że w istocie Sinan ogłosił się najwy ższy m i boskim przy wódcą, nie ty lko ostatnim z cy klu proroków, ale wcieleniem samego Boga, mówiąc: Wszak religia została udoskonalona dla was, skoro objawiłem się wam w postaci Raszida ad-Dina. Ci, którzy pragnęli mnie uznać, uznali mnie, a ci, którzy chcieli się mnie wy przeć, zanegowali mnie. Lecz prawda podąży swoim biegiem i ci, którzy dają jej świadectwo, będą konty nuowali swoją pracę, która jest ustanowiona dla wszy stkich cy kli i dla wszy stkich wieków. Jam jest panem stworzenia; świat nie jest pozbawiony zarodków wieczności, bo ja jestem dowodem, strażnikiem, rozdawcą miłosierdzia, na początku i na końcu. Hodgson sugerował, że ta wy raźnie sy ry jska wersja kijamy (czy li doktry ny zmartwy chwstania) wskazuje na początek rozbieżności, która trwa wśród sy ry jskich isma’ilitów do dnia dzisiejszego. Można wierzy ć badaczom nizary ckiej spuścizny w Sy rii, iż Sinan odważy ł się jednoznacznie wy rokować: „Kto zna mnie blisko, posiada prawdę, i nikt nie może mnie poznać całkowicie, jeśli sprzeniewierza się moim rozkazom”. Tłumaczy ć to może bezgraniczne oddanie sy ry jskiemu „imamowi”, postaci o niewątpliwie chary zmaty cznej i silnej osobowości. Stosunkowo niedawno Arif Tamir, współczesny nam badacz ismailicki opublikował cy kl arty kułów, w który ch omawia utwory poety znanego mu jako Mazjad al-Hilli al-Asadi, podając, że miał by ć on przy jacielem i „nadworny m” poetą Sinana[107]. Ów Mazjad w swy ch panegiry kach adresowany ch do mawli-szajcha apostrofuje go ty tułami zastrzeżony mi zazwy czaj dla imamów i mówi o Sinanie: „a ży je on w Sy rii i jako swój, » dom uchodźctwa« (dar an lihidżratihim) ma na Masjaf (Misjaf)”. W utworach Mazjada Sinan jest zamiennie nazy wany : Abu al-Hasan Muhammad, Ibn al-Hasan an-Nizari lub Raszid ad-Din, lub krótko Sinan oraz Ras al-Umur. Wy stępuje tam jako sy n imama Hasana al-Alamuti, pana zamku Talikan (Talkan) w Persji. Niemożliwa jest jednak źródłowa wery fikacja informacji dzisiejszy ch apologetów, mogąca prowadzić do ustalenia stopnia ich history czności. Niemniej warto pamiętać, że śladowe wspólnoty ismailickie w Sy rii jeszcze dziś uznają Sinana za ostatniego człowieka, który by ł na ziemi wcieleniem bóstwa. Stanowisko Sinana wobec przy wódców z Alamutu by ło dość zmienne i niejednoznaczne. Prawdopodobnie jako adept nizary zmu podczas edukacji w perskiej centrali ruchu popierał potajemnie imamickie aspiracje swego „akademickiego” kolegi, przy szłego sternika całej nizary ckiej społeczności Hasana, co stawiało go w doktry nalnej opozy cji wobec aktualnego lidera, ojca Hasana, Muhammada I. Hasan, zostawszy następcą ojca, posłał Sinana do Sy rii jako w pełni zaufanego reprezentanta i lojalnego wy konawcę obranej przez siebie linii. Sinan nie zawiódł oczekiwań swego nowego zwierzchnika i protektora. Opowiadając się za formułą imamatu propagowaną przez Hasana II, po kilku miesiącach od ogłoszenia w Alamucie nauki

Wielkiego Zmartwychwstania (17 ramadan 559/8 sierpnia 1164 r.), by ć może już na przełomie 1164 i 1165 r. jej założenia narzucono wspólnocie sy ry jskiej. Jak wiadomo, istota „reformy Alamutu” polegała na odrzuceniu religijnego prawa, szari’atu, zainaugurowaniu łamania postu w miesiącu ramadan i uznaniu wierny ch posłuszny ch nowy m zasadom za „bezgrzeszny ch”. Sunnicki dziejopis odnotował z odrazą, że ludzie Sinana dopuszczali się bezeceństw i rozpasania, a zwali się „czy sty mi”. Mężczy źni i kobiety oddawali się pijaństwu, nikt nie wahał się współży ć z siostrą lub córką, niewiasty nosiły męskie ubrania, a pewien isma’ilita ogłosił, że Sinan jest jego Bogiem[108]. Według niektóry ch przekazów takie ekstremalne prakty ki miały wy wołać potępienie ze strony samego „wielkiego misjonarza” Sy rii, który zgromadził w jedny m miejscu kontrolowanego tery torium owy ch ekstremistów i nakazał ich wy rżnąć. Jeśli fakt taki rzeczy wiście miał miejsce, by łby to ukłon w stronę sunnickiej większości mieszkańców Sy rii. Inny sy ry jski kronikarz Muhammad al-Hamawi (zm. 1234 r.) zapisał pod rokiem 560/XI 1164–XI 1165: W ty m roku ludzie doktry ny ismailickiej pili alkohol, odrzucili modły i posty, a Sinan, niechaj nie spoczy wa w pokoju i niech będzie przeklęty przez Boga, tak nakazał. Nawiązując do reminiscencji alamuckiej proklamacji, późniejszy kompilator egipski Szams ad-Din Muhammad Ibn az-Zahabi (ok. 1275–1348 lub 1352) dość obrazowo zanotował w swej kronice: (Sinan) pragnął, jakoby islam zapanował u nich, oni zaś, żeby już nie grzeszy li, wy słał więc delegatów [do centrali], a ci nadeszli w ramadanie z Alamutu od Kija Muhammada, i (Sinan) jadł wraz z nimi, najedli się też oni i kroczy li dalej tą drogą. Przekaz ten sugeruje, że wy słannicy sy ry jskiego przy wódcy powrócili z instrukcjami z Alamutu w ramadanie, w następstwie czego Sinan złamał obrzęd postu, dając przy kład do naśladowania swoim zwolennikom. U arabskiego kronikarza brak datacji rocznej tego wy darzenia, można jednak założy ć, że chodzi tu o ramadan 560 r. od Hidżry (12 VII 1165–10 VIII 1165). Błędne jest w ty m przekazie natomiast podanie imienia pana Alamutu jako Kija Muhammad, przy czy m pierwszy element imienny jest zapoży czony z perskiego i oznacza „włodarza”, „pana”, „władcę”. Doszło tutaj do pomieszania Hasana II z jego ojcem Muhammadem I, przeciwny m za ży cia innowacjom swego sy na i następcy Hasana II, inwokowanego później jako ala zikrihi as-salam (pokój niech będzie jego pamięci). W przeszłości zwróciłem uwagę na zapis w kronice Wilhelma z Ty ru i pozostającego w ty m kontekście pod jego wpły wem Jakuba z Vitry, rozprawiający ch o rzekomy ch zamiarach przy jęcia przez Starca z Gór — czy taj Sinana — chrześcijaństwa. Oby dwaj łacińscy dziejopisowie, nie wiedząc, w czy m rzecz, dali świadectwo potwierdzające zanegowanie przez herszta asasy nów religijnego prawa islamu, który porównując jakoby „rozwiązłą i irracjonalną

doktry nę Mahometa” z normami chrześcijańskimi i Chry stusową Ewangelią, postanowił odwieść swoich poddany ch „od zwy czajów przeklętego prawa”. Biskup Akki i przy szły kardy nał pisze dalej: „Rozkazał im wówczas, żeby pili wino z umiarem i jedli mięso świni”. Benedy kty ński kronikarz Arnold z Lubeki (zm. 1212 r.), nawiązując do moty wu zbrodniczej sekty saraceńskiej, będąc pod wrażeniem mordu dokonanego na Konradzie z Montferratu przez fida’ich Sinana, odnotował: Ten to lud ży je bez żadny ch zasad, bowiem oni wbrew zakazowi saraceńskiego prawa spoży wają wieprzowinę i uży wają (abutitur) każdej kobiety, bez różnicy, czy jest ona ich matką czy też siostrą[109]. Istnieje jednak świadectwo, że Raszid ad-Din Sinan, obejmując przy wództwo nad sy ry jską gałęzią nizary tów-asasy nów, nie mówił nic o kijamie, zarówno w rozumieniu objawienia Ka’imaImama wy pełnienia się czasu, jak też samego zmartwy chwstania, które dane jest jednostkowo, a zarazem powszechnie, czy li doty czy wszy stkich wy znawców islamu. Wzy wał natomiast wspólnotę do jedności w duchu prawa islamskiego. Kończąc coś w rodzaju kazania-orędzia Sinan orzekał dobitnie: „Bądźcie posłuszni waszemu przy wódcy, nawet gdy by to by ł etiopski niewolnik”, co jest wy raźny m nawiązaniem do trady cji koranicznej.

Starzec z Gór

Nie ma więc podstaw, ażeby przy jąć, że innowacje przy wódcy z Alamutu zostały ogłoszone w Sy rii z wy raźny m opóźnieniem (W. Madelung). Wiadomość o gwałtownej śmierci Hasana II (6 rabi I 561/9 sty cznia 1166 r.) stanowić mogła impuls do stopniowej rewizji poglądów samego Sinana w sferze założeń, jak i prakty czny ch następstw alamuckiej wersji „cy klicznego przełomu”. Nauka kijamy nie przy jęła się trwale w wersji propagowanej przez Hasana II i by ć może w nieznacznie zmody fikowanej wersji przez jego sy na i następcę. Jak pisze profesor Madelung: Doktry nę „akademicką” uprawiano dalej głównie w trady cji faty midzkiej. Sy ry jskie prace doktry nalne, koncentrujące się na trady cy jnej kosmologii i cy klicznej historii, fakty cznie ignorowały aktualnego imama, centralną postać w doktry nie perskiego Alamutu i nauce postalamuckiej[110]. Sy ry jski przy wódca musiał jednak najpierw umocnić swoją osobistą pozy cję wśród otaczający ch go „wtajemniczony ch”. Kiedy to nastąpiło, Sinan przekroczy ł granice lojalności [względem imama z Alamutu] albo z własnej woli, albo spełniając oczekiwania swoich zwolenników, gdy został zaakceptowany jako imam lub bezpośredni przedstawiciel Boga. Chociaż Muhammad II, sy n Hasana ’ala zikrihi as-salam’ określił się zdecy dowanie bardziej jednoznacznie od ojca jako imam, wiele wskazuje na to, że sy ry jski „przewodnik” nizary tów obrał własną drogę, uważając siebie samego za właściwego następcę perskiego reformatora nizary zmu. Tłumaczy łoby to pogłoski o próbach zamachów na Sinana ze strony Muhammada Ibn Hasana. Hodgson, którego odkry wcza monografia daje pogłębioną analizę zachowany ch wy cinków nauk Raszida ad-Dina Sinana, sugerował, że ta wy raźnie sy ry jska wersja kijamy wskazuje na początek rozbieżności, która trwa wśród sy ry jskich isma’ilitów do dnia dzisiejszego. Postawa taka groziła rozłamem w łonie isma’ilizmu alamuckiego, do którego jednak nie doszło w wy niku zejścia Sinana. Jego następcy, dość zresztą enigmaty czni, ry sują się znowuż jako lojalni reprezentanci i wy konawcy woli imamów z Alamutu.

Saladyn — wróg „heretyków”

Pisałem już, że Zankidzi, w ty m najpotężniejszy z nich Nur ad-Din Mahmud, dalecy by li od przy wrócenia tery toriom Asz-Szamu rzeczy wistej jedności. Nadal poważny m zagrożeniem dla ich władzy pozostawali mimo wewnętrzny ch podziałów krzy żowcy, który ch król Amalry k zorganizował kilka ataków na Egipt, a w 1167 r. stanął nawet na przedpolach Kairu i wy musił na władzach faty midzkiego kalifatu wy płatę znacznej kontry bucji narzuconej wcześniej. Dokonało się to w sy tuacji głębokiego wewnętrznego kry zy su ismailickiej dy nastii Faty midów panującej w Egipcie, którego ludność pozostawała w przeważającej większości wierna sunnizmowi. Wraz ze śmiercią Nura ad-Dina (15 V 1174 r.) przed Salady nem otworzy ła się szeroko perspekty wa niezależności w Egipcie, w drugiej zaś kolejności odebrania Sy rii Nury dom (główna linia Zankidów), pod pretekstem uwolnienia tej wielkiej krainy (Bilad asz-Szam) od Franków i „herety ków”. W trzy ty godnie po śmierci Nur ad-Dina, 6 czerwca Salady n wy stosował do jego sy na i następcy Al-Malika as-Saliha oficjalny list z kondolencjami. Pisał w nim obłudnie, że śmierć jego ojca to nieszczęście „porówny walne do trzęsienia ziemi”, zaś islam utracił swojego Aleksandra, lecz on — Salah ad-Din Jusuf oddaje się do dy spozy cji jego sy na i pragnie mu służy ć, broniąc islamu[111]. List by ł antedatowany na pierwszy piątek miesiąca za al-ka’da 569 r.h. (3 VI 1174 r.), w który m w chutbie w Egipcie zaczęto wy mieniać imię As-Saliha. Trzeba jednak pamiętać, iż by ła to konty nuacja supremacji Zankidów nad Salady nem, zapoczątkowana w ostatnich latach panowania Nur ad-Dina, który oficjalnie mianował Salady na swoim wezy rem dla Egiptu, chociaż ów sprawował tam fakty czną władzę sułtana i by ł powszechnie obdarzany ty m ty tułem, zaś Al-Kadi al-Fadil by wał określany mianem jego wezy ra. W ty m samy m czasie król Amalry k I zaczął oblegać Banijas, wcześniej zaś cesarz bizanty ński Manuel powiadomił Salady na o przy gotowaniach floty sy cy lijskiej do ataku na Aleksandrię. Do rajdu eskadr chrześcijańskich doszło, lecz Sy cy lijczy cy po początkowy ch sukcesach zostali wy parci przez siły

muzułmańskie bez wsparcia ze strony Salady na, którego siły koncentrowały się na sy ry jskim odcinku walk z Frankami. Musiały one również manewrować w utarczkach i starciach ze zwolennikami Zankidów. Zaliczający się do nich emirowie Damaszku zawarli z Frankami odrębny układ pokojowy połączony z płaceniem try butu. Bratanek Nur ad-Dina, Sajf ad-Din Ghazi, władający Mosulem, najechał i zajął szereg prowincji na zachód od Eufratu, prakty cznie więc całą północną Sy rię. Oznaczało to chwilową dezintegrację atabegostwa Zankidów jako całości. W sierpniu 1174 r. eunuch Kumusztakin, wy znaczony regentem Aleppo jeszcze przez umierającego Nur ad-Dina, zacieśnił „opiekę” nad sy nem zmarłego władcy Al-Malikiem asSalihem, ogłosił się jego naczelny m walim (pomocnik, wy ręczy ciel) i uwięził w lochach cy tadeli zauszników Nur ad-Dina. Podjął też próbę powstrzy mania ekspansjonisty czny ch zapędów kuzy nów swego nominalnego suwerena, Zankidów z Mosulu. Rada emirów Aleppo wezwała też Salady na, by zaniechał prób interwencji w sprawy ich emiratu i zachował lojalność wobec domu, który go wy niósł. Odpowiedź jego by ła kategory czna: Wy bieramy dla islamu i jego ludu najpierw i przede wszy stkim to, co jednoczy jego siły i łączy ich dla jednego celu, zaś dla domu atabeków jedy nie to, co zachowa ich korzenie i gałęzie. Lojalność może by ć jedy nie wy nikiem lojalności. Jesteśmy w jednej dolinie, ci zaś, którzy my ślą o nas źle, są w drugiej[112]. Czując się konty nuatorem misji Nur ad-Dina, a przez to jego spadkobiercą, zmierzał Salady n do odbudowy nadwątlonego gmachu jego imperium. Wbrew, a może dzięki powikłanej sy tuacji polity cznej na terenie Sy rii i szczupłości własny ch sił Salady n, wezwany nagle przez jednego z dowódców obrony miasta, wkroczy ł 28 października 1174 r. niemal bez oporu do Damaszku. W korespondencji z tego czasu akcentował przy chy lność mieszkańców wobec swej osoby, jednakże zajęcie przez niego Damaszku wy dawało się jedy nie zręczny m wy biegiem wy przedzający m potencjalny ch konkurentów. Damaszek stał się dlań punktem wy jściowy m i strategiczną bazą dalszej akcji militarnej w Sy rii. Namiestnikiem miasta mianował Salady n swojego brata Tughtakina, sam zaś wy ruszy ł na północ przez środek Sy rii. W grudniu z niewielkim konty ngentem zajął Hims i Hamę, jednocześnie zaś zażądał od władz Aleppo, ażeby otworzono przed nim jako prawowity m opiekunem As-Saliha bramy miasta. Uważali oni, że Salady nowi w rzeczy wistości nie zależy na zachowaniu u władzy panującego Zankidy, lecz powoduje nim chęć wy wy ższenia siebie i własnego rodu, czemu dał wy raz na kartach swej kroniki Ibn al-Asir. Można założy ć, że posunięcia Salady na by ły uważnie obserwowane przez Sinana, do którego niebezpieczeństwo ze strony najgłośniejszego z potomków Ajjuba znacznie się przy bliży ło wraz z operacjami prowadzony mi przezeń w rejonie Hamy, czy li o jeden do kilku dni drogi w strefę nizary ckich placówek w Dżabal Bahra (Dżabal Ansarijja). W interesie Sinana nie leżała przegrana emirów władający ch Aleppo i przejście ziem północnej Sy rii we władanie Salady na, deklarującego wy tępienie różny ch odmian szy ickiej „herezji”. 30 grudnia 1174 r., opanowawszy cy tadelę Hamy, Salady n stanął pod murami Aleppo, „wrót do północnej Sy rii, miasta, bez którego nie mógł prowadzić polity ki ekspansji dy nasty cznej na wschodzie ani też dżihadu”. Salady n rozłoży ł się obozem pod miastem, którego garnizon i ludność by ły mu zdecy dowanie wrogie. Al-Malik as-Salih został, o czy m już powiedziano, sprowadzony do Aleppo, gdzie we

wzruszający sposób zwrócił się do mieszkańców, by go bronili przed rzekomy m wy bawcą. Co równie ważne, wkrótce reakty wował dawne przy wileje szy ickiej ludności miasta zniesione przez Nur ad-Dina. Ze swobód ty ch skorzy stali także isma’ilici, na co Salady n uskarżał się później w liście adresowany m do kalifa. Aleppo pozostało niezdoby te, Salady n zaś odstąpił spod jego murów 26 sty cznia 1175 r. Emirowie zachowujący w swy ch rękach cy tadelę i pieczę nad panujący m Zankidą uważali Jusufa Salah ad-Dina za zbuntowanego najemnika i intruza, którego należało wszelkimi sposobami wy eliminować. Ich punkt widzenia podzielał ze zrozumiały ch względów Raszid ad-Din Sinan, który jeszcze przed 26 sty cznia 1175 r. nasłał na niego skry tobójców. Dochodzi wówczas do pierwszego zamachu na Salady na. Okoliczności tego wy darzenia zostały dość szczegółowo przedstawione przez kronikarzy arabskich. Któregoś dnia, w początkach 1175 r. (dżumada II 570 r.h.), kiedy Salady n przeby wał w obozie pod Aleppo, do jego namiotu zbliży ła się 13-osobowa grupa nieznany ch bliżej ludzi. Rozpoznał ich Chumartakin, emir Abu (Bu) Kubajs, rejonu graniczącego z tery torium isma’ilitów-asasy nów w Dżabal Bahra. Będąc sąsiadem asasy nów, znał ich sposób poruszania się, sty l walki powiązanej z wy czy nami akrobaty czny mi, żonglowanie nożami. Jeden z tego komanda wskoczy ł do namiotu władcy, który właśnie się posilał, i próbował mu wy mierzy ć cios szty letem. Za nim wpadł przy puszczalnie Chumartakin, ostrzegając przed niebezpieczeństwem. Napastnikowi ściął głowę jeden z emirów przy by ły ch na pomoc. Pozostali członkowie komanda usiłowali wtargnąć do namiotu i dopaść Salady na. Wy wiązała się walka, w której wszy scy napastnicy stracili ży cie. Zaszty letowali zagradzającego im drogę Chumartakina, zaś Imad ad-Din, biograf Salady na, dodaje: „Zanim zabito pozostały ch, zdąży li już zamordować wiele osób”. Kronikarze Imad ad-Din i Ibn Abi Tajji, a za nimi Abu Szama, utrzy mują, że za zamachem stali rządcy Aleppo[113]. Naciskani przez oblegający ch zaapelowali do asasy nów o pomoc i obiecali im posiadłości ziemskie oraz inne dobra. Nieco odmienna jest wersja Ibn al-Asira, powtórzona przez Kamala ad-Dina i Ibn Wasila. Wy stępuje w niej Kumusztakin, regent Aleppo, który śle posła do Sinana, obiecując w zamian majętności i wsparcie. Salady n opisał całe zajście z obozu pod Aleppo w liście do swego bratanka, zarządzającego Damaszkiem Farruchszaha. Zalecał mu szczególną ostrożność, gdy ż jak pisał: „rozdano baty nitom noże, i otrzy mali oni dużo pieniędzy ”. Środki te pochodziły niewątpliwie z kasy księstwa Aleppo od regenta Kumusztakina, lecz bardzo prawdopodobne, że także od Rajmunda z Try polisu, bajlifa (bailli) Królestwa Jerozolimy, opiekuna króla Baldwina IV Trędowatego. W ty m bowiem czasie Zankidom z Aleppo, ale i asasy nom w inny ch regionach Sy rii, jednakowo zależało na likwidacji bezpośredniego zagrożenia, jakie stanowił dla nich „król” Egiptu. Ten ostatni po wy cofaniu się spod Aleppo już 2 lutego 1175 r. doszedł do Hamy, gdzie gotów by ł przy jąć atak Franków, po czy m rozpoczął oblężenie cy tadeli w Himsie, bronionej przez muzułmański garnizon podległy suwerennemu emirowi, by łemu wasalowi Nur ad-Dina. Cy tadela poddała się dopiero 17 marca 1175 r., jednakże sprzy mierzone siły Mosulu i Aleppo doprowadziły do tego, że Salady n zaniechał przejściowo aneksjonisty czny ch poczy nań na północy i oficjalnie poprzestał na zatrzy maniu Damaszku w charakterze zastępcy As-Saliha. Od wiosny 1175 r. do lata roku następnego Salady n prowadził na terenie Sy rii operacje militarne, który ch ostateczny m celem by ło zajęcie Aleppo. W trakcie ty ch działań jeden z jego korpusów najechał położone na południowy zachód od stolicy Sy rii Północnej ismailickie ośrodki w Sarminie, Ma’arrat Misrin i Dżabal as-Summak, dokonując rzezi tamtejszej ludności. By ć może

akcja ta miała na celu zniszczenie potencjalnej bazy rekrutacy jnej Sinana. Dziejopis Sibt Ibn alDżauzi, który wiadomość tę przekazał, nie podaje bliższej (miesięcznej) daty wy darzeń. Wcześniej autor ten zarejestrował ekspedy cję anty szy ickiego bractwa wojskowo-religijnego z Iraku, nubuwijja, które najechało ismailickie ośrodki w Al-Bab i Buza’a, zgładziło jakoby 13 ty sięcy wy znawców isma’ilizmu, zagarnęło znaczne łupy oraz uprowadziło wielu jeńcówniewolników. Należy wszak zaznaczy ć, że akcja ta jest gdzie indziej datowana inaczej. Ibn Challikan wprowadził do swego słownika biograficznego znakomity ch przedstawicieli islamu (Wafajat al-a’jan) fragmenty korespondencji utrzy manej w wy jątkowo nieprzy jazny m tonie między Salady nem a Sinanem, o czy m już wspomniano. U cy towanego przezeń Kamala ad-Dina mamy wy zwanie zwrócone w ty m przy padku do Salady na, które już cy towałem jako zbliżone by ć może do imperty nencji wobec Nura ad-Dina. W inny m zaś wierszu cy towany przez Kamala ad-Dina — nie potrafię powiedzieć, czy własnego autorstwa — Sinan usiłuje werbalnie zastraszy ć respondenta, co by ło zresztą częstą manierą dawnej poezji arabskiej: Niech ludzie wystrzegają się rzeczy niosącej przerażenie, Takiej, że nigdy nie słyszałem o kimś, kto by się jej spodziewał. Gołąb wznosi się, aby odstraszyć jastrzębia, A hieny przegrupowują się, aby ścigać lwy. O ty, który grozisz mi uderzeniami miecza — Oby moja potęga nigdy się nie podniosła, jeśli ty ją powalisz. […] Wśród tego ty pu „napomnień” spoty kamy również próby napisane w spokojniejszy m tonie: Gdyby twoje życie było powrozem Pokażę tobie pewnego dnia, jak potrafię go przeciąć. Daliśmy ci szatę na życie Jeśli będziesz postępował dobrze i godziwie, A jeśli nie zerwiemy ją [z ciebie][114]. Do kolejnej próby zamachu ludzi Sinana na Salady na doszło podczas oblężenia podlegającego rządcom Aleppo Azazu (na pn. od tego miasta), którego celem by ło oskrzy dlenie od północy domeny Malika as-Saliha. Sprawcami zamachu by li trzej asasy ni, którzy przeniknęli do przy bocznej straży Salady na. Wtargnęli oni, jeden po drugim do namiotu, w który m przeby wał sułtan Egiptu i Damaszku, 22 maja 1176 r. (11 zu al-qa’da 571). Gdy naradzał się z jedny m ze swoich dowódców, emirem Bazkuszem, w jego namiocie — nagle rzucił się na niego zabójca i zadał mu nożem cios w głowę. Salady na ocalił noszony pod tarbuszem kolczy kaptur; udało mu się pochwy cić zabójcę za ręce, jednak wciąż siedząc, nie by ł w stanie powstrzy mać ciosu, który mógł rozpłatać mu gardło. Zabójca chlasnął szty letem po kołnierzu gambesonu, lecz szy ję Salady na osłoniła na szczęście noszona pod nim zbroja. Wszy stko to wy darzy ło się w mgnieniu oka;

w następnej chwili Bazkusz złapał za nóż i trzy mał go, mimo że ten kaleczy ł mu palce, póki zabójca nie został zabity, wciąż ściskając nóż w dłoni. Wtedy do namiotu wpadł kolejny zamachowiec i również padł, a potem jeszcze trzeci, ale teraz ocknęła się straż i podniesiono alarm. Salady n wskoczy ł na konia i popędził do swej kwatery głównej, ogarnięty strachem, ledwo zdając sobie sprawę, że uszedł z ży ciem. Jeden z napastników skaleczy ł sułtana nożem w policzek. Zabił go weteran w służbie Ajjubidów, Sajf ad-Din Bazkusz (także: Jazkudż), a „dwóch pozostały ch zamachowców ścięto na miejscu, czwartego rozerwali na strzępy naoczni świadkowie wy darzenia”. Według arabskiego kronikarza, Salady n wrócił do swojego namiotu z przedziurawiony m pancerzem, ranny w policzek. Mosulczy k Ibn al-Asir, niechętny Salady nowi, nie omieszkał zauważy ć, że ów władca zachowy wał się jak człowiek śmiertelnie przerażony. Ibn Abi Tajji podał w swojej kronice (u Abu Szamy ), że „armię ogarnął popłoch i ludzie bali się siebie nawzajem”. Biograf Salady na, a zarazem naoczny świadek wy darzeń Imad ad-Din odnotował, że namiot Salady na otoczono palisadą, a on sam dopuszczał do rozmowy ty lko ludzi znany ch mu dobrze osobiście, a gdy wy ruszał konno i w swoim otoczeniu zauważał osoby nieznane, oddalał je ze swego orszaku. Dziejopis Abu Szama, pisząc o drugim zamachu ludzi Sinana na Salady na, cy tuje przekaz z zaginionej kroniki Ibn Abi Tajji, w który m jako w jedy ny m z zachowany ch świadectw inspirację zamachu przy pisuje się rządowi Aleppo: Kiedy sułtan zdoby ł fortece Buza’a i Manbidż, emirowie Aleppo zrozumieli, że mogą utracić twierdze i zamki, które jeszcze zdołali zachować, sięgnęli przeto do swego zwy czaju knucia spisków przeciwko sułtanowi. Napisali oni po raz drugi do Sinana, pana isma’ilitów, i nakłonili go pieniędzmi i obietnicami do napaści na sułtana. Jak zauważa Bernard Lewis, kronikarze Baha ad-Din, Ibn al-Asir, jak też inni, opisują ten incy dent bardziej lub mniej szczegółowo, lecz nie czy nią jakiejkolwiek wzmianki o podżeganiu przez rządców Aleppo. Mogłoby to świadczy ć o suwerennej decy zji przy wódcy asasy nów Sy rii, który posiadał pełną świadomość zagrożenia ze strony Salady na zmierzającego do podporządkowania sobie całej Sy rii pod hasłem unifikacji islamu sunnickiego. Z niektóry ch świadectw źródłowy ch wy nika, że asasy ni podejmowali także inne usiłowania w celu likwidacji Salady na. W anonimowy m utworze powstały m w kręgu sy ry jskim, zaty tułowany m Adab al-muluk (Rady dla królów), wy stępuje następująca informacja: Sułtan (Salah ad-Din) nie lubił mijać w Damaszku drzewa orzechowego, bo ukry ł się w nim kiedy ś morderca. Kiedy raz mijał to drzewo, nikczemnik ów rzucił się na niego, ale Bóg najwy ższy — niech będzie Mu chwała — osłonił go, jako że ów runął na zad koński i spadł z niego na ziemię, zaś towarzy sze sułtana rzucili się na niego i zabili go. Salady n zawarłszy 31 lipca 1176 r. (23 safar 572) układ pokojowy z władzami Aleppo, wy cofał się spod tego miasta i by ć może kierując się bardziej urażoną dumą własną aniżeli lękiem przed ismailickimi ekstremistami, skierował się w rejon gór Bahra, do głównej kwatery

Sinana, Masjafu. Uruchomiono machiny oblężnicze, zaś idące w awangardzie oddziały lekkiej jazdy rozproszy ły się po ziemiach kontrolowany ch przez asasy nów, grabiąc je doszczętnie. Natarcie na domenę nizary tów przerwano przed 10 sierpnia, chociaż przedmieścia miasta Masjaf (nie sama twierdza) by ły już plądrowane. Według mosulczy ka Ibn al-Asira, oblężenie Masjafu przy padło na miesiąc muharram 572 (10 lipca–9 sierpnia 1176). Pisze on, co następuje: Salah ad-Din odszedł spod Aleppo, jak o ty m już mówiono, i w miesiącu muharramie wy ruszy ł do kraju isma’ilitów, aby walczy ć z nimi przez to, że wcześniej na niego napadli i chcieli go zabić. Najechał na ich kraj, spustoszy ł go i wzniecił tam pożary. Podszedł do twierdzy Masjaf, która by ła największą spośród ich twierdz, i obległ ją. Wy celował w nią katapulty, bombardował ją i nieprzerwanie nacierał. Przy wódca misji (da’i) isma’ilitów, Sinan wy prawił [posła] do Szihab ad-Dina al-Harimiego, emira Hamy, który by ł wujem Salaha ad-Dina przez matkę, prosząc, by zechciał pośredniczy ć między nimi oraz wy jednał rozejm. [Sinan] rzekł: „Jeśli tak nie postąpisz, zabijemy ciebie i wszy stkich krewny ch Salah ad-Dina, a także jego emirów”. Szihab ad-Din poszedł więc do Salah ad-Dina i wy stępując w ich sprawie, prosił o przebaczenie dla nich. Salah ad-Din przy stał na to, zawarł z nimi rozejm, odstąpił od nich i do niczego tu już nie doszło. Współcześni nam badacze amery kańscy, powołując się na Ibn al-Asira, zauważają, że asasy ni „zagrozili zamordowaniem samego Szihaba ad-Dina oraz reszty rodziny Salady na i jego emirów”. Ibn al-Asir wtrąca jednak, że armia Salady na by ła zmęczona kampanią. Późniejszy od Ibn al-Asira o jedno pokolenie Abu Szama powiązał wy cofanie się Salady na z okolic Masjafu z zagrożeniem, jeśli nie ofensy wą, to najazdami oddzielny ch konty ngentów frankijskich. Znany nam już autor isma’ilicki Abu Firas na swój sposób tłumaczy ł odstąpienie Salady na spod Masjafu w sierpniu 1176 r. Ponieważ przy woły wanie jego sfabulary zowanej opowieści by łoby odstępstwem od toku naszej narracji, przy toczę ją w zwięzłej wersji wy stępującej w książce Amina Maaloufa: (…) Sinan by ł nieobecny w twierdzy podczas oblężenia. Razem z dwoma towarzy szami zajmował on stanowisko na sąsiednim wzgórzu, skąd śledził przebieg działań. Na rozkaz Salah ad-Dina spora grupa jego żołnierzy otoczy ła Sinana, ale kiedy próbowali się do niego zbliży ć, jakaś niewidzialna siła sparaliżowała im członki. Podobno Starzec z Gór zażądał od nich, aby uprzedzili sułtana, że pragnie się z nim spoty kać osobiście, w cztery oczy. Wy straszeni żołnierze wrócili biegiem do swego pana opowiedzieć mu, co im się przy trafiło. Sułtan, podejrzewając najgorsze, kazał rozsy pać wokół swego namiotu wapno i popiół dla wy kry cia każdego śladu kroków, a po zapadnięciu zmroku wy stawił straże z pochodniami, mające go chronić. W środku nocy zerwał się nagle ze snu i dostrzegł jakąś postać, która wy my kała się z namiotu i w której, jak mu się zdawało, rozpoznał samego Sinana. Tajemniczy gość zostawił na posłaniu zatruty placek i karteczkę z następujący m zdaniem: „Jesteś w naszej mocy ”. Wtedy Salady n miał wy dać okrzy k i naty chmiast zbiegli się strażnicy, przy sięgając, że niczego nie widzieli.

Następnego ranka sułtan pospiesznie zwinął obóz i puścił się w drogę powrotną do Damaszku. Abu Firas utrzy muje, że skutkiem pośrednictwa księcia Hamy, który wy stępuje u niego jako Taki ad-Din, Sinan wy stawił glejt bezpieczeństwa Salady nowi, który „stał się jego przy jacielem, po ty m jak wcześniej by ł jego wrogiem”. Opowieści Abu Firasa, nizary ckiego autora z Sy rii (zm. 937 h./1530–1531 lub 947 h./1540– 1541), wy kazują consensus nizary zmu z sunnizmem. Tak jest w przy toczonej dalej opowieści o pojednaniu Sinana z Salady nem osiągnięty m dzięki zgładzeniu przez dwóch towarzy szy (ar. lm. rufaka), wy znawców Sinana, króla Anglii Ry szarda I Lwie Serce. Bajeczna ta historia powstała niewątpliwie w klimacie „świętej wojny ” (dżihad), udzielający m się wszy stkim muzułmanom, do nich zaś Abu Firas pragnie zaliczy ć swoją wspólnotę. Należy jednak dodać, że opowiadanie opiera się na czy jejś relacji. Oto jakiś nizary ta zasługujący na zaufanie opowiadał: Kiedy Salady n zajął Akkę, Król Franków [mowa o królu Anglii — Ry szardzie I] przy by ł zza morza z wielką armią, która zdoby ła Akkę, zabijając wszy stkich tamtejszy ch muzułmanów. Później wzniesiono dla niego namiot naprzeciwko namiotu Salady na, a jego armia zajęła pozy cje naprzeciw armii Salady na. Tak więc wojna pomiędzy nimi mogła wy buchnąć w każdej chwili. Salady n nie wiedział, jak się go pozby ć. Wtedy Nasz Pan, który w owy m czasie przeby wał w fortecy Al-Kahf, powiedział: „Niech jego pokój będzie z nami — nasz przy jaciel Salady n jest teraz w trudnej sy tuacji”. Wezwał więc dwóch spośród swoich asasy nów, który ch nauczy ł języ ka Franków, i kiedy przy szli, kazał im dać dwa frankońskie stroje i miecze. Potem powiedział: „Idźcie do króla Salady na z moim listem. Idźcie w nocy do takiego a takiego miejsca” — i powiedział im, gdzie mają spędzić każdą noc. — „Dotrzecie do Akki w takim a takim dniu w południe. Jeśli nie przy będziecie w wy znaczony m dniu i godzinie, nie osiągniecie swojego celu. Kiedy nadejdzie czas, z Bożą pomocą, i kiedy będziecie przedstawieni Salady nowi, pozdrówcie go ode mnie, przekażcie mu wy razy szacunku i przekażcie mu mój list. Kiedy go przeczy ta, przy swoi jego treść i zrozumie jego znaczenie, powiedzcie, że wy słałem was do jego wroga, króla Franków, żeby go tej nocy zabić. Opuśćcie Salady na o zachodzie słońca, opuśćcie armię muzułmańską i idąc wzdłuż wy brzeża, zbliżcie się do armii Franków, wtapiając się w nią pod osłoną nocy. Odnajdźcie w nocy drogę do pawilonu króla, a gdy już go znajdziecie, pijanego i śpiącego, samego i z opadającą głową, odetnijcie mu głowę i zabierzcie jego pas wraz z mieczem. Jeśli ktoś was zaczepi, odpowiedzcie w języ ku Franków, a nikt nie zorientuje się, co robicie. Kiedy powrócicie do Salady na, połóżcie przed nim głowę, pas i miecz. On naty chmiast zaatakuje armię Franków, odeprze ich, rozedrze na strzępy, ucieszy Najwy ższego, zabije wielu i będzie zwy cięski i szczęśliwy. Będzie chciał was wy nagrodzić i każe wam powiedzieć, czego pragniecie. Nie poprosicie o złoto, srebro ani nic podobnego, ale zwy czajnie powiecie: » Jesteśmy ludźmi, którzy służą Bogu, nie zważając na własne ży cie, którzy odrzucili świat z jego wszy stkimi powabami. Dlatego nie pragniemy ich. Pragniemy ty lko jednego: kiedy opuszczaliśmy nasze rodziny, nasze dzieci nie miały mąki. Gdy by

władca zechciał obdarzy ć każdego z nas mąką, to by łoby wszy stko« ”. „Będziemy posłuszni”, odpowiedzieli dwaj asasy ni i opuścili Naszego Pana Raszida ad-Dina Sinana — niech jego pokój będzie z nami — i poszli do Akki, wy pełniając wszy stkie przekazane im instrukcje i nakazy. Dotarli do Akki dokładnie o czasie i stawili się u Salady na, przekazali mu list, przekazali mu pozdrowienia od swego Pana i powiedzieli: „Nasz Pan rozkazał nam zabić dziś króla Franków, podając dokładnie czas, kiedy zastaniemy go pijanego, leżącego samotnie z twarzą na ziemi. Powiedział również, że jeśli nie znajdziemy go dokładnie o wy znaczony m czasie, nie będziemy w stanie nic zrobić i nie wolno nam nawet się do niego zbliży ć”. Kiedy Salady n usły szał te słowa, bardzo się ucieszy ł i podjął ich z honorami. Zostali z nim aż do zachodu słońca. Wtedy ponownie założy li swe przebrania i rozmawiali ze sobą w języ ku Franków. Salady n by ł pod wrażeniem ich ubioru i języ ka, jakim mówili. Uśmiechnął się rozbawiony planem. Ci dwaj wy ruszy li i oddalili się od obu armii, potem skierowali się w stronę brzegu i armii Franków i wmieszali się pomiędzy żołnierzy pod osłoną nocy. Zbliży li się do (wrogiego) Króla i w wy znaczony m czasie weszli do Ry szarda i znaleźli go twardo śpiącego z głową na ziemi, jak powiedział ich Pan, pijanego i zupełnie samego. Odcięli mu głowę, włoży li do torby, zabrali pas i miecz, niezwłocznie opuścili obóz Franków i wkrótce ponownie dotarli do Salady na. Położy li przed nim głowę, pas i miecz. Ucałował ich w czoło i rozkazał armii naty chmiast osiodłać konie. On sam dosiadł konia i zaatakował armię Franków, zmuszając ją do ucieczki i niemal ją rozbijając. Szczęśliwy i zadowolony zwy cięski zdoby wca, wezwał dwóch wy znawców i kiedy się stawili, wstał na ich cześć, okazując im uprzejmość i podobnie powstali jego wezy rowie i dworzanie. Następnie dał im honorowe szaty, kazał usiąść obok siebie i powiedział: „Powiedzcie, czego pragniecie, poproście o cokolwiek chcecie. Moim obowiązkiem jest zadowolić was”. Odpowiedzieli: „Bóg ze swy mi aniołami niech wspomaga Waszą Wy sokość i strąci twoich wrogów do piekła! Ten świat jest niczy m, a kto się daje zwieść, będzie żałował, (kiedy ) skrucha będzie już daremna. Należy my do ty ch, którzy odwrócili się od ziemskich dóbr i odrzucili je. Nie prosimy o nic więcej, ty lko o dwie porcje mąki, po jednej dla każdego z nas, dla naszy ch rodzin”[115]. Ismailicki biograf „Starca z Gór”, podając baśniową wręcz wersję o mający m jakoby mieć miejsce zabiciu przez rafików (fida’ich) króla Ry szarda I Lwie Serce, dodaje bardziej prawdopodobny, choć niepotwierdzony w inny ch źródłach szczegół: Następnie sułtan Salady n rozkazał, aby w każdej prowincji niedaleko zamków „Misji Słusznego Posłannictwa” dziesięć wiosek zostało wpisany ch do rejestru (jako try butariusze) i że we wskazany ch miastach ma by ć wy budowany „dom misji” jako ośrodek „Misji Słusznego Posłannictwa”. Tak zrobiono w Kairze, Damaszku, Himsie, Hamie, Aleppo i w inny ch centrach, a wszy stkie te domy są znane pod nazwą „Misja (Ad-Da’wa)”. Natomiast piszący w II połowie XVII w. patriarcha maronicki i history k Ad-Duwajhi zapisał, nie

podając źródła informacji, że Sinan udostępnił który ś ze swy ch zamków na więzienie dla frankijskich jeńców Salady na pojmany ch w walkach z krzy żowcami. Abu Firas puentuje swoją narrację: „Ponadto obsy pał dwóch towarzy szy darami i wy słał wspaniały podarunek naszemu Panu Raszidowi ad-Dinowi”. Dziejopis Aleppo, powołując się na relację zasły szaną od swego brata, w mniej fantasty czny, ale jednak anegdoty czny sposób naświetla okoliczności zawarcia układu pokojowego pomiędzy Sinanem a Salady nem. Dziejopis ten pisze, że Sinan wy prawił posłańca do Salady na z pismem, które ten miał wręczy ć sułtanowi wy łącznie na osobności, bez osób postronny ch. Salady n ży czy ł sobie jednak, ażeby pismo doręczono mu w obecności inny ch osób. W końcu zdecy dował, że posłanie będzie doręczone mu w obecności dwóch szczególnie zaufany ch mameluków. Wy słannik zapy tał wówczas, dlaczego pozwala pozostać właśnie ty m dwom sługom, odsy łając pozostały ch, na co sułtan odrzekł: „Uważam, ich jakby za swoich własny ch sy nów, oni zaś i ja jesteśmy jedno”. Wówczas wy słannik zapy tał ty ch dwóch mameluków: „Jeśli rozkażę wam w imieniu mego pana zabić tego sułtana, czy tak postąpicie?”. Odpowiedzieli potakująco i doby li mieczy, mówiąc: „Rozkazuj nam, wedle swej woli”. Sułtana ogarnęło zdumienie, a wy słannik odszedł, zabierając ty ch [dwóch] z sobą”. Kamal ad-Din zamy ka tę opowieść następująco: „Tak to Salady n — miłosierdzie Boga niech będzie z nim — przy chy lił się do zawarcia pokoju i nawiązał z nim przy jacielskie stosunki, a Bóg wie lepiej”. Opowieść ta, mająca wy raźne cechy literackiej fikcji, jest już zapowiedzią pseudobiograficzny ch anegdot o Sinanie autorstwa ismailickiego „hagiografa” Abu Firasa. Nie ma bezpośrednich dowodów na to, że Sinan po nieudany ch próbach fizy cznej eliminacji Salady na oraz po nieznany ch bliżej warunkach dwustronnego układu pokojowego z sułtanem stał się nagle jego sprzy mierzeńcem czy — idąc jeszcze dalej — figurantem w prowadzonej przez sułtana Egiptu grze polity cznej. Widać wy raźnie, że zaczął lawirować pomiędzy Salady nem a Zankidami władający mi rejonem Aleppo i samy m ty m ośrodkiem. Z pewnością rachował tutaj na utrwalenie w tej części Sy rii wpły wów nizary ckich, pozy skanie dalszy ch akolitów, ale przede wszy stkim warowny ch enklaw, stanowiący ch bazę dla propagandy stów-rafików (ar. rafik, lm. rufaka) oraz skry tobójców, fida’ich. Zgodził się więc włączy ć do wewnętrzny ch rozgry wek w księstwie Aleppo, doprowadzając 31 sierpnia 1177 r. do zabójstwa Szihab ad-Dina Ibn alAdżamiego, wezy ra Zankidy Al-Malika as-Saliha, który wcześniej by ł wezy rem ojca As-Saliha, Nur ad-Dina Ibn Zanki. Zbrodni towarzy szy ł nieudany napad nizary tów-asasy nów na dwóch zauszników zgładzonego wezy ra, co w całości by ło zdaniem kronikarzy sy ry jskich efektem intry g regenta Aleppo Kumusztakina. Ten ostatni miał sfałszować podpis Al-Malika as-Saliha na poufny m reskry pcie powierzający m Sinanowi przeprowadzenie tej akcji. Wersję ową potwierdza zeznanie pojmany ch skry tobójców, którzy oświadczy li, że wy kony wali zadanie zlecone przez samego Al-Malika as-Saliha. Rzeczy wisty stan rzeczy naświetla późniejsza korespondencja pomiędzy Al-Malikiem as-Salihem Isma’ilem a Salady nem, która dała wrogom regenta Kumusztakina okazję do przy spieszenia jego upadku. Taki obrót sprawy sprzy jał aneksjonisty czny m planom Salady na, zaś pomiędzy Aleppo a Sinana wprowadzał atmosferę nieufności i wy raźnej wrogości. W 1179–1180 r. Al-Malik as-Salih zagarnął ismailicką wioskę Al-Hadżirę, położoną na północny wschód od Aleppo; odrzucił równocześnie żądanie Sinana domagającego się

rekompensaty poniesionej straty. W odwecie przy wódca isma’ilitów Sy rii nakazał swoim zwolennikom, niewy kluczone, że zakonspirowany m wśród mieszkańców miasta, teraz już po raz drugi, podpalenie placów targowy ch, czy m wy rządzono Aleppo znaczne szkody. Zatem sprawcy, który ch nie zdołano ustalić, rekrutowali się spośród miejscowej ludności lub posiadali oparcie w tajnej organizacji funkcjonującej w mieście. W obawie przed represjami jej członkowie jeszcze głębiej się zakonspirowali lub potajemnie opuścili miasto, przebrani na przy kład za kupców. Wy darzenia te zamknęły komity wę dworu w Aleppo z Sinanem. Czwartego grudnia 1181 r. zmarł w wieku niespełna dziewiętnastu lat, po siedemnastodniowej chorobie emir Aleppo, sy n Nur ad-Dina Zankiego, Al-Malik as-Salih Isma’il. Za śmiercią tą kry ła się by ć może intry ga dworskich trucicieli, jednak zgon sy na Nur ad-Dina, As-Saliha, cieszącego się oddaniem i miłością poddany ch, stanowił kolejny korzy stny punkt zwrotny w karierze Salady na. Malcolm C. Ly ons i David E. P. Jackson, autorzy najkompetentniejszej dotąd monografii o ży ciu i czasach tego władcy, nader trafnie konstatują: Z całej serii niedawny ch zgonów właśnie ta śmierć okazała się pod pewny mi względami najkorzy stniejsza dla dalszego przebiegu kariery Salady na, gdy ż najprawdopodobniej umożliwiła mu nieosiągalne w inny sposób zespolenie ekspansjonizmu i dżihadu w wielkim wiary godny m układzie[116]. Natomiast po zejściu As-Saliha roszczenia do Aleppo zaczęli wy suwać Zankidzi z Mosulu, utrzy mując, że kalif abbasy dzki nadał Salady nowi inwesty turę na tery toria Sy rii, jednakże z wy łączeniem emiratu Halab (Aleppo). Zmierzali oni do usunięcia z miasta pełnomocnika Salady na, jego bratanka Farruchszaha, co im się zresztą powiodło. Krótkotrwałe rządy w emiracie przejął Zankida, bratanek i zięć Nur ad-Dina, doty chczasowy emir Sindżaru Imad adDin Zanki II. Konsolidujący się w drugiej połowie XII w. obóz sunnicki reprezentowali nie jedy nie tak potężni władcy jak Nur ud-Din, a po nim Salah ad-Din, ale przede wszy stkim dobrane kadry religijny ch nauczy cieli i interpretatorów szari’atu, a także sunnickie tarikaty sufich, który ch wpły wy wy szły poza granice miast i na ziemiach Ży znego Półksięży ca zaczęły znajdy wać także prozelitów wśród beduińskich plemion. W ty m nurcie zaznaczy ły swoją akty wność swego rodzaju zakony ry cerskie, futuwwy (ar. „młodość”, „ry cerskość”). Z ich szeregów wy łoniła się najwcześniej w latach 70. XII w. specy ficzna beduińska milicja nazy wająca siebie annubuwwijja (od ar. an-nabi, prorok). Jej członkowie odwoły wali się do męskich cnót, które cechować miały Mahometa, a wstępując do wspólnoty, składali przy sięgę i przy wdziewali „szarawary dzielności”. Złożoną przy sięgą związani by li na całe ży cie. Celem, jaki ta plemiennoreligijna wspólnota sobie obrała, by ło tępienie wy znawców kierunków szy ickich wszędzie, gdzie zapuścili korzenie, jak i tam, gdzie wy stępowali w sposób mniej wy razisty. Watahy Beduinów wy stępujący ch jako zorganizowana siła pod sztandarem an-nubuwwijji zaczęły nękać sy ry jskich szy itów z ośrodków w Iraku i Al-Dżazirze. W okresie poby tu Ibn Dżubajra w Sy rii wpły wy sunnickiej nubuwwijji rozprzestrzeniły się na część beduińskich plemion z okolic Damaszku. Według kronikarza Sibta Ibn al-Dżauzi, dziesięć ty sięcy jeźdźców (liczba prawdopodobnie mocno zawy żona) należący ch do nubuwwijji, prowadząc batalię z ziem Al-Dżaziry, najechało

ismailickie ośrodki w Al-Bab i w Buza’a. Mieli tu wy mordować aż trzy naście ty sięcy wy znawców isma’ilizmu, zagarnąć znaczną zdoby cz oraz uprowadzić wielu jeńców. Przekaz ten spoty kamy u podróżnika Ibn Dżubajra. Charaktery zując miejscowość Buza’a, niewielkie miasto na wschód od Aleppo, Ibn Dżubajr zaznacza, że osiem lat wcześniej (by ł tam w połowie 1184 r.), a więc ok. 1176 r., osiedlili się tam ludzie zaliczający się do herety ków-isma’ilitów (al-malahida al-isma’ilijja). Ich odmienność, połączona z zapałem misy jny m, sprawiła, że miejscowa ludność, „kierując się honorem i gniewem”, zmobilizowała się przeciwko ty m herety kom. Ibn Dżubajr pisze dalej: Ludzie uderzy li na nich ze wszy stkich stron, obnaży li swoje miecze i wy cięli ich wszy stkich [od pierwszego] do ostatniego, ćwiartując ich szczątki. Ich czaszki ułożono w stosy na równinie[117]. Andaluzy jski podróżnik podaje, że w czasie jego wędrówki ludność miejscową stanowili sunnici, a więc nie by ło tam już isma’ilitów (nizary tów). Z racji milczenia arabskich kronik odnośnie do dalszy ch relacji pomiędzy asasy nami Sinana a beduińskimi „prozelitami” sunnizmu zdani jesteśmy na relację późniejszego, jak zawsze tendency jnego Abu Firasa, który mówi o pokonaniu an-nubuwwijji przez ludzi sy ry jskiego „herosa” isma’ilizmu. Według Abu Firasa Sinan wy brał właściwy moment, by uderzy ć, kiedy napastnicy objuczeni zdoby czą okazali się niezdolni do walki. To sprawiło, że isma’ilitom udało się łatwo ich rozbić. Wersja ta budzi poważne wątpliwości, zaś zdecy dowanie bliższa rzeczy wistości jest interpretacja Hodgsona, który zauważa: „bardziej prawdopodobną, rozpowszechnioną reakcją na nieokiełznane poczy nania przeciwników by łoby zgładzenie ich wodzów”[118]. Abu Firas zaraz dalej informuje o wy ekspediowaniu w ty m celu „ludzi dżihadu”, a więc isma’ilickich skry tobójców, jako o normalny m dla isma’ilitów procederze. Imiona ofiar spośród beduińskich watażków, a takie niewątpliwie by ły, nie trafiły jednak na karty arabskich kronik. Jeszcze przed przy by ciem Sinana do Sy rii isma’ilici-nizary ci napotkali silną konkurencję w postaci inny ch szy ickich ekstremistów, wspomniany ch już wy żej nusajry tów. Sekta ta, sięgająca swy mi korzeniami irackiego południa, której początki przy padły na drugą połowę IX w., umocniła się w Sy rii, najpierw w rejonie Aleppo, ostatecznie pod przy wództwem trzech liderów: Abu Abd Allaha al-Chasibi (zm. 346/957 lub 358/969), Muhammada Ibn Alego al-Dżilli (zm. po 384/994) oraz ucznia tego drugiego, Surura Ibn al-Kasima at-Tabarani (zm. 426/1034–1035), który osiadł w nadmorskiej Al-Lazikijji (Laody cea) i nawrócił na nusajry zm plemię Tanuch. Prowadził również misję wśród ludności górskich rejonów na wschód od Al-Lazikijji, osiągając przy puszczalnie rejon Dżabal Bahra (później Dżabal Ansarijja, obecnie Dżabal Alawijjin). Najazd uczestników pierwszej krucjaty doprowadził ludność nusajry cką do przemieszczeń — opuścili oni nadmorską Dżabalę, a częściowo także Al-Lazikijję. Napór isma’ilitów-nizary tów, zapoczątkowany co najmniej trzy dziesięciolecia przed Sinanem, musiał doprowadzić, co zrozumiałe, do nieuchronnego konfliktu pomiędzy dwoma ekstremalny mi odmianami szy izmu, chociaż o jego przebiegu z pewnością nie decy dowały względy doktry nalne. Autorzy średniowieczny ch kronik arabskich zby wają milczeniem wy darzenia związane z konfliktem pomiędzy isma’ilitami a nusajry tami, jednakże jak widać z trwałości ismailickiego stanu

posiadania w Dżabal Bahra, uformowanego między 1130 a 1140 r. i później, nusajry ci nie zdołali wy przeć stamtąd isma’ilitów-asasy nów. Reminiscencje konfliktu ry sują się słabo także w legendarny m przekazie Abu Firasa. Z anegdoty o dy skusji pomiędzy Sinanem a który mś z przy wódców nusajry ckich wnosić możemy, że między ich wspólnotami następowała jakaś polemika doktry nalna, przy czy m Sinan by łby w niej górą. Znalazło to odbicie w równie mglistej trady cji nusajry tów o „sy nodzie” odby ty m w mieście Ana (nad środkowy m Eufratem), gdzie zebrali się przedstawiciele wspólnot nusajry ckich, m.in. dwóch z Aleppo, dwóch z Al-Lazikijji, i przy jęli formułę pojednania (tawhid) z isma’ilitami. Niestety źródła nusajry ckie nie podają daty tego zgromadzenia (drugie miało miejsce w 1291 r.), ale przy jąć można, że doszło do niego po roku 1170, czy li wtedy, gdy Sinan uwolniwszy się od doktry nalnej supremacji Alamutu i wy nikający ch z niej ograniczeń, osiągnął ideologiczny kompromis z nusajry ckimi autory tetami.

Sprawa konwersji asasynów na chrześcijaństwo

Epizodem o niebagatelny m znaczeniu w stosunkach pomiędzy Sinanem i jego asasy nami a Królestwem Jerozolimskim by ła próba porozumienia pomiędzy stronami, której impuls dał jakoby sam „Starzec z Gór”, czy li Sinan. W roku 1173 (dokładniejsza data nie jest znana) jego wy słannik Abu Abd Allah (u Wilhelma z Ty ru: Boabdelle)[119]udał się na dwór króla „zamorskich” Franków, Amalry ka I (1163–1174). Przekazał on chrześcijańskiemu monarsze jakieś „tajemne wieści” (verba secreta). Na temat tej dość niezwy kłej misji zachowują milczenie autorzy arabscy (doszło do niej zapewne w ścisłej tajemnicy przed władcami muzułmańskimi), zaś szczegóły z nią związane zawdzięczamy przy szłemu arcy biskupowi Ty ru (od 1175 r.), pisarzowi w służbie królewskiej, a od 1174 r. kanclerzowi Królestwa Jerozolimskiego, Wilhelmowi z Ty ru. By ł on zatem człowiekiem wtajemniczony m w arkana prowadzonej przez łacińskich władców na Wschodzie polity ki. Swą konty nuację historii krucjat do Ziemi Świętej i tamtejszy ch państw krzy żowy ch Wilhelm poprzedził opowieścią o losach posła asasy nów na terenie wy znaczonej mu misji bardzo cenny mi szczegółami, doty czący mi tej ekstremisty cznej sekty w Sy rii, do który ch jeszcze powrócę. Tutaj wspomnę jedy nie, że według Wilhelma przy wódca sy ry jskich asasy nów nazy wany Starcem zapragnął mieć przy sobie [tzn. w swoim księgozbiorze] księgi Ewangelii i Dzieje Apostolskie, ażeby wgłębić się w cudowną naukę Chry stusa, a dalej [pomniejszy ch] nauczy cieli. Zaraz potem Wilhelm sugeruje, że miało to doprowadzić przy wódcę asasy nów (domy śl.: także jego ludzi) do nawrócenia się na chrześcijaństwo, w porównaniu z który m religia „zwodziciela” Mahometa i jego wy znawców zasługuje na odrzucenie[120].

Dziejopis kolejnej po Wilhelmie generacji, Jakub z Vitry, biskup Akki w latach 1216–1228, w swej Historii wschodniej (Historia Orientalis, sive Hierosolimitana) oparł się w zasadzie na relacji arcy biskupa Ty ru, rozbudowując pozbawiony tu znaczenia wy miar apologety czny. Obrawszy taką linię argumentacji, twierdzi m.in., że asasy ni (nizary ci Sy rii) po wielu dy skursach i pouczeniach ich nauczy ciela wszy scy zgodzili się odrzucić przewrotność [wiary ] Mahometa poprzez otrzy manie łaski chrztu, by zostać chrześcijanami. Jakub z Vitry w ślad za Wilhelmem z Ty ru, po wskazaniu na wzniosłe moty wy natury ideowej przy świecające rzekomo Starcowi (czy taj: Sinanowi), podaje, iż zasadniczy m momentem jego inicjaty wy dy plomaty cznej by ło zaniechanie przez ry cerski zakon templariuszy ściągania corocznego try butu w wy sokości dwóch ty sięcy bizantów. Wspomniałem już, w jakich okolicznościach try but ten został asasy nom narzucony. Jednak ok. 1173 r. najważniejszy moty w szukania przez Sinana i jego sy ry jskich zwolenników zbliżenia z Frankami stanowiło zagrożenie ze strony Nur ad-Dina oraz anty ismailickie poczy nania jego egipskiego „wezy ra” Salady na. Oby dwaj ci władcy mogli na zewnątrz uosabiać wspólny front sunnickiej ortodoksji, a rozdźwięk między nimi jeszcze się nie ujawnił. Współczesne relacje strony sunnickiej sugerują, że naczelny da’i isma’ilitów Sy rii, Sinan, miał za złe Nur ad-Dinowi jako przy wódcy ortodoksy jnego islamu prześladowanie szy itów, zwłaszcza w rejonie Aleppo, i by ł zaniepokojony interwencją sy ry jską w likwidację kalifatu faty midzkiego. Imad ad-Din zapewnia, że Nur ad-Din napisał w czerwcu 1171 r. do Salady na, by ten sprawił, ażeby chutba, kazanie piątkowe, rozpoczy nała się w Egipcie inwokacją z imieniem kalifa abbasy dzkiego Al-Mustadiego, co oznaczało, że imię Faty midy, kalifa isma’ilitów (choć nie nizary tów) powinno zniknąć. Nie będąc pewny m reakcji ludności Kairu oraz egipskich elit państwowy ch, Salady n zwlekał przeszło dwa miesiące. W końcu, w piątek 10 września 1171 r., wprowadzono chutbę abbasy dzką, zaś w świetle pewny ch dość sprzeczny ch zresztą informacji imię Abbasy dy Al-Mustadiego wprowadzono ty dzień później. Oznaczało to ostateczny koniec panowania ismailickiej dy nastii Faty midów, której eliminacji domagał się wielokrotnie Nur ad-Din. Młodociany, niespełna 21-letni kalif Al-Adid zmarł jakoby w wy niku choroby w poniedziałek 13 września 1171 r., zaś cztery dni później w Al-Fustacie i Kairze głoszenie chutby zainicjowano pełny mi imionami abbasy dzkiego kalifa Al-Mustadiego. Salady n wy kazał jednak daleko idącą ostrożność, nie chcąc mobilizować przeciwko sobie ustanowionej przez Faty midów administracji Egiptu, obłudnie pozorując żal z powodu zejścia AlAdida. Obwieścił też, że dzieci tegoż kalifa pozostają bezpieczne w pałacu. Według Al-Bundariego wszy stkich pozostały ch Faty midów „trzy mano z dala od kobiet, aby się nie rozmnoży li”, jakkolwiek zapewniono im środki materialnej egzy stencji. Członków tej dy nastii zatem nie unicestwiono, lecz jej panowanie dobiegło kresu, a duchowe przewodnictwo nad dawną krainą faraonów przy wrócono sunnickim przewodnikom ekumeny islamu, Abbasy dom. Odsunięcie od panowania w Egipcie dy nastii Faty midów, w przy padku zaś Al-Adida jej mustalickiej linii, mogło rozbudzić nadzieje potomków linii nizary ckiej, odsuniętej przemocą w latach 1094–1095 r. i jej zwolenników, isma’ilitów-nizary tów, który m przewodził w Sy rii Sinan, na osiągnięcie zwy cięstwa polity cznego. Jest źródłowo potwierdzone, że optował on za anty sunnickim przewrotem w Egipcie,

co wy stąpiło wy raźnie podczas spisku zawiązanego w Kairze z udziałem i pod przewodem jemeńskiego poety Umary ibn Abu al-Hasana. Ten ostatni wcześniej pozornie admirował Salady na, usiłując równocześnie przeciwstawić go polity cznemu liderowi sunnizmu, Nur adDinowi. Zmowa została odkry ta na przełomie marca i kwietnia 1174 r., a jej inspiratorzy straceni. Spisek ten zespalający zwolenników szy izmu w ogóle, jak i inny ch polity czny ch przeciwników Faty midów, by ł drugą z kolei próbą obalenia status quo ustanowionego w Egipcie przez Salady na. O pierwszej, przy padającej na 1172 r., wiadomo znacznie mniej. Nikita Elisséeff, monografista Nur ad-Dina Mahmuda, przy puszcza, że spisek z 1174 r. pozostawał w związku z zabiegami asasy nów na dworze jerozolimskim, te zaś najlepiej datować na 1173 r. By łby m zdania, że sprawa prób rzekomej konwersji Sinana i jego zwolenników na chrześcijaństwo by ła pretekstem służący m sojuszowi z Frankami wy mierzonemu zarówno w Nur ad-Dina, jak i jego nominalnego wasala, Salady na. Wilhelm z Ty ru, a z większą jeszcze mocą późniejszy odeń Jakub z Vitry, akcentują zainteresowanie „Starca” religią chrześcijańską. Gdzie indziej wy kazałem, że opisane przez nich jakoby zbieżne ze zwy czajami chrześcijańskimi prakty ki asasy nów brały się z narzucenia środowisku sy ry jskich nizary tów innowacji kijamy, reformy wprowadzonej latem 1164 r. przez alamucką centralę nizary zmu. Nowe, odbiegające znacznie od norm ustanowiony ch przez szari’at prakty ki isma’ilitów-nizary tów zostały odebrane błędnie w środowisku frankijskich erudy tów kościelny ch jako wpły wy chrześcijaństwa, mające ułatwić konwersję asasy nów. Pretekstem dy plomaty czny m ze strony Sinana by ło zabieganie o źródła doktry ny chrześcijańskiej, zwłaszcza Ewangelie: bez trudu mógł je zdoby ć bez pośrednictwa katolickich książąt i kościelny ch hierarchów Ziemi Świętej. Fakty cznie, w 1173 r. pomiędzy Sinanem a królem jerozolimskim Amalry kiem I (panował 1163–1174) doszło do zawarcia anty sunnickiego aliansu polity cznego, którego szczegółów nie znamy. Jego ostrze wy mierzone zostało bez wątpienia w dwóch wspólny ch wrogów: władcę Sy rii Nur ad-Dina i fakty cznego w owy m czasie pana Egiptu, Salah ad-Dina Jusufa (Salady n). Sojusz ten został storpedowany przez templariuszy, który ch członek Walter z Mesnil zaatakował w pobliżu Try polisu posła Sinana, Abu Abd Allaha, chronionego glejtem królewskim, i zgładził go. Król Amalry k I nie posiadał się z gniewu, naty chmiast też zażądał przez pełnomocników od wielkiego mistrza templariuszy Odona z Saint-Amand (w latach ok. 1171–1179) wy dania sprawców napadu, zwłaszcza zabójcy posła. Cały ten incy dent został szczegółowo naświetlony przez badaczy dziejów zakonów ry cerskich i krucjat, toteż ograniczę się jedy nie do zwięzłego przedstawienia kroków podjęty ch przez króla Amalry ka w zaistniałej sy tuacji. Ponieważ wielki mistrz templariuszy nie zamierzał zadośćuczy nić woli króla, Amalry k nie wahał się zbrojnie pojmać i ukarać zabójcę, choć w ten sposób łamał przy wilej zakonny z 29 marca 1139 r. stanowiący, że członkowie zakonów ry cerskich mogli by ć sądzeni jedy nie przez papieża. Król jerozolimski miał też rozważać wy stąpienie o rozwiązanie zakonu templariuszy. O stanowisku obrany m przez Amalry ka I, jego dobrej woli kontrastującej z samowolą templariuszy, Sinan by ł poinformowany, ale mógł kry ty cznie ocenić zakres realny ch możliwości władcy Królestwa Jerozolimy. Ewentualne dalsze kroki w kierunku porozumienia pomiędzy nim a Sinanem przekreśliła śmierć Amalry ka I w dniu 11 lipca 1174 r. Jak wspomniano, w połowie maja tegoż roku zmarł w Damaszku Nur ad-Din. Sy lwetkę jego obiekty wnie ujął Wilhelm z Ty ru, pisząc, że by ł

największy m prześladowcą imienia i wiary Chry stusa, lecz także sprawiedliwy m, przebiegły m i dalekowzroczny m władcą oraz, zgodnie z trady cjami swojej nacji, pobożny m człowiekiem[121]. Jego misję obrony i krzewienia islamskiej ortodoksji będzie już w kolejny m, 1175 r. konty nuował w Sy rii przy by ły z Egiptu Salady n. W nim to, jak widzieliśmy, Sinan znajdzie początkowo niezłomnego przeciwnika, o czy m mowa niżej. Stopniowo jednak między Sinanem a Salady nem dojdzie do porozumienia, które z czasem przerodzi się w anty frankijskie przy mierze, jeśli przy jąć za dobrą monetę informację zawartą w pracy chrześcijańskiego hierarchy i kronikarza Stefana ad-Duwajhi, że frankijscy liderzy wzięci do niewoli w bitwie pod Hittin (dziś: Hattin) zostali umieszczeni jako jeńcy w fortecach sy ry jskich isma’ilitów.

Nowy kierunek zagrożenia — szpitalnicy i apogeum Saladyna

Sy tuacja, jaka wy tworzy ła się w Królestwie Jerozolimskim po śmierci Amalry ka, również nie sprzy jała zbliżeniu Sinana z Frankami. Dziedzicem Amalry ka został trzy nastoletni, nieuleczalnie chory chłopiec Baldwin IV (panował 1174–1185), zaś fakty czna władza znalazła się w rękach regenta Rajmunda III, hrabiego Try polisu. Ten ostatni by ł sy nem wspomnianego już Rajmunda II, pierwszej znaczniejszej ofiary asasy nów z obozu Franków, co nie sprzy jało konstruowaniu obopólnego zaufania. Templariusze nie zrezy gnowali z try butu asasy ńskiego, o co zabiegał Amalry k I, jakkolwiek nie wiemy, czy Sinan regularnie go świadczy ł. W latach 1142–1144 hrabia Try polisu usiłował pozy skać swoich lenników do osłony wschodnich granic swego dominium. Ponieważ nie przy niosło to spodziewanego efektu, odwołał się do zbrojnego ramienia ry cerskiego zakonu św. Jana Jerozolimskiego, joannitów, ówcześnie nazy wany ch szpitalnikami[122]. W ty m też okresie nadał on zakonowi pięć zamków, z który ch najpotężniejszą by ła twierdza położona w bliskiej odległości południowego krańca Dżabal Bahra, znana następnie jako Krak des Chevaliers, przez muzułmanów nazy wana Twierdzą Kurdów (Hisn al-Akrad). Stanowiło to zagrożenie dla nizary ckich przy czółków w Dżabal Bahra. Szpitalnicy szy bko uzy skali silną pozy cję w Ziemi Świętej, ich uczestnictwo w programie krucjatowy m papiestwa i ekspedy cjach militarny ch monarchów Jerozolimy profitowało przy wilejami papieskimi, a przede wszy stkim darowiznami i nadaniami. Wy przedzając nieudaną wy prawę do Egiptu króla Amalry ka I z 1168 r., kościelne i świeckie czy nniki władcze Królestwa Jerozolimy zastrzegały, że niezależnie od efektów całego przedsięwzięcia szpitalnicy mają otrzy mać nadania ziemi. Istotne znaczenie miał fakt przesuwania się placówek szpitalników stopniowo na północ od hrabstwa Try polisu do hrabstwa Tortosy, w drugim ty m przy padku wchodząc w bezpośrednią

sty czność z położony mi w Dżabal Bahra warowny mi punktami kontrolowany mi przez asasy nów. Szczególne zagrożenie dla ośrodków sekty zlokalizowany ch w południowo-zachodnich enklawach Dżabal Bahra niosła transakcja przeprowadzona pomiędzy seniorem Markabu (Al-Markab; łac. Castrum Margatum — Margat) Bertrandem, wy wodzący m się z ary stokracji księstwa Antiochii, rodu baronów Mazoir (Mansoer, Mazover), a ry cerskim zakonem szpitalników. Bertrand przekazał zakonowi zamek Margat i miasto Valanię (nadmorski Banijas) za roczną rentę w uśrednionej wy sokości 2200 bizantów, ponieważ nie by ł w stanie powstrzy mać wy padów muzułmanów. Senioria Margatu obejmowała obok zamku i portowego miasta 3 opactwa i 19 wiosek. Stosowny akt został konfirmowany 1 lutego 1186 r. przez suzerena Bertranda Mazoir, księcia Antiochii Boemunda III, za zgodą żony tegoż seniora i jego dwóch dorosły ch sy nów. Dzięki tej transakcji i dalszy m czy nnościom procedury prawa feudalnego szpitalnicy przejęli kontrolę nad szlakiem nadmorskim wiodący m od Valanii (Banijas) po Try polis na południu, a z Margatu — Markabu Arabów — prowadzili od 1187 r. obserwację terenu. Łączność Markabu-Margatu z Krakiem des Chevaliers od południa otwarła przed nimi perspekty wę presji na górskie centra asasy nów i obszary do nich przy legające. Szpitalnicy weszli też w posiadanie pomniejszy ch zamków wraz „z przy ległościami”, w ty m twierdzy Al-Manika (Majnaka), która by ć może już wcześniej pozostawała w rękach asasy nów. Szpitalnicy jako panowie tego ośrodka pozwolili nizary tom pozostać tam w charakterze dzierżawców uiszczający ch czy nsz lub try but. Dla szpitalników drugim po Kraku atutem militarny m by ł jednak Margat, którego zagarnięcie Sinan by ć może rozważał. Położony na linii wy brzeża Al-Markab ułatwiał komunikację Franków z inny mi ośrodkami krzy żowców w Ziemi Świętej, zwłaszcza z Try polisem, dzięki czemu po 1187 r. punkt ten stał się główną kwaterą szpitalników. Również pod względem obronny m Margat by ł doskonale zlokalizowany, posiadał szerokie możliwości obserwacji terenu. Przeby wający w Sy rii ok. 1211 r. niemiecki duchowny i podróżnik Wilbrand z Oldenburga pozostawił opis Al-Markabu, pisząc m.in.: Olbrzy mi i bardzo silny zamek, broniony przez podwójny mur i otoczony przez liczne wieże, a wznosi się na wy sokiej górze. Zamek ten należy do szpitalników i daje bardzo silną ochronę całej krainie. Starzec z Gór i sułtan Aleppo uiszczają tutejszy m włodarzom każdego roku try but dwóch ty sięcy marek. Według Wilbranda w okresie jego peregry nacji w Sy rii obsada zamku osiągała ty siąc ludzi, zaś obszar otaczający fortecę dostarczał każdego roku plony powy żej 500 łasztów zboża. Mając w sąsiedztwie drugą zorganizowaną strukturę militarną w postaci zakonu ry cerskiego, Sinan musiał lawirować w meandrach polity czny ch, w który ch czy nnikiem dominujący m okazał się sułtan Egiptu i Sy rii, Salah ad-Din Jusuf, Salady n trady cji europejskiej, znany też pod ty m imieniem współczesny m narodom muzułmańskim. Musiało to wpły nąć na Sinana w kierunku większego manifestowania solidarności z obozem sunnickim w Sy rii, którego niekwestionowany m liderem by ł w owy m czasie Salady n. W ry walizację o Aleppo między ostatnimi Zankidami a Salady nem włączeni zostali isma’ilicinizary ci (asasy ni). Zdaje się wskazy wać na to korespondencja Salady na z abbasy dzkim kalifem An-Nasirem (panował 1180–1225), zachowana w zbiorze epistolarny m Abd ar-Rahmana alKadiego al-Fadila oraz w kronice Abu Szamy. W jedny m z listów Salady n uskarża się na konszachty mosulskich Zankidów z asasy nami, który m Zankidzi mieli jakoby obiecać zamki

i tery toria. Można by sądzić, że chodzi tu o nizary tów Alamutu, od który ch Sinan prakty cznie się uniezależnił, gdy by nie to, że owi isma’ilici mieli podjąć się roli pośredników w kontaktach z Frankami. Sprawę rozstrzy ga inny z listów, którego wy stawca (tj. Salady n) informuje kalifa, że poseł Zankidów by ł u Sinana, ten zaś wy prawił swego przedstawiciela do hrabiego (zapewne Rajmunda III z Try polisu). Z kolei wy słannik hrabiego zawitał na dworze króla (Baldwina IV), a wszy stko po to, ażeby wy stąpić przeciwko niemu, bojownikowi dżihadu i oddanemu słudze „Księcia Wierny ch”. Niezależnie od uprzedzeń względem zabójców ojca, sy ry jskich asasy nów, Rajmund III został włączony do gry polity cznej nakierowanej przeciw egipsko-sy ry jskiemu hegemonowi, szermierzowi wojującego islamu. Również Sinan w świetle przy toczony ch faktów źródłowy ch lawiruje pomiędzy ry walizujący mi z sobą władcami muzułmańskimi z jednej a Frankami z drugiej strony. Salady n, dla którego celem główny m by ło zjednoczenie całej Sy rii poprzez aneksję Aleppo, a następnie rozprawa z Frankami, we wrześniu 1182 r. przeprawił się przez Eufrat i opanował należące do mosulskich Zankidów miasta — Sarudż, Tall Chalidż i Nisibin. Obległszy potężnie uforty fikowany Mosul, musiał spod miasta odstąpić. Zaatakował wówczas Sindżar, który zdoby ł szturmem po czternastodniowy m oblężeniu. W wy niku długotrwały ch pertraktacji z Imad ad-Dinem Zankim II, uwieńczony ch porozumieniem zawarty m 11 czerwca 1183 r., cy tadela Aleppo znalazła się w dniu następny m w rękach żołnierzy Salady na. Aleppo by ło dla niego „kluczem do ziem”, pod który mi rozumieć można tery toria rozciągające się na północ, wschód i zachód od tego ośrodka. Pisał też: „Miasto to jest okiem Sy rii, cy tadela zaś jej źrenicą”. Gdy po śmierci Nur ad-Dina Salady n przy by ł do Damaszku, oświadczy ł, że znalazł się w Sy rii, by „walczy ć z niewierny mi, położy ć kres herezji isma’ilitów [czy taj: asasy nów] i wy korzenić złe postępki muzułmanów”. Z asasy nami Sinana osiągnął, jak już powiedziano, pewien kompromis, zaś zadaniem dlań naczelny m pozostało pokonanie i w miarę możliwości przepędzenie „niewierny ch” Franków. Wiadomo powszechnie, że nadrzędny ten cel w znaczny m stopniu osiągnął.

Zgładzenie Konrada z Montferratu

4 lipca 1187 r. Salady n rozgromił pod Rogami Hittinu wojska frankijskie, zniósł doborowe oddziały ry cerstwa i wziął do niewoli przy wódców armii chrześcijańskiej wraz z królem jerozolimskim Gwidonem z Lusignan. 2 października 1187 r. dowodzący obroną Jerozolimy Balian z Ibelinu podpisał kapitulację stolicy efemery cznego królestwa Łacinników — Franków świata islamu. Latem roku następnego Salady n poprowadził ekspedy cję przeciwko pozostający m w rękach Franków ośrodkom nadmorskim i 10 lipca zajął prakty cznie bez walki Akkę, odbitą jednak z rąk muzułmańskich 12 lipca 1191 r. Upadek Jerozolimy doprowadził do ogłoszenia i wy marszu tzw. III krucjaty, której aktorami na terenie Ziemi Świętej stali się nowi przy by sze z Europy, przede wszy stkim zaś król Anglii Ry szard I zwany Lwie Serce i monarcha francuski Filip II. Ich dopły nięcie do Palesty ny i potencjalne sukcesy by ły na rękę Sinanowi i jego zwolennikom, osadzony m głównie w nieprzy stępny ch fortecach rejonu Dżabal Bahra. Podobnie jak w przy padku inny ch regularny ch armii muzułmańskich, nie mogli przy jąć sami wy zwania wojsk Salady na w otwarty m polu, toteż pozorując przy należność do świata islamskiego i solidarność z Salady nem, bacznie obserwowali przebieg poczy nań europejskich intruzów, zachowując prakty cznie neutralność w kolejny m zderzeniu świata muzułmańskiej ortodoksji z chrześcijaństwem zachodnim. Dwa dni przed końcem kwietnia 1192 r., późny m popołudniem, wspólnota nizary cka w Sy rii daje o sobie znać w sposób dramaty czny dla Franków w Ziemi Świętej i przy by ły ch z Europy uczestników III krucjaty. Od szty letów skry tobójców ginie w Ty rze wy łoniony w obozie frankijskim na ty tularnego króla jerozolimskiego margrabia („markiz”) Konrad z Montferratu[123]. Moty wów tej zbrodni nie udało się jak dotąd wy jaśnić. Według jednej z relacji napastnik, który początkowo przeży ł, utrzy my wał, że on i jego wspólnik działali

z polecenia króla Ry szarda I przewodzącego krzy żowcom. Natomiast wersja przy toczona przez Ibn al-Asira głosi, że Salady n zaoferował Sinanowi zapłatę za zamordowanie zarówno Ry szarda, jak i Konrada. Mosulski dziejopis naświetlił sprawę następująco: Salady n posłał do Sinana, przy wódcy [al-mukaddam] isma’ilitów w Sy rii, który by ł mu posłuszny, aby ten wy słał kogoś, kto zabiłby króla Anglii. Za zabicie markiza miał otrzy mać dziesięć ty sięcy dinarów. Isma’ilici nie mogli zabić króla Anglii, a Sinan nie widział w ty m korzy ści dla siebie. Nie chciał bowiem, żeby Salady n uwolnił się od Franków i zajął się nimi [tj. asasy nami]. By ł chciwy na pieniądze, więc ostatecznie zgodził się przy jąć propozy cję[124]. Dalsza część relacji Ibn al-Asira pokry wa się w znaczny m stopniu z relacjami autorów muzułmańskich, jak i chrześcijańskich. Potencjalni skry tobójcy zjawili się w obozie krzy żowców, prosząc o chrzest. Ojcem chrzestny m jednego z nich został Balian z Ibelinu, zaś drugiego sam Konrad z Montferratu. Jak podaje Ibn al-Asir: „Przeby wali z markizem w Ty rze przez sześć miesięcy, okazując mu oddanie i cześć”, ze swej strony zaś niedoszły król jerozolimski obdarzał ich sy mpatią i zaufaniem. Okoliczności zabójstwa margrabiego z Montferratu mają rozległą podstawę źródłową, cały zaś epizod posiada jeszcze rozleglejszą naukową historiografię. Wśród różny ch relacji wy mowny jest przekaz historiografa wojenny ch wy praw Salady na doty czący zabójstwa Konrada: We wtorek 13 rabi’II/28 kwietnia markiz, gość biskupa Ty ru, osiągnął pełnię czasu, aby dopełnić swego przeznaczenia. „Tego”, które przerwało jego wszy stkie nadzieje, przy by ło do jego drzwi, wezwało go do piekła (dosł. na jego męki); anioł Mâlik czeka tam na jego przy by cie; ogień piekielny nań czekał; otchłań piekielna rozwarła się dla niego; płomień gorzał na jego cześć, wznosząc się gwałtownie w oczekiwaniu [na niego]; godzina by ła bliska, gdzie porwać miała go zguba, gdzie ogień miał go pochłonąć, gdzie aniołowie boskiej sprawiedliwości, aby wy mierzy ć mu karę, szy kują dlań miejsce bezbożny ch (dosł. bezbożności); przed nim ogień piekielny otwiera swoich siedem bram, żądny, aby go pożreć, ty mczasem on zapominając się w biesiadzie, nasy cał się do pełna. Zatem jadł, nie wiedząc, że by ł nad brzegiem otchłani; jadł, pił, zaspakajał swój głód, cieszy ł się, później wy szedł i wsiadł na konia. Wówczas dwóch ludzi — lub raczej dwa wilki w ostrzy żonej skórze — rzuciło się na niego, unieruchomili go, uderzając weń swoimi szty letami i obalili go obok kramów. Jeden z nich uciekł i wszedł do kościoła, po ty m jak wy gnał z ciała podłą duszę markiza. Ten ranny, ale jeszcze oddy chający powiedział: „Zanieście mnie do kościoła”; tak jakby on także my ślał się tam schronić. Ale kiedy jeden z zabójców (asasy nów) go zobaczy ł, rzucił się na niego, mnożąc rany i skaleczenia. Wówczas Frankowie schwy tawszy dwóch towarzy szy, rozpoznali ich jako fida’ich isma’ilitów odstępców. Zapy tano ich, kto powierzy ł im dokonanie tego morderstwa; odpowiedzieli: „Król Anglii”. Powiadano, że zostawszy chrześcijanami od sześciu miesięcy, oni wiedli ży cie mnisze i czy ste, stale przeby wali w kościołach, skrupulatnie przy wiązani do religii; jeden z dwóch dostał się na służbę do sy na Barzana,

drugi do tego [sy na?] pana Sy donu, bo te osoby by ły bliskie markizowi; oni czy nili wszy stko co możliwe, aby zostać jego domownikami [zaufany mi, bliskimi]; potem trzy mali się jego strzemienia, zaatakowali go zdradziecko, później zostali zabici w sposób ohy dny i potraktowani w sposób najbardziej barbarzy ński. Pochwalony niech będzie Allah, że dwaj bezbożni przelali krew bezbożnego i że obu złoczy ńców schwy tali w ten sposób im podobni! Szukając odpowiedzi na py tanie o rolę Sinana w ty m akcie polity cznego terroru, można skonstatować, że w wersji Ibn al-Asira Sinan jest jedy nie po części wy konawcą zamy słu sułtana Salady na, gdy ż z własnego wy rachowania oszczędza króla Ry szarda, nie chciał bowiem „żeby Salady n uwolnił się od Franków i zajął się nimi” (tj. isma’ilitami-asasy nami). W obozie frankijskim powszechne by ło przekonanie, że Sinan działał poprzez swoich asasy nów na zlecenie króla Ry szarda, skonfliktowanego wcześniej z Konradem. Angielscy kronikarze, by odeprzeć ów zarzut, sporządzili dwa fikcy jne listy szajcha asasy nów, jeden do bawiącego już w swoich włościach księcia Leopolda V Austriackiego, drugi do wszy stkich chrześcijańskich władców Europy, które to listy miały uwalniać Ry szarda od wszelkiej winy. Nie wiadomo, w jakim stopniu by li przekonani co do niewinności swego bohatera, przede wszy stkim zaś nie znamy głębszy ch moty wów zbrodni. Według świadectw kronikarzy zachodnich (m.in. pseudo-Ambroży, anon. Historia cesarza Herakliusza, anon. Itinerarium peregrinorum et gesta regis Ricardi) zawiadujący Ty rem Konrad polecił swojemu bajlifowi przejąć należący do asasy nów statek wraz z cenny m ładunkiem, zaś jego załogę wy rzucić za burtę. Sinan zażądał wówczas przez posłańca zwrotu towarów oraz odesłania załogi, nie wiedząc, że ją wcześniej utopiono. Konrad żądania te nieopatrznie zignorował. Zadziałało wówczas prawo zemsty powodujące częstokroć Beduinami, jak i w ogóle ludźmi Wschodu. Sprawa ma też drugie dno. Wy wodzący się ze starego rodu margrabiów Piemontu Konrad, sy n liczącego się w polity ce Królestwa Jerozolimy Wilhelma III, sły nął z brawury wojennej, ale i arogancji. Przed wy lądowaniem w Ziemi Świętej mieszkał stale w Konstanty nopolu, ale zamieszany w morderstwo popły nął na czele hufca ry cerzy z pielgrzy mką do miejsc święty ch. 14 lipca znalazł się na przy brzeżny ch wodach Akki, sądząc, że miasto jest w rękach frankijskich. Zorientowawszy się w pomy łce, bły skawicznie zawrócił do portu w Ty rze, gdzie został entuzjasty cznie powitany przez żołnierzy krzy żowy ch i ludność odpierającą ataki wojsk Salady na. Wsławił się męstwem podczas obrony miasta, co przy niosło mu uznanie nawet w oczach muzułmańskich przeciwników. W początkach czerwca 1191 r. w okolice Akki przy pły nął król Anglii Ry szard I. Wkrótce między nim a Konradem z Montferratu doszło do otwartej ry walizacji, której okoliczności by ły dobrze znane Salady nowi. Rozpoznaniu sy tuacji we wrogim obozie służy ła wy miana poselstw, co dobitnie podkreśla Ibn Szaddad, jeden ze średniowieczny ch biografów Salady na: Prawdziwy m zamiarem Franków, którzy wy słali do nas swy ch posłańców, by ło rozpoznanie naszy ch słaby ch i mocny ch stron. My także, przy jmując ich i odwiedzając, pragnęliśmy tego samego. Zadanie takie przy padło w udziale posłowi Salady na, który w październiku 1191 r. pojawił się

w Ty rze. Wcześniej strona muzułmańska otrzy mała wy raźny sy gnał, że Konrad by łby skłonny zerwać z Ry szardem w zamian za Sy don i Bejrut. Potwierdził to pełnomocnik Konrada Reginald z Sy donu, który 5 listopada znalazł się w obozie Salady na, aby prowadzić negocjacje w imieniu swego mocodawcy. 11 listopada na naradzie wojennej rozważano możliwość zawarcia odrębnego układu z Konradem, którego podstawą by łaby wy miana Sy donu. Okoliczności te świadczą co najmniej o party kularny m podejściu margrabiego Montferratu do perspekty w frankijskiej monarchii w Ziemi Świętej, o ile nie wręcz o zdradzie jej interesów. Tak też zostało to odebrane w obozie zwolenników króla Anglii, w ty m przez część sy ro-palesty ńskich baronów. Dla całości obrazu należy też wskazać, że sam Ry szard układał się niezależnie z Ajjubidami, a nawet wy stąpił z zaskakujący m projektem małżeństwa własnej siostry Joanny, wdowy po królu Sy cy lii Wilhelmie II Dobry m, z bratem Salady na Al-Adilem. Kandy datem Ry szarda do korony jerozolimskiej by ł zhańbiony niewolą i utratą Jerozolimy doty chczasowy monarcha Gwidon z Lusignan, zaś jego kontrkandy datem cieszący się uznaniem ry cerstwa Konrad z Montferratu. W końcu w kwietniu 1192 r. zakończono spór o ty tuł króla Jerozolimy, zaś „wszy scy Frankowie, w ty m Ry szard, zgodnie orzekli, że należy się on Konradowi”. Ibn Szaddad cy tuje informację jednego z posłów. Z tekstu kroniki nie wy nika jasno, czy by ł to przedstawiciel Konrada, czy raczej wy słannik Salady na pośredniczący w rozmowach z „Markizem” (Al-Markisz). Według zorientowanego w arkanach gry polity cznej obozu zwolenników Konrada, jak i obserwatorów strony muzułmańskiej, który ch opinię oddaje świadectwo Ibn Szaddada: Uzgodniono sprawę między Konradem a Frankami; jeśli uda mu się teraz zawrzeć pokój z Salady nem, Frankowie odpły ną, lecz jeśli dojdzie do jakiegoś opóźnienia, należy odstąpić od prowadzony ch z nim rozmów pokojowy ch. Niebawem też, 24 kwietnia Salady n wy delegował do Ty ru swego pełnomocnika, by wy negocjował z Frankami traktat pokojowy, lecz do finalizacji rozmów nie doszło, bowiem cztery dni później Konrada zgładzili asasy ni. Skądinąd wiemy, że jeden z zabójców miał wy znać, iż zgładzenie Konrada zlecił szajchowi z gór król Ry szard. Wy daje się nieprawdopodobne, ażeby skry tobójcy znali rzeczy wiste oblicze sprawy, której służy li. Można więc przy jąć, że Sinan, przewidując dalszy ciąg wy darzeń, posłuży ł się swy mi fida’imi również jako narzędziem dezinformacji: zeznanie obciążające angielskiego króla dawało efekt w postaci skonfliktowania na nowo dopiero co pogodzonego obozu frankijskiego, a propagandowy konflikt udzielił się nawet europejskiemu Zachodowi. Skłóceni krzy żowcy przestawali by ć skuteczny m zagrożeniem dla ismailickich przy czółków w Dżabal Bahra. Wy eliminowanie Konrada odsuwało też zawarcie korzy stnego dla strony muzułmańskiej pokoju pomiędzy Salady nem a Frankami, co przy bliżałoby perspekty wę zagłady ismailickich enklaw. Udany zamach na jednego z najbardziej znaczący ch przy wódców frankijskich mógł stanowić w ocenie Sinana skuteczne ostrzeżenie pod adresem fakty czny ch i potencjalny ch przeciwników, budując „czarną legendę” asasy nów, przed który mi nie ujdzie żaden wrogi im władca. Moty w czy stej zemsty na Konradzie za akt przemocy względem należącego do asasy nów statku i jego załogi, uważałby m tu za czy nnik drugorzędny. Możemy więc bez większego ry zy ka założy ć, że zaszty letowanie Konrada z Montferratu by ło dziełem Sinana, wkalkulowany m w interes wspólnoty, której przewodził. Zbrodnia ta by ła ostatnim złowieszczy m sukcesem w polity cznej karierze „Starca z Gór”, który zmarł niespełna rok

po ty m wy czy nie (najprawdopodobniej 26 sty cznia 1193 r.). Współczesny dokument łaciński datowany na późny kwiecień 1193 r. mówi o niedawnej śmierci „Starca Góry ”[125]. Wy słannicy Ry szarda I 2 września 1192 r. podpisali z Salady nem rozejm, zaś 9 października król Anglii wy pły nął z Akki do Europy. Salady n natomiast nakazał burzenie Askalonu, po czy m wy ruszy ł z pielgrzy mką do Mekki. W połowie października 1192 r. odwiedził Bejrut, a 4 listopada powrócił do Damaszku. Zimę 1192/1193 spędził w ty m mieście lub na polowaniach w jego okolicy. Zmarł 4 marca po chorobie, na którą zapadł dwa ty godnie wcześniej. Niemal do ostatnich swy ch chwil wy rażał obawy co do przy by cia do Palesty ny zbrojnego wsparcia z Europy, wznowienia walk z Frankami i możliwej klęski islamu. Potencjalne zagrożenie ze strony sy ry jskich skry tobójców, asasy nów, ignorował bądź też już się go nie obawiał.

Śmierć i „wieczność” Sinana

Już autorzy średniowieczni, zarówno muzułmańscy, jak i chrześcijańscy, podawali różne daty zejścia Sinana, wahające się zazwy czaj między rokiem 1192 a 1194. Za najbardziej prawdopodobną przy jąć można datę wy stępującą w Słowniku biograficznym Kamal adDina[126]. I w ty m przy padku dziejopis Aleppo oparł się na zaginiony m później rękopisie Historii przy woły wanego już tutaj history ka Abu Ghaliba Ibn al-Husajna, tożsamego przy puszczalnie z Abu Ghalibem asz-Szajbanim (1140–1201). Abu Ghalib by łby w takim razie prominentny m dostojnikiem, mianowany m przez Salady na zwierzchnikiem administracy jnego dy wanu (diwan) Damaszku, a po śmierci sułtana przedstawicielem Ajjubidy Al-Malika az-Zahira w Aleppo. Tak więc Kamal ad-Din podaje na podstawie Historii Abu Ghaliba, że Sinan Ibn Salman, zwierzchnik (sahib) misji nizary ckiej w Sy rii, zmarł 20 muharrama 589 (26 sty cznia 1193 r.). A wy darzy ło się to w twierdzy Al-Kahf. Na tej samej podstawie Kamal ad-Din daje jego charaktery sty kę: By ł on nieprzeciętny m mężem o skry ty ch zamierzeniach, o rozległy ch planach i wielkim szalbierstwie. Posiadał moc pobudzania i zwodzenia serc, skry wania tajemnic, przechy trzania wrogów i wy korzy sty wania podły ch i szalony ch ludzi do swy ch zdrożny ch celów[127]. Dalej Kamal ad-Din mówi o początkach jego kariery i o lęku, jaki wzbudzał wśród władców, kiedy ci zamierzali najechać jego posiadłości. Powiada też, że władał w Sy rii przez z górą trzy dzieści lat, zaś jego naczelny misjonarz posy łał z Alamutu co jakiś czas emisariuszy, by go zabili,

obawiając się uzurpacji w przewodnictwie, a Sinan likwidował ich; niektóry ch zbałamucił i odciągnął od wy konania rozkazów. Isma’ilici wy znaczy li przy wódcą na jego miejsce człowieka spośród misjonarzy nazy wanego Abu Mansur Ibn Muhammad. Współczesny uczony ismailicki Arif Tamir, przy wołując nieznane źródło z kręgu ismailickosy ry jskiego, zakłada, że Sinan ży ł 58 lat, co pozwalałoby przy jąć, że urodził się około 531 r. h./1136–1137 i utrzy muje, że jego grób znajduje się ciągle w Dżabal Maszhad. W nowszej pracy badacz ten identy fikuje Sinana z imamem Muhammadem Ibn Husajnem, urodzony m w Alamucie w 523 r.h./1128–1129, lecz nie podaje źródła swej informacji. Nic nie wiadomo o pry watny m ży ciu Sinana, lecz w przy padku liderów świata islamu tamtego okresu by ło ono na ogół owiane tajemnicą — nie wiemy na przy kład, czy Sinan miał dzieci. Z informacji przekazany ch w późniejszy ch źródłach dowiedzieć się można, że prowadził ascety czny try b ży cia, a jego zachowanie cechowała daleko posunięta powściągliwość. Od ży jącego w XIV w. chrześcijańskiego history ka egipskiego (Kopt) Al-Mufaddala dowiadujemy się, że Sinan chodził w zgrzebny ch szatach, a nikt nie widział go ani jedzącego, ani siusiającego, ani rozmawiającego z ty m, co z nim przeby wał. Zamiast tego wy siady wał na kamieniu i prowadził monolog od nastania dnia aż do jego końca[128]. Zdaniem Al-Mufaddala takie zachowanie utwierdziło jego poddany ch w przeświadczeniu o boskości Sinana. Bardzo interesującą wersję doty czącą sposobu ży cia Sinana spotkać można w Rocznikach (Chronographia) nestorianina Ibn al-Ibriego (Barhebraeus). Autor ten pisze, iż Sinan zwy kł na pewien czas „znikać” swoim zwolennikom, przy czy m rozgłaszano, że już rozstał się z ty m światem. Po jakimś czasie ukazy wał się jednak i — powiada późniejszy nestoriański erudy ta: „Działo się to tak często, że kiedy wreszcie zmarł, jego zwolennicy nie dali temu wiary ”[129]. Wersja o znikaniu, a następnie powrotach Sinana pojawia się także u inny ch autorów średniowieczny ch, m.in. u geografa i kosmografa rodem z Sy rii, Ad-Dimaszkiego (zm. 1328 r.), przy opisie twierdz ismailickich w Sy rii. Można sądzić, że takie postępowanie by ło elementem obranej przez Sinana takty ki, zgodnej zresztą z szerzej pojętą ismailicką prakty ką maskowania się (takija). Nie ma na to źródłowo poświadczony ch faktów, ale pewne okoliczności wskazują, że Sinan, będąc już przy wódcą sy ry jskiej misji, poczy ty wany m nawet za imama, incognito odwiedzał kluczowe ośrodki areału sy ry jskiego, jak Aleppo, Hama, Damaszek, a by ć może też odwiedził Ar-Rakkę nad Eufratem i pomniejsze ośrodki miejskie, posiadające zakonspirowane wspólnoty ismailickie. Wszy scy, którzy charaktery zowali Sinana, w przeważającej większości autorzy sunniccy lub umiarkowani szy ici i chrześcijanie wschodni, przy pisy wali mu dużą erudy cję, umiejętności prowadzenia filozoficznego dy skursu oraz zdolności, które dziś można uznać za paranormalne. W przy padku autorów wrogich isma’ilitom te ostatnie uznawano za szalbierstwo i oszukańcze zwodzenie prosty ch i naiwny ch ludzi. Klimat ty ch prakty k najlepiej oddają ze zrozumiały ch względów anegdoty przy taczane później u Abu Firasa. Jedną z nich warto tu przy toczy ć:

Towarzy sz (rafik) opowiadał, że pan Raszid ad-Din wjechał do wioski Madżdal po drodze do Masjafu. Mieszkańcy naty chmiast zaoferowali mu jedzenie i wójt osobiście przy niósł mu dania przy kry te płachtą. Raszid ad-Din nakazał, aby odłoży ć jedzenie i aby nikt go nie odkry wał. Kiedy powstał, by wsiąść na swego wierzchowca, wójt zapy tał: „Panie, dlaczego nie sprawisz mi przy jemności i nie zjesz strawy, którą ci dałem?”. Raszid adDin wziął go na stronę i powiedział: „W pośpiechu twoja żona zapomniała wy patroszy ć kurczaki. Nie chciałem, aby ktokolwiek to zobaczy ł, gdy ż sprowadziłoby to na ciebie wsty d”. Wójt udał się, aby to sprawdzić, i to się potwierdziło”[130]. To, co miało wskazy wać na jego ponadnaturalne zdolności, jak choćby telepatia i jasnowidzenie, brało się raczej z umiejętności racjonalnego przewidy wania zdarzeń i zmy słu orientacji. Do roli „wtajemniczonego”, a więcej jeszcze — mędrca — przy sposobiony został w alamuckim madżlis ad-da’wa. Tutaj, jak wspomniano, studiował Traktaty Braci Czystości (Rasa’il Ichwan as-Safa) oraz dzieła Ibn Siny i filozofa isma’ilizmu faty midzkiego, AlKirmaniego (zm. po 1020 r.). Wiedzę swoją pogłębiał, przewodząc nizary tom Sy rii; by ł biegły w zakresie filozofii, logiki, egzegezy (tawil), retory ki (fasaha) i literatury (adab). Przy pisuje mu się także znajomość algebry, ary tmety ki, geometrii i try gonometrii. Zajmował się również astronomią, prowadząc ze swy ch zamczy sk oraz małego obserwatorium w wiosce Dżabal Maszhad obserwacje astronomiczne. Ibn al-Ibri (Barhebraeus) zaświadcza, że „by ł on wy śmienicie obeznany z mądrością » cudzoziemców« i (koncepcją) o wędrówce dusz i uczy ł on nauki Platona ludzi swej własnej sekty ”[131]. Wiele wskazuje na to, że tworzy ł traktaty filozoficzno-teologiczne, lecz nic z tego rodzaju twórczości się nie zachowało, z wy jątkiem fragmentów jego rozważań przekazany ch w pracy Abu Firasa. Pisał okolicznościowe i refleksy jne wiersze. Kilka z nich, mieszczący ch się w grupie pierwszej, trafiło, jak widzieliśmy, do jego korespondencji z Nur ad-Dinem i Salah ad-Dinem. Przy toczy ć tu można także strofy z listu do Salah ad-Dina: Dzięki nam zdobyłeś królestwo Aż rozmnożyły się twoje domy i strzeliły jego kolumny. Zaczynasz w nas razić strzałami, które wbiły się w nas I w nas znajdują się ich żelazne końcówki[132]. Reprezentaty wne dla grupy drugiej by ły by strofy cy towane przez A. Tamira, na przy kład: Jak wielu jest ludzi i jak mało, I jak w tej mniejszości jest mało prawych. Życzyłbym, jeśli nie zostali ukształtowani prawymi By mieli wokół siebie prawych[133]. Inną próbkę jego poezji stanowić mogą strofy :

Gdybyś posiadał wszelką ludzką wiedzę Byłbyś może przyjacielem wszystkich ludzi Lecz jesteś ignorantem, bo uznajesz Tego, który ma inne upodobanie niż twoje, za ignoranta. Więc powinieneś się wstydzić, bo prawda jest ewidentna W odróżnieniu od tego, co mówisz, będąc niczym we śnie[134]. Trudno więc upatry wać w Sinanie demonicznego przy wódcę skry tobójców, ale wdrażając swoich zwolenników do bezwarunkowego posłuszeństwa i ślepego oddania izolowanej religii, wrodzone zdolności i naby tą wiedzę wzmacniał przez celowe wy korzy sty wanie spektakularny ch technik; stosował coś, co można by nazwać magiczny mi trikami. Pochodzący z Sy rii Szams adDin Muhammad ad-Dimaszki przy pisał projekt swego rodzaju „czarodziejskiej latarni” założy cielowi nizary tów-asasy nów Hasanowi Sabbahowi, co wy daje się jednak mało prawdopodobne w świetle znany ch, głównie dzięki źródłom perskim, twórczy ch aspiracji tego my śliciela i przy wódcy. By łby m więc skłonny „wy nalazek” tutaj opisany łączy ć z Raszid adDinem Sinanem: Miał on (według Ad-Dimaszkiego — Hasan Sabbah) sporządzić skrzy nię czworoboczną, podłużnej formy, z papieru, której boki zostały uformowane ze sklejony ch arkuszy w ten sposób, aby bok wewnętrzny by ł zabezpieczony przed prądami powietrzny mi, a światło mogło się palić tutaj podczas nocy. Po zamknięciu wszy stkich boków przy cina on noży cami nałożone pły tki napisu, z wy jątkiem zewnętrznego, następnie po nałożeniu zewnętrznej pły ty z olejem, by ukry ć lampę aluminiową we wnętrzu skrzy ni, zawiesza podczas nocy skrzy nię na końcu włóczni lub na wy stający m punkcie, a wszy scy, zdumieni pojawieniem się ognisty ch liter, wy obrażali sobie, że widzą napis niebiański, po czy m gasi lampę podczas dnia i chowa to urządzenie[135]. O Sinanie jako szarlatanie, który zwodził swój lud kłamstwem i oszustwami, a przy ty m wy woły wał dzięki trikom omamy u ludności pisał współczesny Sinanowi Ibn Dżubajr. Według średniowieczny ch autorów wschodnich nie zdradzał się ludzkimi słabościami, jak potrzeby fizjologiczne, nigdy nie jadł w obecności osób drugich, a będąc wśród ludzi mówił bardzo niewiele, dzięki czemu sprawiał wrażenie istoty nadludzkiej. Marshall G. S. Hodgson wskazał na zasadniczy cel ty ch prakty k, pisząc: Przy takim prestiżu, Sinan narzucał jednoosobowy popis (show) sy ry jskim tendencjom ezotery czny m, pozwalając niektóry m na swobodny rozwój, jeśli mogli oni wspierać lojalność wobec niego, lecz utrzy my wał w ry zach wszy stko, co mogło grozić ostateczny m rozpadem grupy [136]. Interesującą charaktery sty kę Sinana, częściowo wspartą znajomością pisanej trady cji, pozostawił ismailicki da’i z Sy rii epoki Mameluków, Nur ad-Din Ahmad (zm. 1384 r.), pisząc o drodze, którą Sinan przeby ł. Dał przy ty m jego, może zby t jednostronną, charaktery sty kę, którą

należy bardziej kłaść na karb wy obraźni jej autora, częściowo wspartej znajomością pisanej trady cji: (…) by ł postawny, średniego wzrostu, o szerokich czarny ch oczach, osadzony ch w twarzy (cery ) czerwonawej przechodzącej w brązową. Cechowała go elokwencja, skuteczność argumentacji, przenikliwy wzrok, szy bkość w improwizacji, by ł także niezrównany w podstawach filozofii i dy scy plinach wy kładni alegory cznej, poezji i astronomii[137]. Także współcześni nam badacze o orientacji ismailickiej wy powiadają się z uznaniem o Sinanie, przy wódcy potępiany m zdecy dowanie w przeszłości przez sunnickie autory tety. I tak A. Tamir, glory fikując go jako wy bitnego przy wódcę działającego w okresie wy praw krzy żowy ch, pisze: Wy warł znaczący wpły w na polity kę sy ry jską i egipską (…). Dźwigał brzemię odpowiedzialności za swój znamienity lud i chronił go przed zagrożeniami oraz przed najazdami krzy żowców i Ajjubidów. Toteż jego roztropne przy wództwo, niepowtarzalny geniusz i roztropna odwaga, dalekowzroczność, uczciwość i duma by ły uznawane za wzorowe w tamtej epoce[138]. Natomiast badacz historii isma’ilizmu sy ry jskiego Nasseh Ahmad Mirza przy wołując pamięć Sinana, ubolewa: Zmarł on, pozostawiając wśród swoich współwy znawców pamięć o swej wielkości, mądrości i bohaterstwie. Na jego miejsce winien przy jść ktoś niemal tak samo wy bitny, lecz z nieliczny ch zapisków pozostawiony ch przez kronikarzy tego okresu wy nika, że isma’ilitom nie udało się mieć kolejnego silnego przy wódcy podobnego do Sinana[139]. Natomiast przejaw pamięci o Raszid ad-Dinie Sinanie, obecnej wśród miejscowej ludności sy ry jskiej wy znającej mniej lub bardziej otwarcie isma’ilizm, wy raża się m.in. kultem domniemany ch miejsc spoczy nku legendarnego lidera sy ry jskich nizary tów-asasy nów. Trwały m śladem ty ch prakty k jest maszhad (mauzoleum), wzniesiony na górskim wzgórzu niedaleko miasta Masjaf. Okoliczności powstania tego obiektu naświetla w umiarkowanej aurze cudowności, uwzględniając realia history czne, niezastąpiony mimo wszy stko Abu Firas. Jego wersja sięga czasów wielkiego trzęsienia ziemi (przy puszczalnie z 1170 r.), w wy niku którego zawaliła się wieża twierdzy Masjafu, gdy przeby wał w niej Sinan. „Wielki Misjonarz” (da’i alkabir) ocalał, lecz czas jakiś leżał pod zwaliskiem kamieni, a wzy wani na pomoc ludzie zajęci grabieżą kosztowności nie udzielili mu pomocy. Uwolnili go inni, jak widać bardziej oddani zwolennicy, którzy też zwrócili na żądanie Sinana skarbiec. By ł wśród nich niejaki Nadża, który przejął w depozy t część skarbca, przeznaczając ją nie dla własnej korzy ści, lecz w zamiarze wzniesienia maszhadu na cześć Sinana. Zanim jednak plan ten został urzeczy wistniony, Nadża zmarł, przekazawszy w spadku monety swemu sy nowi Dżamal ad-Dinowi Hasanowi wraz

z pierwotny m przeznaczeniem. W realizacji zamierzenia przeszkodził najazd Mongołów i zajęcie przez nich w 1260 r. Masjafu. Dżamal ad-Din wraz z grupą towarzy szy zbiegł do twierdzy AlKahf, gdzie nizary ci uwięzili go pod zarzutem tchórzostwa. Gdy Mongołowie pobici przez Mameluków pod Ajn Dżalut (3 IX 1260 r.) wy cofali się z Masjafu, Dżamal ad-Din odzy skał wolność. Według Abu Firasa, po uwolnieniu doznał wizji sennej, w której ukazał mu się Sinan i opowiedział o monetach przeznaczony ch na budowę maszhadu, ukry ty ch w Masjafie, jakich nie udało się Mongołom odkry ć. Polecił mu więc, by pospiesznie je wy doby ł w celu wzniesienia budowli „w pewny m miejscu na wzgórzu”. Następnego dnia Dżamal ad-Din powrócił do domu, odnajdując skarb w stanie nienaruszony m. Poruszony ty m odkry ciem naty chmiast najął wy konawców i zgromadził materiał budowlany. „Uduchowiony ” Abu Firas wnika nawet w technologię uzy skiwania wapna i budulca dla całego przedsięwzięcia, którego architektoniczne założenia badał niedawno John Phillips, szukając formalny ch analogii z inny mi zaby tkami architektury Bliskiego Wschodu doby krucjat[140]. Powstanie budowli Phillips datuje na koniec 1260 r. lub początek roku następnego, czy li na okres zmierzchu polity cznego znaczenia sy ry jskich nizary tów.

Rozdział czwarty

Po Sinanie

Powrót pod hegemonię Alamutu

Po śmierci Raszida ad-Dina Sinana ośrodek alamucki zapanował prawdopodobnie nad tendencjami rozłamowy mi w sy ry jskiej wspólnocie i wy znaczy ł w miejsce zmarłego przy wódcy misjonarza pochodzenia perskiego imieniem Nasr (niekiedy lekcja: Nasir), wy stępującego także pod imieniem: Abu Mansur Ibn Muhammad[141]. Zejście Sinana sprawiło, że autory tet przy wódcy z Alamutu został przy wrócony i pozostał niezachwiany aż do kapitulacji imama nizary tów, Rukn ad-Dina Churszaha (1255/1256). Ze wzmianek w kronikach z kręgu sy ry jskiego i egipskiego oraz z inskry pcji w ośrodkach isma’ilitów Sy rii znamy imiona poszczególny ch „mistrzów krajowy ch” (da’i al-kabir, lm. du’at al-kabiran), lecz nie wiadomo, czy lista ta jest pełna. Prawie wszy scy oni są opisani jako delegaci Alamutu. Odnotowana w źródłach krucjatowy ch wizy ta hrabiego Szampanii Henry ka z Troy es, regenta króla jerozolimskiego, pozbawiona wy raźnej datacji (najczęściej podaje się 1194 r.), pomijając wy stępujący w niej moty w niezdrowej sensacji sprowadzający ją do wersji o „śmiertelny ch saltach” asasy nów, wskazy wać może na próbę normalizacji wzajemny ch relacji pomiędzy namiastką monarchii frankijskiej a sektą[142]. Niczego więcej nie da się powiedzieć o ty ch stosunkach, na który ch, jak można sądzić z późniejszy ch wy darzeń, zaciąży ł try but narzucany sy ry jskim nizary tom przez oby dwa zakony ry cerskie — templariuszy i szpitalników. W roku 608/1211–1212 doszło do zewnętrznego przełomu w takty ce władz organizacji nizary ckiej, który narzucił imam Alamutu Dżalal ad-Din Hasan III (panował 1210–1221). Autorzy perscy, ale też i kronikarze arabscy zapisali: W ty m roku isma’ilici, który ch przy wódcą by ł Dżalal ad-Din Ibn as-Sabbah (tak w źródłach arabskich), ogłosili, że oni odwracają się od swoich ułomności i przy wracają

rzeczy, które wcześniej by ły zakazane. Dżalal ad-Din rozkazał przy wrócić publiczne modły i zasady islamu w jego krajach — Churasanie i w Sy rii. Wy prawił posłów do kalifa i inny ch książąt islamu, zawiadamiając ich o ty m i posłał swoją matkę, by doświadczy ła pielgrzy mki. Została przy jęta w Bagdadzie z wielkimi honorami, i podobnie by ło w drodze do Mekki[143]. Reforma Dżalal ad-Dina Hasana III oznaczała powrót do sunnickiej ortodoksji, co by ło później interpretowane przez teorety ków isma’ilizmu jako ekspery ment kamuflażu. Inicjator „przełomu” oficjalnie wy rzekał się „bezbożnej” nauki swy ch przodków, rozkazał spalić ich księgi, przy wrócił — jak podają kronikarze — ortodoksy jne prakty ki religijne i co najistotniejsze w ty m wszy stkim, uznał pry mat abbasy dzkiego kalifa An-Nasira, od którego otrzy mał, podobnie jak inni władcy sunniccy, dy plom inwesty tury. Autorzy perscy zapisali przy tej okazji perski przy domek Dżalala ad-Dina Hasana: Nau Musulman, czy li Nowy Muzułmanin. Arabscy kronikarze również podają te fakty i dodają, że Hasan III wy słał do Sy rii swoich posłańców, nakazując sy ry jskim zwolennikom nizary zmu iść za własny m przy kładem[144]. Posunięcia przy wódcy wszy stkich nizary tów-asasy nów wy warły pewien wpły w na prakty kę jego sy ry jskich wy znawców, którzy zaprzestali likwidacji muzułmańskich przeciwników, lecz odnotować można zastosowanie tej osławionej prakty ki w przy padku kilku łacińskich książąt w Ziemi Świętej. Pierwszą ofiarą by łby tutaj młody sy n władcy Antiochii Boemunda IV, Rajmund, który został zaszty letowany w katedrze w Tortosie pod koniec 1213 r. Wzmianki u autorów wschodnich zdają się wskazy wać, że nizary ccy fida’i dokonali tego na zlecenie szpitalników, co jednak nie musi by ć prawdą. Można przy pomnieć, że ojciec ofiary pozostawał w konfliktowy ch stosunkach z asasy nami, który ch planom przejęcia twierdzy i miasta (raczej podgrodzia) Marakijja by ł przeciwny, okazując w ty m przy padku w 1199 r. również dezaprobatę szpitalnikom[145]. Boemund, pragnąc pomścić śmierć sy na, przy gotował się do ataku na szpitalników, podejrzewając ich o inspirację zbrodni. W ty m czasie szpitalnicy napierali na Hamę i Hims, spodziewając się wsparcia kampanii z Akki, Cy pru i Cy licji. Ostatecznie w następstwie interwencji ajjubidzkiego władcy, sy na Salady na, sułtana Aleppo Al-Malika az-Zahrira (1186– 1216), odstąpili, zadowalając się try butem. W ty m czasie Boemund, który zdołał pozy skać templariuszy, doprowadził do zmiany sy tuacji w regionie, co sprawiło, że Frankowie zaatakowali nizary cką fortecę Al-Chawabi. Asasy ni wezwali na pomoc władcę Aleppo Al-Malika az-Zahira, który skierował część swy ch wojsk, by zmusić Franków do odstąpienia od oblężenia. Ponieważ jednak okazały się one niewy starczające — Ajjubida Aleppo prowadził równocześnie kampanię w rejonie Lattakii — Al-Malik az-Zahir wezwał pomocy emira Damaszku Al-Malika al-Adila, którego sy n Al-Mu’azzam uderzy ł na Nabulus (także: Nablus). W tej sy tuacji Frankowie zaprzestali oblegania Al-Chawabi, zaś Boemund IV przesłał do Aleppo pojednawczą notę. W wy darzeniach ty ch dostrzec można akty wność zakonu joannitów (szpitalnicy ), ry walizujący ch o świadczenia try butarne ze strony asasy nów z templariuszami, a zarazem naciskający ch na rozszerzenie własności ziemskiej kosztem okoliczny ch feudałów, tak chrześcijańskich, jak i muzułmańskich. Wątek ten wy kracza jednak daleko poza obrany tutaj zakres tematy czny, dlatego ograniczę się do niezbędny ch uogólnień. Ry walizacja m.in. o try but „asasy ński” między dwoma ry cerskimi zakonami wkrótce po

opisany ch wy żej wy darzeniach dowiodła przewagi szpitalników, zaś wzajemne zwalczanie się lokalny ch książąt islamu, jak i samy ch asasy nów, skłoniło papiestwo do idei połączenia oby dwu ry cerskich zakonów w jedną strukturę. Przewaga szpitalników w konflikcie na tle związków z asasy nami skłoniła papieża Grzegorza IX do przesłania 26 sierpnia 1236 r. bulli arcy biskupowi Ty ru i biskupom Sy donu i Bejrutu, zakazującej ry cerzom św. Jana konszachtów z asasy nami[146]. Z bulli (zresztą nie jedy nej w ty m przedmiocie) można wnosić, że asasy ni na podstawie obietnicy złożonej rzeczonemu mistrzowi i braciom [szpitalnikom] otrzy mali gwarancję ochrony przed akcjami chrześcijan, zobowiązując się płacić każdego roku pewną sumę pieniędzy. Papież ordy nuje dalej, zwracając się do hierarchów w Ziemi Świętej, każdego z osobna: Nakazujemy tobie przeto, ażeby ś w przy padku gdy by rzeczony mistrz i bracia nie przestrzegali tego polecenia, zobowiązał ich do porzucenia takiego postępowania mocą prawa kanonicznego (…), iżby po udzieleniu im stosownego ostrzeżenia, zakończy li wszelkie pokojowe związki z asasy nami[147]. Nie wiadomo, czy zakon posłuchał papieskiego apelu zabraniającego bliższy ch konszachtów z asasy nami, jednakże zarówno szpitalnicy, jak i templariusze z narzuconego isma’ilitomnizary tom try butu nie zrezy gnowali, o czy m powiemy dalej w kontekście wy miany poselstw między wspólnotą nizary cką a królem Ludwikiem IX. O ile w czasach Sinana sy ry jscy nusajry ci, a przy najmniej znaczna ich część, podporządkowali się jego przy wództwu, a by ć może — jak to już pisałem — złączy ła się z nizary tami za cenę przy jęcia części ich dogmaty ki, o ty le w początkach XIII w. ekstremiści ci zaczęli znowuż stanowić przeciwwagę dla lokalny ch nizary tów. W sukurs przy szła im emigracja znacznej grupy beduińskich plemion z Dżabal Sindżar (Al-Dżazira), prowadzonej przez emira Hasana al-Makzuna as-Sindżari. Wspólnota ta oparta równocześnie na więzi plemiennej osiedliła się w Dżabal Bahra. Odpowiadając na wezwanie nusajry tów o pomoc w konfrontacji z isma’ilitami-nizary tami, emir ten po raz pierwszy najechał Dżabal Bahra w 617/1220 r. Jego najazd został jednak odparty i musiał wy cofać się do baz w Dżabal Sindżar, ale w 622/1223 r. ponownie najechał nizary tów i ostatecznie osiadł wraz ze swy m plemieniem-sektą w regionie Abu Kubajs i Sijanu. W świetle ty ch uwag powiedzieć można, że znaczenie sy ry jskiej enklawy nizary zmu uległo znacznej redukcji, sami zaś nizary ci funkcjonujący na granicy z malejący mi enklawami krzy żowy mi spełniali zapewne zadania wy znaczone przez alamuckich przy wódców. W tej roli widzimy ich w 625/1228 r., pod który m to rokiem w lokalnej kronice sy ry jskiej mówi się dwukrotnie o kontaktach dy plomaty czny ch między sektą a królem Sy cy lii i cesarzem rzy mskim Fry dery kiem II Hohenstaufem. Chodziło o przekazanie przez isma’ilitów sy ry jskich panu Alamutu osiemdziesięciu ty sięcy dinarów. W sprawę wmieszali się szpitalnicy, którzy postanowili zrabować prezent przeznaczony dla centrali alamuckiej. Wy wołało to konsternację przedstawiciela wspólnoty ismailickiej, który otrzy mał od cesarza koszulę jako gwarancję bezpieczeństwa. Gdy ry cerze św. Jana próbowali zawłaszczy ć cesarską „przesy łkę”, nastąpiło to,

o czy m pisze współczesny emir i kronikarz Muhammad al-Hamawi: Rzekli tedy isma’ilici: „Zali to królujący wam cesarz nie darował nam tego, a wy nam to odbieracie?”. Na co [szpitalnicy ] uczy nili wielkie spustoszenie i zabrali z ich kraju wiele[148]. Pod pozorem zagrożenia szlaku prowadzącego do nadkaspijskiego Alamutu jeden z sy ry jskich liderów sekty, Madżd ad-Din, zatrzy mał prezent w Sy rii, a sam dał wy słannikowi cesarza „pokwitowanie” (ar. aman — glejt) i koszulę jako gwarancję bezpieczeństwa, który to gest odnieść można w pierwszej kolejności do osoby samego cesarza, a później dopiero do jego emisariusza. Przekaz poświadcza antagonisty czny charakter stosunków pomiędzy asasy nami a ry cerzami „Szpitala” (ar. al-isbatar, al-isbatarijja), wskazuje też jednoznacznie na organizacy jną i hierarchiczną podległość sy ry jskiej gałęzi sekty alamuckiemu ośrodkowi, któremu przewodził wówczas nizary cki imam Ala ad-Din Muhammad III (618/1221– 653/1255). Niejasna w świetle relacji sy ry jskiego kronikarza pozostaje pozy cja Madżd ad-Dina, który określony został „rządcą zamków” czy też „zarządzający m zamkami” (ar. mutawalli al-husun) sy ry jskich isma’ilitów, a nie „panem” (sahib), „delegatem” (wali) lub „głową misji” (da’i al-kabir). W świetle kilku wzmianek źródłowy ch przy jąć można dla tego okresu (lata 620/1223 – 636/1238–1239) wy stępowanie przemiennie, może zaś okresowo równocześnie trzech przy wódców sy ry jskiej wspólnoty, to jest Kamala ad-Dina, Al-Hasana Ibn Masuda i Madżd adDina, jak też Siradża ad-Dina Muzaffara Ibn al-Husajna wy stępującego w latach 624/1227 i 636/1238–1239 (?). Po nich pojawia się Tadż ad-Din Abu al-Futuh Ibn Muhammad 637/1239– 1240 – 646/1248–1249, może też i później przewodzący asasy nom Sy rii. Rozważenia wy maga chronologia przy wództwa następcy Tadż ad-Dina (?), Radi ad-Dina Abu al-Ma’ali, który wy stępuje po raz pierwszy w 656/1258 r. Po nim, w 660/1262 r., pojawia się, by ć może nieco wcześniej przewodzący sy ry jskim asasy nom, Nadżm ad-Din Isma’il Ibn asz-Szarani[149]. Imiona większości z ty ch przy wódców wy stępują w inskry pcjach odczy tany ch pod koniec XIX stulecia na reliktach architektury sy ry jskich isma’ilitów przez arabistę Maxa van Berchema (1863–1921). Wy łączając Radi ad-Dina (raczej Araba?), wszy scy oni by li Persami. Wspomniany Tadż ad-Din, który doprowadził do wzniesienia nowego muru otaczającego Masjaf, nazy wany jest przez kronikarza Dżamal ad-Dina Ibn Wasila „Persem z Alamutu”. Sprawa siostrzeńca Ibn Wasila, Zajn ad-Dina Ibn Ammi, wskazuje, że kronikarz pozostawał w przy jacielskich stosunkach z tą osobistością. Zajn ad-Din jako lekarz (hakim) naraził się ajjubidzkim malikom Sy rii, ale w wy niku interwencji wuja, czy li Tadż ad-Dina, został zwolniony z aresztu. Wcześniej Tadż ad-Din udzielił azy lu w swoich zamkach kadiemu Badr ad-Dinowi asSindżari, który nierozważnie wmieszał się w wewnątrzdy nasty czne ry walizacje Ajjubidów, opowiadając się publicznie po stronie wkrótce odsuniętego pretendenta (637/1239–1240)[150]. Przy wódcy ruchu isma’ilitów-nizary tów powrócili do koncepcji sojuszu z krzy żowcami i liderami zachodniego chrześcijaństwa w obliczu zagrożenia mongolskiego, na co wy raźnie wskazuje ich „legacja” na królewskich dworach Francji i Anglii w 1238 r., a wcześniej na sy cy lijskim dworze Fry dery ka II Hohenstaufa. Celowi takiemu służy ła też zapewne misja sy ry jskich asasy nów na dworze Ludwika IX w Akce, do której doszło pod koniec 1250 r. lub

w pierwszy ch miesiącach roku następnego, chociaż autor jedy nej źródłowej relacji na ten temat mówi, że asasy nom chodziło o uchy lenie przez francuskiego monarchę try butu, jaki sekcie narzuciły dwa ry cerskie zakony — templariusze i szpitalnicy. Ponieważ relacja o ty m mówiąca jest dobrze znana, a także dzięki Marzenie Głodek dostępna w przekładzie na języ k polski, ograniczę się jedy nie do własny ch wniosków mogący ch rzucać światło na asasy nów sy ry jskich. Ambasador „Starca z Gór” został przy jęty przez króla w obecności mistrzów „Świąty ni i Szpitala”, po czy m rozstrzy gające spotkanie przełożono o dwa ty godnie. W ustalony m terminie strony wy mieniły się okazały mi prezentami. Ludwikowi IX asasy ni przy nieśli koszulę od Starca i powiedzieli królowi, że według Starca jest to znak, że tak jak koszula jest bliska ciału, jak żadne inne ubranie, tak samo Starzec chce darzy ć króla miłością większą niż jakiegokolwiek innego władcę. Oznaczało to, że sy ry jski przy wódca przestaje odtąd by ć zagrożeniem dla władcy Francji. Natomiast przesy łając królowi Ludwikowi pierścień ze złota, na który m by ło wy pisane jego imię, według Jana de Joinville’a „chciał powiedzieć, że poślubia króla, aby od tej chwili by li jednością, tak jak tego pragnął”. Wskazuje to na dalej jeszcze posuniętą inicjaty wę przy wódcy sekty w Sy rii, zmierzającego do zawarcia z potężny m królem „Franków” jakiejś formy przy mierza. Wizy ty emisariuszy „Starca” król Ludwik odwzajemnił wy słaniem do jego kwatery (przy puszczalnie Masjafu) oficjalnego poselstwa z darami, któremu towarzy szy ł jako tłumacz zakonnik Iwo Bretończy k. Poczy nił on szereg spostrzeżeń odnośnie do wierzeń sekty, który mi po powrocie podzielił się z królem („objaśnił te rzeczy królowi”). Momenty doktry nalne wy nikające z relacji brata Iwona podejmuję w różny ch częściach tej książki.

Ofensywa Mongołów i Mameluków

W ciągu dekady, jaka nastąpiła od próby koniunkturalnego przy mierza asasy nów z prominentny m krzy żowcem, królem Ludwikiem IX, w który m upatry wali oni zapewne awangardowego przy wódcę Franków, wy stąpiło podwójne zagrożenie ismailickich enklaw Bliskiego Wschodu. Pierwszy m i wcześniejszy m okazał się katastrofalny najazd Mongołów na Iran, z projektem podboju Sy rii i Egiptu, drugim — późniejszy m — ofensy wa egipskich Mameluków. W Persji brat wielkiego chana Möngke (pers. Mangu), Hulagu, wasalizując muzułmańskich malików północnego Iranu i zmierzając do likwidacji państwa Abbasy dów (kalifat), wy musił uległość niedojrzałego nowego imama całej wspólnoty isma’ilitów-nizary tów, Rukn ad-Dina Churszaha. Ten w szawwalu 654/listopadzie 1256 r. poddał twierdzę Majmundiz i wraz z grupą najbliższy ch dy gnitarzy przy by ł do obozu chana Hulagu[151]. Stąd rozesłał rozkazy do podległy ch sobie zamków, by poddały się Mongołom. Tej nieprzemy ślanej decy zji przeciwstawili się ismailiccy komendanci Alamutu, Lamasaru i Girdkuhu w Iranie Północny m. Część obrońców nizary ckiej centrali uległa w końcu naciskom swego imama i w zu al-kada 654/grudniu 1256 r. Mongołowie zajęli tę prakty cznie nie do zdoby cia twierdzę. Po zajęciu Bagdadu (7 safar 656/13 lutego 1258) Hulagu powziął plan dalszej ekspansji w kierunku zachodnim, którą dwa lata później poprowadził na domeny ajjubidzkiej dy nastii w Sy rii. W 658/1260 r. Mongołowie zajęli Aleppo, a wkrótce potem dowódcom mongolskim poddały się Hama i Damaszek. Operacjami w Sy rii dowodził Ketbuka (Kitbuga), który w miesiącu rabi I 658/marzec 1260 r. wkroczy ł triumfalnie do Damaszku wraz z królem Małej Armenii Hetumem I (panował 1226–1269) i zięciem tegoż, księciem Antiochii (w latach 1252–1268) Boemundem VI. W ty m samy m 658/1260 r. cztery spośród nizary ckich fortec w Dżabal Bahra, z Masjafem włącznie, zostały wy dane Mongołom przez „asasy ńskich” komendantów. Kronikarze perscy wzmiankują dy rekty wę ostatniego imama alamuckiego o wy daniu twierdz Mongołom,

przesłaną do Sy rii[152]. Prawdopodobnie na wiadomość o jego upadku sy ry jska da’wa obrała przy wódcą wspomnianego już Radi ad-Dina Abu al-Ma’ali (ok. 656/1258), który nie zamierzał ulec Mongołom, a raczej opowiedział się za współdziałaniem z sułtanami mameluckimi — AlMuzaffarem Kutuzem (657– 658/1259–1260) i „królobójcą” Al-Malikiem az-Zahirem Rukn adDinem Bajbarsem I (658– 676/1260–1277). Według kronikarza Egiptu Ibn Mujassara (zm. 1278 r.), Radi ad-Din krótko przed objęciem godności „pana” isma’ilitów Sy rii pojawił się na dworze egipskich Mameluków jako poseł nizary tów[153]. Dwudziestego piątego ramadana 658/3 września 1260 r. wojska Ketbuki poniosły druzgocącą klęskę pod Ajn Dżalut w Palesty nie w bitwie z armią egipską i opuściły Sy rię. Zwy cięstwo Mameluków nad Mongołami by ło rozstrzy gające dla całego regionu. Mongolscy dowódcy garnizonów czterech nizary ckich twierdz musieli opuścić zajęte pozy cje, zaś asasy ńscy komendanci, którzy okazali wcześniej słabość — by ć może pozostający w opozy cji wobec swojego przy wódcy Radi ad-Dina — zostali uwięzieni. Trzech spośród nich według wszelkiego prawdopodobieństwa zostało stracony ch, jeden zaś — Dżamal ad-Din — uwolniony, jak podaje Abu Firas, dzięki „cudownej interwencji Sinana”, o czy m już mówiono.

Zdoby cie Alamutu przez Mongołów, 1256

Wraz z ustąpieniem mongolskiego zagrożenia z tery toriów sy ry jskich pojawiło się niebezpieczeństwo wzmożonej ofensy wy sunnizmu. Sułtan Bajbars I, podobnie jak Nur ad-Din Zanki (Zengi) i Salah ad-Din stulecie wcześniej, wy stępował manifestacy jnie z pozy cji gorliwego obrońcy sunnizmu, co musiało niepokoić herety ckich nizary tów. Radi ad-Din i jego sędziwy następca Nadżm ad-Din usiłowali zachować suwerenność swojej domeny. Wzmianki w kronikach arabskich okresu mameluckiego, w większości o orientacji sunnickiej, dowodzą konsekwentnego oporu przed podporządkowaniem się Bajbarsowi ze strony przy wódców sekty w Sy rii (ashab ad-da’wa). Wy sunąłem już hipotezę, że po fizy cznej eliminacji imama nizary tów Rukn ad-Dina Churszaha rękami Mongołów przy wódca sy ry jski będzie aspirował do tej godności. Nie mógł tego z oczy wisty ch względów manifestować przed sunnickim otoczeniem, ale z tej pozy cji mógł wy stępować przed swy mi wy znawcami, a także chrześcijańskimi władcami.

W stronę przymierza z Manfredem Sycylijskim

Pewną sugestię wskazującą na kalifacko-imamickie aspiracje przy wódców sy ry jskich nizary tów zawiera list Nadżm ad-Dina, wy słany pod koniec 1265 r. do króla Sy cy lii Manfreda, naturalnego sy na cesarza Fry dery ka II Hohenstaufa[154]. List ten, znajdujący się w łacińskim kodeksie Kosmografii Biblioteki Uniwersy teckiej w Bazy lei z pierwszej połowy XV w., jak też w Itinerarium Syriacum autorstwa Francesco Petrarki, odkry ł Hans Lieb (Zürich), który zainteresował nim niemieckiego mediewistę, profesora Hansa Martina Schallera, badacza epoki Staufów. Ten ostatni w 1965 r. opublikował tekst łaciński, wraz z rozległy m komentarzem. Analiza zawartości listu dokonana przez H. M. Schallera wraz z kry ty czną edy cją samego listu jest w moim przeświadczeniu wzorowa, a przez to ciągle aktualna. Stąd pozwolę sobie odwołać się do zasadniczy ch ustaleń niemieckiego uczonego. Ze względu na swoją specy ficzną formę list został zakwalifikowany jeszcze w 1910 r. przez bibliotekarza Carla Rotha do prac matematy czno-przy rodoznawczy ch i pod ty tułem De re geometria wprowadzony do katalogu rękopisów Biblioteki w Bazy lei. Schaller nie bez podstaw przy puszcza, że uwzględniony tu tekst łaciński jest przekładem pośrednim z języ ka arabskiego poprzez tłumaczenie na grecki. Wskazują na to specy ficznie greckie formy imion wy stawców listu, tj. Eleasar jako „Starzec z Gór” i jego sy n Cleopatras oraz wy mieniony w narratio młodszy sy n zwierzchnika asasy nów Bucifalus. Imiona własne przy wódców asasy nów (nizary ci Sy rii), chociaż w tej postaci dość osobliwe, kry ją, jak tego dowiódł badacz niemiecki, rzeczy wiste postacie, tj. lidera nizary tów Sy rii Nadżm ad-Dina, jego sy na Szamsa ad-Dina oraz współrządzącego z nimi, wspominanego już tutaj Sarima ad-Dina Mubaraka, zięcia tego pierwszego, a szwagra Szamsa ad-Dina. Z charaktery sty cznie „geometry cznej” arengi listu wy nika, że Eleasar, „Starzec z Gór”, i sy n Cleopatras przy rzekają królowi Sy cy lii Manfredowi

pomoc w walce z papieżem i Karolem Andegaweńskim. H. M. Schaller przy jął zasadnie jako terminus post quem wy stawienie listu 28 czerwca 1265 r., kiedy to Klemens IV nadał Andegaweńczy kowi w lenno Królestwo Sy cy lii, zaś jako terminus ante quem przedwiośnie 1266 r., czy li czas przed nadejściem do Sy rii wiadomości o bitwie pod Benewentem (26 lutego 1266 r.) i śmierci króla Manfreda. Z listu wy nika wy raźnie, że wy stawiono go przed 1 lutego 1266 r. (infra Kalendas Februarii). Pomoc przy rzeczona Manfredowi miała polegać na potencjalnej likwidacji przez „komando” asasy nów pod wodzą Bucifalusa (Sarim ad-Din?) dwóch główny ch przeciwników Manfreda, tj. papieża Klemensa IV i desy gnowanego przezeń na króla Sy cy lii Karola Andegaweńskiego. Trudno powiedzieć, na ile przy wódca sy ry jskich asasy nów traktował swoje deklaracje poważnie. Eleasar (Nadżm ad-Din?) pragnie tu uchodzić za potężnego władcę (lub przy wódcę), co w łacińskim przekładzie znalazło wy raz w nowotestamentowej formule: rex regum, et Dominus Dominantium (Król królów i Pan panów). Znamienne jest, że w inskry pcji z twierdzy Masjaf, datowanej na około 1223 r. (620 r.h.?), imam alamucki Muhammad Ibn Hasan nazy wany jest wszechwładny m panem, królem królów, z dodaniem lakabu Ala ad-Dunja wa’ ad-Din, a jego sy ry jski „delegat” Al-Hasan Ibn Masud nosi lakab Kamal ad-Dunja wa’ ad-Din. Da’i Husajn jest tutaj nazwany sahib, a więc „pan”. Inna inskry pcja, datowana na ramadan 635 r.h. (luty 1237 r.) wy mienia jako budowniczego łaźni Muzaffara Ibn al-Husajna, określanego tu jako mawla i sahib, z dodatkiem w rodzaju honorowego ty tułu Siradż ad-dunja wa’ ad-Din, co wraz z formułą a’azza allah ansarahu (niech Bóg wy wy ższa jego zwy cięstwa) może na pierwszy rzut oka wskazy wać na przy wódcę z Sy rii. Nadto nosi on tu honorowe ty tuły al-alim i al-adil. Zapis ten wskazuje na szczególną esty mę, jaką otaczano tegoż lidera sy ry jskich nizary tów. Max van Berchem, interpretując te elementy ty tulatury nie przy kładał do nich większego znaczenia, uważając, że by ły dość powszechne[155]. Stanowiska tego nie podzielam. Gdy by nie fakt, iż wiadomo, że ów Muzaffar Ibn al-Husajn by ł formalnie delegowany przez imama Alamutu, można by przy puszczać, że to jemu przy pisuje się ten ty tuł.

Pod dyktatem sułtanów Egiptu

Wy raźna deprecjacja pozy cji przy wódców nizary ckich w Sy rii zaznacza się w inskry pcji na murze przy wejściu do meczetu w Kadmus, czy telnej w czasach van Berchema. Meczet ten został wzniesiony lub raczej odrestaurowany właśnie przez Nadżm ad-Dina, uwzględnianego tu lidera nizary tów Sy rii i przez pewien czas należący ch do nich twierdz wraz z przy ległościami. Jak widzieliśmy, Bajbars stopniowo ograniczał zakres władzy tego sędziwego człowieka i jego sy na Szamsa ad-Dina, którego imię figuruje często z imieniem jego ojca, zwłaszcza kiedy dochodzi do nacisków ze strony sułtana Egiptu. Noszą oni w uwzględnionej tu inskry pcji ty tuły mawla i sahib, podane w liczbie mnogiej. Ponieważ inskry pcja nie jest datowana, można założy ć, że pochodzi ona z czasów złamania przez Bajbarsa niezależności sy ry jskiej enklawy nizary zmu, a więc ok. 1270 r. Wkrótce po 1261 r. Bajbars, pragnąc zmusić nizary tów do bardziej uległej postawy, desy gnował na jej zwierzchnika emisariusza Radi ad-Dina, Dżamal ad-Dina Hasana Ibn Sabita. Po powrocie do kraju „asasy nów” sułtański protegowany nie został przez nich zaakceptowany w roli przy wódcy. Uznano go za „odstępcę” od wiary, osądzono i stracono. Wkrótce potem dokonał ży cia „imam” Radi ad-Din (660/1262), a miejsce po nim zajął sędziwy Nadżm ad-Din Isma’il Ibn asz-Szarani, spowinowacony ze zmarły m przy wódcą. Nadżm ad-Dina wspierali w rządzeniu sy n Szams ad-Din i jego zięć Sarim ad-Din Mubarak, sy n Radi ad-Dina. W 661/1263 r. nizary ci zdoby li się na gest uległości wobec Bajbarsa, który by ł ówcześnie zaangażowany w wojnie z Frankami: dwaj sy nowie Nadżm ad-Dina (prawdopodobnie sy n i zięć?) pojawili się z okazały mi darami na sułtańskim dworze, gdzie doznali przy chy lnego przy jęcia. Jednakże w 664/1266 r. Bajbars zabronił stanowczo nizary tom pobierania try butów i wy muszony ch darów od niektóry ch władców chrześcijańskich i króla Jemenu. Globalna wy sokość daniny, łącznie z zamkami isma’ilitów, wy nosiła, jak podaje B. Lewis, „1200 dinarów

i sto pudów pszenicy i jęczmienia”[156]. Isma’ilici wy słali do Bajbarsa poselstwo, proponując na uży tek wojny świętej jedy nie daninę, którą płacili przedtem Frankom. Mamelucki sułtan poczy ty wał siebie za seniora wszy stkich książąt sy ry jskich, z przy wódcami nizary tów włącznie. Sędziwy Nadżm ad-Din, chcąc uchodzić przed swoją wspólnotą za imama, a poniekąd i kalifa, unikał oficjalnego okazy wania Bajbarsowi posłuszeństwa. Gdy w luty m 1270 r. (dżumada II 668) sułtan obozował pod należący m do szpitalników Krak des Chevaliers (Hisn al-Akrad), okoliczni panowie feudalni, jak książę Hamy i władca Sahjunu, stawili się osobiście, by złoży ć mu hołd. Nadżm ad-Din nie poszedł ich śladem, lecz wy prawił posłańca upraszającego o zmniejszenie try butu wpłacanego każdego roku do sułtańskiego skarbca w miejsce tego, który sekta uiszczała poprzednio feudałom chrześcijańskim. Bajbars poczuł się urażony postawą Nadżm ad-Dina i postanowił zastąpić go kimś inny m na czele wspólnoty nizary tów Sy rii, nie licząc się z wy obrażeniami ismailickich sekciarzy. Podczas negocjacji w sprawie wy sokości try butu pobieranego przez Mameluków od „ludzi misji” (nizary ci) sułtan nominował Sarima ad-Dina Mubaraka, zięcia sędziwego imama, głową ich wspólnoty. Bajbars uznał w osobie Sarima adDina swojego pełnomocnika, któremu powierzy ł zarząd nizary ckich twierdz. Od nizary tów sułtan zażądał wy dania twierdzy Masjaf. Chronologia ty ch wy darzeń, odnotowany ch wy łącznie w kronikach panowania Bajbarsa i w późnośredniowieczny ch kompilacjach dziejów Egiptu, nie jest zby t przejrzy sta, przy czy m jako termin objęcia przez Sarima ad-Dina stanowiska sułtańskiego administratora „kraju herety ków” (bilad ad-da’wa) źródła podają miesiąc dżumada II 668 r.h. (26 I–23 II 1270), jednakże Nadżm ad-Din nie mógł z przy czy n doktry nalny ch uznać decy zji czy nnika zewnętrznego. Poczy tując siebie za rzeczy wistego przy wódcę sy ry jskich asasy nów (nizary ci), Sarim ad-Din rezy dujący w twierdzy Ullajka usiłował stworzy ć sobie trwały przy czółek w „kraju misji”, czemu służy ć miało opanowanie przezeń twierdzy Masjaf. Wdarł się do niej na własną rękę w połowie radżaba 668 (ok. 10 marca 1270 r.), wy mordował przeby wający ch w twierdzy przeciwników (zwolenników imamatu Nadżm ad-Dina, jak i ugodowców względem Bajbarsa) i uznał się niezależny m od sułtana liderem. Bajbars wy dał jednoznaczny edy kt, ażeby ośrodki isma’ilitów (nizary ci-asasy ni) w „bilad ad-da’wa” zostały mu wy dane. Sarim ad-Din niedługo utrzy mał się w Masjafie, który opuścił przy puszczalnie z początkiem kwietnia 1270 r. (27 dżumada II 668), co oznaczałoby dobrowolne ustąpienie. Bardziej prawdopodobna jest wersja, że imama juniora nizary tów wy parł z Masjafu emir Hamy, Ajjubida Al-Malik al-Mansur, i posłał jako jeńca do Kairu, gdzie po pewny m czasie zakończy ł on ży cie. Po depozy cji Sarima ad-Dina Bajbars przy wrócił jako „pana misji” w Sy rii sędziwego Nadżm ad-Dina, zaś jako gwaranta lojalności imama zatrzy mał przy sobie jego sy na Szams adDina. W pierwszy ch dniach oblężenia Krak des Chevaliers (Hisn al-Akrad), na przełomie lutego i marca 1271 r., ludzie Bajbarsa pochwy cili dwóch członków sekty, którzy zostali wy słani w poselstwie z Ullajki do księcia Try polisu Boemunda VI. Według Ibn al-Furata, ten ostatni porozumiał się z nimi, by zgładzili sułtana. Szams ad-Din, który w czasie objęty m umową swego ojca z Bajbarsem pozostawał przy sułtanie, został oskarżony o pozostawanie w zmowie z Frankami. Nadżm ad-Din wziął na siebie winę i przy znał, że jest odpowiedzialny za wy ekspediowanie ty ch emisariuszy śmierci, lecz nadmienił, że mogą się przy dać w innej sprawie, na co Bajbars zdecy dował się ich uwolnić. Wkrótce potem Szams ad-Din wy jechał do

twierdzy Al-Kahf, ażeby uregulować panujące tam stosunki, jakoby na korzy ść sułtana. Zobowiązał się, że nie będzie tam przeby wał dłużej aniżeli dwadzieścia dni. Ty mczasem ojciec Szamsa ad-Dina towarzy szy ł sułtanowi w jego podróżach, by ł obecny przy zdoby ciu AlKurajnu, następnie znalazł się w Egipcie, gdzie Szams ad-Din miał do niego dołączy ć. Po swy m powrocie do Egiptu Bajbars otrzy mał listy, w który ch donoszono mu, że jego namiestnicy zaatakowali Ar-Rusafę, zamek należący do isma’ilitów. Ponieważ Szams ad-Din, podobnie jak wcześniej jego szwagier Sarim ad-Din Mubarak, okazał nieposłuszeństwo sułtanowi, usiłując zachować zwierzchnictwo nad ismailickimi twierdzami, Bajbars przesłał swoim emirom listy z rozkazem przeprowadzenia operacji militarny ch. Jego wodzowie 23 maja 1271 r. (11 szawwal 669) sforsowali umocnienia Ullajki, a niespełna trzy ty godnie później, około 10 czerwca 1271 r. (koniec szawwala), zajęli twierdzę Ar-Rusafa. W ty m samy m roku załoga i nizary ccy mieszkańcy Al-Chawabi zostali nakłonieni do poddania się mameluckim administratorom przez dwóch „asasy ńskich” prominentów (walego da’wy i nazira), który ch wcześniej aresztowali dowódcy Bajbarsa w Sarminie. Szams ad-Din starał się z pełną determinacją zachować stan posiadania nizary tów, jednakże naciskany przez administrację mamelucką apelował do wy znawców o wy danie Al-Kahf. Mimo iż spotkał się z ich sprzeciwem, ostatecznie 3 października 1271 r. (26 safar 670) skapitulował przed sułtanem. Lawirując, pozorował uległość Bajbarsowi, ale w istocie rzeczy pragnął obronić tożsamość swej wspólnoty i stan posiadania sekty. Bajbars posłuży ł się fidawitami (asasy ni sy ry jscy ), będący mi jego wasalami, w obliczu zagrożenia ze strony krzy żowców, planujący ch zająć pod wodzą króla Ludwika IX Egipt, a następnie Palesty nę. Sułtan zakładał, że w Ziemi Świętej Ludwika wesprą miejscowi baronowie, który m przewodził ówcześnie pan Ty ru, Filip z Montfort. Na żądanie Bajbarsa przy wódcy sy ry jskich asasy nów wy słali do Ty ru skry tobójcę. Pozorując chrześcijańskiego neofitę, potencjalny morderca znalazł się 17 sierpnia 1270 r. na niedzielny m nabożeństwie, w który m uczestniczy ł Filip z sy nem Janem. Asasy n zaatakował pogrążony ch w modlitwie oby dwu ry cerzy. Filip został śmiertelnie zraniony, lecz przed skonaniem zdąży ł dowiedzieć się z ulgą, że jego sy n przeży ł. Dla chrześcijan z Outremer sprawy krucjaty by ły ważne, a śmierć Filipa z Montfort, doświadczonego ry cerza i włodarza, stanowiła poważną stratę; młody Jan nie mógł się równać pod względem autory tetu i kompetencji z ojcem. Stąd można przy jąć, że Bajbars osiągnął swój cel. Usiłujący zachować możliwie niezależną od Bajbarsa pozy cję przy wódcy nizary tów Szams ad-Din (jego sędziwy ojciec Nadżm ad-Din nie może tu by ć brany pod uwagę ze względu na wiek) zwrócił się do przy by łego z Cy pru Edwarda Angielskiego, widząc w nim przeciwwagę dla zagrożenia ze strony Mameluków. Szams ad-Din mógł też zwodzić, podobnie jak ok. 1173 r. Sinan, angielskiego księcia-krzy żowca perspekty wą przy jęcia chrztu przez niego samego, jego otoczenie i wy znawców. Dowiadując się o takich poczy naniach współprzy wódcy nizary tów, Bajbars zażądał od niego wy jaśnień i zmusił do posłuszeństwa. Lawirując, Szams ad-Din zapewnił sułtana o swej pełnej lojalności i ostatecznie (wiemy o ty m już z inny ch źródeł) wy dał jako prawowity przy wódca odpowiednie instrukcje fidawim, ażeby zbliży li się do Edwarda. Interesujące, choć dotąd nie uwzględniane światło na dalsze wy darzenia rzuca niedokończona relacja kroniki opactwa w Melrose (Chronicon de Mailros), zlokalizowanego na pograniczu Anglii i Szkocji. Relacja o wy darzeniach z czerwca 1272 r. została w kronice nagle przerwana i później nie by ła

już konty nuowana. Historia dopisała finał spisku przeciwko księciu Edwardowi[157]. W skrócie przedstawiał się on następująco: popołudniową lub wczesnowieczorną porą w „sezonowej” rezy dencji angielskiego następcy tronu pojawił się jakiś Saracen, który przekazał służbie, że ma dla ich pana ważne informacje. Nie jest pewne, czy towarzy szy ł mu tłumacz, czy też usiłował on upozorować rozmowę z Edwardem w cztery oczy. Został dopuszczony do komnaty, w której Edward przeby wał wraz z żoną, i podał mu jakieś pismo. Gdy książę zainteresował się rzekomy m listem, wy słaniec doby ł z poły rękawa szty let i ugodził nim chrześcijańskiego gospodarza. Z różny ch relacji wy nika, że między potencjalną ofiarą a napastnikiem wy wiązała się walka, w której Edward został ugodzony zatruty m szty letem w biodro. Fizy cznie sprawny angielski ry cerz odniósł przewagę i zabił napastnika. Ty le da się wy czy tać z zebrany ch relacji na temat samego finału ataku na przy by sza, krzy żowca z Anglii. Piszący później o ty ch wy darzeniach brat Tolomeo z Lukki zawarł w swej kronice nie do końca sprawdzoną wiadomość, jakoby żona Edwarda, Eleonora Kasty lijska, przez dłuższy czas wy sy sała truciznę z rany małżonka, który potem rzekomo powrócił do ojczy zny i objął naty chmiast tron po zmarły m ojcu Henry ku III. Niedokończoną relację szkockiej kroniki zakonnej można skonfrontować z dostępny mi przekazami arabskimi. Nie mówią one wprost o misji wy sokiego przedstawiciela sy ry jskiej sekty nizary tów-asasy nów, ani też o próbach porozumienia przy wódców sekty z przy by ły m z Europy nowy m liderem krzy żowców, bo to, co zawiera Chronicon de Mailros, stanowiło przedmiot tajnej gry dy plomaty cznej. Można przy jąć, że naciskani przez Bajbarsa sy ry jscy asasy ni widzieli w początkowej fazie ekspedy cji księcia Edwarda okazję do stworzenia anty mameluckiego sojuszu. Wtedy mogliby śmy mówić o podobnej sy tuacji jak opisana pod rokiem 1173. Zabiegi nizary ckich przy wódców o niezależność od sunnickiego sułtana Egiptu i sy ry jskiego południa przedstawione w kronikach arabskich doty czą desperackich prób zachowania własnego stanu posiadania. Badacze źródeł do dziejów „zamorskich” krucjat stosunkowo wcześnie zwrócili uwagę na świadectwo zawarte w dziele egipskiego history ka Ibn al-Furata (1334–1405), który następująco przedstawił intry gę i nieudany zamach na angielskiego następcę tronu: Król Ward [Edward], który by ł jedny m z królów Franków, najechał na Kakun i inne miejsca, jak to już opisaliśmy. Nie by ł usaty sfakcjonowany, kiedy zawarto pokój pomiędzy sułtanem i Frankami i nie by ł przy ty m stroną. Toteż sułtan polecił namiestnikowi Ar-Ramli, Ibn Szawarowi, zorganizować przeciwko niemu spisek. Ibn Szawar wy prawił wy słańców, by zdoby li względy króla i żeby dali mu do zrozumienia, że on (tzn. Ibn Szawar) może dostarczać mu informacje. On dawał prezenty jemu [tj. królowi], jego żonie i całej jego świcie, które by ły dostarczane przez jednego z fidawich, którego posłał do niego. Ludzie ci zatrzy mali się chwilowo u króla, a wtedy jeden z nich stawił się w jego obecności, udzielając mu pewny ch wiadomości o sułtanie. By ł on (tzn. Edward) tam sam jeden, z wy jątkiem tłumacza, przez co ten fidawi rzucił się na niego i uderzy ł go w pięć miejsc. Zdarzy ło się to w zu al-kada tegoż roku [30 maja– 28 czerwca 1272]. Fidawi został zabity, a zachodni Frankowie odeszli i zabili niewielką ilość muzułmanów. Bóg wie lepiej[158].

Dla muzułmańskiego dziejopisa inspiratorem zamachu jest sułtan Bajbars, a przy czy ną — brak akceptacji dla zawartego 21 (lub 22) kwietnia 1272 r. w Cezarei, głównie za sprawą króla Cy pru Hugona III, układu pokojowego. Arabski dziejopis nie wspomina o pozorowanej przy jaźni pomiędzy zlecający m zabójstwo emirem Ar-Ramli Ibn Szawarem a Edwardem, istotne jest natomiast, że zamachowca (i jego towarzy szy ) określa mianem fidawich. Termin ten nie jest stosowany w źródłach arabskich kręgu arabsko-sy ry jskiego na określenie dowolny ch morderców, lecz odnosi się wy łącznie do skry tobójców z sekty nizary tów (asasy nów). Nie wy daje się prawdopodobne, ażeby który ś z emirów Bajbarsa by ł władny wy dawać ismailickim fidawim zbrodnicze zlecenia. Do czasu gdy działała w Sy rii zorganizowana struktura sekty, tego rodzaju „kompetencje” należały wy łącznie do jej przy wódców, nawet jeśli za spiskiem stał ktoś inny. Z niedokończonego przekazu Chronicae de Mailros ry suje się nieco inna perspekty wa okoliczności poprzedzający ch sam zamach, którego z jakichś powodów nie zdołano opisać. Wy nika z niej, iż po przy by ciu księcia Edwarda do Akki, co nastąpiło 9 maja 1271 r., szukał zbliżenia z nim władca odrębnego ludu saraceńskiego (zob. wy żej), upatrując w nim potężnego władcę chrześcijańskiego i by ć może potencjalnego sojusznika. Zabiegając o względy Edwarda, emir przesy łał jego żonie i dworzanom cenne prezenty, a nawet zainteresował się możliwością przy jęcia chrztu. Wieści o ty ch zabiegach zaniepokoiły sułtana (Bajbars), który wezwał owego emira przed swe oblicze do Kairu. Ten zaczął wy jaśniać swoje postępowanie chęcią zmy lenia chrześcijańskiego intruza, ażeby zachować kontrolę nad jego poczy naniami i w dogodny m momencie go zgładzić. Cy sterski kronikarz relacji swej nie dokończy ł, dlatego brak tu wątku o umieszczeniu w otoczeniu Edwarda agenta emira i opisu dalszy ch następstw współdziałania tej postaci z sułtanem. Przekaz ten po skonfrontowaniu z ówczesną sy tuacją nizary ckiej enklawy w Sy rii da się zinterpretować następująco. Przy wódca nizary tów Szams ad-Din (jego ojciec Nadżm ad-Din nie może tu by ć brany pod uwagę ze względu na wiek), próbując zachować pozy cję jak najbardziej niezależną, zwrócił się do przy by łego z Cy pru księcia angielskiego Edwarda, widząc w nim przeciwwagę dla zagrożenia ze strony Mameluków. Szams ad-Din mógł też zwodzić, podobnie jak w 1173 r. Sinan, angielskiego krzy żowca perspekty wą przy jęcia chrztu przez niego samego i wszy stkich swoich wy znawców. Dowiadując się o takich poczy naniach przy wódcy nizary tów, Bajbars zażądał od niego wy jaśnień i zmusił do posłuszeństwa. Lawirując, Szams ad-Din zapewnił sułtana o swej pełnej wierności i ostatecznie (jak wiemy o ty m z inny ch źródeł) wy dał jako prawowity przy wódca odpowiednie instrukcje fidawim, ażeby pokazali się u boku Edwarda. Przeprowadzony 16 czerwca 1272 r. przez jednego z nich zamach nie powiódł się, a Bajbars w liście do Edwarda odżegnał się od jego sprawstwa. Szams ad-Din już później podżegał do oporu nizary ckie ośrodki w Dżabal Bahra, lecz ostatnie z nich poddały się w maju 1273 r. (zu al-kada 671). Szams ad-Din rozumiejąc, że nie zdoła dłużej przeciwstawiać się potędze Bajbarsa, raz jeszcze ukorzy ł się przed sułtanem i ostatecznie został zesłany do Kairu. By ć może stąd wy dawał swy m dawny m zwolennikom w Sy rii skry tobójcze dy spozy cje zaplanowane przez Bajbarsa. Po kapitulacji Szams ad-Dina opór stawiała jedy nie nizary cka załoga Al-Kahf, lecz wraz z upadkiem tej fortecy w lipcu 1273 r. (zu al-hidżdża 671) ostatni przy czółek sy ry jskich asasy nów utracił niezależność, co sunnicki dziejopis Al-Makrizi skwitował zdaniem: „I tak zniknęły wszelkie wy stępne prakty ki i proklamowano otwarcie dogmaty i ry tuały islamizmu”[159].

Ibn Battuta (1304–1369?), który podróżował przez Sy rię ok. 1326 r., w trakcie swej pierwszej pielgrzy mki do Mekki odwiedził zamki asasy nów, podał dokładniejszy opis przy sposabiania adeptów (fida’i, u Ibn Battuty : fidawi) do zbrodni. Będąc w Górach Nusajry tów (Dżabal Bahra), wy ruszy ł z miasta Sahjun i jak pisze: Udałem się stąd do zamku Kadmus, następnie do Majnaki, stąd do Ullajki (…), stąd do Misjaf [Masjaf], i wreszcie do Al-Kahf. Twierdze te należą do ludu isma’ilitów, który jest nazy wany fidawitami. Wejść wszelako mogą do nich jeno członkowie sekty. Ludzi ty ch zowią „strzałami” sułtana, jako że zabijają oni jego wrogów, którzy ucieczkę do Iraku lub innego kraju zamiarują. Członkowie onej sekty są na żołdzie sułtana i ten, gdy zechce zgładzić któregoś ze swy ch nieprzy jaciół, posy ła zaufanego członka sekty, ofiarowawszy mu uprzednio zapłatę za zabójstwo. Skoro ten, wy pełniwszy polecenie sułtana, zdoła ujść z ży ciem, wonczas pieniądze należą do niego. Gdy wszakże zdarzy się, że śmierć poniesie, pieniądze dostają jego sy nowie. Ludzie ci noszą przy sobie zatrute jadem szty lety i nimi mordują swe ofiary. Lecz zdarza się i tak, że uknuty spisek kończy się niekiedy niepowodzeniem, a oni sami giną[160]. Ibn Battuta jako przy kład podaje przy padek emira Karasunkura, namiestnika Aleppo (krótko wcześniej Damaszku), zbuntowanego przeciwko sułtanowi Al-Malikowi an-Nasirowi Muhammadowi (trzecie panowanie 709/1310–741/1341), który w 711/1311 r. zbiegł do ilchana Uldżajtu (Öldżejtu). Wielki podróżnik podaje — co pozostaje w zgodzie ze współczesny mi kronikarzami arabskimi — że Karasunkur zbiegł do Iraku, gdy ty mczasem An-Nasir posłał w ślad za nim grupę isma’ilitów — „likwidatorów”, lecz „pozabijano ich i (isma’ilici) nie mogli już więcej targnąć się na tego emira, który miał się odtąd na baczności”[161]. Wśród wy darzeń datowany ch na pierwszą połowę XIV w. spoty ka się wiadomość, że sy ry jscy isma’ilici-fidawici usiłowali dokonać zamachu na ży cie jednego z mameluckich władców Egiptu, co można jednak tłumaczy ć wewnętrzny mi rozgry wkami wśród pretendentów do tronu. Mamelucka administracja nie ingerowała w sferę religijny ch wy obrażeń ismailickich poddany ch. Zaznaczający się od 1258 r. rozłam pomiędzy isma’ilitami Wschodu a gałęzią sy ry jską dokonał się wraz z epoką Mameluków. Isma’ilici Sy rii nawiązali do osoby Raszid ad-Dina Sinana, upowszechniając jego legendę i zapewne odwołując się do jego spuścizny doktry nalnej, niestety niezachowanej. Od XIV wieku isma’ilici Sy rii i Persji popierali różny ch pretendentów; odtąd też datuje się zaprzestanie utrzy my wania związków jedny ch z drugimi. W Sy rii zaznaczy ła ostrożnie istnienie własna linia imamów. W XVI stuleciu, po podboju Sy rii przez Osmanów, sporządzono pierwszy przegląd ziem i ludności dla nowy ch rządców, objęty wspólną nazwą kila ad-da’wa — zamki misji. Kataster doty czy ł grupy miejscowości na zachód od Hamy, włączając tak ważne ośrodki w czasach średniowiecza, jak Al-Kadmus i Al-Kahf, zamieszkane przez odrębną, by nie powiedzieć specy ficzną, wspólnotę religijną. Jak pisze Lewis: „Wy różniali się oni jedy nie ty m, że płacili specjalny podatek”[162].

Syryjski nizaryzm w czasach współczesnych

Wspomnieć można, że pod panowaniem osmańskim dochodziło aż do początków XX w. do starć nusajry tów z isma’ilitami, przy czy m słabszą stroną by li z reguły ci drudzy, zaś konflikty kończy ły się nieraz prawdziwą rzezią isma’ilitów (np. 1808 czy 1901). W ich wy niku ginęli nie ty lko ludzie, ale także ismailickie traktaty, co prowadziło do zagłady większości religijnej literatury tego kierunku. Wkrótce też doszło do wewnętrznego rozbicia sy ry jskiej wspólnoty, do czego przy czy niła się ry walizacja pomiędzy nizary ckimi emirami Masjafu i Kadmusu. Następstwem konfliktu by ła w jakiejś mierze karna ekspedy cja Ibrahima Paszy w 1830 r., która spowodowała totalne spustoszenie nizary ckich zamków i sady b. W 1304/1887 sy ry jscy nizary ci należący od XVI w. (?) do gałęzi muhammad-szahi, wy słali do Indii delegację mającą odnaleźć potomka imama Amira Muhammada al-Bakira, o który m sądzono, że przeby wa w ukry ciu. Misja nie odniosła skutku i wkrótce potem większość sy ry jskich nizary tów podsekty muhammad-szahi przeszła do gałęzi znanej jako kasim-szahi, reprezentowanej wówczas przez Aga Chana (Khana) III. Od lat 50. minionego stulecia liczebność wspólnoty ismailickiej w Sy rii szacowana jest na 50 ty sięcy. W chwili obecnej większość sy ry jskich wy znawców isma’ilizmu uznaje duchowe przewodnictwo Agi Chana IV, zaś od wielu już stuleci obca jest im filozofia skry tobójstw. I wreszcie, w trakcie pisania tej książki doszło do dramaty czny ch wy darzeń w Arabskiej Republice Sy ry jskiej, które na naszy ch oczach przerodziły się w wojnę domową. Początek dała w połowie marca 2011 r. anty rządowa demonstracja w mieście Dara, położony m ok. 60 km na południe od Damaszku. Właściwy zry w, inspirowany przez siły zewnętrzne, rozpoczął się od ataku tzw. Wolnej Armii Sy ry jskiej na siedzibę gubernatora Homsu (Hims) 27 września 2011 r. w mieście Ar-Rastan (el-Restan; star. Aretuza). Dla obranego tutaj tematu istotna jest lokalizacja tego ośrodka położonego w środkowej Sy rii, na szlaku Homs-Aleppo, w przy bliżeniu w połowie

drogi pomiędzy Misjaf (Masjaf) a Salamijją. Działania wojenne zostały wznowione na przełomie sty cznia i lutego 2012 r. w rejonie Rastanu. Walkom towarzy szy ły masakry ludności cy wilnej, zapoczątkowane rzezią w Hamie, przy padającą na 31 lipca 2012 r. Nasilający się powszechny konflikt, obecnie z udziałem obcy ch eskadr lotnictwa szturmowego nie może pozostać bez niszczy cielskiego wpły wu na dziedzictwo kulturowe kraju. Niemożliwa jest więc realizacja programu restauracji obiektów architektury doby krucjat w Sy rii Środkowej, związanej z nizary tami (asasy ni), a zainaugurowanego przez Agę Chana IV. Trudno natomiast powiedzieć, jak w sy tuacji obecny ch rzezi i nalotów odnajduje siebie ludność ismailicka, będąca dotąd wraz z inny mi mniejszościami religijny mi pod legalną opieką władz w Damaszku.

Rozdział piąty

Fenomen Starca z Gór w polityce i kulturze średniowiecznego Zachodu

Król Anglii Ryszard I Lwie Serce ofiarą w gąszczu oskarżeń

Imię złowrogiej saraceńskiej sekty rozsławiło w Europie, nie zaś ty lko w Ziemi Świętej, naświetlone tutaj zabójstwo markiza Montferratu, Konrada, wy ty powanego przez baronów Outremer na ty tularnego króla jerozolimskiego. Strona francuska i jej rzecznicy spoza królestwa Kapety ngów usiłowali przeforsować wersję o pośrednim sprawstwie zbrodni króla Anglii Ry szarda I Lwie Serce[163]. Uważano jednak, że bezpośredni rozkaz zamachu wy dał zwierzchnik sy ry jskiej sekty asasy nów (o alamuckiej „centrali” łacinnicy jeszcze nie wiedzieli), Vetus de Montanis (Władca Gór — szajch al-dżabal), który m by łby wówczas Raszid ad-Din Sinan. Nieco wy przedzając, wspomnę, że angielski kronikarz Radulf z Diceto zapisał, iż Starzec z Gór, chcąc usprawiedliwić króla Ry szarda, skierował pismo do księcia Leopolda Austriackiego[164]. Rdzeń relacji Radulfa stanowi odpis właściwego listu (właściwie falsy fikatu), sporządzony przez królewskiego kanclerza Wilhelma z Ely. Tu w wojnę propagandową między dworami angielskim i francuskim zostaje włączona Rzesza Niemiecka, która ma rozstrzy gać o losach króla Ry szarda, jeńca księcia Austrii, Leopolda V, lennika cesarza Henry ka VI. Z jego też nakazu na Niedzielę Palmową 1193 r. do Spiry zwołano namiastkę sądu, przed który m według informacji angielskiego kronikarza toczy ła się rozprawa nad despektem wy rządzony m księciu Leopoldowi przez Ry szarda jeszcze podczas krucjaty, jak i nad domniemany m sprawstwem mordu na Konradzie z Montferratu[165]. Rzecznikiem króla Anglii by ł kanclerz Wilhelm z Ely, który w celu obrony swego mocodawcy przedłoży ł rzekomy list „Pana Gór” usprawiedliwiający Ry szarda. Można jedy nie dodać, że w ty m przy padku fałszerstwem dowodowy m usprawiedliwiano fakty cznie niewinnego monarchę Anglii. W ówczesnej historiografii zachodnioeuropejskiej spoty kamy zarzut pod adresem angielskiego monarchy na ogół w formie dość enigmaty cznej. Jedy nie Arnold z Lubeki nie zawaha się jednoznacznie orzec: „Zabity został Konrad, król jerozolimski, jak mówi się, za

namową króla Anglii i jakichś templariuszy ”[166]. Niemiecki kronikarz jest tutaj pod wrażeniem wersji powstałej w środowisku bliskowschodnich baronów, od który ch przejęli ją skwapliwie rzecznicy francuskiej monarchii. Anglicy próbowali w różny sposób odsunąć podejrzenie od swego władcy. Usiłowania te znalazły pewne odbicie w trzy nastowiecznej historiografii angielskiej. Wy korzy stano tam apokry ficzny list napisany rzekomo w 1195 r. przez „Starca z Gór” i adresowany do księcia Austrii. Nieautenty czność tego „dokumentu” została, jak wiadomo, dowiedziona bardzo wcześnie i nie może by ć ona przedmiotem kontrowersji. Rzekomy list „Starca z Gór” oczy szczający w całej rozciągłości Ry szarda trafił do nieomal wszy stkich oficjalny ch kronik średniowiecznej Anglii. Najwcześniej pojawia się u dziekana londy ńskiego od św. Pawła, wy chowanka pary skiej wszechnicy, Radulfa z Diceto (zm. 1203 r.). List ów znany jest także autorowi Itinerarium Ricardi, za Radulfem z Diceto cy tuje go natomiast dosłownie Roger z Wendover. Wzmiankowani autorzy twierdzą, iż przy wódca asasy nów sporządził go na gorącą prośbę Ry szarda, który „usilnie prosił o to mistrza Asasy nów”, pragnąc „dowieść swej niewinności”. Wy stawca listu usiłuje za wszelką cenę odsunąć podejrzenie od osoby króla Ry szarda Lwie Serce: „Zaklinając się na Boga, który króluje w wieczności, a dzięki prawu, którego przestrzegamy, za śmierć tę winy żadnej nie ponosi”. Falsy fikat ten podaje wszelako pewne fakty świadczące o dobrej orientacji jego autora w sy tuacji panującej w Ziemi Świętej. Został tu przede wszy stkim podany moty w zbrodni dokonanej przez asasy nów na osobie Konrada z Montferratu, prawie identy czny z wersją przy toczoną u konty nuatora Wilhelma z Ty ru. Wszak i tutaj przy czy ną zemsty asasy nów staje się grabież mienia sekty. W przy padku naszego falsy fikatu silniej jest natomiast akcentowana sprawa zabójstwa jakiegoś znakomitego członka sekty, wy rzuconego przez morską nawałnicę na wy brzeże Ty ru. Mówi się tam, że markiz oskarży ł o tę zbrodnię Reginalda, pana Sy donu, zubożałego barona. Chodzi tu o Reginalda Greniera władającego Sy donem i okolicą w latach ok. 1170–1187. Wiemy skądinąd, że stosunki między ty m baronem a Konradem z Montferratu by ły w owy m czasie mało poprawne. Pozbawiony w wy niku klęski pod Hittin (3–4 VII 1187 r.) swego niemal udzielnego lenna Reginald usiłował zachować dawne wpły wy, siejąc intry gi w obozie sy ro-palesty ńskich baronów. Niewy kluczone, że Konrad z Montferratu oskarży ł go przed asasy nami o bezprawie w stosunku do ludzi i mienia sekty. Autor rzekomego listu „Starca” zdaje się dobrze zorientowany w przebiegu konfliktu sekty z krzy żowcami. Opowiada on m.in. o dwóch poselstwach od asasy nów i wy mienia nawet imię uczestnika drugiej misji do obozu chrześcijan, które w mianowniku ma formę Edrisus, wiernie oddającą arabskie imię własne — Idris, popularne wśród umiarkowany ch szy itów. Apokry f podaje także szczegóły doty czące zamordowania Konrada z Montferratu: „Posłaliśmy do Ty ru dwóch braci, którzy przed cały m ludem Ty ru z otwarty m i stały m sercem [dokonali] zabójstwa”. Rzekomy wy stawca listu zapewnia, że ani przez wzgląd przy chy lności ani też dla pieniędzy nie posunie się do wy rządzania krzy wdy. Oddaje to znakomicie moty wy terrory sty cznej działalności asasy nów, będąc jeszcze jedny m potwierdzeniem więcej niż dobrej orientacji autora falsy fikatu w arkanach bliskowschodniej polity ki. Identy czną wy mowę posiada wreszcie jednoznacznie podana proweniencja listu, wy stawionego rzekomo w zamku Masjaf (w tekście lekcja Messiac), o który m wiemy, iż w owy m czasie stanowił rezy dencję przy wódcy sy ry jskich asasy nów. Jeden jeszcze szczegół nie powinien ujść naszej uwagi. Bardzo prawdopodobnie

przedstawiona tu została trasa podróży przedstawiciela sekty, który miał stać się ofiarą Konrada z Montferratu: „Unus ex fratribus nostris… de Salteleia ad partes nostras veniebat”. Miasto Salteleia to zapewne małoazjaty cka Adalia (star. Attalia, ar. Antalija), w okresie panowania Osmanów centrum jednego z sandżaków prowincji Konja. Piątego marca 1207 r. do miasta, będącego wówczas w posiadaniu greckiego Cesarstwa Nicei, wdarły się wojska seldżuckiego sułtana Ikonium (Konja, ówcześnie Rum), Gijasa ad-Dina Kaj Chusrowa (Chusrau) I. Rumijscy Seldżukidzi uczy nili z Adalii swą zimową rezy dencję, czemu sprzy jał łagodny klimat tego nadmorskiego miasta. Jego nazwa wy stępująca w rzekomy m liście „Starca” w formie Salteleia nawiązuje niewątpliwie do francuskiego wariantu: Satalie, częściej Sattalie, co jest zupełnie zrozumiałe, jeśli zważy ć, że sy ro-palesty ńscy krzy żowcy oraz ży wioł feudalny monarchii Plantagenetów, który ch interesom list ten miał służy ć, posługiwali się dialektami francuskimi (langue d’oil, langue d’oc, mniej — języ k prowansalski). Jeśli informacja zawarta w liście jest prawdziwa, należałoby przy jąć, że sy ry jskich asasy nów łączy ły z Cesarstwem Nicei pewne więzi sprowadzające się co najmniej do wy miany towarowej. Rozpatry wany przekaz wskazuje na posługiwanie się przez sy ry jskich isma’ilitów własny mi statkami, co musiało służy ć przede wszy stkim polity ce gospodarczej ich państwa. Rozpatrując od strony tekstologicznej rzekomy list „Starca z Gór” do Leopolda, księcia Austrii, możemy postawić tezę, iż sporządzono go na uży tek angielskiej monarchii, pragnąc oczy ścić króla Ry szarda I z zarzutu o inspirowanie zamachu na ży cie niedoszłego króla jerozolimskiego Konrada z Montferratu. Mamy także pełne prawo widzieć w nim rezultat angielskiej penetracji w Ziemi Świętej, poważnie wzbogacającej wiedzę o tej strefie zmagań europejskiego Zachodu z islamem. Dowiedliśmy tego, opierając się na kry ty ce wewnętrznej tekstu. Atoli nawet bardzo minimalisty czne jej potraktowanie wskazuje, że mamy tu do czy nienia z falsy fikatem, treść listu bowiem podana została w obiegowy m sty lu epistolarny m średniowieczny ch kancelarii zachodnioeuropejskich. Zmarły ok. 1198 r. dziejopis angielski Wilhelm z Newburgh przy tacza inny apokry f, adresowany ty m razem do europejskich władców, wspominając jedy nie mimochodem falsy fikat skierowany pod adresem Leopolda Austriackiego[167]. Od Wilhelma dowiadujemy się, że list przezeń cy towany trafił do króla Francji, czy niąc Ry szarda I niewinny m zarzucanego mu czy nu. Tutaj dobitniej jeszcze próbowano postawić Ry szarda poza zasięgiem stawiany ch mu zarzutów. Obrona króla angielskiego została w nim przeprowadzona na moty wie przechwałek i pogróżek „Starca”, lecz bez poparcia budzący mi zaufanie faktami. Dla większości autorów przy taczający ch mniej lub bardziej dosłownie owe teksty nie ulegało wątpliwości, że Ry szard by ł bez winy. Część z nich ogranicza się wy łącznie do zacy towania ich treści, widząc w nich samy ch argument koronny zbijający wszelkie zarzuty pod adresem Ry szarda. Natomiast współczesny Ry szardowi I zakonny gramaty k, Geoffrey of Vinsauf, mówiąc o ty m mordzie, w ogóle nie wspomina angielskiego monarchy, całą winą obarczając Starca z Gór i jego asasy nów[168]. Oskarżeniom Ry szarda Lwie Serce o inspirowanie zamachu na Konrada zadaje kłam znany nam historiograf III krucjaty Ambroży. Jego L’Estoire de la guerre sainte tłumaczy kierowanie oskarżeń na ry cerskiego króla Anglii „szatańską złośliwością przeklęty ch zazdrośników”:

I ziemia wasza pozbawiona męstwa Chociaż pełna żałoby i gniewu, Że żaden człowiek nie potrafiłby tego powtórzyć. Słuchajcie oto jak diabelskie dzieło Jak się odbyło i ujawniło W złu i jak się rozmnożyło Wówczas i jak je rozwijał I jak je mnożył Przez długi czas, kiedy je rozgłaszał Za sprawą jednego słowa, które zostało wypowiedziane Przez zawiść ludzi przeklętych, Którzy nienawidzili mężnego króla Ryszarda …[169] Oburza go fałszy wa potwarz utrzy mująca, jakoby Ry szard miał za pieniądze przy gotować i przeprowadzić zgładzenie markiza: Rzekli, więc jakoby Miał król Ryszard dać przyzwolenie na śmierć markiza Potwarcy ośmielili się donieść królowi Francji, co napełniło go wielką trwogą i przez co zaczął wy strzegać się bardzo asasy nów, że angielski monarcha wy prawił do Francji, słodkiej krainy, czterech członków sekty z zadaniem likwidacji Filipa: [I posłali do króla Francji Który potem powziął wielkie podejrzenia I strzegł się Harsasis Bo oni zabili markiza] I że do Francji słodkiej ziemi Wysłał ich król Anglii Czterech, aby go zabili. Moty wy tej kampanii prowadzonej przeciw królowi Anglii ry sują się dla Ambrożego dość nieskomplikowanie. Otóż według niego zasadniczą przy czy ną nieszczęść Ry szarda by ła zawiść wy wołana jego mężny mi czy nami. Moment powy ższy powtórzy się jeszcze w ry mowanej kronice III krucjaty. Ubolewając nad losem Ry szarda uwięzionego po powrocie do Europy przez księcia Austrii, Ambroży łączy ów żałosny incy dent z perfidną kalumnią o zmowie z asasy nami przeciw królowi Francji, która to potwarz przeniesiona została z Sy rii na grunt francuski: [Przez podstęp wymyślona] Która z Syrii została przyniesiona Do Francji od króla Hausasis, Przez co [Ryszard] został poniżony i pojmany

Tak to król angielski został niesprawiedliwie pojmany i wtrącony do więzienia, dopełniając swej krucjatowej pielgrzy mki i będąc pod opieką Boga — biada współczujący Ry szardowi kronikarz. Monografista Filipa II Augusta, Rigord (zm. 1209 r.), którego dzieło wy raża tendencje profrancuskie, potwierdza fakt kolportowania przez przeciwników Ry szarda wieści o przy gotowy wany m wspólnie z asasy nami zamachu na ży cie Filipa. Autor ten utrzy muje, że król Francji, bawiąc w Pontoise, otrzy mał listy zza morza informujące go, że Ry szard Angielski wy słał do Francji asasy nów, iżby czy hali na jego ży cie: W owy m bowiem czasie doprowadzili oni za morzem do zabójstwa markiza, królewskiego krewniaka, dzielnego ry cerza, który w Ziemi Świętej wsławił się cnotami i męstwem, nim doszło tu do przy by cia owy ch monarchów[170]. Kronikarz pisze następnie, że wieści te zatrwoży ły francuskiego monarchę. Aby poznać prawdziwe oblicze sprawy, Filip: „wy słał posłów do Starca, króla Arsacy dów („Arsacidarum regem)”. Powróciwszy, wy słannicy królewscy przekonali Filipa listem „Starca” o kłamliwości ty ch wieści. Francuski dziejopis podważa wiarogodność wersji o rzekomy m spisku przeciw Filipowi ze strony króla Anglii i asasy nów. Rigord jest jedy ny m dziejopisem francuskim współczesny m Filipowi II Augustowi, który mówi o rzekomy m zagrożeniu glory fikowanego władcy Francuzów przez tajemną sektę. Można zatem przy puszczać, że Rigord nie wy ssał sobie z palca wiadomości o francuskim poselstwie do przy wódcy asasy nów Sy rii. Cała ta historia mieściła się my m zdaniem w oficjalnej wersji dworu francuskiego i z ty ch kręgów doszła do uszu dziejopisa. Cofając się do początku podejrzeń, powiedzieć można, że pojawienie się angielskiego króla w skłócony m obozie sy ro-palesty ńskich krzy żowców wy wołało zrazu postawę wy czekiwania. Kiedy jednak Ry szard zaczął obstawać przy prawach Gwidona do rządów w Ziemi Świętej, większość miejscowy ch baronów oraz otoczenie Filipa II Augusta potraktowało deklaracje angielskiego monarchy jako wy zwanie rzucone sobie w twarz. Atmosferę wzajemnej niechęci potęgowała jeszcze w przy padku oby dwu władców niezgodność charakterów. Brawura angielskiego monarchy by ła solą w oku mało ry cerskiego króla Francuzów. Toteż pod pretekstem choroby Filip postanowił wy cofać się co prędzej z całej tej zamorskiej eskapady. 3 sierpnia 1191 r. udał się drogą morską z Ty ru do Brindisi. Zwolennicy Ry szarda uznali to za haniebną dezercję, a sy mpatie lokalny ch baronów zaczęły przechy lać się na stronę króla angielskiego. W tej sy tuacji król francuski zaczął kolportować wiadomości o rzekomy ch przy gotowaniach przez Ry szarda spisku na jego ży cie, jak też o niebezpieczeństwie zagrażający m jakoby z tej strony jego sy nowi Ludwikowi. Zarzuty te okazały się w świetle faktów bezpodstawne. Wiadomo, że zasadniczy m moty wem wy cofania się Filipa II z krucjaty by ła sprawa Flandrii. Odejście Filipa zmusiło króla Anglii do podjęcia prób porozumienia z muzułmanami, uwieńczony ch pięcioletnim traktatem pokojowy m podpisany m 2 września 1192 r.[171]. To z kolei dawało francuskiemu monarsze pretekst do rozpowszechniania oszczerczy ch pogłosek o rzekomo anty chrześcijańskich konszachtach Ry szarda z Saracenami i stanowiło dlań dodatkowe usprawiedliwienie. Jak widzieliśmy, stronnictwo profrancuskie usiłowało przy pisać Ry szardowi

inspirację zamachu asasy nów na Konrada z Montferratu. Pomówienie o zmowę z asasy nami przeciw Filipowi Augustowi stanowiło dalszy element tej anty angielskiej kampanii oszczerstw. Wersja spoty kana u Rigorda, a powtórzona później w Grandes Chroniques de Saint-Denis, miała usprawiedliwiać wy cofanie się francuskiego króla z zamorskiej wy prawy do Ziemi Świętej. Niedoszły krzy żowiec nie omieszka ty mczasem wy korzy stać swego odwrotu do poczy nienia kosztem „nielojalnego” angielskiego lennika naby tków tery torialny ch w Normandii oraz do utrwalenia francuskich wpły wów we Flandrii. Tutaj rzekoma nielojalność ma rozgrzeszać autenty czny ekspansjonizm. Przeciwne stanowisko tłumaczy ć może rzeczy wisty obraz sprawy. Kry ty ka liczny ch relacji źródłowy ch odnoszący ch się do przebiegu konfliktu między Filipem Augustem a Ry szardem Lwie Serce wy kazuje, iż argumentem tajemnego zagrożenia ze strony asasy nów sprzy mierzony ch ze zły mi chrześcijanami nazby t często posługiwała się strona francuska. Współczesny epoce Filipa Augusta Ry szard z Devizes (zm. po r. 1192) utrzy muje, iż król francuski, wracając z Ziemi Świętej przez tery toria należące do Cesarstwa Niemieckiego, rozpowszechniał kłamliwe wieści o konszachtach Ry szarda z Saracenami, nie przestając szkalować króla Anglii i później, już w Pary żu. Z Pary ża wieści te trafiły do Ry szarda. Przekaz annalisty Ry szarda z Devizes posiłkują relacje niezależnego odeń mnicha niemieckiego Ansberta, autora Opowieści o wyprawie cesarza Fryderyka[172]. Dziejopis ów przy tacza m.in. oskarży cielski list króla francuskiego adresowany do Leopolda, księcia Austrii.

Ryszard I jako rzekomy „mistrz skrytobójców”

Stosunkowo odległą reminiscencję francuskiej kampanii zarzutów i oszczerstw prowadzonej przeciw Ry szardowi, odnajdujemy w pochodzącej z I połowy XIV wieku Branche des royaux lignages, ry mowanej kronice Wilhelma Guiarta (zm. ok. 1316 r.): Że król Ryszard Angielski Kazał dzieci przyuczać Aby dla niego umiały zabijać i kłaść kres [życiu], Każdemu kto był [od niego] silniejszy A nauczanie było tak skuteczne Że każdy z nich zabijał człowieka, Tak jak jego mistrz to orzekł; I ponieważ oni zadawali śmierć wieloma ciosami , Każdy miał zginąć Cios musiał być szybko zadany, Tak jak tego uczyć kazał mistrz. Polegając na nich pragnął wielce Posłać na śmierć króla Francji Co sprawiłoby mu radość wielką[173]. Treścią przy toczonego fragmentu ry mowanej kroniki Wilhelma Guiarta jest wy pracowana rzekomo przez Ry szarda metoda pozy skiwania i przy gotowy wania młody ch ludzi, poddany ch angielskiego króla, do mordów polity czny ch. Według świadectwa Wilhelma im to właśnie

przy kazał Ry szard zgładzić króla Francji Filipa. Dalej autor rozwija wy my śloną przez swy ch poprzedników wersję o spisku na Filipa, by postawić pod znakiem zapy tania prawość Ry szarda Lwie Serce. Ze sposobu potraktowania całej sprawy wy nika, iż autor wy kazuje w stosunku do opisy wany ch wy darzeń, od który ch dzieliło go więcej niż pełne stulecie, pewien dy stans oraz pragnienie dojścia prawdy. Nie podziela on bowiem poglądu wcześniejszy ch dziejopisów co do współdziałania Ry szarda z sy ry jskimi asasy nami. Król angielski według niego sam kształci na swy m dworze skry tobójców mający ch wy kony wać jego haniebne zamy sły [174]. Gdzie leży źródło przy toczonej tu wersji?

Szkoła skrytobójców Fryderyka II?

Wy przedzając nieco referowane treści, musimy zwrócić się ku czasom ostatnich Hohenstaufów, w który ch narodziła się relacja wiedeńczy ka Jansena Enikela. Otóż ten ostatni podaje wiadomość, że cesarz niemiecki Fry dery k II Hohenstauf powołał w swy m państwie korpus najemny ch morderców. Ich zadaniem miało by ć skry tobójcze usuwanie przeciwników władzy cesarskiej[175]. Relacja Jansena Enikela pozostaje w zgodzie z ogólny m charakterem imperialnej polity ki Fry dery ka II, bezkompromisowej zarówno pod względem celów, jak i środków. Już przez to samo owa wersja zdaje się posiadać znamiona realizmu. Spisano ją widać na neutralny m gruncie, skoro niemiecki dziejopis nie waha się ujawniać mało chwalebne sprawki staufijskiego cesarza. Inaczej rzecz się ma z przekazem francuskiego autora, usiłującego w miarę obiekty wnie trawestować wrogą Ry szardowi tendencję oficjalnej historiografii monarchii Kapety ngów. Wszelako najistotniejszy m momentem w przekazie Guiarta jest pominięcie wersji o związkach angielskiego monarchy z sektą asasy nów, wy nikające z odmiennego od francuskiej propagandy postawienia problemu walki polity cznej. W świetle rozpatry wanego przekazu, Ry szard rozwiązuje ów problem w zakresie własny ch możliwości, bez cudzej pomocy. Inna sprawa to fakt, że Wilhelm Guiart wierzy tendency jny m, z gruntu fałszy wy m wersjom o próbach zorganizowania przez króla Ry szarda I zamachu na ży cie Filipa Augusta. Nie mogąc pogodzić tego z moty wem posługiwania się asasy nami, znalazł on gotowe rozwiązanie w wersji nawiązującej do osoby Fry dery ka II Hohenstaufa jako założy ciela „pałacowej” szkoły morderców! Wskazuje na to także porównanie oby dwu tekstów, które choć spisane w dwóch różny ch języ kach, prawie identy cznie wy powiadają się o indoktry nacji młody ch ludzi i wtajemniczaniu ich w arkana zbrodni. Nieco inny charakter ma wersja o spisku asasy nów przeciw Ludwikowi IX, najpełniej podana w dziele Wilhelma z Nangis. Jest to w miarę wczesna apologia króla-świętego, którego

majestat paraliżuje zbrodnicze zakusy niewierny ch. Dziejopis stara się nadać tej budującej fikcji pozory prawdopodobieństwa. Oto kilku wy słańców „Starca z Gór” przy by wa jesienią 1236 r. do Francji, dociera na dwór królewski, lecz w ty m czasie przy wódca sekty zmienia zamiar i wy prawia dwóch inny ch prozelitów, ażeby odwiedli bawiący ch już na tery torium Francji morderców od zbrodni. Finał rzekomej francuskiej misji asasy nów jest w bałamutny m przekazie Wilhelma z Nangis pomy ślny dla Ludwika IX, bowiem „przy wódca sekty na znak pokoju i przy jaźni dla króla dary i liczne kosztowności nadesłał”[176]. Wilhelm z Nangis nie jest jedy ny m przedstawicielem średniowiecznej historiografii francuskiej piszący m o projekcie zgładzenia przez asasy nów Ludwika IX. Informacje na ten temat odnajdujemy również w kronice przy pisy wanej Baldwinowi z Avesnes oraz w dziele Filipa Mousketa. Ten ostatni w odróżnieniu od swy ch poprzedników podaje przy czy nę, dla której „Starzec z Gór” pragnie usunąć króla Ludwika z tego świata: Starzec z Gór usłyszał, że król wyrusza na krucjatę …[177]. Chodzi tu zatem o krucjatowe plany Ludwika, które w prakty ce polity cznego działania nie mogły wy wołać entuzjazmu zagrożony ch europejską ekspansją wy znawców islamu. Refleksy jny kronikarz, nie orientując się wszakże w arkanach bliskowschodniej polity ki, nie ma w ty m wy padku racji. Kontakty Ludwika IX z asasy nami, które należy odnieść do poby tu króla Francji w Ziemi Świętej, kształtowały się zgoła inaczej, bo w obliczu wspólnego wroga, tj. egipskich Mameluków.

Darmowe eBooki: www.eBook4me.pl

Sojusznik Starca z Gór?

Dramaty czny konflikt niemieckiego cesarstwa Hohenstaufów z papiestwem następców Innocentego III pociąga za sobą nieprzebierającą w środkach polemikę oby dwu stron. Kurialni przeciwnicy Fry dery ka II nie omieszkają oskarży ć cesarza o konszachty z asasy nami, godzące w papiestwo i w świeckich książąt chrześcijaństwa. Pretekstem do ty ch oskarżeń by ł krótki poby t Fry dery ka II w Ziemi Świętej, wy olbrzy miony niezwy kle przez fantazję współczesny ch. Jest faktem history czny m, że niemiecki władca wszedł w przejściową sty czność z asasy nami — potwierdza to mianowicie autory taty wne źródło muzułmańskie, tj. Ta’rich al-Mansuri Muhammada al-Hamawi[178]. Fry dery k nie ograniczy ł zresztą swy ch kontaktów z muzułmanami do wy miany poselstw z tą skrajną sektą islamu. W zasięgu dy plomaty cznej akcji cesarza na Bliskim Wschodzie znalazł się najpierw sułtan Egiptu Al-Malik al-Kamil i jego brat AlMu’azzam. Nieco później doszło do negocjacji z Al-Aszrafem, następcą Al-Mu’azzama w Damaszku. Z pewnością polity czny charakter miały też w jakimś stopniu kontakty Fry dery ka II z Badr ad-Dinem Lu’lu, początkowo atabekiem, następnie zaś suwerenny m władcą Mosulu[179]. Akty wność dy plomaty czna niemieckiego cesarza w Ziemi Świętej, reprezentującego przede wszy stkim interesy światowego władztwa Hohenstaufów, wy dać się musiała współczesny m bardzo podejrzana. Nie ulega wątpliwości, że niemiecki cesarz by ł daleki jakimkolwiek my ślom o utrwalaniu papieskich wpły wów na Bliskim Wschodzie. W sy ry jskim epizodzie Fry dery ka II należy dopatry wać się natomiast przeniesienia imperialny ch aspiracji Hohenstaufów na obszar zmagań z islamem. W Europie powszechnie nie wierzono w szczerość krzy żowy ch zapałów Fry dery ka. To stanowisko — history cznie uzasadnione — pozwala traktować zabiegi Fry dery ka na

tery toriach objęty ch konfliktem dwóch cy wilizacji jako konty nuację jego europejskiego programu polity cznego, z istoty swej anty papieskiego. Nie dziwi przeto napastliwa kampania papiestwa towarzy sząca samodzielny m posunięciom cesarza w polity ce na terenie Ziemi Świętej. Fry dery ka kreowano na sprzy mierzeńca asasy nów. W tej atmosferze zrodziła się legenda, według której cesarz miał osobiście gościć u „Starca z Gór”. Toteż kiedy 16 września 1231 r. przy moście w Kelheim zgładzono księcia Bawarii Ludwika I Wittelsbacha opinia publiczna by ła zdezorientowana, a później, pod wpły wem propagandy Kościoła, wskazała na Fry dery ka jako inspiratora[180]. Sprawy zamachu i śmierci tego wpły wowego księcia Rzeszy doty czą liczne relacje i przekazy źródłowe, które podzielić można na testimonia zarzucające zbrodniczy czy n sekcie asasy nów i jej przy wódcy, nazy wanemu Starcem z Gór; relacje, które mówią o zabójstwie Ludwika przez asasy nów, ale z inspiracji cesarza Fry dery ka II; oraz takie, w który ch wspomina się jedy nie jakiegoś bliżej nieznanego Starca z Gór lub w ogóle wpły wowego władcę. Najmniej jest wzmianek, które mówią ogólnie, że książę Ludwik I Wittelsbach został skry tobójczo zgładzony. Tutaj ograniczę się do kilku zdaniem moim najważniejszy ch świadectw doty czący ch sprawy, zaczy nając od relacji „Annales Colonienses Maximi” (Roczniki Kolońskie) uznany ch za Większe (Starsze), gdzie zapisy wano najważniejsze wy darzenia z dziejów niemieckiego królestwa, zaś szerzej — cesarstwa. Pod rokiem 1231 umieszczono zapis o przy padający m na Boże Narodzenie sejmie dworskim pod Rawenną. Fry dery k II wy stąpił tam w glorii najwy ższego władcy chrześcijaństwa, „ozdobiony cesarskim diademem”. Po ty m zapisie źródłowa narracja chronologicznie cofa się: Około trzech miesięcy przed ty m zgromadzeniem dworskim został zamordowany Ludwik pośród swoich przez jakiegoś Saracena, wy słannika Starca z Gór. Ten Starzec z Gór, sprzy mierzony z cesarzem, zamierzał pomścić wiele obelg, które książę wy rządził cesarzowi. Wierzono także, że wy darzy ło się to za wiedzą cesarza, ponieważ ten na krótko przedtem pokarał księcia na dobrach i osobie oraz ponadto wy słał specjalnego posłańca. Końcowy fragment informacy jny zdaje się sugerować, że to cesarz wy słał specjalnego zabójcę[181]. Niewiele późniejszy jest też cenny przekaz kronikarza Konrada z Pfäfers (de Fabaria) wedle informacji pozostającego w zaży ły ch stosunkach z kręgami dworskimi opata Konrada z St. Gallen. Nie wspomina on ani słowem asasy nów i Starca z Gór, ale wzmiankuje o obustronnej niechęci pomiędzy cesarzem a księciem Bawarii, co łączy aluzy jnie z pojednaniem pomiędzy cesarzem a papieżem. Z relacji Konrada wy nika, że gorzej na tej niechęci wy padł Ludwik Bawarski, który spiskował przeciwko cesarzowi, a ten ulegając złu, „szty letem sprawił zabójstwo” (pugione fecit occidi). Przekazy doty czące zabójstwa księcia Ludwika są dość ogólne, niczego nie mówią o osobie zabójcy. Pewne światło na samo śledztwo rzuca przekaz „Roczników z Marbach”. Relacja tam zawarta jest bodaj najobszerniejsza (de facto stosunkowo krótka). Przy taczam ją, podobnie jak pozostałe, w przekładzie własny m:

Tegoż roku [1231] Luodewicus książę Bawarii zmarł zabity. Został on przekłuty ostry m nożem, co nazy wają sica, zaś osoba (zabójcy ), jak się powiada uboga i nieznana, została posłana zgodnie z wolą pewnego panującego, którego zwą senex de Montania. Schwy tany morderca został poddany liczny m mękom. Chociaż naciskany do przy znania się z czy jej zachęty lub na czy j rozkaz dopuścił się tak wielkiej zbrodni, niczego nie zdołano z niego wy doby ć i tak skonał na wszy stkich członkach rozszarpany i rozdarty. Z relacji tej wy nika jasno, że sprawca został ujęty i wzięty na ostre tortury, jednakże niczego nie wy znał, nie wskazał moty wu zbrodni ani nie podał żadny ch inny ch szczegółów. Annalista z Marbach wskazuje natomiast jako zleceniodawcę „włodarza”, który nazy wany jest Starcem z Gór (quidam potens qui dicitur senex de Montania). W rezultacie cały ten przekaz jest dość suchy. Jeszcze bardziej enigmaty cznie brzmi informacja zawarta w nieco późniejszej Chronicon Sampetrinum, iż książę bawarski zgładzony został „przez sługę pewnego poganina, którego nazy wają Senior”. Podobnie jednak jak w „Rocznikach z Marbach” nie podano, kto kry ł się za bezpośrednim zleceniodawcą, nie ma tu więc mowy o cesarzu Fry dery ku II. Piszący w ty m samy m w przy bliżeniu czasie kronikarz cy sterski Albery k de Trois Fontaines (zm. 1252 r.) podaje: Książę Bawarii Ludwik zabity by ł przez sicario asasy na (Assacino), nadesłanego przez Starca z Gór (veteri de Montana). Dowiedziawszy się o ty m, król Węgier posłał temu Starcowi bogate dary w złocie i srebrze, upraszał jego łaski i (to) osiągnął. W tekście nie mówi się natomiast nic o udziale cesarza w tej zbrodni. Tak dzieje się w przy padku grupy źródeł, gdzie kronikarze nie mają pewności co do osoby inspiratora. Spoty kamy tutaj coś w rodzaju „protekcjonizmu”, o jaki zabiegają władcy u okrutnego Starca z Gór, co potwierdzają inne źródła. I tak u Jana z Joinville wy stępuje opowieść o wizy cie pewnego emira, wy słannika Starca z Gór, u króla Ludwika IX w Akce (1250/1251). Inaugurując stosunki z królem Francji, poseł od sy ry jskich asasy nów zwrócił się do francuskiego monarchy i jednocześnie przy wódcy krucjaty : I skoro sły szeliście o moim panu (…) dziwię się bardzo, że nie posłaliście do niego czegoś od siebie, aby ście zachowali jego przy jaźń, tak jak cesarz Niemiec, król Węgier, sułtan Babilonu i inni czy nili to dla niego przez wszy stkie lata, ponieważ by li pewni, że nie będą mogli ży ć, jeżeli to nie spodoba się mojemu panu[182]. Odbiegając od głównego toku mej narracji, wspomnę, iż wy stępują również zapiski, które mówią o zgładzeniu księcia Ludwika przez wy słanników samego cesarza Fry dery ka II, na przy kład „Ludwik książę Bawarii pod Kelheim przez wy słanników cesarza Fry dery ka by ł zabity ”. Inny przekaz podaje: „Książę Bawarii, z pełnomocnictwa cesarza (procurante imperatore), zgładzony został przez jakiegoś zabójcę, który to, usiłując zbiec, został zabity ”. Zarzut o sprawstwo mordu na Ludwiku I Wittelsbachu pojawił się już wśród oskarżeń zawarty ch w liście konwokacy jny m papieża Innocentego IV, wzy wający m dostojników

kościelny ch i przedstawicieli świeckiego możnowładztwa na zwołany do Ly onu sobór. Zarzut powtórzono w bulli depozy cy jnej, stwierdzając: (cesarz) nakazał w pogardzie dla religii chrześcijańskiej zgładzić przez płatny ch morderców, co uważa się za pewne (pro certo asseritur — wtrącenie moje), księcia Bawarii, przesławnego Ludwika, szczególnie oddanego Kościołowi rzy mskiemu[183]. Nie wiedzieć czemu polscy tłumacze tekstu łacińskiego zwrot per assasinos zastąpili „płatny mi mordercami”, co zmieniło history czny kontekst dokumentu: nie jest to jeszcze epoka w której „assasini” by liby sy nonimem płatny ch zabójców i takich zresztą wy stawca dokumentu nie miał na uwadze. Chodziło mu przecież o określoną muzułmańską sektę, która zasły nęła polity czny mi morderstwami w Ziemi Świętej i na Bliskim Wschodzie. Wspominaliśmy już, rozpatrując przekaz Wilhelma Guiarta, że fenomen asasy nów służący ch rzekomo Fry dery kowi II tłumaczy piszący ok. 1280 r. Jansen Enikel. Wersja Enikela wy daje się do przy jęcia, jeśli zważy ć, że wielki Hohenstauf, utrwalając swe sy cy lijskie państwo, niejednokrotnie czerpał z muzułmańskich wzorców. Prakty ka posługiwania się najemny mi mordercami stosowana nagminnie w renesansowej Italii datuje się zatem z czasów Fry dery ka II.

Posłowie asasynów na europejskich dworach

Nieco inną wy mowę posiada relacja „Annales Colonienses Maximi”, gdzie pod rokiem 1232 uwieczniono poselstwo sułtana „Babilonii”, w który m by łby m skłonny widzieć wspólną misję władców Egiptu („Babilonia” średniowieczny ch autorów europejskich) i Damaszku, przy czy m główną inicjaty wę przy pisałby m drugiemu z nich, w ty m czasie również zarządzającemu spory mi połaciami Mezopotamii i Dijar Bakrem (obecnie tur. Diy arbakır, rejon nad Ty gry sem, ze stolicą w Amidzie). W miarę sumienne źródło europejskie podaje m.in.: Z nadejściem Paschy Saracenów w dzień Marii Magdaleny cesarz wezwał na biesiadę [do Melfi] wy słanników sułtana Egiptu i Starca z Gór, i ty chże liczny ch biskupów nadworny ch i liczny ch znakomity ch Niemców, podejmując ich świąteczną ucztą[184]. Powy ższa wzmianka zawiera dokładną datację przy jęcia przez cesarza poselstwa od sułtana i co ma dla nas znaczenie szczególne, także wy słańca „Starca z Gór”. Według „Roczników Kolońskich”, nastąpiło to w dzień Marii Magdaleny 1232 r., który wy pada 22 lipca. Słowa accedente pascha sarracenorum wskazy wały by na pewien związek tej daty z jakimś świętem muzułmańskim, a nie wy daje się, ażeby chodziło tu o zwy kły piątek. Chy ba też nieprzy padkowo cesarz hołdujący pewny m zwy czajom muzułmańskim właśnie wtedy w swy m sy cy lijskim królestwie festivas epulas parat. Skądinąd wiadomo, że świętem szczególnie radośnie obchodzony m przez wy znawców islamu jest ‘id al-fitr, święto zakończenia postu przy padającego na miesiąc ramadan. Ma ono miejsce 1 szawwala, to jest pierwszego dnia kolejnego miesiąca ery muzułmańskiej. Ażeby sprawdzić prawdopodobieństwo naszej hipotezy, należałoby znaleźć w erze muzułmańskiej roczny odpowiednik obejmujący dzień 22 lipca 1232 r. Będzie to 629 rok

hidżry. Jako kolejną czy nność kontrolną traktujemy przeliczenie ty m razem ścisłej daty w erze muzułmańskiej — 1 szawwala 629 r.h. na dzienną datę ery chrześcijańskiej, co daje nam 21 lipca 1232 r. Dodajmy, że błędy przy tego ty pu przeliczeniach są nieznaczne i sprowadzają się zazwy czaj do jednego dnia (rzadko kiedy by wają większe). Tak tedy dzięki pewny m przesłankom źródłowy m mogliśmy postawić hipotezę doty czącą prawidłowości datacji w „Rocznikach Kolońskich Starszy ch”, gdy idzie o interesujący nas fakt źródłowy. Możliwie dokładne sprawdzenie datacji bezpośrednio wy stępującej w źródle z tą datacją, którą uzy skaliśmy poprzez wewnętrzną kry ty kę przekazu, przemawia na rzecz jego wiarogodności. Argumentem przekonująco podbudowujący m tezę o wiarogodności rozpatry wanego przez nas przekazu będą również inne informacje źródeł tak chrześcijańskich, jak i muzułmańskich, na temat oży wiony ch stosunków dy plomaty czny ch Fry dery ka II z władcami wschodnimi, zaś w przy padku kontaktów cesarza z sektą asasy nów podstawowa relacja „Ta’rich al-Mansuri” oraz reminiscencje ty ch kontaktów w określony ch źródłach zachodnioeuropejskich. Pozostaje teraz postawić py tanie o polity czny cel poselstwa od ajjubidzkich władców i od asasy nów z lipca 1232 r. Wy jaśnienie tej kwestii daje nam ówczesna sy tuacja na Bliskim Wschodzie, gdzie właśnie nastąpiła poważna wojskowo-polity czna akty wizacja Mongołów. Ci ostatni, zwiedziawszy się o porażkach ostatniego z Chorezmszahów Dżalal ad-Dina, w walkach z koalicją bliskowschodnich władców, podjęli przeciw niemu działania zaczepne. Dżalal ad-Din zbagatelizował napastnika, nie przy gotowując obrony swy ch domen. Ty mczasem nawała mongolska bły skawicznie przeszła przez jego efemery czny sułtanat. Pod Szirkebutem na Równinie Mugańskiej Mongołowie zadali wojskom Chorezmszaha dotkliwą porażkę. Próby porozumienia z Ajjubidami czy nione przez tego władcę nie dały polity czny ch efektów, wobec czego ekspansja mongolska mogła się bez przeszkód rozwijać. Dżalal ad-Din usiłował powstrzy mać napastników u źródeł Ty gry su, lecz pobity na głowę musiał opuścić pole bitwy. W górach kraju Kurdów ostatni Chorezmszah padł przy padkowo z ręki pastucha (sierpień 1231 r.). Zwy cięstwo nad Dżalal ad-Dinem pobudziło mongolskiego wodza Dżurmagun-nojona do aneksji kolejny ch ziem pozostający ch dotąd w rękach muzułmańskich. Toteż już w początkach 1232 r. Ajjubidzi, Al-Kamil i Al-Aszraf, ułoży li plan przeciwdziałania mongolskiej ekspansji. W my śl ich strategicznej koncepcji rola bariery anty mongolskiej przy padła Mezopotamii i Dijar-Bakrowi. Ażeby uzy skać zupełnie jasną sy tuację polity czną w ty m rejonie, Ajjubidzi dokonali aneksji Amidy i Hisn Kaifa, dwóch ważny ch punktów w Dijar Bakrze należący ch do rodziny Artukidów. Z anty mongolskim kierunkiem polity ki Ajjubidów wiąże się moim zdaniem ich poselstwo na dwór Fry dery ka II w lipcu 1232 r. Zagrożenie mongolskie zostało już wcześniej dostrzeżone przez asasy nów, który ch irańskie enklawy ciągle wy stawione by ły na zakusy Mongołów. L. W. Strojewa z powodzeniem wy kazała, że niebezpieczeństwo mongolskie określiło polity kę asasy nów w stosunku do ostatniego Chorezmszaha — mimo jego agresy wności pragnęli oni utrzy mać z Dżalal ad-Dinem poprawne stosunki[185]. Przegrana chorezmijskiego sułtana, powstrzy mującego marsz Mongołów w głąb Iranu, musiała ich w niemały m stopniu przerazić i skłonić do podjęcia szerokiej akcji dy plomaty cznej. Zwrócenie się do Fry dery ka II, z który m, jak wiemy, mieli datujące się od 1227 r. kontakty, chociaż by ć może jeszcze wcześniejsze, wy daje się przeto całkiem zrozumiałe. Równoczesne wy stępowanie ismailickiego przedstawiciela z posłami Ajjubidów pozwala nadto

postawić hipotezę, że w ty m czasie asasy ni i potomkowie Salah ad-Dina objęci by li anty mongolskim sojuszem, a stosunki między nimi miały pokojowy charakter. Nasze doty chczasowe rozumowanie ma, co raz jeszcze należy podkreślić, za punkt wy jścia wiadomość z „Roczników Kolońskich Starszy ch”. W świetle przy toczony ch tu faktów wzmiankowana informacja źródłowa staje się zupełnie zrozumiała. Wy daje się, że wy darzenie to nadało rozgłosu sprawie związków cesarza z morderczą wspólnotą saraceńską — asasy nów. Dopatry wano się w ty m zapewne jakiejś szczególnej konfidencji Fry dery ka z groźny mi „poganami”. Sądzę też, że dało to asumpt kościelny m i, ogólnie rzecz biorąc, polity czny m przeciwnikom cesarza do przy pisy wania jemu korzy stania z asasy ńskich szty letów. Próba szukania zbliżenia asasy nów ze światem zachodnim z inicjaty wy tej sekty została utrwalona przez angielskiego dziejopisa Mateusza Parisa wśród wy darzeń roku 1238. Kronikarz zrelacjonował ją zaraz po najeździe Mongołów („Tatarzy ”) na Wielką Hungarię (w przy bliżeniu tery toria Stepu Kipczaków), dodając charaktery sty kę tego ludu. Z relacji Mateusza dowiadujemy się, że w 1238 r. na angielski dwór królewski przy by ł po wcześniejszej wizy cie u króla Francji wy słannik saraceński, „możny i znamienitego pochodzenia”[186]. Zwrócił się on do króla Henry ka III z apelem o wspólne przeciwdziałanie tatarskiemu zagrożeniu, gdy ż pojedy nczo nikt nie zdoła przeciwstawić się impetowi nawałnicy ze Wschodu, która dotknąć może także krainy zachodnie. Gdy wy słannik asasy nów przedstawił dworowi angielskiemu ideę sojuszu, biskup Winchesteru Piotr z Roches obecny na audiencji oświadczy ł: Pozwólmy ty m psom pożreć się nawzajem, żeby sczeźli. Kiedy dobierzemy się do wrogów Chry stusa, którzy jeszcze się uchowają, wy bijemy ich co do jednego, oczy szczając z nich ziemię, iżby świat cały zjednoczy ł jeden katolicki Kościół, i by ł jeden pasterz i jedna owczarnia[187]. Z racji milczenia źródeł nie wiemy, jaka by ła reakcja dworu francuskiego, gdzie poselstwo nizary ckie gościło wcześniej. „Geopolity czny ” kontekst wizy ty uwzględniający przestrzenną rozległość zagrożenia mongolskiego, w ty m również rejony nadkaspijskie, przemawia za ty m, że w dwóch główny ch stolicach zachodniej Europy zjawiło się przedstawicielstwo alamuckiej stolicy nizary ckiego imama, który m by ł wówczas Ala ad-Din Muhammad III (panował 1221– 1255). O samy m ty m fakcie by ły zapewne poinformowane sy ry jskie ośrodki sekty asasy nów. Należy powiedzieć, że argumentem zagrożenia ze strony asasy nów, działający ch niby to w sojuszu z sy cy lijskimi spadkobiercami Fry dery ka, posługiwała się kuria rzy mska jeszcze przez długi czas, licząc od śmierci tego cesarza. Papiestwo, przedkładając kandy daturę Ry szarda z Kornwalii do tronu królewskiego w Niemczech ponad imperialne aspiracje Alfonsa Kasty lijskiego (1256), a później przekazując sy cy lijską koronę angielskiemu królewiczowi Edmundowi, przy czy niło się swą propagandą do wzmożenia atmosfery lęku przed asasy nami w Anglii. Stwierdzenie takiego stanu rzeczy spoty kamy u dziejopisów angielskich. I tak z miarodajnego źródła angielskiego dowiadujemy się, że 26 marca 1256 r. biskup Wawrzy niec z Rochester polecił straży króla Henry ka III ścigać rzekomo czy hający ch na ży cie tego monarchy asasy nów. Jeszcze wy raźniej mówi o rzekomy m zagrożeniu przez asasy nów członków angielskiej rodziny panującej „Annales Burtonienses”. Według tego przekazu Ry szard król

Niemiec przesłał królowi Anglii informację, że Manfred posłał do Anglii asasy nów, aby zgładzili oni książąt Edwarda i jego brata (Edmunda)[188]. Źródło nasze wskazuje króla sy cy lijskiego Manfreda (sy n Fry dery ka II) jako inspiratora w tej intry dze. Równocześnie powiada się, że spisek by ł wy mierzony także w osobę króla rzy mskiego Ry szarda z Kornwalii i jego sy na — wszy stko to z poduszczenia Manfreda. „Zwy czajem” asasy nów natomiast nazy wa wcześniejsze źródło angielskie sposób zgładzenia earla Pembroke, Williama Marshala, który w 1233 r. stanął na czele opozy cji baronów przeciwny ch polity ce popierania cudzoziemskich fawory tów, uprawianej przez króla Anglii. Źródło utrzy muje, iż opozy cja angielska nakłoniła króla, aby „zwy czajem asasy nów” zgładził Williama Marshala sy na Galfreda (Galfridi de Marisco)[189]. Włączenie się Karola, księcia Anjou, w rozgry wkę papiestwa z ostatnimi Hohenstaufami we Włoszech, skierowało nić papieskich misty fikacji w jego kierunku. Urban IV (1261–1264) polecił na przy kład rozgłosić, że pewien mnich apostata z efemery cznego zakonu św. Jakuba ruszy ł z dwoma asasy nami zaopatrzony mi w pięć rodzajów trucizn do Francji, by zgładzić Karola. Tenże papież uskarża się gdzie indziej na przy mierze Manfreda z asasy nami. Pod wrażeniem tej europejskiej wersji zdaje się by ć arabski dziejopis Al-Makrizi, który pod 664 rokiem hidżry (13 X 1265–20 X 1266) zapisał, że wy słannicy Manfreda i króla Alfonsa Kasty lijskiego wy prawieni do przy wódcy sy ry jskich asasy nów, przy by li do Egiptu[190]. W zbiorze ordonansów monarchii francuskiej znajdujemy pod rokiem 1278 wiadomość, że Ruggiero de San Severino, namiestnik Akki z ramienia Karola Andegaweńskiego, poinformował tego ostatniego o eskapadzie 12 asasy nów mający ch usunąć Karola i króla Francji Filipa. Mordercy wy słani podobno przez Bajbarsa mieli by ć przebrani za braci mniejszy ch. Raport namiestnika Akki podawał jeszcze, że mieli oni skorzy stać ze statku należącego do Genui. W odpowiedzi na tę wiadomość Karol nakazał we wszy stkich swy ch portach ścisłą kontrolę podróżny ch. Informacja ta, w treści nieco odbiegająca od poprzednich, wy czerpuje relacje na temat stosunków asasy nów z Europą. Nie ty lko obóz gwelficki posługiwał się wątpliwy m argumentem zagrożenia pły nącego z rzekomego przy mierza znienawidzony ch Hohenstaufów z tą sektą. Bardzo znamienny jest fakt, podany w ówczesny ch lokalny ch kronikach włoskich, z którego dowiadujemy się, że prawa ręka Fry dery ka II we Włoszech, osławiony Ezzelino da Romano, posłał na stos będącego w opozy cji wobec Hohenstaufów kremończy ka, mistrza teologii Michała, oskarżając go uprzednio, iż jest wy słańcem „Starca z Gór”. Miarodajny dziejopis relacjonujący o cały m ty m wy darzeniu zauważy ł scepty cznie: „A jeszcze bardziej nie mógł wy znać słów, który ch wy powiedzieć się nie da”.

Asasyni w tradycji literackiej zachodniego średniowiecza

Można tu dodać, opierając się na ustaleniach języ koznawców i history ków literatur romańskich, że gdzieś ok. połowy XIII w. słowo assassin (różnie pisane) trafia do szeregu utworów poetów prowansalskich, stając się sy nonimem oddania i żarliwości — najczęściej w miłości dla nieosiągalnej wy branki[191]. W wierszu Pos descovrir ni retraire Aimeric de Peguilhan (tworzy ł 1190–1221) zwraca się do swojej pani: „Masz mnie bardziej w swojej mocy aniżeli Starzec z Gór swoich asasy nów, kiedy idą zabić jego możny ch wrogów, nawet gdy by by li oni daleko od Francji”[192]. Anonimowy poeta prowansalski, przy puszczalnie wczesnego okresu, mówi w sty lizacji listu miłosnego: „Jestem twoim asasy nem, który ma nadzieję dostąpić raju, wy pełniając twoje rozkazy ”. Bernart de Bondeilh (koniec XII w.) oświadcza: „Jak asasy ni służą niezawodnie swemu mistrzowi, tak ja służę miłości z niezachwianą wiernością” — tu kategorią uwielbienia staje się samo uczucie[193]. U Dantego słowo asassino (lub asessino) jest już sy nonimem zbrodniarza, zabójcy. Co ciekawe, że wspominany angielski dziejopis Mateusz Paris w krótkiej relacji o śmierci markiza Konrada z Montferratu uży ł zwrotu Assesinis Asarcidis[194]. W XIX Pieśni Piekła, gdzie Dante uty skuje nad sy moniakami wtrącony mi do dołów śmierci do góry nogami, znajduje zastosowanie fraza: Io stava come ‘l frate che confessa lo perfido assessin… „Stanąłem nad nim jak brat, co spowiada

Płatnego zbira …”. (przeł. Agnieszka Kuciak) W odniesieniu do rzeczownika wy stępującego w Piekle Dantego Fracesco da Buti (piszący w II poł. XIV w.) wy jaśnia: Assassino è colui che uccide altriu per danari[195]. W przy pisy wany m Dantemu ry mowany m utworze Detto Amore (Tako rzecze Miłość) autor połączy natomiast mity cznego zabójcę (tu: asessino) z bezgraniczną dy spozy cy jnością wobec Veglio, czy li Starca (z Gór), pisząc: Unque asessino a Veglio Non fu giamai si presto, Né a Dio mai Presto, Come’io a servir amante. W wolny m przekładzie sens fragmentu można ująć, jak następuje: „Zakochany służy gorliwiej damie serca niż asasy n Starcowi, a kapłan Bogu”. Przeniesienie etosu asasy na na grunt poezji miłosnej Dante zapoży czy ł od trubadurów. Z upły wem średniowiecza zadziwienie asasy nami, oddany mi bezgranicznie bezwzględnemu przy wódcy, ustąpiło na rzecz podziwu dla ogrodu Starca z Gór, którego wizja znalazła się na kartach Opisania świata Marco Polo. Chociaż wenecjanin łączy ł trafnie rajski ogród szejcha „Alaody na” z Iranem, a nie z Sy rią, jego wersja jest dla całej legendy nader intry gująca i jako taka wy warła znaczący wpły w na wy obraźnię wy sokiej (tzn. elitarnej) kultury europejskiej. Zatrzy mam się krótko przy wizji rajskiego ogrodu, chociaż — co jest truizmem — nie doty czy ona skalisto-pusty nnej Sy rii Środkowej, ale stanowi o całościowej wizji asasy nów w trady cji zachodniego średniowiecza. Oczy wiście w polemice z podejściem Opisania świata do wersji rajskiego ogrodu pojawią się różnice ujęcia, akcentowane m.in. przez Charles’a E. Nowella i Josephine Waters Bennet[196], to nie przekreślą one wartości literackiego archety pu. Rusticio (Rusticianus) z Pizy, sty lista relacji wenecjanina, w pierwszy m rozdziale o asasy nach (XLI w układzie L. F. Benedetto) wprowadza klimat cudownego ogrodu Starca z Gór, „Największego i najpiękniejszego (…), jaki kiedy kolwiek oglądano” (tu i dalej tłum. A. L. Czerny ) i opowiada dalej: „By ło tam wszelakie dobro, roślin i kwiatów obfitość tam by ła rozkoszna. By ły tam wszy stkie najlepsze owoce świata i drzewa wszelakie, jakie znaleźć zdołał”. Ogród miał się znajdować w dolinie otoczonej wspaniały mi pałacami, a mówiąc o ich przepy chu, narrator powraca dalej do wy kwintu „ziemskiego raju”: I kazał zbudować z różny ch stron ty ch pałaców wiele piękny ch fontann i przeprowadzić tam kazał kanały ; jedny mi pły nęło wino, inny mi mleko, ty mi miód, owy mi woda. I przeby wały tam najurodziwsze damy i dziewice świata, umiejące grać na wszy stkich instrumentach i śpiewać dźwięcznie i słodko, i tańczy ć dokoła zdrojów, piękniej niż inne kobiety. Rozkosz to by ła prawdziwa, a zwłaszcza biegłe by ły w wabieniu i pieszczotach ponad wszelkie wy obrażenia. Ich obowiązkiem by ło dostarczać młodzieńcom tam przeby wający m wszelkich rozkoszy i przy jemności. By ło tam szat, posłań, strawy, ile ty lko zapragnąć można. O smutny ch sprawach tam nie mówiono, jedy ny m prawem

by ło spędzać czas na zabawie, miłości i rozkoszy. Zaś one młódki, najpiękniej odziane w złotogłów i jedwabie, przechadzały się po ogrodach, grając i śpiewając. Przy wódca sekty mamił swy ch wy znawców, że ogród ów jest rajem, który „Mahomet przy obiecał by ł Saracenom”. Powracając do opisu ogrodu Starca z Gór, autor Opisania świata widzi w nim wierną analogię z modelem raju muzułmańskiego nakreślonego w Koranie (XLVII, 15; LXX, 50–76). Dzieło wenecjanina z jego wizją rajskiego ogrodu Starca z Gór wy szło naprzeciw zapotrzebowaniu dworskich elit, zafascy nowany ch iluzją ziemskich rozkoszy przeciwstawny ch głoszonemu przez Kościół imperaty wowi duchowej i materialnej ascezy. W epickim utworze znany m jako Baudouin de Sebourc instrumentem indoktry nacji jest wizja raju, dzięki której Starzec osiąga bezwzględne posłuszeństwo, a nie pobudzający wy znawców do zbrodni narkoty k[197]. Stopniowo wizja wenecjanina wy zwala się z otoczki pogłębionego treningu herszta „saraceńskiej” sekty. Dla europejskiego Zachodu nie do przy jęcia by ła też inspiracja koraniczna, z dziwaczny mi dziewicami stanowiący mi źródło rozkoszy zbawiony ch (wy łącznie mężczy zn) w perspekty wie metafizy cznej. Jednak koncept „ziemskiego raju” przy niósł sekulary zację religijny ch wy obrażeń bazujący ch na parady gmacie salus animarum.

Legenda asasynów współcześnie

Nie wy kraczając poza wieki średnie, wspomnę, że wizja raju ziemskiego oderwana od perspekty wy history cznej — poczy nań Starca z Gór i oddany ch mu ślepo asasy nów — zaistniała u progu czasów nowoży tny ch w przemy śleniach Edmunda Spensera (ok. 1553–1598), a później w nie mniejszy m stopniu Johna Miltona (1608–1674) i Samuela Coleridge’a (1772–1834)[198]. O samy ch asasy nach na kilka stuleci zapomniano. Zmianę w ty m zakresie zapowiadała wy dana w 1603 r. w Ly onie rozprawka Denisa Lebey de Batilly, dworzanina króla Henry ka IV. Pretekstem dla niego by ło nasilenie się w Europie zbrodni polity czny ch wraz z zabójstwem króla Francji Henry ka III przez dominikańskiego mnicha (1589 r.), którego autor określił mianem un religieux Assasin-porte-couteau.

Francuska książka z 1603 r. o asasy nach

Stulecie XVIII w. przy niosło wzrost zainteresowania asasy nami, czego potwierdzeniem może by ć studium Camille’a Falconeta[199], opublikowane w roczniku XVII (1751) na łamach „Memoires de Litterature, tires des registres de l’Académie Roy ale des Inscriptions et BellesLettres”[200]. W początkach stulecia następnego badania nad muzułmańskim heterodoksy jny m ugrupowaniem asasy nów nabrały charakteru naukowego, będąc dziełem dwóch prekursorów europejskiej orientalisty ki, Francuza Antoine’a I. Silvestre’a de Sacy (1758–1838)39 i austriackiego orientalisty -dy plomaty Josepha Hammera von Purgstalla (1774–1856). Pierwszy z nich, badacz historii i religii druzów, podjął niekwestionowaną po dzień dzisiejszy próbę wy prowadzenia ety mologii słowa „assassin”, drugi wy dał pierwszą, opartą na analizie źródeł orientalny ch sy ntezę dziejów sekty asasy nów Die Geschichte der Assassinen aus morgenländischen Quellen (Stuttgatt-Tübingen 1818). Po dzień dzisiejszy jest w obiegu angielski przekład tej pracy O. C. Wooda, „The History of the Assassins” (London 1835). Dzięki sir Walterowi Scottowi asasy ni powrócili na łamach powieści epoki romanty zmu (The Talisman, 1825). Obecnie zaś termin „asasy ni” pojawia się w niezwy kle popularnej serii gier komputerowy ch „Assassin’s Creed”. Narzucona dy scy plinom naukowy m tzw. poprawność polity czna nakazuje zapomnieć o asasy nach na rzecz isma’ilitów lub ściślej isma’ilitów-nizary tów,

lecz w fantasty ce multimedialnej lub literaturze popularnej zagościli podstępni asasy ni na stałe.

Przypisy

[1] W pracy stosuję uproszczony sy stem transkry pcy jny przy jęty w większości prac będący ch w obiegu wy dawniczy m w Polsce, a opracowany przez J. Daneckiego, M. Dziekana, B. R. Zagórskiego. [2] Silvestre de Sacy, Antoine I., Mémoire sur la dynastie des Assassins, et sur l’origine de leur Nom, „Annales des Voy ages”, t. 8, 1809, s. 325–343; wy d. rozszerzone: Mémoire sur la dynastie des Assassins, et sur l’étymologie de leur Nom, „Mémoires de l’Institut Roy al de France”, t. 4, 1818, s. 1–84. [3] Wśród współczesny ch studiów podejmujący ch wątki dziejów asasy nów zob. M. G. S. Hodgson, The Order of Assassins. The Struggle of the Early Nizari Ismai’ilis against the Islamic World, The Hague 1955; B. Lewis, The Assassins. A Radical Sect in Islam, wy d. Weidenfeld and Nicolson, London 1967; wznowienie Al Saqi Books, London 1985. Kompendium niewielkie, ale treściwe. Najnowsze spojrzenie na dzieje sekty zob. F. Daftary, The Ismā’īlīs. Their History and Doctrines, Cambridge 1990 (także wznowienia); tenże, A Short History of the Ismailis. Traditions of a Muslim Community, London 1998; wy d. pol. Ismailici. Zarys historii, przeł. Katarzy na Pachniak, Wy dawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2008. Oby dwie sy ntezy F. Daftary ’ego ujmują całość dziejów isma’ilizmu, łącznie z asasy nami (nizary ci).

[4] B. Lewis, Assassins of Syria and Ismā’īlīs of Persia, Atti del Convegno internazionale sul tema: „La Persia nel Medioevo”, Roma 1971, s. 573–580; tenże The Isma’ilites and the Assassins, (w:) A History of the Crusades, t. 1, ed. Kenneth M. Setton, Marshall W. Baldwin, University of Wisconsin Press 1969, s. 99–132. [5] Juway ni, Ala ad-Din Ata-Malik, Ta’rikh-i jahan-gushay, wy d. M. Qazwini, cz. 3, Leiden– London 1937; przekł. ang. John A. Boy le, The History of the World-Conqueror, t. 2, Manchester 1958; Rashid ad-Din Fadl Allah Tabib, Jami al-tawarikh; qismat-i Isma’iliyan va Fatimiyan …, wy d. M. T. Danishpazhuh M. Mudarrisi Zanjani, Teheran 1959 (tekst pers.). Nowe wy d. Muhammad Raushan, Teheran 2008 (przy współpracy z The Institute of Ismaili Studies). [6] F. Daftary, The Assassin Legends. Myths of the Isma’ilis, London–New York 1995, s. 141 et passim (Old Man of the Mountain; Shay kh al-Jabal, etc.). W tej kwestii J. Hauziński, On the Titles of the Ismā’īlī-Nizārīs Leaders in the Alamūt Period, „Folia Orientalia” (dalej: FO), t. 49, 2012, s. 233–239. [7] Odosobnioną próbę ujęcia isma’ilizmu sy ry jskiego (nizary zmu) dał ismailicki badacz Nasseh Ahmad Mirza, zob. jego Syrian Ismailism. The Ever Living Line of the Imamate, AD 1100– 1260, Curzon Press, Richmond 1997. [8] Posługując się tekstem Opisania świata, opieram się na wy śmienity m przekładzie Anny Ludwiki Czerny z 1954, oparty m na narodowej edy cji L. F. Benedetto z 1928 r.; L. Olschi, Storia letteraria delle scoperte geografiche, Firenze 1937. [9] Zob. dalej rozdz. V. [10] W. B. Bartlett, Asasyni. Dzieje tajemnej sekty muzułmańskiej, przeł. G. Gasparska, Warszawa 2004. [11] B. Lewis, Kamal ad-Dīn’s Biography of Rāšid ad-Dīn Sinān, „Arabica”, t. 13, 1966, s. 225– 259, tekst arab. fragmentu z dzieła Kamala ad-Dina: tamże, s. 260–267 [12] Por. Mirza Nasseh Ahmad, Rashid ad-Din Sinan, w serii: The Great Ismaili Heroes: contains

the Life Sketches and the Works of thirty Great Ismaili Figures, Karachi 1973. [13] Bliższe wiadomości zob. w monografiach F. Daftary ’ego; spośród prac polskich zob. J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, wy d. 2, Warszawa 2007, s. 259 nn. [14] Założenia i kontrowersje w isma’ilizmie zob. m.in. cy towane prace F. Daftary ’ego. [15] F. Daftary, Ismailici. Zarys historii, s. 66. [16] Wiadomości o wczesny m okresie ży cia i działalności Hasana Ibn Sabbaha zawarte są w „hagiograficzny m” dziele Sarguzaszt-i Sajjidna (pers. Historia Naszego Pana), cy towany m częściowo przez Dżuwajniego w jego Historii zdobywcy świata, przeł. J. A. Boy le, s. 666–673. [17] Gosudarstwo ismailitow w Iranie w XI–XIII ww., Moskwa 1978, s. 199–200 et passim. [18] Cy t. H. Corbin, M. Mo’in, Nasir-e Khosraw `Kitāb-e Jāmi al-Hikmatain, Teheran-Paris 1953, s. 22–23; H. Corbin, Le `Kitab Jami al-Hikmatain’ de Nasir-e Khosraw (Summary), (w:) Proceedings of the Twenty-second Congress of Orientalism, t. 2, Leiden 1957, s. 241–242. [19] Ibn Challikân, Ibn Khallikans Dictionnary, przekł. ang. M. Guckin de Slane, t. 3, Paris 1868, s. 340. [20] Kamal ad-Din Ibn al-Adim, Zubdat al-halab min tarich Halab, t. 2, wy d. Sami ad-Dahhan, Damaszek 1954, s. 145 (pisze o asasy nach jako o baty nitach). Asasy nów sy ry jskich na ziemiach Sy rii często wspomina Adam Bieniek w interesującej dy sertacji Między wiarą a rozsądkiem. Damaszek w okresie wypraw krzyżowych w świetle kronik arabskich, Kraków 2004, tutaj s. 36 (dalej: A. Bieniek, Damaszek). [21] Hasło: Al-Sham, H. Lammens [C. E. Bosworth], EI2, t. 9, 1997, s. 262 nn. [22] F. Daftary, Ismailici, s. 264. U tegoż autora sy ntety czne wskazanie trendów w isma’ilizmie faty midzkim. [23] Tekst arab. The Travels of Ibn Jubair. Second edition revised by M. J. de Goeje, Leiden 1907, s. 280, przekł. ros. L. A. Siemionowa, Moskwa 1984, s. 200.

[24] Stosunki wy znaniowe na Bliskim Wschodzie zob. B. Lewis, The Ismailites…, s. 102–109; ogólnie tenże, Muzułmański Bliski Wschód, przekł. J. Danecki, Gdańsk 2003, s. 82 nn. [25] P. M. Holt, Bliski Wschód od wypraw krzyżowych do 1517 roku, przekł. B. Czarska, Warszawa 1993, s. 27. [26] A. Bieniek, Damaszek, passim. [27] S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, przeł. J. Schwakopf, t. 2, Warszawa 1987, s. 136– 139; P. M. Holt, Bliski Wschód…, s. 42; C. Cahen, La Syrie du Nord a l’epoque des croisades et la Principauté Franque d’Antioche, Paris 1940, s. 290, przy p. 17: nie pisze wprost o zwy cięstwie nad Rogerem, księciem Antiochii. [28] Kamal ad-Din, Zubdat al-Halab, s. 217. [29] Kamal ad-Din, Zubdat al-Halab, s. 234; Ibn al-Qalanisi, The Damascus Chronicle of the Crusades. Extracted and translated by H. A. R. Gibb, London 1932, s. 177; por. B. Lewis, The Ismailites, s. 115; tenże, The Assassins, s. 105. [30] Hasło: Nūr ad-Dīn Mahmūd B. Zankī, N. Elisséeff, EI2, t. 8, 1995, s. 127. [31] Tamże, s. 127 n. [32] F. Daftary, Ismailici, s. 139; Mirza Nasseh A., Syrian Ismailism, s. 8–10. [33] B. Lewis, The Assassins, s. 100. [34] B. Lewis, Three Biographies from Kamal ad-Din, (w:) Mélanges Köprülü, Ankara 1953, s. 325–328, s. 329–332. [35] Kamal ad-Din, Zubdat al-Halab, s. 129. [36] Por. F. Daftary, Ismailici, s. 23. Zby t rady kalna zdaniem moim jest kry ty ka teorii o prowadzeniu przez nizary ckich liderów indoktry nacji adeptów i niejako „techniczny ch”

metod konspiracji, tamże, s. 25 (podobnie jak Daftary wy łączam teorię „raju”). [37] Przebieg zamachu na Chalafa Ibn Mula’iba B. Lewis, The Ismā’īlītes, s. 112; tenże, The Assassins, s. 102; por. C. Cahen, La Syrie du Nord, s. 243. [38] Stanowisko źródeł łacińskich zob. J. Hauziński, Sekta asasynów…, s. 101 n. [39] P. M. Holt, Bliski Wschód…, s. 41. [40] Kamal ad-Din, Zubdat al-Halab, s. 161–162. [41] S. Runciman, Dzieje wypraw…, t. 2, s. 120; B. Lewis, The Assassins, s. 103; A. Bieniek, Damaszek, s. 78 n. [42] Kamal ad-Din, Zubdat al-Halab, s. 168. [43] Imię własne tej postaci, burmistrza (ra’is) Aleppo, można odczy tać jako Sa’d. [44] Kamal ad-Din, Zubdat al-Halab, s. 169. [45] Ibn al-Kalanisi, The Damascus Chronicle of the Crusades, s. 145–146. [46] C. Cahen, La Syrie du Nord, s. 353 n. ; por. B. Lewis, The Assassins, s. 108 n. [47] Hasło: Shay zar, J.-M. Mouton, EI2, t. 9, s. 410 n. [48] Szczegóły walk asasy nów o twierdzę Szajzar zob. J. Hauziński, O wyprawie wojennej muzułmańskich ekstremistów — nizarytów (asasynów) przeciwko Szajzarowi, (w:) In tempore belli et pacis. Ludzie — Miejsca — Przedmioty. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab. Janowi Szymczakowi, Warszawa 2011, s. 129–144 (tam szczegółowa bibliografia). [49] Ibn al-Kalanisu, Zajl ta’rich Dimaszk, wy d. H. F. Amedroz, s. 191 (tekst arab.), przekł. ang. (skrócony ) A. A. R. Gibba, The Damascus Chronicle, s. 148; por. J. Hauziński, O wyprawie wojennej…, s. 136.

[50] Ibn al-Kalanisi (Ibn al-Qalanisi), History of Damascus 363–555, (tekst arab.), wy d. H. F. Amedroz, Leiden 1908, s. 328 nn; por. Kamal ad-Din, Zudbat al-Halab, s. 307–308. [51] P. M. Holt, Bliski Wschód…, s. 53. [52] B. Lewis, The Assassins, s. 108 n. [53] Benjamin of Tudela, The Itinerary of Benjamin of Tudela, wy d. i przekł. Marcus N. Adler, London 1907, tekst hebr., s. 18, przekł. ang., s. 16 n. [54] B. Lewis, The Assassins, s. 108. [55] Zob. E. Honigman, N. Elisséeff, hasło: Masyad, EI2, t. 6, 1991, s. 789. [56] Usama Ibn Munkiz, Kitab al-I’tibar. Księga pouczających przykładów dzieło Usamy ibn Munkidha, przeł. J. Bielawski, Ossolineum [Wrocław] 1975, s. 153. [57] Por. J. Hauziński, O wyprawie wojennej…, s. 143 n, zob. tamże, przy p. 70 do s. 144. [58] Por. C. Cahen, La Syrie du Nord, s. 173. Ullajka (tu :’Ollaïqa) jako lenno Markabu, tamże, s. 524, s. 537. [59] Szams ad-Din Muhammad ad-Dimaszki, Manuel de la Cosmographie du Moyen Age, przeł. A. F. Mehren, Amsterdam 1964, (reprint), s. 284. [60] Tamże. Zabójców z sekty isma’ilitów nazy wa fidawimi (Fedáwis). [61] B. Lewis, The Assassins, s. 103. [62] Kamal ad-Din, Zubdat al-Halab, s. 216. [63] Ibn al-Kalanisi, History of Damascus…, s. 221, przekł. ang., s. 187 n.; por. B. Lewis, The Assassins, s. 104–106.

[64] A. Bieniek, Damaszek, s. 106–108 (liczne cy taty źródłowe). [65] J. Hauziński, Z dziejów miasta Banijas (Paneas) w dobie wypraw krzyżowych, (w:) A Pomerania ad ultimas terras. Studia ofiarowane Barbarze Polpielas-Szultce, red. J. Sochacki, A. Tetery cz-Puzio, Słupsk 2011, s. 415. [66] Ibn al-Kalanisi, History of Damascus…, s. 223, przekł. ang., s. 193; por. B. Lewis, The Assassins, s. 106. [67] B. Lewis, The Isma’ilites, s. 117. [68] Cy t. za J. Hauziński, Z dziejów miasta…, s. 424. [69] Wilhelm z Ty ru (Guillaume de Ty r), Chronicon, wy d. R. B. C. Huy gens, Turnhout 986, XIV, 19, s. 657; por. J. Hauziński, Z dziejów miasta…, s. 423. [70] A. Bieniek, Damaszek, s. 127 n (na podstawie Ibn al-Kalanisi’ego). Historię sy ry jskiej gałęzi ruchu nizary tów-asasy nów referuję do czasu pojawienia się Sinana w oparciu o: B. Lewis, The Isma’ilites, s. 119–120; tenże, The Assassins, s. 108–110; F. Daftary, The Ismā’īlīs. Their History and Doctrines, wy d. 2, Cambridge 2007, s. 347–352 oraz ustalenia własne. [71] Pierwsze relacje pomiędzy asasy nami a krzy żowcami zob. J. Hauziński, Sekta asasynów…, s. 101 nn. [72] Wilhelm z Ty ru, Chronicon, XVII, 19, s. 786 n. [73] C. Cahen, La Syrie du Nord, s. 390 n. [74] Hasła ency klopedy czne doty czące Sinana zob. W. Ivanow, Rāshid ad-Dīn Sinān, Enzyklopaedie des Islam, t. 3: L–R, Leiden–Leipzig 1936, s. 1211–1212; F. Daftary, Rāshid ad-Dīn Sinān, EI2, t. 8: NED-SAM, Leiden 1995, s. 442–443. Różnej objętości informacje o Sinanie wy stępują w pracach o nizary tach-asasy nach, jak w uwzględniany ch tutaj książkach i studiach M. G. S. Hodgsona czy B. Lewisa oraz pracach orientalistów XIXwieczny ch, m.in. C. Defrémery ’ego, E. Quatremère’a, S. Guy arda, M. van Berchema, R. Dussauda, aby wy mienić najbardziej reprezentaty wny ch. Z uczony ch muzułmańskich

o orientacji ismailickiej, piszący ch po arabsku, wy mienić można „klasy ków” — Mustafę Ghaliba i Arifa Tamira. W języ ku angielskim ukazał się biogram Sinana pióra Ahmada Nasseha Mirzy, Rashid ad-Din Sinan, Karachi 1973 oraz jego narracja w ogólniejszej pracy o sy ry jskim isma’ilizmie, Richmond 1997. Prace ty ch uczony ch objęte są bibliografią prof. Farhada Daftary ’ego, Ismaili Literature, London–New York 2004. Przegląd podstawowy ch źródeł i opracowań o Sinanie zawiera mój arty kuł Rola Raszid ad-Dina Sinana w meandrach bliskowschodniej polityki II połowy XII wieku, (w:) Afryka, Orient, Polska. Prace ofiarowane Prof. Andrzejowi Dziubińskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 2007, s. 19– 37. Informacje podstawowy ch wy dawnictw źródłowy ch oraz ustalenia literatury przedmiotu będą podstawą dalszej analizy. [75] Podstawowe informacje źródłowe o ży ciu Sinana zawiera Słownik uczonych mężów Aleppo (Bughiat at-talab fi tarich Halab) autorstwa Kamala ad-Dina (zm. 1262 r.), jednakże tom 5 tego dzieła z biogramem Sinana zaginął. Jego treść odtworzy ł na podstawie interpolacji w pracach inny ch dziejopisów prof. Bernard Lewis, najpierw w arty kule Three biographies from Kamāl ad-Dīn, (w:) Melanges Fuad Köprülü, Istanbul 1953, s. 336–344, a już w formie poprawionej i rozszerzonej w periody ku „Arabica”, t. 13, 1966, jako Kamāl al-Dīn’s Biography of Rāšid al-Dīn Sinān, tekst arab., s. 260–267, przekł. ang., s. 229–237 (dalej: Kamal ad-Din, Biografia, z odesłaniem do przekł. ang.); tam również skrupulatny, erudy cy jny komentarz s. 237–259. Akr as-Sudan jako miejsce narodzin Sinana: Kamal adDin, Biografia, przekł. ang., s. 231; Yacut’s geographisches Wörterbuch, wy d. F. Wüstenfeld, t. 3, Leipzig 1924 (wy d. anastat.), s. 275; por. komentarz B. Lewisa, Kamal ad-Din, Biografia, s. 246. [76] Kamāl al-Din, Biografia, s. 231. [77] A. Tamir, Al-Imama fi l-Islam, Bejrut–Bagdad 1964, (są to dwa identy czne wy dania równoległe — Bairut: Dar al-Katib al-Arabi; Baghdad, Maktabat an-Nahda), s. 197 n.; por. B. Lewis, Komentarz do Kamāl al-Din, Biografia, s. 245 (dalej: B. Lewis, Komentarz). [78] B. Lewis, Komentarz, s. 246. O dziele ty m moje uwagi O wpływie isma’ilizmu na Traktaty Braci Czystości raz jeszcze, (w:) Studia z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojciechowska, W. Kowalski, Kielce 2013, s. 421–433. [79] F. Daftary, Ismailici. Zarys historii, przekł. K. Pachniak, Warszawa 2008, s. 138; por. J. Hauziński, Talim w nauczaniu Hasana Ibn as-Sabbaha (zm. 1124), (w:) Świat arabski. Kultura — Polityka, red. K. Pachniak, E. Machut-Mendecka, Warszawa 2012, s. 223–232.

[80] Kamal ad-Din, Biografia, s. 231. [81] Cy t. za B. Lewis, Komentarz, s. 248. [82] Bar Hebraeus, Chronography, Part 1, Political History, przekł. E. A. W. Budge, London– Oxford 1932, s. 343. [83] N. Elisséeff, Nūr ad-Dīn. Un grand prince musulman de Syrie au temps des croisades (511– 569 H./1118–1174), t. 2, Damas 1967, s. 388. [84] Zakarija Ben Muhammed Ben Mahmud el-Cazwini’s Kosmographie, cz. 2, Kitab athar albilad, wy d. F. Wüstenfeld, Göttingen 1848, s. 138 (arab.). [85] P. M. Holt, Bliski Wschód…, s. 69. [86] Cy t. za Kamal ad-Din, Biografia, s. 234. [87] Ibn Khallikan’s Biographical Dictionary, przeł. Bn Mac Guckin de Slane, t. 3, New York 1868, s. 340. [88] Tamże, s. 341. [89] Burchardus Argentinensis Relatio de itinere in Terram Sanctam A. 1175, zob. J. Hauziński, Sekta asasynów, s. 148, Aneks nr 1. Kry ty czny stosunek do ty ch przekazów zob. F. Daftary, The Assassin Legends. Myth of the Isma’ilis, London–New York 1995, s. 70, 95–103, 11 [90] Wilhelm z Ty ru, Chronicon, wy d. R. B. C. Huy gens, XX, 29, s. 953: „Nescimus unde nomine deducto”. [91] Jacques de Vitry, (Jakub z Vitry ), Histoire orientale — Historia orientalis. Introduction, édition critique et traduction par Jean Donnadieu, Turnhout 2008, XIV, De Assasinis, s. 152. Analiza wersji Jakuba z Vitry o asasy nach zob. F. Daftary, The Assassin Legends…, s. 77 n, 101–104, 105, 115.

[92] Jakub z Vitry, Historia orientalis, tekst łac., s. 152, s. 15 przekł. franc., s. 153, 155. [93] Marco Polo, Opisanie świata, przeł. Anna Ludwika Czerny, wy d. 1, Warszawa 1954. [94] bn Dżubajr, Rihla, wy d. M. J. de Goeje, tekst arab., s. 255, przekł. ros. L. A. Siemienowej, Putieszestwije, s. 181. [95] Kamal ad-Din, Biografia, przekł. ang., s. 236. [96] Por. F. Daftary, The Assassins Legends, s. 89–99, tamże Indeks: hashish, hashish; hasło: Hashishiy y a, B. Lewis, EI2, t. 3: H-Iram, Leiden 1986, s. 267–268. [97] Al-Āmir, Al-Hidāya al-Āmiriyya, wy d. A. A. A. Fy zee, Bombay 1938, s. 27, 32; por. F. Daftary, The Assassins Legends, s. 29. [98] Al-Idrisi, Opus Geographicum, oprac. A. Bombaci, M. Rizzitano, R. Rubinacci, L. Veccia Vaglieri, z. 4, Neapoli–Romae 1974, s. 375, w. 10 (arab.). [99] F. Rosenthal, The Herb. Hashish versus Medieval Muslim Society, Leiden 1971, s. 43. [100] A. Maalouf, Samarkanda, Mizar, Warszawa 1994, s. 114. [101] H. Fichtenau, Akkon, Zypern und das Lösegeld für Richard Löwenherz, (w:) Beiträge zur Mediävistik, Ausgewählte Aufsätze, Bd. 1, Stuttgart 1975, s. 242. [102] L. W. Strojewa, Gosudarstwo ismailitow w Iranie w XI-XIII ww., Moskwa 1978, s. 152; szczegółowa staty sty ka zabójstw: tamże, s. 147–153. [103] Maalouf, Samarkanda, s. 112–113. [104] Kamal ad-Din, Zubdat al-halab…, t. 2, s. 235. [105] Cy t. za M. M. Dziekan, Złote stolice Arabów, Warszawa, s. 179.

[106] Ibn Dżubajr, Rihla, s. 255. [107] Mazjad al-Hilli utrzy my wał nawet, że Sinan by ł imamem, zob. A. Tamir, Sinan Raszid adDin aw Szajch al-Dżabal, „Al-Adib”, 1953, maj, s. 43–46; tenże, Al-Amir Mazjad al-Hilli Asadi, „Al-Adib”, 1953, sierpień, s. 53–56. [108] Kamal ad-Din, Zubdat, t. 3, 16, cy t. za B. Lewis, The Assassins, s. 111 (z odesłaniem do rękopisu). [109] Arnoldi Chronica Slavorum, VII, 8 (powtórzone przez Burcharda ze Strasburga, zob. J. Hauziński, Sekta asasynów, s. 148, Aneks nr 1). [110] W. Madelung, arty kuł Ismā’īliy y a, EI2 , t. 4: Iran-Kha, Leiden 1978, s. 206. [111] Wśród liczny ch prac najlepiej udokumentowana jest monografia: Malcolm C. Ly ons, David E. P. Jackson, Saladyn. Polityka świętej wojny, przeł. K. Pachniak, Warszawa 2006, oparta na edy cji Cambridge 1982. Aktualność zachowała dawna monografia Stanley a LanePoole’a, Saladin and the fall of Jerusalem (wy d. 1 przekł. pol. Saladyn Wielki i upadek Jerozolimy, przeł. B. Tkaczow, Warszawa 2006). Także A. S. Ehrenkrantz, Saladin, New York 1972; cenne studium H. A. R. G. Gibba, The Arabic sources of the Life of Saladin; tegoż The Rise of Saladin, 1169–1189, A History of the Crusades: The First Hundred Years, wy d. 2, London 1969, rozdz. XVIII, s. 563–589. Na polskim ry nku wy dawniczy m znalazło się ostatnio popularne ujęcie P. Soleckiego, Saladyn i krucjaty, Replika, Zakrzewo 2011. [112] M. C. Ly ons, D. E. P. Jackson, Saladyn, s. 95. [113] Przegląd źródeł orientalny ch do dziejów stosunków Salady na z asasy nami dał B. Lewis, Saladin and the Assassins, „Bulletin of the School of Oriental and African Studies”, t. 15, cz. 2, 1953, s. 239–245; tenże, Kamal ad-Din’s Biography…, s. 258–259; z autorów pol. J. Hauziński, Rola Raszid ad-Dina…, s. 30 nn. [114] Kamal ad-Din, Biografia, s. 235 n. [115] Przekł. ang. E. J. Costello, (w:) F. Gabrielli, Arab Historians of the Crusades, Berkeley –Los Angeles 1984, s. 242–245.

[116] M. C. Ly ons, D. E. P. Jackson, Saladyn…, s. 182 n. [117] Ibn Dżubajr, Rihla, s. 250, przekł. ros. s. 178. [118] M. G. S. Hodgson, The Order of Assassins, s. 191. [119] O próbie zbliżenia asasy nów z krzy żowcami w Ziemi Świętej w 1173 r. zob. J. Hauziński, O domniemanych próbach konwersji asasynów na chrześcijaństwo w świetle relacji Wilhelma z Tyru, (w:) tegoż, Tropem muzułmańskich dziejów, Toruń 2007, s. 135–144. [120] Wilhelm z Ty ru, Chronicon, XX, 31, s. 956. [121] Zob. J. Hauziński, Sekta asasynów, Aneks nr 3, s. 149. [122] J. Delaville le Roulx, Cartulaire général de l’Ordre des Hospitaliers de Saint-Jean de Jérusalem, t. 1, Paris 1894; t. 2, Paris 1897; tenże, Les Hospitaliers en Terre Sainte et à Chypre, 1100–1310, Paris 1904; por. E. J. King, The Knights Hospitallers in the Holy Land, London, 1931. [123] Th. Ilgen, Markgraf Conrad von Montferrat, Marburg 1880, s. 122 nn; B. Lewis, The Assassins, s. 4, 112, 117 n; S. Runciman, Dzieje wypraw…, t. 3, s. 71 n. [124] Ali Izz ad-Din Ibn al-Athir, Kompletna księga historii. Z czynów sułtana Saladyna, red. Z. Pentek, przekł. zbiorowy, Poznań 2007, s. 46. [125] Por. M. Michaud, Bibliotheque des Croisades, t. 3, Paris 1829, s. 322. [126] B. Lewis, Komentarz, s. 244. [127] Data 20 muharrama 589 (26 sty cznia 1193 r.) jako data śmierci Sinana podana została przez Kamala ad-Dina na podstawie zaginionej Historii Abu Ghaliba Ibn al-Husajna, zob. Kamal ad-Din, Biografia, s. 203; zob. B. Lewis, Komentarz, s. 244. [128] Kamal ad-Din, Biografia, s. 230–231.

[129] Mufaddal Ibn Abi al-Fada’il, Histoire des Sultans Mamlouks, tekst arab. i przekł. franc. E. Blacheta, „Patrologia Orientalis”, t. 12, Paris 1919, s. 516. [130] Anegdota VI ze zbioru Abu Firasa, zob. S. Guy ard, Un grand maître des Assassins au temps de Saladin, „Journal Asiatique”, seria 9, nr 7, 1877, tekst arab., s. 457–8, przekł., s. 398. [131] Bar Hebraeus, Abu al-Faradż, Chronography, s. 343. [132] A. Tamir, Tarich al-isma’ilijja, cz. 4: Daula an-nizarijja, Riad El-Ray y es Books, London 1991, s. 184. [133] amal ad-Din, Biografia, s. 229; A. Tamir, Tarich…, s. 184. [134] Tamże. [135] Ad-Dimaszki, Nuchbat al-dachr, przekł. franc. A. F. Mehren, Manuel de la cosmographie du moyen age, Amsterdam 1964, s. 250 n. [136] M. G. S. Hodgson, The Order of Assassins, s. 195. [137] Charaktery sty ka Nur ad-Din Ahmada w: N. A. Mirza, Syrian Ismailism, s. 39. [138] A. Tamir, Tarich al-ismailijja, s. 184. [139] N. A. Mirza, Syrian Ismailism, s. 41. [140] J. Phillips, Māshhad Rashid al-Dīn Sinān: A 13th Century Isma’ili Monument in the Syrian Jabal Ansarīya, „Journal of the Roy al Asiatic Society ”, 1984, nr 1, s. 19–37. [141] B. Lewis przy jął w ślad za częścią źródeł imię następcy Sinana jako Nasr, zob. The Assassins, s. 118, natomiast Clifford E. Bosworth połączy ł imiona wy stępujące w źródłach w formę: Abu Mansur b. Muhammad lub Nasr, al-Adżami, zob. The New Ismailic Dynasties. A chronological and genealogical manual, New York: Columbia University Press 1996, s. 68.

[142] Żródła wizy ty przy wołuje R. Grousset, Histoire des croisades et du Royaume Franc de Jérusalem, t. 3: La monarchie musulmane et l’anarchie franque, Paris 1936, s. 134; por. S. Runciman, Dzieje wypraw…, t. 3, s. 93. [143] Mufaddal Ibn Abi al-Fada’il, Histoire des Sultans Mamlouks, przekł. franc. E. Blochet, „Patrologia Orientalis”, t. 12, s. 517; por. Ibn Wasil, Mufarridż al-Kurūb, wy d. Dż. Asz-Szajjal, t. 3, Kair 1961, s. 211. [144] Por. B. Lewis, The Assassins, s. 119. [145] Wilhelm z Ty ru, Chronicon, XVII, 19, wy d. R. B. C. Huy gens, s. 786–787; por. S. Runciman, Dzieje wypraw…, t. 3, s. 140; F. Daftary, The Ismā’īlis, s. 352. [146] Przekład angielski fragmentów listu Grzegorza IX z sierpnia 1236 r. zabraniającego oby dwu zakonom ry cerskim konszachtów z asasy nami zob. E. J. King, The Knights Hospitallers in the Holy Land, [London 1931], s. 234–235. [147] Tamże. [148] Cy t. za J. Hauziński, Fryderyk II i asasyni. Mało znany epizod w relacji Muhammada alHamawiego, (w:) tegoż, Tropem muzułmańskich dziejów, Toruń 2007, s. 148. [149] Zob. wy kaz sy ry jskich przy wódców nizary tów: C. E. Bosworth, The New Islamic Dynasties, s. 68. [150] M.G.S. Hodgson, The Order of Assassins. The Struggle of the early Nizarî Isma’îlîs against the Islamic World, Haga 1955, s. 247, przy p. 19; B. Lewis, The Isma’ilites, s. 129; tenże, The Assassins, s. 120. [151] Dżuwajni (Juvaini), Ala ad-Din Ata-Malik, The History of the World — Conqueror, t. 2, Manchester 1958, s. 17. [152] Zob. J. Hauziński, The Syrian Nizārī Ismā’īlīs after the fall of Alamut. Imamate’s dilemma, „Rocznik Orientalisty czny ”, t. 64, 2011, nr 1, s. 175 n.

[153] Zob. F. Daftary, The Ismā’īlīs, s. 399. [154] Rozbioru kry ty cznego tego listu dokonał H. M. Schaller, König Manfred und die Assassinen, „Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters”, t. 21, 1965, s. 173–193. Na jego anality czny ch ustaleniach oparłem się w pomieniony m arty kule The Syrian Nizārī Ismā’īlīs, s. 178–179. [155] Max van Berchem, Épigraphie des Assassins de Syrie, „Journal Asiatique”, 1897, seria 9, nr 9, s. 489. [156] B. Lewis, The Assassins, s. 121. [157] Szczegóły za: J. Hauziński, Zamach na księcia Edwarda Angielskiego (1271) w świetle niedokończonej relacji Chronicon Melrose, (w:) Klio viae et invia. Opuscula Marco Cetwiński dedicata, red. A. Odrzy wolska-Kidawa, Warszawa 2010, s. 69–82. [158] Ibn al-Furat, Ayyubids, Mamlukes and Crusaders. Selection from the Tārīkh al-Duwal wa’lMulūk of Ibn al-Furāt. Text and translation by U. and M. C. Lyons, Cambridge 1971, t. 1, tekst arab., s. 201; t. 2, przekł., s. 159. [159] Al-Makrizi, Histoire de l’Egypte, przeł. E. Quatremère, Paris 1840, t. 1, cz. 2, s. 112–113. [160] Fragment z dzieła Ibn Battuty do frazy : „Twierdze te należą do ludu isma’ilitów, który jest nazy wany fidawitami” oparłem na francuskiej edy cji: Voyages d’Ibn Battûta, texte arabe, accompagné d’une traduction par C. Defrémery, et le Dr. B. R. Sanguinetti, t. 1, Paris 1969 (reed. z 1854), tekst arab. i przekł. franc., s. 166–167. Dalszy fragment opisu Ibn Battuty zob. Ibn Battuta, Osobliwości miast i dziwy podróży 1325–1354. Z arabskiego przełoży li T. Majda i H. Natorf, Warszawa 2008 (na podstawie edy cji z 1962), s. 29. [161] Opowieść o zbiegły m namiestniku Karasunkurze zob. Ibn Battuta, Voyages, s. 167–172. [162] B. Lewis, The Assassins, s. 123; tamże, s. 158, nota 18. [163] S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, t. 3, s. 81; por. L. Hellmuth, Die Assassinenlegende in der österreichischen Geschichtsdichtung des Mittelalters, Wien 1988,

s. 62 nn. [164] Tamże, s. 66; por. J. Hauziński, Muzułmańska sekta asasynów w europejskim piśmiennictwie wieków średnich, Poznań 1978, s. 130 n. (dalej: Sekta asasynów…), tamże aneksy nr 17 i 18. [165] T. Toeche, Kaiser Heinrich VI, Leipzig 1867, s. 266 n. [166] Arnold von Lübeck, Arnoldi Abbatis Lubecensis Chronica, „MGH SS”, t. 21, 1869, s. 178. [167] J. Hauziński, Sekta asasynów…, s. 132 n; por. tamże, aneks nr 18. [168] Tamże, s. 133; tamże, aneks nr 13 c. [169] Cy taty z Ambroise. L’Estoire de la Guerre Sainte, tamże aneks nr 13, s. 161–163 (tłumaczenie własne); por. L. Hellmuth, Die Assassinenlegende…, s. 55 n. [170] Gesta Philippi Augusti. Œuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, wy d. H. F. Delaborde, t. 1, Paris 1882, s. 120 n. [171] S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, t. 3, s. 80; A. Cartellieri, Philip II. August, König von Frankreich, t. 3: Philipp August und Richard Löwenherz (1192–1199), Leipzig–Paris 1910, s. 18 nn. [172] Ansberti Historia de expeditione Friderici imperatoris, wy d. J. Fiedler, (w:) Fontes Rerum Austriacarum Scriptores, t. 5, Vindobona 1863, s. 83 n. [173] J. Hauziński, Muzułmańska sekta …, s. 137; por. Ch. E. Nowell, The Old Man of the Mountain, „Speculum. A journal of Mediaeval Studies”, t. 22, 1947, nr 4, s. 510; L. Hellmuth, Die Assassinenlegende…, 163 n. [174] Analiza przekazu Jansena Enikela zob. L. Hellmuth, Die Assassinenlegende…, s. 99 et passim. [175] J. Hauziński, Sekta asasynów…, s. 138; tamże, aneks nr 20.

[176] Philippe Mousket, Chronique rimée, „RHC Hist. Occidentaux”, t. 22, Paris 1865, s. 60. [177] Zob. J. Hauziński, Fryderyk Hohenstauf i asasyni. Mało znany epizod w relacji Muhammada al-Hamawiego, (w:) tegoż, Tropem muzułmańskich dziejów, Toruń 2007, s. 145–154 (wy d. 1 w: Ars Historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski [dedykowane Gerardowi Labudzie], Poznań 1976, s. 229–239). [178] Zob. J. Hauziński, Polityka orientalna Fryderyka II Hohenstaufa, Poznań 1978, s. 89 nn, s. 121 n. [179] Zob. L. Hellmuth, Die Assassinenlegende…, Register: Kelheim, s. 180. Ostatnio J. Hauziński, Fryderyk II Hohenstauf, cesarz rzymski, Poznań 2015. [180] J. Hauziński, Fryderyk II Hohenstauf …, ten i następne cy taty w sprawie zabójstwa Ludwika I Wittelsbacha w przekładzie własny m. [181] Jean de Joinville, Czyny Ludwika Świętego króla Francji, przeł. M. Głodek, Warszawa 2002,, s. 133. [182] Dokumenty soborów powszechnych, t. 2: 869–1312, układ i oprac. A. Baran, H. Pietras SJ, Kraków 2002, tekst polski s. 345, 347. [183] J. Hauziński, Polityka orientalna …, s. 125–128. [184] J. Hauziński, Isma’ilici-nizaryci w świetle dzieła Muhammada Nasawiego „Sirat as-sultan Dżalal ad-Din Mankburny”, (w:) tegoż, Tropem muzułmańskich dziejów, Toruń 2007, s. 154 nn; tenże, W kwestii przyczyn najazdów mongolskich na kraje islamu w I poł. XIII w., „Sprawozdania WTN”, seria A, t. 39, s. 67–70. [185] L. W. Strojewa, Poslednij Chorezmszah i ismaility Alamuta, (w:) Issledowanija po istorii kultury narodow Wostoka. Sbornik w czest’ akademika I. A. Orbeli, M-L 1960, s. 451–463. [186] Mateusz Paris, Chronica Majora, wy d. Henry R. Luard, t. 3, London 1876, s. 488 n; por. F. Daftary, The Assassin Legends. Myths of the Isma’ilis, London–New York 1995, s. 59 n.

[187] Mateusz Paris, Chronica…, s. 489. [188] Annales Burtonienses (1004–1263), (w:) H. R. Luard, Annales monastici, t. 1, London 1864, s. 395. [189] J. Hauziński, Sekta asasynów …, s. 144 n. [190] Mateusz Paris, Chronica Majora, t. 3, s. 121: „ut regem more Assessinorum occideret”. [191] Makrizi, Historie d’Egypte, przekł. franc. E. Blochet, „Revue de l’Orient Latin”, t. 10, 1903– 1904, s. 247. [192] F. M. Chambers, The Troubadours and the Assassins, „Modern Language Notes”, t. 64, 1949, s. 245–251; L. Olschi, Storia letteraria …, s. 215–222. [193] Cy t. za F. M. Chambers, The Trobadours …, s. 245. [194] Tamże, s. 247. [195] F. M. Chambers zauważa: „Here Love, not the Lady, is the Old Man whom the poet serves as an Assassin”, tamże, s. 246. [196] Cy t. za B. Lewis, The Assassins…, s. 2. [197] Ch. E. Nowell, The Old Man of the Mountain, „Speculum”, t. 22, 1947, s. 497 nn; J. W. Bennett, The rediscovery of the Sir John Mandeville, New York 1954. [198] W. Fleischhauer, The Old Man of the Mountain: The Growth of a Legend, „Sy mposium. A quarterly journal in modern foreign literatures”, t. 9, 1955, s. 81. [199] Tamże, s. 84. Ważne konstatacje R. Gelpke, Der Geheimbund von Alamut — Legende und Wirklichkeit, „Antaios”, t. 8, 1966, s. 269–293. [200] C. Falconet, Dissertation sur les Assassins, peuple d’Asie, cz. 1, s. 127–170.

[201] Burchard ze Strassburga przeby wał w Egipcie i Sy rii w 1175 r. jako poseł cesarza Fry dery ka I Rudobrodego. [202] W niektóry ch rękopisach i w interpolacji Arnolda z Lubeki jest segnors de montana. [203] Marco Polo (1254–1324), przemierzał tery toria dawnego państwa asasy nów ok. 1274 r. [204] Chutba — modlitwa piątkowa, z uroczy stą inwokacją imienia najwy ższego religijnego przy wódcy lub władcy. [205] Hudżdżat — dla isma’ilitów i inny ch skrajny ch szy itów ziemski rzecznik imama (ar. hudżdża: dowód); da’i — głosiciel, propagator, misjonarz. [206] Tekst w ory ginale jest w języ ku perskim, stąd forma w języ ku polskim jest przez pojedy ncze „m”: umid, nadzieja. [207] Mustansir (ar. Al-Mustansir), kalif z dy nastii Faty inidów, imam isma’ilitów (panował 1036– 1094), ojciec Nizara, uważany za przekaziciela sukcesji imamickiej i kalifackiej Nizarowi, a pośrednio za rzekomego następcę Nizara, odsuniętego od dziedziczenia. [208] Nie wiedzieć czemu w polskim przekładzie pojawia się forma Izmailici, która jest błędna, natomiast przy jęła się w przeszłości w polskim piśmiennictwie literackim i naukowy m. Stosowanie poprawnej formy isma’ilici (od sy na siódmego imama szy itów Isma’ila) nie jest naukowy m uchy bieniem. [209] Hari to Henry k z Troy es, hrabia Szampanii, regent Królestwa Jerozolimy znany z przy jazny ch gestów wobec sy ry jskich asasy nów. Jego tragiczna śmierć we wrześniu 1197 r. nie może by ć zatem łączona z charakterem stosunków z następcą Sinana.

Aneksy

Aneks nr 1

Burchard ze Strassburga, Relacja o asasynach Syrii[201] J. Hauziński, Sekta asasynów, Aneks nr 1, s. 148. (tekst łac.) Zaznacza się, że w okolicach Damaszku, Antiochii i Aleppo ży je pewien gatunek Saracenów w górach, którzy w swy m pospolity m rodzimy m [języ ku] nazy wani są Hey ssessini, a po łacinie starcami górskimi [veteres promontani][202]. Ten rodzaj ludzi ży je bez prawa, wbrew prawu Saracenów jedzą świńskie mięso i uży wają wszy stkich kobiet, bez różnicy, matek lub też sióstr. Ży ją w górach i pozostają wielce nieprzy stępny mi, chroniąc się w bardzo warowny ch zamkach. Ich kraj nie jest zby t urodzajny, stąd ży ją z [hodowli] by dła. Nad nimi wszy stkimi jest Mistrz, który wzbudza bardzo wielki strach wśród wszy stkich saraceńskich książąt tak dalszy ch jak bliższy ch, jako też u sąsiednich chrześcijańskich panów. Ma on zwy czaj zabijać ich w zadziwiający sposób, a czy ni to następująco: książę ten posiada w górach liczne i wielce piękne pałace otoczone wy sokimi murami, do który ch nie da się wejść inaczej jak ty lko przez niewielkie i bardzo dobrze strzeżone drzwi. W pałacach ty ch trzy ma on wielu sy nów wieśniaków wy chowy wany ch od wczesnego dzieciństwa. Uczy on ich różny ch języ ków, jak łaciny, greckiego, romańskiego jako też wielu inny ch. Młodzi ci chłopcy są nauczani przez swy ch nauczy cieli od najwcześniejszej młodości po wiek męski, tak iż muszą by ć posłuszni panu w ich krainie wszy stkim jego słowom i poleceniom; i jeśli tak czy nią, wtedy on, który trzy ma władzę nad wszy stkimi ży wy mi bóstwami, daje im zaznać rajskich radości. Uczeni są również, że nie wolno im oprzeć się jego woli w czy mkolwiek. Zaznacza się, że od czasu kiedy osiągną dzieciństwo, nie widzą oni nikogo jak ty lko swoich nauczy cieli i mistrzów i nie otrzy mują żadnego innego pouczenia, aż nie zostaną wezwani przed

prezencję księcia, aby kogoś zgładzić. A kiedy staną w obecności księcia, on zapy tuje ich, czy są skłonni by ć posłuszni jego rozkazom, a jeśli tak, to zostaną obdarzeni rajem, po czy m, tak jak ich pouczono, bez żadnego sprzeciwu czy zwątpienia, zry wają się na nogi i odpowiadają żarliwie, że będą mu posłuszni we wszy stkim, co im rozkaże. Wówczas książę daje każdemu z nich ostry szty let i posy ła ich, by zabili któregokolwiek księcia przez niego wskazanego.

Aneks nr 2

Starzec z Gór i asasyni w relacji Marco Polo[203] Marco Polo, Opisanie świata, przeł. Anna Ludwika Czerny, (wy d. 1),Warszawa 1954, s. 153–158.

XLI Tu opowiada się o Starcu z Gór i o jego assasy nach Mulehet jest krajem, gdzie jak powiadają, pewien zły książę, zwany Starzec z Gór, zwy kł by ł niegdy ś przeby wać. Mulehet oznaczać ma w języ ku Saracenów miejsce, gdzie przeby wają herety cy wobec religii saraceńskiej. Opowiem wam o wszy stkich jego sprawach, wedle tego, co Imć Marko sły szał od rozmaity ch ludzi. Starzec w języ ku ich zwał się Alaody n. Kazał on założy ć w dolinie między dwiema górami największy i najpiękniejszy ogród, jaki kiedy kolwiek oglądano. By ło tam wszelakie dobro, roślin i kwiatów obfitość tam by ła rozkoszna. By ły tam wszy stkie najlepsze owoce świata i drzewa wszelakie, jakie znaleźć zdołał. Tam kazał zbudować najpiękniejsze domostwa, najpiękniejsze pałace, jakie widzieć by ło można, o cudownej rozmaitości; gdy ż by ły złocone i zdobne lazurem i malowidłami wszy stkich najpiękniejszy ch rzeczy na świecie, zwierząt, ptaków oraz zasłonami z jedwabiu. I kazał zbudować z różny ch stron ty ch pałaców wiele piękny ch fontann i przeprowadzić tam kazał kanały ; jedny mi pły nęło wino, inny mi mleko, ty mi miód, owy mi woda. I przeby wały tam najurodziwsze damy i dziewice świata, umiejące grać na wszy stkich instrumentach i śpiewać dźwięcznie i słodko, i tańczy ć dokoła zdrojów, piękniej niż inne kobiety. Rozkosz to by ła prawdziwa, a zwłaszcza biegłe by ły w wabieniu i pieszczotach ponad wszelkie wy obrażenia. Ich obowiązkiem by ło dostarczać młodzieńcom tam przeby wający m wszelkich

rozkoszy i przy jemności. By ło tam szat, posłań, strawy, ile ty lko zapragnąć można. O smutny ch sprawach tam nie mówiono, jedy ny m prawem by ło spędzać czas na zabawie, miłości i rozkoszy. Zaś one młódki, najpiękniej odziane w złotogłów i jedwabie, przechadzały się po ogrodach, grając i śpiewając. Kobiety te pozostawały w zamknięciu i nigdy na zewnątrz widziane nie by ły. A Starzec z Gór wmawiał w swy ch ludzi, że ogród ten jest rajem. I dlatego wszy stko urządził w ten sposób, gdy ż Mahomet przy obiecał by ł Saracenom, że ci, którzy wy pełnią jego wolę, gdy umrą, pójdą do raju, gdzie znajdą wszy stkie przy jemności i rozkosze świata, i będą mieli piękny ch kobiet im powolny ch, ile zechcą, i znajdą tam rzeki wina i mleka, miodu i wody. I w ty m celu uczy nił ogród podobny m do obiecanego Saracenom przez Mahometa raju, zaś Saraceni tej krainy wierzy li, że zaprawdę ogród ten by ł rajem. Chciał w nich wzbudzić przekonanie, że jest prorokiem i druhem Mahometa i może, kogo chce, do tego raju wprowadzić. I do ogrodu tego nigdy nie wchodził żaden człowiek, jedy nie ci, z który ch Starzec chciał uczy nić assasy nów. U wejścia do ogrodu stał zamek tak warowny, że nie lękał się nikogo na świecie; nie można zaś by ło dostać się do tego ogrodu z innej strony, jak ty lko przez ten zamek. Starzec na swoim dworze trzy mał młodzieńców spośród mieszkańców gór tego kraju w wieku od lat dwunastu do dwudziestu, to by li ci, którzy zdawali się zdatni do wojennego rzemiosła. Dobrze oni wiedzieli, gdy ż sły szeli by li, co Mahomet — ich prorok — powiadał, że raj jest urządzony właśnie tak, jak wam mówiłem, i wierzy li w to święcie. I cóż wam powiem? Kiedy Starzec pragnął zabić jakiegoś władcę, który by ł jego nieprzy jacielem, wprowadzał do tego ogrodu młodzieńców owy ch po czterech, po sześciu lub po dziesięciu, po dwunastu czy dwudziestu, ty lu, ile chciał; a to w ten sposób: kazał podawać im napój z opium, po który m naty chmiast usy piali na trzy dni i trzy noce. Następnie kazał ich przenosić we śnie do tego ogrodu i obudzić.

XLII Jak Starzec z Gór czy nił swy ch assasy nów doskonale posłuszny mi Obudzeni młodzieńcy, widząc się w ogrodzie i oglądając te wszy stkie rzeczy, o który ch mówiłem, sądzili się naprawdę by ć w raju. Zaś damy i dziewice cały dzień spędzały z nimi, grając i śpiewając, i oddając się wszelakim rozkoszom; i czy nili z nimi wedle swej woli. Tak tedy owi młodzieńcy mieli wszy stko, czego dusza zapragnie, i z własnej woli nigdy by z tego ogrodu nie wy szli. I tak Starzec z Gór trzy mał wielki dwór i piękny i ży ł wspaniale, wmawiając w ty ch prosty ch górali, którzy go otaczali, że jest prorokiem. I uwierzy li w to zaiste. I rozsy łał Starzec młodzieńców owy ch w rozmaite strony, aby opowiadali i nawracali ludzi na wiarę jego. Po czterech czy pięciu dniach, gdy Starzec chciał wy słać kogoś gdziekolwiek, aby zamordować jakiegoś człowieka, rozkazy wał ponownie upoić ty lu młodzieńców, ilu mu się podobało, a gdy usnęli, kazał ich z powrotem do pałacu przenosić. Ci, obudziwszy się, zdumiewali się bardzo, widząc się w pałacu i całkiem nie cieszy li się z tego, gdy ż dobrowolnie nie by liby nigdy opuścili raju, skąd przy by wali. Starzec kazał im stawić się przed swy m obliczem, szli więc naty chmiast pokłonić się głęboko przed Starcem, uważając go za wielkiego proroka. Starzec zapy ty wał, skąd by przy by wali, oni zaś odpowiadali, że z raju. I opowiadali, że zaprawdę raj ten jest taki właśnie, jakim go przy obiecał Mahomet naszy m przodkom. I mówili o wszy stkim, co się tam znajduje, i wy rażali pragnienie powrotu. Zaś inni, którzy tam nie by li, słuchając ich, pałali

pragnieniem dostania się do tego raju i gotowi by li na śmierć, aby ty lko tam mogli pójść, i wzdy chali do dnia, kiedy tam wejdą. Gdy więc Starzec z Gór miał zamiar zamordować jakiegoś możnowładcę, wy próbował swy ch assasy nów spośród najlepszy ch i wy sy łał kilku w niedalekie okolice, rozkazując im zamordować tego lub owego. Spieszy li naty chmiast spełnić rozkaz swego pana, a następnie ci, którzy ocaleli — gdy ż wielu ginęło pojmany ch i zabity ch — powracali na dwór po dokonany m mordzie. A gdy ktoś został schwy tany, pragnął umrzeć, wierząc, że powróci do raju.

XLIII Jak assasy ni przy zwy czajali się do zbrodni Po powrocie do swego pana ci, którzy wy szli cało, opowiadali, jak dobrze spełnili zadanie. Starzec radował się wielce i wy prawiał im wielkie święto. Dobrze wiedział, który z nich by ł najgorliwszy, gdy ż za każdy m wy sy łał potajemnie swoich ludzi, i ci go powiadamiali, który by ł najśmielszy i najzdatniejszy do morderstwa. I tak, gdy Starzec chciał zabić jakiegoś panującego lub innego człowieka, wy bierał kilku spośród swy ch assasy nów i wy sy łał ich tam, dokąd chciał, wmawiając w nich, że pragnie wy słać ich do raju, lecz muszą iść zamordować tego lub owego, jeśli zaś zginą, pójdą do raju. Przemawiał do nich: „Sy nu, oto jest rozkazanie naszego proroka Mahometa, że ktokolwiek broni sługi jego, do raju pójdzie, więc jeśli mu będziecie posłuszni, dostąpicie tej łaski”. I ci, którzy taki rozkaz otrzy mali od Starca, czy nili to chętniej niż cokolwiek innego i wy ruszali, aby spełnić wszy stko, co im Starzec rozkazał, gotowi narazić się na największe niebezpieczeństwo, gotowi umrzeć wraz z wrogami władcy, gardząc doczesny m ży ciem. Z tego powodu nad całą okolicą władał strachem i grozą jak ty ran. W ten sposób nie uszedł śmierci żaden człowiek, jeśli sobie tego Starzec z Gór ży czy ł. I zaiste, zapewniam was, wielu królów i książąt płaciło mu try but i utrzy my wało z nim dobre stosunki z obawy, aby nie zostali zgładzeni. A działo się to dlatego, że ludy te nie miały jednego rządu, lecz niezgoda władała sercami i wolą. Opowiedziałem wam historię Starca z Gór i jego assasy nów. Opowiem teraz, jak został zgładzony i przez kogo. I jeszcze jedną rzecz chcę dodać, którą opuściłem. Gdy ż chcę wam powiedzieć, że ów Starzec dobrał sobie dwóch inny ch Starców sobie podwładny ch, którzy zachowy wali wszy stkie jego oby czaje i sposoby. Jednego wy słał w okolice Damaszku, drugiego do Kurdy stanu. Zostawmy to jednak i powróćmy do jego śmierci. Należy wiedzieć, że około roku 1262 od narodzenia Chry stusa Ulau, brat Wielkiego Chana, władca Tatarów Lewantu, dowiedziawszy się o wszy stkich ty ch bezecny ch sprawach Starca, powiedział sobie, że należy go zniszczy ć. Zebrał więc swy ch możny ch i wy słał ich na tę twierdzę z liczny m ry cerstwem. I oblegali tę twierdzę przez całe trzy lata, i nie mogli jej zdoby ć. I nie by liby jej nigdy zdoby li, gdy by miała dość ży wności, ale tej po trzech latach zabrakło. Więc zdoby li zamek i zabili Starca imieniem Alaody n i wszy stkich jego ludzi, a zamek został zburzony i zrównany z ziemią. I po ty m Starcu do dnia dzisiejszego nie by ło już żadnego Starca z Gór ani assasy na, i na nim skończy ło się panowanie i wszy stka zbrodnia, jaką ongiś szerzy ł Starzec z Gór wokoło.

Aneks nr 3

Proklamowanie imamatu nizarytów (asasynów) 8 sierpnia 1164 r. (17 ramadan 559 r. h.) Ata Malik Dżuwajni, Historia Zdobywcy Świata (The Ta’rikh-i-Jahán-gushá), cz. 3, Ley den– London 1937, s. 225–228 (tekst pers.), por. przekł. ang. Juvay ni, The History of the WorldConqueror, t. 2, Manchester 1958, s. 688–690. Hasan potajemnie pił wino. Jego ojciec miał pewne przy puszczenie co do tego i przewidy wał wielkie kary na wy padek ujawnienia tego. Hasan sprawił, że udało się jemu samemu uwolnić od podejrzeń pod ty m względem i w końcu podejrzenia jego ojca rozwiały się. Ty mczasem jego bezbożni i bezwsty dni zwolennicy, którzy niemal zupełnie zarzucili przestrzeganie szari’atu, uznali popełnianie grzechów i picie wina za znak objawienia się obiecanego imama. Kiedy z kolei Hasan nastąpił po swoim ojcu, zwolennicy jego i poplecznicy czy nili to wszy stko, co skrajne, by okazać jemu cześć, bowiem w swoim przeświadczeniu polegali na nim, jego właśnie poczy tując za imama. Ze swej strony on, mając teraz absolutny autory tet, nie czy nił im wy rzutów ani nie karał ich za obstawanie przy podobny m nonsensie, co więcej, w pierwszy ch dniach swego wy niesienia zaczął usuwać albo zmieniać prakty ki prawne i muzułmańskie oby czaje, które przestrzegano od czasów Hasan-i Sabbaha. I w ramadanie 559 roku na majdanie pod ścianami Alamutu nakazał zbudować minbar w ten sposób, aby kibla by ła w kierunku odwrotny m od tego, jaki przy jęty jest w islamie. A kiedy nastąpił 17 ramadan, polecił mieszkańcom swoich wilajetów, który ch w te dni wezwano na Alamut, by zgromadzili się na ty m majdanie. Cztery wielkie sztandary w czterech kolorach — biały m, czerwony m, zielony m i żółty m, które przy gotowano w ty m celu, zatknięto na czterech słupach minbaru. I on, wspiąwszy

się na minbar, oświadczy ł ty m zbłąkany m nieszczęśliwcom, którzy pod jego fałszy wy m przewodnictwem kierowali się ku zatraceniu i zgubie, że od ich zatraconego przy wódcy, to jest od wy imaginowanego imama, który w rzeczy samej nie istniał, zjawił się u niego ktoś i potajemnie przy niósł spisaną w ich języ ku chutbę i zwój (sidżil), doty czące przestrzegania zasad ich nieczy stej wiary. I ze szczy tu opatrznie ustawionego minbaru rozwinął mowę na temat swej własnej fałszy wej i spaczonej konfesji. „Wasz imam — powiedział on — otworzy ł bramy miłosierdzia swojego i wrota miłości swojej wy znawcom i wam i okazał im [dowód swej] troski. Wezwał on swe wy brane sługi i uwolnił je od obowiązków, ciężarów i zasad, szari’atu a przy wiódł ich do Zmartwy chwstania”. Następnie odczy tał on chutbę w języ ku arabskim, w której nie by ło nic, a ty lko łgarstwa i przeważnie zepsute, nieudolne, pełne pomy łek, i przekręcone wy rażenia; to zaś według niego miało by ć nieznany mi słowami jego nieistniejącego imama. Jeden z jego zaślepiony ch, fałszy wie prowadzony ch zwolenników, nikczemnik, który posiadał pewną znajomość arabskiego, został postawiony przed Hasanem na stopniach minbaru, by tłumaczy ć owe podłe bzdury i owe niegodziwe słowa, przekładając je na perski. Sens chutby by ł następujący : ,,Hasan, sy n Muhammada, sy na Buzurg-Umida, jest naszy m kalifem, dowodem [wiary ] i da’im (misjonarzem). Sekta nasza winna by ć jemu posłuszna i naśladować go we wszy stkich sprawach, tak duchowy ch jak i ziemskich, mieć wzgląd na jego postanowienia, traktując je za obowiązujące, a słowa jego uważać za słowa nasze i wiedzieć, że Mawlana (mowa o Hasanie) — zaraza na jego usta! (Dżuwajni) — okazał im miłosierdzie i sprowadził na nich swą łaskę i przy wiódł ich do Boga”. I okazał on złudną marność i złośliwy podstęp, fałszy wą nieprawdę i bezwsty dną nieprzy zwoitość, obce prawu Bożemu i nie do pojęcia rozumem. Wy stąpienie swe i nieprzekony wającą przemowę zakończy ł Hasan zejściem z minbaru i wy konał dwa skłony świątecznego namazu. Następnie rozścielono obrusy i wezwał on lud, by przerwał post w towarzy stwie grajków, z odznakami radości i wesela, jak to jest przy jęte w święto. I rzekł Hasan: „Dzień dzisiejszy jest dniem świąteczny m”, i od tej chwili herety cy — niechaj pozostaną bez odpuszczenia! — nazy wają 17 ramadana Świętem Zmartwy chwstania. Większość z nich w owy m dniu zajęła się piciem wina, swawolami i uciechami. A przez podobne bezeceństwa i przez jeszcze bardziej niecne czy ny ty ch ciemny ch niegodziwców okazali zgorszenie i zaniepokoili się ci muzułmanie, który ch nieszczęściem by ło mieszkać wśród nich! Wszak ja nie jestem jedny m spośród nich, chociaż pomiędzy nimi ży ję Lecz gleba ta jest kopalnią [pomy ślności]. Teraz zaś podłej kondy cji Hasan, bezmy ślny zwodziciel ludzi, obwieścił w rzeczony m wy wodzie i chutbie[204], że by ł hudżdżatem i da’im[205] z ramienia imama, wy ręczy cielem i zastępcą, podczas gdy w rzeczy wistości by ł sy nem Muhammada, sy na Buzurg-Umida[206], ponieważ na bramach ich zamków i twierdz, w inskry pcjach na murach i w ty tułach jego pism zawsze stosował napis: Hasan, sy n Muhammada, sy na Buzurg-Umida. Jednak później, jak to by ło w przy padku inny ch słów i czy nów owy ch otumaniony ch głupców, którzy niczego (nie pojmują), a jedy nie kłamstwo i zmy ślenia — jak powiada przy słowie: on skrycie łyka (mleko), a spija (pianę). W bezładny ch traktatach, które pisał, i w wy rażaniu bezmy ślnej doktry ny od czasu do czasu dawał do zrozumienia, i od czasu do czasu jednoznacznie twierdził, że chociaż publicznie by ł on uważany za sy na Muhammada, sy na Buzurg-Umida, w rzeczy wistości by ł imaniem i sy nem

Imania, potomkiem Nizara, sy na Mustansira[207].

Aneks nr 4

Zabójstwo Konrada z Montferratu. Regencja Henryka z Szampanii Ibn al-Athir, Al-Kamil fi t-tarich; polskie wy danie fragmentu: ‚Alī ‚Izz ad-Dīn Ibn al-Atīr, Kompletna księga historii. Z czynów sułtana Saladyna, przekł. zbiorowy red. fil. Adnan Abbas, red. hist. Zdzisław Pentek, Poznań 2007, s. 46–47. Tegoż roku, trzy nastego dnia miesiąca rabi’ al-ahira [588 r. h.–29 IV 1192] zabity został markiz frankijski, władca Ty ru, a by ł on największy m diabłem pośród Franków. Przy czy ną jego śmierci by ło to, że Salady n posłał do Sinana, przy wódcy isma’ilitów[208] w Sy rii, który by ł mu posłuszny, aby ten wy słał kogoś, kto zabiłby króla Anglii. Za zabicie markiza miał otrzy mać dziesięć ty sięcy dinarów. Isma’ilici nie mogli zabić króla Anglii, a Sinan nie widział w ty m korzy ści dla siebie. Nie chciał bowiem, żeby Salady n uwolnił się od Franków i zajął się nimi. By ł chciwy na pieniądze, więc ostatecznie zgodził się przy jąć propozy cję. Wy słał więc dwóch mężczy zn w przebraniu mnichów, a ci skontaktowali się z władcą Sy donu i Ibn Barzanem, władcą Ar-Ramli. Przeby wali z markizem w Ty rze przez sześć miesięcy, okazując mu oddanie i cześć. Markiz obdarzy ł ich sy mpatią i zaufaniem. W ty m czasie biskup wy stosował zaproszenia dla markiza w Ty rze, a ten udał się tam. Spoży ł swój posiłek i wy pił swoje wino. Gdy przeby wający z nim oddalili się, rzucili się na niego wspomniani skry tobójcy, zadając mu poważną ranę. Następnie jeden z nich ukry ł się w kościele. Postanowiono wnieść markiza również do świąty ni, by opatrzy ć jego rany. Skry tobójcy ruszy li na niego, by go dobić. Sami również zostali zabici: Frankowie tłumaczy li zabójstwo markiza ty m, że król Anglii pragnął samemu posiadać wy brzeże Sy rii. Kiedy zabito markiza, władzę nad miastem przejął wielki hrabia frankijski zza morza. Zwano go hrabia Hari[209]. Poślubił on królową, z którą spędził następnie noc poślubną. Skonsumował z nią małżeństwo, jednak ona by ła wtedy brzemienna. Ciąża nie jest u nich

przeszkodą w małżeństwie. Hrabia Hari by ł sy nem siostry króla francuskiego od strony ojca, i sy nem siostry króla Anglii od strony matki. Władał krajem frankijskim na wy brzeżu, po powrocie króla Anglii. Ży ł do końca roku pięćset dziewięćdziesiątego czwartego [do 2 XI 1198], kiedy to spadł z dachu i umarł. By ł człowiekiem by strego umy słu, pełny m wy trwałości i rozmy ślań o ży ciu. A kiedy król Anglii wy jechał do swojego kraju, hrabia Hari posłał do Salady na, próbując go sobie zjednać i zabiegając o jego przy jaźń. Poprosił go o szatę honoru: „Ty wiesz, że noszenie stroju z długimi rękawami i turbanu jest u nas hańbą, a ja noszę je z miłości do ciebie”, więc posłał mu [Salady n] wy tworną szatę, a ten nosił ją w Akce.

Bibliografia

Ambroise, L’Estoire de la Guerre Sainte histoire en vers de la troisième croisade (1190–1192), wy d. G. Paris, Paris 1897. Annales Burtonienses (1004–1263), (w:) H. R. Luard, Annales monastici, t. 1, London 1864. Ansberti Historia de expeditione Friderici imperatoris, wy d. J. Fiedler, (w:) Fontes Rerum Austriacarum Scriptores, t. 5, Vindobona 1863. Arnold von Lübeck, Arnoldi Abbatis Lubecensis Chronica, MGH SS XXI, 1869. Arnoldi Chronica Slavorum, ed. I. M. Lappenberg, MGH SS rer. Germ., Hannover 1868. Bar Hebraeus, Chronography. Part 1. Political History, przekł. E. A.W. Budge, London–Oxford 1932. Bartlett W. B., Asasyni. Dzieje tajemnej sekty muzułmańskiej, przekł. G. Gasparska, Warszawa 2004. Bennett J.W., The rediscovery of the Sir John Mandeville, New York 1954. Berchem M. van, Épigraphie des Assassins de Syrie, „Journal Asiatique”, seria 9, 1897, nr 9, s. 453–501. Bieniek A., Między wiarą a rozsądkiem. Damaszek w okresie wypraw krzyżowych w świetle kronik arabskich, Kraków 2004. C. E. Bosworth, The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual, Edinburgh 1996.

Cartellieri A., Philip II. August, König von Frankreich, t. 3: Philipp August und Richard Löwenherz (1192–1199), Leipzig–Paris 1910. Chambers F. M., The Troubadours and the Assassins, „Modern Language Notes”, 64, 1949, s. 245– 251. Corbin H., „Le `Kitab Jami al-Hikmatain’ de Nasir-e Khosraw (Summary)”, (w:) Proceedings of the Twenty-second Congress of Orientalism, Leiden, 1957, t. 2, s. 241–242.. Daftary F., The Ismā’īlīs. Their History and Doctrines, wy d. 2, Cambridge 2007. Daftary F., A Short History of the Ismailis. Traditions of a Muslim Community, London 1998. Daftary F., Ismailici. Zarys Historii, przeł. Katarzy na Pachniak, Wy dawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2008. Daftary F., Ismaili Literature, London–New York 2004. Daftary F., Rāshid ad-Dīn Sinān, EI2, t. 8: NED-SAM, Leiden 1995. Daftary F., The Assassin Legends. Myth of the Isma’ilis, London–New York 1995. Daftary F., The Ismā’īlīs. Their History and Doctrines, Cambridge 1990. Danecki J., Podstawowe wiadomości o islamie, wy d. 2, Warszawa 2007. Delaville le Roulx J., Cartulaire général de l’Ordre des Hospitaliers de Saint-Jean de Jérusalem, t. 1, Paris 1894; t. 2 Paris 1897. Delaville le Roulx J., Les Hospitaliers en Terre Sainte et à Chypre, 1100–1310, Paris 1904. Dimaszki, Szams ad-Din Muhammad ad-, Nuchbat al-dahr, przekł. franc. A.F. Mehren, Manuel de la cosmographie du moyen age, Amsterdam 1964. Dokumenty soborów powszechnych, t. 2: 869–1312, układ i opracowanie A. Baran, H. Pietras SJ, Kraków 2002. Duwajhi, ad-, Istifanus, Tarich al-azmina (Historia czasów), „Al-Mashriq”, R. 44, 1950, (fragm.) wy d. F. Tautel. Dziekan M. M., Złote stolice Arabów, Warszawa 2011. Dżuwajni, Ala ad-Din Ata-Malik, Ta’rikh-i jahan-gushay, wy d. M. Qazwini, cz. 3, Leiden–London 1937; przekł. ang. John A. Boy le, The History of the World-Conqueror, t. 2, Manchester 1958. Ehrenkrantz A. S., Saladin, New York 1972. Elisséeff N., Nūr ad-Dīn. Un grand prince musulman de Syrie au temps des croisades (511–569 H./1118–1174), Damas 1967. Elisséeff N., Hasło: Nūr ad-Dīn Mahmūd B. Zankī, EI2, t. 8: NED-SAM, Leiden 1995. Falconet C., Dissertation sur les Assassins, peuple d’Asie, „Memoires de Litterature, tires des registres de l’Academie Roy ale des Inscriptions et Belles-Lettres, t. 17, 1751, s. 127–170. Fichtenau H., Akkon, Zypern und das Lösegeld für Richard Löwenherz, (w:) Beiträge zur Mediävistik, Ausgewählte Aufsätze, Bd. 1, Stuttgart 1975, s. 239–258. Fleischhauer W., The Old Man of the Mountain: The Growth of a Legend, „Sy mposium. A quarterly journal in modern foreign literatures”, t. 9, 1955, s. 79–90.

Gabrielli F., Arab Historians of the Crusades, Berkeley –Los Angeles 1984. Gelpke R., Der Geheimbund von Alamut — Legende und Wirklichkeit, „Antaios”, t. 8, 1966, s. 269–293. Gesta Philippi Augusti. Œuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, wy d. H. F. Delaborde, t. 1, Paris 1882. Gibb H. A. R., The Arabic sources of the Life of Saladin, „Speculum”, t. 25, 1960, s. 58–72. Gibb H. A. R., The Rise of Saladin, 1169–1189, (w:) ed. M. W. Baldwin, A History of the Crusades: The First Hundred Years, wy d. 2, London 1969. Grousset R., Histoire des croisades et du Royaume Franc de Jérusalem, t.3: La monarchie musulmane et l’anarchie franque, Paris 1936 (wy d. 1). Guy ard S., Un grand maître des Assassins au temps de Saladin, „Journal Asiatique”, seria 9, 1877, nr 7, s. 387–489. Hammer-Purgstall J. von, Die Geschichte der Assassinen aus morgenländischen Quellen, Stuttgart–Tübingen 1818. Hauziński J., Muzułmańska sekta asasynów w europejskim piśmiennictwie wieków średnich, Poznań 1978. Hauziński J., Polityka orientalna Fryderyka II Hohenstaufa, Poznań 1978. Hauziński J., W kwestii przyczyn najazdów mongolskich na kraje islamu w I poł. XIII w., „Sprawozdania WTN”, seria A, 39, 1986, s. 67–70. Hauziński J., Isma’ilici-nizaryci w świetle dzieła Muhammada Nasawiego „Sirat as-sultan Dżalal ad-Din Mankburny”, (w:) tegoż, Tropem muzułmańskich dziejów, Toruń 2007, s. 155–168. Hauziński J., Fryderyk Hohenstauf i asasyni. Mało znany epizod w relacji Muhammada alHamawiego, (w:), tegoż, Tropem muzułmańskich dziejów, Toruń 2007, s. 145–154. Hauziński J., O domniemanych próbach konwersji asasynów na chrześcijaństwo w świetle relacji Wilhelma z Tyru, (w:) tegoż, Tropem muzułmańskich dziejów, Toruń 2007, s. 135–144. Hauziński J., Rola Raszid ad-Dina Sinana w meandrach bliskowschodniej polityki II połowy XII wieku, (w:) Afryka, Orient, Polska. Prace ofiarowane Prof. Andrzejowi Dziubińskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 2007, s. 19–37. Hauziński J., Zamach na księcia Edwarda Angielskiego (1271) w świetle niedokończonej relacji Chronicon Melrose, (w:) Klio viae et invia. Opuscula Marco Cetwiński dedicata, red. A. Odrzy wolska-Kidawa, Warszawa 2010. Hauziński J., The Syrian Nizārī Ismā’īlīs after the fall of Alamut. Imamate’s dilemma, „Rocznik Orientalisty czny ”, t. 64, 2011, nr 1, s. 174–185. Hauziński J., O wyprawie wojennej muzułmańskich ekstremistów — nizarytów (asasynów) przeciwko Szajzarowi, (w:) In tempore belli et pacis. Ludzie — Miejsca — Przedmioty. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab. Janowi Szymczakowi w 65-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowo-dydaktycznej, Warszawa 2011, s. 129–144. Hauziński J., Z dziejów miasta Banijas (Paneas) w dobie wypraw krzyżowych, (w:) A Pomerania ad

ultimas terras. Studia ofiarowane Barbarze Polpielas-Szultce w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. J. Sochacki, A. Tetery cz-Puzio, Słupsk 2011, s. 415–426. Hauziński J., On the Titles of the Ismā’īlī-Nizārīs Leaders in the Alamūt Period, „Folia Orientalia”, t. 49, 2012, s. 233–239. Hauziński J., Talim w nauczaniu Hasana Ibn as-Sabbaha (zm. 1124), (w:) Świat arabski. Kultura — Polityka, red. K. Pachniak, E. Machut-Mendecka, Warszawa 2012, s. 223–232. Hauziński J., O wpływie isma’ilizmu na Traktaty Braci Czystości raz jeszcze, (w:) Studia z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojciechowska, W. Kowalski, Kielce 2013. Hauziński J., Fryderyk II Hohenstauf, cesarz rzymski, Poznań 2015. Hellmuth L., Die Assassinenlegende in der österreichischen Geschichtsdichtung des Mittelalters, Wien 1988. Hodgson M. G. S., The Order of Assassins. The Struggle of the Early Nizari Ismai’ilis against the Islamic World, The Hague 1955. Ibn al-Athir, Kompletna księga historii. Z czynów sułtana Saladyna, red. Z. Pentek, przekł. zbiorowy, Poznań 2007. Ibn al-Furat, Ayyubids, Mamlukes and Crusaders. Selection from the Tārīkh al-Duwal wa’l-Mulūk of Ibn al-Furāt. Text and translation by U. and M.C. Lyons, Cambridge 1971. Ibn al-Kalanisi, History of Damascus 363–555, (tekst arab.), wy d. H. F. Amedroz, Leiden 1908. Ibn al-Kalanisi, The Damascus Chronicle of the Crusades, wy d. H. A. R. Gibb, London 1932, tekst ang. i arab. Ibn Battuta, Osobliwości miast i dziwy podróży 1325–1354. Z arabskiego przełoży li T. Majda i H. Natorf, Warszawa 2008 (na podstawie edy cji z 1962). Ibn Battuta, Voyages d’Ibn Battûta, texte arabe, accompagné d’une traduction par C. Defrémery, et Dr. B. R. Sanguinetti, t. 1, Paris 1969 (reed. z 1854). Ibn Challikan, Ibn Khallikans Dictionnary, przekł. ang. M. Guckin de Slane, t. 3, Paris 1868. Ibn Dżubajr, The Travels of Ibn Jubair. Second edition revised by M. J. de Goeje, Leiden 1907; przekł. ros. Ibn Dżubajr, Putieszestwije, przeł. L.A. Siemionowa, Moskwa 1984. Ibn Wasil, Mufarridż al-kurūb, wy d. Dż. Asz-Szajjal, t. 3, Kair 1961. Idrisi Al-, Opus Geographicum, oprac. A. Bombaci, M. Rizzitano, R. Rubinacci, L. Veccia Vaglieri, z. 4, Neapoli–Romae 1974. Ilgen Th., Markgraf Conrad von Montferrat, Marburg 1880. Ivanow W., Rāshid ad-Dīn Sinān, Enzy klopaedie des Islam, t. 3: L–R, Leiden–Leipzig 1936. Jakut al-Hamawi, Yacut’s geographisches Wörterbuch, wy d. F. Wüstenfeld, t. 3, Leipzig 1924. Joinville Jean de, Czyny Ludwika Świętego króla Francji, przeł. M. Głodek, Warszawa 2002. Kamal ad-Din, Zubdat al-halab min tarich Halab, t. 2, wy d. Sami ad-Dahhan, Damaszek 1954.

Kazwini, Zakarija Ibn Muhammad, Kosmographie, cz. 2, Kitab athar al-bilad, wy d. F. Wüstenfeld, Göttingen 1848. King E.J., The Knights Hospitallers in the Holy Land, London, 1931. Lammens H. [C.E. Bosworth], Hasło: Al-Sham, EI2, t. 9, Leiden 1997. Lane-Poole S., Saladin and the fall of Jerusalem, wy d. New York–London 1898, (przekł. pol. Saladyn Wielki i upadek Jerozolimy, przeł. B. Tkaczow, Warszawa 2006). Lebey de Batilly D. de, Traicté de l’origine des anciens Assasins porte-couteaux, Metz 1603. Lewis B., Hasło: Hashishiyya, EI2, t. 3: H-Iram, Leiden 1986. Lewis B., Assassins of Syria and Ismā’īlīs of Persia, Atti del Convegno internazionale sul tema: La Persia nel Medioevo, Roma 1971. Lewis B., Kamāl al-Dīn’s Biography of Rāšid al-Dīn Sinān, Arabica, XIII, 1966 tekst arab. s. 260– 267, przekł. ang. s. 229–237. Lewis B., Muzułmański Bliski Wschód, przeł. J. Danecki, Gdańsk 2003. Lewis B., Saladin and the Assassins, „Bulletin of the School of Oriental and African Studies”, t. 15, 1953, cz. 2, s. 239–245. Lewis B., The Assassins. A Radical Sect in Islam, wy d. 1, Weidenfeld and Nicolson, London 1967; wznowienie Al Saqi Books, London 1985. Ly ons M. C., Jackson D.E.P., Saladyn. Polityka świętej wojny, przeł. K. Pachniak, Warszawa 2006. Maalouf A., Samarkanda, Mizar, Warszawa 1994. Madelung W., Hasło: Ismā’īliyya, EI2 , t. 4: Iran-Kha, Leiden 1978. Makrizi Al-, Histoire de l’Egypte, przeł. E. Quatremère, Paris 1840. Makrizi Al-, Historie d’Egypte, przekł. franc. E.Blochet, „Revue de l’Orient Latin”, t. 9, 1903– 1904, s. 248–371. Mateusz Paris, Chronica Majora, wy d. Henry R. Luard, t. 3, London 1876. Mirza Nasseh A., Rashid ad-Din Sinan, Karachi 1973. Mirza Nasseh A., Syrian Ismailism. The Ever Living Line of the Imamate, AD 1100–1260, Curzon Press, Richmond 1997. Mousket Ph., Chronique rimée, „RHC Hist. Occidentaux”, t. 22, Paris 1865. Mouton J.-M., Hasło: Shayzar, EI2, t. 9: SAN-SZE, Leiden 1997. Mufaddal Ibn Abi al-Fada’il, Histoire des Sultans Mamlouks, tekst arab. i przekł. franc. E. Blacheta, „Patrologia Orientalis”, t. 12, Paris 1919. Nowell Ch.E., The Old Man of the Mountain, „Speculum. A Journal of Mediaeval Studies”, t. 22, 1947, nr 4, s. 497–519. Olschki L., Storia letteraria delle scoperte geografiche, Firenze 1937. Phillips J., Māshhad Rashid al-Dīn Sinān: A 13th Century Isma’ili Monument in the Syrian Jabal

Ansarīya, „Journal of the Roy al Asiatic Society ”, 1984, nr1, s. 19–37. Polo Marco, Opisanie świata, przekł. A. L. Czerny, wy d. 1, Warszawa 1954. Raszid ad-Din Tabib, Jami al-tawarikh; qismat-i Isma’iliyan va Fatimiyan…, wy d. M. T. Danishpazhuh M. Mudarrisi Zanjani, Teheran 1959 (tekst pers.). Rosenthal F., The Herb. Hashish versus Medieval Muslim Society, Leiden 1971. Schaller H.M., König Manfred und die Assassinen, „Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters”, t. 21, 1965, s. 173–193. Silvestre de Sacy A.I., Mémoire sur la dynastie des Assassins, et sur l’étymologie de leur Nom, „Mémoires de l’Institut Roy al de France”, 1818, nr 4, s. 1–85. Solecki P., Saladyn i krucjaty, Zakrzewo 2011. Strojewa L. W., Gosudarstwo ismailitow w Iranie w XI-XIII ww., Moskwa 1978. Strojewa L. W., Poslednij Chorezmszah i ismaility Alamuta, (w:) Issledowanija po istorii kultury narodow Wostoka. Sbornik w czest’ akademika I. A. Orbeli, M-L 1960. Tamir A., Al-Amir Mazjad al-Hilli Asadi, „Al-Adib”, 1953, sierpień, s. 53–56. Tamir A., Al-Imāma fi l-Islām, Bejrut–Bagdad 1964. Tamir A., Sinan Raszid ad-Din aw Szajch al-Dżabal, „Al-Adib”, 1953, maj, s. 43–46. Tamir A., Tarich al-isma’ilijja, cz. 4. Daula an-nizarijja, Riad El-Ray y es Books, London 1991. Toeche T., Kaiser Heinrich VI., Leipzig 1867. Usama Ibn Munkiz (Munkidh), Kitab al-I’tibar. Księga pouczających przykładów dzieło Usamy ibn Munkidha, przeł. J. Bielawski, Ossolineum [Wrocław] 1975. Vitry J. de (Jakub z Vitry ), Histoire orientale — Historia orientalis. Introduction, édition critique et traduction par Jean Donnadieu, Turnhout 2008. Wilhelm z Ty ru (Guillaume de Ty r), Chronicon, wy d. R. B. C. Huy gens, Turnhout 1986.

POLECAMY

Historia państwa, które przez stulecia opierało się najeźdźcom.